la scienza - scuoladifassa.it. la scienza e i scienziac.pdf · l diagram de flus vèrda delvers l...
Post on 12-Feb-2020
10 Views
Preview:
TRANSCRIPT
1
LA SCIENZA
Fin tel scomenz su la Tera l’om à scomenzà a vardèr curious l mond che l’era dintornvìa. Timpruma l’era mìngol spurous e bendeché chel che sozedea dintorn l lo sprigolèa: i tons, i tarluies, la mudazions del tempram...
Col jir del temp l’à entenù che vèlch fenomen naturèl l’era pericolous ma che l podea ence esser de ùtol.
L’à tacà a se domanèr percheche e coche chisc fenomens podea
entravegnir. Endèna che l smaorèa sia cognoscenzes, l’à abù ence la pruma responetes e l’à emparà a reprodujer vèlch fenomen e al durèr per miorèr sia condizions de vita.
2
N MOND DE FENOMENS Tel lengaz scientifich se ge disc fenomen a dut chel che pel esser osservà coi sensc. Studièr i fenomens vel dir fèr scienza. L’é n muie de spezialisć de la scienza che no doura demò i sensc per aer la informazions su la realtà.
L chimich studia l comportament de la materia. L laora tel laboratorie olache l fèsc si esperimenc e l doura desvalives strumenc: l microscopie per vardèr che che no se veit
zenza; l termometer per mesurèr la tempradura, l frigo per conservèr i esperimenc, l computer per fèr càlcoi matematics e archivièr i dac de sia
enrescides. L zoologh studia la besties e si comportamenc. L laora te laboratorie, ma più che auter alalèrgia olache stèsc la besties: vidores botanics, parches naturèi, ruves, leghes, bosć... I strumenc che l doura de più l’é: la lent de
smaorament per veder ence i animèi n muie pìcoi, l’ocèl per ge vardèr a la besties salvères dalonc zenza ge scechèr, l’aparat fotografich per documentèr sia enrescides. L botanich studia la piantes e l laora tant te
laboratorie che alalèrgia. Sia encèria l’é chela de regoer piantes, semenzes, pòlegn, per studièr l sparpagnament de la desvaliva sorts, sia capazità de adatament a l’ambient e la tecniches miores per la coltivazion. L doura ence n muie de contegnidores per conservèr i materièi
biné sù che dò l’analisea te laboratorie col microscopie. Ence l botanich doura l computer per archivièr e confrontèr i éjic de sia enrescides.
SCIENZES A COLORES
La scienza studia la realtà e si fenomens tras l’osservazion (coi cinch sensc e con desvalives strumenc),
i esperimenc e l studie.
3
Vigni letra de la parola SCIENZA l’é l scomenz de la 7 paroles che
vegn defenì chiò sotite. Descour de coluna paroles che se trata, scrìveles su la righes e dò encoloresc la letres de la parola SCIENZA aldò de la indicazions; te vegnarà fora na combinazion de colores che vèlch outa te veides te la natura.
I era Galileo Galilei, Albert Einstein,
Alessandro Volta. _ _ _ _ _ _ _ _ _
Canche l cresc o l chèla
muda l stat de la materia. _ _ _ _ _
L les fèsc l scienziat dò se aer fat la
domanes. _ _ _ _ _ _ _ _
L lo fèsc l scienziat te laboratorie per
verifichèr la ipoteses. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
L’é che che vegn studià de più dai scienziac. _ _ _ _ _ _
L’inom de la scienza che studia la besties. _ _ _ _ _ _ _ _
L’é n element de emportanza vitala. _ _ _ _
4
GALILEO GALILEI
Galileo Galilei l’é nasciù a Pisa del 1564. Sia familia era nòbola e el à podù jir a scola e studièr fin a l’università. Ge saea n muie bel la matematica percheche la servìa a studièr delvers la mecanica e l’enjegnerìa. L’à enventà l canocèl e dò l telescopie percheche ge saea n muie bel studièr la steiles. L’à stabilì n muie de leges scientifiches, desche chela che disc che l’aria
à n peis canche duc cherdea che no la n’abie. Col vardèr
e studièr l ciel Galileo à entenù che no l’era la Tera a esser tel zenter de l’Univers, descheche l’é scrit te la Bibia, ma che la Tera e i pianec śira dintorn l Soreie. Per chesta afermazions Galileo l’é stat prozessà e l’à cognù neèr chel che l’aea dit. Aboncont a la fin del prozess Galileo l’à dit «eppur si muove», amò spervajo che sia teorìes fossa dretes. L’é stat condanà a stèr te sia cèsa de campagna a Arcetri zenza poder veder nesciugn. Aló l’é mort del 1642 de 78 egn. L’é stat sepolì te la basilica de Sènta Crousc (Santa Croce per talian) a Firenze.
