kemik İliği ne İşe yarar?¼rtiker, belirli formlar ve anafilaktik şok gibi daha ciddi...

Kemik İliği Ne İşe Yarar?Turkish Edition

Kemik İliği Ne İşe Yarar?

Resimler: Kirk Moldoff Çeviri: Dr. Zulkhumor Yunusova, Taşkent, Özbekistan.

The Myelodysplastic Syndrome Foundation, Inc. tarafından © 2014 tarihinde yayınlanmıştır

2

İçeriği

Kemik iliği nedir? 4

Kök hücreler 4

Dolaşımsistemininönemi 10

Hemoglobin 10

Demir 12

Kırmızıkanhücreleri 12

Beyazkanhücreleri 15

Lenfositler 15

Monositler 15

Granülositler 15

Nötrofiller 16

Eozinfiller 16

Bazofiller 16

Trombositler 17

3

Miyelodisplastik sendrom benim kemik iliğimi nasıl etkiler? 18

Kırmızıkanhücreleriüzerindekietkisi–Kırmızıkanhücrelerininsayısınınazalması

(anemi) 19

Beyazkanhücreleriüzerindekietkisi–Beyazkanhücrelerininsayısınınazalması

(nötropeni) 20

Trombositlerüzerindekietkisi–Kanpulcuklarınınsayısınınazalması(trombositopeni) 20

Kemik iliğinin incelenmesi 21

Kemikiliğiaspirasyonu 21

Kemikiliğibiyopsisi 21

Numuneişleme 22

Kemikiliğibiyopsiprosedürü 22

MDS hakkında daha fazla bilgi için 24

2

Kemik iliği nedir?

4

Kemik iliği–özelliklesternumvekalçakemiklerigibiuzundüzkemikleriniçndekiiboşluklardabulunanbesleyicisüngerimsidokudur.İkitürkemikiliğivardır:kırmızıkemikiliğivesarıkemikiliği.Sarıkemikiliğindeyağhücresisayısıkırmızıkemikiliğineoranladahafazladır.Kemikiliğininikitürüdekandamarlarıihtivaeder.

Kök hücreleriKemikiliğihertürhücreleriüretenbir“fabrikayıandırır.Buhücrelerekemikiliğindeveperiferikkandarastlanır.Bufabrikanınçalışmasıpluripotentkökhücrelerininfonksiyonlarınabağlıdır.Pluripotenthücrelerdiğerhücretürlerininözelliklerinieldeetmeyeteneğinigösterir.

Pluripotential Latince pluri – çok ve potential – potansiyel sözcüklerinden oluşmuştur.

Biliyor muydunuz?Doğumda tüm kemik iliği kırmızıdır. Yaşlandıkça daha fazla kemik iliği sarı kemik iliğine dönüşür. Erişkinlerde, kemik iliğinin yaklaşık yarısı kırmızı, yarısı sarı kemik iliğidir.

Kompakt kemik

Süngerimsi kemik

Kırmızı kemik iliği

Uzun kemik

6

Mezenkimal - bağ dokusu, kan damarları ve lenf damarlarını oluşturan embriyonik dokudur.

Hematopoietik - kemik iliğinde kan hücrelerinin oluşumu ve gelişmesidir.

Kemikiliğindeikitipkökhücrevardır:Hematopoietikvemezenkimal.Çeşitlieritrositlervepluripotentkökhücrelerinüretimsürecindenoluşanbuişlemhematopoezolarakbilinir.HematopoietikkökhücrelerinPluripotentliğikandolaşımındakiherhangibirhücretipiolabilir.Dokuvehormonalfaktörlerinetkisialtında,buhücrelerspesifikkanhücrehatlarınadönüşür.Farklılaşmayadaolgunlaşmasürecineparalelolarakbunlarbizimkandolaşımındatanıdığımızhücreleredönüşürler.

