gÓrnoŚlĄskie studia przedsiĘbiorczoŚci · stres u człowieka powodują różne czynniki, do...
Post on 28-Feb-2019
221 Views
Preview:
TRANSCRIPT
GÓRNOŚLĄSKIE
STUDIA
PRZEDSIĘBIORCZOŚCI
ROCZNIK
TOM XI
OFICYNA WYDAWNICZA
GÓRNOŚLĄSKIEJ WYŻSZEJ SZKOŁY PRZEDSIĘBIORCZOŚCI
IM. KAROLA GODULI
CHORZÓW 2014
2
Wydawnictwo ciągłe Górnośląskiej Wyższej Szkoły
Przedsiębiorczości im. Karola Goduli
Recenzent
dr hab. Teresa Kraśnicka, prof. GWSP
Kolegium Wydawnicze
prof. dr hab. Wojciech Świątkiewicz (przewodniczący)
prof. dr hab. Mariusz Bratnicki
dr hab. Teresa Kraśnicka, prof. GWSP
dr hab. Florian Kuźnik, prof. GWSP
mgr Magdalena Skrzypulec (sekretarz)
ISSN 1644-5007
Nakład: 30 egz.
Wydawca
Górnośląska Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości
Im. Karola Goduli
Ul. Racławicka 23, 41-506 Chorzów
Tel. 32 349 48 00, fax. 32 349 48 01
e-mail: gwsp@gwsp.edu.pl
3
SPIS TREŚCI
OD REDAKCJI………………………………..…………………………5
PRACE TEORETYCZNE I METODOLOGICZNE……………….……7
Krystyna Serafin
Stres w perspektywie organizacyjnej……………………………...…..…7
Sebastian Koczy
Zastosowanie systemów informatycznych w zarządzaniu
przedsiębiorstwem………………………………….……………..….…21
Agnieszka Wloka
Kryzys jako pojęcie wieloaspektowe. Wykorzystanie kryzysu
jako szansy na zmianę ……………………….……………….…..…….33
PRACE I PROJEKTY BADAWCZE………………………….……….49
Jan Czempas
Udziały jednostek samorządu terytorialnego w PIT i CIT
jako efekt lokalnej przedsiębiorczości na przykładzie miast
na prawach powiatu województwa śląskiego………………….…...…..49
Radosław Cyran
Od deficytu do nadwyżki mieszkań – ewolucja warunków
mieszkaniowych w Polsce………………………………………...….…69
Bożena Gajdzik
Doskonałe przedsiębiorstwo w kontekście komponentów
produkcji klasy światowej (WCM)……………………………………..87
Rafał Muster
Przepływy ludności w związku z dojazdami do pracy.
Próba analizy zjawiska na krajowym rynku pracy…………...………113
4
Ewa Michalik
Znaczenie wzornictwa przemysłowego w rozwoju
innowacyjności województwa śląskiego ze szczególnym
uwzględnieniem Górnośląskiego Związku Metropolitalnego……..…123
Z ŻYCIA SZKOŁY……………………………………………..……137
Marcin Budziński
Rozwój oferty edukacyjnej GWSP ……………………………..……137
Arkadiusz Wawreczko
X Regionalna Olimpiada Wiedzy o Przedsiębiorczości…………..….139
Magdalena Biegusiewicz
Wydarzenia w GWSP……………………………………………..….141
INFORMACJE O AUTORACH………………………………….….143
CONTENS……………………………………………………………145
5
OD REDAKCJI
Oddajemy do rąk Czytelników kolejny numer „Górnośląskich Studiów
Przedsiębiorczości”, zawierający zarówno artykuły teoretyczne, jak i wyniki
badań empirycznych. Autorzy artykułów teoretycznych skupili swoją uwagę na
– jak się wydaje – szczególnie aktualnych i trudnych zarazem współczesnych
problemach funkcjonowania organizacji. Należą do nich m.in. zagadnienia
stresu organizacyjnego czy zastosowania informatycznych narzędzi zarządzania.
Potwierdzeniem znaczenia zagadnień dotyczących stresu organizacyjnego jest
rozwijająca się wiedza w zakresie zarządzania stresem w organizacji, stres
bowiem, obok o pozytywnych, wywołuje szereg groźnych skutków. Dlatego
ważne jest – jak podkreśla Autorka artykułu na ten temat- ograniczanie
czynników powodujących stres długotrwały czy intensywny, bo wtedy
długofalowe jego skutki mogą być katastrofalne dla pracownika
i w konsekwencji również dla organizacji.
Wśród artykułów zawierających wyniki badań empirycznych znajduje się
m.in. opracowanie na temat roli samorządu terytorialnego w rozwoju lokalnym,
rozwoju przedsiębiorczości, rozpatrywanej przez pryzmat przeliczonej na głowę
mieszkańca wielkości wpływów do miejskich budżetów z tytułu udziałów
w podatkach PIT oraz CIT, a także udział tych wielkości w ich łącznych
dochodach gmin. Autor przyjął, że wskaźnikami pośrednio świadczącymi o skali
lokalnej przedsiębiorczości i jej efektywności mogą być właśnie owe
przeliczone na mieszkańca wielkości wpływów podatkowych.
Zaskakujące wyniki badań zawiera artykuł dotyczący ewolucji warunków
mieszkaniowych w Polsce. Według zastosowanej przez Autora metodologii
udowodnił on tezę, że dzięki efektom rzeczowym budownictwa mieszkaniowego
w latach 2002-2013 (na poziomie 1,58 mln mieszkań), obecnie występuje
statystyczna nadwyżka mieszkań w stosunku do liczby gospodarstw domowych.
Zarówno wspomniane wyżej opracowania, jak i pozostałe nie tylko mogą
wzbogacić wiedzę czytającego, ale ze względu na podjętą problematykę czy
sposób jej ujęcia – nierzadko skłaniają do dyskusji czy inspirują do własnych
poszukiwań odpowiedzi na trudne pytania dotyczące różnych aspektów
funkcjonowania współczesnych organizacji i gospodarki. Jeśli takie właśnie
będą reakcje Czytelników, to – jak sądzę – cele kolejnego Rocznika zostały
osiągnięte…
Teresa Kraśnicka
7
Krystyna Serafin
STRES W PERSPEKTYWIE ORGANIZACYJNEJ
1. Wstęp
Każdy dorosły człowiek zetknął się w swoim życiu ze stresem. Stres jest
bowiem zjawiskiem biologicznym, jest reakcją organizmu na stawiane mu
wymagania. Ludzi różnią jednak sytuacje wywołujące stres, jak i sposoby
radzenia sobie z tym niekorzystnym zjawiskiem. Zatem konsekwencje tego
stanu również są niejednorodne. Człowiek funkcjonuje w różnych sytuacjach
i różnie zachowuje się w określonych momentach. Analizując więc zjawisko
stresu należy wziąć pod uwagę nie tylko pojedyncze, losowe wydarzenia, ale
przede wszystkim te związane z działaniami codziennymi, rutynowymi.
Zagadnienie stresu w ostatnich czasach cieszy się coraz większą popularnością.
Wydano szereg książek omawiających je. Prowadzone są szkolenia dotyczące
tej tematyki. Niesłabnącą popularnością cieszą się również programy
telewizyjne, gdzie znane osoby opowiadają czym jest stres, jak go rozpoznać, co
jest jego źródłem, jak mu przeciwdziałać, jak znaleźć i wykorzystać jego
pozytywne aspekty w życiu osobistym i zawodowym. Stres w życiu człowieka,
a więc i stres organizacyjny stanowi o negatywnych konsekwencjach
omawianego zjawiska. Czasem jednak stres jest czymś zdecydowanie
pozytywnym, a nawet pożądanym.1 Warto więc przybliżyć dokładniej pojęcie
stresu, w tym przede wszystkim pojęcie stresu organizacyjnego, oraz inne
istotne zagadnienia związane ze stresem i zarządzaniem nim. Ważne są także
sposoby radzenia sobie ze stresem zwłaszcza w dzisiejszej trudnej dla każdego
pracownika rzeczywistości organizacyjnej. Tym właśnie zagadnieniom
poświęcony został niniejszy artykuł.