5
Lec chesta intervista enventèda che n bez ge à fat a Galileo Galilei.
B (bez): Bondì segnor Galileo, co vèles pa voscia enrescides?
G (Galileo): Bah, chiò a Unejia me sà bel jir a l’Arsenal a veder coche i
fèsc a lurèr l metèl. L’é n muie de robes enteressantes: la rodes
dentèdes, la cordes, la bindes e i stampes!
B: Ma vo, olà él pa che lurède?
G: Tel scomenz del cantier é avert mie laboratorie; vèrde i etres che
laora e tole jù notes, scrive mesures, fae mi càlcoi.
B: E co vèla pa con vesc coleghes? Lurède dessema e?
G: No trop. Mi coleghes stèsc n muie de temp sente jù dò si bie pulc a
lejer libres, ajache i peissa che l’é jà stat descorì dut. Gé no peisse
chest, donca... é de besegn de osservèr.
B: Ma vo aede semper volù fèr chest mestier?
G: Ei, son semper stat n muie curious. Canche siere pìcol fajee
esperimenc con dut chel che troèe, ence te cèsa!
B: Ma con che érel pa che fajaède chisc esperimenc?
G: Me é metù a pissèr e é enventà n muie de cosses strambes: n’ora
fata col gran e l’èga per mesurèr l temp, contegnidores de vierech
sofià (che à inom alambiches) che chiò a Unejia i fèr l’é n èrt!
B: Donca per vo fèr l’é più emportant che studièr?
G: Ben segur!
B: Benon! La pissède desche nos bec!
G: Però un zenza l’auter no joa nia!
B: Ah eco! Ve pièjel la matematica?
G: N muie, l’é l lengaz per traslatèr mia descorides. A la dir coscita pèr
senester, ma tinùltima l’é sorì, ence percheche l’é l’alfabet olache l’é
scrit la Natura.
B: Donca l sistem scientifich ve l’aede pissà vo?
G: Ei.
B: Osservazion, esperiment, lege?
G: Brao, veide che te ès studià. Veste che te rejone de vèlch mia
descorida?
B: Ei, develpai!
G: L canocèl, per ejempie, per vardèr la steiles e i pianec dalonc desche
se i fossa chiò davejin.
B: Ma te vos temp, i etres ve scutèei pa? Voi dir, érei a una con vo?
G: No trop! É cognù enscinamai descognoscer vèlch che aee dit... dò
aboncont l temp me à dat rejon.
B: Develpai centmile outes, soraldut percheche col sistem sperimentèl
a scola fajon sacotanta bela esperienzes e emparon n muie!
6
RITA LEVI MONTALCINI
Lec chesta intervista fata a Rita Levi Montalcini (1909), scienziata de anchecondì.
R (Rita): L cervel no à fizes. Se l séghita a lurèr, l se renova a dò a dò, ence dò i otanta egn. Apontin, a desferenzia de etres òrghegn, l pel ence miorèr. Chest posse l palesèr ogne dì metan
en esser mia atività de gra a sacotenc mec neves ma ence a mie pensier e mie anteveder più fons.