8

Bueritroidveyakırmızıkanhücrelerini(eritrositler)içerir.Eritrositlerakciğerlerdenvücuduntümbölümlerineoksijentaşır.Beyazkanhücreleri(lökositler)bağışıklıksisteminintemelinioluşturanlenfositlerden,miyeloidhücrelerolannötrofiller,monositler,eozinofillervebazofillergibigranülositlerdenoluşmaktadır.Beyazkanhücreleribakteriveyavirüsleresaldırarakyokederler.Granülositlerçeşitlibağışıklıksüreçlerindeyeralırlar.Trombositlerisekemikiliğininenbüyükhücrelerindenolanmegakaryositlerinsitoplazmaparçalarındanoluşmaktadır.

Biliyor muydunuz?Kan pulcukları (trombositler) yaralandığınızda kanı pıhtılaştırarak kanamanın durdurulmasını sağlar.

Kan pıhtısı

Monosit

BazofilEozinofil

Trombositler

LenfositNötrofil

Lenfoid kök hücre

Eritrosit

Pluripotent kök hücreler

Myeloid kök hücre

10

Eritrositler,trombositlervebeyazkanhücrelerininbüyükçoğunluğukırmızıkemikiliğindeoluşurken,azbirkısmıdasarıkemikiliğindeoluşur.Herbirimizhayatboyuncakemikiliğindenaralıksızkanhücreleriüretilmesidöngüsünemuhtacız.Çünkühücrelerdenherbirininyaşamsüresisınırlıdır.Sağlıklıkemikiliğivücudunuziçingerekenmiktardakanhücresiüretmektedir.Vücutekoksijeneihtiyaçduyduğundakırmızıkanhücrelerininsayısıartar,kanamadatrombositsayısıçoğalırveenfeksiyonriskioluştuğundabeyazkanhücrelerininsayısındaartışkaydedilir.

Dolaşım sisteminin önemiDolaşımsistemivücudunuzuntümorganlarıilebağlantılıdır.Kırmızıkanhücreleriveyaalyuvarlarkanyoluylaoksijentaşırlar.Hücrelerdenherbirikendifonksiyonlarınıyerinegetirebilmekiçindolaşımsistemiilebağlantıiçindedir,çünkühücrelerinçalışmasınısağlayananaelemanoksijendir.

HemoglobinHemoglobin(Hgb)kırmızıkanhücrelerininbirparçasıolanproteindir.Fiilen“kırmızıkanhücrelerine”kırmızırenkverenbuproteindir.Hemoglobiningörevioksijeniakciğerdenalarakeritrositleretaşımak,sonradaoksijenibuelemanaihtiyaçduyanorganlara–kalbe,kaslaravebeynenakletmektir.HemoglobinayrıcaCO2veyakarbondioksitiuzaklaştırırvesolukvermeesnasındabuatıklarıvücuttançıkarmakiçinyenidenakciğerleretaşır.

Biliyor muydunuz?Kırmızı kan hücrelerinin yaşam süresi ortalama 120 gündür, trombositler ise sadece 8-10 gün yaşarlar. Bazı beyazı kan hücrelerinin ömrü çok kısadır ve birkaç saati geçmez. Bunun yanı sıra uzun yıllar yaşamaya devam eden beyaz hücreler de vardır.

DemirDemirvücuttaenönemlibesinöğelerindendir.Proteinilebirliktekırmızıkanhücrelerindehemoglobinüretirvekırmızıkanhücrelerinin(eritropoez)üretimindeönemliroloynar.Vücuttademirkaraciğer,dalakvekemikiliğindebirikir.DemirindepolamabiçimiFerritinolarakbilinir,ferritindekananaliziyoluylaincelenir.Günlükhemoglobinüretimiiçingereklidemirinbüyükkısmıuzunömürlükırmızıkanhücrelerininyıkılmasısonucueldeedilir.

Kırmızı kan hücreleriKırmızıkanhücrelerininüretimineeritropoezadıverilir.Kökhücresiningelişerektamfonksiyonlukırmızıkanhücresinedönüşmesisüreci7güntutar.Kırmızıkanhücrelerinin120güngibisınırlıbiryaşamdöngüsüvardırvevücutta

sürekliolarakyenilenmelerigerekmektedir.