2. Zjawisko stresu w organizacji Psychologia ma niezwykły wpływ na odnoszenie sukcesów przez człowieka.
Pozwala zrozumieć istotę konkretnych sytuacji problemowych, towarzyszące im
emocje i zachowania. W związku z tym praktyczne zastosowanie wiedzy
1 E. Boenisch, C.M.Haney, Twój stres, GWP, Gdańsk 2004, s. 9.
PRACE TEORETYCZNE I METODOLOGICZNE
8
psychologicznej jest bardzo przydatne i pomocne przy rozwiązywaniu
złożonych problemów organizacyjnych. Jest to koniecznością, z racji tego, że to
właśnie człowiek jest najważniejszym zasobem każdej organizacji i to on
zajmuje w niej najważniejsze miejsce. To człowiek podejmuje decyzje i ponosi
ich konsekwencje. To człowiek realizuje proces zarządzania czyli planuje
i organizuje wszelkie działania w organizacji. To on wreszcie musi skutecznie
motywować ludzi i kontrolować tok ich działania. Musi zatem znaleźć
odpowiednie dla siebie i swoich podwładnych miejsce w strukturze organizacji,
zgodne z oczekiwaniami, umiejętnościami, doświadczeniem, kwalifikacjami
każdego z pracowników. Jeśli spełnione zostaną te wymagania można będzie
mówić o pełnowartościowym pracowniku, który w niewielkim stopniu powinien
doświadczać stresu organizacyjnego Człowiek funkcjonujący w trudnych dla
niego sytuacjach, radzi sobie lepiej lub gorzej z pojawiającymi się problemami.
Problemy człowieka funkcjonującego w środowisku pracy rozpatrywane są
przez psychologów z punktu widzenia teorii stresu organizacyjnego. Rozważa
się tu zarówno rutynowe, codzienne, irytujące i niepokojące incydenty, jak
i istotne zmiany pojawiające się w życiu jednostki.2
3. Pojęcie stresu organizacyjnego Definicji stresu jest bardzo wiele. Najczęściej stres rozpatrywany jest
w trzech kategoriach:3
jako przyczyna lub bodziec,
jako skutek danej sytuacji lub reakcja,
jako współzależność pomiędzy wymaganiami, które są nałożone na daną
grupę lub jednostkę, a stopniem możliwości zrealizowania danego
wymagania.
W pierwszym przypadku traktując stres jako bodziec nawiązuje się do
występowania w otoczeniu zewnętrznym takich sytuacji, które wywołują
u człowieka negatywne emocje i napięcie. Wczesne badania zjawiska stresu
przez psychologów traktowały stres właśnie jako sytuację zewnętrzną,
bodźcową, która wywoływała określone stany emocjonalne. Na tej płaszczyźnie
stres definiowany jest jako zewnętrzny bodziec wywołujący różnego rodzaju
reakcje emocjonalne. W sytuacji drugiej, rozpatrując stres w kategorii reakcji,
uwagę poświęca się występowaniu reakcji psychologicznych i fizjologicznych
stanowiących odpowiedź organizmu człowieka na doświadczane przez niego
wydarzenia. Stres traktowany jest tutaj jako nieunikniona, bo naturalna część
życia człowieka, jako biologiczna reakcja - traktowana tak samo jak sen czy
oddychanie - niezbędna do życia. W ostatnim przypadku definiowania kategorii
stresu jako współzależności pomiędzy wymaganiami a stopniem ich realizacji
2 A. Sowińska, Wstęp do psychologii, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej,
Katowice 2008, s. 95. 3 R. Bailey, Zarządzanie stresem, ARTE, Warszawa 2002, s. 7.
9
Roy Bailey stwierdził, że stres występuje wtedy, gdy presja z zewnątrz
przewyższa zdolności poradzenia sobie przez jednostkę lub grupę
z wyzwaniami.4
Próbując jednak zdefiniować pojęcie stresu można powołać się na definicję
Władysława Łosiaka, który twierdzi że „stres można określić jako złożony
zespół procesów adaptacyjno - obronnych pojawiających się w odpowiedzi na
działanie wszelkiego rodzaju szkodliwych czynników”.5 Ujęcie to oznacza, że
stres u człowieka powodują różne czynniki, do których zaliczyć można śmierć
bliskiej osoby, konflikty rodzinne, konflikty w pracy, rozwód, katastrofę
naturalną lub jej zagrożenie, zmiany klimatyczne. Stwierdzono również, że nie
tylko jedno duże wydarzenie może być szkodliwe. Powtarzające się, rutynowe,
codzienne niedogodności również mogą i często mają szkodliwy wpływ na
człowieka. Takimi przeciwieństwami losu mogą być również problemy
mieszkaniowe, finansowe, złośliwości ze strony współpracowników. Również
przeciążenie pracą lub jego niebezpieczeństwo często wywołuje stany lękowe,
stresowe.6
Rozpatrując zagadnienie stresu warto przedstawić kryterium podziału
stresorów ze względu na ich zależność od jednostki. W takim podziale wyróżnia
się stresory zależne i niezależne od jednostki. W grupie stresorów zależnych od
człowieka wymienia się m. in. konflikty w rodzinie lub ze współpracownikami
w zespole, niewłaściwe relacje z podwładnymi, rozwód. Z kolei w grupie
stresorów niezależnych od jednostki znajdują się przykładowo śmierć bliskiej
osoby, kataklizmy czy klęski żywiołowe. Warto zwrócić uwagę na to kryterium
klasyfikacji stresorów, ponieważ możliwość wpływu na bodźce stresujące może
mieć duże znaczenie w przypadku zapobiegania lub łagodzenia zjawiska stresu
w organizacji. Mając wpływ na czynniki stresujące w miejscu pracy i poza nim
łatwiej jest zminimalizować szkodliwy wpływ stresu na funkcjonowanie danej
jednostki.
Napięcia związane z funkcjonowaniem pracownika w przedsiębiorstwie lub
jego otoczeniu wywołują stres organizacyjny. W przypadku stresu zawodowego
należy wyróżnić dwie grupy stresorów, które wpływają na pojawienie się
zjawiska stresu w miejscu pracy. Są to: 7
stresory profesjonalne, częściej zwane zawodowymi,
stresory okołozawodowe.
Stresory zawodowe zalicza się do grupy czynników związanych z pełnieniem
określonych funkcji zawodowych. Na płaszczyźnie stresu organizacyjnego
można wyróżnić kilka grup stresorów profesjonalnych. Pierwszą grupę stanowią
stresory wynikające z natury pracy. Związane są z niedociążeniem pracą lub jej
4 R. Bailey, Zarządzanie stresem …, op. cit., s. 7.
5 W. Łosiak, Stres i emocje w naszym życiu, Wyd. Akademickie i Profesjonalne,
Warszawa 2009, s. 41. 6 M. Argyle, Psychologia stosunków międzyludzkich, PWN, Warszawa 1999, s. 241.
7 M. Żemigała, Czynniki stresu w zarządzaniu firmą, Bezpieczeństwo pracy 2007, nr 3,
s. 10-11.
10
nadmiarem. Na stresory, które wynikają z miejsca pracy składają się fizyczne
warunki pracy i jej czynniki szkodliwe, na przykład nadmierne zapylenie,
niewłaściwe oświetlenie, praca w systemie zmianowym (szczególnie zmiana
przypadająca na porę nocną). Kolejną grupę stresorów profesjonalnych stanowią
stresory wynikające z realizowanej przez organizację strategii. Składają się na
nie m. in. niewłaściwa strategia zarządzania zasobami ludzkimi czy brak jasno
wytyczonej strategii w tym zakresie, restrukturyzacja przedsiębiorstwa,
chaotyczna polityka prowadzona przez kierownictwo. Stresory powiązane
z naturą funkcjonujących w firmie relacji służbowych (brak umiejętności
wydawania poleceń służbowych, niewłaściwe czy niestosowne relacje
zawodowe, niechęć do wykonywania poleceń służbowych) również przypisane
są do grupy stresorów zawodowych. Stresory zawodowe to również dwie inne
grupy stresorów: stresory związane ze strukturą organizacyjną (dotyczy to
głównie hierarchicznej struktury i nieefektywnego systemu komunikacyjnego)
oraz czynniki stresu zawodowego wynikające z modelu kultury, który firma
przyjęła za obowiązujący (np. akceptacja dla nieetycznych zachowań, nepotyzm,
korupcja na poziomie szczebla kierowniczego).8
Grupę stresorów nieprofesjonalnych czyli okołozawodowych stanowią
czynniki, które nie są związane z wykonywaniem przez jednostkę funkcji
zawodowych. Takimi czynnikami są stresory, które związane są z wyglądem
zewnętrznym (waga, postura, wzrost), sposobem bycia pracownika (sposób
ubierania się, nieśmiałość) oraz czynniki wynikające z cech osobowościowych
lub światopoglądowych pracownika. Czynnikami zaliczanymi do tej kategorii są
również cechy pracownika, które mogą być dyskryminowane: płeć, orientacja
seksualna, rasa, wiek. Czynniki, które wynikają z sytuacji rodzinnej pracownika
(tragedia rodzinna, kłopoty z dziećmi lub współmałżonkiem) i sytuacji życiowej
(niekorzystne warunki mieszkaniowe, traumatyczne wydarzenia z przeszłości)
również zaliczane są do stresorów okołozawodowych. Czynniki te mają wpływ
zarówno na zachowanie pracownika w miejscy pracy, jak i poza jej obszarem.9
Tak więc trudne sytuacje towarzyszące człowiekowi w trakcie jego pracy
zawodowej są źródłem różnych stanów napięcia emocjonalnego obciążających
psychikę. Właśnie te napięcia, reakcje na nie oraz ich skutki nazywane są
stresem organizacyjnym. Wiele stresów ma swoje źródła w warunkach
wykonywania pracy i jej środowisku. Mogą one być związane z interakcjami
społecznymi, strukturą organizacyjną przedsiębiorstwa, a także z formą
i przyjętymi metodami zarządzania. Na takie stresory narażeni są zarówno
menedżerowie, jak i szeregowi pracownicy.10
Tak definiując stres skupiamy się tylko na szeroko rozumianych wynikach
poddawaniu się przez człowieka wpływom zewnętrznym i wewnętrznym.