D: Se vo assède a la leta vint egn, a colun studie nef ve dajassède pa jù?
R: Se n’aesse doi o cincanta fossa valif. Sessaben, studiasse l cervel. L’univers che l’é daìte te ogneun de nos. Él fosc zeche de più enteressant? Descorir l funzionament de la ment. L cervel spiega dut. Se cogn peèr via da chiò.
D: L cervel no à fizes ma, fosc, vèlch un l’é più bel che etres...
R: No cree, l’inteligenza no la é deldut programèda canche un l nasc. Voi dir che no la é genetica. La fémenes, per ejempie, les
vèl valif che i omegn, anzi, les à l cervel più flessìbol. Purampò tel cors de la storia les é states tegnudes dalonc da l’istruzion. Ma canche les pel ruèr al saer, i éjic no mencia.
B: E anter vesc enteresc él amò Schubert e Bach?
R: Canche siere joena i scutèe da les cinch dadoman. Mi vejins me dijea: “Amàncol taca fora da usc l program del dì.” Ma aldidanché no é temp...
7
Lec chesta finta intervista a Rita Levi Montalcini e scrif ite duran la paroles apede.
B: Bondì, segnora Rita Levi Montalcini. Son n bez con n
gran enteress per la scienzes. Posse ve fèr
n’intervista?
R: Ben segur, l’é n onor esser intervistèda da n bez.
Sèste che n mie colega, l professor Albert Einstein, l dijea che l secret de l’esser creatif l’é te la
............................, te la ment che resta beza.
pitura
mùsega
curiosità
B: L’é vera, nos sion n muie curiousc. Bendeché i gregn
ne crida percheche volon saer dut e, per entener, spacon zeche, ma demò per veder che che l’é ite!
R: La enrescida scientifica va apontin daìte. Peissa al
corp uman, ite ti òrghegn che i lo fèsc... Per ejempie,
ite tel ..............................
laboratorie
cervel
computer
B: Che studiède vo belapontin?
R: Studie l cervel: l’é n .............................. da no
creer, desche n liber olache vigni piata é più enteressanta che chela dant! Mìngol desche canche
da sera te es dò a lejer n liber che te ciapa e no te
volesses mai lascèr ló.
òrghen
prodot
argagn
B: Che él pa ite tel cervel?
R: L’é la zélules nervouses, che les se taca ensema
desche rames de n èlber e les se mana la
................................., l’é la idees e i pensieres, l’é
la storia che aon vivù e chel che saron.
letres
telefonèdes
informazions
B: Olà él pa che studiède dut chest?
R: Ti laboratories, olache l’é .......................... n muie
potenc che ne moscia gran chel che l’é n muie pìcol e
scienziac che se dèsc jù n muie de ores te na dì a fèr
analises, tor jù notes, meter ensema la idees e dut chel che vegn descorì vigni dì.
microscopies
telescopies
mapes
B: Él senester?
R: Vèlch outa, l’é n troi pien de empedimenc. Pel
sozeder de lurèr dis e dis dò n ..............................
e tinùltima va dut stort. E se cogn peèr via endò dal
scomenz.
contegnidor
esperiment
termometer
B: Se no assède podù fèr chest mestier, che assède fat?
R: Per me fèr la biologa e la enrescidora no l’é n lurier,
l’é na pascion. Mia vita zenza la ......................... la
fossa stata trop desvaliva che no posse e no voi me
la fegurèr!
speranza
mestier
enrescida
8
L SISTEM SPERIMENTÈL L sistem sperimentèl l’é la più gran revoluzion scomenzèda da Galileo e portèda a compiment da Newton. L’à chest inom percheche l scienziat fèsc i esperimenc desche proes. Per spieghèr i fenomens, l scienziat laora aldò del sistem sperimentèl che l’é fat da desvaliva fases.
1.L’osserva n fenomen.
2.L se fèsc domanes.