Eritropoezvücuttaoksijeneksikliğinden(hipoksi)kaynaklanır.Oksijeneksikliği,böbreklerieritropoietin(EPO)hormonuüretmeyezorlar.DahasonraEPOkemikiliğinieritrositüretmeyeteşvikeder.Eritropoetinbusürecikandolaşımınakatılarakvetümvücuttadolaşarakgerçekleştirir.TümvücuthücreleriEritropoetintarafındanetkilenirsede,sadecekırmızıkemikiliğihücreleribuhormonatepkigösterir.Yenikırmızıhücrelerinüretimineparalelolarakbunlarkandolaşımınageçervekandakioksijentaşımayeteneğiniartırır.Vücutdokularıgereklioksijenseviyesineulaşıldığınıhissetiklerindeböbreklerieritropoetinsalgılanmasınıyavaşlatmayazorlarlar.

12

Biliyor muydunuz?Organizm demir fazlasını doğal yollardan dışarı atma imkanın-dan yoksundur.

Oksijen

Kırmızı kan hücreleri (alyuvarlar)

Hemoglobin

14

Vücudunuzdakibu“geribildirim”formu,kırmızıkanhücrelerininsayısınınnispetenistikrarlıkalmasınısağlar,vücudunuzunihtiyaçlarınıkarşılamakiçinyeterlimiktardaoksijendeherzamanmevcuttur.

Kırmızıkanhücreleriyaşlandıkçadahaazaktifvedahakırılganbirhalegelirler.Olgunkırmızıkanhücrelerifagositozadıverilensüreçsırasındabeyazkanhücreleri(makrofajlar)tarafındanvücuttançıkarılırveyaimhaedilir,hücreleriniçeriğiisekanakarışır.Parçalanmışhücrelerdeneldeedilenhemoglobindemirikanilebirlikteyayenieritrositlerüretimiiçinkemikiliğinetaşınır,yadakaraciğerdevediğerdokulardabirikir.

Genelliklegünlükolarakeritrositlerintoplamsayısınınençok%1vücuttayenilenir.Sağlıklıbirkişininvücudundahergünüretilenkırmızıkanhücrelerininsayısıyaklaşık200milyarkadardır.

Makrofaj eski yunanca ‘macro’ (büyük) ve ‘phage’ (yemek) sözcüklerinden kaynaklanırç

15

Beyaz kan hücreleri (akyuvarlar)Kemikiliğisağlıklıbirbağışıklıksistemiiçingerekliolanbeyazkanhücrelerininfarklıtürleriniçoksayıdaüretir.Buhücrelerenfeksiyonlarıönlerveenfeksiyonlarlamücadeleederler. Beyazkanhücreleriveyalökositlerinbeşanatipivardır:

LenfositlerLenfositler,kemikiliğitarafındanüretilir.Bunlarburun,ağızyadakesisonucuderiyoluylavücudagirenvirüslerinnedenolduğuenfeksiyonilemücadeleiçindoğalantikorlaroluştururlar.Busürecivücudagirenyabancımaddelerintanınmasıyoluylayürütürvesonrabumaddeleresaldırmakiçindiğerhücreleresinyalverirler.Lenfositlerinsayısı,butürsaldırılarayanıtolarakartar.İkitemellenfosittipivardır;BveT-lenfositleri.

MonositlerMonositlerdekemikiliğindeüretilir.Olgunmonositlerinkaniçindekiömrüortalamasadece3-8saattir,amabunlardokuiçinetaşındıklarındamakrofajdenilenbüyükhücreleredönüşürler.Makrofajlardokulardauzunbirsürekalabilir;yabancıbakterileri,bazımantarları,ölühücrelerivevücutiçinyabancıolandiğermaddeleriabzorbeetmeveyoketmeyoluylavarlıklarınısürdürebilirler.

GranülositlerGranülositler–üçtipbeyazkanhücreailesinin–nötrofiller,eozinofillervebazofilleringrupsaltanımıiçinkullanılanbirterimdir.Granülositgelişimiikihaftasürebilir,ancakbakteriyelenfeksiyonriskiarttığındabusürekısalabilir.