Trzeba jednak mieć świadomość tego, że stres organizacyjny stanowi jeden
8 Ibid., s. 10-11.
9 M. Żemigała, Czynniki stresu …, op. cit., s. 11.
10 J. Sztumski, M. Harciarek, Stres w biznesie, Wyd. Wydziału Zarządzania Politechniki
Częstochowskiej, Częstochowa 2001, s. 21.
11
z najtrudniejszych czynników do kontrolowania w przedsiębiorstwie ze względu
na brak możliwości praktycznego stworzenia wskaźników określających
dopuszczalny poziom narażenia pracownika na psychospołeczne zagrożenia
w miejscu pracy, tak jak to ma miejsce w przypadku określania progów
akceptacji dla emisji szkodliwych czynników fizycznych czy chemicznych.
Stres często definiowany jest z czysto medycznego punktu widzenia.
W takim przypadku traktuje się stres jako napięcie życia codziennego oraz to jak
jest postrzegane, odbierane, jak jednostka na nie reaguje i w jaki sposób sobie
z nim radzi. Przewlekły stres łączy się z szeregiem chorób, na przykład
nadciśnieniem, bólami głowy, wrzodami, depresją.11
W związku z tak
postrzeganym stresem funkcjonuje powszechne przekonanie, iż bezpośrednią
przyczyną chorób jest właśnie stres. Najczęściej wskazywanymi chorobami
powiązanymi ze stresem są załamania nerwowe i ataki serca. Z reguły wskazuje
się, że choroby serca wywołane są stresem pracy zawodowej (głównie
problemami w miejscu zatrudnienia), natomiast jako przyczyna załamań
nerwowych wskazywany jest z najczęściej stres relacji międzyludzkich.12
Mówiąc o stresie warto poruszyć również problem barier psychicznych.
Termin ten oznacza takie zjawiska tkwiące w psychice jednostki lub grupy jak
reakcje obronne, negatywne nastawienia, brak wiary we własne możliwości,
szeroko rozumiane lęki, brak elastyczności w myśleniu i wyobraźni, stereotypy,
kompleksy. Z ich powodu nie są wykorzystywane obiektywne możliwości, a co
za tym idzie również zdolności, posiadana wiedza, zdobyte dotychczas
doświadczenia zawodowe.13
Następstwa zjawisk psychicznych towarzyszących
człowiekowi zestresowanemu mogą być różne. Mogą być mało znaczące dla
pracownika i organizacji, ale mogą też przyczyniać się do zdarzeń o poważnych
konsekwencjach.14
4. Objawy stresu organizacyjnego
Stres w miejscu pracy może dotknąć każdego pracownika, bez względu na
zajmowane stanowisko. Może wystąpić w każdym sektorze gospodarki
i w przedsiębiorstwie dowolnej wielkości. Stres zawodowy ma wpływ na
bezpieczeństwo poszczególnych osób i ich zdrowie. Stres rzutuje też na
funkcjonowanie całej organizacji.
W pracy pojawiają się różne czynniki, które wywołują zjawisko stresu
zawodowego, na przykład zbyt skomplikowane, niejasne zadania, które
pracownik musi wykonać samodzielnie, bez niczyjej pomocy czy instrukcji,
monotonia wykonywanych czynności zawodowych lub niesprawiedliwe
11
D. Colbert. Stres, Wyd. M, Kraków 2008, s.19. 12
W. Łosiak, Psychologia stresu, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s.
119. 13
W. Dobrołowicz, Psychika i bariery, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1993,
s. 13. 14
Ibid., s. 54.
12
traktowanie pracownika czy grupy pracowników przez przełożonych, innych
pracowników, społeczność danej organizacji.
Istnieje wiele objawów stresu mającego swoje źródło w pracy zawodowej
człowieka. Każdy rodzaj stresu organizacyjnego może wywoływać określone
objawy, które mniej lub bardziej dostrzegane są przez otoczenie człowieka
poddającego się stresowi zawodowemu. Stres ten może wywoływać również
pogorszenie funkcjonowania pracownika zarówno na płaszczyźnie fizycznej, jak
i psychicznej. Wśród oznak stresu o charakterze fizycznym wymienia się przede
wszystkim intensywne pocenie się, suchość w gardle, napięcie mięśniowe,
kłopoty z koordynacją ruchów. Z kolei do psychicznych oznak stresu zalicza się
skłonność do paniki lub do płaczu, zamykanie się w sobie, dekoncentrację,
poirytowanie, drażliwość, agresywne zachowanie.15
W badaniach dotyczących objawów stresu, prowadzonych przez R. Bryanta
i A. Harveya stosowano dwie metody opisujące objawy stresu: samoopis lub
listę objawów. W przypadku pierwszej metody osoby badane same wymieniały
objawy, które dostrzegały u siebie w momencie kiedy identyfikowały określoną
sytuację jako stresującą. Przy zastosowaniu metody drugiej, osoby badane
wybierały z listy objawy, które zauważały u siebie podczas stresu.16
Celem
przeprowadzonych badań było wskazanie typowych, najczęściej występujących
objawów stresu. Badania te stanowiły podstawę identyfikowania objawów stresu
organizacyjnego.
5. Skutki stresu i sposoby radzenia sobie ze stresem
W zagadnieniach psychologii stresu organizacyjnego ważną kwestią
dotyczącą stresu zawodowego są jego następstwa. Jest to wynikiem przekonania,
że następstwa stresu mają głównie szkodliwy, negatywny charakter dla
jednostki. Głównym obszarem negatywnych konsekwencji stresu jest zdrowie
i relacje międzyludzkie.17
Najczęściej poruszaną problematyką dotyczącą skutków stresu jest
niekorzystny, czasem nawet jego destrukcyjny wpływ na zdrowie człowieka,
jego relacje społeczne, funkcjonowanie w określonych układach. Stres, a tym
bardziej przedłużający się lub nadmierny stres organizacyjny, może wpływać
i niemal zawsze wpływa na funkcjonowanie człowieka w płaszczyźnie
fizycznej, emocjonalnej i umysłowej. Osoby, które doświadczają długotrwałego
lub nadmiernego stresu w ich pracy są z czasem wyczerpane psychicznie
15
E. Boenisch, C. M. Haney, Twój stres …,op. cit., s. 13. 16
R.A. Bryant, A.G. Harvey, Zespół ostrego stresu, PWN, Warszawa 2003, s. 25. 17
W. Łosiak, Natura stresu. Spojrzenie z perspektywy ewolucyjnej, Wyd. Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków 2007, s. 113.
13
i fizycznie. Stres organizacyjny wywołuje szereg skutków, które można
pogrupować w następujący sposób:18
skutki behawioralne (związane z zachowaniem człowieka) czyli
nadmierne objadanie się lub utrata apetytu, picie alkoholu, problemy ze
snem,
skutki fizjologiczne (odnoszące się do działania organizmu) czyli
arytmia serca, podwyższone lub wysokie ciśnienie krwi, czerwienienie
się, pocenie, problemy z oddychaniem, podwyższony poziom glukozy
we krwi,
skutki zdrowotne czyli choroba wieńcowa serca, wrzody, częste i/lub
intensywne bóle głowy,
skutki poznawcze czyli problemy ze skoncentrowaniem się, utrata
pamięci, przewrażliwienie na punkcie krytyki,
skutki subiektywne czyli brak wewnętrznej motywacji, ospałość,
zmęczenie, przemęczenie, obniżona samoocena.