3.L ge dèsc na spiegazion al fenomen fajan na ipotesa.
4.L fèsc l’esperiment per veder se l’ipotesa la é dreta.
5.L registra i éjic arjonc.
6.L verifica se l’ipotesa la carenea.
7.L rua a na conclujion.
Se sia ipotesa la é falèda, l scienziat proa a n fèr n’autra de neva e l fèsc etres esperimenc fin canche l’é bon de ge dèr na spiegazion che carenea al fenomen.
Col sistem sperimentèl
l scienziat
esplora
la realtà
aldò de n prozediment prezis.
9
L DIAGRAM DE FLUS Vèrda delvers l diagram de flus e proa a l spieghèr con tia paroles.
SCOMENZ
osservèr l fenomen
se fèr la domanes
fèr ipoteses
fèr i esperimenc
registrèr i éjic
Se èl responet
a la domanes?
EI
NA
l’ipotesa la é giusta
FIN
10
PROA A FÈR L SCIENZIAT Lec delvers, peissege sora, dò fenesc l diagram de flus te la piata che vegn.
1. Osservèr l fenomen.
1. Chesta pianta no cresc dreta ma la é utèda envers la fenestra.
2. Se fèr na domana. 2. La piantes se méveles?
3. Formulèr na ipotesa, che fossa proèr a dèr na spiegazion a la domanda.
3. La piantes se outa per chierir la lum del soreie.
4. Fèr l’esperiment per veder se l’ipotesa la carenea.
4. Enjignèr na scàtola con n busc da na man. Ge dèr èga a la pianta, la meter te la scàtola e serèr col chiovertech.
5. Tor jù notes per descriver l’esperiment e registrèr i éjic.
5. Lascèr passèr n trat de temp ma seghitèr a ge dèr èga a la pianta e osservèr chel che sozet.
6. Verifichèr se la ipotesa carenea.
6. La pianta se à dobià e la é vegnuda fora dal busc.
7. Ruèr a la
conclujion.
7.Per viver la pianta à de besegn de lum;
canche no n’é assà la se mef per la chierir.
8. Se la ipotesa no carenea proèr a n fèr n’autra, fèr endò i esperimenc fin a ruèr a la spiegazion che carenea.
11
L DIAGRAM DE FLUS Vèrda delvers l diagram de flus e proa a l spieghèr con tia paroles.
SCOMENZ
La pianta cresc utèda envers la fenestra.
EI
NA
FIN
12
MA... Lec delvers e rejona con ti compagnes.
1. Osservazion Canche te moles n papier e na moneida da la medema auteza, te te n’adès che la doi cosses no ruà jabas tel medemo moment.
2. Domanda Perché pa la moneida rua sobito sul fon, enveze l papier l sgolatea te l’aria dant de se pojèr jabas?
Proa a fèr na ipotesa.
3. Ipotesa La moneida peisa de più che l papier. Proa a fèr n esperiment per verifichèr se la ipotesa carenea.
4. Esperiment Tol la moneida e l papier regucià e mòleli jù ensema da la medema auteza. La moneida e l papier regucià i ge met belelà l medemo temp a tocèr tera: l’ipotesa no
carenea. Se tia ipotesa fossa stata dreta, te aesses podù ruèr a la conclujion. Te chest cajo tia ipotesa era falèda, donca te cognes n formulèr n’autra.
5. Neva ipotesa Fosc la cosses croda ence aldò de sia forma.
6. Esperiment Tol doi papieres, ma un demò regucià. Mola jù i doi papieres da la medema auteza.
L sfoi regucià rua jabas dant de chel avert fora.
7. Conclujion La cosses che croda va più pian percheche l’é l’aria, ma a na vida desvaliva aldò de sia forma.
13
PROA
Met adum coche carenea.
Comeda i cinch fai. La scienza studia la fegura e si dessegnes tras l’osservazion (coi
cinch deic e con desvalives colores), i ciapoc e l studie.
