universiteti i tiranËs fakulteti i shkencave tË natyrËs ...«rdita... · produkte ushqimore mund...
Post on 17-Oct-2019
28 Views
Preview:
TRANSCRIPT
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
i
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS
DEPARTAMENTI I KIMISË INDUSTRIALE
PROGRAMI STUDIMIT
“Teknologjia dhe Mikrobiologjia e Ushqimeve & Vlerësimi i Sigurisë dhe
Cilësisë”
DISERTACION
TEMA
VLERËSIMI I NIVELIT TË MYKOTOKSINAVE NË DRITHËRAT E VENDIT DHE TË
IMPORTIT NË SHQIPËRI
Kanditati Udhëheqës Shkencor
M.Sc. Afërdita Dinaku Prof. Dr. Dritan Topi
Tiranë, 2017
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
ii
REPUBLIKA E SHQIPËRISЁ
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I SHKENCAVE TЁ NATYRЁS
DEPARTAMENTI I KIMISË INDUSTRIALE
Disertacion
i
paraqitur nga
M.Sc. Afërdita Dinaku
Për marrjen e gradës shkencore
DOKTOR
Tema: VLERËSIMI I NIVELIT TË MYKOTOKSINAVE NË DRITHËRAT E VENDIT DHE TË IMPORTIT NË SHQIPËRI
Udhëheqës Shkencor: Prof. Dr. Dritan Topi
Mbrohet më datë: ......./....... / 2017 para jurisë:
Kyetar i Komisionit_______________________________________
Anëtar(Oponent)_________________________________________
Anëtar(Oponent)_________________________________________
Anëtar__________________________________________________
Anëtar__________________________________________________
Tiranë 2017
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
iii
Falenderime
Me shumë kënaqësi dhe dëshirë do të doja të shprehja falenderimet e mia të sinqerta për
të gjithë ata që më ndihmuan dhe më mbështetën gjatë realizimit të këtij studimi.
Së pari dua të shpreh mirënjohjen time për udhëheqësin shkencor Prof. Dr. Dritan Topi,
për udhëzimet e paçmuara gjatë këtij studimi. Do të doja ta falenderoja për ndihmën e
pakursyer dhe mbështetjen që më ka ofruar gjatë këtyre viteve punë. Gjithshtu dhe për
mundësinë e realizimit të eksperimenteve në Universitetin e Lubjanës, Slloveni.
Dua gjithashtu të shpreh falenderime të veçanta për pedagogët e Departamentit të Kimisë
Industriale si: Prof. Spiro Drushku (për gjetje e udhëheqësit shkencore); Prof. Rozana
Troja për sugjerimet, mbështetjet dhe për ndihmën në plotësimin e dokumentacionit për
mbrojtje; gjithashtu dhe Prof. Ilirjan Malollari, Prof. Asoc. Luljeta Pinguli, Prof. Asoc.
Dhurata Premti dhe Dr. Hasime Manaj për interesimin, mbështetjen dhe inkurajimin gjatë
gjithë kohës së studimeve të doktoraturës.
Falenderoj përzemërsisht prindërit, bashkëshortin, të cilët kanë qenë pranë meje gjatë
këtij studimi. I falenderoj për mbështetjen dhe durimin e tyre, të cilët nuk janë lodhur
asnjëherë duke ofruar ndihmë në përkujdesjen e djalit, Santielit, të cilit ja dedikoj këtë
studim, sepse gjatë vitit të parë të jetës i kam munguar duke ju përkushtuar këtij punimi
shkencor.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
iv
PËRMBLEDHJE
Siguria dhe cilësia e të gjitha produkteve ushqimore (duke qenë se janë të përditëshme)
përbën në ditët e sotme një nga çështjet më të rëndësishme, në nivel global, për të patur
një jetesë të shëndetshme dhe cilësore. Kontaminantët ushqimore të pranishëm në
produkte ushqimore mund të kenë origjinë të ndryshme, fizike, kimike dhe biologjike.
Një kategori mjaft e rëndësishme për vetë rrezikshërinë që paraqet prania e tyre në një
produkt ushqimor, janë substancat kimike me origjinë biologjike, mykotoksinat.
Mykotoksinat janë metabolitë sekondarë të prodhuar nga myqet, dhe përbëjnë një nga
grupimet e toksinave që rrezikojnë shkallën e sigurisë ushqimore nëse janë të pranishme
në produktet ushqimore.
Ndaj në këtë studim paraqitet hulumtimi i pranisë së tyre, si dhe gjinive të ndryshme të
myqeve në drithërat e prodhuara në Shqipëri dhe nga importi, të cilët përdoren kryesisht
për konsum human dhe pjesërisht edhe si bazë ushqimore për blegtorinë. Prania e
myqeve në komoditete bujqësore të papërpunuara, drithëra, fruta, perime, dhe në
produkte ushqimore të përpunuara ka përbërë një shqetësim të konsiderueshëm për
shumë rajone gjeografike të globit. Ato janë veçanërisht të pranishëm në zona gjeografike
me klimë të ngrohtë dhe përmbajtje lagështie të lartë në ajër. Familje të myqeve
Aspergillus, Penicillium dhe Fusarim janë më të përhapurat dhe në kushte të caktuara
prodhojnë metabolitë sekondare (mykotoksinat), të cilët rezultojnë me efekte toksike kur
ekspozohen tek vertebrorët-njeriu dhe kafshët. Si rezultat i ekspozimit ndaj tyre janë
vërtetuar një numër efektesh shëndetësore që fillojnë nga raste toksiciteti akut me efekte
deri në vdekje të individit të ekspozuar, deri në toksicitet kronik me efekt të caktuar në
organe të caktuara të individit të ekspozuar.
Bazuar në parashtrimin e mësipërm është me rëndësi studimi i pranisë së këtyre
substancave në drithëra dhe produkte me përmbajtje drithëri të konsumur nga njeriu por
edhe nga kafshët e mbarështuara. Në këtë drejtim janë zgjedhur gruri dhe misri, si
kontribuesit kryesore në këtë grup. Gjithashtu bazuar në statistikat e prodhimit sipas
rajoneve të vendit janë zgjedhur pesë rajone: Fieri, Lushnja, Elbasani, Korça dhe Kruja.
Për herë të parë po jepet një informacion për praninë e këtyre substancave në drithëra, në
Republikën e Shqipërisë. Rezultatet e përftuara, duke analizuar mostra gruri dhe misri me
metoda analitike duke përdorur instrumenta analitikë si HPLC, janë krahasuar me vlerat
maksimale të lejuara sipas legjislacionit Shqiptarë dhe atij Europian.
Ky studim është një pikë nistore për hartimin e modeleve të parashikimit të ndotjes së
mykotoksinave në Shqipëri. Synon të vleresojë ekspozimin kronik të popullatës
nëpërmjet konsumit të drithërave.
Fjalë kyçe: mykotoksina, grurë, misër, HPLC, Shqipëri
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
v
ABSTRACT
The safety and the quality of all the categories of food and processed foods due to the
daily exposure to food contaminants is one of the most important topics to day to have a
healthier lifestyle. Food contaminants present in food products have different origins,
like: physical, chemical and biological. A distinguished family of contaminants is
chemical contaminants of biological origin, mycotoxins. Mycotoxins are one of the
toxins that affect directly the food safety if they're found in food products.
Hence, in this study it's presented the survey of their presence, and the different genders
of mold, in the Albanian produced cereals and from importation. The presence of these
moulds in unprocessed agricultural commodities, cereals, fruits, vegetables and processed
food products has been a major threat and concern for many different regions of the
globe. Moreover, they are particularly present in places with warm climate and high
humidity in the air. Aspergillus, Penicillium and Fusarium species are the most common
ones and in certain conditions they produce secondary metabolites (mycotoxins) that are
very toxic when they are exposed to vertebrates- people and animals.
It has been demonstrated that a number of health effect ranging from acute toxicity
having affecting to the death of the individual's exposure, to chronic toxicity with specific
effect on different organs of the exposed, threatened individual.
Based on the adduction given it was really important to study the presence of these
substances in grains and products that contain cereal consumed by people and animals.
Also, based on the produced statistics of the regions of the country there are chosen 5
regions: Fier, Lushnje, Elbasan, Korce and Kruja.
For the first time in Albania it is being given information for the presence of these
substances in cereals. Received results, by analyzing the samples of wheat and corn with
HPLC are compared with the allowed maximum values set by the Albanian and
European legislation.
This study is a starting point for designing models to predict the impurity of mycotoxins
in Albania. It aims to asses the cronic exposure of the popullation by the consumation of
grains.
Key words: mycotoxins, wheat, corn, HPLC, Albania
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
vi
PASQYRA E LËNDËS
PJESA TEORIKE
KAPITULLI I ...................................................................................................................2
1.MYKOTOKSINAT, KONSIDERATA TË PËRGJITHËSHME ...................................2
1.1.Hyrje ..........................................................................................................................2
1.2.Pak histori...................................................................................................................2
1.3. Myqet toksigjenike, që kontaminojnë drithërat.........................................................3
1.4. Kushtet e mjedisit që ndikojnë në formimin e mykotoksinave .................................4
1.5. Ndikimi i mykotoksinave në shëndet ........................................................................6
1.5.1. Klasifikimi i mykotoksinave mbi kancerogjenitetin .........................................8
1.6. Ndikimi i mykotoksinave në ekonomi ......................................................................9
1.7. Kontrolli dhe reduktimi i kontaminimit nga mykotoksinat ......................................9
KAPITULLI II ................................................................................................................11
2. MYKOTOKSINAT KRYESORE ................................................................................11
2.1. Aflatoksinat .............................................................................................................11
2.2. Citrinina ..................................................................................................................12
2.3. Alkaloidet e ergotit .................................................................................................13
2.3.1. Klavinat ...........................................................................................................15
2.3.2. Acidet e Ergolenës ..........................................................................................15
2.3.3. Derivatet e acidit lisergjik ...............................................................................16
2.3.4. Alkaloidet peptidike ........................................................................................17
2.3.4.1. Derivatet e alkaloideve peptidike ..........................................................18
2.3.4.2. Ergotamina ...........................................................................................21
2.4. Fumonizinat ............................................................................................................22
2.4.1. Fumonizina B1 ................................................................................................22
2.5. Okratoksina A .........................................................................................................23
2.6. Patulina ...................................................................................................................24
2.7. Trikotencenet ..........................................................................................................25
2.7.1. Deoksinivalenoli .............................................................................................26
2.8. Zearalenoni .............................................................................................................27
KAPITULLI III...............................................................................................................29
3. LEGJISLACIONI MBI MYKOTOKSINAT ...............................................................29
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
vii
KAPITULLI IV ..............................................................................................................37
4. METODAT E DEDEKTIMIT TË MYKOTOKSINAVE ...........................................37
4.1. Metodat referuese ose konfirmuese ........................................................................37
4.1.1. Kromatografia në shtresë të hollë (TLC) ........................................................38
4.1.2. Gas kromatografia ...........................................................................................38
4.1.3. Kromatografia e lëngët me performancë të lartë ............................................40
4.1.4. Elektroforeza kapilare .....................................................................................40
4.2. Metodat e shpejta të ekzaminimit ...........................................................................40
4.2.1. Testet imunosorbente të lidhjes së enzimave (ELISA) ...................................40
4.2.2. Testet me dipstik dhe rrjedhje anësore (Laterale) ...........................................40
4.2.3. Imunoteste me solucione fluorometrike...........................................................41
4.3. Metodat e reja të ekzaminimt ..................................................................................41
PJESA EKSPERIMENTALE
KAPITULLI V ................................................................................................................42
5. METODOLOGJITË E PËRDORURA .........................................................................42
5.1. Marrja e mostrës .....................................................................................................42
5.1.1. Plani i Mostrimit .............................................................................................42
5.1.2. Përzgjedhja e mostrës .....................................................................................44
5.2. Shtrirja gjeografike e mostrave të marra .................................................................47
5.3. Kushtet klimatike (temperatura dhe reshjet) gjatë 2014-2015 ................................49
5.4. Metoda për izolimin dhe identifikimin e myqeve dhe majave ...............................53
5.5.Metoda për analizën e alkaloideve të ergotit............................................................54
5.5.1.Standardet dhe kimikatet ..................................................................................54
5.5.2. Procedura analitike ..........................................................................................54
5.5.3. Vlefshmëria e metodës ....................................................................................55
5.6. Metoda për përcaktimin e aflatoksinave .................................................................55
5.6.1. Aparati dhe kushtet kromatografike ................................................................55
5.6.2. Reagentët dhe solucionet ................................................................................56
5.6.3. Përgatitja e solucioneve ..................................................................................56
5.6.4. Përgatitja e fazës së lëvizshme ........................................................................57
5.6.5. Ekstraktimi dhe pastrimi i mostrave ...............................................................57
5.6.6. Procedura analitike për AFB1 .........................................................................58
5.7. Metoda për përcaktimin e okratoksinës A dhe zearalenonit ...................................58
5.7.1. Aparaturat për analizën e mykotoksinave .......................................................58
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
viii
5.7.2. Reagentët dhe solucionet ................................................................................58
5.7.3. Procedura analitike ..........................................................................................58
5.8. Metoda për përcaktimin e mykotoksinave AFB1, AFB2, AFG1, AFG2, OTA,
DON, ZEN, FB1 dhe FB2 me multimetod..............................................................59
5.8.1. Standardet dhe reagentët .................................................................................59
5.8.2. Analiza e mykotoksinave ...............................................................................59
KAPITULLI VI ...............................................................................................................60
6. EKSPERIMENTET, REZULTATET DHE INTERPRETIMI .....................................60
6.1. Rezultatet dhe interpretimi i përcaktimit të ngarkesës mykore në grurë dhe misër.60
6.1.1. Marrja e mostrave ...........................................................................................60
6.1.2. Rezultatet dhe interpretimi .............................................................................60
6.1.3. Krahasimi i rezultateve të marra me studime të tjera të realizuara në Shqipëri dhe Kosovë për ngarkesën mykore në drithëra ................................63
6.2. Përcaktimi i alkaloideve të ergotit në mostrat e grurit ............................................64
6.2.1. Marrja e mostrave ...........................................................................................64
6.2.2. Rezultatet dhe interpretimi .............................................................................64
6.3. Rezultatet dhe interpretimi për përcaktimin e aflatoksinave, okratoksinës dhe
zearalenonit .............................................................................................................74
6.3.1. Marrja e mostrave ...........................................................................................74
6.3.2. Rezultatet dhe interpretimi i aflatoksinave .....................................................74
6.3.3. Rezultatet dhe interpretimi i okratoksinës A ..................................................88
6.3.4. Rezultatet dhe interpretimi i zearalenonit .......................................................89
6.4. Krahasimi i rezultateve në vitet 2014-2015 në raport me kushtet klimatike ..........91
6.5. Rezultatet dhe interpretimi për përcaktimin e mykotoksinave me multimetod, në
mostrat e grurit të importuara .................................................................................91
6.5.1. Marrja e mostrave ...........................................................................................91
6.5.2. Rezultatet dhe interpretimi i rezultateve të mostrave të grurit të importuar ...91
KAPITULLI VII .............................................................................................................94
7. PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME ....................................................................94
7.1. Përfundime ..............................................................................................................94
7.2. Rekomandime .........................................................................................................96
BIBLIOGRAFI .................................................................................................................97
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
ix
LISTA E FIGURAVE
Fig. 1.1. Sistemi: myk, bimë dhe kushte mjedisore duhet të
bashkërendohet me qëllim që të prodhohet një
mykotoksinë
5
Fig. 2.1. Struktura e Aflatoksinës B1 11
Fig. 2.2. Struktura e Citrininës 12
Fig. 2.3. Strukturat e specializuara të myqeve të njohura si
sklerotia (ergotët) zhvillohen nga strukturat riprodhuese
të tyre dhe mund të korrren me grurin
14
Fig. 2.4. Struktura e ergolinës 15
Fig. 2.5. Disa alkaloide klavine 16
Fig. 2.6. Acidet e ergolinës 16
Fig. 2.7. Amidet e thjeshta të acidit lisergjik 17
Fig. 2.8. Formula e përgjithshme e alkaloideve peptidike. 18
Fig. 2.9. Formula e përgjithshme e grupit ergopeptame. 19
Fig. 2.10. Derivatet e alkaloideve peptidike, pas ndryshimeve
kimike
20
Fig. 2.11. Komponimet e alkaloideve të ergotit të përdorura
terapeutikisht
21
Fig. 2.12. Struktura e Fumonizinës B1 22
Fig. 2.13. Struktura e Okratoksinës A 23
Fig. 2.14. Struktura e Patulinës 25
Fig. 2.15. Struktura e toksinës T-2 26
Fig. 2.16. Struktura e Deoksinvalenolit 26
Fig. 2.17. Struktura e Zearalenonit 28
Fig. 5.1. Përqendrimi i mykotoksinës në Lot supozohet se të jetë
i njëjtë me vlerën e matur të mykotoksinës në mostrën
laboratorike përfaqësuese
42
Fig. 5.2. Skema e testimit të mykotoksinave përbëhet nga faza e
mostrimit, përgatitjes së mostrës dhe analitike
43
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
x
Fig. 5.3. Lloje të ndryshme gabimesh të cilët janë të lidhura me
marrjen e mostrës në një lot të hapur
44
Fig. 5.4. Mostra e laboratorit merret nga një mostër agregat 45
Fig. 5.5. Shembuj të modeleve pesë-pikësh dhe tetë-pikësh të
përdorur nga U.S.D.A. për përcaktimin e cilësisë së
kikirikut
46
Fig. 5.6. Marrje e mostrës nga një rrjedhë në lëvizje e produktit 47
Fig. 5.7. Rajonet e Shqipërisë nga janë marrë mostrat e drithrave
që u analizuan
48
Fig. 5.8. Statisikat sipas INSTAT për shpërndarjen e prodhimit të
grurit gjatë vitit
49
Fig. 5.9. Sonda për marrjen e mostrave të drithrave në thellësi të
ndryshme
49
Fig. 6.1. Prania e myqeve sipas specieve në mostrat e grurit 61
Fig. 6.2. Prania e myqeve sipas specieve në mostrat e misrit 63
Fig. 6.3. Rezultatet me gjinitë e myqeve në disa prej mostrave të
grurit nga Shqipëria dhe Kosova në studimet përkatëse
64
Fig. 6.4. Kromatograma LC-MS/MS MRM për solucionet
standard të vetme të alkaloideve të ergotit.
70
Fig. 6.5. Nivelet e Aflatoksinës B1 në mostrat e grurit, mbi LOD 76
Fig. 6.6. Nivelet e Aflatoksinës B1 në mostrat e grurit, mbi LOD 77
Fig. 6.7. Paraqet kurbën e kalibrimit të aflatoksinat dhe
kromatogramat me rezultatave të aflatoksinave në
mostrën e grurit dhe të misrit
78-80
Fig. 6.8. Nivelet e Okratoksinës A në mostrat e grurit, mbi LOD 88
Fig. 6.9. Nivelet e Okratoksinës A në mostrat e misrit, mbi LOD 88
Fig. 6.10. Nivelet e Zeaealenonit në mostrat e grurit, mbi LOD 90
Fig. 6.11. Nivelet e Zearalenonit në mostrat e misrit, mbi LOD 90
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
xi
LISTA E TABELAVE
Tab. 1.1. Komoditet ushqimore më të zakonshme që kontaminohen nga
mykotoksinat
4
Tab. 1.2. Kushtet optimale për prodhimin e mykotoksinave 5
Tab. 1.3. Klasifikimi i mykotoksinave sipas efekteve toksikologjike që ato
shfaqin
6
Tab. 1.4. Mykotoksinat dhe efektet kryesore toksike që ato shfaqin 7
Tab. 1.5. Përmbledhje e klasifikimit të mykotoksinave mbi
kancerogjenitetin sipas IARC
8
Tab. 2.1. Tipi i klavinës dhe klavina përgjegjese 15
Tab. 2.2. Grupet natyrale të alkaloideve peptidiket të ergotit 19
Tab. 3.1 Nivelet maksimale të lejuara për secilën mykotoksinë në
ushqimet përkatëse sipas legjislacionit Shqiptarë dhe Europian
30-36
Tab. 5.1. Plani i ndarjes së loteve në nënlote dhe marrja e mostës
përfaqësuese
44
Tab. 5.2. Kushtet klimatike (temperatura dhe reshjet) në Korçë gjatë 2014-
2015
50
Tab. 5.3. Kushtet klimatike (temperatura dhe reshjet) në Elbasan gjatë
2014-2015
51
Tab. 5.4. Kushtet klimatike (temperatura dhe reshjet) në Fier gjatë 2014-
2015
52
Tab. 6.1. Prezenca e myqeve toksigjenik dhe majasë në mostrat e grurit 61
Tab. 6.2. Prania e myqeve toksigjenik dhe majasë në mostrat e misrit 62
Tab. 6.3. Koha e mbajtjes së alkaloideve të ergotit dhe tranzicionet e
monitoruara
67
Tab. 6.4. Shpërndarja e përqendrimeve totale të alkaloideve të ergotit në
grurin e vitit 2014 dhe 2015
67
Tab. 6.5. Alkaloidet e ergotit në mostrat e grurit nga sezoni i korrjes në
vitin 2014
71
Tab. 6.6. Prania e gjashtë çifteve të epimerve të alkaloideve të ergotit në
mostrat e grurit në vitin 2014-2015 sipas rajoneve
72-73
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
xii
Tab. 6.7. Nivelet e Aflatoksinës B1, Okratoksinës A dhe Zearalenonit në
mostrat e grurit nga rajoni Lushnjes dhe Korçës
75
Tab. 6.8. Nivelet e Aflatoksinës B1, Okratoksinës A dhe Zearalenonit në
mostrat e misrit nga rajoni Lushnjes, Fierit dhe Korçës
77
Tab. 6.9. Studimi i AFB1 që tregon përqendrimin dhe shpërndarjen e
ndotjes në misër dhe grurë në botë gjatë dekadave të fundit
85-87
Tab. 6.10. Rezultatet e mykotoksinave të pranishme në mostrat e grurit nga
importi në µg/kg
92-93
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
xiii
SIMBOLE-SHKURTIME
FAO Organizata e Ushqimit dhe Bujqësisë
IARC Agjencia Ndërkombëtare për Kërkimin mbi Kancerin
HACCP Analiza e Riskut dhe Kontrolli i Pikave Kritike
AE Alkaloidet e ergotit
EFSA Autoriteti Europian i Sigurisë Ushqimore
RASFF Sistemi i Shpejtë i Alarmit për Ushqimet dhe Ushqimet për kafshë
IUPAC Bashkimi Ndërkombëtar i Kimisë së Pastër dhe të Aplikuar
ARN Acidi ribonukleik
ATP Adenozinë Tri Fosfat
LC-MS Kromatografi e lëngët-spektrometër mase
TLC Kromatografi në shtresë të hollë
GC Gaz kromatografi
HPLC Kromatografia e lëngët me presion të lartë
LC-MS/MS Kromatografi e lëngët me spektometër të masave në varg
CE Elektroforeza kapilare
ESI Jonizim me elektrosprait
APCI Presion atmosferik i jonizmit kimike
AOAC Shoqata Zyrtare e Kimistëve Analitikë
ELISA Teste imunosorbente të lidhjes së enzimave
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
xiv
WHO Organizata Botërore e Shëndetësisë
USDA Departamenti i Bujqësisë në Shtetet e Bashkuara
INSTAT Instituti i Statistikave
VDLUFA Metoda për analizat mikrobiologjike
CFU/g Numri i njësive të kolonive të formuara për gram mostër
LOD Kufiri i dedektimit
LOQ Kufiri i përcaktimit të sasisë
ISO Organizata Ndërkombëtare për Standardizimet
AFB1 Aflatoksina B1
n.d. nuk u dedektua
MRL Nivelin Maksimal të Mbetjeve
OTA Oktratoksina A
ZEN Zearalenoni
FB1 Fumonizina B1
FB2 Fumonizina B2
DON Deoksinivalenoli
MRM Monitorimi i reaksioneve të shumëfishta
AFB2 Aflatoksina B2
AFG1 Aflatoksina G1
AFG2 Aflatoksina G2
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
1
OBJEKTIVAT E STUDIMIT
Në vijim janë renditur objektivat e studimit:
Studimi i pranisë së mykotoksinave në drithërat e vendit pas korrjes.
Studimi i pranisë së mykotoksinave në drithërat nga importi.
Përcaktimi i ngarkesës mykore në drithëra.
Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në raport me nivelet maksimale të lejuara
sipas Legjislacionit Kombëtar dhe Europian.
Vlerësimi i rezultateve, në lidhje me nivelin e ekspozimit kronik të popullatës.
Studimi i korrelacionit ndërmjet ndikimit të kushteve klimatike, dhe pranisë së
mykotoksinave në drithin e sapokorrur.
QËLLIMI I STUDIMIT
Ky studim pati qëllim të realizonte:
Analizimin i mostrave të grurit dhe të misrit, të sapo korrur në Shqipëri për
praninë e mykotoksinave: aflatoksina B1, okratoksina A, zearalenoni,
deoksinivalenoli dhe fumonizina B1 dhe B2.
Analizimin i mostrave të grurit nga importi për praninë e mykotoksinave:
AFB1, OTA, ZEN, DON dhe fumonizin B1 dhe B2.
Analizimi i mostrave të grurit të sapokorrur në Shqipëri për alkaloidet e
ergotit, megjithëse nuk janë të ndaluara me legjislacion.
Përcaktimi i ngarkesës mykore në mostrat e grurit dhe të misrit, të sapokorrur
në Shqipëri.
Krahasimi i rezultateve, me limitet maksimale të lejuara sipas Legjislacionit
Kombëtar dhe Europian.
Ndikimi i kushteve klimatike në drithërat e sapokorrur në raport me
mykotoksinat.
Pra, vlerësimi i ekspozimit kronik të popullsisë ndaj efekteve shëndetësore të
mykotoksinave nga drithërat u studiuar, sepse drithërat dhe nënproduktet e tyre përbëjnë
ushqimin bazë në dietën ushqimore të njerëzve dhe kafshëve të mbarështuara në Shqipëri.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
2
PJESA TEORIKE
KAPITULLI I
1. MYKOTOKSINAT, KONSIDERATA TË PËRGJITHËSHME
1.1 Hyrje
Toksinat mund të përkufizohen si substanca kimike që sintetizohen nga bimët, kafshët
ose mikroorganizmat, të cilat sekretohen nga vetë organizmi me qëllim mbrojtjen nga një
organizëm tjetër. Ato janë metabolitë sekondarë të prodhuar nga organizmi në situata të
caktuara. Fjala mykotoksinë është një kombinim i fjalës greke "mykes" që do të thotë
myk dhe fjalës latine "toxicum" që do të thotë helm. Fjala 'mykotoksinë' nënkupton
substanca të prodhuara nga myqet që kontaminojnë me lehtësi të korrat në fushë ose pas
korrjes dhe produkte të ndryshme ushqimore, farëra, fruta (Turner et al., 2010; Richard,
2007).
Mykotoksinat janë metabolitë sekondarë toksikë të prodhuara nga një game e gjerë e
myqeve të ndryshme fijëzore. Këto metabolitë nga aspekti kimik, përbëjnë një grup
molekulash heterogjene dhe klasifikohen së bashku për shkak të aktivitetit të tyre toksik
ndaj njeriut, gjitarëve të tjerë dhe vertebrorë të ndryshëm. Prodhimi i një mykotoksine të
caktuar është i kufizuar në një numër relativisht të vogël myqesh, por mund të jenë
specie, ose edhe specie specifike (D’Mello & Macdonald,1997).
Myqet janë kudo të pranishëm në natyrë, në të gjitha ekosistemet, ku kushtet mjedisore
janë të favorshme për rritjen e tyre. Ato janë të pranishëm në mbetjet e tokës dhe të
bimëve, të mbetura në fushë pas procesit të korrjes, dhe shpërndahen nëpërmjet agjentëve
atmosferike (era dhe shiu), apo insekteve. Për këtë arsye myqet gjenden në ushqime,
shpesh së bashku me mykotoksinat e tyre. Nga mijëra mykotoksina, vetëm disa qindra
janë të pranishme në ushqime, ku një numër i vogël i tyre konsiderohen si problematike
për sigurinë ushqimore. Në nivel ferme, rritja e mykut mund të çojë në ulje të rendimentit
të bimëve si edhe të produktivitetit të blegtorisë, kjo është e lidhur më shtimin e
sëmundjeve dhe rasteve të ngordhjes si rezultat i konsumit të ushqimit të kontaminuar
(Dall’Erta, 2014).
1.2. Pak histori
Termi mykotoksinë është futur në përdorim për herë të parë në vitin 1962 si pasojë e një
krize të pazakontë veterinare në Londër, Angli, periudhë në të cilën ngordhën rreth 100
000 gjela deti (Blout, 1961; Forgacs, 1962).
Kjo sëmundje e mistershme e gjelave të detit, kishte ardhur si pasojë e ushqimit të
kontaminuar (kikirikut) me të cilin ushqeheshin këta zogj. Ky ushqim përmbante
metabolitë dytësore të Aspergillus flavus (aflatoksina). Kjo situatë sensibilizoi
shkencetarët për mundësinë që edhe metabolitë të tjerë të fshehtë nga myqet mund të
ishin vdekjeprurës. Shumë shpejt grupi i mykotoksinave u zgjerua duke përfshirë dhe një
numër të toksinave të myqeve që ishin njohur më parë (psh. alkaloidet e ergotit), disa
përbërje që më herët ishin izoluar si antibiotikë (psh. patulina) dhe një numër të
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
3
metabolitëve dytësore të rinj të zbuluar në analizat e targetuara, që u përdorën për
zbulimin e mykotoksinave (psh. okratoksina A) (Bennett & Klich, 2003).
Periudha midis viteve 1960 -1975 u cilësua si një periudhë e artë në zbulimin e
mykotoksinave, sepse shumë shkencëtarë u bashkuan në kërkimin e këtyre agjentëve
toksikë (Maggon et al., 1977). Në varësi të përcaktimeve që u përdorën dhe duke pranuar
që shumica e toksinave të myqeve bëjnë pjesë në familjen e substancave kimike të
lidhura me metabolitët, deri më sot janë identifikuar rreth 300-400 komponime të njohur
si mykotoksina, nga të cilat disa grupeve i është kushtuar vëmendje e veçantë sepse
përbëjnë kërcënim për shëndetin e njerëzve dhe të kafshëve (Cole & Cox, 1981).
1.3. Myqet toksigjenike, që kontaminojnë drithërat
Drithërat dhe produktet e drithërave janë baza e ushqimit në Shqipëri kjo shpjegon dhe
rëndësinë e tyre ekonomike. Për shkak të përdorimit të tyre të gjerë si ushqime për njerëz
dhe për kafshë, çështja e sigurisë së drithrave dhe nën produkteve të tyre kohët e fundit
ka patur një fokus të rëndësishëm.
Mikroorganizmat që kontaminojnë kokrrat e drithit mund të vijnë nga ajri, toka, uji,
organizma të gjallë të ndryshme, ruajtja dhe transportimi, si dhe fazat e përpunimit.
Shumë faktorë atmosferikë, ndikojnë në kontaminimin mikrobik, duke përfshirë: rreshjet,
thatësira, lagështia, temperatura, rrezet e diellit, kushtet e tokës, era; dhe ekologjikë:
insektet, aktivitetet e zogjve dhe brejtësit; teknologjia e përdorur për korrjen, përdorimi i
kimikateve në prodhim kundrejt prodhimit organik, ruajtja dhe trajtimi, dhe kontrolli i
lagështisë (Heredia, 2009).
Ndotja me myqe ndahet shpesh në dy grupe, myqe nga fusha dhe myqe të ruajtjes në
magazinë (Miller, 1995). Myqet në fushë kontaminojnë drithrat para korrjes, në rastet kur
përmbajtja e lagështirës gjatë periudhës së vjeljes varion nga 18 deri në 30%, ndërsa
myqet e magazinimit, të konsideruara si kontaminues pas korrjes, infektojnë të korrat kur
kanë përmbajtje më të ulët të lagështisë (14 deri 16%). Myqet e fushës përbëhen kryesisht
nga speciet e Alternaria, Cladosporium, Fusarium dhe Helminthosporium, ndërsa myqet
e magazinimit përfshijnë specie nga Eurotium, Aspergillus, Penicillium dhe Mucor (Riba
et al., 2008).
Prezenca e myqeve mykotoksigjenike në drithë në kushte të caktuara klimaterike mund të
tregojë për kontaminim me mykotoksina, si metabolitë dytësore të tyre. Prania e
mykotoksinave mund të ketë ndikim të rrezikshëm në shëndetin e njerëzve dhe të
kafshëve (Milicevic et al., 2010). Në Tabelën 1.1. janë paraqitur mykotoksinat kryesore,
myqet përgjegjëse dhe produktet ushqimore në të cilat ato hasen më shpesh (Smith &
Moss, 1985).
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
4
Tabela 1.1. Komoditet ushqimore më të zakonshme që kontaminohen nga mykotoksinat
1.4. Kushtet e mjedisit që ndikojnë në formimin e mykotoksinave Në shumë raste, mykotoksinat formohen në terren gjatë sezonit në rritje; megjithatë ato
gjithashtu formohen ose rriten në nivelet e tjera, si gjatë: korrjes, tharjes dhe ruajtjes. Me
rëndësi në procesin e prodhimit të mykotoksinës është: prania e ujit dhe temperatura e
ajrit. Kështu, kur zhvillohet bashkërveprimi midis bimëve dhe myqeve, lagështia dhe
temperatura ndikojnë shumë në rritjen dhe shëndetin e bimëve, në konkurencën e myqeve
mykotoksigjenike. Gjatë ruajtjes së të korrurave, faktorët si: aktiviteti i ujit, ajërimi dhe
temperatura, përqendrimi i inokulumit, bashkërveprimet mikrobiale, dëmtimet mekanike
dhe infektimi nga insektet luajnë rol kyç në ndotjen e mëtejshme me mykotoksina.
Myku i ‘fushës’ si për shembull speciet e Fusarium dhe Alternaria kërkojnë nivel të lartë
lagështie relative dhe përmbajtje të ujit të lartë dhe nuk janë kompetitivë në sistemet e
konkurimit (Moss, 1991), si rrjedhim në këtë fazë do të kemi dominim të specieve të
myqeve të ‘magazinimit’ veçanërisht Aspergillus dhe Penicillium të cilët kërkojnë sasi
përmbajtje uji minimale.
Mykotoksina Myqet përgjegjëse Ushqime / nënprodukte
ushqimore
Aflatoksina B1,
B2, G1, G2
Aspergillus flavus,
Aspergillus parasiticus
Lajthi, kikirik, fistiqe, arra, erëza,
fruta të thata, drithëra, farëra vajore
Fumonizina B1
Fusarium verticillioides,
Fusarium proliferatum,
Fusarium moniliforme
Misër, nënproduktet e misrit
Deoksinivalenol
/Nivalenol
Fusarium graminearum,
Fusarium culmorum Drithëra dhe nënproduktet e tyre
Zearalenon
Fusarium graminearum;
Fusarium culmorum;
Fusarium crookwellense
Drithëra dhe nënproduktet e tyre
Okratoksina A
Aspergillus ochraceus,
Penicillium verrucosum,
Aspergillus carbonarius
Drithëra, verë, lëng rrushi, kafe,
rrushi i thatë, erëza
Patulina Penicillium expansum Lëng frutash, mollë
Alkaloidet e
ergotit Claviceps spp. Drithëra (thekër, grurë dhe elb)
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
5
Figura 1.1. Sistemi: myk, bimë dhe kushte mjedisore duhet të bashkërendohet me qëllim
që të prodhohet një mykotoksinë
Faktorët mjedisorë ndikojnë drejtpërdrejt në praninë e mykotoksinave në produkte
ushqimore të papërpunuar dhe ato të magazinuar. Prodhimi i mykotoksinave nga myqet
është drejtpërdrejt i ndikuar nga temperaturat optimale dhe aktiviteti i ujit. Vlerat tipike
për prodhimin e toksinave nga speciet e myqeve Aspergillus, Penicillium dhe Fusarium
në kultura të caktuar janë prezantuar në Tabelën 1.2 (Trucksess & Pohland, 2001).