S. Epstein dzieli sposoby radzenia sobie ze stresem na dwa systemy:19
prewencyjny - uczący sposobów radzenia sobie ze stresem, umiejętności
regulacji pobudzenia w sytuacji stresowej oraz organizacji systemu
pojęciowego na „ja - świat” i „ja - inni ludzie”,
patologiczny - powodujący zaburzenia procesu uczenia się i bezradność
wobec stresu, zaburzenia emocjonalne prowadzące do nerwic,
zaburzenia integracji systemu pojęciowego.
Szczególną rolę odgrywa system prewencyjny, ponieważ obejmuje on zarówno
wrodzone elementy osobowości, takie jak temperament, inteligencję, jak
i zmienne elementy osobowości m. in. integrację systemu pojęciowego (wiedza
o świecie i sobie, system wartości itp.). Decyduje on o umiejętności radzenia
sobie ze stresem.20
Radzenie sobie ze stresem znajduje się w opozycji do zwyczajnych
mechanizmów obronnych podejmowanych przez organizm człowieka.
Mechanizmy obronne są metodą radzenia sobie z wewnętrznymi konfliktami
odczuwanymi także podczas stresu organizacyjnego. Mechanizmy te są
nieuświadomione i nawykowe. Radzenie sobie ze stresem w miejscu pracy
polega na świadomym i celowo podejmowanym przez daną jednostkę wysiłku,
który zmierzać ma do przezwyciężenia stresu organizacyjnego. Działania takie
mogą mieć różnorodny charakter. Może to być dążenie do złagodzenia sporu,
18
J. Winstanley, Klucz do psychologii. Najważniejsze teorie, pojęcia, postaci, PWN,
Warszawa 2008, s. 195. 19
J. F. Terelak , Psychologia organizacji i zarządzania, Difin, Warszawa 2005, s. 290. 20
K. Serafin, Stres we współczesnej organizacji, Ekonomia i Zarządzanie, 2013, nr 1,
s. 5.
14
próba podjęcia negocjacji, poszukiwanie wsparcia lub pomocy
u współpracowników lub przełożonego.
Ważną sprawą podczas radzenia sobie ze stresem jest fakt, że rozmaite
działania podejmowane w walce ze stresem organizacyjnym spełniają dwie
zasadnicze funkcje. Pierwszą funkcją jest redukcja (łagodzenie) negatywnych
stanów emocjonalnych związanych z problemami czy sytuacjami stresującymi.
Drugą funkcję stanowi rozwiązanie problemu, który był źródłem stresu.
W przypadku funkcji redukowania stresu organizacyjnego, pracownik spotyka
się z pewną specyficzną formą regulowania emocji.21
W drugiej funkcji
człowiek skupia się na zadaniowym podejściu do stanu stresu zawodowego,
szukając problemu stanowiącego źródło stresu w pracy.
Człowiek w swojej pracy, dążący do zadowolenia z udziału w określonym
przedsięwzięciu zawodowym, powinien dobrze znać cel, dla którego podejmuje
się określonego działania w pracy. Znajomość tego pozwoli mu uniknąć stresu
lub przynajmniej ograniczy jego zakres. Pracownik powinien też znać
odpowiedzi na pytania: dlaczego to co robi w pracy jest ważne dla niego i dla
organizacji, dlaczego podejmuje takie właśnie działania, jaki będzie zysk
z zaangażowania podjętego przez pracownika. Wielu pracowników nie ma takiej
wiedzy i tej świadomości.22
A to właśnie świadomość tego jak pracownik
funkcjonuje w określonym środowisku pracy może być pomocna w procesie
radzenia sobie ze stresem zawodowym.
Zarówno teoretycy jak i praktycy wyróżniają dwa typy radzenia sobie ze
stresem:
radzenie skoncentrowane na emocjach,
radzenie ukierunkowane na problem.
Trzeba jednak wiedzieć, że zdecydowana większość czynników stresogennych
wyzwala obydwa sposoby radzenia sobie ze stresem, jednak przeważają
działania skoncentrowane na problemie. Sposób ten jest bardziej skuteczny,
kiedy rozwiązanie problemu lub źródło stresu znajdują się w obszarze kontroli
zestresowanej jednostki. Radzenie sobie ze stresem rozpatrujące emocje ma
większą skuteczność, gdy stresor należy zwyczajnie zaakceptować, chociażby
do momentu, kiedy problem stanie się rozwiązywalny.23
Często wskazuje się, że radzenie sobie ze stresem jest dwustopniowym
procesem oceny. Polega na osądzaniu bieżącej sytuacji i przyszłego,
przewidywanego stanu rzeczy. Zatem pierwszym działaniem jest wstępne
rozpoznanie czy coś zagraża jednostce lub jej interesom. Drugim krokiem jest
ocena co może być zrobione, by dana sytuacja została zmieniona, by zostały
zminimalizowane negatywne konsekwencje tej sytuacji oraz by możliwość
21
W. Łosiak, Psychologia emocji, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007,
s. 159. 22
P. Wilson, Spokój w pracy, Rebis, Poznań 2000, s. 60. 23
S. Hobfoll, Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu, GWP, Gdańsk
2006, s. 145.
15
pozytywnego zakończenia była możliwie jak największa. Wszelkie decyzje
podejmowane są w wyniku oceny wstępnej i wtórnej. Ocena ta może być
świadoma lub nieświadoma. Ogólnie mówiąc jednostka decyduje się na to,
z jakiej strategii radzenia sobie ze stresem skorzysta.24
Bardzo często – w ostatnim czasie – mówi się, że w odniesieniu do radzenia
sobie ze stresem mniejszą wartość przypisuje się opisowi źródeł stresu,
natomiast większą - do podejmowanej przez człowieka aktywności zmierzającej
do zwalczenia, zmniejszenia stresu. Argumentem, który przemawia za taką
zmianą punktu odniesienia jest między innymi stwierdzenie, że to właśnie
aktywność człowieka wpływa na skutki stresu bardziej niż obiektywne
właściwości czynnika stresującego.25
6. Zarządzanie stresem w miejscu pracy W literaturze dotyczącej zarządzania stresem w miejscu pracy pojawia się
szereg rad dla pracowników na szczeblach kierowniczych i menedżerskich
ukierunkowanych na takie działania związane ze stresem w organizacji, by stan
stresu był jak najmniej dotkliwy dla pracowników, by jego skutki były jak
najmniej negatywne, a zmierzały w kierunku pozytywnego wykorzystania
zjawiska stresu.
Często pojawiającą się wskazówką dla kierujących jest zalecenie bycia
sprawiedliwym i konsekwentnym w traktowaniu pracowników. Należy przy tym
stworzyć takie miejsce pracy, w którym to miejscu stresory ograniczone będą do
minimum, a pracownicy będą mogli kontrolować poziom swojego stresu.
Ważnym elementem jest tutaj obustronna komunikacja zarówno
z poszczególnymi pracownikami, jak i z całym zespołem. Drugą równie istotną
kwestią jest poszukiwanie możliwości rozwiązań elastycznych dotyczących
godzin pracy i jej warunków, by pracownicy mogli zyskać większy zakres
kontroli nad stresem, który ewentualnie może się pojawić. Ważne jest tu również
zapewnienie pracownikowi potrzebnego wsparcia i pozwolenie by dostosował
własną przestrzeń pracy do swoich potrzeb, oczywiście w zakresie, który
pozostaje w zgodzie z przyjętymi i obowiązującymi w firmie procedurami
i wymogami. Nie należy w organizacji tolerować żadnych, najmniejszych nawet
przejawów zastraszania czy molestowania pracowników.26
Te zjawiska są
bowiem wyjątkowo silnymi stresorami.
Standardem dotyczącym niestresującego miejsca pracy jest kreowana
w organizacji kultura dobrego samopoczucia. W organizacji o takim typie
kultury zachęca się pracowników to tego, by o siebie dbali, a pracodawca
24
C. Wheeler, 10 prostych sposobów radzenia sobie ze stresem, GWP, Gdańsk 2011,
s. 53. 25
I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red.), Człowiek w sytuacji stresu, Wyd.
Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000, s. 18. 26
M. Clayton, Zarządzanie stresem czyli jak sobie radzić w trudnych sytuacjach, Samo
sedno, Warszawa 2012, s. 136.