CHIMICH
piantes
materia
besties
BOTANICH
ZOOLOGH
14
PROA
Met adum ogne strument con sia funzion.
L serf per mesurèr la tempradura
L serf per ge vardèr a che che no se veit
zenza.
L serf a ge vardèr a la
besties dalonc.
Met adum ogne sens con la informazions che l ciapa.
VISTA UDIT GUST TAST SNÈSA
CALOR VERSC COLORES SAORES ODORES
Scrif ite duran chesta paroles:
veder sensc snasèr cercèr tor fora scutèr
Tras i cinch ................. l corp uman l’é bon de: ........................ formes e colores, ........................... i odores, ......................... sons e rumores, ................................. saores e ....................... forma, consistenza e tempradura de dut che che ge stèsc dintorn. Te coluna pèrt del corp él pa la maor pèrt di òrghegn de sens? ............................................................................................
15
PROA: L SISTEM SPERIMENTÈL
Met adum la paroles a man cencia co la azions a man dreta.
CONCLUJION
Tole vèlch semenza de fajel e la mete
sun doi toc de bata desvalives. N bagne
duc i dis demò un.
ESPERIMENT
OSSERVAZION
IPOTESA
Béleche de segur,
per butèr, la semenzes de fajel à
de besegn de èga.
La semenzes de
fajel metudes sora la bata bagnèda les
buta, cheles metudes sora la
bata suta na.
La semenzes de
fajel per butèr à de
besegn de èga.
16
PROA: L SISTEM SPERIMENTÈL
Met en órden la fases del lurier del scienziat coi numeres.
� L se fèsc domanes. �L formulea ipoteses.
� L’osserva l fenomen. � L registra i resultac.
� L’analisea i éjic, l rua a na conclujion. � L fèsc i esperimenc.
Scrif ite. L scienziat .................................... l fenomen e l se fèsc zeche ................................................ . Dò tras la formulazion de ................................................, che l cognarà verifichèr coi
..........................................., l met ensema ............................ e l rua a ..............................................
Proa a fèr l’esperiment, dò scrif ite. Ipotesa: Perto tia la cosses peiseles dutes valif? � Ei � Na Tol n pé de ciauza longes, met ite te n pe na cola e te chel auter n scuier, dò auza la ciauza longes e vèrda colun che l’é l pe che rua
più en ju. Dapodò tol fora una de la doi cosses, met ite n làpisc e auza sù la ciauza longes. Che él pa che peisa de più? ...................................................... Da che él pa che se l’enten? ......................................................
Tia ipotesa la era � dreta � falèda
17
PROA: L DIAGRAM DE FLUS I toc del diagram de flus che porta dant n esperiment che rejona de la tenjion superfizièla i se à mescedà. Taeli fora e encóleli dò l’órden temporèl.
FIN
Empienesce n bicer de èga.
SCOMENZ
Tole n bicer de èga.
Vèrde che che sozet.
Tole na voia e la mete pian pian soravìa l’èga.
Rue a la conclujion che la superfize de l’èga la é desche na sort de pelicola
lastia.
19
PROA: I SCIENZIAC
Scrif colun chel’é l scienziat de chi chiò sotite che se cruzia de chesta ativitèdes.
chimich meteorologh zoologh botanich
L studia l comportament de la besties.
L tol jù i temprames di lesc.
L studia la piantes.
L doura la proetes.
L’osserva che che fèsc i leons te la savana.
Un de si strumenc l’é l’ocèl.
L’osserva l sparpagnament de la semenzes.
L studia l moviment di venc.
L studia l mudament de la materia.
L fèsc la previjion del temp.
Colun él pa de chisc mestieres che te saessa bel fèr? Perché pa? ..............................................................................................
..............................................................................................
..............................................................................................
..............................................................................................
..............................................................................................
..............................................................................................
..............................................................................................
..............................................................................................