Tabela 1.2. Kushtet optimale për prodhimin e mykotoksinave
Mikroorganizmi (mykotoksina) Temp
(oC) aw
Aspergillus flavus (aflatoksina) 33 0.99
Aspergillus ochraceus (okratoksina) 30 0.98
Penicillium verrucosum (okratoksina) 25 0.90-0.98
Aspergillus carbonarius (okratoksina) 15-20 0.85-0.90
Fusarium verticillioides, F. proliferatum (fumonizina) 10-30 0.93
Fusarium graminearum, F. culmorum (deoksinivalenoli) 25 0.99
Fusarium graminearum (zearalenoni) 25-30 0.98
Penicillium expansum (patulina) 0-25 0.95-0.99
aw-aktiviteti i ujit
MYKU
BIMA (HOST) MJEDISI
MYKOTOKSINA
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
6
1.5. Ndikimi i mykotoksinave në shëndet
Mykotoksinat shoqërohen me efekte të ndryshme akute dhe kronike tek njerëzit dhe
kafshët, në varësi të ndjeshmërisë së specieve, gjinisë dhe moshës. Toksiciteti akut
zakonisht ka një fillim të shpejtë dhe një përgjigje të dukshme toksike që mund të
rezultojë në disa raste fatale, ndërkohë që toksiciteti kronik karakterizohet nga ekspozimi
ndaj një doze të ulët gjatë një periudhe të gjatë kohore, duke rezultuar në kancer dhe në
efekte të tjera përgjithësisht të pakthyeshme. Sigurisht, pasojat kryesore në shëndetin e
njerëzve dhe të kafshëve ndaj ekspozimit të mykotoksinave lidhet me ekspozimin kronik
(p.sh., shfaqja e kancerit, toksiciteti i veshkave, ulja e imunitetit). Sidoqoftë, rastet më të
njohura të mykotoksinave janë ato të efekteve akute (p.sh., sindroma X e gjelit të detit,
ergotizmi etj.) (Bennett & Klich 2003).
Prania e metabolitëve të tillë në nivele të larta mund të shoqërohet me efekte toksike që
variojnë nga akute (dmth. dëmtim i mëlçisë apo veshkave) në kronike (dmth. kancer në
mëlçi), efekte mutagjenike dhe teratogjenike; ku shfaqja e simptomave varion nga irritim
i lëkurës (epidermës) në simptoma alergjie (imunosupresiv), defekte në të sapolindurit,
neurotoksicitet deri në vdekje. Bazuar në organin final/target ku ato veprojnë,
mykotoksinat mund të klasifikohen si vijon (Tabela1.3).
Tabela 1.3. Klasifikimi i mykotoksinave sipas efekteve toksikologjike që ato shfaqin
Efektet Mykotoksina
Hepatotoksike
Sporidezmina
Aflatoksinat
Luteoskirina
Cikloklorotina
Rubratoksinat
Sterigmatocistina
Nefrotoksike Okratoksina
Citrinina
Neurotoksike
Penitrema
Patulina
Citreoviridina
Citotoksike Trikotecenet
Estrogjenike Zearalenoni
Toksina hemorragjike dhe të qarkullimit të gjakut Alkaloidet e
Ergotit
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
7
Disa mykotoksina mund të shfaqin një numër efektesh toksike tek njeriu dhe kafshët
(Tabela 1.4) (Trucksess,2001).
Tabela 1.4. Mykotoksinat dhe efektet kryesore toksike që ato shfaqin
Mykotoksinat Efektet kryesore
Aflatoksinat
Sëmundje të mëlçisë (hepatotoksike, hepatokancerogjene); efekte
kancerogjenike dhe teratogjenike; hemoragjitë (në traktin gastro-
interstinal, veshka); reduktim i shkallës së rritjes; efekte në uljen e
imunitetit.
Okratoksinat
Nefrotoksike; karcinogjene; dëmtim i konsiderueshëm i mëlçisë;
inflamacion i zorrëve; efekte teratogjenike; shndërrim (shpërbërje)
minimale e ushqimit; reduktim i shkallës së rritjes; efekte në uljen e
imunitetit.
Fumonizinat Buavitje të mushkërive; leukoencefalomalacia te kuajt;
nefrotoksike dhe hepatotoksike; efekte në uljen e imunitetit.
Trikotecenet
Çrregullime të aparatit tretës (të vjella, diarre, refuzim i ushqimit
tek kafshët); reduktim të shtimit në peshë; hemorragji (në: stomak,
zemër, zorrën e hollë, mushkëri, fshikzën e urinës, veshka);
buavitje; lëndime orale; dermatite; çrregullime (sëmundje) gjaku;
infertilitet; degjenerim i palcës së kockve; rritje e ngadaltë, efekte
në uljen e imunitetit.
Zearalenoni
Efekte estrogjenike; buavitje të vaginës; shkarje të vaginës;
zmadhim të uterusit; atrofi të testikujve; atrofi të vezoreve;
zmadhim të gjendrave të qumështit; infertilitet; abort.
Alkaloidet ergot
Sindroma nervore ose gangrenoze; çrregullim të aparatit tretës (të
vjellja, diarre, refuzim të ushqimit tek kafshët); reduktim të rritjes
në peshë; konvulsion; abort.
Citrinina Nefrotoksike (sëmundja e veshkave); efekte teratogjenike;
hepatotoksike.
Patulina Efekte mutagjenike; gjenotoksike; neurotoksike; efekte në uljen e
imunitetit.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
8
1.5.1. Klasifikimi i mykotoksinave mbi kancerogjenitetin
Agjencia Ndërkombëtare për Kërkimin mbi Kancerin (IARC), ka kategorizuar
mykotoksinat në lidhje me kancerogjenitetin e tyre, Tabela 1.5. Kategorizimi i një
agjenti, përzierjeje ose rrethane ekspozimi është një çështje e gjykimit shkencor, duke
reflektuar forcën e dëshmive të nxjerra nga studimet në njerëz dhe në kafshët
eksperimentale dhe nga të dhëna të tjera të përshtatshme (IARC, 2012).
Tabela 1.5.Klasifikimi i mykotoksinave mbi kancerogjenitetin sipas IARC
Agjenti
Shkalla e dëshmive të
kancerogjenitetit
Vlerësimi i
përgjithshëm i
kancerogjenitetit
tek njeriu Njerëz Kafshë
Aflatoksinat, përzierje natyrale e S S 1
Aflatoksina B1 S S
Aflatoksina B2 L
Aflatoksina G1 S
Aflatoksina G2 I
Aflatoksina M1 I S 2B
Toksinat që formohen nga Fusarium
graminearum, F. culmorum dhe F.
crookwellense
I 3
Zearalenoni L 3
Deoksinivalenoli I 3
Nivalenoli I 3
Fuzarenon X I 3
Toksinat që formohen nga Fusarium
moniliforme I S 2B
Fumonizina B1 L 2B
Fumonizina B2 I 2B
Fuzarin C L
Toksinat që formohen nga
Fusariumsporotrichioides Ia 3
Toksina T-2 L 3
S- dëshmi të mjaftueshme; L-dëshmi të kufizuara; I-dëshmi të pamjaftueshme;
për përcaktimet e shkallëve të dëshmive dhe grupimi i vlerësimeve,
a- nuk ka të dhëna në dispozicion
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
9
Grupi 1 – Agjenti (përzjerja) është kancerogjene ndaj njeriut
Grupi 2A- Me sa duket kancerogjene ndaj njeriut
Grupi 2B - Ndoshta kancerogjene ndaj njeriut
Grupi 3- Nuk klasifikohet për kancerogjenitetin e saj tek njeriu
Grupi 4- Me sa duket jo kancerogjene ndaj njeriut
1.6. Ndikimi i mykotoksinave në ekonomi
Mykotoksinat janë substanca të kudogjendura në komoditete bujqësore, ushqime dhe
ushqimet për kafshë, në komoditete që vijnë nga të gjithë rajonet e botës. Pavarësisht,
faktit se gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, masat që u morën për të zbatuar Praktikat
e Mira Bujqësore, legjislacion, direktiva dhe rekomandime, kundër mbrojtjes nga
mykotoksinat; në vendet e zhvilluara, kanë përmirësuar situatën në mbrojtjen e shëndetit
të konsumatorit, ndërsa në vendet në zhvillim, shumë individë nuk janë vetëm të pasigurt
ndaj ushqimt, por gjithashtu janë të ekspozuar në mënyrë kronike me nivele të larta të
mykotoksinave në dietën e tyre. Sigurimi i ushqimit konsiderohet i realizuar kur të gjithë
njerëzit, në çdo kohë, kanë qasje fizike dhe ekonomike për ushqim të mjaftueshëm, të
sigurt dhe me vlera ushqimore për të plotësuar nevojat e tyre ushqimore dhe preferencat e
ushqimit për një jetë aktive dhe të shëndetshme. Siguria e ushqimit rezulton kur ndotësit
mikrobikë dhe toksinat kimike janë të pranishme nën nivelet e tolerancës në ushqime
(FAO, 1996).
Në aspektin tregtar, mykotoksinat përbëjnë një problem për tregëtinë ndërkombëtare;
prania e tyre në ushqime dhe ushqimet për kafshë ka diktuar hartimin e një numri
rregulloresh për këto produkte. Produktet të cilat nuk plotësojë këto kushte, pra që
tejkalojnë nivelin e lejuar të këtyre substancave duhet të largohen nga tregu.
Sipas Organizatës së Ushqimit dhe Bujqësisë (FAO), më shumë se 25% e prodhimit
bujqësor në botë është i ndotur me mykotoksina, duke rezultuar në humbje ekonomike në
industrinë e drithërave (Cazzaniga et al., 2001).
1.7. Kontrolli dhe reduktimi i kontaminimit nga mykotoksinat
Prej 1960 dhe në vijim një rëndësi e veçantë i është kushtuar kontrollit të kontaminimit
nga mykotoksinat në ushqime, kryesisht nëpërmjet manipulimit me parametra fizike dhe
kimike si aktiviteti i ujit, pH, si edhe kontroll i cilësisë së lëndës së parë.
Aktualisht, strategjitë inovative për reduktimin e mykotoksinave përgjatë gjithë zinxhirit
ushqimor, duke përfshirë përdorimin e drithërave të modifikuar gjenetikisht të cilët kanë
një rritje të rezistencës ndaj dëmtimit nga insektet, si rrjedhim një nivel më të ulët të
rritjes së mykut në drithë, pra infektim më të ulët; përmirësim të metodave të menaxhimit
të drithërave dhe aplikimi i kontrolleve për praninë e mykotoksinave në ushqimin e
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
10
përpunuar nëpërmjet aplikimit të planeve HACCP (Hazard Analysis and Critical Control
Point) (Trucksess & Tang, 2001).
Metodat për kontrollin e mykotoksinave janë kryesisht parandaluese. Ato përfshijnë
praktika të mira bujqësore dhe një tharje të mjaftueshme të prodhimeve pas korrjes
(Lisker & Lillehoj, 1991).
Duhet nënvizuar se kërkimi shkencor në këtë drejtim vazhdon dhe është e rëndësishme që
të vazhdohet me kërkimin e metodave për të parandaluar kontaminimin para korrjes.
Këto metoda përfshijnë zhvillimin e një rezistence të lartë në rritjen e bimësisë nëpërmjet
përmirësimit të gjeneve antimykore nga inxhinieria gjenetike, përdorimin e agjentëve të
biokontrollit dhe shënjestrimi (targetimi) i gjeneve rregullatore në zhvillimin e
mykotoksinave (Brown et al., 1998).
Deri tani asnjë nga këto metoda nuk e ka zgjidhur problemin, sepse mykotoksinat janë
kontaminues natyralë të ushqimeve, dhe prania e tyre është shpesh e pashmangshme.
Disa përpjekje për të trajtuar problemin e mykotoksinave, përfshijnë largimin nga hallkat
e tregtimit të mallrave të kontaminuara me mykotoksina, nga përdorimi i tyre si ushqime,
duke i kaluar në përdorim si lëndë e parë për industrinë. (psh. gruri i kontaminuar me
mykotoksina mund të përdoret për prodhimin e bioetanolit) (Bennett & Klich, 2003).
Kur ndotja nuk mund të parandalohet, është e nevojshme që të bëhet dekontaminimi
përpara përdorimit të këtyre materialeve të papërpunuara si ushqime ose për qëllime
ushqimore. Metodat e dekontaminimit ndahen në: fizike, kimike dhe biologjike (Halász
et al., 2009).
Kimike - Trajtimi me baza dhe agjentë oksidues (amoniaku, hidroksidi inatriumit, i kalciumit)
- Trajtimi me ozon
- Trajtimi me bisulfatin e natriumit
- Adsorbentë fizikë
- Adsorbentë të patretshëm (karboni aktiv)
Fizike - Heqja fizike e drithërave të kontaminuar nëpërmjet selektimit manual.
- Ndarja e lidhjes deoksinivalenoli-zearalenoni, duke marrë parasysh densitetin.
- Procesi i buarjes
- Trajtime me nxehtësi
Biologjike - Fermentimi nëpërmjet majave dhe baktereve laktike
- Degradimi enzimatik
Metodat e dekontaminimit fizike dhe kimike janë përdorur në të kaluarën mbi ushqimet
me suksese të ndryshëm. Cilado qoftë metoda e dekontaminimit që përdoret duhet ti
përmbahet disa kritereve bazë:
1. Mykotoksinat duhet të inaktivizohen ose shndërrohen nga transformimi në
komponime jo- toksike;
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
11
2. Sporet dhe micelat e myqeve duhet të shkatërrohen që të mos të formohen toksina
të reja;
3. Materiali ushqimor duhet të ruaj vlerat ushqimore dhe të jetë i shijshëm;
4. Karakateristikat fizike të lëndëve të para nuk duhet të ndryshojnë në mënyrë të
konsiderueshme; dhe metoda duhet të jetë e zbatueshme ekonomikisht / kostoja e
dekontaminimit duhet të jetë më e ulët sesa vlera e produktit të kontaminuar.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
12
KAPITULLI II
2. MYKOTOKSINAT KRYESORE
2.1. Aflatoksinat
Aflatoksinat u izoluan dhe u karakterizuan pas ngordhjes së më shumë se 100,000 gjela
deti (sëmundja X e gjelit të detit), pra u gjendën gjurmë të tyre në ushqimin që
konsumuan zogjtë, sepse kikirikët ishin të kontaminuar me myqe (Blout,1961; Goldblatt,
1969). Katër grupet kryesore të aflatoksinave quhen B1, B2, G1 dhe G2, bazuar në
fluoreshencën e tyre në rrezet UV (blu ose e gjelbërt) dhe gjatë analizave kromatografike
në shtresë të hollë. Aflatoksina B1 (Fig.2.1.) është një nga mykotoksinat natyrale më të
njohura, me potencial të lartë kancerogjen (Squire, 1981) dhe është zakonisht aflatoksina
kryesore që prodhohet nga shtamet toksike. Është gjithashtu e mirë studiuar, dhe shpesh
termi aflatoksinë mund të interpretohet si aflatoksina B1. Gjithësesi një numër i madh
aflatoksinash të tjera (psh. P1. Q1, B2a dhe G2a) janë përshkruar veçanërisht si produkte të
biotransformimeve tek gjitarët që janë metabolitët kryesore (Heathcote & Hibbert, 1978;
Huwing et al., 2001).
Fig.2.1. Struktura e aflatoksinës B1
Aflatoksinat janë derivate të difuranokumarinës prodhuar nëpërmjet një rruge
poliketidike nga shumë shtame të Aspergillus flavus dhe Aspergillus parasiticus në
veçanti Aspergillus flavus që është kontaminuesi më i zakonshëm në bujqësi. Aspergillus
bombycis, Aspergillus ochraceoroseus, Aspergillus nomius dhe Aspergillus pseudotamari
janë gjithashtu specie prodhuese të aflatoksinave, por janë më të pakët në numër (Goto et
al., 1996; Klich et al. 2000). Nga perspektiva mykologjike ka diferenca të mëdha cilësore
dhe sasiore në aftësitë toksigjenike të shfaqur nga shtame të ndryshme brenda secilës
specie aflatoksigjenike. Për shembull, vetëm rreth gjysma e shtameve të llojit
Apspergillus flavus prodhojnë aflatoksina (Klich & Pitt,1988), por ato mund të prodhojnë
më shumë se 106μg/kg (Cotty et al., 1994). Disa substrate ndihmojnë në rritjen dhe
prodhimin e aflatoksinave nga myqet aflatoksigjenike. Kontaminimi natyral i drithërave,
fiqve, farave vajore, arrave, duhanit dhe shumë mallrave të tjera është një ndodhi e
zakonshme. Si aftësia gjenetike për të prodhuar aflatoksina edhe kontaminimi janë të
ndryshme. Ndonjëherë të mbjellat kontaminohen me aflatoksina që në fushë përpara
korrjes, zakonisht në zonat që shoqërohen me një thatësirë të madhe (Diener et al., 1987),
por më shumë problematik është fati i kulturave të depozituara, në kushte që favorizojnë
rritjen e mykut. Gjatë magazinimit variablat më të rëndesishme janë sasia e lageshtisë e
substratit dhe lagështia relative e mjedisit që e rrethon atë (Detroy et al., 1971).
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
13
Kontaminimi me aflatoksina ka çuar në rritjen e numrit të ngordhjes së kafshëve nëpër
ferma, gjithashtu ul në mënyrë të konsiderueshme vlerën e drithërava si ushqim për
kafshë dhe si një mall eksporti (Smith & Moss, 1985). Produktet e qumështit gjithashtu
mund të shërbejnë si një burim indirekt i aflatoksinave. Kur lopët konsumojnë ushqim të
kontaminuar me aflatoksina metabolizmi i tyre e biotransformon aflatoksinën B1 në një
formë hidroksilati të quajtur aflatoksina M1 (Van Egmond, 1989).
Aflatoksina është e lidhur me toksicitetin dhe sëmundjet kancerogjene si tek njerëzit edhe
tek kafshët (Eaton & Groopman, 1994). Sëmundjet e shkaktuara nga aflatoksinat mund të
quhen si aflatoksikoza. Aflatoksikozat akute rezultojnë me shkaktim vdekje të
organizmit, ndërsa aflatoksikozat kronike rezultojnë me kancer, dobësim të imunitetit dhe
gjendje të tjera të ngadalta patologjene (Hsieh, 1988). Mëlçia është organi i parë që
preket, dëmtimi i mëlçisë vjen kur shpendët, peshku, brejtësit dhe primatët jo njerëzor
janë ushqyer me aflatoksinë B1. Ekzistojnë diferenca të konsiderueshme në ndjeshmërinë
e specieve. Për më tepër brënda së njëjtës specie, madhësia e përgjigjes influencohet nga
mosha, gjinia, pesha, dieta ushqimore, ekspozimi ndaj agjentëve infektiv, prania e
mykotoksinave të tjera dhe substancat farmakologjikisht aktive (Cullen & Newberne,
1994). Për shkak të diferencave në ndjeshmëritë aflatoksinave në kafshët e testuara ka
qenë e vështirë të vlerësohen efektet e mundshme të aflatoksinave tek njerezit, por
toksiciteti akut i aflatoksinave tek Homo sapiens nuk është vënë re shumë shpesh.
Besohet që në 1974 epidemia e hepatitit në Indi, në të cilën vdiqën 100 njerëz mund të
jenë shkaktuar nga konsumi i misrit, i cili ishte shumë i kontaminuar me aflatoksina. Disa
të rritur mund të kenë konsumuar 2 deri në 6 mg aflatoksinë në një dite (Krishnamachari
et al., 1975). Më pas, është llogaritur që doza vdekjeprurëse për të rriturit është 10 deri në
20 mg aflatoksinë e konsumuar (Pitt, 2000).
Të dhënat që aflatoksinat janë kancerogjene për njerëzit janë më të mëdha sesa të dhënat
për toksicitetin akut tek njerëzit. Ekspozimi ndaj aflatoksinave nëpërmjet dietës
ushqimore është konsideruar si një rrezik i rëndësishëm për zhvillimin primar të tumorit
të mëlçisë, veçanërisht në individët që janë prekur nga hepatiti B. Në epidemologjinë
klasike disa studime kanë bërë lidhjen midis kancerit të mëlçisë dhe rasteve të
parashikuara të konsumit të aflatoksinës në dietën ushqim. Rezultatet e këtyre studimeve
nuk kanë qenë plotësisht të qëndrueshme dhe përcaktimi i sasisë së ekspozimit individual
gjatë jetës për aflatoksinat është shumë i vështirë. Agjensia Ndërkombëtare e Kërkimit
mbi Kancerin e ka klasifikuar aflatoksinën B1 si një kancerogjen të grupit të pare (IARC,
2012).
2.2.Citrinina
Figura 2.2. Struktura e Citrininës
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
14
Citrinina (Fig.2.2) u izolua për herë të parë nga Penicillium citrinum përpara luftës së
Dytë Botërore (Hetherington & Raistrick, 1931), më pas u identifikua në shumë specie të
Penicillium dhe në disa specie të Aspergillus (psh. Aspergillus terreus dhe Aspergillus
niveus, duke përfshirë dhe shtame të caktuara të Penicillium camemberti (përdoret për
prodhimin e djathit) dhe Aspergillus oryzae (përdoret për të prodhuar raki nga orizi,
miso-ushqim Japonez dhe salcë soje) (Manabe, 2001). Kohët e fundit citrinina është
izoluar gjithashtu nga Monascus ruber dhe Monascus purpureus, që përdoren si specie
industrial për prodhimin e pigmentëve të kuq.
Citrinina është e lidhur me sëmundjen e orizit të verdhe në Japoni (Saito et al., 1971),e
cila gjithashtu ka qenë e përfshirë si kontribues në nefropatin (sëmundje e veshkave) e
derrave. Citrinina vepron si një nefrotoksin në të gjitha llojet e kafshëve të testuara, por
toksiciteti i saj akut ndryshon në specie të ndryshme, ku 50 % e dozës vdekjeprurëse për
rosat është 57 mg/kg; për pulat është 95 mg/kg; dhe për lepujt është 134 mg/kg (Hanika
& Carlton, 1994). Citrinina mund të veprojë në mënyrë sinergjike me okratoksinën A për
të ndërprerë sintezën e ARN-së në veshka.
Gruri, tërshëra, thekra, misri, elbi dhe orizi, janë raportuar se kanë përmbajtje citrinine.
Me anë të testeve biokimike (me antitrupa), citrinina është dedektuar kryesisht në
ushqimet vegjetariane të ngjyrosura me pigmente të Monascus. Citrinina gjithashtu është
gjetur në sallamet e fermentuara në mënyrë natyrale në Itali (Anderson,1995). Edhe pse
citrinina është e lidhur rregullisht me ushqimet e njerëzve, rëndësia e saj për shëndetin e
njeriut është ende e panjohur.
2.3. Alkaloidet e ergotit (EA)
Alkaloidet e ergotit (EA-tit) janë ndër metabolitët dytësore më me interes të myqeve, që
përmbajnë azot dhe prodhohen nga gjinia e Claviceps (Tudzynskiet al., 2001; Battilani et
al., 2009).
Gjinia Claviceps përbëhet nga rreth 40 specie, nga të cilat Claviceps purpurea (C.
purpurea) është shqetësimi më i madh (EFSA, 2012). Ata janë të përhapur në të gjithë
botën dhe janë parazit në më shumë se 400 lloje bimësh, duke përfshirë bimët e
drithërave kryesore si gruri, orizi, misri, elbi, tërshëra, thekra, dhe bimët e foragjerëve
(Tenberge, 1999; Battilani et al., 2009).
Termi ergot i referohet strukturave të myqeve nga speciete Claviceps që zhvillohen më
mirë në pjesën e butë të kokrrave apo në kokrrat në krye të bimës, dhe janë të dukshme si
sklerotia (Fig 2.3.), masë e ngurtë me ngjyrë të errët, duke përfaqësuar fazën
përfundimtare të sëmundjes. Përmbajtja e përgjithshme e alkaloideve si sklerotia
ndryshon nga 0.15-0.5% me diferenca të mëdha nga struktura e EA-it të prodhuar, në
varësi të: shtamit të mykut, bimëve pritëse dhe rajonit gjeografik (Schardl et al., 2006;
Krska & Crews 2008; Battilani et al., 2009, Malysheva et al., 2014). Mbi 80 alkaloide
ergoti janë izoluar nga materiale të ndryshme natyrore, kryesisht nga shtamet e Claviceps,
por edhe nga myqetë tjera dhe bimë më të larta.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
15
Figura 2.3.Strukturat e specializuara të myqeve të njohura si sklerotia (ergotët)
zhvillohen nga strukturat riprodhuese të tyre dhe mund të korrren me grurin
Biosintetikisht janë derivate të L-triptofanit, kanë në strukturën bazë një sistem unazor
tetraciklik të ergolinës (Fig.2.3.) dhe ndahen në tri klasa: alkaloide të ergotit të klavineve,
derivatet e thjeshta të amideve të acidit lisergjik dhe alkaloide të ergotit peptidike
(Gerhards et al., 2014). EA-tit kryesore të pranishme në sklerotia janë: ergometrina (Em),
ergotamina (Et), ergosina (Es), ergokristina (Ecr), ergokriptina (Ekr) dhe ergokornina
(Eco) së bashku me epimerët e tyre përkatëse që mbarojnë me –inina (Battilaniet al.,
2009). EA-tit janë ndër mykotoksinat më të shquara për historinë e tyre të hershme në
toksicitetin ndaj njeriut, si dhe për përdorimin e tyre nga komunitete të ndryshme si
produkte farmaceutike natyrore (Schardl et al., 2006). Ergotizmi është një nga sëmundjet
më të njohura tek njerëzit pas konsumimit të bukës së thekrës së kontaminuar me ergotë
(Schiff, 2006). Që në mesjetë,ishte i përhapur në Evropën qëndrore dhe veriore dhe kishte
dy simptoma kryesore: gangrenoza (vdekje) dhe konvulsive. Kohët e fundit, helmim ime
alkaloide të ergotit tek njerëzit ka ndodhur në pjesën e parë të shekullit të njëzetë në Rusi
dhe Angli, ndërsa në pjesën e dytë të këtij shekulli ka prova të incidencës në Francë, Indi
dhe Etiopi (Scott, 2009). Në ditët e sotme, ergotizmi është eliminuar praktikisht si një
sëmundje njerëzore, por mbetet një çështje e rëndësishme veterinare, veçanërisht në
kafshë si: kuajt, delet, derrat dhe pulat (Malysheva et al., 2014). Kohët e fundit është
vënë re një rritje e kontaminimit të EA-tit për shkak të hibrideve të reja të drithit, të
ndjeshme ndaj C. purpurea dhe ndryshimeve klimatike (Paterson & Lima, 2011).
Drithërat janë një pjesë e rëndësishme e dietës njerëzore dhe shtazore, që përfaqëson
burimin kryesor të ekspozimit ndaj EA-tit. Zhdukja e ergotizmit në dekadat e fundit i
atribuohet largimit të EA-tit në drithërat e konsumuar përmes aplikimit të proceseve të
ndarjes, bluarjes dhe proçesit të sitisjes. Megjithatë, ekzistojnë disa raporte mbi pranin e
EA-tit në ushqime dhe ushqimet për kafshë nga vende të ndryshme.
Prania e ergotit të thekër në vendet evropiane u raportua disa herë nëpërmjet Sistemit të
Shpejtë të Alarmit për Ushqimet dhe Ushqimet për kafshë (RASFF) gjatë disa viteve të
fundit, por nuk u raportua prania e alkaloideve të ergotit (RASFF, 2016).
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
16
Acidi lisergjik një strukturë e ngjashme me alkaloidet e ergotit u izolua për herë të parë
në 1934. Klavinat kanë ergolinën si strukturë bazike, por mungojnë komponentët
peptidik; alkaloidet e acidit lisergjik përfshijnë ergotaminën dhe amidin e acidit lizergjik
(erginën) (Bennett & Bentley,1999). Elementi strukturor i përbashkët për pjesën më të
madhe të alkaloideve të ergotit është sistemi tetraciklik i ergolinës (Fig. 2.4.).
Figura 2.4. Strukturae ergolinës
Në strukturën bazë nëse zvendësojmë C8, alkoloidet e ergotit janë klasifikuar si klavina
dhe derivate të acidit lizergjik.
2.3.1. Klavinat
Alkaloidet e klavinës, ose klavinat janë derivate të hidroksi- dhe dehidro- 6,8-dimetil-
ergolenitdhe të ergolinës përkatëse. Kanoklavinat, në të cilat unaza D është e hapur, janë
gjithashtu pjesë e këtij grupi.
Tabela 2.1. Tipi i klavinës dhe klavina përgjegjese
Tipi i Klavinës Klavina
Kanoklavina Kanoklavina-I
Derivatet e Ergolinës Festuklavina
Derivatet e 8-Ergolenës Agroklavina
Elimoklavina
Derivatet e 9-Ergolenës Peniklavina
Setoklavina
2.3.2. Acidet e Ergolinës
Të tre derivatet e ergolinës me një grup karboksilik në pozicionin 8 janë: acidi (+) -
lizergjik, (+) - acidi izolizergjik, dhe acidi paspalik (Fig 2.6).(+) - Acidi lizergjik mund të
merret nga hidroliza alkaline e alkaloideve të peptidit të ergotit. Gjithashtu është studiuar
të ndodhë në sasi të vogla (9 mg/L) së bashku me acidin izolizergjik të klavinës në një
terren ku rriten shtamet saprofite të Claviceps. Acidi paspalik, emërtimi IUPAC i të cilit
është acidi 6-metil-8,9-ergolene-8-carbociklikeështë izoluar në nivele të larta (620 mg/L)
në kultura saprofite të shtameve Claviceps paspali.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
17
Figura 2.5. Disa alkaloide klavine
Figura 2.6. Acidet e ergolinës
2.3.3. Derivatet e acidit lizergjik
Alkaloidet klasike të ergotit janë të gjitha derivatet e amideve të acidit lizergjik ose
epimerë të acidit izolizergjik. Zëvendësuesi mund të jetë një amid i thjeshtë ose një
oligopeptid. Derivatet e acidit (+) - lizergjik me konfigurimin 8b janë farmakologjikisht
aktive dhe emrat e tyre të zakonshëm, mbarojnë me - ina (p.sh. ergotamina), ndërsa
epimerët e tyre joaktive (derivatet e acidit (+)-izolizergjik) kanë -inina (p.sh.
ergotaminina).
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
18
Amidet e thjeshta të acidit lizergjik si:amidi i acidit lizergjik, amidi i acidit izolizergjik
dhe amidi i 1-hidroksietil i acidit (+) lizergjik (Fig. 2.7.) janë izoluar për herë të parë nga
kulturat saprofite të Claviceps paspali.
Figura 1.7. Amidet e thjeshta të acidit lisergjik
2.3.4. Alkaloidet peptidike
Alkaloidet klasike peptidike përbëhen nga molekula e acidit lizergjik, e cila është e lidhur
me një tip acid amidi i lidhur në një strukture ciklike tripeptidike (Fig. 2.8).
Shkëmbimi i aminoacideve numër I dhe II lejon që ergopeptinat të grupohen në ndonjë
formë të sistemit periodik siç tregohet në Tab. 2.2. Aminoacidi numër III i këtij tripeptidi
është L-prolina dhe është e përbashkët për të gjithë ergopeptinat natyrale tënjohura.
Një grup tjetër i alkaloideve peptidiketëergotit u quajt ergopeptame (McLaughlin et
al.,1977). Tripeptidi është një laktam jo-ciklol në vend të formës ciklole. Formula e
përgjithshme është paraqitur në Fig.2.8.
Figura 2.8.Formula e përgjithshme e alkaloideve peptidike.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
19
Zëvendësuesit R1 dhe R2 janë listuar në Tab. 2.2. Aminoacidi III është L-prolina.
2.3.4.1. Derivatet e alkaloideve peptidike
Nga të gjitha alkaloidet e ergotit natyrale vetem dy përdoren në terapi: ergotamina dhe
ergomentina. Pjesa tjetër e komponimeve terapeutike të rëndësishme të ergotit i janë
nënshtruan disa ndryshimeve kimike. Një operacion i tillë është eliminimi i lidhjes
dyfishe 9,10 me hidrogjenizimin katalitik, transformimin e ergotaminës në
dihidroergotamin dhe ergotoksina përkatëse në dihidroergokristin, dihidroergokorninë,
dihidro-α-ergokriptindhe dihidro-β-ergokriptin (Fig.2.10).
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
20
Figura 2.9. Formula e përgjithshme e grupit ergopeptame.
Zëvendësuesit R1 dhe R2 pontecialisht mund të jenë të njëjtë si për ergopeptinën në Fig. 2.8.
Tabela 2.2. Grupet natyrale të alkaloideve peptidiket të ergotit
R2L-Amino acid II
R1L-Aminoacid I
(-hidroksi)
CH2C6H5
Fenilalanin
CH(CH3)2
Valin
CH2CH(CH3)2
Leucin
CH(CH)CH2CH3
Izoleucin
CH2CH2CH(CH3)2
Homoleucin
Izoleucin
CH2-CH3
Acid-
aminobutirik
Emri i grupit
CH3 Alanina Ergotamina Ergotamina Ergovalin Ergozina Ergoheksina
CH(CH3)2 Valina Ergotoksina Ergokristina Ergokornina -Ergokriptina -Ergokriptina Ergoheptina Ergobutina
CH2CH3 Acidi
Aminobutirk
Ergoksina Ergostina Ergonina -Ergoptina Ergobutina
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
21
Figura 2.10. Derivatet e alkaloideve peptidike, pas ndryshimeve kimike
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
22
Figura 2.11. Komponimet e alkaloideve të ergotit të përdorura terapeutikisht
2.3.4.2. Ergotamina
Këto komponent prodhohen si përzierje toksike e alkaloideve në sklerotia (vendi ku
rezervat ushqimore ngurtësohen) të specieve Claviceps, që janë patogjenët me të
zakonshëm të llojeve të ndryshme të bimëve. Gëlltitja e këtyre skleroteve ose ergoteve
kanë qenë të lidhur me sëmundje që nga antikiteti. Një tablet asiriane që daton 600 vjet
para erës sonë i referohet një “puçër të dëmshme në kokrrën e grurit”, besohet të jetë një
referencë e hershme e ergotit (Hofmann, 1972). Sëmundja te njeriu fitohet nga ngrënia e
drithërave të kontaminuara me sklerotia ergoti, zakonisht buka e bërë nga miell i ndotur,
dhe quhet ergotizëm. Dy format e ergotizmit janë njohur zakonisht si gangrenoze dhe
konvulsive. Forma gangrenoze 967 ndikon në furnizimin me gjak të gjymtyrëve, ndërsa
ergotizmi konvulsiv ndikon në sistemin nervor qendror (Bennett & Bentley 1999).