16
zobowiązuje się zapewniać potrzebne zasoby wsparcia. Pracodawcy coraz
częściej zdają sobie sprawę z faktu, iż pozytywny klimat i atmosfera w pracy
przyczyniają się do zmniejszenia absencji, a także poprawy obsługi klienta
i zwiększenia poziomu produktywności. A to z kolei może przynieść
zdecydowanie więcej korzyści niż jedynie zwrot poniesionych kosztów
i inwestycji na stworzenie pracownikowi korzystnych warunków pracy.27
Zarządzając stresem w organizacji, nieważne czy swoim, czy podwładnych,
pamiętać należy o ograniczaniu czynników powodujących stres długotrwały
i/lub intensywny, bo tego długofalowe skutki mogą być katastrofalne dla
pracownika i w konsekwencji również dla organizacji. Należy także pamiętać
o pozytywnym wpływie stresu umiarkowanego, który motywuje do działania, do
zwiększenia aktywności, do radzenia sobie z trudnościami wynikającymi z pracy
w określonym środowisku zawodowym.
Zarządzanie stresem w organizacji można udoskonalić różnymi sposobami.
Jednym ze sposobów jest poszerzanie podstawowej wiedzy z zakresu zjawiska
stresu zawodowego i zarządzania stresem w miejscu pracy. Wiedza ta stanowić
będzie punkt wyjścia do różnych przedsięwzięć, których celem będzie
poradzenie sobie z coraz częściej występującym problemem stresu zawodowego.
Drugim sposobem udoskonalenia procesu zarządzania stresem organizacyjnym
jest poznanie różnic definicji stresu, stresu zawodowego oraz ich relacji
w stosunku do interwencji w procesie zarządzania stresem organizacyjnym.
Trzecią drogę stanowi pozyskanie wiedzy na temat różnych sposobów
interwencji w stres zawodowy i ich relatywnej wartości.28
W zarządzaniu
stresem w miejscu pracy duży nacisk kładzie się na eliminowanie jego źródeł
oraz uświadamianie pracownikom poważnych konsekwencji jakie niesie ze sobą
nieumiejętne zarządzanie stresem zawodowym. Organizacje, coraz bardziej
świadome kosztów jakie niesie ze sobą stres w organizacji, podejmują się
wprowadzania do kultury organizacyjnej elementów zarządzania stresem, by
wydajność pracowników była na poziomie przynoszącym firmie znaczące
i oczekiwane profity.
Celem zarządzania stresem zawodowym jest więc wzajemne dopasowanie
wymagań stawianych przez organizację do potrzeb i możliwości emocjonalnych,
fizycznych i intelektualnych pracowników. Niewątpliwą zaletą procesu
zarządzania stresem w organizacji jest możliwość dostosowania jego zakresu
i treści do potrzeb, oczekiwań konkretnej organizacji i konkretnych
pracowników.
W ostatnim czasie zauważyć można, iż organizacje realizują strategię
zarządzania stresem, której zadaniem jest praktyka pomocy rodzinie pracownika
i pomoc w redukcji konfliktu „praca - dom”. Daje to możliwość eliminowania
stresu lub chociaż pomniejsza jego negatywne konsekwencje. Strategia taka
27
W. Kisiel - Dorohinicki, Tylko bez nerwów. Zarządzanie stresem w pracy, One Press
Helion, Gliwice 2012, s. 146. 28
R. Bailey, Zarządzanie stresem …, op. cit., s. 131.
17
wydaje się być więc korzystną zarówno dla indywidualnych pracowników, jak
i dla całej organizacji.29
Organizacja może podjąć także inny krok, którego celem
będzie pomoc swoim pracownikom w walce ze stresem zawodowym. Może to
być próba realizacji programu zarządzania stresem w organizacji. Program ten
zakłada wykonywanie intensywnego treningu antystresowego w domu. Trening
ten opierać się może na technikach relaksacyjnych, na medytacji lub na innych
technikach walki z napięciem. Program ten polega głównie na stosowaniu przez
pracowników fizjologicznych technik redukcji napięcia i stresu.30
7. Zakończenie
Stres nierozerwalnie związany jest z sytuacją pracy i nie można go ani
uniknąć, ani uciec od skutków jego oddziaływania. W równym stopniu dotyka
kierowników, jak i szeregowych pracowników. Nie istnieją takie stanowiska,
których wymagania nie stawiają przed pracownikami sytuacji trudnych.
Najważniejsze jest by sytuacje te nie dominowały oraz nie determinowały
przebiegu działań pracowników. Wiąże się to z wieloma czynnikami, począwszy
od właściwego wyboru rodzaju pracy, stopnia przydzielonego zakresu
odpowiedzialności i obszaru decyzyjności, poprzez umiejętność zarządzania
zadaniami, a na kierowaniu samym sobą kończąc.
Ostatnie lata przyniosły potrzebę głębszego zrozumienia czynników
wywołujących stres zawodowy. Ciągle wzrasta liczba ludzi narzekających, iż
stres jakiego doświadczają w miejscu pracy powoduje u nich wiele
niekorzystnych zmian. Przeciążenie, czy to fizyczne czy też umysłowe, zawsze
oznacza, że wykonanie zadania przerasta możliwości pracownika. Wymóg pracy
w ściśle określonym czasie oraz jej zakończenie przed ostatecznym terminem
stanowią źródło stresu. Błędem jest zarzucanie podwładnych dużą ilością zadań
w przekonaniu, że to może ich zmotywować do lepszej i wydajniejszej pracy.
Jest wręcz odwrotnie.
Bibliografia
1. Argyle M., Psychologia stosunków międzyludzkich, PWN, Warszawa 1999
2. Bailey R., Zarządzanie stresem, ARTE, Katowice 2002
3. Boenisch E., Haney C.M., Twój stres, GWP, Gdańsk 2004
4. Bryant R.A., Harvey A.G., Zespół ostrego stresu, PWN, Warszawa 2003
5. Clayton M., Zarządzanie stresem czyli jak sobie radzić w trudnych
sytuacjach, Samo sedno, Warszawa 2012
29
A. Jachins, Psychologia organizacji. Kluczowe zagadnienia, Difin, Warszawa 2008,
s. 135. 30
A. Jachins, Psychologia organizacji …, op. cit., s. 135.
18
6. Colbert D., Stres, Wyd. M, Kraków 2008
7. Dobrołowicz W., Psychika i bariery, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne,
Warszawa 1993
8. Heszen - Niejodek I., Konteksty stresu psychologicznego, Wyd.
Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2002
9. Heszen - Niejodek I., Ratajczak Z., (red.), Człowiek w sytuacji stresu, Wyd.
Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000
10. Hobfoll S., Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu, GWP,
Gdańsk 2006
11. Jachins A., Psychologia organizacji. Kluczowe zagadnienia, Difin,
Warszawa 2008
12. Kisiel - Dorohinicki W., Tylko bez nerwów. Zarządzanie stresem w pracy,
One Press Helion, Gliwice 2012
13. Litzke S.M., Schuh H., Stres, mobbing i wypalenie zawodowe, GWP,
Gdańsk 2007
14. Łosiak W., Natura stresu. Spojrzenie z perspektywy ewolucyjnej, Wyd.
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007
15. Łosiak W., Psychologia emocji, Wyd. Akademickie i Profesjonalne,
Warszawa 2007
16. Łosiak W., Psychologia stresu, Wyd. Akademickie i Profesjonalne,
Warszawa 2008
17. Łosiak W., Stres i emocje w naszym życiu, Wyd. Akademickie
i Profesjonalne, Warszawa 2009
18. Schultz D.P., Schultz S.E., Psychologia a wyzwania dzisiejszej pracy, PWN,
Warszawa 2002
19. Serafin K., Stres we współczesnej organizacji, Ekonomia i Zarządzanie,
2013, nr 1
20. Sowińska A., Wstęp do psychologii, Wyd. Akademii Ekonomicznej,
Katowice 2008
21. Strelau J., Osobowość a ekstremalny stres, GWP, Gdańsk 2004
22. Sztumski J., Harciarek M., Stres w biznesie, Wyd. Wydziału Zarządzania
Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 2001
23. Terelak J. F., Psychologia organizacji i zarządzania, Difin, Warszawa 2005
24. Wheeler C., 10 prostych sposobów radzenia sobie ze stresem, GWP, Gdańsk
2011
25. Wilson P., Spokój w pracy, Rebis, Poznań 2000
26. Winstanley J., Klucz do psychologii. Najważniejsze teorie, pojęcia, postaci,
PWN, Warszawa 2008
27. Wosińska W., Psychologia życia społecznego, GWP, Gdańsk 2004
28. Wright J., Pokonać stres, Muza, Warszawa 1998
29. Żemigała M., Czynniki stresu w zarządzaniu firmą, Bezpieczeństwo pracy
2007, nr 3
19
Streszczenie
W artykule omówione zostały podstawowe zagadnienia dotyczące stresu
organizacyjnego, jego objawów, skutków oraz sposobów radzenia sobie z tym
niekorzystnym zjawiskiem. Artykuł porusza także kwestie związane
z zarządzaniem stresem organizacyjnym. Przywołane zostały tu także rady dla
kierowników ukierunkowujące ich działania w taki sposób, by stan stresu był jak
najmniej dotkliwy dla pracowników, by jego skutki były jak najmniej
negatywne, a zmierzały w kierunku pozytywnego wykorzystania zjawiska
stresu.
