podstawowe pojęcia i zagadnienia filozofii andrzej Łukasik zakład ontologii i teorii poznania

Podstawowe pojęcia i zagadnienia

filozofii

Andrzej Łukasik

Zakład Ontologii i Teorii Poznania

Instytut Filozofii UMCS

http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik

www.filozofia.umcs.lublin.pl

„Świat składa się z rzeczy (substancji), np. gór, roślin, ludzi itd., które określone są przez różne cechy — np. barwy, kształty,

dyspozycje — i wzajemnie połączone różnorakimi relacjami. Ogólną nazwą filozoficzną dla wszystkiego, co jest i co może być

jest „byt”: zgodnie z tym tak samo rzeczy, jak cechy i relacje nazywane są bytami. W każdym bycie można odróżnić dwa aspekty

lub momenty: to czym […] on jest — a więc jego istotę, jego „co” […], uposażenie treściowe […], jego esencję — oraz moment,

który polega na tym, że byt jest — jego istnienie, egzystencję. Gdy pewien byt jest taki a taki — np. jeśli pewna rzecz jest

czerwona albo pewna geometryczna figura posiada dwa razy większą powierzchnię niż inna — mamy do czynienia z pewnym

stanem rzeczy […]: przedmiot (tutaj w najogólniejszym sensie, a więc jako byt) ma się tak a tak, tzn. jest taki a taki”.

(J. M. Bocheński, Współczesne metody myślenia 13)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Arystoteles wyróżnił 10 kategorii (sposobów orzekania o bycie):

substancja (rzecz) i 9 sposobów orzekania o niej:jakośćilośćrelacjaczasmiejscepołożeniedziałanieposiadaniedoznawanie

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Przedmiot

przedmiot (łac. objectum) – coś, cokolwiek, co jest jakieś, tzn. ma przynajmniej jedną cechę: „x jest przedmiotem” = „x jest jakieś”

termin najogólniejszy, zatem niemożliwy do zdefiniowania per genus proximum et differentiam specificam

przedmioty istniejące (rzeczywiste) / nieistniejące (pomyślane, intencjonalne, fikcyjne np. pegaz)

realne / idealne (np. punkt, liczba)

konkretne / abstrakcyjne

faktycznie istniejące / możliwe

materialne / niematerialne (duchowe lub idealne).

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Egzystencja i nieegzystencjalna interpretacja przedmiotu

interpretacja egzystencjalna: jeżeli coś jest jakieś, to (w pewien sposób) istnieje – jakościowe uposażenie przedmiotu jest

związane z jakimś sposobem jego istnienia

interpretacja nieegzystencjalna: stąd, że coś jest jakieś nie wynika, że istnieje: „treść przedmiotu pomyślanego nie musi być

związana z istnieniem, a treść przedmiotu ujętego poznawczo (np. w spostrzeżeniu zmysłowym) może być zawsze od istnienia

odseparowana”

(Hempoliński, Filozofia współczesna 63)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Byt

gr. to on (od einai – być) – to, co jest, łac. ens (od esse – być, istnieć)

ujęcie dystrybutywne – jakikolwiek przedmiot, byty rzeczywiste (istniejące lub możliwe) / pomyślane

ujęcie kolektywne – ogół przedmiotów, rzeczywistość, wszystko

ujęcie egzystencjalne – jest, istnieje

metafizyka klasyczna (tomizm): byt jako pojęcie transcendentalne, kategorialnie niezdeterminowane (beztreściowe): byt

realny/myślny (logiczny), bezwzględny (absolutny)/względny (pochodny), substancjalny/przypadłościowy (akcydens),

aktualny/potencjalny, konieczny/przygodny, prosty/złożony, zupełny/niezupełny

fenomenologia: byt 1) absolutny, 2) idealny, 3) realny, 4) intencjonalny

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Rzecz

podstawowa kategoria przedmiotów (bytów), które charakteryzuje:

autonomia bytowa (w przeciwieństwie do cech)