Ergotizmi është akoma një një problem i rëndësishëm veterinar. Kafshët më të rrezikuara
janë: bagëtitë, delet, derrat dhe pulat. Simptomat e ergotizmit tek kafshët janë: vëshitirësi
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
23
në furnizimin me gjak të gjymtyrëve, abortimi, ndalimi i prodhimit të qumështit dhe
ndikim në sistemin nervor qendror (Lorenz, 1979).
2.4. Fumonizinat
Fumonizinat janë përshkruar dhe karakterizuar për herë të parë në vitin 1988. Specia e
prodhuar më shumë e kësaj familje është fumonizina B1 (Fig.2.11). Ato mendohet se
sintetizohen nga kondensimi i aminoacidit alaninë me një prekursor derivati acetatit.
Fumonizinat prodhohen nga disa specie të Fusarium, sidomos Fusarium verticillioides
(ish Fusarium moniliforme = Gibberella fujikuroi), Fusarium proliferatum dhe Fusarium
nygamai, si dhe Alternaria alternataf. sp. Lycopersici (Marasas et al., 2001).Këto myqe
janë taksonomikisht sfiduese, me një nomenklaturë komplekse dhe që ndryshon me
shpejtësi, e cila ka arritur të hutojë shumë jo mykolog (dhe disa mykologë gjithashtu).
Figura 2.12. Struktura e Fumonizinës B1
Specia më e rëndësishme sipas rëndësisë ekonomike është Fusarium verticillioides, i cili
rritet si një mikroorganizëm simbiotik në misër; si në indet vegjetative dhe në ato
riprodhuese, shpesh pa shkaktuar simptoma të sëmundjeve në bimë. Megjithatë kur
kushtet e motit, dëmtimi nga insektet dhe myqet e përshtatshme si dhe gjenotipet e
bimëve që janë prezente, mund të shkaktoj dëmtime të filizit, kalbie të kërcellit dhe
kokrrës (Nelson, 1993). Fusarium verticillioides është i pranishëm pothuajse në të gjitha
mostrat e misrit. Shumica e shtameve nuk prodhojnë toksina, kështu prania e myqeve nuk
do të thotë që domosdoshmërisht fumonizinat janë të pranishme. Edhe pse është
simbiotik, fumonizina B1 nuk është e nevojshme për patogjenezën e bimëve (Marasas et
al., 2001).
2.4.1. Fumonizina B1
Fumonizinat ndikojnë në kafshë në mënyra të ndryshme, duke ndërhyrë në metabolizmin
e sfingo-lipideve. Ato shkaktojnë leukoencefalomalaci (sindroma e vrimës në kokë) te
kuajt (Marasas et al., 2001) dhe lepujt; enjtje të mushkërive dhe hidrotoraks tek derrat;
dhe efekte toksike në mëlçi dhe kancerogjene. Tek njerëzit ekziston një lidhje me
kancerin e ezofagut. Shfaqja e fumonizinës B1 është e lidhur me shfaqjen e një incidence
të lartë të kancerit të ezofagut në rajonin Transkei (në Afrikën e Jugut), Kinë dhe në veri-
lindje të Italisë. E cila ka qenë izoluar në nivele të larta në ushqime me bazë misri dhe
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
24
misrin e bluar, përfshirë dhe 7 mostra nga një supermarket në Charleston, një qytet që ka
incidencën më të lartë të kancerit të ezofagut në mesin e afro-amerikanëve në Shtetet e
Bashkuara (Sydenham et al, 1991). Disa mykotoksina të tjera, parametrat ushqyes dhe
faktorë të tjerë janë përfshirë në etiologjin e kancerit të ezofagut tek njerëzit. Një rast i
ekspozimit akut ndaj fumonizinës B1 përfshin 27 fshatra në Indi, ku nga konsumi i bukës
pa maja të bërë nga melakuqa ose misër i mykur shkaktuan dhimbje të përkohshme
barku, diarre etj. Të gjithë personat që u prekën u shëruan plotësisht. Përfundimisht,
fumonizinat mund të shkaktoj defekte në fijet nervore të kafshëve eksperimentale dhe
gjithashtu mund të kenë të njëjtin rol tek njerëzit. Është hedhur hipoteza se grupi i
anencefali (mungesa e një pjese të trurit, kafkës gjatë embrionit) dhe spina bifida (mos
përfundimi i shtyllës kurrizore) në jug të Teksasit është lidhur me fumonizinat në
produktet e misrit. Agjensia Ndërkombëtare e Kërkimeve mbi Kancerin ka vlerësuar
rrezikun e kancerit nga fumonizinat tek njerëzit dhe janë klasifikuar si të grupit 2B (pra,
me siguri kancerogjene) (Rheeder et al., 2002; IARC, 2012).
Ndryshe nga pjesa më e madhe e mykotoksinave të njohura që janë të tretshme në solvent
organik, fumonizinat janë hidrofilike. Kjo i bën të vështirë, për t’i studiuar. Zakonisht ato
janë ekstraktuar me metanol ujor ose acetronitril ujor. Metoda analitike më e përdorur
është kromatografia e lëngët me presion të lartë me anë të dedektimit me fluoreshencë
(Plattner et al., 2006). Historia e fumonizinave shtron shqetësime se mund të ketë shumë
të fshehta të tjera, produkte toksike të metabolizmit të myqeve të cilat ende nuk janë
zbuluar për shkak të natyrës së tyre hidrofilike.
2.5. Okratoksina A
Okratoksina A (Fig. 2.13.) u zbulua si metabolit i Aspergillus ochraceus në 1965 gjatë
ndarjes së metabolitëve të myqeve, që ishte projektuar veçanërisht për identifikimin e
mykotoksinave të reja.
Figura 2.13. Struktura e Okratoksinës A
Menjëherë pas kësaj, është izoluar në një mostër komerçale misri në Shtetet e Bashkuara
dhe njihet si nefrotoksinë e fuqishme (Shotwell et al., 1969). Antarët e familjes së
okratoksinave janë gjetur si metabolit të specieve të ndryshme të Aspergillus, përfshihen
Aspergillus alliaceus, Aspergillus auricomus, Aspergillus carbonarius, Aspergillus
glaucus, Aspergillus melleus dhe Aspergillus niger. Sepse Aspergillus niger është
përdorur gjerësisht në prodhimin e enzimave dhe të acidit citrik për konsum njerëzor,
ndaj është e rëndësishme të sigurohet që shtamet industriale nuk janë prodhuese. Edhe
pse disa raporte të hershme përfshijnë disa specie të Penicillium, tani mendohet që
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
25
Penicillium verrucosum është një ndotës i zakonshëm i elbit, është i vetmi prodhues i
okratoksinës i konfirmuar në këtë gjini (Chu, 1974).
Si edhe për mykotoksinat e tjera, kushtet e substrateve në të cilat rriten myqet më mirë
janëlagështia, temperatura dhe prania e mikroflorës konkurruese që bashkëveprojnë për të
ndikuar në nivelet e toksinave të prodhuara. Okratoksina A është gjetur në elb, tërshërë,
thekër, grurë, kafe dhe në produkte të tjera bimore, ku elbi ka pasur mundësi më të lartë
kontaminimi. Ka gjithashtu shqetësim që okratoksinat mund të jenë prezente në disa
verëra të caktuara, veçanërisht ato nga rrushi i kontaminuar me Aspergillus carbonarius.
Nga toksinat e Aspergillus, vetëm okratoksina është potencialisht aq e rëndësishme si
aflatoksinat. Veshkat janë organi kryesor i shënjestruar. Okratoksina A është një
nefratoksinë për të gjitha llojet e kafshëve të studiuara deri më sot dhe është më e
mundëshme të jetë toksike tek njerëzit, sepse e ka më të gjatë kohën e eleminimit në
krahasim me speciet e tjera të ekzaminuara. Përveç kësaj për të qenë një nefratoksik,
kafshët e studiuara tregojnë që okratoksina A është toksike për mëlçinë, ul imunitetin, një
tetratogjen i fuqishëm dhe kancerogjen. Okratoksina A pengon fiziologjinë qelizore në
rrugë të shumëfishta, por duket se efektet primare janë të lidhura me enzimat e ARN-së
tëpërfshira në sintezën e fenilalaninës komplekse (Bunge et al., 1979). Gjithashtu, ajo
inhibon prodhimin e ATP në mitokondri dhe stimulon peroksidimin e lipideve.
Okratoksina është dedektuar në gjak dhe në indet e kafshëve të tjera dhe në qumësht,
duke përfshirë dhe qumështin e njeriut. Është gjetur shpesh në mishin e derrit të destinuar
për konsum njerëzor.
Ka pasur spekullime se okratoksinat janë të përfshira në sëmundjen njerëzore të quajtur
nefropatia endemike e Ballkanit (Hult et al., 1982). Kjo për shkak se është një nefrit
kronik progresiv për popullsinë që jetojnë në zonat kufitare të lumit Danub në pjesët e
Rumanisë, Bullgarisë dhe ish-Jugosllavisë. Në një studim në Bullgari, ushqimet e
kontaminuara me okratoksinë dhe prania e okratoksinës në serumin e njerëzve ishin më të
zakonshme në familjet e prekura me nefropatin endemike Ballkanike dhe tumore në
traktin urinar sesa në familjet e paprekura. Përveç toksinës së okratoksinës, kjo sëmundje
i atribuohet dhe faktorëve gjenetik, metaleve të rënda dhe agjentëve të mundshëm
infektiv të fshehtë.
Janë bërë disa vlerësime të detajuara të rrezikut nga okratoksina A. Duke pasur parasysh
ekspozimin e njohur njerëzor dhe numrin e madh të të dhënave toksikologjike gjatë
studimit të kafshëve, Komiteti Shkencor i Bashkimit Europian ka rekomanduar që nivelet
e okratoksinës A të ulen nën 5 ng/kg të peshës trupore në ditë. Përveç kësaj, disa vende
Europiane kanë propozuar rregulla të veçanta, me tolerimin e përqëndrime maksimale të
cilat ndryshojnë shumë nga njëri vend në tjetrin. Agjensia Nërkombetare e Kërkimeve
mbi Kancerin i ka vlerësuar okratoksinat si një agjent të mundshëm kancerogjen tek
njerëzit (kategoria 2B) (IARC, 2012). Si përfundim, do të ishte e këshillueshme për
komunitetin mjekësor që ti kushtonte vëmendje mundësisë së toksicitetit nga okratoksina
në pacientët me simptoma të sëmumdjes së veshkave. Edhe pse roli i okratoksinës A në
sëmundjet njerëzore është ende spekulative, nefrociteti akut, ulja e imunitetit dhe efektet
tetragjenike në modelet e kafshëve, së bashku me aftësinë për të hyrë nëpërmjet zinxhirit
njerëzor, janë të dhëna që shtyjnë që të shqetësohesh.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
26
2.6. Patulina
Patulina, është mykotoksinë e cila prodhohet nga myqe të ndryshme, e zbuluar për herë të
parë si princip mikrobial gjatë 1940 nga Penicillium patulum (i quajtur më vonë
Penicillium urticae dhe tani Penicillium griseofulvum). I njëjti metabolit u izolua dhe nga
specie të tjera dhe duke marrë parasysh emrat klavacin, klaviformin, ekspansin, mykoin
c, dhe penicidin (Ciegler et al., 1971). Struktura kimike tregohet në Fig.2.14. Një numër
studimesh të hershme ishin drejtuar drejt shfrytëzimit të aktivitetit të saj si antimikrobial.
Për shembull, është testuar për trajtimin e hundës dhe fytit gjatë ftohjes, në formën e
sprajit dhe si vaj për trajtimin e infeksioneve mykore të lëkurës. Megjithatë gjatë 1950
dhe 1960 u vlerësua se përveç aktivitetit si antimikrobial, antiviral dhe antiprotozoar,
patulin është toksik si për bimët dhe për kafshët, përjashtuar përdorimin e saj klinik si
antibiotik. Gjatë 1960, patulina u riklasifikua si mykotoksinë.
Figura 2.14. Struktura e Patulinës
Në ditët e sotme, Penicillium expansum, myku blu që shkakton kalbjen e lehtë tek mollët,
dardhat, qershite dhe frutat e tjerë, është njohur si kontaminimi me patulinë. Ai është
gjetur rregullisht në lëngun e mollës të pafermentuar, edhe pse nuk do ti rezistojë
fermentimit dhe nuk do të gjendet në produktet që do të përftohen. Patulina është toksike
në përqëndrime të larta në mjediset laboratorike, por të dhëna për helmime natyrore janë
indirekte dhe jobindëse. Megjithatë, Organizata e Përbashkët e Ushqimit dhe Bujqësisë –
Organizata Botërore e Shëndetësisë Komiteti i Ekspertëve për Aditivët Ushqimorë ka
vendosur një sasi maksimale të lejueshme (tolerueshme) ditore të përkohëshme për
patulinën prej 0.4mg/kg të peshës trupore në ditë (Trucksess & Tang, 2001). Patulina ka
luajtur një rol të rëndësishëm në studimet klasike në biokimi në biosintezën poliketide.
Ekstrakti i parë qelizorë për sintezën mykore poliketide përfshin studimet e sintezës së
aciditmetil-6-salicilik nga specia që quhej Penicillium urticae (taniPenicillium
griseofulvum) (Bennett & Bentley,1999).
2.7. Trikotecenet
Trikotecenet përbëjnë një familje me më shumë se gjashtëdhjetë metabolitë të
seskuiterpeneve të prodhuar nga një numër i përgjithshëm myqesh, duke përfshirë
Fusarium, Myrothecium, Phomopsis, Stachybotrys, Trichoderma, Trichothecium dhe të
tjerë (Cole & Cox, 1981; Scott 2009). Termi trikotecene është derivat nga trikotecin, i cili
ishtë një nga antarët e parë të familjes së identifikuar. Të gjitha trikotecenet përmbajnë të
përbashkët skeletin 12,13-epoksitrikotecn dhe lidhjen olefinik me zëvendësime të
ndryshme të zinxhirit anësorë. Ata zakonisht gjenden si kontaminues të ushqimeve të
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
27
njerëzve dhe të kafshëve dhe konsumimi i këtyre mykotoksinave mund të rezultoj me
hemoragji dhe të vjella, kontakti direkt shkakton pezmatim të lëkurës.
Trikotecenet klasifikohen si makrociklike ose jo makrociklike, në varësi të prezencës të
esterit makrociklik ose urës eter-ester midis C-4 dhe C-15. Trikotecenet jo makrociklike
mund të klasifikohen në dy grupe: Tipi A, që kanë hidrogjen ose ester me zinxhir anësor
në pozicionin C-8 dhe përfshijnë toksinën T-2 (Fig.2.15.), neosolaniolin dhe
diacetoksisirpenolin, ndërsa tipi i grupit B përmbajnë keton dhe përfshijnë fuzarenonin-x,
nivalenolin dhe deoksinivalenolin (Fig. 2.16). Fuzarium është klasa më e madhe e
përfshirë në prodhimin e trikoteceneve jo makrociklike. Shumë antarë të kësaj klase janë
patogjen të rëndësishëm bimor, dhe kanë taksonomi të ndërlikuar (Marasas et al.,2001).
Figura 2.15. Struktura e toksinës T-2 Figura 2.16. Struktura e Deoksinvalenolit
2.7.1. Deoksinivalenoli
Trikotecenet janë inhibitor jashtëzakonisht të fuqishëm të sintezës së proteinave në
eukariotët. Trikotecene të ndryshme ndikojnë në fillimin, zgjatjen dhe fazat
përfundimtare. Trikodermini ishte trikoteceni i parë që u tregua se realizonte inhibimin e
aktivitetit të peptidil transferazës. Më pas u vu re se të gjitha trikotecenet inhibonin
peptidil transferazën, duke u lidhur në të njëjtin vend të lidhjes me ribozomin, ata
ushtrojnë efekte të ndryshme të cilat mund të lidhen më grupe të ndryshme funksionale.
Grupi 12, 13-epoksid është thelbësor për ndalimin e sintezës së proteinave, prishja e
lidhjes dyfishe -9,10 redukton toksicitetin (McLaughlinet al., 1977).
Është një histori e gjatë me “intoksikimet” nga gruri i mykur, në Japoni, ku sëmundja si
në qeniet njerëzore dhe në kafshë i atribuohet mykotoksikozave nga Fusarium. Fusarium
graminearum gjendet rregullisht në elb, tërshërë, thekër dhe grurë, ndaj konsiderohet si
patogjeni më i rëndësishëm i bimëve në Japoni dhe besohet të jetë shkaku i sëmundjes së
mykut të kuq (Akakabi toksikosis)(Ueno, 1983). Ashtu si me të gjitha mykotoksinat, në
varësi të kushteve të motit, rritja e trioteceneve të prodhuara nga myqet dhe prodhimet e
mëvonshme të toksinave ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme nga viti në vit dhe nga
njëri vend në tjetrin.
Diacetoksisirpenoli, deoksinivalenoli dhe toksina T-2 janë me të studiuara nga
trikotecenet e prodhuara nga speciet e Fusarium. Deoksinivalenoli është një nga
mykotoksinat më të zakonshme të gjetura në drithëra. Kur merret në doza të larta nga
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
28
kafshët bujqësore shkakton: të përziera, të vjella dhe diarre; në doza të ulëta, derrat dhe
kafshët e tjera të fermës shfaqin humbje në peshe dhe refuzim të ushqimit (Rotter et al.,
1996). Për këtë arsye, deoksinivalenoli shpesh quhet vomitoksinë ose faktor i refuzimit të
ushqimit. Edhe pse me pak toksik se shumë trikotecene të tjera të mëdha, ajo është më e
përhapur dhe gjendet zakonisht në elb, misër, thekër, fara luledielli, gruri dhe ushqime të
përziera.
Simptomat e shkaktuara nga trikotecenet e ndryshme përfshijnë efekte në pothuajse çdo
sistem të madh tek vertebrorët, shumë nga këto efekte janë për shkak të proceseve
dytësore që iniciohen shpesh nga mekanizma metabolik që nuk kuptohen mirë, por që
lidhen me inhibimin e sintezës së porteinave. Një përpjekje e guximshme për të hartuar
dhe interpretuar të dhënat e ndryshme të trikoteceneve, studimeve në organizma të
ndryshëm, të administruara në rrugë të ndryshme, në doza të ndryshme, në intervale të
ndryshme janë dhënë nga Beasley (1989). Nga trikotecenet natyrale: toksina T-2 dhe
diacetoksisirpenoli duket të jenë më të fuqishme në studimet e kafshëve. Përveç,
veprimtarisë së tyre citotoksike, ato kanë një efekt në uljen e imunitetit që rezulton me
rënien e rezistencës ndaj mikroorganizmave infektues (Rotter et al., 1996). Ato
shkaktojnë një gamë tëgjerë të simptomave si gastrointerstinale, dermatologjike dhe
neurologjike, për një gamë rreth 50 % të dozës vdekjeprurëse dhe efekte të tjera në një
gamë më të gjerë në kafshët eksperimentale dhe bujqësore.
Është hedhur hipoteza që toksina T-2 dhe diacetoksisirpenoli janë të lidhura me
sëmundjen njerëzore të quajtur aleukia toksike ushqimore. Simptomat e sëmundjes
përfshijnë: inflamacion të lëkurës, të vjella dhe dëmtime të indeve hematopoietike. Faza
akute shoqërohet me nekrozë në kavitetin oral, gjakderdhje nga hunda, goja dhe vagina,
dhe çrregullimet e sistemit nervor qendror. Është e mundur që aleukia toksike ushqimore
të mund të diagnostikohet si difteri ose zgjebe. Literatura sovjetike përmbajnë shumë
raporte të shpërthimit të sëmundjeve që lidhen me konsumimin e drithërave të
kontaminuara, disa datojnë që në shekullin e XIX. Aleukia toksike ushqimore ka prekur
një popullsi të madhe në Orenburg në ish Bashkimin Sovjetik gjatë Luftës së Dytë
Botërore. Njerëzit e sëmur kishin ngrënë gjatë dimërit drithëra të kontaminuara me
Fusarium sporotrichioides dhe Fusarium poae (Joffe,1978; Lutsky et al., 1978).
Gjithashtu, Matossian (1989) analizoi modelet e motit dhe vdekshmërin nga të dhënat
Ruse nga 1861 deri në 1913 dhe arriti në përfundimin që temperaturat e ulta në prill
(merren si parashikues të toksinës T-2 në grurin dimëror dhe ruajtjen e tij) dhe ishin
parashikuese të rritjes së vdekshmërisë për verën në vazhdim. Është theksuar që hipoteza
për një lidhje midis aleukia toksike ushqimore dhe trikoteceneve, do të forcohet nëse
toksina T-2 zbulohet me të vërtet në mostrat e grurit dimëror dhe kjo lidhet me
shpërthimet e aleukia toksike ushqimore.
Trikotecenet makrociklike prodhohen më gjerësisht nga Myrothecium, Stachybotrys dhe
speciet e Trichothecium. Glutinozini një përzierje e trikoteceneve makrociklike të
verrucarin A dhe B, është identifikuar fillimisht si agjent antimikrobial. Kohët e fundit,
trikotecenet e prodhuara nga Stachybotrys atra (Stachybotrys chartarum) kanë marrë më
shumë vemendje. Ato përfshijnë satratoksinën, roridinën, verrukarinën dhe atranonin
(Hinkley & Jarvis, 2001).
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
29
2.8. Zearalenoni
Zearalenoninjë metabolit dytësor i Fusarium graminearum (teleomorph Gibberella zeae)
iu dha emri i trivial zearalenon si një kombinim i G.zeae, lakton acid resorcilik , -en (për
praninë e lidhjes dyfishe midis C-1 dhe C-2 ), dhe –one, për keton në C-6′ (Urry et al.,
1966). Ndërsa emërtimi sipas IUPAC i të cilit është (6-[10-hydroxy-6-oxo-trans-1-
undecenyl]-B-resorcyclic acid lactone), Pothuajse në të njëjtën kohë, u izolua një grup i
dytë, dhe u studiuan vetitë metabolike të të njëjtit komponim dhe atë e quajtën F-2
(Christensen et al., 1965). Pjesa më e madhe e letërsisë së hershme e përdor zearalenonin
dhesi sinonim të F-2; ndërsa familjet e analogëve janë të njohur respektivisht si
zearalenoni dhe toksina F-2.
Figura 2.17. Struktura e Zearalenonit
Sidoqoftë, fjala toksinë është pothuajse me siguri një term i gabuar, sepse zearalenoni,
ndërsa biologjikisht është i fuqishëm, nuk është mjaft toksik; më tepër i ngjan 17β-
estradiolit, hormoni kryesor i prodhuar nga vezoret e njeriut, që e lejon atë që të lidhet me
receptorët e estrogjenit në qelizat e shënjestruara të gjitarëve (Kuiper-Goodmanet al.,
1987). Zearalenoni është më mirë i klasifikuar si një estrogjen josteroidal ose
mykoestrogjen. Ndonjëherë ai është quajtur si një fitoestrogjen.
Zearalenonet biosintetizohen përmes rrugës së poliketideve nga Fusarium graminearum,
Fusarium culmorum, Fusarium equiseti dhe Fusarium crookwellense. Të gjitha këto
specie janë kontaminues të rregullt të drithërave në mbarë botën. Një lidhje midis
konsumit të grurit të kontaminuar dhe hiperestrogjenit në derra është venë re që në 1920;
të dhënat tregojnë se dietat me një përqendrim të zearalenonit nën 1.0 ppm mund të çojë
në sindromën e hiperestrogjenit në derra; ndërsa kur përqendrimi është më i lartë mund të
çojë në ndërprerje të shtatëzanisë, në abort dhe probleme të tjera (Kurtz & Mirocha,
1978). Probleme me riprodhimin janë venë re në lopë edhe në dele.
Forma e reduktuar e zearalenonit, zearalenoli, rrit aktivitetin estrogjenik. Një formulim
sintetik komercial i quajtur zeranol (Ralgro) është tregëtuar me sukses për përdorim si një
agjent anabolik për delet dhe bagëtit (CAST, 2003). Në vitin 1989, zeranol u ndalua nga
Bashkimi Europian, por është përdorur ende në pjesë të tjera të botës. Zearalenoni
gjithashtu është përdorur për të trajtuar simptomat e pas menopauzës tek gratë, dhe si
zearelanoli dhe zearalenoni janë patentuar si kontraceptivë oral. Është pretenduar se
frekuenca e lartë e fillimit të hershme të menstruacioneve në Porto Riko mund të jetë për
shkak të zearalenonit dhe komponimeve të lidhura me dietën e njeriut. Sidoqoftë, studime
nga Administrata e Ushqimit dhe Ilaçeve nuk e mbështesin këtë hipotezë (Kuiper-
Goodman et al., 1987).
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
30
Kohët e fundit, shkatërruesit endokrine (hormonal) kanë marrë shumë vëmendje publike
dhe besohet gjerësisht se reduktojnë pjellorinë mashkullore si në popullatat njerëzore dhe
në kafshët e egra, por nuk është e qartë sesa zearalenoni kontribuon në ngarkesën totale
mjedisor të ksenoestrogjenit (Shier,1998). Ndonjëherë, shkatëruesit hormonal janë
etiketuar si toksikant mjedisorë, por ekziston një dallim i paqartë midis një komponimi që
mund të shkaktojë vdekje (toksina) dhe një komponimi që ka aktivitete të tjera
farmakologjike.
Fuqia biologjike e metabolitëve të zearalenoneve është e lartë, por toksiciteti aktual është
i ulët. 50% e dozës vdekjeprurëse te minjtë femra është më e madhe se 10,000 mg/kg;
tekderrat femra është 5,000 mg/kg (Hidy et al., 1977), ndërsa më pak se një mg/kg mund
të krijojë një përgjigje detektueshme uterogjenike në derrat femra. Kështu,
mykoestrogjeni është një rubrikë më e përshtatshme se mykotoksinat. Për më tepër, si
alkaloidet e ergotit, në formulime të caktuara disa analog të këtyre makrolideve mund të
quhen droga. Komentet e shumta të të dhënave epidemiologjike kanadeze dhe skandinave
kanë arritur në përfundimin se rreziku për popullsinë e njeriut është minimal. Sasia e
rekomanduar e zearalenonit, që është e sigurt për konsum njerëzor vlerësohet të jetë 0.05
mg/kg të peshës trupore në ditë (Kuiper-Goodman et al., 1987).
KAPITULLI III
3. LEGJISLACIONI MBI MYKOTOKSINAT
Legjislacioni ushqimor në mbarë botën ruan shëndetin e konsumatorëve dhe interesat
ekonomike të prodhuesve dhe tregtarëve. Ligjet për ushqimet shpesh vendosin kufizime
në përqendrimet e ndotësve të veçantë, përfshirë edhe mykotoksinat, në ushqime.
Rregullat e vendosura për mykotoksinat, siç tregohet në Tabelën 3.1. janë zgjedhur kufijë
që varen nga disa faktorë, të tilla si:
(1) të dhëna nga studime toksikologjike,
(2) të dhëna mbi dukurinë e mykotoksinave në produkte të ndryshëm,
(3) përqendrimi homogjen në një lot,
(4) disponueshmëria e metodave analitike,
(5) legjislacioni në vendet e tjera me të cilat ekzistojnë kontakte tregtare, dhe
(6) nevoja për furnizim të mjaftueshëm me ushqim. (CAST, 2003)
Në tabelën jepen vlerat maksimale të lejuara sipas legjislacionit shqiptar në fuqi për
secilën mykotoksinë nëpërmjet UDHËZIMIT Nr.1, date 05.02.2016, të cilat janë të njëjta
me vlerat maksimale të lejuara nga Komuniteti Europian sipas DIREKTIVËS Nr.
1881/2006 (EC 1881/2006, 2006).
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
31
Tabela 3.1. Nivelet maksimale të lejuara për secilën mykotoksinë në ushqimet përkatëse
sipas legjislacionit Shqiptarë dhe Europian
Nr. Prod. Niveli maksimal (µg/kg) B1 B1+B2+
G1+G2 M1
2.1 Aflatoksina
2.1.1
Kikirikët dhe farërat e tjera vajore
(40), që i janë nënshtruar ndarjes ose
trajtimeve të tjera fizike para
përdorimit për konsum njerëzor ose
përdorimit si përbërës ushqimorë, me
përjashtim të:
- kikirikëve dhe farërave të tjera vajore
për shtrydhje për prodhimin e vajit
bimor të rafinuar
8,0 (5) 15,0 (5) -
2.1.2
Bajame, fistikë dhe kajsi, që janë
objekt i ndarjes ose trajtimeve të tjera
fizike para përdorimit për konsum
njerëzor ose përdorimit si përbërës
ushqimorë
12,0 (5) 15,0 (5) -
2.1.3
Lajthi dhe arra Brazili që janë objekt i
ndarjes, ose trajtimeve të tjera fizike
para përdorimit për konsum njerëzor
ose përdorimit si përbërës ushqimorë
8,0 (5) 15,0 (5) -
2.1.4
Pemët arrore, të tjera nga ato të
listuara në 2.1.2 dhe 2.1.3 që i janë
nënshtruar ndarjes ose trajtimeve të
tjera fizike, para përdorimit për
konsum njerëzor ose përdorimit si
përbërës në ushqime
5,0 (5) 10,0 (5) -
2.1.5
Kikirikët dhe farat e tjera vajore (40)
dhe produktet e tyre të përpunuara, të
përcaktuara për konsum direkt
njerëzor ose si një ingredient
ushqimor, me përjashtim të:
- vajrat bimore të papërpunuara të
destinuara për rafinim;
- vajrat bimore të rafinuara.
2,0 (5) 4,0 (5) -
2.1.6
Bajame, fistikë dhe kajsi të
përcaktuara për konsum direkt
njerëzor ose si një ingredient ushqimor
(41)
8,0 (5) 10,0 (5) -
2.1.7 Lajthi dhe arra Brazili, të destinuara
për konsum të drejtpërdrejtë njerëzor 5,0 (5) 10,0 (5) -
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
32
ose përdorim si një ingredient
ushqimor (41)
2.1.8
Pemët arrore, të listuara në 2.1.6 dhe
2.1.7, dhe produkteve të përpunuara të
tyre, të destinuara për konsum të
drejtpërdrejtë njerëzor ose përdorim si
një ingredient ushqimor
2.0 (5) 4.0 (5) -
2.1.9
Fruta të thata, të tjera nga fiku, që
janë objekt i ndarjes ose trajtimeve të
tjera fizike para përdorimit për
konsum njerëzor ose përdorimit si
përbërës ushqimorë
5,0 10,0 -
2.1.10
Fruta të thata dhe të përpunuara të
përcaktuara për konsum direkt
njerëzor ose si një ingredient ushqimor
2.0 4.0 -
2.1.11
Të gjitha drithërat dhe produktet që
rrjedhin nga drithërat, duke përfshirë
produktet e përpunuara të drithërave,
me përjashtim të produkteve
ushqimore të listuara në 2.1.12, 2.1.15
dhe 2.1.17
2.0 4.0 -
2.1.12
Misri dhe orizi, që janë objekt i
ndarjes ose trajtimeve të tjera fizike
para përdorimit për konsum njerëzor
ose përdorimit si përbërës ushqimorë
5,0 10,0 -
2.1.13
Qumështi i freskët(6), qumështi për
prodhimin e nënprodukteve të tij,
qumësht i trajtuar në të nxehtë
- - 0.050
2.1.14
Speciet e mëposhtme të erëzave:
Capsicum spp. (fruta të thata, të plota
ose të bluara, spec djegës, spec djegës
i bluar, spec i kuq dhe spec) Piper spp.
(fruta, duke përfshire piperin e bardhë
dhe të zi)
Myristica fragrans (arrëmyshku)
Zingiber officinale (xhenxhefil)
Curcuma longa (shafran i Indisë)
Përzierje e erëzave që përmbajnë një
ose më shumë
nga erëzat e lartpërmendura.
5,0 10,0 -
2.1.15
Ushqimet e përpunuara me bazë drithi
dhe ushqime për foshnjat dhe fëmijë të
vegjël (3) (7)
0.10 - -
2.1.16 Formula për foshnje dhe follow-on
formula, duke përfshirë qumështin për - - 0.025
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
33
foshnje dhe qumështin follow-on (4)
(8)
2.1.17
Ushqimet dietetike për qëllime të
caktuara mjekësore (9) (10) të
përcaktuara veçanërisht për foshnjat.
0.10 - 0.025
2.1.18 Fiq të thatë 6.0 10.0 -
2.2 Okratoksina A
2.2.1 Drithëra të papërpunuara 5.0
2.2.2
Të gjitha produktet e derivuara nga
drithëra të papërpunuara, duke
përfshirë produktet e përpunuara të
drithit dhe drithërat e përcaktuara për
konsum direkt për njerëz me
përjashtim të produkteve ushqimore të
listuara në 2.2.9., 2.2.10 dhe 2.2.13.
3.0
2.2.3 Fruta të thata hardhi (stafidhe, rrush të
thatë dhe sultanas) 10.0
2.2.4 Kafe kokërr e pjekur, kafe e pjekur e
bluar, me përjashtim të kafes së tretur 5.0
2.2.5 Kafe e tretur (në vend të kafes) 10.0
2.2.6
Verë (duke përfshirë verë të gazuar,
me përjashtim të likerit dhe verës me
gradë alkoolike e jo më pak se 15 %
vol) dhe verë frutash (11)
2.0 (12)
2.2.7
Verë e aromatizuar, pije me bazë vere
të aromatizuar dhe kokteje vere të
aromatizuar (13)
2.0 (12)
2.2.8
Lëngu i rrushit, lëngu i rrushit i
koncentruar i riformuar, nektar rrushi,
mushti i rrushit dhe mushti i rrushit të
koncentruar i riformuar, i përcaktuar
për konsum direkt njerëzor (14)
2.0 (12)
2.2.9
Ushqimet e përpunuara me bazë drithi
dhe ushqime për foshnjat dhe fëmijë të
vegjël (3) (7)
0.50
2.2.10
Ushqimet dietetike për qëllime të
caktuara mjekësore (9) (10) të
përcaktuara veçanërisht për foshnjat.
0.50
2.2.11
Erëzat, përfshirë erëzat e thata
Piper spp. (fruta, duke përfshirë
piperin e bardhë dhe të zi)
Myristica fragrans (arrëmyshku)
Zingiber officinale (xhenxhefil)
15.0
15.0
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
34
Curcuma longa (shafran i Indisë)
Capsicum spp. (fruta të thata, të plota
ose të bluara, spec djegës, spec djegës
i bluar, spec i kuq dhe spec)Përzierje e
erëzave që përmbajnë një ose më
shumë nga erëzat e lartpërmendura.