Abstract
This article discusses the fundamental concepts regarding organisational stress,
its symptoms, effects and means of coping with this undesirable phenomenon.
The article also raises the question of managing organisational stress.
It also includes some advice for managers to direct their actions in such a way
that the stress level is least harmful for employees, its negative effects are
reduced to minimum, while also developing a positive usage of the phenomenon
of stress
21
Sebastian Koczy
ZASTOSOWANIE SYSTEMÓW INFORMATYCZNYCH
W ZARZĄDZANIU PRZEDSIĘBIORSTWEM
1. Wstęp
W ciągu ostatnich lat gospodarka elektroniczna w Polsce odnotowuje ciągły
rozwój. Znalezienie obszarów aktywności człowieka nie mających żadnej
styczności z technologią informacyjną jest coraz trudniejsze, a technika
komputerowa jest zwłaszcza obecna w życiu gospodarczym. Przedsiębiorstwa
przeznaczają znaczną ilość środków finansowych na sprzęt (hardware),
oprogramowanie (software). Przy dynamicznym postępie myśli technicznej
praktyka zastosowań informatyki wspomagających procesy zarządzania
przedsiębiorstw i instytucji jest coraz bogatsza1.
Rosną w tempie wykładniczym możliwości wykorzystania narzędzi
gospodarki elektronicznej w działalności przedsiębiorstw z sektora małych
i średnich przedsiębiorstw (MŚP). Celem artykułu jest zarysowanie możliwości
rozwoju oraz wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw sektora MŚP poprzez
wykorzystanie systemów informatycznych. Przybliżono korzyści wdrożenia
systemów typu MRP oraz ERP. Rozpatrzono także kierunki zmian
w zastosowaniach systemów informatycznych wynikające z rozwoju
społeczeństwa informacyjnego2.
2. Narzędzia informatyki w przedsiębiorstwie
Wiele lat rozwoju metod i narzędzi informatyki i ich szczególnego
zastosowania, jakim jest wspomaganie procesów decyzyjnych w organizacjach,
na przykład w przedsiębiorstwach produkcyjnych, usługowych lub handlowych,
uczyniło systemy informacyjne koniecznym elementem funkcjonowania
organizacji. Określa się go jako „specyficzny układ nerwowy organizacji, który
łączy w jedną całość elementy systemu zarządzania.”3 System informacyjny
służy do gromadzenia i przetwarzania informacji będąc jednocześnie ich
1 G. Cimochowski, F. Hutten-Czapski, M. Rał, W. Sass, Polska internetowa. Jak internet
dokonuje transformacji polskiej gospodarki, The Boston Consulting Group, Warszawa
2011. 2 E. Radomska, Wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT)
w Polsce na tle innych krajów – diagnoza i rekomendacje, „Sztuka zarządzania” nr
8/2011. 3 G. Morgan, Obrazy organizacji, PWN, Warszawa 1999.
22
kanałem przepływowym. Celem systemu informacyjnego jest dostarczanie
informacji żądanych przez daną osobę. Mogą to być:
żądania dotyczące opisu stanu, w którym znajduje się system w danym
momencie lub w przedziale czasu,
informacje analityczno-prognostyczne, tj. dotyczące przyczyn i skutków
awizowanego wcześniej stanu,
informacje wspomagające podejmowanie decyzji gospodarczych4.
W praktyce wszystkie współczesne systemy informacyjne, nawet
w małych organizacjach, zbudowane są w oparciu o sprzęt komputerowy, czyli
bazują na użyciu technologii informacyjnych. Zatem jeżeli mowa o systemach
informacyjnych sygnalizuje się fakt patrzenia na system z punktu widzenia
realizowanych przez niego funkcji. Z kolei systemy informatyczne to środki
techniczne użyte do budowy tych systemów5.
Aktualnie zarządzanie przedsiębiorstwem produkcyjnym wymaga
stosowania systemów informatycznych, które rozumiane są jako model
organizacji (struktury organizacyjnej) podany w postaci jednostek (modułów)
wejścia-wyjścia i przepływów informacji między jednostkami. Dla jednostek
określane są zadania przetwarzania i składowania informacji6.
Na system informatyczny składa się kilka elementów, z czego
najważniejsze to hardware (sprzęt), software (oprogramowanie), baza danych,
telekomunikacja, ludzie i organizacja 7.
Hardware jest to sprzęt techniczny, dzięki któremu informacje są
przetwarzane i przesyłane – materialna część komputera.
Software stanowi podstawowe i dodatkowe oprogramowanie. Jest to
zbiór programów i instrukcji napisanych w specjalnym języku, który jest
zrozumiały dla komputera.
Z kolei bazy danych stanowią taką organizację zintegrowanych zbiorów
danych z pewnej dziedziny informacji, które pozwalają na zaspokojenie potrzeb
jednego lub wielu użytkowników bez uprzedniego sortowania w różne pożądane
struktury potrzebne do przetwarzania lub bezpośredniego udzielania informacji.
System informatyczny powoduje, że użytkownik dysponuje narzędziem
do podejmowania celowego działania. Istnieje wiele przesłanek stosowania go
w przedsiębiorstwie, przykładowo zastosowanie systemu MRP/ERP pozwala na
planowanie i kontrolę produkcji. Dodatkowo celem uzasadniającym wdrożenie
4 J. Górczyński, Procesy informacyjne zarządzania. Systemy informacyjne, WSZiM,
Sochaczew 2008. 5 J. A. Senn, Information Technology in Business, Prentice Hall, 1995.
6 Z. Klonowski, Systemy informatyczne zarządzania przedsiębiorstwem. Modele
rozwoju i właściwości funkcjonalne, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej,
Wrocław 2004. 7 J. Kisielnicki, Informatyczne Systemy dla Wspomagania Zarządzanie Zasobami
Ludzkimi [W:] H. Król, A. Ludwiczyński, 130, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2011.
23
systemu jest możliwość obliczania wskaźników ekonomicznych, pozwalająca na
optymalne wykorzystanie zasobów do produkcji i maksymalizowanie
przepływów finansowych. Do podstawowych funkcji systemu informatycznego
można zaliczyć: gromadzenie, przetwarzanie przechowywanie prezentowanie
oraz przesyłanie informacji8.
Gromadzenie informacji polega na zbieraniu, rejestrowaniu
i ewidencjonowaniu danych, czyli jest to informacyjne zasilanie obiektu.
Dlatego też funkcja ta jest często nazywana wejściem systemu informatycznego.
Przetwarzanie informacji polega na wykonywaniu na nich typowych
operacji arytmetycznych i logicznych. Z danych źródłowych zgromadzonych
i wprowadzonych do systemu uzyskuje się, w wyniku ich przetworzenia,
informacje wynikowe żądane przez odbiorców.
Przechowywanie informacji polega na zapisaniu danych na trwałych
nośnikach w postaci i formie umożliwiających ich łatwe wykorzystanie
w kolejnych procesach przetwarzania, bez konieczności ponownego
realizowania operacji wejściowych.
Prezentowanie informacji polega na dostarczeniu odbiorcom
niezbędnych informacji wynikowych w wymaganych przez nich terminach,
miejscu, zakresie, postaci czy stopniu szczegółowości, dlatego też bywa
nazywane wyjściem systemu informatycznego9.
Przesyłanie informacji wiąże się z przemieszczeniem się zasobów
informacyjnych pomiędzy komórkami organizacyjnymi organizacji
wykonującymi kolejne operacje przetwarzania.