jednostkowość (w przeciwieństwie do uniwersaliów)

konkretność (nie abstrakcyjność)

zupełność charakterystyki (brak miejsc niedookreślenia, jak np. w dziele sztuki)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Arystoteles: substancja pierwsza (byt jednostkowy)

rzecz odróżnia się od własności, relacji, stanów rzeczy, zdarzeń, procesów

dyskutowane problemy: jak własności przysługują rzeczom?, co jest podłożem własności (hypokeimenon)?, czy rzeczy są w

pełni autonomiczne

Kartezjusz: res extensa (rzecz rozciągła = ciało), res cogitans (rzecz myśląca = dusza, umysł)

Kant: Dinge an sich (rzecz sama w sobie) – niepoznawalna, transcendentna wobec umysłu podmiotu poznającego rzeczywistość

Kotarbiński: reizm – wszelki przedmiot jest rzeczą (jedynym składnikiem rzeczywistości są rzeczy, nie istnieją cechy, stosunki,

relacje, abstrakty…)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Substancja

(gr. ousia, łac. substantia)

przedmiot bytowo autonomiczny:

„[…] to, co istnieje przed wszystkim innym i co nie jest własnością niczego, lecz po prostu istnieje”.

(Arystoteles, Metafizyka 1028a)

Znaczenia terminu „substancja”

substancja pierwsza (indywiduum, np. konkretny człowiek)

wszelki przedmiot zdolny do autonomicznego istnienia

substrat (gr. hypokeimenon) – podłoże cech (akcydensów)

substancja druga (istota rzeczy — natura gatunkowa), istota rzeczy

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Arystoteles o substancji

Substancją” nazywamy […] ciała proste, takie jak ziemia, ogień, woda i wszystko tego rodzaju, w ogóle ciała oraz rzeczy z nich

złożone, zarówno zwierzęta, jak i istoty boskie, a także części ciał. Wszystkie te rzeczy nazywają się substancją, ponieważ nie są

orzekane o przedmiocie, lecz wszystko inne jest orzekane o nich. Substancją w najściślejszym, najbardziej pierwotnym i

najwyższym stopniu jest tym, co ani nie może być orzekane o podmiocie, ani nie może znajdować się w podmiocie, ma przykład

poszczególny człowiek czy poszczególny koń” .

(Arystoteles, Kategorie 2a-b)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Cecha

cechy — niesamoistne elementy rzeczy, w przeciwieństwie do substancji

istnienie barw, kształtów polega na tym, że przysługują substancjom

wewnętrzne (absolutne) i zewnętrzne (relacyjne)

atrybuty (istotnie i konieczne) i akcydensy (przypadkowe)

obiektywne i subiektywne

pierwotne i wtórne

ilościowe i jakościowe

spór o uniwersalia (przedmiot pojęć ogólnych): realizm powszechnikowy (skrajny – Platon i umiarkowany – Arystoteles) a

konceptualizm i nominalizm

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Jest

Główne znaczenia słowa „jest”:

1. przynależność indywiduum do zbioru (np. Sokrates jest człowiekiem)

2. stosunek inkluzji (np. Człowiek jest ssakiem)

3. stosunek identyczności (np. Gwiazda poranna jest Gwiazdą wieczorną)

4. istnienie czegoś – „jest egzystencjalne” (np. Jest wielu filozofów w Polsce)

„jest” pełni funkcję łącznika w zdaniu podmiotowo-orzecznikowym, ale również wyraża istnienie czegoś („jest” egzystencjalne)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Istnienie

istnienie - „jest” egzystencjalne

„Jaka jest różnica między pojęciem przedmiotu A i pojęciem istniejącego przedmiotu A? W jakiej relacji pozostają więc do siebie

wyrażenia” ‘A jest przedmiotem’ i ‘A istnieje’”?