15.0
2.2.12
2.2.12.1
Likuorike (Glycyrrhiza glabra,
Glycyrrhiza inflate dhe specie të tjera)
Rrënjë likuorike, ingredient për
ekstraktimin e erëzave
20.0
2.2.12.2
Ekstrakt likuorike (42), për përdorim
në ushqime, veçanërisht pije dhe
ëmbëlsira
80.0
2.2.13 Gluten gruri që nuk shitet direkt te
konsumatori
8.0
2.3 Patulina
2.3.1
Lëngje frutash, lëngje frutash të
përqendruara të riformuara dhe nektar
frutash (14)
50
2.3.2
Pije (15), musht dhe pije të tjera të
fermentuara që rrjedhin nga mollë ose
përmbajnë lëng molle
50
2.3.3
Produkte molle të ngurta, duke
përfshirë komposto me mollë, pure
molle të destinuara për konsum të
drejtpërdrejtë me përjashtim të
produkteve ushqimore të listuara në
2.3.4 dhe 2.3.5
25
2.3.4
Lëng molle dhe produkte të ngurta
molle, duke përfshirë edhe komposto
molle dhe pure molle, për foshnjat dhe
fëmijë të vegjël (16) dhe etiketohen
dhe shiten si të tillë (4)
10.0
2.3.5
Ushqime për bebe të tjera nga
ushqimet e përpunuara me bazë drithi
për foshnje dhe fëmijë të vegjël (3) (4)
10.0
2.4 Deoksinivalenoli (17)
2.4.1
Drithëra të papërpunuara (18) (19)
përveç grurit durum, tërshërës dhe
misrit
1250
2.4.2 Tërshërat dhe gruri durum i
papërpunuar (18) (19) 1250
2.4.3 Misri i papërpunuar (18), me
përjashtim të misrit të papërpunuar i 1750 (20)
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
35
paracaktuar të përpunohet me bluarje
të lagësht (37)
2.4.4
Drithëra të destinuar për konsum të
drejtpërdrejtë njerëzor, miell
drithërash, krunde dhe embrion si
produkt i fundit që tregtohet për
konsum të drejtpërdrejtë njerëzor, me
përjashtim të produkteve ushqimore të
listuara në 2.4.7, 2.4.8 dhe 2.4.9
750
2.4.5 Makarona (të thara) (22) 750
2.4.6
Bukë (duke përfshirë produkte të
vogla furre), pasta, biskota, snacks
drithëra dhe drithëra për mëngjes
500
2.4.7
Ushqime të përpunuara me bazë drithi
dhe ushqime për foshnjat dhe fëmijë të
vegjël (3) (7)
200
2.4.8
Fraksionet e misrit të bluar me
madhësi grimcash >500 mikronë që
trajtohen në kodin CN 1103 13 ose
1103 20 40 dhe produkte të tjera misri
të bluar me madhësisë së grimcave >
500 mikronë që nuk përdoret për
konsum të drejtpërdrejtë njerëzor që
trajtohen me kodin CN 1904 10 10
750 (20)
2.4.9
Fraksionet e misrit të bluar me
madhësi grimcash >500 mikronë që
trajtohen në kodin CN 1102 20 dhe
produkte të tjera misri të bluar me
madhësi të grimcave >500 mikronë që
nuk përdoret për konsum të
drejtpërdrejtë të njerëzor që trajtohen
me kodin CN 1904 10 10
1250 (20)
2.5 Zearalenoni (17)
2.5.1 Drithëra të papërpunuara (18) (19) të
tjera nga misri 100
2.5.2
Misri i papërpunuar (18), me
përjashtim të misrit të papërpunuar i
paracaktuar të përpunohet me bluarje
të lagësht (37) lagësht (37)
350 (20)
2.5.3
Drithëra të destinuar për konsum të
drejtpërdrejtë njerëzor, miell
drithërash, krunde dhe embrion si
produkt i fundit që tregtohet për
konsum të drejtpërdrejtë njerëzor, me
75
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
36
përjashtim të produkteve ushqimore të
listuara në 2.4.7, 2.4.8 dhe 2.4.9 dhe
2.5.10.
2.5.4 Vaj misri i rafinuar 400 (20)
2.5.5
Bukë (duke përfshirë produkte të
vogla furre), pasta, biskota, snacks
drithëra dhe drithëra për mëngjes
përjashtim të snack me bazë misri dhe
drithërave për mëngjes me bazë misri
100 (20)
2.5.7
Ushqime të përpunuara me bazë drithi
(duke përjashtuar ushqimet e
përpunuara me bazë misri) dhe
ushqime për foshnjat dhe fëmijë të
vegjël (3) (7)
20
2.5.8 Ushqime të përpunuara me bazë misri
për foshnja dhe fëmijë të vegjël (3) (7) 20 (20)
2.5.9
Fraksionet e misrit të bluar me
madhësi grimcash mikronë që
trajtohen në kodin CN 1103 13 ose
1103 20 40 dhe produkte të tjera misri
të bluar me madhësi të grimcave > 500
mikronë që nuk përdoret për konsum
të drejtpërdrejtë njerëzor që trajtohen
me kodin CN 1904 10 10
200 (20)
2.5.10
Fraksionet e misrit të bluar me
madhësi grimcash > 500 mikronë që
trajtohen në kodin CN 1102 20 dhe
produkte të tjera misri të bluar me
madhësi të grimcave > 500 mikronë që
nuk përdoret për konsum të
drejtpërdrejtë njerëzor që trajtohen me
kodin CN 1904 10 10
300 (20)
2.6 Fumonizinat Shuma e B1 dhe B2
2.6.1
Misri i papërpunuar (18), me
përjashtim të misrit të papërpunuar i
paracaktuar të përpunohet me bluarje
të papërpunuar i paracaktuar të
përpunohet me bluarje tëlagësht (37)
4000 (23)
2.6.2
Misër i destinuar për konsum të
drejtpërdrejtë njerëzor, ushqimeve me
bazë misri për konsum të
drejtpërdrejtë njerëzor, me përjashtim
të produkteve ushqimore të listuara në
2.6.3 dhe 2.6.4
1000 (23)
2.6.3 Drithëra me bazë misri për mëngjes 800 (23)
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
37
dhe snack me bazë misri
2.6.4 Ushqime të përpunuara me bazë misri
për foshnja dhe fëmijë të vegjël (3) (7) 200 (23)
2.6.5
Fraksionet e misrit të bluar me
madhësi grimcash > 500 mikronë që
trajtohen në kodin CN 1102 20 dhe
produkte të tjera misri të bluar me
madhësi të grimcave > 500 mikronë që
nuk përdoret për konsum të
drejtpërdrejtë njerëzor që trajtohen me
kodin CN 1904 10 10
1400 (23)
2.6.6
Fraksionet e misrit të bluar me
madhësi grimcash > 500 mikron që
trajtohen në kodin CN 1102 20 dhe
produkte të tjera misri të bluar me
madhësi të grimcave > 500 mikron që
nuk përdoren për konsum të
drejtpërdrejtë njerëzor që trajtohen me
kodin CN 1904 10 10
2000 (23)
2.7 Toksinat T-2 and HT-2 (17) Shuma e toksinave T-2 dhe
HT-2
2.7.1 Drithëra të papërpunuara (18) dhe
produkte drithi
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
38
KAPITULLI IV
4. METODAT E DEDEKTIMIT TË MYKOTOKSINAVE
Llojet e ndryshme të mostrave dhe numri i madh i tyre, si dhe shumëllojshmëria kimike e
mykotoksinave dhe prania e tyre e njëkohshme në mostra, paraqet një nevojë për metoda
të shpejta multi-analitike, të përshtatshme për matrica të ndryshme. Për më tepër, ato
duhet të jenë mjaft të ndjeshme për të zbuluar mykotoksinat nën limitet e vendosura me
ligj. Metodat e ndarjes së bashku me ndjeshmërin dhe / ose selektivitetin e metodave të
zbulimit plotësojnë këto kërkesa dhe janë në këtë kohë më përcaktuese, por pengesë e
tyre është koha relativisht e gjatë që duhet për nxjerrjen (ekstraktimin) dhe pastrimin e
mostrës, me përjashtim të rasteve kur analizohen ekstrakte të papërpunuara (p.sh. me LC-
MS/MS). Ato janë gjithashtu mjaft të shtrenjta dhe kërkojnë personel të trajnuar
posaçërisht. Për këto arsye, metodat tradicionale, si dhe metodat e reja të ekzaminimit
kanë gjetur një zonë të gjerë aplikimi në analizën e mykotoksinave.
Përveç kritereve të performancës si saktësia dhe vërtetësia, procedurat analitike
karakterizohen nga tre kritere shumë praktike:
(a) shpejtësia me të cilën analizat mund të kryhen,
(b) niveli i aftësive teknike të kërkuar për të kryer analizat,
(c) nëse analizimi siguron një rezultatë cilësor dhe sasior.
Qartësisht metodat më të dëshirueshme janë ato që i përfshijnë të tre kriteret: të jenë të
shpejta, të lehta në përdorim dhe sasiore.
4.1. Metodat referuese ose konfirmuese
Metodat referuese kanë disa qëllime: e para është të konfirmojë mostrat që janë
konstatuar se përmbajnë mykotoksina, bazuar në testet e ekzaminimit të shpejtë. E dyta
është që të përcaktojë me saktësi sasinë e toksinës prezente. Metodat referuese për
mykotoksinat në përgjithësi përfshijnë një teknikë kromatografike e tillë si
kromatografia në shtresë të hollë (TLC), gaz kromatografia (GC), kromatografia e
lëngët me performancë të lartë (HPLC) ose kromatografia e lëngët me spektometër
mase (LC-MS) ose disa spektometër mase në varg (LC-MS/MS) dhe elektroforeza
kapilare (CE) për një ndarje të mëtejshme të mykotoksinave nga papstërtitë e ekstraktit.
4.1.1. Kromatografia në shtresë të hollë (TLC)
Kromatografia në shtresë të hollë (TLC) është një teknikë analitike, me kosto të ulët,
duke dhënë vlerësime cilësore ose gjysmë-sasiore me kontroll vizual, por edhe me
matje densitometrike (Lin et al., 1998; Trucksess, 2001; Krska et al., 2007), gjithashtu
me rezultat të besueshme sasiore. Shumë nga përparësitë e tyre përfshijnë
përshtatshmërinë për analizën e ekstraktit të papërpunuar, një zgjedhje e gjerë e fazës
stacionare dhe të lëvizshme, si dhe një sërë agjentë spërkatës që përdoren për dedektim.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
39
Avantazhet e metodës përfshijnë përpunimin e shpejtë të mostrës dhe limite sasiore më
të ulëta se sa janë përcaktuar nga legjislacioni (Stroka et al., 2000). Kromatografia e
shtresës së mbingarkuar, TLC dy-dimensionale dhe TLC me presiontë lartë (HPTLC)
paraqesin mundësi të tjera për ndarje efikase dhe përcaktimin e aflatoksinave (Papp et
al., 2002).
4.1.2. Gas kromatografia (GC)
Gas kromatografia moderne ndërthur ndarje në kolona kapilare me një shumëllojshmëri
detektorësh të përgjithshëm dhe specifik. Një disavantazhi i dukshëm kur krahasohet
me LC është fakti se mund të analizohen vetëm analitë termikisht të qëndrueshëm dhe
volatil, edhe pse ky problem mund të zgjidhet pjesërisht me derivatizimin. Sidoqoftë,
meqë mykotoksinat janë molekula tepër të mëdha dhe polare, ata janë më të
përshtatshme për LC dhe metodat GC nuk janë të zakonshme. Nga metodat e
publikuara GC-ike, mbizotërojnë ato të zhvilluara për trikotecenet dhe toksinat e tjera të
Fusarium(Krska, 2001) që nuk janë të përshtatshme, që të analizohen me HPLC.
Sistemet e dedektimit që përdoren janë: pajisja për zbulimin dhe kapjen e elektroneve
(ECD) dhe spektometrmase (MS). GC-ECD dhe GC-MS janë metoda shumë të
ndjeshme që mundësojnë përcaktimin e njëkohshëm të shumë trikoteceneve në nivele të
ulëta edhe në matrica komplekse ushqimore (Krska, 2001). Metodat e publikuara që
kanë të bëjnë me analizën e mykotoksinave të tjera me GC përveç Fusarium janë mjaft
të pakta.
4.1.3. Kromatografia e lëngët me presiontë lartë (HPLC)
Kromatografia e lëngët me performancë të lartë (HPLC) është metoda më e shpeshtë
dhe e përdorur gjerësisht në analizat e mykotoksinave. Metodat e referencës HPLC, që
janë mjaft të ndjeshme dhe kanë nivele të ulëta të zbulimit janë zhvilluar për shumicën
e mykotoksinave, se janë metoda të mira sasiore.HPLC ndan komponentë e përzierjes
(mostrës), nëpërmjet afinitetit relative të komponimeve në një kolonë të palëvizshme,
me një solvent të lëvizshëm. Komponimet e ndara (eluted) nga kolona kalojnë nëpër një
dedektor të llojeve të ndryshme, të cilët ndihmojnë në përcaktimin sasior të
komponentëve specifike në mostrën origjinale të injektuar mbi kolonën. Ndonjëherë
është e nevojshme të përdoret një tjeter kolone në fillim ose në fund për të ndihmuar në
zbulimin më të saktë të mykotoksinave. Për shembull, në rastin e aflatoksinave,
bromizimi elektrokimik drejpërdrejtë është bërë duke përdorur një qelizë "Kobra", ndaj
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
40
kjo është një procedurë e mirë dhe e fuqishme për të përmirësuar ndriçimin fluoreshent
para se të kalojnë nëpër dedektor (Stroka et al., 2000).
Kromatografia e lëngshme (LC) me dedektor një spektrometër mase (LC-MS) ose me
dy spektrometra mase në varg (LC-MS / MS) në dhjetë vitet e fundit kanë avancuara
për statusin e metodës referencë dhe përfundimtare në fushën e analizës së
mykotoksinave. Arsyet janë, ndër të tjera: zhvillimi efikas i jonizimit me elektrosprai
(ESI) dhe jonizimi kimik në presion atmosferik (APCI) që ndërveprojnë të shoqëruar
me një ose tre spektrometra mase, zhvillimet në fushën e analizuesëve në masë, si dhe
thjeshtësia e përdorimit në mënyrë të konsiderueshme më e madhe dhe
përballueshmërinë në varg e spektrometrave në masë (Berthiller, 2007). Instrumentat
moderne si LC-MS me ESI ose APCI mundësojnë jonizimin si në mënyrë pozitive dhe
negative, si dhe kalimin mes tyre në të njëjtin afat kromatografik, që do të thotë kushtet
më të mira të mundshme të zbulimit për të gjithë analitët.
Fuqia e metodave LC-MS qëndron në mundësinë për të kryer analiza të shumë
analitëve. Për shkak të mënyrës shumë të veçantë të dedektimit me spektrometra mase
në varg (SRM), ndarja kromatografike është pak më pak e rëndësishme dhe
mbivendosja e piqeve mund të tolerohet. Megjithatë, sfidat për arritjen e kushteve të
duhura kromatografike mbeten veçanërisht në: rregullimin e pH dhe shtesave në fazën e
lëvizshme për të promovuar jonizimin optimal të analitit në burimin e jonit. Meqënëse
mykotoksinat ndryshojnë shumë në polarizim, në masë molekulare etj, jonizimi optimal
mund të realizohet vetëm me instrumenta moderne me kalimi të shpejtë midis
mënyrave negative dhe pozitive të jonizimit të kërkuara nga klasa të ndryshme kimike
(Langseth & Rundberget, 1998).
Përgatitja e mostrës dhe sidomos pastrimi i ekstraktit është problematike pasi ajo
mbështetet kryesisht në polarizimin dhe grupet funksionale të analitit; ekstraktimi i
njëkohshme i grupeve të ndryshme kimike pa mbarjtjen e rëndësishme të matricës,
është gati e pamundur. Në qoftë se nuk aplikohet pastrimi, duhet të pritet një shtypje
jonizuese e ndjeshme dhe e paparashikueshme e mykotoksinave të ndryshme (Spanjer
et al., 2008; Sulyok et al., 2007).
Kromatografi e lëngët me performancë të lartë, me detektim fluoreshent (HPLC-FL)
është nga natyra shumë specifike dhe e ndjeshme, se kështu është detektimi fluoreshent.
Këto metoda të krijuara mirë, të besueshme, të fuqishme dhe të ndjeshme ekzistojnë
veçanërisht për përcaktimin e mykotoksinave me ndriçim fluoreshent natyral, p.sh.
aflatoksinat, okratoksina A, citrinina dhe shumë prej tyre janë krijuar si metoda zyrtare
AOAC (Zöllner & Mayer-Helm, 2006). Për të tjerët, derivimi para ose pas kolonës me
reagent të përshtatshme është aplikuar gjerësisht, por kohët e fundit është zëvendësuar
nga thjeshtësia relative dhe kosto më e ulët në krahasim me metodat LC-MS.
Megjithatë, LC-FL mund të jetë akoma më e lartë në sferën e përcaktimit sasior, ku
ndikimi i matricës është i papërfillshëm në krahasim me problemet e mundshme në
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
41
përcaktimin sasior me LC-MS (Sforza et al., 2006). Pavarësisht nga specificiteti i tij për
komponimet fluoreshente, ato duhet të jenë të ndara mirë në kolonën kromatografike
për të mundësuar një përcaktim sasiore të besueshëm.
Krahasuar me dedektimin me spektrometër mase dhe fluoreshent, të gjitha detektimet e
tjera të disponueshme me HPLC përdoren rrallë në analizën e mykotoksinave. Arsyet
mund të jenë: kufij më të lartë të dedektimit të papërshtatshme për sasinë e gjurmëve të
substancave të përcaktuara, dhe mungesa e specificitetit për disa dedektorë.
4.1.4. Elektroforeza kapilare (CE)
Elektroforeza kapilare (CE) është një teknikë kromatografike në të cilën mykotoksinat
ndahen nga njëra-tjetra dhe nga komponentët e matricës duke përdorur potencialin
elektrike (Maragos, 1998).Pavarsisht fuqisë së madhe të ndarjes dhe shkathtësisë së
teknikave në elektroforezën kapilare (CE), ato kurrë nuk kanë fituar një popullaritet të
tillë si HPLC, edhe pse të njëjtët analitë mund të përcaktohen me CE dhe mund të
përdoren të njëjtët dedektorë. Shpjegimi i mundshëm mund të jetë- kufijtë më të mirë të
dedektimit dhe përdorim më i mirë i metodave HPLC. Arritja e limiteve paraqet një
problem serioz në CE, prandaj mykotoksinat për të cilat janë zhvilluar metoda CE, janë
kryesisht ato për të cilat mund të përdoren dedektor me ndriçim fluoreshent (FL).
4.2. Metodat e shpejta të ekzaminimit Shumica e metodave të shpejta mbështeten në antitrupat për të zbuluar mykotoksinat,
(analizat imunologjike) dhe ndryshojnë në varësi se si ky antitrup është përdorur në
analizë. Aktualisht ne kemi në thelb 3 teknika themelore: testet imunosorbente të lidhjes
së enzimave (ELISA), matjet (dipstik) dhe testet e rrjedhjes anësore dhe fluorometria.
4.2.1. Testet imunosorbente të lidhjes së enzimave (ELISA)
Pllakat për analizat imune të ndjeshme me mikrotitrim (formati ELISA) janë komerciale
dhe të vlefshme për një shumëllojshmëri të mykotoksinave duke përfshirë aflatoksinat B
& G, aflatoksinën M1, okratoksinën A, fumonizinat, zearalenonin, deoksinivalenolin,
citrininën, dhe toksinën T-2. Toksinat nga mostra konkurojnë me një toksinë të etiketuar
(të tilla si toksinë-enzimë e konjuguar), për një numër të kufizuar të vendeve lidhëse te
antitrupat. Sa më e madhe të jetë sasia e toksinës të pranishme në mostër, aq më e ulët
është lidhja e toksinave të etiketuara dhe aq më i ulët është sinjali i gjeneruar nga analiza.
Ҫdo faktor që zvogëlon lidhjen mes toksinave të etiketuara dhe antitrupave mund të jetë i
gabuar për praninë e toksinës (CAST, 2003). Faktorë të tillë mund të përfshijnë
mykotoksinat me strukturë të përafërta, si dhe përbërësit e matricës që nuk kanë aspak
lidhje me mykotoksinat, por thjesht ndërhyjnë me lidhjen e konjuguar të antitrupit duke
absorbuar të konjuguarën ose antitrupin, duke e denatyruar antitrupin, ose inhibuar
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
42
enzimën (Josephs et al., 2001). Për këto arsye, testi ELISA duhet të përdoret vetëm me
ushqime, për të cilat ato janë testuar gjerësisht dhe kanë demonstruar që kanë fuksionuar.
4.2.2. Testet me dipstik dhe rrjedhje anësore (Laterale)
Analiza imune e matjes (dipstik), i ngjashëm në ndërtim me ELISA: në vend të pllakave
të mikrotitërit, ka membrana mbajtëse (zakonisht poliviniliden difluoride, najloni ose
nitro-celulozë) për të imobilizuar antitrupat ose antigjenët (Krska et al., 2005; Maragos,
2004).
Testi me rrjedhje anësore mund të japi ose një PO/JO në përcaktimin e pranisë së
mykotoksinës së targetuar ose një prag rezultati (gjysmë-sasior), në mënyrë tipike në 5-
10 min. Avantazhet e këtij formati janë se është test i lëvizshme, me të gjitha reagentet e
imobilizuara mbi rrjedhjen anësore të dipstikut dhe se nuk kërkon pajisje të specializuara.
Disavantazhet përfshijnë një interpretim subjektiv dhe një kosto shumë më të lartë për
teste, kur krahasohet me ELISA.
Disa kompani në Europë dhe Shtetet e Bashkuara kanë prodhuar kohët e fundit një
shumëllojshmëri të dipstikëve dhe testeve me rrjedhje anësore, për shembull, për
zbulimin e aflatoksinave totale në drithëra në nivele te 4, 10 dhe 20 mg/kg, ose për
zbulimin e deoksinivalenolit në grurë në një nivel të kontrollit prej 1000 mg/kg (Pittet,
2005).
4.2.3. Imunoteste me solucione fluorometrike
Kolonat e analizës imune mund të përdoren edhe si bazë e testeve gjysmë-sasiore për disa
mykotoksina. Në këtë rast, toksina eluohet në një kyvetë, por u modifikua (zakonisht
shtohet një tretësirë bromi si zhvillues) për të rritur ndriçim fluoreshent, dhe pastaj
dedektohet në një fluorometer portativ. Aplikimet e fundit përfshijnë përcaktimin e
fumonizinës në misër, aflatoksinën M1 në djathë, ochratoksinën A në proshutë,
aflatoksinat në gjalpin e susamit dhe aflatoksinat në drithëra dhe kikirikë. Në dokumentat
e fundit, një korrelacion shumë i mirë u shfaq midis të dhënave të fluorometrisë dhe
rezultateve të marra nga HPLC të dedektuara me ndriçim fluoreshent (Pittet, 2005).
4.3. Metodat e reja të ekzaminimt Studimet mbi biosintezën dhe mënyrën e veprimit të mykotoksinave, krijojnë një bazë të
dhënash për të përcaktuar fatin e tyre gjatë përpunimit të ushqimit, zbulimi i
mykotoksinave të reja, zhvillimi i teknologjive të reja dhe nevoja për të ulur kostot
analitike janë faktorë që kanë ndihmuar për të drejtuar zhvillimin e këtyre metodave
"kërkimore". Këto metoda janë me aplikime të kufizuar ose metoda që akoma nuk janë të
përdorura gjerësisht për shkak të risisë së tyre. Shembuj tipikë janë spektroskopia me
rreze infra të kuqe e afërt dhe e mesme (NIR, MIR), polimerët molekular të stampuar
(MIPs), polarizimi fluorishent (FP), analizimi dipstik me lexues optik të etiketuesve
fluoreshent (FLORIDAs) dhe biosensorët imunologjik bazuar në rezonancën
sipërfaqësore plasmon ose në sonda me fibra optike.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
43
PJESA EKSPERIMENTALE
KAPITULLI V
5. METODOLOGJITË E PËRDORURA
5.1. Metoda për marrjen e mostrave
Në pjesën më të madhe të analizave, është e vështirë të vlerësohet me saktësi përqendrimi
i mykotoksinës sepse gabimi më i madh lidhet me gjithë procedurën e testimit të
mykotoksinës. Një procedurë testimi e mykotoksinave është një proces i komplikuar dhe
zakonisht konsiston me tre hapa:
1) mostra merret nga një lot,
2) mostra hidhet në një mulli për të zvogëluar madhësinë e grimcave dhe një nën-
mostërmerret nga mostra e bluar, dhe
3) mykotoksina ekstraktohet nga nën-mostra e bluar dhe realizohet përcaktimi sasior.
Madje edhe kur përdoren procedurat e pranuara të testimit, ka gabime të lidhura me
secilën nga hapat e mësipërm të procedurës së testimit të mykotoksinave. Për shkak të
këtyre gabimeve, përqendrimi i vërtetë i mykotoksinës në lot nuk mund të përcaktohet me
100% siguri duke matur përqendrimin e mykotoksinës në mostrën e marrë nga loti.
Ka gabime në çdo hap të procedurës së testimit të mykotoksinës dhe gabimi rritet me
përqendrimin e mykotoksinës. Rezultatet janë paraqitur për të treguar se marrja e mostrës
zakonisht është burimi më i madh i gabimit lidhur me procedurën e testimit të
mykotoksinave. Gabimi gjatë marrjes së mostrës është i madh, sepse një përqindje e
vogël e kokrrave janë të kontaminuara dhe niveli i kontaminimit në një kokërr të vetme
mund të jetë shumë i madh. Gabimi i lidhur me procedure e testimit të mykotoksinës
mund të ulet duke rritur madhësinë e mostrës, shkallën e copëzimit të mostrës, madhësin
e nën-mostrës dhe numrine mostrave të marra për përcaktim sasior (CAST, 2003).
Saktësia varet pjesërisht nga përdorimi i procedurave të pranuara dhe të paanshme të
testimit. Precizioni i lidhur me një procedurë testimi të mykotoksinës varet nga marrja e
mostrës, përgatitja e mostrës dhe frekuenca analitike e përdorur për të vlerësuar
përqendrimin e mykotoksinës në pjesën më të madhe të lotit. Edhe kur përdoren
procedurat e pranuara, gabimi i rastësishëm lidhet me secilin hap të procedurës së
testimit.
5.1.1. Plani i Mostrimit
Përqendrimi i mykotoksinave në një lot zakonisht vlerësohet duke matur përqendrimin e
mykotoksinës në një mostër të vogël përfaqësuese, që quhet mostër laboratori.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
44
Figura 5.1. Përqendrimi i mykotoksinës në Lot supozohet se të jetë i njëjtë me vlerën e
matur të mykotoksinës në mostrën laboratorike përfaqësuese.
Më tej, bazuar në përqendrimin e matur në mostrën laboratorike do të merret një vendim
në lidhje me cilësinë e lotit. Për shembull, në një nivel rregullatori, vendimi duhet të
merret në lidhje me klasifikimin e lotit si i pranueshëm ose i papranueshëm bazuar në
krahsimin e nivelit të matur në mostër me nivelin maksimal të lejuar nga ligji. Planet e
mostrimit mund të hartohen bazuar në minimizimin e keqklasifikimit të loteve dhe të
reduktojnë pasojat e padëshirueshme që lidhen me vendimet rregullatore (ligjore) mbi
procedimin e mëtejshëm të loteve rifuxho.
Plani i mostrimit për kontrollin e mykotoksinave do të përckaktohet nga niveli i lejuar
ligjor dhe nga procedura analitike. Ai konsiston në tre hapa: mostrim, përgatitja e
mostrës, dhe analizimi i mykotoksinës (përcaktimi sasior i saj) (Whitaker & Dowel,
1995).
Figura 5.2. Skema e testimit të mykotoksinave përbëhet nga faza e mostrimit, përgatitjes
së mostrës dhe analitike.
Vlera e përqendrimit të mykotoksinës në mostrën laboratorike përdoret për përcaktimin e
përqendrimi real të mykotoksinës në lotin ‘real’ apo edhe të krahasohet me nivelet
maksimale të lejuara nga legjislacioni, ku edhe merret vendim i pranimit apo refuzimit të
produktit në fjalë. Si rrjedhim është me shumë rëndësi procesi i mostrimit për të
përcaktuar se një mostër laboratorike të jetë një përfaqësues sa më e afërt me produktin
në lot.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
45
Bazuar në Codex STAN209 (1999), Rev: 1-2001 mbi “Planin e marrjes së mostrave dhe
nivelit maksimal për aflatoksinat totale në kikirikë të destinuar për përpunim të
mëtejshëm” dhe rregullores së Bashkimit Europian (EC) 401/2006, mbi “Metoda e
marrjes së mostrave dhe analizave për kontrollin zyrtar të nivelit të mykotoksinave në
produktet ushqimore” (EC 401/2006, 2006) çdo lot me produkt të caktuar i cili do të
ekzaminohet duhet të nënshtrohet një procedure mostrimi individuale. Lote të mëdhenj
duhet të ndahen në nën-lote, të cilët më tej do të procedohen për mostrim në mënyrë të
veçuar. Procesi i nën-ndarjes duhet të ndjekët kriteret e përcaktuar në Tabelën 5.1.
Tabela 5.1. Plani i ndarjes së loteve në nënlote dhe marrja e mostës përfaqësuese
Produkti Pesha e lotit
(ton)
Pesha ose nr. i
nënloteve
Nr. i
mostrave
shtesë
Pesha e mostrës
së përbërë (kg)
Drithërat dhe
produktet e
drithërave
>1500 500 t 100 10
>300<1500 3 nënlote 100 10
>50<300 100 t 100 10
<50 - 3-100(*) 1-10
(*) varet nga pesha e lotit
5.1.2. Përzgjedhja e mostrës
Procedura që përdoret për të marrë një mostër nga një lot i hapur është shumë e
rëndësishme. Çdo kokërr e vetme në lot duhet të ketë mundësi të njëjtë për tu tërhequr
(ndaj quhet kampionim i rastësishëm). Ndaj mund të lindin edhe gabime në përllogaritje
si rezultat i metodës së marrjes dhe pajisjes që duhet të përdoret për të marrë atë.
Shembuj të rasteve të gabimeve në procesin e marrjes së mostrës janë treguar në Fig.5.3.:
nëse përdoret një pajisje kampionimi, e cila nuk lejon kalimin e kokrrave me diametër të
madh, apo të një pajisje e cila nuk merr kokrra të mostrës nga e gjithë vëllimi i ngarkesës,
si edhe përdorimi i një pike të vetme mostrimi në një lot me përzierje jo uniforme. Nëse
loti paraprakisht ka qenë i përzier në mënyrë të plotë me metoda të ndryshme
operacionale, atëherë kokrrat e kontaminuara janë të përhapura në mënyrë të njëtrajtshme
në të gjithë vëllimin e lotit.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
46
Figura 5.3.Lloje të ndryshme gabimesh të cilët janë të lidhura me marrjen e mostrës në
një lot të hapur.
(1) kokrra më të mëdha se diametri i brendshëm i pajisjes së marrjes së mostrës;
(2) disa kokrra në lot nuk janë të arritshme;
(3) duke përdorur vetëm një pikë mostrimi në një lot të papërzier mirë.
Megjithatë, nëse loti është i kontaminuar si rezultat i pikimeve (rrjedhjeve) të shiut, mund
të shkaktohen zona me përqindje të lartë lagështie, por edhe për arsye të tjera të
lokalizuara, atëherë kokrrat e kontaminuara nga mykotoksinat mund të lokalizohen në
xhepa të izoluar në vëllimin e lotit (Shotwell et al., 1969). Nëse mostra është marrë nga
një zonë e vetme, grimcat e kontaminuara mund të mos jenë të pranishme në të, ose
anasjelltas kokrrat e kontanimuara mund të grumbullohen në përqindje më të lartë se
kontaminimi real Fig.5.3.
Për aflatoksinat, FAO/WHO rekomandon që çdo mostër inkrementale të jetë rreth 200 g
dhe një porcion incremental të merret për çdo 200 kg produkt (FAO/WHO, 2001).
Grumbullimi i shumë porcioneve inkrementale të vogla njihet si mostër agregate. Nëse
mostra agregate është më e madhe se sa nevojitet, mostra aggregate duhet të përzihet dhe
të ndahet deri sa të kalohet në sasinë e duhur të mostrës laboratorike Fig. 5.4.
Figura 5.4. Mostra e laboratorit merret nga një mostër agregat
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
47
Një mostër agregate është një vëllim i përftuar nga bashkimi i shumë mostrave
inkrementale të marra në pjesë të ndryshme të lotit.
Mostër laboratorike do të quhet vëllimi më i vogël i marrë nga mostra agregate, e cila
bluhet në një mulli gjatë fazës së dytë të përgatitjes së mostrës për analizë. Në përgjithësi
është më e vështirë të përgatitet një mostër përfaqësuese (mungesë e gabimeve bias) nga
një lot statik krahsuar me një lot dinamik ku kemi lëvizje të produktit bujqësor nëpër një
tubacion të caktuar. Mënyra e marrjes së mostrës është e ndryshme në varësi të llojit të
lotit dinamik apo statik.
5.1.2.1. Loti statik
Me lot statik do të kuptojmë një vëllim të madh të një materiali që ndodhe në një
kontenier të madhe të vetëm, siç është një vagon treni, kamion, ose në shumë kontenierë
të vegjël siç janë thasët ose kutitë, dhe materialet janë të pozicionuar në mënyrë
statikegjatë kohës së marrjes së mostrës. Kur merret një mostër agregate nga një
kontenier, duhet të përdoret një pajisje që siguron marrje të materialit nga zona të
ndryshme të lotit. Një shembull i pajisjeve që përdoren për marrjen e mostrave agregat
është propozuar nga USDA (US Department of Agriculture, 1975), ku pozicionet e
marrjes së kampionit me anë të pajisjes janë shënuar me ‘x’ për një model mostrimi pesë-
pikësh, me pozicione shtesë mostrimi të shënuar me ‘o’ për të kaluar në një model
mostrimi tetë-pikësh. Pajisja e mostrimit duhet të jetë mjaftueshëm e gjatë me qëllim që
të mbërrijë në pikën më të largët të kontenierit, me qëllim që të mos ngelet asnjë material
i pa mundur për tu arritur.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
48
Figura 5.5. Shembuj të modeleve pesë-pikësh dhe tetë-pikësh të përdorur ngaU.S.D.A.
për përcaktimin e cilësisë së kikirikut.
Përpjekje duhet të kryhen edhe duke përdorur një frekeuncë mostrimi të ngjashme me
200 g të mostrës inkrementale për 200 kg produkt të përmendur më lartë.
5.1.2.2. Loti Dinamik
Procesi i kampionimit në mënyrë sa më rastësore, mund të realizohet nëse zgjedhim një
mostër agregate nga një rrjedhe në lëvizje e produktit kur ai transferohet nga një ambient
në një ambient tjetër.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
49
Figura 5.6. Marrje e mostrës nga një rrjedhë në lëvizje e produktit, e cila duhet të mbledh
një numër mostrash inkrementale me vëllim të vogla përgjatë gjithë kohës së transferimit.
Kur realizohet mostrimi në një konvejer, sasi të vogla inkrementi të produktit duhet të
merren përgjatë të gjithë kohës së transferimit të produktit. Të gjitha mostrat e
inkrementit duhet të përzihen për të përftuar një mostër agregate. Nëse sasia e mostrës
agregate është më e madhe se ajo që nevojitet, atëherë ai duhet të përziehet dhe të ndahet
në vëllime më të vogla derisa të përftohet vëllimi i duhur për mostrën e laboratorit.