Kompleksowe systemy informatyczne, ze względu na wysokie koszty
wdrażane są w większości w większych organizacjach. Składają się najczęściej
z kilku podsystemów, zwanych modułami. Funkcjonują w pionach finansowych,
personalnych, organizacyjno-prawnych. Podsystemy te powiązane są między
sobą i poprzez system finansowo-księgowy z innymi podsystemami (modułami)
– systemami informatycznymi wspomagania zarządzania organizacją10
.
3. Systemy informatyczne zarządzania typu MRP
Zastosowanie systemów informatycznych w zarządzaniu stanowi, od
początku rozwoju informatyki, istotny czynnik usprawniania funkcjonowania
przedsiębiorstw. Tworzono aplikacje o różnorodnych właściwościach
użytkowych. Ich cechy funkcjonalne były rozwijane lub pojawiały się nowe
pakiety programów, zdecydowanie bardziej zaawansowane. Wiele aplikacji,
a w istocie modele funkcjonowania przedsiębiorstw jakie realizują, znajduje
8 J. Grabary, J. Nowak, Systemy Informatyczne zastosowania i Wdrożenia, WNT,
Warszawa 2003. 9 P. Adamczewski, Zintegrowane systemy informatyczne w praktyce, MIKOM,
Warszawa 2004. 10
J. Jabłoński, Projektowanie Systemów Informatycznych, Uniwersytet Zielonogórski,
Zielona Góra 2011.
24
zastosowanie we współczesnych przedsiębiorstwach. Rosnący udział małych
i średnich przedsiębiorstw w gospodarce stwarza zapotrzebowanie na relatywnie
proste, funkcjonalnie aplikacje.
Systemy informatyczne typu MRP oznaczają Material Requirements
Planning - Planowanie Potrzeb Materiałowych. Metody te powstały pod koniec
lat sześćdziesiątych. Miały za zadanie obliczyć dokładną ilość materiałów do
produkcji, terminarz (logistykę) dostaw dla kilku podmiotów – najczęściej
fabryk lub zakładów produkcyjnych. W swoich założeniach system powinien
uwzględniać zmieniający się popyt na poszczególne produkty11
. Wśród
głównych celów MRP można wymienić:
redukcję zapasów – dotyczy to zarówno zapasów materiałowych jak
i operacyjnych - dzięki czemu zwiększa się płynność finansowa
przedsiębiorstwa, ponieważ nie ma konieczności zamrażania gotówki
w zapasach, a także poprawie ulegają wskaźniki finansowe – na
przykład płynności bieżącej lub czas rotacji kapitału,
dokładne określenie terminów dostaw surowców i półproduktów,
dokładne oszacowanie kosztów produkcji,
efektywniejsze wykorzystanie posiadanej infrastruktury – dotyczy to
zarówno powierzchni magazynowej jak i produktywności maszyn
wytwórczych,
bieżące reagowanie na zmiany zachodzące w otoczeniu
przedsiębiorstwa,
kontrolę poszczególnych etapów produkcji12
.
W kolejnych latach systemy typu MRP były rozwijane o kolejne
funkcje. Z jednej strony możliwe to było dzięki rozwojowi technologii
informacyjnych, a z drugiej wymuszone potrzebami organizacji. Narzędzia
wzbogacone zostały o możliwości symulacji, pomiary wyników, budżetowanie
itp. Obecnie mówi się o systemach MRP II.
W kolejnych latach na podstawie specyfikacji MRP II opracowano wiele
komplementarnych oraz pochodnych w stosunku do niej metod, m.in.: metodę
ścieżki krytycznej CPM (Critical Path Method), dostaw Just-in-Time JIT
(dokładnie na czas) i Kanban, technologię optymalizacji produkcji OPT
(Optimized Production Timetable), która oparta jest na tak zwanej koncepcji
wąskich gardeł, metodę planowania zasobów dystrybucyjnych DRP
11
V. Moustakis, Material Requirements Planning. Report produced for the EC funded
project, Technical University of Crete, 2000. 12
E. Gołembska, M. Szymczak, Informatyzacja w logistyce przedsiębiorstw, Wyd.
Naukowe PWN, Warszawa-Poznań 1997.
25
(Distribution Resource Planning) i inne13
. Metody te są stopniowo włączane lub
adaptowane do samej specyfikacji MRP14
.
4. Systemy informatyczne zarządzania typu ERP
Systemy informatyczne typu ERP stanowią skrót od angielskich słów
Enterprise Resource Planning i oznaczają systemy informatyczne stosowane
w organizacji pozwalające na planowanie zasobów na potrzeby przedsięwzięć.
ERP określane jest w literaturze pod nazwą MRP III czyli Money Resource
Planning - Planowanie Zasobów Finansowych. Głównym celem systemu jest
możliwie najpełniejsza integracja wszystkich szczebli zarządzania
przedsiębiorstwa, włącznie z najwyższymi15
.
ERP jest złożonym systemem informatycznym obejmującym całość
procesów produkcji i dystrybucji. Integruje różne obszary działania
przedsiębiorstwa, usprawnia przepływ krytycznych dla jego funkcjonowania
informacji i pozwala błyskawicznie odpowiadać na zmiany otoczenia.
Informacje w systemie są uaktualniane w czasie rzeczywistym. Osoby
odpowiedzialne za zarządzanie uzyskały bezpośredni dostęp do strategicznych
danych w momencie podejmowania decyzji (dla systemów pracujących w trybie
on-line).
System ERP reprezentuje grupę zintegrowanych systemów
informatycznych - zbiera w jeden spójny system wszystkie tradycyjne funkcje
zarządcze. W systemie tym następuje powiązanie księgowości finansowej
i zarządczej, finansów, kadr i płac, a także technicznego przygotowania
produkcji oraz jej sterowania, zaopatrzenia, gospodarki magazynowej,
planowania i realizacji sprzedaży oraz logistyki zarządzaniem jakością)16
.
Dobrze sprawdza się zarówno w przedsiębiorstwach usługowych
i dystrybucyjnych, jak i w tych nastawionych na produkcję. Poszczególni
dostawcy oprogramowania ERP oraz firmy zajmujące się wdrożeniami takich
rozwiązań najczęściej specjalizują się w projektach dedykowanych konkretnym
branżom. Jest tak dlatego, że każdy profil działalności ma swoje specyficzne
wymagania i potrzeby.
Właściwe dopasowanie systemu ERP jest bardzo wymagającym
zadaniem. Przede wszystkim samo oprogramowanie ERP musi już być
zaprojektowane z uwzględnieniem wszystkich potrzeb firmy. Każda z aplikacji
musi posiadać funkcjonalności odpowiadające na specyficzne potrzeby danej
13
N. J. Aquilano, D. E. Smith, A formal set of algorithms for project scheduling with
critical path method-material requirements planning, “Journal of Operations
Management” 1980. 14
Ch. Chen, Y. Zhao, Integrating Inventory Planning with Project Management in
Project-Driven Supply Chains, Rutgers University, New Jersey 2008. 15
Zintegrowane Systemy Zarządzania, Vogel Publishing, Wrocław 1997. 16
A. Sołtysik-Piorunkiewicz, Nowe podejście do wdrożenia systemów klasy ERP,
Górnośląskie Forum Informatyczne, Katowice 2011.
26
branży. Dzięki temu, że oprogramowanie ERP jest specjalnie profilowane,
działanie całego systemu staje się dużo bardziej wydajne. Jednak same
dedykowane systemy informatyczne nie są gwarantem sukcesu. Muszą one
bowiem jeszcze zostać w odpowiedni sposób wdrożone17
.
Praktycy podkreślają fakt, że istnieje wiele korzyści wynikających
z właściwej implementacji w organizacji systemu ERP. Do podstawowych
zaliczyć można:
efektywne zarządzanie zamówieniami, sprzedażą i planowaniem
produkcji,
zarządzanie i analiza procesów biznesowych za pomocą interaktywnego
środowiska systemowego,
synchronizacja działań wewnątrz poszczególnych działów, takich jak
dział zasobów ludzkich, finansów czy produkcji,
monitorowanie, przesyłanie i śledzenie przepływu informacji wewnątrz
organizacji,
nadzór i monitorowanie stanów zapasów,
dynamiczna kontrola nad zakupem materiałów,
automatyzacja wprowadzania danych,
synchronizacja zamówień, wycen i raportowania,
ograniczenie przestojów linii produkcyjnych, kosztów utrzymania
zapasów, kosztów produkcji oraz błędów w rejestrach danych,
optymalizacja wartości uzyskiwanej z zasobów i wyposażenia
posiadanych przez przedsiębiorstwo.