(M. Hempoliński, Filozofia współczesna 71)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Istnienie i istota

Czy istnienie jest cechą przedmiotu?

istnienie jako szczególna własność przedmiotu: przedmiot X istnieje, jeśli oprócz własności w1, w2, … ma własność E (istnienia)

Co musi się dołączyć do natury przedmiotu X, aby X istniał?

Hume, Kant: nie można utworzyć osobnego pojęcia istnienia, „istnieje” nie jest predykatem (Kant: sto talarów rzeczywistych i sto

możliwych nie różnią się niczym, tj. żadną cechą)

istnienie nie jest cechą immanentną przedmiotu

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Konteksty istnienia

istnienie nie jest cechą immanentną przedmiotu – jego istnienie może być określone w pewnym kontekście ontycznym

konteksty istnienia – jeden czy wiele sposobów istnienia?

myślenie potoczne, materializm, nauki przyrodnicze: kontekst istnienia – czas i przestrzeń, prawidłowości i oddziaływania

kauzalne

subiektywizm: świadomość, tzn. o istnieniu czegokolwiek można mówić jedynie w związku z świadomością

podstawowy i niepodstawowe sposoby istnienia

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Kryteria istnienia

Czy różne przedmioty mogą istnieć w różny sposób? W jaki sposób stwierdzić istnienie przedmiotu X?

1. Obserwacja zewnętrzna (przedmioty czasowe i przestrzenne).

2. Introspekcja (stany i treści świadomości).

3. Wnioskowanie redukcyjne o obiektach nieobrewowalnych na podstawie obiektów obserwowalnych (o przyczynach ze

skutków).

4. Konstruowanie obiektów w naukach empirycznych (np. obiekty teoretyczne fizyki).

5. Konstruowanie obiektów w naukach formalnych.

6. Dedukowanie zdań o istnieniu obiektów w teoriach naukowych.

7. Konstruowanie obiektów fikcyjnych.

www.umcs.filozofia.lublin.pl

X istnieje, to znaczy istnieje…

1. W przestrzeni [np. Tatry]

2. W czasie [muzyka]

3. W czasie i przestrzeni [obiekt fizyczny]

4. W świadomości indywidualnej [akt psychiczny i jego treść]

5. W świadomości społecznej [naród]

6. W językach teorii naukowych [elektron, kwadrat]

7. W językach utworów literackich [Hamlet]

…

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Sposoby istnienia

1. Istnienie realne (rzeczywiste, obiektywne) – nierealne (pozorne, subiektywne)

2. Istnienie aktualne – możliwe

3. Istnienie konieczne – przypadkowe

4. Istnienie materialne – duchowe

5. Istnienie idealne…

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Zagadnienie substancji świata

www.umcs.filozofia.lublin.pl

natura rzeczywistości

monizm

(materia lub duch)

materializm spirytualizm

dualizm

(materia i duch)

pluralizm

(materia, duch, idee)

Zagadnienie substancji świata

www.umcs.filozofia.lublin.pl

natura rzeczywistości

materializm

skrajny umiarkowany

idealizm

umiarkowany skrajny

Zagadnienie substancji świata

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Spór o istnienie Boga

teizm ateizm

Zagadnienie istnienia powszechników

www.umcs.filozofia.lublin.pl

zagadnienie istnienia uniwersaliów

(przedmiotów pojęć ogólnych)

nominalizm

skrajnyumiarkowany

(konceptualizm)

realizm

(powszechnikowy / pojęciowy)

umiarkowany skrajny

Zagadnienie istnienia świata transcendentnego

www.umcs.filozofia.lublin.pl

zagadnienie istnienia świata

transcendentnego wobec świadomości

metafizyczny idealizm

subiektywny

immanentny transcendentalny

metafizyczny realizm

naiwny krytyczny

Zjawisko i istota rzeczy

www.umcs.filozofia.lublin.pl

zjawisko i istota

fenomenalizm

obiektywny subiektywny

esencjalizm

naukowy spekulatywny

Kategoria ontologiczna podstawowych przedmiotów

www.umcs.filozofia.lublin.pl

kategorie obiektów podstawowych

reizm

dualizm pansomatryzm

ewentyzm (procesualizm) atybutywizm

obiektywny subiektywny

relacjonim

Zagadnienie zmian w świecie

www.umcs.filozofia.lublin.pl

zagadnienie realności zmian

wariabilizm (transjentyzm)permanentyzm

(eternalizm)