5.2. Shtrirja gjeografike e mostrave të analizuara
Mostrat e misrit dhe grurit janë grumbulluar nga 5 rajonet kryesore prodhues të vendit:
Lushnje, Fier, Korçë, Elbasan, dhe Tirana, siç është treguar dhe në Fig. 5.7. Përzgjedhja e
këtyre rajoneve u bë duke u bazuar në statistikat (Fig. 5.8.) mbi shpërndarjen e prodhimit
të këtyre drithrave në vend (INSTAT, 2014).
Marrja mostrave u krye menjëherë pas sezonit të korrjes së drithit respektiv, u realizua në
pika të ndryshme me anë të sondës (Fig.5.9), për të marrë një mostër sa më përfaqësuese.
Duke qenë se mostrat u morën nga lote statik (thasët dhe në gjendje të hapur në depo), u
përdor sonda që është e hapur në pjesën anësore, por ka kapak që mbyllet dhe hapet.
Procedura e marrjes së mostrës me sodën realizohet:
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
50
sonda me kapak të mbyllur futet në thellësi,
hapet kapaku që sonda të mbushet me drithë
mbyllet kapaku dhe nxirret sonda
Kjo procedurë përsëritet në pika dhe
thellësi të ndryshme.
Nga e gjithë sasia e drithit që merret në
këtë mënyrë dhe pas përzjerjeve dhe
ndarjeve nxirret 1 kg mostër
përfaqësuese, që e kemi analizuar më
pas.
Mostrat janë marrë në amballazhe letre
dhe të mbyllura mirë, sidomos mostrat
që u morën për analizat
mikrobiologjike janë marr në kushte
rreptësisht sterile, në mënyrë që të
evitohej ndonjë kontaminim i shtuar
nga kushtet e mjedisit.
Mostrat përfaqësuese u thanë, në
mënyrë që lagështia e tyre të shkonte ≤
14 % dhe u mbajtën në temperaturë
4°C deri në momentin që u analizuan.
Sepse këto janë kushtet qëtë ruhet
kontaminimi që kokrrat kanë, pra të
mos shumohen mikrooganizmat dhe as
të mos prodhojnë mykotoksina.
Figura 5.7. Rajonet e Shqipërisë nga janë marrë mostrat e drithrave që u analizuan.
Shpërndarja e mykotoksinave nuk është uniforme ndaj marrja e mostrave është bërë sipas
Codex STAN209 (1999), Rev: 1-2001 dhe Rregullores së Bashkimit Europian (EC)
401/2006, siç janë shpjeguar dhe në seksionin e mësipërm.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
51
Figura 5.8. Statisikat sipas INSTAT për shpërndarjen e prodhimit të grurit gjatë vitit
2014
Figura 5.9. Sonda për marrjen e mostrave të drithrave në thellësi të ndryshme
5.3. Kushtet klimatike (temperatura dhe reshjet) gjatë 2014-2015 Duke qenë se kushtet klimatike, pra temperatura dhe reshjet përbëjnë një nga faktorët
kryesor që ndikojnë në bimët e drithrave gjatë kohës që janë në fushë. Këta janë ndër
faktorët kryesor që do të përcaktojnë ndotjen me myqe, pra gjendjen e të korrurave që do
të merren më pas. Ndaj po paraqesim temperaturën dhe reshjet gjatë 2014-2015 në zonat
e Fierit, Elbasanit dhe Korçës (MeteoAlb, 2014-2015).
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
52
Tabela 5.2.Kushtet klimatike (temperatura dhe reshjet) në Korçë gjatë 2014-2015
Korcë Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nëntor Dhjetor
Reshjet mujore-2014 42.3 31.4 54.2 145.4 82.2 54.8 40.8 7.6 179.9 83.6 53.0 71.3
Reshjet mujore-2015 113.8 113.4 77.2 54.6 19.2 63.8 8.3 16.9 98.2 123.5 77.6 1.0
Reshjet mujore-
normale 72.0 67.0 63.0 60.0 68.0 43.0 34.0 30.0 43.0 77.0 101.0 101.0
Tmin-mujore-2014 1.5 3.1 3.1 5.9 9.2 13.2 15.2 16.3 11.9 8.3 4.7 1.0
Tmax-mujore-2014 7.9 10.8 12.4 14.9 19.2 24.3 27.4 29.5 22.6 17.5 12.8 8.4
Tmes. Mujore- 2014 4.7 7.0 7.8 10.4 14.2 18.8 21.3 22.9 17.3 12.9 8.8 4.7
Tmin-mujore-2015 -1.8 -1.5 1.6 4.6 10.9 12.9 17.4 16.4 14.5 8.6 4.1 -1.2
Tmax-mujore-2015 6.3 6.8 8.7 15.3 22.5 24.3 30.5 29.1 25.0 17.1 15.9 9.5
Tmes-mujore-2015 2.3 2.7 5.2 10.0 16.7 18.6 24.0 22.8 19.8 12.9 10.0 4.2
Tmes.mujore-
normale 0.4 1.9 5.0 9.3 13.9 17.4 19.9 19.8 16.5 11.3 6.6 2.1
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
53
Tabela 5.3. Kushtet klimatike (temperatura dhe reshjet) në Elbasan gjatë 2014-2015
Elbasan Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nëntor Dhjetor
Reshjet mujore-2014 116.6 54.5 80.0
110.
0
174.
4 89.7 161.1 32.0 228.0 95.1 165.5 203.0
Reshjet mujore-2015 160.7 221.9 190.0 96.8 73.3 129.5 9.0 100.6 77.8 308.3 223.2 0.0
Reshjet mujore-
normale 125.0 113.0 112.0
102.
0 85.0 61.0 35.0 49.0 60.0 108.0 151.0 142.0
Tmin-mujore-2014 8.9 9.2 8.8 9.4 12.0 17.7 19.0 20.3 16.1 12.3 11.3 5.8
Tmax-mujore-2014 13.9 15.5 18.5 19.8 24.0 30.0 31.6 33.0 27.9 23.7 20.0 14.6
Tmes. Mujore- 2014 11.4 12.4 13.7 14.6 18.0 23.9 25.3 26.7 22.0 18.0 15.7 10.2
Tmin-mujore-2015 5.1 5.3 8.2 8.1 13.7 17.7 22.6 21.5 18.7 13.0 10.3 4.8
Tmax-mujore-2015 12.0 13.3 16.5 20.6 27.8 29.8 36.3 35.2 31.3 23.7 19.7 15.3
Tmes-mujore-2015 8.6 9.3 12.4 14.4 20.8 23.8 29.5 28.4 25.0 18.4 15.0 10.1
Tmes.mujore-normale 6.7 7.7 10.2 13.5 17.8 21.2 23.4 23.3 20.5 16.3 11.4 7.9
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
54
Tabela 5.4.Kushtet klimatike (temperatura dhe reshjet) në Fier gjatë 2014-2015
Fier Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nëntor Dhjetor
Reshjet mujore-2014 115.2 50.5 74.5 89.2 108 37.8 125.6 9.6 168.9 129.1 17.4 180.5
Reshjet mujore-2015 146.4 185 159 79.6 40.7 54.5 8.5 69.6 51.8 379.8 272.9 0
Reshjet mujore-
normale 114 94 91 70 48 28 24 30 63 111 142 122
Tmin-mujore-2014 9.1 9.3 8.9 10 12.6 18.6 20.9 22.2 18 12.8 12.2 7.6
Tmax-mujore-2014 15 16.2 18 18.9 22.4 29 30.3 31.7 26.6 23.2 20.4 15.4
Tmes. Mujore- 2014 12.1 12.8 13.5 14.5 17.5 23.8 25.6 27 22.3 18 16.3 11.5
Tmin-mujore-2015 5.3 5.4 8.3 8.7 14.3 18.7 24.5 23.4 20.6 13.5 11.2 6.6
Tmax-mujore-2015 13.1 14 16 19.7 26.1 28.8 35 33.9 30 23.2 20.1 16.1
Tmes-mujore-2015 9.2 9.7 12.2 14.2 20.2 23.8 29.8 28.7 25.3 18.4 15.7 11.4
Tmes.mujore-
normale 7.1 8.1 10.1 13.4 17.6 21.3 23.1 23 20.3 16.4 12 8.5
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
55
5.4. Metoda për izolimin dhe identifikimin e myqeve dhe majave
Për të përcaktuar numrin e përgjithshëm të myqeve dhe majave në mostrat e grurit dhe
misrit u përdorur një metodë pak e modifikuar e Organizatës Europiane të
Mikrobiologjisë së Ushqimeve që përdoret nga Shoqata e Kërkimeve Bujqësore
Gjermane dhe Instituteve Kërkimore (Verband Deutscher Landëirtschaftlicher
Untersuchungs- und Forschungsanstalten) (VDLUF, 2007).
Për 20 g të secilës mostër, u shtua 180 ml ujë me 0.5% peptone. Përzierja u
homogjenizua për 20 minuta duke përdorur një përzjerës (shaker) linear dhe pastaj u
holluan në përqendrimin final në 10−2, 10−3 dhe10−4. Alikuotat prej1 ml nga çdo hollim
u përhapën (në duplikate) në pjatat e Petrit me terren me sipërfaqetë ngurta.Përbërja e
terrenit të përdorur është (për litër) si më poshtë: 40 g ekstrakt malti, 2 g glukozë, 2 g
ekstrakt maja, 1 ml Marlophen 810®, 60 mg Rose Bengal, 60 mg oksitetraciklin-HCl
(OTC), 12 g agar, 1000 ml ujë të distiluar. Pjatat u inkubuan për 3 ditë në 25 °C në
errësirë dhe në atmosferë normale. Më pas, pjatat u ruajtën në temperaturë dhome për 2-3
ditë. Së fundi, kolonitë u numëruan dhe rezultatet u shprehën si njësi mesatare të kolonive
të formuara në mijëra për gram të mostrës (10³CFU / g) duke përdorur formulën e
mëposhtme:
𝑵 =∑𝑪
𝑽 × 𝒏 × 𝒅
N = numri i njësive të kolonive të formuara për gram mostër (CFU/g)
ΣC = shuma e të gjithë kolonive në pjatat e numërimit
V = vëllimi i hollimeve të pipetuara që hidhen në pjata e numërimit, në ml
n = numri i pjatave që mund të vlerësohen
d = faktori hollimit
Identifikimet taksonomike të gjinive të ndryshme të mykut janë realizuar vizualisht dhe
aty ku ishte e mundur, me anë të një zmadhimi ose stereomikroskopi. Karakterizimi më i
afërt u bë i mundur duke përdorur një mikroskop me dritë optike. Në këtë rast, pjesët e
përzgjedhura të kolonive u transferuan në lama duke përdorur filma ngjitëse.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
56
5.5. Metoda për analizën e alkaloideve të ergotit
5.5.1. Standardet dhe kimikatet
Standardet e alkaloideve të ergotit (EA) si: Ergometrina (Em), ergozina (Es), ergotamina
(Et), ergokornina (Eco), α-ergokriptina (Ekr), ergokriztina (Ecr) dhe epimerët e tyre -
inina, si dhe kolonat MycoSep 150 Ergot janë blerë nga Romer (Tulln, Austri).
Solucionet e standardeve të stokut dhe solucionet e standarde të përziera të punës u
përgatitën në acetonitril dhe u ruajtën në viale qelqi të errta në -20 °C. Pastërtia e
certifikuar e substancave standarte individuale ishte midis 95.1 ± 4.9% dhe 99.0 ± 1.0%.
Përqendrimet e solucioneve standarde të stokut të -ina dhe inina ishin respektivisht 100
g/ml dhe 25 g/ml. Sidoqoftë, përqendrimet e sakta të solucioneve standarde të stokut të
EA të marra nga rikrijimi me përmbajtjen e ampulave në 5 ml acetonitril janë dhënë nga
prodhuesi. Reagentët si: acetonitrili, metanoli (Sigma-Aldrich, Steinheim, Gjermani),
acidi acetik dhe acetati i amonit (Merck, Darmstadt, Gjermani) ishin të pastërtisë
analitike ose sipas gradës LC-MS. Uji i dejonizuar u përgatit duke përdorur sistemin
Milli-Q (Millipore, Bedford, MA, SHBA). Solucioni i ekstraktimit ishte një përzierje e
acetonitrilit dhe solucionit të karbonatit të amonit (0.2 g karbonat amoni për 1 L ujë të
dejonizuar) në raportin 84:16. Për solucionin përfundimtare të mostrës, të dy
komponentët ishin të përziera në raportin 50:50. Komponenti i fazës së lëvizshme A ishte
uji i deionizuar që përmban 0.2 g karbonat amoni për litër dhe komponenti B ishte
acetonitrili që përmban 1 ml acid formik për litër.
5.5.2. Procedura analitike
Për përcaktimin e njëkohshëm të alkaloideve të ergotit, u përdor një procedurë që
konsistonnë ekstraktimin e toksinave nga mostrat e drithërave të bluara me tretësin
acetonitril-karbonat amoni dhe përdorim e kromatografisë të lëngët me dy spektrometra
mase në varg (LC-MS / MS). Përgatitja e mostrës dhe përcaktimi i toksinës u bazuan në
procedurat analitike të përshkruara sipas Krska et al., 2008; Crews et al., 2009;
Kokkonen & Jestoi 2010; Diana Di Mavungu et al., 2012; dhe Mulder et al., 2012.
Mostrat u bluan në grimca me madhësi prej 1 mm duke përdorur mullirin laboratorik
Retsch ZM 100 (Haan, Gjermani). Njëzet gramë nga mostrae bluar u përzje me 100 ml
solucion ekstraktimit dhe u tund për 30 min duke përdorur përzjersin dixhital IKA HS
501 (IKA Labortechnik, Staufen, Gjermani). Ekstrakti (4.0 ml) u pastrua duke përdorur
kolonën MycoSep dhe 1 ml ekstrakt i pastruar u avullua në 40°C nën vakum deri në
tharje në sistemin Syncy Polyvap (Büchi, Flawil, Zvicër). Mbetja e thatë u tret në 0,5 ml
të përzierjes të acetonitrilit me solucionin e karbonatit të amonit (50:50) siç sugjerohet në
procedurën e Kokkonen dhe Jestoi (2010) dhe Romer Labs (2008). Alikuota (10 μl) e
solucionit u injektua në sistemin Acquity UPLC H Classtw shoqëruar me një
spektrometër mase Triple-quadrupole Xevo TQ MS pajisur me një jonizues me
elektrosprai (ESI) dhe programin MassLynx për grumbullimin dhe përpunimin e të
dhënave (Waters, Milford, MA, SHBA). Shishet u mbajtën në autosempler në 15°C.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
57
Ndarja kromatografike u krye në kolonën Ascentis Express Phenyl-hexyl, 2.7 μm, 10 x
2.1 cm (Supelco). Dy komponentët e fazës së lëvizshmeu përziensipas gradientit.
Përbërja fillestare e eluentit ishte 95% A dhe 5% B. Pjesa e komponentit B u rrit
linearisht në 25% brenda 1 minute dhe më tej u rrit në 60% brenda 7 minutave të tjera.
Në 0.1 minutën tjetër, përqindja e komponentit B u kthye në 5% dhe pastaj u mbajt për
17 minuta. Shkalla e rrjedhjes së fazës së lëvizshme ishte 100 μl/min dhe temperatura e
kolonës ishte 30 ºC. Analiza MS/MS u krye duke përdorur ESI + dhe spektrometrin e
masëstriple-quadrupole për të drejtuar mënyrën e monitorimit të shumëfishtë të
reaksioneve (MRM). Tensioni i kapilarit ishte 3.8 kV, temperatura e desolvimit ishte 500
ºC dhe temperatura e burimit të jonit ishte 150 ºC. Kohët e mbajtjes së EA-tit të vetme
dhe tranzicionet e monitoruara jepen në Tabelën.6.3. Përcaktimi sasior u bë me anë të
kalibrimit të përputhshëm me matricën. Megjithatë, nuk është përdorur asnjë standard i
brendshëm.
5.5.3. Vlefshmëria e metodës
Kufiri i dedektimit (LOD) dhe kufiri i përcaktimit të sasisë (LOQ) të EA-tit të vetme u
vlerësuan si përqëndrime që rezultuan në raport sinjal/zhurmë respektivisht 3:1 dhe 10:1.
Megjithatë, LOQ prej 10 μg/kg u duk e përshtatshme dhe aftësia për të përcaktuar EA të
vetme në përqendrimin e 10 μg/kg u testua duke vlerësuar rikuperimet dhe saktësinë e
tyre në këtë nivel përqendrimi. Përcaktimi i rikuperimit dhe saktësisë u bë duke përdorur
drithëra dhe mostra ushqimi të përbëra me secilën EA me përqëndrime në nivele prej 10,
200 dhe 500 μg/kg.
5.6. Metoda për përcaktimin e aflatoksinave Do të paraqesim metodën për përcaktimin e përmbajtjes totale të aflatoksinave dhe
aflatoksinat e tjera në drithëra sipas ISO 16050:2003 " Përcaktimi i aflatoksinës B1, dhe
përmbajtja totale e aflatoksinave B1, B2, G1 dhe G2 në drithëra, fruta dhe arrorë – me
HPLC me detektor me fluoreshencë". Ekstraktimi dhe pastrimi i mostrave u realizua
sipas metodës zyrtare 991.31 sipas AOAC "aflatoksina në misër, kikirike dhe gjalpin e
kikirikut".
5.6.1. Aparati dhe kushtet kromatografike
Sistemi HPLC Perkin Elmer (PE) i pajisur me:
pompë binare PE, LC- 250;
injektor manual tip PE Rheodyne 7125;
detektor me fluoreshenc PE LC- 240th.
Absorbimi në 230-650 nm dhe intervali i emisionit 250-750 nm.
Burim i dritës: llampë Xenon;
Programi TurboChrom 4 i Perkin Elmer.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
58
Kolonë: Supelcosil LC 18 (250 mm x 4,6 mm x 5 μ m), Supelco
Faza e lëvizshme: ujë: acetonitril: metanol (600:50:350), 109 mg KBr and 300 μl 4N
HNO3
Shkalla e rrjedhjes: 1.0 ml/min
Vëllimi i injektimit: 100 μl
Dedektimi: gjatësia e valës: 360 nm, gjatësi vale emisioni: 440 nm.
Ndarja e aflatoksinave kryhet në kushtet izokratike, në temperaturë dhome dhe koha
totale e analizës është 30 minuta.
5.6.2. Reagentët dhe solucionet
Ujë me pastërti për HPLC (Merck or Carlo Erba);
Metanoli me pastërti për HPLC (Sigma-Aldrich);
Acetonitrili me pastërti për HPLC (Merck);
Klorur natriumi,NaCl (Merck);
65 % HNO3 (Merck), i cili duhet për përgatitjen e 4 N HNO3 (28,1 ml HNO3 65 %
hollohet në 100 ml ujë );
Bromide kaliumi, KBr (Sigma-Aldrich);
Benzen me pastërti analitike (p.a.) (Merck);
Solucione standarde të aflatoksinave (B1, B2, G1 and G2), Supelco
5.6.3. Përgatitja e solucioneve
Përgatitja e solucioneve standarde (stock)
Solucioni standard bazë i një përzierje me përqendrime të aflatoksinave (AFB1 100
ng/ml, AFB2 28,4 ng/ml, AFG1 103,4 ng/ml dhe AFG2 33,3 ng/ml) është përgatitur nga
tretja e një alikuote me aflatoksina standarde në një shishe 10 ml volumetrike të errët, në
përzierjen e benzenit: acetonitril 98: 2 (V/V).
Solucionet standarde të punës së AFB1 për të ndërtuar një kurbë kalibrimi me
përqendrime prej 0.25; 0.5; 1.0; 2.5; 5.0; 10.0 dhe 15.0 ng/ml, janë përgatitur në
enë volumetrike të përshtatshme të errëta prej 5 ml dhe solucioni standart bazë
me një përqendrim prej 100 ng/ml. Alikuotat e volumit të kërkuar nën një rrymë
azoti dhe mbetja e thatë tretet në solucionin metanoli: uji (1: 1).
Solucionet standarde të punës së AFB2 për të ndërtuar një kurbë kalibrimi me
përqendrime prej 0.071; 0.142; 0,284; 0.71; 1.42; 2.84 dhe 4.26 ng/ml janë
përgatitur në enë volumetrike të përshtatshme të errët, volumetrik prej 5 ml dhe
që solucioni standard primare në një përqendrim prej 28,4 ng/ml. Alikuotat e
vëllimi të kërkuar nën një rrymë azoti dhe mbetja e thatë tretet në solucionin
metanoli: uji (1: 1).
Solucionet standarde të punës së AFG1 për të ndërtuar një kurbë kalibrimi me
përqendrime prej 0.258; 0,517; 1034; 2.58; 5.17; 10.34 dhe 15.51 ng/ml janë
përgatitur në enë volumetrike të përshtatshme të errëta prej 5 ml dhe që solucioni
standard primare në një përqendrim prej 103,4 ng/ml. Alikuotat e volumit të
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
59
kërkuar nën një rrymë azoti dhe mbetja e thatë treten në solucionin metanoli: uji
(1: 1).
Solucionet standarde të punës së AFG2 për të ndërtuar një kurbë kalibrimi me
një përqendrim prej 0.083; 0,166; 0,333; 0,832; 1.66; 3.33 dhe 4.99 ng/ml janë
përgatitur në enë volumetrike të përshtatshme të errëta prej 5 ml dhe që solucioni
standard primare me një koncentrim prej 33.3 ng/ml. Alikuotat e volumit të
kërkuar nën një rrymë azoti dhe mbetja e thatë treten në solucionin metanoli: uji
(1: 1).
5.6.4. Përgatitja e fazës së lëvizshme
Faza e lëvizshme (mobile) e përdorur për analizën me HPLC është një përzierje 600 ml
ujë, 50 ml acetonitril, 350 ml metanol, 119 mg KBr dhe 350 μl 4N HNO3. Para
përdorimit faza e lëvishme është e nevojshme të degazohet në një banjo me ultratinguj
për rreth 30 minuta.
5.6.5. Ekstraktimi dhe pastrimi i mostrave
Për analizimin e katër aflatoksinave (AFB1, AFB2, AFG1 dhe AFG2), u aplikua
procedura e ekstraktimit të mykotoksinave nga mostrat e drithit me përzierjen
acetonitrile-ujë të dejonizuar dhe më tej ekstraktet kalojnë në kolonë me imunoafinitet
specifik për familjen e aflatoksinave, solventi në një vial analizohet në HPLC me detektor
me fluoreshence, i cili paraprakisht është i lidhur me Kobra cell.
Ndaj, 25 g mostër vendoset në një blender. Shtohet 5 g NaCl dhe 125 ml 70% solucion
metanol si ekstraktues. Homogjenizohet në një blender për 2 minuta në shpejtësi më të
madhe. Ekstrakti filtrohet përmes një letre filtri të palosur. Në 15 ml e filtratit shtohet 30
ml ujë, përzihet dhe filtrohet përmes një filtri me mikrofibra.
Ekstrakti për analizën e aflatoksinave të shumëfishta janë vendosur në kolona me
imunoafinitet. Humbim 15 ml filtrat sasior për ta kaluar atë me një shkallë rrjedhje prej 1-
2 pika/sek. Pastaj kolona lahet me 10 ml ujë. Aflatoksinat eluojnë me 1 ml metanol në një
viale të errët me një shkallë rrjedhje prej 1-2 pika/sek. Eluimi me 1 ml tjetër me ujë që
kalon përmes kolonës dhe dy vëllimeve të mbledhura. U aplikua Aplikoni 100 μl në
sistemin e HPLC-së.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
60
5.6.6. Procedura analitike për AFB1
Aflatoksina B1 është përcaktuar duke përdorur kolonat me imunoafinitet të mbyllura dhe
standardin B1 (R-Biopharm Rhône, 2003). Mykotoksinat janë ekstraktuar nga mostrat me
tretës të përshtatshëm. Pas pastrimit të mostrës, mykotoksinat u përcaktuan me
kromatografinë e lëngët. Para dedektimit, aflatoksina B1 u derivatizua me bromine në
Kobra cell. Kufiri i dedektimit (LOD) dhe kufiri i përcaktimit sasior (LOQ) për
aflatoksinën B1 ishin përkatësisht 0.4 dhe 1.0 μg / kg. Rezultatet u llogaritën me një
përmbajtje të lagështisë në mostrës prej 12%.
5.7. Metoda për përcaktimin e okratoksinës A dhe zearalenonit
Mëposhtë do të paraqisim metodën për analizën e mykotoksinave okratoksina A dhe
zearalenonin, në drithrat si gruri dhe misri.
5.7.1. Aparaturat për analizën e mykotoksinave
Për ekstraktim u përdor përzjerësi (shaker) linear dixhital IKA HS 501(IKA
Labortechnik, Germany). Për kromatografin e lëngët, sistemi Waters Alliance 2690 me
dedektor fluareshence Waters 474 (Waters, MA, USA) të pajisur me kolona Prodigy 5μ
ODS(2) është përdorur për detektimin e OTA dhe ZEN.
5.7.2. Reagentët dhe solucionet
Solucionet standarde të OTA dhe ZEN janë përdorur të Biopure (Tulln, Austri). Për
pastrimin e mostrave, u përdorën kolonat me imunoafiniti (R-Biopharm Rhône).
Reagentët e përdorur ishin të kompanive Merck (Darmstadt, Germany) dhe Supelco (PA,
USA), me gradë pastërtie analitike ose kromatografike.
5.7.3. Procedura analitike
Mykotoksinat OTA dhe ZEN u përcaktuan secila më vete, me një metodë të vetme me
HPLC duke ndjekur udhëzimet për përdorimin respektivë të kolonave me imunoafiniti të
mbyllura dhe standardet (R-Biopharm Rhône, 2003). Mykotoksinat u ekstraktuan nga
mostrat duke përdorur tretës të përshtatshëm. Pas pastrimit të mostrave, mykotoksinat u
përcaktuan me kromatografi të lëngët. Limiti i dedektimit (LOD) dhe limiti i përcaktimit
sasiorë (LOQ) për OTA dhe ZEN ishte 0.2μg/kg. Rezultatet u llogaritën sipas përmbajtjes
së lagështisë së mostrës, që ishte 12%.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
61
5.8. Metoda për përcaktimin e mykotoksinave AFB1, AFB2, AFG1,
AFG2, OTA, DON, ZEN, FB1 dhe FB2 me multimetod
Në këtë rast, mostra analizohet në LC-MS/MS por për të gjitha toksinat AFB1, AFB2,
AFG1, AFG2, OTA, DON, ZEN, FB1 dhe FB2 në të njëjtën kohë. Kjo metodë u përdor
për analizimin e mostrave të grurit të importuara në Shqipëri.
5.8.1. Standardet dhe reagentët
Standardet e mykotoksinave AFB1, AFB2, AFG1 AFG2, DON, ZEN, FB1 dhe FB2 janë
përdorur të kompanisë (Union, Mo, USA). Solucionet standarde janë përgatitur në
acetonitril.
Janë përdorur reagentët si acetonitrili, metanoli, acidi acetik (Sigma-Aldrich, Steinheim,
Germany) dhe acetat amoni (Merck, Darmstadt, Germany) me grade pastërtie për analizë
ose për LC-MS. Ujë i dejonizuar është përgatitur duke përdorur sistemin Milli-Q
(Millipore, Bedford, MA, USA).
5.8.2. Analiza e mykotoksinave
Analiza e njëkohshme për përcaktimin e mykotoksinave AFB1, AFB2, AFG1, AFG2,
DON, ZEN, FB1 dhe FB2), konsiston në ekstraktimin e mykotoksinave nga mostrat e
drithërave me anë të përzjerjes acetonitril-ujë i dejonizuar dhe më pas përcaktimi i tyre
realizohet me anë të kromatografisë së lëngët me dy spektrometër mase në varg LC-
MS/MS. Përgatitja e mostrave dhe përcaktimi i mykotoksinave bazohet në procedurën
analitike të përshkruar sipas: Spanjer et al., 2008 dhe Lattanzio et al., 2011
Një sasi prej 20 g mostër përzihen me 100 ml përzjerje acetonitril-ujë i distiluar në raport
80:20 dhe tunden për 1 orë në një përzjerës linear dixhital IKA HS 501 (IKA
Labortechnik, Staufen, Germany). Pipetohet 4 ml ekstrakt i para-filtruar në një viale dhe
me pas avullohet nën vakuum deri në tharje duke përdorur sistemin Syncore Polyvap
(Büchi, Flawil, Switzerland). Mbetja pas tharjes trajtohet me 0.5 ml përzjerje methanol-
ujë i dejonizuar në raport 80:20 dhe me pas hidhet në një viale analitike.
Si përfundim, një vëllim prej 20 μl injektohet në LC-MS/MS. Zbulimi dhe përcaktimi
sasior u krye nëpërmjet sistemit UPLC Acquity i shoqëruar me çiftin e spektrometrave të
masës triple-quadrupole Xevo TQ MS pajisur me një jonizues me elektrosprai (ESI)
(Waters, Milford, MA, USA). Ndarja kromatogarfike u realizua nëpërmjet kolonave
Zorbax Eclipse Plus C18 Rapid Resolution HD, 2.1 x 100 mm, 1.8 μm (Agilent).
Faza e lëvizshme konsiston në përzjerjen e dy komponentëve sipas gradientit.
Komponenti A është ujë i dejonizuar dhe komponenti B është metanoli, të dyja
përmbajnë 0.5% acid acetik 0.25 mM acetat amoni. Për secilën mykotoksinë joni
prekursor dhe dy jonet e produktit (joni për përcaktim sasior dhe cilësor) u gjurmuan së
bashku me limitin e dedektimit (LOD), limitin e përcaktimit sasior (LOQ) dhe
rikuperimet për secilën mykotoksinë të vetme. Të dhënat dhe përpunimi i tyre u krye me
anë të MassLynx (Waters, Milford, MA, USA).
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
62
KAPITULLI VI
6. REZULTATE DHE INTERPRETIMI
6.1. Rezultatet dhe interpretimi i përcaktimit të ngarkesës mykore në
grurë dhe misër
6.1.1. Marrja e mostrave
Mostrat e drithrave janë marrë në kushte sterile nga rajone të ndryshme të Shqipërisë:
Lushnja, Korça, Elbasani dhe Kruja në vitin 2014. Në këtë studim kemi analizuar 22
mostra (9 mostra gruri dhe 13 mostra misri). Nga sasia prej 1 kg mostër përfaqësuese,
sasia e mostrës mesatare që u analizua u morr nëpërmjet ndarjeve diagonale.
6.1.2. Rezultatet dhe interpretimi
Rezultatet që janë paraqitur më poshë janë të hollimit të tretë, duke qenë se në dy
hollimet e para u vu re një ngarkesë e lartë e mikroorganizmave (myqe & maja). Speciet
e myqeve dhe majatë, të izoluara në 9 mostrat e grurit janë paraqitur në Tabelën 6.1. dhe
Grafikun 6.1., kurse për 13 mostrat e misrit janë paraqitur në Tabelën 6.2. dhe Grafikun
6.2., në të cilat jepen të dhënat për shpërndarjen e myqeve dhe majave për seclilën
mostër.
Në këtë studim po jepen vetëm rezultatet e ngarkesës mykore dhe majatë, dhe jo ngarkesa
e përgjithshme e mikroorganizmave, sepse nuk ishin pjesë e studimit tonë. Edhe këto
analiza, pra për ngarkesën mykore u realizuan nën synimin që prania e tyre nën kushte të
caktuara çon në formimin e mykotoksinave.
Myqet kryesorë në mostrat e grurit rezultuan Aspergillus spp. dhe Fusarium spp.
Të cilët janë zbuluar pothuajse në të gjitha mostrat (77.7%) e ndjekur nga
Penicillium spp. (66.6%). Alternaria spp. dhe Cladosporium spp. që ishin speciet
që u gjendën më pak vetëm 22.2%. Ndërsa maja u zbulua vetëm në një mostër
(11.1%).
Nivelet e kontaminimit me speciet e Aspergillus lëviznin nga 1-34 x 10³ CFU/g,
me specie të Penicillium 1-240 x 10³ CFU/g dhe me specie të Fusarium 1-60 x 10³
CFU/g. Ndërsa kontaminimi me maja i mostrave të grurit të sapokorrura rezultoi i
papërfillshëm.
Mostra e grurit me e kontaminuar, pra me numrin më të madh të myqeve ishte nga
Korça (310 x 10³ CFU/g).
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
63
Tabela 6.1. Prezenca e myqeve toksigjenik dhe majave në mostrat e grurit(x10³ CFU/g)
Alternaia
sp.
Fusarium
sp.
Cladosporium
sp.
Penicillium
sp.
Aspergillus
sp. Yeast
Fier 1 1 1 n.d. n.d. n.d.
Elbasan n.d. 1 n.d. n.d. n.d. n.d.
Elbasan n.d. 1 n.d. 3 2 n.d.
Lushnje n.d. n.d. n.d. 1 1 n.d.
Korçë 1 5 n.d. 3 1 n.d.
Fier n.d. 1 n.d. 10 34 n.d.
Lushnje n.d. 1 1 1 3 n.d.
Korçë n.d. n.d. n.d. n.d. 1 1
Korçë n.d. 60 n.d. 240 10 n.d.
*n.d.= nuk u dedektua
Figura 6.1. Prania e myqeve sipas specieve në mostrat e grurit (x10³ CFU/g)
0
50
100
150
200
250
Shp
ërn
dar
ja e
myq
eve
në
x10³
CF
U/g
Qytete nga janë marr mostrat
Shpërndarja e myqeve në mostrat e grurit
Alternaia sp.
Fusarium sp.
Cladosporium sp.
Penicillium sp.
Aspergillus sp.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
64
Tabela 6.2. Prania e myqeve toksigjenik dhe majave në mostrat e misrit (x104 CFU/g)
Alternaia
sp.
Fusarium
sp.
Cladospo
rium sp.
Penicillium
sp.
Aspergillus
sp.
Mucor
sp. Yeast
Elbasan n.d. 2 n.d. 10 26 n.d. n.d.
Lushnje n.d. 10 n.d. 40 140 n.d. 1
Fier n.d. 8 n.d. 12 80 n.d. n.d.
Fier n.d. 100 n.d. 5 24 n.d. n.d.
Tiranë n.d. 4 n.d. 80 14 n.d. n.d.
Tiranë n.d. 82 n.d. 11 20 n.d. 2
Tiranë n.d. n.d. 1 100 100 n.d. 2
Korçë n.d. 10 n.d. 200 10 n.d. 1
Korçë n.d. 88 n.d. 410 n.d. n.d. 2
Korçë 25 n.d. n.d. 120 32 23 n.d.
Korçë n.d. 3 n.d. 160 n.d. n.d. n.d.
Lushnje n.d. 11 3 30 2 n.d. 1
Elbasan n.d. 100 n.d. n.d. n.d. n.d. 2
*n.d.= nuk u dedektua
Nga rezultatet shohim që speciet e myqeve që u izoluan më shpesh në mostrat e
misrit të analizuara ishin: Penicillium spp. (92.3 %) dhe Fusarium spp. (84.6%), e
ndjekur nga Aspergillus spp. (76.9%), ndërsa Alternaria spp. dhe Mucor spp.
ishin speciet që u izoluan më pak (7.7%).
Nivelet e kontaminimit rezultuan: me speciet të Penicillium në nivelet 5- 410 x104
CFU/g, me specie të Aspergillus në nivelet 2-240 x104 CFU/g dhe me specie të
Fusarium në nivele 2-100 x104 CFU/g. Kontaminimi me maja ishte në nivelet 1-2
x104 CFU/g.