Kemikiliğiayrıcabüyükmiktardaolgungranülositbarındırır.Kandadolaşanhergranülositkarşılığındakemikiliğindedolaşımaçıkmayıbekleyen50-100arasındahücrevardır.Neticedekandakigranülositlerinyarısıenfeksiyontespitindensonra7saatiçindevücudunuzdaenfeksiyonlasavaşmayateşvikedilebilir!Granülositkandolaşımınıterkettiktensonraartıkgeridönmez.Tespitedilendurumabağlıolarakkaslarda4-5günkalabilir,bununlabirlikte dolaşımdasadecebirkaçsaatiçinyaşamayeteneğinimuhafazaedebilir.

NötrofillerNötrofillerenyaygıngranülositşeklidir. Bakterivevirüsleresaldırarakbunlarıyokederler.

EozinofillerEozinofillerbirçokparazitikenfeksiyontürüne,vediğerorganizmalarakarşımücadeleyekatılırlar.Ayrıcabazıalerjikreaksiyonlaradakatılmaktadırlar.

BazofillerBazofilenseyrekbeyazkanhücreleridirvehistaminvediğermaddelerinserbestkalmasınanedenolanfarklıallerjenleretepkigösterirler.Bumaddeleretkilenendokularıntahrişveiltihabınanedenolurlar.Vücudunuztahrişveiltihabıfarkedincekandamarlarınıgenişletereksıvınındolaşımsisteminiterketmesivedokularagirmesiniteşvikeder,bununlatahrişnedeninizayıflatırlar.Bureaksiyon,samannezlesi,bronşiyalastım,ürtiker,belirliformlarveanafilaktikşokgibidahaciddidurumlardagözlenmektedir.

16

17

TrombositlerTrombositlerthrombopoezolarakbilinenbirsüreçiçindekemikiliğindeüretilirler.

Trombositlerkanpıhtılaşmasısürecindevekanamayıdurdurmakiçinpıhtıoluşumundaönemliroloynarlar.

Kanamayarayerindetrombositlerinaktivitesiniartırır.Trombositlerfibrinoluşturmakiçindiğermaddelereyapışarakbunlarlabirleşirler.Fibrinfilamentlibiryapıyasahiptirve

dışpıhtıveyakabuklanmaoluşturur.Trombositeksikliğifazlakankaybınavehematomanedenolabilir.Trombositinçokdüşükdüzeydeolmasıdurumundaaçıkyaralardakanpıhtılaşmasıimkansızhalegelirveiçkanamariskidoğabilir.

Biliyor muydunuz?Sağlıklı kemik iliği genelde bir mikrolitre kan içinde 150 ila 450.000 trombosit üretebilir ki bu kan miktarı bir toplu iğnenin başına yerleştirilebilir.

18

Miyelodisplastik sendrom benim kemik iliğimi nasıl etkiler?

Miyelodisplastiksendromu(MDS)olaninsanlardakemikiliğiyeterlimiktardasağlıklıkanhücreleriüretmeolanağındanyoksundur.Bu,kemikiliğindeüretilenhücrehatlarındanherhangibiriniveyaüçünüdeetkileyebilir.Eritrositler,lökositlervetrombositlertamoluşamazvebunlardanbazılarıveyahepsidolaşımakarışamadankemikiliğindebirikir.Butürhücrelerinömrüçokkısaolabilir,neticededolaşımsistemindeyeterlimiktardaolgunkanhücresioluşmasıengellenir.Fiilenbuhücrelerkemikiliğindeolgunlaşmadanölürler.Bununsonucuolarakkemikiliğindegerekendenfazlaolgunlaşmamışveyablastikhücrelerbirikir,dolaşımsistemindeisegerekendendahaazmiktardaolgunkanhücrelerioluşur.Buhücrehatlarındanherhangibirindekanhücresi(eritrosit,lökositveyatrombosit)sayısınınyetersizolmasıMDS’ninanaözelliğidir.DüşükkansayımıMDShastalarınaözgüolanenfeksiyonlar,anemi,morarma,veyayüksekkanamariskigibitipikproblemlereyolaçar.