zagadnienie przyczynowości

determinizm indeterminizm

zagadnienie celowości

kauzalizm teleologia

Stosunek wyższych systemów do niższych

www.umcs.filozofia.lublin.pl

stosunek układów wyższych do niższych

redukcjonizm

prymitywny wyrafinowany

antyredukcjonizm

Czasoprzestrzeń a materia

www.umcs.filozofia.lublin.pl

stosunek czasu i przestrzeni (czasoprzestrzeni) do materii

absolutyzm (czas i przestrzeń istnieją niezależnie

od materii – Newton)

relacjonizm (czas i przestrzeń są systemami relacji

między rzeczami – Leibniz)

Status ontyczny czasu i przestrzeni

www.umcs.filozofia.lublin.pl

status ontyczny czasu i przestrzeni

obiektywizm (czas i przestrzeń istnieją niezależnie

od świadomości)

subiektywizm (czas i przestrzeń są apriorycznymi

formami zmysłów)

Zagadnienie źródeł poznania

www.umcs.filozofia.lublin.pl

wersja psychologiczna (genetyczna):

Czy istnieje wiedza wrodzona czy

wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia?

Aprioryzm (natywizm)

istnieje wiedza wrodzona

[np. Platon, Descartes, Leibniz]

Empiryzm genetyczny

umysł jest tabula rasa:

nihil est in intellectu, qod non

prius fuerit in sensu

[np. Arystoteles, Locke, Berkely, Hume]

Zagadnienie źródeł poznania

www.umcs.filozofia.lublin.pl

wersja metodologiczna (epistemologiczna)

aprioryzm

metodologiczny

skrajny umiarkowany:

istnieją sądy

syntetyczne a priori

empiryzm

metodologiczny

skrajnyumiarkowany:

tylko twierdzenia

analityczne są

a priori

Zagadnienie źródeł poznania

www.umcs.filozofia.lublin.pl

racjonalizm (antyirracjonalizm) irracjonalizm

Zagadnienie granic poznania

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Czy umysł może poznać przedmioty transcendentne?

Tak: epistemologiczny realizm Nie: epistemologiczny idealizm

epistemologiczny

idealizm mmmanentny:

Umysł może poznać

Jedynie własne przeżycia

George Berkeley

epistemologiczny

idaealizm transcendentalny:

Umysł może poznać

jedynie własne konstrukcje

Immanuel Kant

Zagadnienie prawdy

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Co to jest prawda?

Definicja klasyczna (prawda jako

zgodność myśli z rzeczywistością)

Definicje nieklasyczne (prawda jako

zgodność z kryteriami)

koherencyjna ewidencyjna pragmatyczna powszechnej zgody

Pytania kontrolne

Zdefiniuj następujące pojęcia: przedmiot, rzecz, substancja, byt, cecha.

Co to są konteksty istnienia?

Wymień podstawowe kryteria istnienia.

Omów różne sposoby istnienia.

Wyjaśnij pojęcia: monizm, dualizm, pluralizm, materializm, idealizm.

Na czym polega spór o uniwersalia?

Na czym polega spór idealizmu metafizycznego z metafizycznym realizmem?

Jakie są podstawowe zagadnienia teorii poznania?

www.umcs.filozofia.lublin.pl

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Literatura

K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania. Metafizyka

J. M. Bocheński, Ku filozoficznemu myśleniu

J. Wojtysiak, Filozofia

T. Czeżowski, O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach

W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa. Metafilozofia i ontologia

A. Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii

K. Jaspers, Wprowadzenie do filozofii

M. Hempoliński, Filozofia współczesna

J. Hospers, Wprowadzenie do analizy filozoficznej