Mostrat më të kontaminuar të misrit janë nga Korça, dhe mbizotërues është gjinia
e Penicillium.
Mostrat e misrit të analizuara rezultojë më të kontaminuara se mostrat e grurit të
analizuara.
Gjinit e myqeve me incidencë më të lartë janë të njëjtë në të dy drithërat:
Aspergillus, Penicillium dhe Fusarium, megjithëse këta nuk janë myqet tipke të
drithërave të sapokorrur. Por kjo shpjegohet me faktin se kushtet klimatike në
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
65
vitin 2014 nuk kanë tipike sipas normave referuar të dhënave të temperaturës dhe
rreshjeve në tabelat : 5.2-5.4, ku vihet re temperatura më të larta se normalja.
Gjithashtu, vëmë re se këto lloje myqesh janë edhe prodhuesit e mykotoksinave
kryesore.
Figura 6.2. Prania e myqeve sipas specieve në mostrat e misrit (x104CFU/g)
6.1.3. Krahasimi i rezultateve të marra me studime të tjera të realizuara në Shqipëri
dhe Kosovë për ngarkesën mykore në drithëra
Në Departamentin e Kimisë Industriale vitet e fundit janë mbrojtur dhe dy doktoratura të
tjera, të cilat kanë studiuar ngarkesën mykore në grurë të udhëhequra nga Prof. Dr.
Donika Prifti. Në studimin e realizuar në Shqipëri janë analizuar 20 mostra gruri, kurse
në Kosovë 25 mostra gruri.
Në përfundimet e nxjerra nga këto studime kemi:
Në mostrat e analizuara në Rajonin e Kosovës mbizotërojë myqet e gjinisë Aspergillus, e
pasuar nga myqet e klasës së Fungi Imperfecti e më pas nga myqete e gjinisë Penicillium.
Edhe në Rajoni e Shqipërisë mbizotërojë myqet e gjinisë Aspergillus, por në këtë rast
pasohen nga gjinia Penicillium edhe më pak Fungi Imperfecti (Memushaj & Prifti, 2016).
Siç shihet kemi shumë ngjashmëri me mostrat e grurit në Shqipëri, si pasojë: e
varieteteve të njëjtë, klimës dhe zonave gjeografike, sepse janë mostra nga periudha
0
50
100
150
200
250
300
350
400
Shp
ërn
dar
ja e
myq
eve
në
x10͛ C
FU
/g
Qytetet nga janë marr mostrat
Shpërndarja e myqeve në mostrat e misrit
Alternaia sp.
Fusarium sp.
Cladosporium sp.
Penicillium sp.
Aspergillus sp.
Mucor sp
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
66
prodhimi të njëjta, në vitin 2014. Vetëm se mostrat e grurit në këto studime janë të marra
në depot e ruajtjes dhe jo të sapokorrura si në rastin tonë.
Fig. 6.3.Rezultatet me gjinitë e myqeve në disa prej mostrave të grurit nga Shqipëria dhe
Kosova në studimet përkatëse
6.2. Rezultatet dhe interpretimi për përcaktimin e alkaloideve të ergotit
në mostra gruri
6.2.1. Marrja e mostrave
Mostrat e grurit dimërore që u analizuan u morën në 4 rajonet: Korça, Fieri, Lushnja dhe
Elbasani. Sipas FAOSTAT (2017), prodhimi vjetor i grurit, elbit dhe thekër në Shqipëri
është përkatësisht rreth 300,000 ton, 7500 ton dhe 3000 ton. Në total, 71 mostra gruri u
mblodhën në stinët e korrjeve në 2014 dhe 2015. Ato u morën sipas Rregullores së
Komisionit (EC) nr. 152/2009 dhe amendamentit të saj (Komisioni Evropian 2009a,
2013). Përveç kësaj, në Korçë dhe Fier u mblodhën 7 elb, 2 segre dhe 3 mostra ushqimi.
6.2.2. Rezultatet dhe interpretimi
6.2.2.1. Të dhënat e vlerësimit të metodës
Kromatogramat e alkaloideve të ergotit të vetme tregohen në Fig.6.4. Rendi i eluimit të
EA-tit ishte i ndryshëm nga ato të raportuara nga (Krska & Crews 2008; Müller et al.
2009; Kokkonen & Jestoi 2010; Diana Di Mavungu et al. 2011) kjo ndodhi keshtu, për
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
67
shkak të një faze të lëvizshme pak të ndryshme. Përderisa komponenti A ishte i njëjtë si
në procedurat e raportuara prej tyre, ndërsa përbërësi B ishte 0.1% acid formik në
acetonitril, kurse autorët e përmendur më lart kanë përdorur acetonitril.
Lidhur me ergokriptinën dhe ergokriptininën, të dyja mund të ndodhen si α- dhe β-izomer
(Krska & Crews, 2008). Megjithatë, vetëm standardet e α-izomereve ishin në dispozicion.
Në pamundësi për të verifikuar nëse piqet përkatëse në kromatograma i përkasin vetëm
formave α ose të të dyjave, α- dhe β-izomeret, rezultatet raportohen si ergokriptina dhe
ergokriptinina pa specifikime të mëtejshme.
Kufiri i pranuar i dedektimit (LOD) dhe kufiri i përcaktimit të sasisë (LOQ) të të gjitha
EA-tit të vetme ishin respektivisht 3 dhe 10 μg/kg.
Për të siguruar qëndrueshmëri të favorshme dhe kushte epimerizimi të alkaloideve të
ergotit, u zbatuan udhëzimet e Hafner et al., (2008) dhe Krska et al., (2008). Ekstraktimi
u bë duke përdorur shishe të errëta qelqi dhe mostrat u analizuan menjëherë pas
ekstraktimit. Shishet u mbajtën në autosempler në 15 °C. Sipas Hafner et al., (2008), u
gjet raporti konstant i epimerit për të gjitha EA-tit në acetonitril/karbonat amoni tampon
gjatë HPLC-së në periudhën e sekuencimit.
6.2.2.2. Prania e alkaloideve të ergotit në mostrat
Të dhënat për praninë e alkaloideve të ergotit në mostrat e grurit të korrura në Shqipëri në
stinët e korrjeve në vitin 2014 dhe 2015 janë paraqitur në Tabelat 6.4-6.6. Mostrat që
përmbajnë një ose më shumë alkaloide të ergotit individuale në përqëndrime mbi LOQ u
konsideruan si pozitive. Në sezonin e korrjes 2014, 48.6% e mostrave (17 nga 35 mostra)
reultuan të kontaminuara me alkaloide të ergotit, ndërsa në vitin 2015 vetëm 19.4% e
mostrave (7 nga 36 mostra) ishin të kontaminuara. Duke marrë parasysh mostrat nga të
dy stinët e korrjeve, 33.8% e mostrave ishin të kontaminuara me alkaloidet e ergotit.
Në 17 mostra të kontaminuara nga sezoni i korrjes 2014, përqendrimet totale të
alkaloideve të ergotit ishin nga 17.3 - 975.4 μg/kg (Tabela 6.5). Vlera mesatare e
mostrave pozitive ishte 337.2 μg/kg dhe mesatarja 226.7 μg/kg. Në mostrat e
kontaminuara, u zbuluan një deri në nëntë alkaloide të ergotit individuale. Mostrat shumë
të ndotura (nga 500-1000 μg/kg) përmbajnë nga shtatë deri në nëntë alkaloide të ergotit.
Ato përfaqësonin 29.4% të mostrave të grumbulluara të grurit (14.3% të të gjitha
mostrave të analizuara të grurit) (Tabela 6.4). Në 41.2% të mostrave të grumbulluara të
grurit (20% e të gjitha mostrave të grurit) përqendrimet e alkaloideve të ergotit ishin 100-
500 μg/kg. Në këto mostra, u zbuluan dy deri në nëntë alkaloide të ergotit individuale. Në
mostrat me përmbajtje të ulët të alkaloideve të ergotit (nga 10-100 μg/kg), ishin të
pranishëm një deri në pesë EA-tit. Këto mostra përfaqësonin 29.4% të mostrave të
kontaminuara (14.3% të të gjithë mostrave të grurit).
Në vitin 2015, incidenca e EA-tit në mostrat e grurit ishte më e ulët se në vitin 2014. Ajo
ishte 19.4%, pra, që do të thotë se 80.6% e 36 mostrave të analizuara nuk ishin të
kontaminuara. Në 57.1% të mostrave të kontaminuara (11.4% të të gjithë mostrave të
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
68
grurit), përqendrimet e alkaloideve të ergotit ishin nga 10-100 μg/kg, kursenë 42.9% të
mostrave të kontaminuara (ose 8.3% të të gjitha mostrave) ata ishin me përqëndrim nga
100-500 μg/kg. Përqendrimi mesatar i EA-tit ishte 106.3 μg/kgdhe mesatare 86.9 μg/kg
me ergokriztina, ergokriztinina dhe ergometrina si alkaloidet e ergotit kryesore. Asnjë
nga mostrat e grumbulluara të grurit nga 2014 dhe 2015 nuk tejkalojnë nivelet (2000
μg/kgdhe 1000 μg/kgpërkatësisht për ushqimet për kafshë dhe ushqimet për njerëz) të
sugjeruar nga Bürk et al., (2006) dhe Münzing (2006).
Epimerët -ina ishin të pranishëm në 91.7% të mostrave të kontaminuara (31.0% e të
gjitha mostrave të analizuara) dhe epimerët -inina ishin të pranishëm në 83.3% të
mostrave të kontaminuara (28.2% të të gjitha mostrave). Megjithatë, përmbajtja e
sklerotia/ergot në mostrat, përqendrimi dhe tipi i alkaloideve të ergotit në sklerotia nuk u
përcaktua në studimin tonë.
Sa i përket mostrave të elbit, thekrës dhe ushqimit, alkaloidet e ergotit ishin të pranishëm
në tre nga shtatë mostra të elbit, në një nga tre mostrat e ushqimit, por nuk u zbuluan në
mostrat e thekrës. Të gjitha mostrat e kontaminuara të elbit ishin ngaviti 2014 dhe
përmbanin pesë alkaloidet të ergotit: ergometrina (Em), ergometrinina (Emn), ergozina
(Es), ergozininina (Esn) dhe ergokornina (Eco). Mostra e ushqimit të kontaminuara nga
2015 përmbante 11 alkaloide të ergotit (vetëm ergokriptinina nuk ishte e pranishme).
Rezultatet tona të incidencës së alkaloideve të ergotit në grurë (33.8%) nga stinët e
korrjeve 2014 dhe 2015 janë të krahasueshme me rezultatet e paraqitura nga Mulder et
al., (2012) dhe Malysheva et al., (2014).
Mulder et al. (2012) raportoi incidencën 50.7% në thekër, 33.3% në tritikale, 39% në
grurë dhe 25.0% në drithërat e tjera. Malysheva et al., (2014) raportoi incidencën 67%
në ushqimet e grurit, 27% në ushqimin e grurit për kafshë, 44% të ushqimit tritikor, 84%
në ushqimet e thekrës, 52% në nën produktet e thekrës dhe 48% në ushqimin e
shumëfishtë. Megjithatë, incidenca e mostrave pozitive në studimin tonë ishte shumë më
e ulët se në studimin e Ruhland dhe Tischler (2008), të cilët raportuan incidencën në 86%
në grurë dhe 90-100% në ushqimet me drithërat të ndryshme nga Gjermania dhe në
studimin e Müller et al.,(2009) të cilët raportuan incidencën e 66.7-100% në thekër dhe
produktet e thekrës nga Gjermania.
Përqendrimi maksimal i përcaktuar në studimin tonë ishte i krahasueshëm me ato të
raportuara nga Mulder et al.,(2012), Müller et al.,(2009), dhe Ruhland dhe Tischler
(2008), me përjashtim të përqendrimit maksimal të tyre në ushqimet e përziera për kafshë
(4883 μg/kg). Megjithatë, rezultati ynë ishte shumë më i ulët se përqendrimet maksimale
të përcaktuara në thekër (12340 μg/kg) me origjinë nga Skocia (Malysheva et al., 2014),
në thekër (4850 μg/kg) nga Gjermania (Meister & Batt, 2014), Në ushqime të përzier për
kafshë(4883 μg/kg) nga Gjermania (Ruhland & Tischler, 2008) dhe në grurë nga SHBA
(4760 μg/kg) (Wegulo & Carlson, 2011). Përqendrimi mesatar (226.7 μg/kg) ishte
kryesisht më i lartë se përqendrimet mesatare nga studimet e tjera të paraqitura nga
(Ruhland & Tischler 2008; Wegulo & Carlson, 2011; Mulder et al., 2012)
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
69
Tabela 6.3 .Koha e mbajtjes së alkaloideve të ergotit dhe tranzicionet e monitoruara
Koha e
mbajtjes (min)
Joni
prekursor
(m/z)
Produkti i
joneve 1 (m/z)
Produkti i
joneve 2 (m/z)
Ergometrina 4.38 326.22 223.17 208.07
Ergometrinina 4.74 326.2 180.18 223.16
Ergozina 6.56 548.35 208.06 268.15
Ergozinina 6.75 548.41 223.16 277.19
Ergokornina 7.08 562.35 208.05 268.2
Ergokorninina 7.51 562.35 223.09 277.18
Ergokriptina 7.47 576.35 223.09 208.05
Ergokriptinina 7.99 576.35 223.09 305.17
Ergotamina 6.97 582.35 208.04 223.08
Ergotaminina 7.24 582.35 223.08 297.1
Ergokriztina 7.84 610.35 208.05 223.09
Ergokriztinina 8.47 610.35 305.17 223.09
Tabela 6.4. Shpërndarja e përqendrimeve totale të alkaloideve të ergotit në grurin e vitit
2014 dhe 2015.
Mostra Numri i mostrave në shkallën (mg/kg)
<10 10–100 100–500 500–1000 >1000
Grurë (2014) 18 5 7 5 0
Grurë (2015) 29 4 3 0 0
6.2.2.3. Prania individuale e alkaloideve të ergotit në mostrat
Në mostrat e grumbulluara të grurit nga sezoni i korrjeve 2014, u gjetën të gjitha
alkaloidet e ergotit. Incidenca e tyre është paraqitur në Tabelën 6.5. Alkaloidet më të
shpeshta ishin ergometrina dhe ergozina të cilat ishin të pranishme respektivisht në 76.5
dhe 70.6% të mostrave pozitive. Më pak të shpeshta ishin ergokorninina dhe
ergokriptinina të pranishme në vetëm 5.9% të mostrave pozitive dhe ergokriptina e
pranishme në 11.8% të mostrave pozitive (ergokriptina ishte e pranishme në dy mostra,
ndërsa ergokorninina dhe ergokriptinina ishin të pranishëm në një mostër). Megjithatë, në
një nga mostrat e kontaminuara, ergokriptina ishte alkaloidi më i bollshëm me një
përqendrim prej 185.6 μg/kg, ndërsa përqendrimet të tjera të alkaloideve të ergotit të
vetme të pranishme në mostër (Em, Emn, Es, Esn, Eco, Econ) ishin nga 23.8-97.6 μg/kg.
Në përgjithësi, përqendrimi më i lartë u arrit nga ergokristina (Ecr) me përqendrim
mesatar prej 109.9 μg/kg dhe përqendrimi maksimal prej 248.6 μg/kg. Më shpesh,
mostrat përmbanin: një ose dy alkaloide të ergotit të ndryshme (29%), shtatë EA-tit
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
70
(18%) dhe nëntë EA-tit (18%). Asnjë nga mostrat e kontaminuara nuk i përmbante të
gjitha, pra të gjashta çifte e epimerve të alkaloideve të ergotit, ndryshe nga sondazhi i
raportuar nga Malysheva et al., (2014) ku të gjashtë alkaloidet e ergotit bashkë kanë qenë
në 35% të mostrave pozitive. Shfaqja e një alkaloide të ergotit të vetme në studimin tonë
është vërejtur për ergometrinën.
Në mostrat e sezonit të korrjeve 2015, modeli i pranisë së alkaloideve të ergotit ishte i
ndryshëm. Vetëm tetë alkaloide të ergotit ishin të pranishme, tri prej tyre: ergokriztina
(Ecr), ergokriztininina (Ecrn) dhe ergometrina (Em) u gjetën në përqëndrime më të larta
(përqendrimet maksimale respektivisht 173.6, 93.5 dhe 57.4 μg/kg, dhe vlerat mesatare
respektivisht 72.0, 47.8 dhe 57.4 μg/kg). Përqendrimet e ergometrinininës (Ems),
ergozinës (Es), ergozinininës (Esn), ergotaminës (Et) dhe ergotaminininës (Etn)
ndryshonin nga 10.2 në 29.4 μg/kg.
Ergometrina dhe ergozina, të cilat ishin nga alkaloidet e ergotit më të shpeshta në 2014,
në 2015 ishin të pranishme respektivisht në vetëm 14.3% dhe 28.6% të mostrave të
kontaminuara. Më e shpeshtë ishte ergokriztina e pranishme në 71.4% të mostrave të
grumbulluara të grurit në vitin 2015. Mostrat e kontaminuara përmbajnë nga një deri në
gjashtë alkaloide të ergotit. Shfaqja e një EA-tit e vetme është vërejtur për ergozinën dhe
ergokriztinën. Duke marrë parasysh mostrat e grurit nga të dy stinët e korrjeve,
ergometrina, ergozina dhe ergokriztina me epimerët e tyre ishin të pranishëm në 62.5% të
mostrave të grumbulluara të grurit. Më pak e shpeshtë ishin ergokriptina dhe
ergokriptinina që u gjetën në 12.5% të mostrave të kontaminuara.
Në të korrurat natyrore, ergopeptinat shoqërohen gjithmonë nga ergopeptininat. Sasi të
konsiderueshme të ergopeptininës mund të formohen gjatë ruajtjes së lëndëve të para për
një kohë të gjatë ose në kushte të papërshtatshme, ose gjatë ekstraktimit të alkaloideve të
ergotit nga drithërat, nga fenomenet e epimerizimit midis dy epimerëve -ina/-inina
(Hafner et al., 2008; Krska et al., 2008). Ndryshe nga studimet e raportuar nga
Malysheva et al., (2014) se në shumicën e mostrave të ndotura, të dyja format –ina dhe
ato –inina të alkaloideve të ergotit u gjetën së bashku, në studimin tonë të dy format u
gjetën vetëm në dy të tretat e rasteve, ndërsa në një të tretën e rasteve vetëm një epimer
ishte i pranishëm (19-inat dhe 3-ininat).
6.2.2.4. Shpërndarja e alkaloideve të ergotit në mostrat e grurit sipas rajoneve të
Shqipërisë
Të dhënat për incidencën e EA-tit në mostrat e grurit sipas rajoneve janë paraqitur në
Tabelën 6.6. Në sezonin e korrjeve 2014, incidenca ishte më e lartë se në 2015 për të
katër rajonet e përfshira në studim, por radhitja e rajoneve sipas incidencës ishte e njëjtë
në të dy vitet, si Fieri, Elbasan, Korça, Lushnja. Në vitin 2014, incidenca më e lartë ishte
në Fier 83.3% dhe më e ulët ishte në Lushnje 28.6%, ndërsa në vitin 2015 ato ishin
përkatësisht 40.0% dhe 6.67%. Përveç kësaj, përqendrimet në mostrat nga Fieri ishin më
të larta se në mostrat nga Lushnja. Sidoqoftë, përqendrimet më të larta dhe maksimale u
arritën në Elbasan. Në vitin 2014, ato ishin 595.1 μg/kg dhe 975.4 μg/kg, respektivisht në
vitin 2015, ato ishin respektivisht 265.2 μg/kg dhe 390.5 μg/kg.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
71
Kontributi i alkaloideve të ergotit specifikë, në shumën e tyre ishin mjaft të ndryshme në
rajone të ndryshme. Në mostrat nga Fieri dhe Korça, të gjashta palët e epimerve të EA-
titishin të pranishme, ndërsa në mostra nga Elbasani dhe Lushnja, vetëm katër palë të
epimerve: ergometrina (Em), ergozina (Es), ergotamina (Et) dhe ergokriztina (Ecr) ishin
të pranishëm. Në mostrat e Elbasanit, dy alkaloidet e ergotit më të bollshme ishin
ergokriztina dhe ergotamina, ndërsa në mostra nga Fieri, Korça dhe Lushnja, më të
bollshme ishin ergokriztina dhe ergozina (Tabela 6.6). Në Fier dhe Lushnje, dy rajone me
pothuajse të njëjtat tregues gjeo-klimatikë (të vendosura në pjesën perëndimore të vendit
përgjatë detit Adriatik me klimë mesdhetare të nxehtë në verë), modelet e shpërndarjes
ishin mjaft të ndryshme, ndërsa në Fier dhe Korçë modelet e shpërndarjes së alkaloideve
të ergotit ishin të ngjashme, edhe pse klimat e tyre janë të ndryshme (klima mesdhetare, e
nxehtë e verës në Fier dhe klima mesdhetare me verë të ngrohtë, me ngjashmëri me nën-
tipin kontinental të Korçës të vendosur në pjesën lindore të vendit). Për të shpjeguar
ndryshimin në shkallën e kontaminimit dhe modelin e shpërndarjes së alkaloideve të
ergotit për gjatë viteve dhe rajoneve, duhet të merren parasysh kushtet e motit pak para
dhe në lulëzimin e grurit, si dhe të dhënat mbi kultivarët e grurit dhe speciet Claviceps që
infektojnë mostrat individuale. Megjithatë, këto të dhëna nuk janë mbledhur brenda
studimit, prandaj nuk mund të bëhen përfundime mbi varësinë e shkallës së kontaminimit
dhe modelit të shpërndarjes së tyre nga kushtet gjeografike dhe klimatike ose llojet e
Claviceps.
Alkaloidet e ergotit bëjnë pjesë në grupin e mykotoksinave të cilat nuk janë të ndaluara
ose me saktë nuk ka limite maksimale të lejuara të përcaktuara me anë të legjislacionit.
Megjithatë ne e konsideruam të nevojshme që të kishim një pasqyrë të niveleve të tyre në
mostrat e grurit, për të parë nëse prania e tyre në drithrat e vendit përbënin problem
megjithëse edhe në legjislacionin Shqiptar nuk janë vendosur kufijë maksimal të lejuar.
Nga të dhënat e marra, duke i krahasuar me studime të tjera të realizuara për alkaloide të
ergotit (siç i kemi paraqitur më lartë) kuptojmë se nivelet e tyre në mostrat e grurit të
analizuara janë të pranueshme dhe jo problematike. Por incidenca në vitin 2014 është e
konsiderueshme (sepse është më e lartë se në vitin 2015), kjo ka ardhur si pasojë e
kushteve klimatike, të cilat në vitin 2014 nga të dhënat meterologjike të pasqyruara në
Tabelat 5.2.-5.4 shohim që kemi temperatura më të larta gjatë gjithë vitit se temperaturat
mesatare normale.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
72
Figura 6.4. Kromatograma LC-MS/MS MRM për solucionet standard të vetme të
alkaloideve të ergotit. Përqendrimi i secilit EA-ti më vete: 1 g/ml.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
73
Tabela 6.5. Alkaloidet e ergotit në mostrat e grurit nga sezoni i korrjes në vitin 2014
Em Emn Es Esn Eco Econ Ekr Ekrn Et Etn Ecr Ecrn
Totali Totali Totali
EA-
tit -inat -
ininat
Nr. i mostrave 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35
Nr. i mostrave
positive 13 10 12 11 6 1 2 1 10 7 10 9 16 15 17
Incidenca e
mostrave pozitive
(%)
37.1 28.6 34.3 31.4 17.1 2.9 5.7 2.9 28.6 20 28.6 25.7 45.7 42.9 48.6
Minimumi (g/kg) 20.6 10.7 14.6 11.1 14.3 30.7 68.6 35.1 14.2 10.8 17.8 10.1 37.5 11.1 17.3
Maksimumi
(g/kg) 207.6 104.1 189.8 164.6 74.1 30.7 185.6 35 141.8 139.5 248.6 164.9 591.6 448.7 975.4
Mesatarja (g/kg) 68.4 33.8 60.9 52.7 35.4 30.7 127.1 35 55.2 43.5 109.9 78.6 221.9 133 337.2
Mesorja (g/kg) 55.5 20.6 38 34.5 32.6 30.7 127.1 35 34.5 23 92.6 92 153.7 71.4 226.7
Shkalla e EA-tit në
mostrat pozitive
(%)
76.5 58.8 70.6 64.7 35.3 5.9 11.8 5.9 58.8 41.2 58.8 52.9 94.1 88.2
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
74
Tabela 6.6. Prania e gjashtë çifteve të epimerve të alkaloideve të ergotit në mostrat e grurit në vitin 2014-2015 sipas rajoneve
Ergometrina/ Ergozina/ Ergokornina/ Ergokriptina/ Ergotamina/ Ergokriztina/ Totali i EA-
tit -inina -inina -inina -inina -inina -inina
2014 2015 2014 2015 2014 2015 2014 2015 2014 2015 2014 2015 2014 2015
Elbasan
Nr. i mostrave 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5
Nr. i mostrave positive 3 1 2 0 0 0 0 0 2 1 2 2 3 1
Incidenca (%) 60 20 40 0 0 0 0 0 40 20 40 40 60 20
Minimumi (mg/kg) 104.8 86.8 77.9 <10 <10 <10 <10 <10 171.3 36.5 335 16.5 104.8 16.52
Maksimumi (mg/kg) 240.3 86.8 82.8 <10 <10 <10 <10 <10 281.3 36.5 375.9 267.1 975.4 390.5
Mesatarja (mg/kg) 153.7 86.8 80.4 <10 <10 <10 <10 <10 226.3 36.5 355.5 141.8 595.1 265.2
Fieri
Nr. i mostrave 6 5 6 5 6 5 6 5 6 5 6 5 6 5
Nr. i mostrave positive 5 0 4 1 2 0 1 0 4 0 4 2 5 2
Incidenca (%) 83.3 0 66.7 20 33.3 0 16.7 0 66.7 0 66.7 40 83.3 40
Minimumi (mg/kg) 23.1 <10 39.1 40.7 41.9 <10 35 <10 34 <10 57.4 62.5 117.6 62.5
Maksimumi (mg/kg) 120.3 <10 354.4 40.7 104.8 <10 185.6 <10 56 <10 210.9 94 764.1 175.4
Mesatarja (mg/kg) 61.3 <10 158.4 40.7 73.3 <10 110.3 <10 40.1 <10 147.5 78.3 411.6 119
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
75
Korça
Nr. i mostrave 17 11 17 11 17 11 17 11 17 11 17 11 17 11
Nr. i mostrave positive 5 0 5 1 4 0 1 0 3 0 3 0 7 1
Incidenca (%) 29.4 0 29.4 9.09 23.5 0 5.9 0 17.6 0 17.6 0 41.2 9.09
Minimumi (mg/kg) 20.6 <10 26.1 18.4 16.8 <10 68.6 <10 32.6 <10 58.5 <10 37.5 18.4
Maksimumi (mg/kg) 66.7 <10 289.8 18.4 37.5 <10 68.6 <10 130.1 <10 356 <10 862 18.4
Mesatarja (mg/kg) 51.1 <10 97.4 18.4 24.1 <10 68.6 <10 76.5 <10 159.2 <10 230.7 18.4
Lushnja
Nr. i mostrave 7 15 7 15 7 15 7 15 7 15 7 15 7 15
Nr. i mostrave positive 1 0 1 1 0 0 0 0 1 0 1 1 2 1
Incidenca (%) 14.3 0 14.3 6.67 0 0 0 0 14.3 0 14.3 6.67 28.6 6.67
Minimumi (mg/kg) 17.3 <10 28.3 10.3 <10 <10 <10 <10 14.2 <10 27.9 111.2 17.3 20.6
Maksimumi (mg/kg) 17.3 <10 28.3 10.3 <10 <10 <10 <10 14.2 <10 27.9 111.2 70.5 111.2
Mesatarja (mg/kg) 17.3 <10 28.3 10.3 <10 <10 <10 <10 14.2 <10 27.9 111.2 43.9 65.9
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
76
6.3. Rezultatet dhe interpretimi për përcaktimin e aflatoksinave,
okratoksinës dhe zearalenonit
6.3.1. Marrja e mostrave
Mostrat e grurit dhe të misrit u morrën pas sezonit të korrjes, pra mostrat e grurit u morën
në muajt Qershor dhe Korrik në vitin 2014, ndërsa mostrat e misrit u morën nëmuajin
Shtator të po këtij viti. Mostrat përkatëse u ruajtën në ambjent pa lagështi, në temperaturë
të ulët për të mos lejuar zhvillimin e mykut në kushte e magazinimit.Mostrat u
grumbulluan në dy zona gjeografike të vendit ku edhe prodhimi i këyre dy produkteve
bujqësore janë më të larta: Lushnje-Fier dhe Korçë. Përzgjedhja e këtyre zonave u bazua
në statistikat e prodhimit të drithrave në vend (INSTAT, 2014). Duke patur në
konsideratë faktin se mykotoksinat janë kontaminantë të cilët nuk janë të shpërndarë në
mënyrë uniforme në komoditetet ushqimor, ndaj procedura e marrjes së mostrave u
realizua sipas Regullores së Komisionit (EC) Nr. 401/2006 (European Commission,
2006) për mbledhjen e mostrave. Gjithësej u moren 21 mostra, prej të cilave: 14 ishin
mostra gruri dimëror dhe 7 mostra misri.
6.3.2. Rezultatet dhe interpretimi i aflatoksinave (aflatoksina B1 ose AFB1)
Analiza e mostrave u krye pranë Laboratorit NRL të Institutit të Toksikologjisë
Ushqimore pranë Fakultetit të Veterinarisë, të Universitetit të Lubljanës, në Sloveni. Siç e
përmendëm dhe mësipër mostrat janë grumbulluar nga dy rajonet kryesore prodhues të
vendit, në Ultërsirën Perëndimore (Fusha e Myzeqesë), dhe nga Fusha e Korçës. Mostrat
e analizuara janë grurë dhe misër.
Fillimisht mostat u analizuan për mykotoksinat në grup (me multi metod), pra, u analiuan
njëkohësisht për disa mykotoksina si: AFB1, AFB2, AFG1 AFG2, DON, ZEN, FB1 dhe
FB2. Pas rezultateve që u morën me këtë metodë, mostrat që rezultuan të kontaminuar u
analizuan më pas për secilën mykotoksinë më vete: aflatokisnën B1, okratoksiën A dhe
zearalenonin.
Metoda që analizon secilën mykotoksinë me vete është metodë e certifikuar.
Në 21 mostra të analizuara rezulton se 7 prej tyre rezultojnë të kontaminuara me ngarkesë
të aflatoksinave. Nga 7 mostrat e kontaminuara, vetëm tek 4 prej tyre niveli i kalon
normat e lejuara nga Legjislacioni i EU (2μg/kg). Por duhet të theksojmë se edhe nëse i
referohemi legjislacionit të SHBA (20 μg/kg) sërisht këto vlera e kalojnë këtë limit.
Duhet theksuar se mostrat e rezultuara pozitive përmbanin aflatoksinën B1, ndërsa
aflatoksinat e tjera (AFB2, AFG1 dhe AFG2) rezultuan në nivele të papërfillshme ndaj
nuk u bën pjesë e këtij studimi.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
77
Mostrat e grurit dhe të misrit pas u analizuan për aflatoksinat: AFB1, AFB2, AFG1 dhe
AFG2, rezultatet për aflatoksinën B1 jepen në tabelën 6.7. përmostrat e grurit dhe në
tabelën 6.8. për aflatoksinën B1 në mostrat e misrit, duke qenë se nga aflatosinat e tjera
AFB2, AFG1 dhe AFG2 nuk u paraqitën sepse rezultuan në nivele të papërfillshme dhe
efektet e tyre në shëndet mund të konsiderohen jo shqetësuese.
Tabela 6.7. Nivelet e Aflatoksinës B1, Okratoksinës A dhe Zearalenonit në mostrat e
grurit nga rajoni Lushnjes dhe Korçës
Nr. Rajoni Aflatoksina B1 OkratoksinaА Zearalenone
(µg/kg) (µg/kg) (µg/kg)
1 Lushnje <LOD <LOD <LOD
2 Lushnje <LOD <LOD <LOD
3 Lushnje <LOD <LOD <LOD
4 Lushnje <LOD <LOD <LOD
5 Lushnje <LOD <LOD <LOD
6 Lushnje <LOD <LOD <LOD
7 Lushnje <LOD <LOD <LOD
8 Korçë 1.47 2.816 <LOD
9 Korçë <LOD <LOD <LOD
10 Korçë <LOD <LOD <LOD
11 Korçë <LOD <LOD <LOD
12 Korçë <LOD <LOD <LOD
13 Lushnje 32.01 <LOD <LOD
14 Lushnje 143.55 <LOD <LOD
Vlera mesatare e
mostrave pozitive 59.01 2.816 -
Vlera Minimale 1.47 2.816 -
Vlera Maksimale 143.55 2.816 -
Incidenca e mostrave
pozitive 21.4 % (3/14) 7.1 % (1/14) 0.0 % (0/14)
Mbi MRL (%) 14.3 % (2/14) 0.0 % (0/14) 0.0 % (0/14)
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
78
Figura 6.5. Nivelet e Aflatoksinës B1 në mostrat e grurit, mbi LOD
Në 14 mostrat e grurit të analizuara, të prekura me aflatoksina B1 rezultuan 3
mostra, pra incidenca për këto mostra rezultoi 21.4 % (3 mostra pozitive nga 14 të
analizuara).
Nivelet e kontaminimit në mostrat pozitive të misrit varjojnë 1.47 deri në 143.55
μg/kg, dhe vlera mesatare e mostave pozitive është 59.01 μg/kg.
Vetëm dy nga mostrat pozitive kanë nivel më të lartë mbi Nivelin Maksimal të
Mbetjeve (MRL) të përcaktuar në Rregulloren e Komisionit 165/2010 e amenduar
sipas Rregullores së BE-së 1881/2006 për grurin (2μg/kg).
Nga zona e Lushnjes u morën 9 mostra, ku 2 prej të cilave rezultuan pozitive dhe
incidencë pozitive 22.2 %, kurse 5 mostrat e tjera ishin nga zona e Korçës dhe
incidenca pozitive rezultoi 20 %.
Bazuar në këto të dhëna mund të gjykojmë se incidenca pozitive në mostrat e
grurit në vitin 2014 rezultoi pothuajse e barabartë midis rajonit të Korçës dhe
Lushnjes, por mostrat pozitive në rajonin e Lushnjes dolën mbi MRL, në
krahasim me rajonin e Korçës që ky nivel nuk e kaloi MRL.