Dolaşımsistemiiçindekanhücrelerininsayısınındüşükolmasınınyanısırahücreler,displastikolabilir.Displazininresmitanımı-hücreninanormalşekilvedışgörünüşüdür(morfoloji).Miyelo-önekiYunancadankaynaklanırvekemikiliğindekiveyakanıniçindedolaşanolgunkanhücrelerinin“anormal”görüntüsüolduğunukasteder.Displastikhücrelerdüzgünçalışamaz.Displazininyanısıra,hastaların%50’sinde“blast”olarakbilinenolgunlaşmamışhücrelerinsayısındaartışkaydedilir.

19

Kırmızı kan hücreleri üzerindeki etkisi Kırmızı kan hücrelerinin sayısının azalması (anemi)Kemikiliği,genelde,olguneritrositlerüretir,buhücrelerdekihemoglobindevücudunuzundokularınaoksijentemineder.Kanhacmindekitoplamkırmızıkanhücrelerininyüzdesinehematokritadıverilir.Sağlıklıkadınlardahematokrit%36-46,erkeklerdeise%40-52arasındadır.Hematokritbelirtilenaralığınaltınadüştüğündevücuduntümdokularınayeterlimiktardaoksijensağlayansağlıklı,yetişkinkırmızıkanhücrelerininüretimiazalır.Kırmızıkanhücrelerininsayısınınvehemoglobindüzeyinindüşükolmasıveazmiktardaoksijeniçermesidurumunaanemiadıverilir.Budaşekilaçısındanhafif(hematokrit%30-35arasında),ılımlı(%25-30arasında)veağır(%25’inaltında)olmaküzereüçeayrılır.Anemidisplastik(olgunamadeforme)kırmızıkanhücreleriaracılığıylataşınanoksijeninefektifolmamasıdurumundagelişebilir.

Sağlıklı olgun kırmızı kan hücreleri Atipik (“displastik”) kırmızı kan hücreleri

20

Beyaz kan hücreleri üzerindeki etkisi Beyaz kan hücrelerinin sayısının azalması (nötropeni)Kemikiliğigeneldebirmikrolitrekanbaşına4000-10,000arasındabeyazkanhücresiüretir;AfrikakökenliAmerikalılardabusayıdüşüktür,mikrolitrebaşına3200-9000arasındabeyazhücreüretilir.

BazıMDShastalarındanötropeniyadadüşüksayıdalökositgelişir.NötropenigözlenenMDShastalarındagenelliklenötrofilsayısıçokdüşüktür.Nötrofilsayısıazolduğunda,zatürreveidraryoluenfeksiyonugibibakteriyelenfeksiyonlarınbulaşmariskiartar.Buenfeksiyonlaraateşyüksekliğieşlikedebilir.BazanbuenfeksiyonlarnötrofilsayısınabağlıolmadandagelişebilirkibununnedenilökositlerinfonksiyonlarınınMDStanısıolmayaninsanlardakigibinormalolmamasıdır.

Trombositler üzerindeki etkisi Düşük trombosit sayısı (Trombositopeni)MDSaynızamandatrombositsayısınınazalmasınaveyatrombositopeniyeyolaçabilir.Trombositsayısıanormalveyadüşükolankişilerdeenhafifdarbeveyakesisonucundadahimorarma,hattakanamagörülebilir.

Enderolarakrastlananağırtrombositopenisırasındatrombositsayısı20,000altınadüşerveciddisorunlardoğurabilir.

21

Kemik iliğinin incelenmesi

Kananalizinizkansayımınıdüşük(sitopeni)gösterdiğindedoktorunuzkemikiliğininincelenmesinitavsiyeedebilir.Kemikiliğininincelenmesisonucundakemikiliğindemevcutanormallikler(örneğin,displastikhücreleri)tespitedilebilirvekromozom(sitogenetik)değerlendirmesiyapılır.

Butestlertanıiçingerekliekbilgilersağlar.Kemikiliğiincelemesiikiişlemiçerir:kemikiliğiaspirasyonuveiğnebiyopsisi.Herikiyöntemde,normaldeaynıandagerçekleştirilir.