20
PROA: LA SCIENZES Respon con X coche carenea. La scienzes se cruzia del studie di fenomens osservé tras: � un di nesc sensc � la vista � duc nesc sensc
L scienziat te so lurier de enrescida pel durèr vèlch strument per miorèr l’osservazion del fenomen desche: � l computer � l microscopie � la televijion � l telescopie � la lent de engrandiment � l’auto
L microscopie l’é n strument che ge serf al scienziat per: � osservèr i fenomens dalonc � osservèr particolères che no se pel veder zenza
L telescopie l’é n strument n muie ùtol per: � l zoologh � l storich � l’astronom � l medico
La ciates de na formìa pel esser osservèdes miec: � col telescopie � co na lent de engrandiment � zenza nia
La ipoteses che l scienziat fèsc dò se aer domanà zeche: � les é semper dretes � les cogn esser desmostrèdes
� les pel esser fausses � les mena semper a na conclujion Met adum i sensc co la informazions che se pel aer...
cognosce i perfumes, i odores, la puzes de dut chel che é dintornvìa
cognosce l color, la forma, i movimenc, la posizions de dut chel che é dintornvìa
cognosce i sons, i rumores, la mùsega, la
oujes de dut chel che é dintornvìa
descoure se n corp l’é freit, ciaut, morbie, dur, grovech, lizech...
decerne fora la saor de la magnadiva e de la beandes
con la vista
con l’udit
co la snèsa
col gust
col tast
21
PROA Scrif ite la paroles che mencia duran cheles chiò sotite.
Nos vivon noscia vita semper en contat co la ...............................
La natura l’é dut chel che ne stèsc dut dintorn: la .......................,
la piantes, i omegn, i monc e n muie de auter.
I ................................ , descheche fajon ence nos, i osserva e i
.............................. dut chel che sozet apede e dalonc da nos: la
.................................. che vegn jù da la .............................., l
pom che cresc su l’èlber, la ........................ lumenouses.
Te la natura l’é n muion de .............................. e, apontin per
chest, no bèsta na scienza demò a i studièr. L’é setores desvalives
de la scienza che se cruzia de aspec particolères, per ejempie la
.................................... studia la besties, la ............................
studia l corp uman, la ............................ la piantes.
Per sòlit duc i scienziac per studièr che che i vel enrescir i doura n
............................. .................................... L prum che à
rejonà de l’emportanza di ............................... e del sistem
.................................. l’é stat l gran Galileo ..............................
Per lurèr fora sia atività scientifica, i studiousc doura strumenc
desvalives desche l ................................, la proetes, l
termometer, la .............................., l computer.
zoologìa Galilei esperimenc sistem sperimentèl
natura steiles pievia fenomens stadìa anatomìa
besties studia microscopie scienziac
nìgoles botanica sperimentèl
22
PROA Respon. 1. Che stùdiela pa la scienza? 1. La scienza studia .................................................................. 2. Con che él pa che se studia la scienzes? 2. La scienzes se les studia con .................................................. .............................................................................................. 3. Coluns éi pa i cinch sensc?
3. I cinch sensc l’é: ................................................................. .............................................................................................. 4. Coluns éi pa i cinch òrghegn de sens? 4. I cinch òrghegn de sens l’é: ................................................... .............................................................................................. 5. Che scienziac él pa? 5. Anter i scienziac l’é ............................................................... 6. Chi érel pa Galileo Galilei? 6. Galileo Galilei ....................................................................... .............................................................................................. .............................................................................................. 7. Chi él pa Rita Levi Montalcini? 7. Rita Levi Montalcini .............................................................. .............................................................................................. 8. Che strumenc se dourel pa per studièr la scienzes? 8. Per studièr la scienzes se doura ............................................. ..............................................................................................
.............................................................................................. 9. Coluna él pa la fases del sistem sperimentèl? 9. La fases del sistem sperimentèl l’é: ......................................... .............................................................................................. .............................................................................................. ..............................................................................................
top related