0
20
40
60
80
100
120
140
1.47
32.01
143.55A
flat
oks
ina
B1
në
mg/
kg
Qytetet nga janë marr mostrat
Nivelet e aflatoksinës B1 në mostrat e grurit
LOD = 0.4 μg/kg
Mostra pozitive gruri
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
79
Tabela 6.8.Nivelet e Aflatoksinës B1, Okratoksinës A dhe Zearalenonit në mostrat e
misrit nga rajoni Lushnjes, Fierit dhe Korçës
Nr. Rajoni Aflatoksina B1 OkratoksinaА Zearalenone
(µg/kg) (µg/kg) (µg/kg)
1 Korçë 50.33 <LOD <LOD
2 Fier <LOD 139.15 <LOD
3 Fier 270.66 <LOD <LOD
4 Fier <LOD 8.575 <LOD
5 Korçë <LOD <LOD <LOD
6 Lushnjë 1.64 <LOD <LOD
7 Lushnjë 3.17 <LOD 37.806
Vlera mesatare e
mostrave pozitive 81.45 73.863 37.806
Vlera Minimale 1.64 8.575 37.806
Vlera Maksimale 270.66 139.150 37.806
Incidenca e mostrave
pozitive 57.1 % (4/7) 28.6 % (2/7) 14.3 % (1/7)
Mbi MRL (%) 28.6 % (2/7) 14.3 % (1/7) 0.0 % (0/7)
Figura 6.6. Nivelet e Aflatoksinës B1 në mostrat e misrit, mbi LOD
0
50
100
150
200
250
300
50.33
270.66
1.64 3.17
Afl
ato
ksin
a B
1 n
ë m
g/kg
Qytetet nga janë marr mostrat
Nivelet e aflatoksinës B1 në mostrat e misrit
LOD=0.4 μg/kg
Mostra pozitive misri
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
80
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
81
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
82
Fig. 6.7. Paraqet kurbën e kalibrimit të aflatoksinat dhe kromatogramat me
rezultatave të aflatoksinave në mostrën e grurit dhe të misrit
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
83
Nga 7 mostrat e misrit të analizuara, të prekura me aflatoksina B1 rezultuan 4
mostra, pra incidenca në këto mostra rezultoi 57.1 % (4 mostra pozitive nga 7 të
analizuara). Nivelet e kontaminimit në mostrat pozitive të misrit varjojnë 1.64
deri në 270.66 μg/kg, dhe vlera mesatare e mostave pozitive është 81.45 μg/kg.
Vetëm dy nga mostrat pozitive të kontaminuara me aflatoksinë B1 kanë nivel më
të lartë mbi Nivelin Maksimal të Mbetjeve (MRL) të përcaktuar në Rregulloren e
Komisionit 165/2010 e amenduar sipas Rregullores së BE-së 1881/2006 për
misrin (5μg/kg).
Nga zona e Lushnjes u morën 2 mostra dhe të dyja rezultuan pozitive, me
incidencë pozitive 100 %; nga rajoni i Fierit u morën 3 mostra, 2 nga të cilat
rezultuan pozitive, me incidencë pozitive 66.7 %; 2 mostrat nga rajoni i Korçës
nuk reultuan pozitive.
Bazuar në këto të dhëna mund të gjykojmë se incidenca pozitive në mostrat e
misrit në vitin 2014 rezultoi e lartë në rajonin Lushnje-Fier, 80 % (4 nga 5 mostrat
e analizuara, ku 2 prej tyre ishin mbi MRL), dhe zero në rajonin e Korcës.
AFB1 u zbulua në 7 nga 21 mostra e analizuara, pra incidenca e mostrav pozitive
është 33.3%, kurse incidenca e mostrave që rezultuan mbi MRL është 14.3 % .
7 mostrat pozitive ndahen në: 3 nga 14 mostrat e grurit të anlizuara (21.4 %)dhe 4
nga 7 mostrat e misrit të analizuara (57.1 %), kjo na tregon që mostrat e misrit
rezultuan më të ndotura me aflatoksin B1 se mostrat e grurit.
4 mostrat pozitive që rezultuan mbi MRL (19 % e mostrave të analizuara) ndahen:
2 mostra gruri (14.3 % e mostrave të analizuara) dhe 2 mostra misri (28.6% e
mostrave të analizuara), kjo na tregon që mostrat e misrit rezultuan gjithshtu me
nivele aflatoksine B1 shumë më të larta se mostrat e grurit. Si në mostrat e grurit
dhe të misrit, aflatoksinat e tjera AFB2, AFG1 dhe AFG2 u dedektuan në nivele të
papërfillshme, ndaj nuk u bën pjese e studimit.
Gjithashtu nga të dhënat shohim se mostrat (grurë dhe misër) e marra nga rajoni Lushnje-
Fier rezultuan më të ndotura se mostrat (grurë dhe misër) nga rajoni i Korçës.
6.3.2.1. Situata e kontaminimit të drithërave me aflatoksina në kontinentin Europian
Të gjitha vendet evropiane, ato të përfshira në pjesën jugore, normalisht nuk
karakterizohen nga moti i ngrohtë dhe i thatë gjatë kultivimit të drithërave. Në zona dhe
vite të caktuara ndodh që Aspergillus Flavi mund të gjejë kushte të përshtatshme për
rritjen e tij dhe prodhimin e aflatoksinave. Sondazhet e kryera për të përcaktuar sasinë e
ndotjes së aflatoksinave në drithëra në Evropë treguan se misri ishte malli më i studiuar, i
ndjekur nga gruri. Në Itali janë analizuar 3607 mostra misri ndërmjet viteve 1982 dhe
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
84
2007. Gjatë këtyre viteve, niveli maksimal (233 μg/kg) u gjet si në 2004 ashtu edhe në
2006 dhe vlerat mesatare ishin respektivisht 21 dhe 14 μg/kg (Battilani et al., 2008). Një
kontaminim i lartë me AFB1 (niveli maksimal 155 μg/kg) u regjistrua në vitin 2003 (Piva
et al., 2006), një vit i karakterizuar nga temperatura shumë të larta gjatë gjithë sezonit të
rritjes së misrit dhe një thatësirë e jashtëzakonshme nga maji deri në shtator. Në veçanti,
nga vendet e BE-së me kontaminimin më përfaqësues të misrit janë Italia dhe Rumania.
Ndër vendet e BE-së, niveli maksimal (233 μg/kg) është gjetur në Itali, edhe nëse
kontaminimi më i lartë i misrit është raportuar në Turqi (431.9 μg/kg). Prania e
aflatoksinave në grurë nuk është një shqetësim kryesor në shumicën e vendeve, por është
me interes në Rumani.
6.3.2.2. Prania e aflatoksinave në grurë
Rezultatet e gjetura në këtë studim, për grurin e prodhuar në vendin tonë, u krahasuan me
situatën në kontinentin Europian dhe në një zonë më të ngushtë me mostra të rajonit.
Nivelet e kontaminimit të raportuara nga EFSA tregojnë mungesë të pranisë të
aflatoksinave në mostra gruri nga Europa në shtatëdhjetë e gjashtë mostra për periudhën
2007-2012 (EFSA, 2013).Binder et al., (2007) analizoi praninë e AFB1 në nëntëdhjetë e
shtatë mostra gruri nga Azia dhe Oqeania, dhe rezultoi mungesë të pranisë së kësaj
toksine. Edhe në mostra gruri nga Turqia u konstatua nivel i ulët i kontmainimit me
maksimum të AFB1 (0.144 μg/kg) dhe incidence të mostrave pozitive 42% (Giray et al.,
2007).
Një situatë e ngjashme rezultoi edhe për mostra gruri me origjinë nga Slovenia me
incidence të AFB1 (5%), një mostër në njëzet, dhe përqendrim 0.2 μg/kg (Jakovac-Strajn
et al., 2010). Alkadri, et al., (2014) analizoi mostra gruri nga Italia dhe Siria, dhe raporton
një incidencë të aflatoksinave natyrale në dyzet e katër mostra gruri nga Italia, dhe
incidencë negative për mostra gruri nga Siria. Në kontrast me këtë gjetje në mostra gruri
nga Siria u konstatua AFB2 me incidencë positive në katërmbëdhjetë nga 40 mostra me
interval të përqendrimeve 0.5 në 0.9 μg/kg. Po ashtu u detektua edhe AFG1 me një
incidencë mjaft të ulët një në 40 mostra dhe përqendrim 0.6μg/kg, ndërsa incidence e
AFG2 ishte dy mostra nga 40 në total. Po ashtu raportohet edhe incidencë (0%) e pranisë
së aflatoksinave në katër lloje drithërash nga Serbia, grurë, elb, thekër, tërshërë (Kos et
al., 2014).
Në një numër publikimesh të tjera rezulton se niveli i aflatoksinave është më i lartë nga
ato që ne raportojmë në studimin tonë. Kështu incidenca e AFB1 në mostra gruri nga
Rumania që i përkisnin vitit të korrjes 2008, rezultoi me një incidence të kontaminimit
në 34.6%, pra nëntë nga 26 mostra. Përqendrimi i AFB1 varioj nga 3.15 në 5.70 μg/kg
duke treguar që këto vlera rezultuan mbi vlerat e MRL të Direktivës së EU 1881/2006
(AFB1 2 μg/kg) (Braicu et al., 2008). Nivel i lartë i incidencës pozitive të AFB2, dhjetë
nga 26 mostra gruri (38.5%), dhe interval vlerash 0.89-3.99 μg/kg (AFB2), u raportua po
nga ky studim. Incidenca e AFG1 u konstatua po ashtu edhe në 15.4% dhe interval të
përqendrimit 2.0-5.56 μg/kg. Incidenca e AFG2 rezultoi në15.4% dhe një interval vlerash
0.93-1.80 μg/kg. Shuma e AF-ve të gjetur në mostrat e grurit nga Rumania e kalon vlerën
e lejuar të MRL sipas Directivës së EU 1881/2006 (4 μg/kg).
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
85
6.3.2.3. Prania e aflatoksinave në misër
Duhet nënvizuar se kultura e misrit është një term i preferuar për rritjen e myqeve të
gjinisë Aspergillus. Prandaj prania e aflatoksinave në këtë produkt bujqësor është e
konsiderueshme dhe përbën një preokupim të vazhdueshëm në nivel të sipërmarrjes
private dhe në atë të institucioneve kontrollues, ligj-zbatues të shteteve, apo edhe në nivel
ndërkombëtar, si FAO, MERCOSUR, EFSA, etj. (Binder et al., 2007) kanë analizuar
praninë e aflatoksinave në mostra misri nga Mesdheu dhe Europa. Ata gjetën një
incidencë positive prej 21.4% për AFB1, në tre nga 14 mostra misri, me nivel maksimal
të analizuar 311 μg/kg (LOD 1 μg/kg). Po ashtu AFB1 u gjet edhe në mostra misri nga
Europa Jugore me nivel të incidencës 20%, në tre nga 15 mostra, vlerë mesatare 5.0
μg/kg, maksimale 6.0 μg/kg AFB1, pra me mostra që rezultojnë më nive mbi atë të lejuar
nga EU për AFB1 (5.0 μg/kg) (Griessler et al., 2010). Gjatë periudhës 2000-2006, prania
e AFB1 u raportua në 14% të mostrave të misrit nga Europa, me vlerë mesatare 0.26
μg/kg, dhe atë maksimale 8 μg/kg (EFSA, 2007).
Binder et al. (2007) analizoi mostra misri me origjinë nga Asia, gjatë periudhës kohore
2003-2005, dhe gjeti prani të AFB1 në 17.4 % të mostrave të analizuara, pesëdhjetë e
katër në 311 mostra, me interval të përqendrimeve 60.0 ̶ 457 μg/kg. Incidencë e ulët e
AF-ve është raportuar në mostra misri nga Tunizia, një në 17 mostra, nivel maksimal
0.42 μg/kg; në mostra misri nga Kina, me AF të detektuara në 22.2% mostra, dhe vlerë
mesatare prej 5.67 μg/kg (Filazi & Sireli, 2013).
Prania e aflatoksinave në rajonin e Ballkanit është e konfirmuar në mostra misri nga
Serbia (Kos et al., 2014); Rumania (Braicu et al., 2008); Kroacia (Pleadin et al., 2014).
Nivelet e AF-ve në mostra misri nga Serbia të raportuara për vitin 2012 rezultuan të
influencuara nga kushtet klimatike të atij viti me thatësirës të tejzgjatur. Incidenca e
raportuar rezultonte në 68.5% prej 137 mostra gruri, interval të përqendrimit 1.01-86.1
μg/kg, dhe vlera mesatare 36.3 μg/kg (Kos et al., 2014). AFB1 e analizuar në 11 mostra
misri nga Rumania tregon për një incidencë positive prej 45.5% dhe nivel maksimal të
gjetur 3.92 μg/kg (Braicu et al., 2008). Niveli konstatuar në studimin tonë rezulton i
krahasueshëm me ato të raportuar nga Kroacia, me një incidencë prej 38.1% (AFB1),
përqendrim mesatar 81.0 μg/kg (Pleadin et al., 2014).
Procesi i kontaminimit është i ndarë në dy faza, ku e para është faza e rritjes së bimës dhe
pjekjes së drithit, dhe në fazën e dytë kontaminimi mbas pjekjes, korrjes së drithit.
Rreshjet stinore dhe temperaturat ndikojnë në fazën e parë të kontaminimit, kur kushtet e
thata favorizojnë të parën ndërsa prania e lagështisë në masën e drithit të korrur gjatë
magazinimit favorizone kontaminimin në fazën e dytë (Cotty & Jaime-Garcia, 2007).
Nivelet maksimale të detektuara të AFB1 i përkasin rajonit të Lushnjës dhe të Fierit, dhe
kjo përvitin 2014 i atribuohet sezonit të lagësht në fazën e pjekjes së misrit. Në gjysmën e
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
86
dytë të shekullit të XX dhe në vijim është bërë evidente ndikimi human në klimën
globale. Për rajonin e Europës Jugore dhe Jug-Lindore, ku vendi jonë bën pjesë,
parashikohet të ndodhë një rritje të nivelit të temperaturave në rendin e 4–5 °C. Kjo e
shoqëruar me reduktim të disponimit të ujit në stinët e nxehta, pra me rritje të intesitetit të
thatësirave. Si rrjedhim një efekt në lidhje me kontaminimin e drithërave nga
mykotoksinat do të jetë, një rritje e kontmainimit me ‘myqe dhe mykotoksina të rajoneve
të nxehta-me temperatura të larta’ si Aspergillus Flavus dhe të aflatoksinave (Paterson &
Lima, 2011).
Krahasimet e mësipërme janë bërë duke u bazuar në të dhënat që ka publikuar EFSA nga
studime të ndyshme në vite. I bëmë pjesë të këtij studimi vetëm për të treguar ku
qëndrojnë rezultatet e marra nga studimi jonë (krahasim në lidhje me incidencën dhe
vlerat minimale dhe maksimale) në raport me studimet e kryea në shtetet e tjera. Por ky
nuk është një krahasim i mirëfilltë shterues, sepse për këtë do të na duheshin më shumë të
dhëna si: me çfarë aparature janë analizuar mykotoksinat, cili ka qënë niveli minimal i
dedektimit i secilës pajisje të përdorur, janë analizuar drithëra të sapokorrur apo drithëra
që kanë qenë në ruajtje, etj. Gjithësesi një ide e krijon se në cilat shtete vihen re
kontaminime të ngjashme, dhe si është klima e tyre në raport me vendin tonë.
Me gjithë përpjekjet për të marrë të dhëna nga institucionet e vendit që merren me
kontrollin e kontaminantëve (mykotoksinave) në drithëra, rezultatet që arrita të sigurojë
për shkak të burokracive ishin shumë emprike dhe jo të specifikuara.
Të dhënat që mu vunë në dispozicion nga specialist që merren me analizën e
mykotoksinave ishin:
1) Në vitin 2014 janë analizuar 23 kampione drithi dhe 5 mostra rezultuan pozitive.
2) Në vitin 2015 janë analizuar 126 kampione drithi dhe 4 mostra rezultuan pozitive.
3) Në vitin 2016 janë analizuar 55 kampione drithi dhe nuk rezultoi asnjë kampion
pozitivë.
Analizat e mostrave janë kryer me metodën ELISA, që siç e kemi shpjeguar dhe mësipër
në metodat e dedektimint, ka një limit dedektimi më të lartë se analizat e kryera me
HPLC, të realizuara në studimin tonë. Nga këto të dhëna të marra në mënyrë
konfidenciale, arrijmë në konkluzionin që mbështet dhe përfundimet tona që në vitin
2014 kemi një incidencë më të lartë të mostrave pozitive (5/23 ose 23.7 % se në vitin
2015 (4/126 ose 3.2 %).
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
87
Tabela 6.9. Studimi i AFB1 që tregon përqendrimin dhe shpërndarjen e kontaminimit në misër dhe grurë në botë gjatë dekadave të
fundit
Drith
i
Myko-
toksin
a
Viti i
korrjes
Nr. i
mostrave
Incidenca
e mostrave
pozitive
(%)
Mesatar
e (µg/kg)
Max
(µg/kg)
Min
(µg/kg)
Mesorja
(µg/kg) Shteti Referencë
Grurë AFB1 2007-2012 76 0 0 0 0 0 Europë EFSA 2013
Grurë AFB1 2003-2005 97 0 n.d n.d n.d n.d Azi Binder et al.,
2007
Grurë AFB1 2007-2008 20 1 (5%) 0.2 0.2 0.2 0.2 Slloveni Jakovac-Strajn,
2010
Grurë AFB1 2007 41 17 (42%) 0.144 0.01 Turqi Giray et al., 2007
Grurë AFB1 2008 26 9 (34.6%) 5.7 3.15 Rumani Braicu et al.
2008
Misër AFB1 2000-2006 943 136 (14%) 0.26 8 0.12 Europ EFSA 2007
Misër AFB1 2003-2005 311 54 (17.4%) 60 457 20 Azi Binder et l., 2007
Misër AFB1 2010 15 3 (20%) 5 6 1 Europa
Jugore
Griessler et al.,
2010
Misër AFB1 2003-2005 14 3 (21.4) - 311 - -
Europa-
Mesdheta
re
Binder et l., 2007
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
88
Misër AFB1 2013 633 38.1 (%) 81 2072 1.1 1.5 Kroacia Pleadin et al.,
2014
Misër AFB1 2008 11 5 (45.5) 3.92 1.67 Rumani Braicu et al.
2008
Grurë AFB2 2007 41 5 (12%) 0.036 0.013 Turqi Giray et al., 2007
Grurë AFB2 2010 40 14 (35%) 0.6 0.9 0.5 - Siri Alkadri, 2014
Grurë AFB2 2008 26 10 (38.5) 3.99 0.89 Rumani Braicu et al.
2008
Misër AFB2 2008 11 1 (9.1%) 1.39 Rumani Braicu et al.
2008
Grurë AFG1 2007 41 15 (37%) 0.446 0.021 Turqi Giray et al., 2007
Grurë AFG1 2010 40 1 (2.5%) 0.6 0.6 0.6 0 Siri Alkadri, 2014
Grurë AFG1 2008 26 4 (15.4%) 5.56 2 Rumani Braicu et al.
2008
Misër AFG1 2008 11 1 (9.1%)) 3.33 Rumani Braicu et al.
2008
Grurë AFG2 2010 40 2 (5%) 0.6 0.6 0.6 - Siri Alkadri, 2014
Grurë AFG2 2008 26 4 (15.4%) 1.8 0.93 Rumani Braicu et al.
2008
Grurë AFG2 2007 41 5 (12%) 0.129 0.027 Turqi Giray et al., 2007
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
89
Misër AFG2 2008 11 1 (9.1%) 3.4 Rumani Braicu et al.
2008
Grurë Total
AFB 2010 47 - - - - - Itali Alkadri, 2014
Grurë Total
AFB 2007 41 24 (59%) 0.643 0.0104 Turqi Giray et al., 2007
Grurë Total
AFB 2013 51 15 (29.4%) 12.9 4 Tunizi
Filazi & Sireli.
2013
Misër Total
AFB 2013 50 0.06 - - - Europë EFSA 2013
Misër Total
AFB 2000-2006 943 136 (14%) 0.41 9 0.24 Europë EFSA 2007
Misër Total
AFB 18 4 (22.2%) 5.67 Kinë
Filazi & Sireli.
2013
Misër Total
AFB 17 1 (5.9%) 0.42 Tunizi
Filazi & Sireli.
2013
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
90
6.3.2. Rezultatet dhe interpretimi i okratoksinës A (OTA)
Mostrat e grurit dhe të misrit pas u analizuan për okratoksinën A, rezultatet jepen në:
tabelën 6.7. për mostrat e grurit dhe në tabelën 6.8. për mostrat e misrit.
Gjithashtu jepen dhe në grafiket e më poshtëm respektivisht në Fig. 6.8. rezultatet e
okratoksinës A në 14 mostrat e grurit dhe në Fig. 6.9. për 7 mostrat e misrit.
Figura 6.8. Nivelet e Okratoksinës A në mostrat e grurit, mbi LOD
Figura 6.9.Nivelet e Okratoksinës A në mostrat e misrit, mbi LOD
0
1
2
3
Lush
nje
Lush
nje
Lush
nje
Lush
nje
Lush
nje
Lush
nje
Lush
nje
Ko
rçë
Ko
rçë
Ko
rçë
Ko
rçë
Ko
rçë
Lush
nje
Lush
nje
2.816
Okr
ato
ksin
a A
në
mg/
kg
Qytetet nga janë marr mostrat
Nivelet e okratoksinës A në mostrat e grurit
LOD=0.2 μg/kg
Mostra pozitive gruri
0
50
100
150139.15
8.575
Okr
ato
ksin
a A
në
mg/
kg
Qytetet nga janë marr mostrat
Nivelet e okratokinës A në mostrat e misrit
LOD=0.2 μg/kg
Mostra pozitive misri
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
91
Nga rezultatet e marra pas analizimit të mostrave të grurit dhe misrit për
okratoksinën A shohim që, vetem 1 nga 14 mostrat e grurit rezulton e
kontaminuar me OTA në nivelet e 2.816 μg/kg dhe kjo ështe mostër e marr në
zonën e Korçës.
Pra, incidenca pozitive në mostrat e grurit të analizuara rezultoi 7.1%. Gjithashtu
zona e Korçës rezultoi me incidencë pozitive 20 % (1 nga 5 mostrat e marra në
këtë zonë), por kjo mostër ishte brenda Nivelin Maksimum të Mbetjeve (MRL) të
përcaktuara me Rregulloren e Komisionit 165/2010 të amenduara sipas
Rregullores së BE-së 1881/2006, që për misrin me destinacion për konsum
njerëzor është 5 μg/kg.
Përsa i përket mostrave të misrit, incidenca pozitive ishte më e lartë 28.5 % (dy
nga shtatë mostra misri të analizuara).
Nivelet e kontaminimit në mostrat pozitive të misrit varjojnë 8.575 μg/kg dhe
139.15 μg/kg dhe të dyja janë mostra të marra nga zona e Fierit.
Pra, zona e Fierit rezulton me një incidencë pozitive 66.7% për mostrat e grurit.
Gjithashtu nivelet e gjetura janë mbi MRL e lejuar.
Siç shihet, zona e kontaminuar me okratoksinë A rezultoi Fieri dhe ishin mostrat e misrit,
të cilat rezultuan dhe mbi MRL e lejuar.
6.3.3. Rezultatet dhe interpretimi i zearalenonit (ZEN)
Mostrat e grurit dhe të misrit pas u analizuan për zearalenonin, rezultatet jepen në tabelën
6.7. për mostrat e grurit dhe në tabelën 6.8. për mostrat e misrit.
Gjithashtu pasqyrohen dhe në grafiket e më poshtëm respektivisht në Fig. 6.10. rezultatet
e zearalenonit në 14 mostrat e grurit dhe në Fig. 6.11. për 7 mostrat e misrit.
Nga rezultatet e marra shohim që asnjë nga 14 mostrat e grurit nuk rezuton e
kontaminuar me zearalenon.
Kurse 1 nga shtatë mostrat e misrit të analizuara, rezulton e kontaminuar me
zearalenon në nivele 37.806 μg/kg dhe është mostër nga Lushnja.
Incidenca pozitive në mostrat e misrit rezultoi 14.3 % (1 mostër pozitive nga 7 të
analizuara).
Niveli i mostërs së kontaminuar me zearalenonin është nën Nivelin Maksimum të
Mbetjeve (MRL) të përcaktuara me Rregulloren e Komisionit 165/2010 të
amenduara sipas Rregullores së BE-së 1881/2006, që për misrin me destinacion
për konsum njerëzor është 200 μg/kg.
Pra vetëm zona e Lushnjes rezultoi me incidence pozitive 50 % për mostrat e
misrit (1 mostër e kontaminuar, nga 2 të analizuara nga kjo zonë), por asnjë nga
mostrat si grurë dhe misër nuk rezultuan me nivele mbi MRL-ja në lidhje me
kontaminimin me zearalenonin.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
92
Figura 6.10.Nivelet e Zeaealenonit në mostrat e grurit, mbi LOD
Figura 6.11.Nivelet e Zearalenonit në mostrat e misrit, mbi LOD
0
10
20
30
40
50
Lush
nje
Lush
nje
Lush
nje
Lush
nje
Lush
nje
Lush
nje
Lush
nje
Ko
rçë
Ko
rçë
Ko
rçë
Ko
rçë
Ko
rçë
Lush
nje
Lush
nje
Zear
ale
no
ni n
ë m
g/kg
Qytetet nga janë marr mostrat
Nivelet e zearalenonit në mostrat e grurit
LOD=0.2 μg/kg
0
10
20
30
4037.806
Zear
ale
no
ni n
ë m
g/kg
Qytete nga janë marr mostrat
Nivelet e zearalenonit në mostrat e misrit
LOD=0.2 μg/kg
Mostra pozitive misri
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
93
6.4. Krahasimi i rezultateve të marra në vitet 2014-2015 në raport me
kushtet klimatike
Duke krahasuar rezultatet e marra në vitet 2014 dhe 2015 për analizat që kanë qenë të
shtrira në kohë në këto dy vite, si në rastin e alkaloideve të ergotit shohim që kemi një
incidencë më të lartë në vitin 2014 se në vitin 2015, një nga arsyet që sjellë në këto
rezultate janë kushtet klimatike, sepse siç e theksuam dhe në pjesën teorike që ndikimi i
kushteve klimatike është shumë i madh në kontaminimin e bimëve që në fushë me myqe
dhe deri me mykotoksina. Nga të dhënat meterologjike (temperatura dhe reshjet) që jepen
në tabelat 5.2-5.4 për qytete e Korçës, Elbasanit dhe Fierit të vitit 2014 dhe 2015,
gjykojmë se në vitin 2014 ka pasur kushte më të përshtatshme për formimin e myqeve
dhe mykotoksinave që në fushë. Kjo duke u nisur nga sasia shumë më e lartë e reshjeve
në muajt prill-maj në vitin 2014 krahasuar me të njëjtën periudh të viti 2015, e shoqëruar
kjo me temperatura diku më të larta në vitin 2014 në krahasim vitin 2015, por me disa
gradë më të larta krahasuar me temperaturat mesatare normale për secilin muaj.
Gjithashtu duke parë rezultate për kontaminimin e drithrave me aflatoksinë B1 dhe
okratoksinë A më një incidencë të lartë dhe me disa mostra që i kalonin nivelet
maksimale të lejuara, kjo ka ndodhur se duke qenë se viti 2014 është karakterizuar me
temperatura më të larta se temperaturat mesatare normale dhe me shumë reshje në
periudha të caktuara prill- maj për grurin dhe shtator-tetori për misrin, këto kushte kanë
qenë kyç në kontaminimin me nivele të tilla të drithërave të sapokorrur.
I gjithë ky diskutim u bë, duke gjykuar vetëm mbi kontributin e kushteve klimatike, që
siç e kemi theksuar nuk është i vetmi në formimin e mykotoksinave, por një nga
kryesorët.
6.5. Rezultatet dhe interpretimi për përcaktimin e mykotoksinave me
multimetodë, në mostrat e grurit të importuara
6.5.1. Marrja e mostrave
Mostrat e grurit nga importi u morrën direkt në fabrikat e miellit gjatë pranverës së vitit
2016. Mostrat përkatëse u ruajtën në ambjent pa lagështi, në temperatura të ulta për të
mos lejuar zhvillimin e mykut në kushte të magazinimit.U grumbulluan 37 mostra gruri
(27 mostra gruri i butë dhe 10 mostra gruri i fortë), 27 mostra janë me origjinë nga Rusia
sipas certifikatës shoqëruese dhe 10 mostra janë marrë nga Kosova. Procedura e marrjes
së mostrave u realizua sipas Regullores së Komisionit (EC) Nr. 401/2006 (European
Commission, 2006) për mbledhjen e mostrave.
6.5.2. Rezultatet dhe interpretimi i mostrave të grurit të importuara
Në Tabelën 6.10. jepen rezultatet e 37 mostrave të grurit nga importi, të cilat u analizuan
me multimetodë për përcaktimin e njëkohshëm të mykotoksinave: aflatoksinat B1, B2,
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
94
G1 dhe G2 (AFB1, AFB2, AFG1 dhe AFG2), deoksinivalenolin (DON), zearalenonin
(ZEN), dhe fuminozinat B1 dhe B2 (FB1 dhe FB2).
Nga rezultatet e marra shohim që të gjitha mostrat janë pozitive për mykotoksinat e
analizuara. Por është zbuluar vetëm një mostër (23 S), e kontaminuar me
deoksinivalenolin (DON) në nivelerelativisht të lartë 157 μg / kg, por as kjo mostër nuk i
tejkalon kufijtë maksimalë të lejuar (1750 μg / kg për DON-in) që përcaktohet nga
legjislacioni shqiptar dhe evropian për drithërat në përgjithësi.
Tabela 6.10. Rezultatet e mykotoksinave të pranishme në mostrat e grurit nga importi në
µg/kg.
S-i butë, D-durum
Kodi DON ZEN FB1 FB2 OTA AFB1 AFB2 AFG1 AFG2
1 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
2 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
3 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
4 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
5 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
6 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
7 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
8 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
9 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
10 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
11 (D) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
12 (D) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
13 (D) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
14 (D) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
15 (D) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
95
16 (D) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
17 (D) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
18 (D) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
19 (D) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
20 (D) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
21 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
22 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
23 (S) 157 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
24 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
25 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
26 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
27 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
28 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
29 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
30 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
31 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
32 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
33 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
34 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
35 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
36 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
37 (S) <50 <20 <20 <20 <1 <0.5 <0.2 <0.2 <0.2
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
96
KAPITULLI VII
7. PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME
7.1. Përfundime
Mbështetur në rezultatet eksperimentale, arrijmë në këto përfundime:
Në analizën e kontaminantëve kimikë me origjinë biologjike (si mykotoksinat) një
nga momentet më të rëndësishme është të kuptojmë rëndësinë e metodave të
pranueshme të marrjes së mostrave, përgatitjen e mostrave dhe analizimin e tyre.
Gjithashtutë vlersojmë burimet e ndryshme të gabimeve që lidhen me testimin e
një produkti ushqimor që mund të përmbaj mykotoksina.
Pas analizës mikrobiologjike të drithrave për myqe, pra, identifikimi dhe
klasifikimi i tyre, ne zbuluam një frekuencë të lartë të gjinisë Aspergillus,
Penicillium dhe Fusarium. Mostrat e misrit rezultuan më të kontaminuara se
mostrat e grurit. Ndaj, nga rezultatet e përftuara arrijmë në përfundimin se mostrat
e grurit të analizuara ishin brenda niveleve të lejuara nga standardet, ndërsa në
mostrat e misrit nivelet e kontminimit me myqe nuk ishin brenda standardeve.
Rezultatet e këtij studimi ofruan raportin e parë mbi praninë e alkaloideve të
ergotit në grurin e Shqipërisë. Nga një total prej 71 mostrave të grurit nga vitet e
korrjeve 2014 dhe 2015, 24 mostra ishin të kontaminuara me alkaloide të ergotit
në një sasi të caktuar.
Shkalla e kontaminimit me alkaloide të ergotit ishte shumë më e lartë në vitin
2014 (48.6% e të gjitha mostrave)se në vitin 2015 (vetëm 19.4 % e të gjitha
mostrave). Një nga faktorët kryesor që ka sjellë këto rezultate janë kushtet
klimatike duke qenë se viti 2014 është karakterizuar nga sasi shumë më e lartë e
reshjeve në muajt prill-maj krahasuar me të njëjtën periudh të viti 2015, e
shoqëruar kjo me temperatura diku më të larta në vitin 2014 në krahasim vitin
2015, por me disa gradë më të larta krahasuar me temperaturat mesatare normale
për secilin muaj.
Asnjë nga mostrat e kontaminuara nuk i përmbante të gjitha, pra të gjashta çifte e
epimerve të alkaloideve të ergotit. Epimerët e –ina ishin të pranishëm në 91.7% të
mostrave të kontaminuara dhe epimerët -inina ishin të pranishëm në 83.3% të
mostrave të kontaminuara. Lidhur me rajonet e Shqipërisë nga ku mostrat kanë
origjinën, shpërndarja e alkaloideve të ergotit në mostrat e grurit dhe kontributi i
tyre specifikë në shumën e tyre ishte mjaft i ndryshëm.
Të dhënat do të kontribuojnë në zgjerimin e informacionit mbi praninë
mbarëbotërore të alkaloideve të ergotit dhe do të shërbejë si një pikënisje për
ndërtimin e modeleve parashikuese të kontaminimit të mykotoksinave në drithëra
të ndryshme nga Evropa Jugore.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
97
Mostrat e grurit dhe të misrit të vitit 2014, pas analizave të kryera me HPLC,
rezultuan të kontaminuara me aflatoksinë B1. Është vënë re se incidenca e
mostrave pozitive në mostrat e misrit ishte më e madhe se në mostrat e grurit.
Vlen të përmendet se në të dy llojet e drithrave: gruri dhe misri, gjetëm mostra që
përmbajnë vlera më të larta AFB1 sesa limitet maksimale të përcaktuara nga
legjislacioni kombëtar dhe evropian. Pra në vitin 2014 vemë re se rreziku i
kontaminimit me aflatoksinë B1 në drithërat e sapokorrur në Shqipëri është i lartë,
sidomos për misrin e prodhuar gjatë këtij viti.
Nga mostrat e grurit dhe misrit të vitit 2014, pas analizave të kryera me HPLC për
përcaktimin nëse janë të kontaminuara me Okratoksin A dhe Zearalenon, vihet re
një incidencë e mostrave pozitive më e madhe në mostrat e misrit se në mostrat e
grurit. Vlen të përmendet se në mostrat e misrit, kemi gjetur mostra që përmbajnë
vlera më të larta të OTA sesa limitet maksimale të përcaktuara nga legjislacionet
kombëtare dhe evropiane. Ndaj rreziku i kontaminimit me OTA dhe ZON në
drithërat e korrur në Shqipëri gjatë 2014, është i pranishëm, sidomos për misrin e
prodhuar gjatë këtij viti.
Duke parë rezultate për kontaminimin e drithrave me aflatoksinë B1 dhe
okratoksinë A më një incidencë të lartë dhe me disa mostra që i kalonin nivelet
maksimale të lejuara, arrijmë në përfundimin se kushtet klimatike kanë qenë kyç
në kontaminimin me nivele të tilla të drithërave të sapokorrur. Duke qenë se viti
2014 është karakterizuar me temperatura më të larta se temperaturat mesatare
normale dhe me shumë reshje në periudha të caktuara prill- maj (për grurin) dhe
shtator-tetori (për misrin).
Të gjitha mostrat e grurit nga importi rezultuan pozitive ndaj mykotoksinave
AFB1, AFB2, AFG1 AFG2, DON, ZEN, FB1 dhe FB2, për të cilat u analizuan.