Kemik iliği aspirasyonuAspirasyonyoluylaeldeedilenkemikiliğikemikiliğininsıvıbölümündenalınanörnektir.Numunehücreninşekli(morfoloji)hakkındabilgiverir:hücrelerdeolgunlaşmanasıl(farklılaşma),kemikiliğindenemiktardablastikhücre(olgunlaşmamışhücre)mevcuttur.Aspirasyonunsitogenetikanalizisitopenininnedenininbelirlenmesiamacıylakullanılabilir.

Kemik iliği biyopsisiKemikiliğibiyopsisikemikiliğininsüngerimsimerkezindenalınanörnektir.Kemikiliğininçekirdeğininuzunluğugenelde1,5-2,0cm’dir.Kemikiliğihücrelerinin(aşırıdolu=hiperselüler,boş=hiposelülar)sellülaritesiileilgilibilgisağlar.İncelemeayrıcademirvefibrozismiktarlarıvediğeranormalhücrelerinvarlığıhakkındabilgisağlar.

22

Numunenin işlenmesiKemikiliğibiyopsisiveaspirasyonyoluylaeldeedilennumunecamüzerineveçeşitlilaboratuartesttüplerinedoldurulur.Tüplerhematopatholojiuzmanına,hastalıklarıntanısındakanvekemikiliğiörneklerinindeğerlendirilmesikonusundauzmanlaşmışdoktoragönderilir.Buuzmanaspirasyonveyaiğnebiyopsisiileeldeedilenkemikiliğiörneklerinihücreleriincelemekiçinbirmikroskopkullanır.Aspirasyonileeldeedilenkemikiliğibiyopsisiörneğininincelenmesivesonuçalınmasıyaklaşık2-4günsürebilir.

Sitogenetikçalışmalarvediğerözelçalışmalarikihaftakadarsürebilir.

Prosedür Kemik iliği biyopsisi prosedürüKemikiliğialınmasıdoktorunofisindeyirmidakikaiçindegerçekleştirilebilir.Buişlemlokalanestezikullanılarakyapılır,yadabazıdurumlardadüşüksedasyonuygulanır.

1. Hastasağveyasolyanınaveyakarınüstüneyatar.

2. Biyopsikalçanınsağveyasolarkatarafındanalınır.

3. Ponksiyonalanıüzerindenlidokainkullanılarakanestezi(ciltuyuşması)sağlanacaktır.

4. Ağrıkesicienjekteedildiktensonraciltüzerindekemikiliğiaspirasyonugerçekleştirecekiğneninsokulmasıileküçükbirdelikaçılır.

kemikiliği

ilyakçıkıntı

23

5. İşlemsonrasıdoktorkanamayıönlemekiçinponksiyonalanınabirbandajkoyar.Geneldesıkıştırıcıbandajuygulanır.

6. 24saatduşalmayaizinverilmez.48-72saatsüreylesuyuniçindeuzunsürekalınmasınaizinverilmez(banyo,yüzme,sıcakbanyo).Biyopsialanınanetürbakımuygulanacağınıdoktorunuzasorun.

7. Bazıhastalarda,özelliklekandatrombositoranıdüşükolanveyakanısıvılaştırmakiçinilaçkullananhastalardaciltaltındamorarmameydanagelebilir.Aspirin veya kanı sıvılaştıran diğer benzeri ilaçlar alıyorsanız, bunu önceden doktorunuza muhakkak bildirin

8. Kemikiliğiincelemesiniizleyenikiveyaüçgüniçindebiyopsiyapılanalandahafifbirağrıveyrahatsızlıkhissedebilirsiniz.

9. Hastanıngüvenliğiaçısındanevegiderkenonaarkadaşları,aileüyeleriveyahemşirerefakatetmelidir.Hastaya araba sürmek yasaktır.

24

MDS hakkında daha fazla bilgi için aşağıdaki iletişim bilgileri ile irtibata geçebilirsiniz:

Patient LiaisonTheMDSFoundation,Inc.4573SouthBroadSt.Suite150Yardville,NJ08620

Tel: 1-800-MDS-0839(within US only)1-609-298-1035(outside US)

Fax: 1-609-298-0590

E-posta:patientliaison@mds-foundation.org

website: www.mds-foundation.orgThank you to Celgene Corporation and Novartis Pharmaceuticals Corporation for supporting this resource.