Por është zbuluar vetëm një mostër, e cila rezultoi e kontaminuar me DON në
niveli relativisht të lartë, por as kjo mostër nuk i tejkalon kufijtë maksimalë që
përcaktohet nga legjislacioni shqiptar dhe evropian për drithërat në përgjithësi.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
98
7.2. Rekonmandime
Rekomandohet që për të shmangur praninë e mykotoksinave, të merren masa
parandaluese, si kontrolli i pikave kritike të riskut në mënyrë që të shmanget
formimi i mykotoksinave si në fushë edhe në depot e ruajtjes.
Në këtë studim u paraqitën analizat për identifikim dhe klasifikimin e myqeve,
por janë të nevojshme studime të tjera që të përfshijnë analizën e potencialit për
toksina, për të vlerësuar plotësisht rëndësinë e specieve dhe kontaminimin e
drithërave, në mënyrë që të mbrojnë popullsinë nga rreziqet që lidhen me
kontaminimin nga mykotoksinat.
Një ndryshim i madh midis incidencës për alkaloidet e ergotit nga viti 2014 dhe
2015 tregon se duhet të sigurohen të dhëna nga vitet e mëtejshme të korrjes për të
karakterizuar shfaqjen e alkaloideve të ergotit në drithërat e korrura në Shqipëri
në mënyrë të përshtatshme. Ndaj rekomandohen që të kryhet edhe analiza për
këto mykotoksina megjithëse nuk janë të përcaktuara në legjislacion.
Rekomandohen studime të tjera në këtë fushë duke parë incidencën relativisht të
lartë për disa mykotoksina në drithrat nga vendi, por edhe sepse nuk ishin të pakta
rastet që kishim edhe tejkalim të MRL. Ndaj që konsumatorët të jenë të sigurt për
ushqimi që konsumojnë, është detyrë ligjore që të kryhen analiza periodike për
drithrat e prodhuar në vend dhe për drithrat e importit, sidomos në vitet që kushtet
klimatike janë më të pershtatshme për kontaminimin me mykotoksina.
Duke marrë parasysh të gjitha problemet që shkaktojnë drithërat e kontaminuara
me mykotoksina (veçanërisht AFB1) në shëndetin e njerëzve dhe të kafshëve,
rekomandohet që të bëhen analiza sistematike, sepse drithërat janë ushqimi bazë i
popullsisë në Shqipëri, duke qenë kështu, rritet mundësia e tejkalimit të limiteve
ditore që duhet të konsumojnë të gjithë (njerëzit dhe kafshët).
Rekomandohet që drithërat e kontaminuara me mykotoksina mos të asgjesohen
por të dekontaminohen me një nga mënyrat e përshkruara në pjesën teorike. Ose
të devijohet destinacioni i tyre nga të konsumueshëm në lëndë e parë për industrin
(psh. prodhimin e bioetanolit)
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
99
BIBLIOGRAFI
Alkadri D, Rubert J, Prodi A, Pisi A, Mañes J, Soler C. (2014) Natural co-occurrence
of mycotoxins in wheat grains from Italy and Syria. Food Chem. 157, 111–118.
Anderson, S. J. (1995) Compositional changes in surface mycoflora during ripening of
naturally fermented sausages. J. Food Protect. 58:426-429.
Battilani, P., Pietri, A., Barbano, C., Scandolara, A., Bertuzzi, T., and Marocco, A.
(2008). Logistic regression modeling of cropping systems to predict fumonisin
contamination in maize. J. Agric. Food Chem. 56, 10433–10438.
Battilani P, Costa LG, Dossena A, Gullino ML, Marchelli R, Galaverna G, Pietri A,
Dall’Asta C, Giorni P, Spadaro D, Gualla A. (2009) Scientific information on
mycotoxins and natural plant toxicants. Scientific/Technical report submitted to EFSA.
http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.2903/sp.efsa.2009.EN-24/pdf (Accessed on 10
October 2016).
Beasley, V. R. (ed.). (1989) Trichothecene mycotoxicosis: pathophysiologic effects, vol.
I. CRC Press, Boca Raton, Fla.
Bennett, J. W., Bentley R. (1999) Pride and prejudice: the story of ergot. Perspect. Biol.
Med.42:333-355.
Bennett J.W., Klich M.(2003) Mycotoxins Clin. Microbiol. Rev., 16 (2003), pp. 497-51
Berthiller, F.; Sulyok, M.; Krska, R.; Schuhmacher, R.(2007) Chromatographic
methods for thesimultaneous determination of mycotoxins and their conjugates in cereals.
Intern. J. FoodMicrobiol.119, 33–37
Binder, E. M., Tan, L. M., Chin, L. J., Handl, J., & Richard, J. (2007). Worldwide
occurrence of mycotoxins in commodities, feeds and feed ingredients. Animal Feed
Science and Technology, 137, 265-282.
Blout, W. P. (1961) Turkey “X” disease. Turkeys 9:52, 55-58, 61, 77.
Braicu, C., Puia, C., Bodoki, E., & Socaciu, C. (2008). Screening and quantification of
aflatoxins and ochratoxin A in different cereals cultivated in Romania using thin layer
chromatography-densitometry. Journal of Food Quality, 31, 108 ̶ 120
Brown, R. L., Bhatnagar D., Cleveland T. E., and Cary J. W.. (1998) Recent
advances in preharvest prevention of mycotoxin contamination, p. 351-379. In K. K.
Sinha and D. Bhatnagar, (ed.), Mycotoxins in agriculture and food safety. Marcel Dekker,
Inc., New York, N.Y.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
100
Bunge, I., Heller K., and Roschenthaler R. (1979) Isolation and purification of
ochratoxin A. Z. Lebensm. Unters. Forsch. 168:457-458.
Bürk G, Höbel W, Richt A. (2006) Ergot alkaloids in cereal products. Results from the
Bavarian Health and Food Safety Authority. MolNutr Food Res. 50:437–442.
Cazzaniga D, Basilico J, Gonzalez R, Torres R, Greef D. (2001). Mycotoxins
inactivation by extrusion cooking of corn flour. Lett ApplMicrobiol 33(2):144–7.
Ciegler, A., Detroy R. W., and LillejojE. B., (1971) Patulin, penicillic acid and other
carcinogenic lactones, p. 409-434. In A. Ciegler, S. Kadis and S. J. Ajl (ed.), Microbial
toxins, vol. VI: fungal toxins. Academic Press. New York, N.Y.
Christensen, C. M., Nelson G. H., and Mirocha C. J., (1965) Effect on the white rat
uterus of a toxic substance isolated from Fusarium. Appl. Microbiol. 13:653-659.
Chu, F. S. (1974) Studies on ochratoxins. Crit. Rev. Toxicol. 2:499-524
Cole, R. J., and Cox R. H., (1981) Handbook of toxic fungal metabolites. Academic
Press, New York, N.Y.
Commission Regulation. (EC) No 1881/2006 of 19 December 2006 setting maximum
levels for certain contaminants in foodstuffs. Official Journal of European Union, L 364,
5–24.
CODEX STAN 209 (1999). Maximum Level and Sampling Plan for Total Aflatoxins in
Peanuts intended for further Processing
Cotty, P. J., P. Bayman, D. S. Egel, and K. S. Elias. (1994) Agriculture, aflatoxins
and Aspergillus, p. 1-27. In K. A. Powell, A. Renwick, and J. F. Peberdy (ed.), The
genus Aspergillus. Plenum Press, New York, N.Y.
Cotty P. J., Jaime-Garcia R. (2007). Influences of climate on aflatoxin producing fungi
and aflatoxin contamination. Int. J. Food Microbiol. 119 109–115
10.1016/j.ijfoodmicro.2007.07.060
Council for Agricultural Science and Technology (CAST) (2003) Mycotoxins: Risks
in Plant, Animaland Human Systems. Task Force Report No. 139, Ames, Iowa (USA),
January
Crews C, Anderson WAC, Rees G, Krska R. (2009.\)Ergot alkaloids in some rye-
based UK cereal products. Food Addit Contam Part B. 2:79–85
Cullen, J. M., and P. N. Newberne. 1994. Acute heptoxotoxicity of aflatoxins, p. 3-
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
101
Dall’Erta A. (2014) Masked mycotoxins: occurrence, metabolism and role in plants;
https://core.ac.uk/download/pdf/41182114.pdf
US Department of Agriculture (USDA) (1975) Inspectors instructions, Washington,
DC: Agricultural Marketing Service.
Detroy, R. W., Lillehoj E. B., and Ciegler A. (1971) Aflatoxin and related compounds,
p. 3-178. In A. Ciegler, S. Kadis, and S. J. Ajl (ed.), Microbial toxins, vol. VI: fungal
toxins. Academic Press, New York, N.Y.
D’MelloJ.P.F.; Macdonald A.M.C.,(1997) Mycotoxins. Animal Feed Science
Technology., 69, 155-166.
Diana Di Mavungu J, Larionova D, Malysheva SV, Van Peteghem C, De Saeger S.
(2011) Survey on ergot alkaloids in cereals intended for human consumption and animal
feeding. Scientific report submitted to EFSA.
http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.2903/sp.efsa.2011.EN-214/pdf (Accessed on 10
October 2016).
Diana Di Mavungu J, Malysheva SV, Sanders M, Larionova D, Robbens J, Dubruel
P, Van Peteghem C, De Saeger S. (2012) Development and validation of a new LC-
MS/MS method for the simultaneous determination of six major ergot alkaloids and their
corresponding apimers. Application to some food and feed commodities. Food Chem.
135:292303.
Diener, U. L., ColeR. J., SandersT. H., PayneG. A., LeeL. S., and Klich M. A. (1987)
Epidemiology of aflatoxin formation by Aspergillus flavus. Annu. Rev.
Phytopathol. 25:249-270.
Eaton, D. L., and GroopmanJ. D. (ed.). (1994) The toxicology of aflatoxins: human
health, veterinary, and agricultural significance. Academic Press, San Diego, Calif.
EFSA (European Food Safety Authority), (2007) Situation of AFB1and Total AFB in
cereals product in Europe to 2000-2006. The EFSA Journal 8:2648. (Accessed on 7May
2008).
EFSA (European Food Safety Authority), (2013) Situation of AFB1 and Total AFB in
cereals product in Europe to 2007-2012. The EFSA Journal 8:2648. (Accessed on 15June
2015).
EFSA (European Food Safety Authority), (2012) Scientific opinion on ergot alkaloids
in food and feed. EFSA Panel on Contaminants in the Food Chain (CONTAM). The
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
102
EFSA Journal 10:2798. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.2903/j.efsa.2012.2798/pdf
(Accessed on 10 October 2016).
European Commission. (2006a). Commission Regulation (EC) No 401/2006 of 23
February 2006 laying down the methods of sampling and analysis for the official control
of the levels of mycotoxins in foodstuffs. Official Journal of the European Union, L 70,
12-34.
European Commission. (2009a) Commission Regulation (EC) No 152/2009 of 27
January 2009 laying down the methods of sampling and analysis for the official control
of feed. Off J Eur Union. L54:1130.
FAO. (1996) Rome Declaration on World Food Security and World Food Summit Plan
of Action.(World Food Summit 13-17 November 1996). FAO, Rome, Italy.
FAOSTAT. (2017) Food and agriculture data. Crops (Production).
http://www.fao.org/faostat/en/#data/QC (Accessed on 16 February 2017)
Filazi, A. & Sireli, U. T. (2013). Occurrences of Aflatoxins in food. In: Aflatoxins-
Recent Advances and future prospects, Edited by. Razzaghi-Abyaneh M. pp. 143-170.
Food and Agriculture Organization/World Health Organization. Proposed draft
revised sampling plan for total aflatoxin in peanuts intended for further processing. Joint
FAO/WHO Food Standards Program, CODEX Alimentarus Commission, 24th
Session. 2–7 July2001, Geneva, Switzerland. pp.276–280. Rome: FAO/WHO.
Forgacs, J. (1962) Mycotoxicoses-the neglected diseases. Feedstuffs 34:124-134.
Gerhards N, Neubauer L, Tudzynski P, Shu-Ming L. (2014) Biosynthetic pathways of
ergot alkaloids. Toxins. 6:3281–3295.
Giray, B., Girgin, G., BasakEngin, A., Aydin, S., Sahin, G. (2007). Aflatoxin levels in
ëheat samples consumed in some regions of Turkey. Food Control, 18, 23 ̶ 29.
Griessler, K., Rodrigues, I., Handl, J., & Hofstetter, U. (2010). Occurrence of
mycotoxins in Southern Europe. World Mycotoxin Journal, 3, 301309.
Goldblatt, L. (ed.). (1969) Aflatoxin. scientific background, control, and implications.
Academic Press, New York, N.Y.
Goto, T., D. T. Wicklow, and Y. Ito. (1996) Aflatoxin and cyclopiazonic acid
production by a sclerotium-producing Aspergillus tamarii strain. Appl. Environ.
Microbiol. 62:4036-4038.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
103
Hafner M, Sulyok M, Schuhmacher R, Crews C, Krska R. (2008) Stability and
epimerisation behaviour of ergot alkaloids in various solvents. World Mycotoxin J. 1:67–
78.
Halász A, Lásztity R, Abonyi T, Bata A (2009) Decontamination of mycotoxin
containing food and feed by biodegradation. Food Rev. Int. 25(4): 284–298.
Hanika, C., and Carlton W. W. 1994 Toxicology and pathology of citrinin, p. 41-
63. In G. C. Llewellyn, W. V. Dashek, and C. E. O'Rear (ed.), Biodeterioriation
research, vol. 4. Plenum Press, New York, N.Y.
Heathcote, J. G., and Hibbert J. R. (1978) Aflatoxins: chemical and biological aspects.
Elsevier Scientific Publishing Company, Amsterdam, The Netherlands.
Heredia N., Wesley I. and Garcia S. (2009): Microbiologically Safe Foods, USA, April
2009, 315
Hetherington, A. C., and Raistrick H. (1931). Studies in the biochemistry of
microorganisms. Part XIV. On the production and chemical constitution of a new yellow
colouring matter, citrinin, produced from glucose by Penicillium citrinum Thom. Phil.
Trans. R. Soc. London Ser. B 220B:269-295.
Hidy P. H., Baldwin R. S., Greasham R. L., Keith C. L., and McMullen J. R. (1977)
Zearalenone and some derivatives: production and biological activities. Adv. Appl.
Microbiol. 22:59-82.
Hinkley S. F., and Jarvis B. B. (2001) Chromatographic method
for Stachybotrys toxins, p. 173-194.In M. W. Trucksess, and A. E. Pohland (ed.),
Mycotoxin protocols. Humana Press, Totowa, N.J.
Hofmann A., (1972) Ergot—a rich source of pharmacologically active substances, p.
236-260. In T. Swain (ed.), Plants in the development of modern medicine. Harvard
University Press, Cambridge, Mass.
Hsieh D., (1988) Potential human health hazards of mycotoxins, p. 69-80. In S. Natori,
K. Hashimoto, and Y. Ueno (ed.), Mycotoxins and phytotoxins. Third Joint Food and
Agriculture Organization/W.H.O./United Nations E? Program International Conference
of Mycotoxins. Elsevier, Amsterdam, The Netherlands.
Hult, K., Piestina R., Habazin-Novak V., Radic B., and Ceovic S. (1982) Ochratoxin
A in human blood and Balkan endemic nephropathy. Arch. Toxicol. 51:313.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
104
Huwig, A., Freimund S., Kappeli O. and Dutler H. (2001) Mycotoxin detoxification of
animal feed by different absorbents. Toxicol. Lett. 122:179-188.
IARC (2012) Monographs on the evaluation of carcinogenic risks to humans: chemical
agents and related occupations. A review of human carcinogens. Lyon, France:
International Agency for Research on Cancer 100F:224–248
INSTAT (2014) Statistical Annual of Ministry of Agriculture. Agriculture-Structure of
area in field crops in Ha, Table 1, Sheet 38.
http://www.instat.gov.al/al/themes/agriculture,-forestry-and-fishery.aspx?tab=tabs-4
(Accessed May 19, 2015).
Jakovac-Strajn, B., Pavšič-Vrtač, K., Ujčič-Vrhovnik, I., Vengušt, A., & Tavčar-
Kalcher, G. (2010). Microbiological and mycotoxicologicl contamination in Slovenian
primary grain production. Toxicological & Environmental Chemistry, 92(8), 1551-1563.
Joffe, A. Z. (1978) Fusarium poae and F. sporotrichioides as principal causal agents of
alimentary toxic aleukia, p. 21-86. In T. D. Wyllie and L. G. Morehouse (ed.), Mycotoxic
fungi, mycotoxins, mycotoxicoses,vol. 3. Marcel Dekker, New York, N.Y.
Josephs R.D., Schuhmacher R. and Krska R. (2001):International interlaboratory
study for thedetermination of the Fusarium mycotoxins zearalenone and deoxynivalenol
in agriculturalcommodities. Food Addit. Contam. 18, 417–430
Klich, M. A., and Pitt J. I. (1988) Differentiation of Aspergillus flavus from Aspergillus
parasiticusand other closely related species. Trans. Br. Mycol. Soc. 91:99-108.
Klich, M. A., E. J. Mullaney, C. B. Daly, and J. W. Cary. (2000) Molecular and
physiological aspects of aflatoxin and sterigmatocystin biosynthesis by A. tamarii and A.
ochraceoroseus. Appl. Microbiol. Biotechnol. 53:605-609.
Kokkonen M, Jestoi M. (2010) Determination of ergot alkaloids from grains with
UPLC-MS/MS. J Sep Sci. 33:23222327.
Kos, J., Škrinjar, M., Mandić, A. I., Mišan, A. Č., Bursić, V. P., Šarić, B., & Janić-
Hajnal, E. (2014). Presence of aflatoxins in cereals from Serbia. Food and Feed
Research, 41(1), 31 ̶ 38.
Krishnamachari, K. A. V. R., Bhat R. V., Nagarajan V., and Tilnak T. M. G. (1975).
Hepatitis due to aflatoxicosis. An outbreak in Western India. Lancet i:1061-1063.
Krska R., Baumgartner S. and Josephs R.(2001):The state-of-the-art in the analysis of
type-A andtype-B trichothecene mycotoxins in cereals. Fresenius J. Anal. Chem. 371,
285–299
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
105
Krska R, Crews C. (2008) Significance, chemistry and determination of ergot alkaloids:
A review. Food Addit Contam Part A. 25:722–731.
Krska R., Schubert-Ullrich P.; Molinelli A.; Sulyok M.; Macdonald S.; Crews C.
(2008) Mycotoxin analysis: An update. Food Addit. Conta, 25, 152–163.
Krska R., Welzig E., Berthiller F., Molinelli A. and Mizaikoff B.(2005): Advances in
the analysis ofmycotoxins and its quality assurance. Food Addit. Contam. 22, 345–353
Krska, R.; Welzig, E.; Boudra, H. (2007) Analysis of Fusarium toxins in feed. Animal
Feed Sci. Technol., 137, 241–264.
Kuiper-Goodman, T., Scott P. M., and Watanabe H. (1987) Risk assessment of the
mycotoxin zearalenone. Regul. Toxicol. Pharmacol. 7:253-306.
Kurtz, H. J., and Mirocha J. (1978) Zearalenone (F2) induced estrogenic syndrome in
swine, p. 1256-1264. In T. D. Wyllie and L. G. Morehouse (ed.), Mycotoxic fungi,
mycotoxins, mycotoxicoses, vol. 2. Marcel Dekker, New York, N.Y.
Lattanzio, Della Gatta, Suman, & Visconti, (2011). Quantitative analysis of
mycotoxins in cereal foods by collision cell fragmentation-high-resolution mass
spectrometry: performance and comparison with triple-stage quadrupole detection. Food
additives&contaminants.Vol. 28, ISSUE 10
Langseth, W.; Rundberget, T.(1998) Instrumental methods for determination of
nonmacrocyclic trichothecenes in cereals, foodstuffs and cultures. J. Chromatogr. A ,815,
103–121.
Lin, L.; Zhang J.; Wang P.; Wang Y.; Chen J.(1998) Thin-layer chromatography of
mycotoxins and comparison with other chromatographic methods. J. Chromatogr. A,
815, 3–20.
Lisker, N., Lillehoj. E. B. (1991) Prevention of mycotoxin contamiantion (principally
aflatoxins and Fusarium toxins) at the preharvest stage, p. 689-719. In J. E. Smith and R.
S. Henderson (ed.), Mycotoxins and animals foods. CRC Press, Boca Raton, Fla.
Lorenz, K. (1979) Ergot on cereal grains. Crit. Rev. Food Sci. Nutr. 11:311-354.
Lutsky I. N., Mor, B. Yagen, and A. Z. Joffe. (1978) The role of T-2 toxin in
experimental alimentary toxic aleukia: a toxicity study in cats. Toxicol. Appl.
Pharmacol. 43:111-124.
Maggon, K. K., Gupta S. K., and Venkitasubramanian T. A. (1977) Biosynthesis of
aflatoxins.Bacteriol. Rev. 41:822-855
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
106
Malysheva SV, Larionova DA, Diana Di Mavungu JD, De Saeger S. (2014)Pattern
and distribution of ergot alkaloids in cereals and cereal products from European
countries. World Mycotoxin J. 7
Manabe, M. (2001) Fermented foods and mycotoxins. Mycotoxins 51:25-28.
Marasas, W. F. O., Miller J. D., Riley R. T., and Visconti A. (2001)Fumonisins—
occurrence, toxicology, metabolism and risk assessment, p, 332-359. In B. A. Summerell,
J. F. Leslie, D. Backhouse, W. L. Bryden, and L. W. Burgess (ed.), Fusarium. Paul E.
Nelson Memorial Symposium. APS Press, St. Paul, Minn.
Maragos C.M. (1998): Analysis of mycotoxins with capillary electrophoresis. Sem.
Food Anal. 3,353–373
Maragos C.M.(2004): Emerging technologies for mycotoxin detection. J. Toxicol. Toxin
Rev. 23, 317–344;217–230.
Matossian, M. K. (1989) Poisons of the past: molds, epidemics, and history. Yale
University Press, New Haven, Conn.
McLaughlin, C. S. VaughanM. H., CampbellI. M., WeiC. M., StaffordM. E., and
HansenB. S. (1977). Inhibition of protein synthesis by trichothecenes, p. 261-284. In J.
V. Rodricks, C. W. Hesseltine, and M. A. Mehlman (ed.), Mycotoxins in human and
animal health. Pathotox Publications, Park Forest South, Ill.
Memushaj L., Prifti D. (2016) Kontrolli I ngarkesave mykore tek drithërat dhe ndikimi i
tyre në karakteristikat fiziko-kimike dhe teknologjinë e tyre.
https://docs.google.com/viewer?a=v&pid=sites&srcid=ZnNobi5lZHUuYWx8ZnNobnxn
eDoyNjExYmVlMWVhYzdhNDVj
MeteoAlb, Private Meteorological Service, Të dhëna të Temperaturave Mesatare
Ekstremale Mujore dhe Reshjeve atmosferike mujore, për qytetet Korcë, Elbasan, Fier
gjatë periudhës 2014 – 2015. www.meteoalb.com
Meister U, Batt N. (2014) Fusarium toxins and ergot alkaloids in rye of the federal state
Brandenburg harvested 2013. 36th Mycotoxin Workshop, 1618 June 2014, Göttingen,
Germany. p. 131.
Milicevicd R., ŠkrinjarM. and Baltic T.(2010): Real and Perceived Risks for
Mycotoxin Contamination in Foods and Feeds: Challenges for Food Safety Control.
Toxins, Vol. 2, pp. 572-592.
Miller J.D.(1995): Fungi and Mycotoxins in Grains: Implications for Stored Product
Research. J. Stored Prod. Res. 31:1-16.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
107
Moss M.O. (1991): The environmental factors controlling mycotoxin formation. In:
Smith, J.E., Henderson, R.S.: Mycotoxins and animal foods, Boca Raton, CRC Press, p.
37-56.
Mulder, J. E.; Bondy, G. S.; Mehta, R.; Massey, T. E. (2012) The impact of chronic
Alatoxin B1 exposure and p53 genotype on base excision repair in mouse lung and liver.
Mutation Research, Amsterdam, v. 773, p. 63-68, 2015
Müller C, Kemmlein S, Klaffke H, Krauthaus W, Preiß-Weigert A, Wittkowski R.
(2009) A basic tool for risk assessment: A new method for the analysis of ergot alkaloids
in rye and selected rye products. MolNutr Food Res. 53:500–507.
Münzing K. (2006) Technical possibilities of minimizing of ergot alkaloids in cereals. J
VerbraucherschutzLebensmittel (J ConsumProt Food Safety). 1:155–159.
Nelson, P. E., Desjardins A. E., and Plattner R. D. (1993). Fumonisins, mycotoxins
produced byFusarium species: biology, chemistry and significance. Annu. Rev.
Phytopathol. 31:233-252.
Papp, E.; Otta, K.H.; Záray, G.; Mincsovics, E.(2002) Liquid chromatographic
determination ofaflatoxins. Microchem. J., 73, 39–46.
Paterson RRM, Lima N. (2011) Further mycotoxin effects from climate change. Food
Res Int. 44:2555–2566.
Pitt, J. I. (2000) Toxigenic fungi: which are important? Med. Mycol. 38 (Suppl. 1):17-
22.
Pittet A. (2005): Modern methods and trends in mycotoxin analysis. Mitt. Lebensm.
Hyg. 96, 432
Piva G., Battilani P., Pietri A. (2006). “Emerging issues in Southern Europe: aflatoxins
in Italy,” inThe Mycotoxin Factbook, Food and Feed Topics edsBarug D., Bhatnagar D.,
van Egmond H. P., van der Kamp J. W., van Osenbruggen W. A., Visconti A., editors.
(Wageningen: Wageningen Academic Publishers) 139–153
Pleadin, J., Vulic, A., Persi, N., Skrivanko, M., Capek, B., & Cvetnic, Z. (2014).
Aflatoxin B1 occurrence in maize sampled from Croatian farms and Feed factories during
2013. Food Control, 40, 286 ̶ 291.
Plattner, R. D., D. Weisleder, and S. M. Poling. (1996). Analytical determination of
fumonisins and other metabolites produced by Fusarium moniliforme and related species
on corn. Adv. Exp. Med. Biol.392:57-64
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
108
RASFF (The Rapid Alert System for Food and Feed). 2016. RASFF Portal.
http://ec.europa.eu/food/safety/rasff/portal/index_en.htm (Accessed on 10 October 2016).
Rheeder, J. P., Marasas W. F., and Vismer H. F. (2002) Production of fumonisin
analogs byFusarium species. Appl. Environ. Microbiol. 68:2102-2105
RibaA., Mokrane S., Mathieu F., Lebrihi A. and Sabaou N.(2008):Mycoflora and
Ochratoxin A Producing Strains of Aspergillus in Algerian Wheat. International Journal
of Food Microbiology. 122:85–92.
Richard J L.(2007) Some major mycotoxins and their mycotoxicoses -an overview. Int.
J. Food Microbiol; 119 (1-2): 3–10.
.Romer Labs. (2008) Rapid quantitation of the 6 major ergot alkaloids in grains by
HPLC-FLD. Application Note.
Rotter, B. A., Prelusky D. B., and Pestka J. J. (1996) Toxicology of deoxynivalenol
(vomitoxin). J. Toxicol. Environ. Health 48:1-34.
Ruhland M, Tischler J. (2008) Determination of ergot alkaloids in feed by HPLC.
Mycotoxin Res. 24:73–79.
Saito, M., Enomoto M., and Tatsuno T. (1971) Yellowed rice toxins: luteroskyrin and
related compounds, chlorine-containing compounds and citrinin, p. 299-380. In A.
Ciegler, S. Kadis, and S. J. Ajl (ed.), Microbial toxins, vol. VI: fungal toxins. Academic
Press, New York, N.Y.
Schardl CL, Panaccione DG, Tudzynski P. (2006) Ergot alkaloids – biology and
molecular biology. The Alkaloids. 63:45–86. DOI: 10.1016/S1099-4831(06)63002-2.
Schiff, Jr. PL. (2006) Ergot and its alkaloids. Am J Pharm Educ. 70:Article 98.
Scott PM. (2009) Ergot alkaloids: extent of human and animal exposure. World
Mycotoxin J. 2:141–149.
Sforza, S.; Dall'Asta, C.; Marchelli, R. (2006) Recent advances in mycotoxin
determination in food and feed by hyphenated chromatographic techniques/mass
spectrometry. Mass Spectrom. Rev., 25, 54–76.
Shier, W. T. (1998)Estrogenic mycotoxins. Rev. Med. Vet. 149:599-604.
Smith, J. E., and M. O. Moss. (1985) Mycotoxins. Formation, analyses and
significance. John Wiley and Sons, Chichester, United Kingdom.
Shotwell, L. L., Hesseltine C. W., and Goulden M. L. 1969. Ochratoxin A: occurrence
as natural contaminant of a corn sample. Appl. Microbiol. 17:765-766.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
109
Spanjer, M.C.; Rensen, P.M.; Scholten, J.M.(2008) LC-MS/MS multi-method for
mycotoxins after single extraction, with validation data for peanut, pistachio, wheat,
maize, cornflakes,raisins and figs. Food Addit. Contam, 25, 472–489.
Squire, R. A. (1981) Ranking animal carcinogens: a proposed regulatory
approach. Science 214:877-880.
Stroka J., Anklam E., Jörissen U. and Gilbert J. (2000): Immunoaffinity column
cleanup with liquidchromatography using post-column bromination for determination of
aflatoxins in peanutbutter, pistachio paste, fig paste, and paprika powder: collaborative
study. J. AOAC Int. 83,320–340
Stroka, J.; van Otterdijk, R.; Anklam, E. (2000) Immunoaffinity column clean-up
prior to thin-layerchromatography for the determination of aflatoxins in various food
matrices. J. Chromatogr. A, 904, 251–256.
Sulyok, M.; Krska, R.; Schuhmacher, R. (2007) Application of a liquid
chromatography-tandemmass spectrometric method to multi-mycotoxin determination in
raw cereals and evaluation of matrix effects. Food Addit. Contam, 24, 1184–1195.
Sydenham, E. W., G. S. Shephard, P. G. Thiel, W. F. O. Marasas, and S.
Stockenstrom. (1991) Fumonsin contamination of commercial corn-based human
foodstuffs. J. Agric. Food Chem. 39:2014-2018.
Shotwell, OL, Goulden, ML and Hessletine, CW. (1974) Aflatoxin: Distribution in
contaminated corn. Cereal Chemistry, 51: 492–496.
Tenberge KB. (1999) Biology and life strategy of ergot fungi. In Kren V, Cvak L,
editors. Ergot: The Genus Claviceps. Harwood Academic Publishers, Amsterdam, The
Netherlands. pp. 25–56.
Trucksess M. W., Pohland A. E. (2001) Mycotoxins protocol. Methods in Molecular
Biology, vol. 157:3-10.
Trucksess, M. W., and Tang Y. (2001) Solid phase extraction method for patulin in
apple juice and unfiltered apple juice, p. 205-213. In M. W. Trucksess and A. F. Pohland
(ed.), Mycotoxin protocols. Humana Press, Totowa, N.J.
Trucksess M.W. (2001): Rapid Analysis (Thin Layer Chromatographic and
Immunochemical Methods)for Mycotoxins in Foods and Feeds. In: Mycotoxins and
Phycotoxins in Perspective at the Turn of the Millennium (Proceedings of the Xth
International IUPAC Symposium on Mycotoxinsand Phycotoxins, 21–25 May, 2000,
Guaruja, Brazil). Edited by W.J. de Koe et al., Publ. W.J.de Koe, Hazekamp 2, 6707 HG
Wageningen (The Netherlands). Chapter 2, pp. 29–40
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
110
Tudzynski, P., Correia, T. and Keller, U., (2001) Biotechnology and genetics of ergot
alkaloids. Applied Microbiology and Biotechnology 57 593-605
Turner N W, Subrahmanyam S, Piletsky SA. (2010) Analytical methods for
determination of mycotoxins: a review. Anal.Chim. Acta; 632 (2): 168–80.
Ueno, Y. (ed.). (1983) Trichothecenes: chemical, biological and toxicological aspects.
Elsevier, Amsterdam, The Netherlands.
Urry, W. H., Wehrmeister H. L., Hodge E. B., and Hidy P. H. (1966) The structure of
zearalenone.Tetrahedron Lett. 27:3109-3114.
Van Egmond, H. P. (1989) Aflatoxin M1: occurrence, toxicity, regulation, p. 11-
55. In H. P. Van Egmond (ed.), Mycotoxins in dairy products. Elsevier Applied Science,
London.
VDLUFA (2007). Standard Operation Procedure for the Enumeration of Micro-
organisms Using Solid Culture Media. In VDLUFA Method Book III, Suppl. 7 (ch.
28.1.1., 14 p). Darmstadt: VDLUFA.
Zöllner, P.; Mayer-Helm, B. (2006) Trace mycotoxin analysis in complex biological
and foodmatrices by liquid chromatography-atmospheric pressure ionisation mass
spectrometry. J. Chromatogr. A, 1136, 123–169.
Wegulo SN, Carlson MP. (2011) Ergot of small grain cereals and grasses and its health
effects on humans and livestock.
http://extensionpublications.unl.edu/assets/pdf/ec1880.pdf(Accessed on 10 October
2016).
Whitaker T.B. and F.E. Dowel 1.(1995) Sampling methods to measure aflatoxin and
grade factors of peanuts. In: Advances in Peanut Science (H.E. Pattee and H.T. Stalker,
eds). Am. Peanut Res. Educ. Soc., Stillwater, OK.
Wilkes J.G.; Sutherland, J.B.(1998) Sample preparation and high-resolution separation
of mycotoxins possessing carboxyl groups. J. Chromatogr. B, 717, 135–156.
Dinaku A. Vlerësimi i nivelit të mykotoksinave në drithëra 2017
111
Punime Shkencore
Artikuj Shkencorë:
1. Afërdita Shtëmbari, Dritan Topi (2015), “Study of aflatoxins’ contamination in
wheat and maize from Albania”. Journal of Hygienic Engineering and Design,
Vol. 12, pp. 44-48.
2. Afërdita Shtëmbari, “Toxigenic Molds in Different Grains from Albania”,
International Journal of Engineering Research & Science (IJOER), Vol-3, Issue-
4, 2017, ISSN: [2395-6992]
3. Afërdita Dinaku, Dritan Topi , “Food Safety Situation in Albania, Mycotoxin’s
Implication”, European Journal of Basic and Applied Sciences (EJBAS), ISSN
2059-3058; Vol.4No 2, 2017/pp 23-32.
Pjesmarrje në konferenca:
1- Afërdita Shtëmbari, Dritan Topi, (Jahorin 2015) “Study of ochratoxin A’ and
zearalenone’ contamination in wheat and maize from Albania”, Sixth International
Scientific Agricultural Symposium “Agrosym 2015”, ISBN 978-99976-632-2-1, pp.
758-762.
2- A. Shtëmbari, D. Topi, (Skopje 2016),“Mycotoxigenic fungi presence in wheat and
maize in different reagions of Albania”, International Confrerence GREEN
DEVELOPMENT, INFRASTRUCTURE, TECHNOLOGY GREDIT 2016,ISBN
978-608-4624-22-6.
3- Afërdita Shtëmbari, Dritan Topi, (Novi Sad 2016), “Mycotoxins survey in
imported wheat commodity during 2016 in Albania”, III International Congress
“Food Technology, Quality and Safety”, ISBN 978-86-7994-050-6, pp. 62-66.
top related