Obok korzyści systemu ERP należy wymienić pojawiające się
przeszkody, które mogą się pojawić podczas jego wdrażania. Jako najczęstsze
z nich wymienia się :
koszty implementacji systemu,
ograniczenia dostosowania systemu ERP do dotychczasowego
oprogramowania,
konieczność całkowitej zmiany podejścia do procesów biznesowych18
.
Duże przedsiębiorstwa decydują się na zakup systemu ERP między
innymi ze względu na możliwość integracji informacji pochodzących z wielu
rozproszonych oddziałów. Małe i średnie przedsiębiorstwa rzadko takiej
funkcjonalności potrzebują. Znacznie większą uwagę przywiązują do
17
P. Lech, Zintegrowane systemy zarządzania. Charakterystyka wykorzystanie
w biznesie, wdrażanie, Difin, Warszawa 2003. 18
A. Wasilewski, E. Wróbel, Wybór systemu informatycznego z uwzględnieniem analizy
efektywności inwestycyjnej, „Badania operacyjne i decyzje” nr 3-4/2005.
27
możliwości szybkiego i elastycznego reagowania na zmieniające się warunki na
rynku19
.
Zastosowanie systemów typu ERP w małych i średnich
przedsiębiorstwach generuje wiele korzyści. Za podstawową uważa się
porządkowanie danych. Wdrożenie nawet najprostszego systemu minimalizuje
konieczność prowadzenia wszelkiej urzędniczej pracy biurowej
i administracyjnej. Wszelkiego rodzaju wyliczenia i podsumowania
wykonywane są automatycznie, dzięki czemu proces raportowania ulega
znacznemu przyspieszeniu, a koszty przetwarzania informacji zmniejszają się.
Ponadto zauważyć można zwiększoną dostępność do informacji i podniesienie
jej jakości. Sprawia to, że wszelkie procesy odbywające się wewnątrz
przedsiębiorstwa przebiegają w niezakłócony sposób, a przepływ informacji jest
znacznie bardziej klarowny i uporządkowany.
Istotnym zagadnieniem z punktu widzenia małych i średnich
przedsiębiorstw jest również wspomaganie procesów decyzyjnych. Systemy
przeznaczone dla firm tego sektora coraz częściej zawierają wyspecjalizowane
moduły do controlingu i wspierania procesów decyzyjnych. Dzięki
udostępnieniu kadrze zarządzającej specjalnych narzędzi, decyzje mogą być
podejmowane w sposób szybki i precyzyjny, często umożliwia to automatyzację
niektórych decyzji. Systemy typu ERP ułatwiają dostęp do szerszej grupy
odbiorców przy znacznie mniejszych kosztach, dzięki czemu możliwości małej
firmy zbliżają się niemal do możliwości dużych firm. Zatem zastosowanie
systemów ERP pozwala na rozwinięcie skali. Większość systemów pozwala na
ścisłą współpracę zarówno z kooperantami, jak i dostawcami już na etapie
projektowania produktu lub składania oferty odbiorcy20
.
Korzyści z zastosowania systemów informatycznych oraz coraz niższe
koszty wdrożenia ich w małych i średnich przedsiębiorstwach decydują o ich
popularności i coraz szerszym zastosowaniu.
5. Kierunki zmian w zastosowaniach systemów informatycznych
W Polsce transformacja systemów informatycznych dokonała się
w wyniku oddziaływania wielu czynników, które można ująć w dwóch
podstawowych grupach. Pierwsza dotyczy zmian politycznych
i makroekonomicznych w systemie zarządzania, druga wiąże się z postępem
technicznym w branży informatycznej. Obie te grupy czynników wzajemnie się
przeplatają. Gospodarka rynkowa nabiera charakteru globalnego. Powstają
19
A.T. Kearney, Insight to Impact. Results of the Fourth Quinquennial European
Logistics Study, European Logistics Association, Brussels 1999. 20
Ch. Witte, K. Holzhauser, Nowa generacja rozwiązań ERP – Jak nowe technologie
pomagają redukować koszty i tworzyć nowe możliwości dla firmy, Pierre Audoin
Consultants GmbH, Monachium 2010.
28
globalne powiązania systemu bankowego oraz działanie globalnych organizacji
przemysłowych, handlowych i usługowych21
.
Współczesne systemy informatyczne są narzędziem o dużym stopniu
złożoności. Ich ciągłe doskonalenie pozwoliło na realizację funkcji związanych
z komunikacją. Ta cecha spowodowała, że pozwalają one na płynny przepływ
informacji pomiędzy organizacją i jej otoczeniem. Rozwój systemów
informatycznych zmierza w kierunku permanentnego badania, przetwarzania
i analizowania tak zwanych słabych sygnałów nadchodzących zmian.
W odpowiedzi na rosnące zapotrzebowanie na systemy ERP w małych
i średnich przedsiębiorstwach producenci musieli stworzyć systemy nowej
generacji. W ich charakterystyce uwagę zwrócić należy przede wszystkim na
łatwiejszą obsługę. Pochłaniają one mniej czasu przy zainstalowaniu
i wdrożeniu, a także przy zarządzaniu. Dodatkowo koszty związane z zakupem
i użytkowaniem stale maleją. Znaczna część nowych systemów ERP
charakteryzuje się modułową budową, umożliwiającą instalację w małych
pakietach przy ograniczonym wsparciu specjalistów od technologii
informatycznych.
Prognozuje się, że obecnie stosowane systemy ERP będą ulegały
ciągłym udoskonaleniom i modyfikacjom. Staną się bardziej elastyczne, tak aby
coraz lepiej służyć przedsiębiorstwom i zaspokajać potrzeby dostępu do
informacji. Konieczne stanie się takie dostosowanie systemów, które
w większym stopniu będzie się koncentrować na użytkowniku i jego
codziennych czynnościach w pracy. Dzięki temu możliwe będzie efektywniejsze
wykorzystanie potencjału pracowników na różnych szczeblach hierarchii
organizacji22
.
Przyszłość obecnie wykorzystywanych systemów to jeszcze prostsze
aplikacje z wbudowanymi mechanizmami informowania, ostrzegania oraz
organizowania pracy, których obsługa będzie intuicyjna. Zyskają one
rozbudowane algorytmy kontroli sytuacji biznesowej poszczególnych obszarów
firmy. Dążyć się będzie do tego, aby oprogramowanie automatycznie
poinformowało o zakłóceniach lub nieprawidłowościach w przebiegu procesów
biznesowych, a wraz z tą informacją uruchomiona zostanie procedura reakcji na
zaistniałą sytuację. System rozpocznie wykonanie odpowiednich kroków, co
ułatwi szybkie reagowanie na powstałe problemy23
.
Idąc dalej można zastanowić się nad coraz bardziej popularnym
modelem korzystania z funkcji systemu jako usługi. Charakteryzuje się on
bardzo niską barierą wejścia oraz dostępu do bogatego funkcjonalnie
21
P. Soja, Rozwój zintegrowanych systemów zarządzania klasy ERP, Wyd. Akademia
Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2011. 22
K. Kumar, J.van Hillegersberg, ERP Experiences and Evolution, „Communications of
the ACM”, kwiecień 2000. 23
K. C. Laudon, J. P. Laudon, Management Information Systems: organization and
technology in the networked enterprise, Prentice Hall International, Upper Saddle River,
2000.
29
i technologicznie rozwiązania z jednoczesnym dostępem z dowolnego miejsca,
a także bogatymi możliwościami integracji wykraczającej poza jedno
przedsiębiorstwo.
6. Podsumowanie
Organizacja w świecie gospodarki rynkowej „zanurzona” jest
w ogromnej ilości informacji atakującej ją w każdym momencie czasowym
i z wielu miejsc. Problemem jest wychwycenie potrzebnych informacji, i ich
przetworzenie. W większości istniejące na rynku informacje nie dają się
bezpośrednio wykorzystać, co znaczy, że muszą one być najpierw ocenione ze
względu na ich przydatność dla organizacji a następnie przetworzone.
Systemy informatyczne zarządzania budowane są po to, aby organizacja,
niezależnie od swojej wielkości, mogła zrealizować postawione przed nią cele.
Stanowią one taki element infrastruktury zarządzania, który powoduje
wspomaganie procesu podejmowania decyzji na różnych szczeblach
zarządzania. Skuteczność rozwiązań standardowych zależy od powszechności
stosowania i zasięgu jaki obejmuje dany standard.
Bibliografia
1. Adamczewski P., Zintegrowane systemy informatyczne w praktyce, MIKOM,
Warszawa 2004.
2. Aquilano N. J., Smith D. E., A formal set of algorithms for project scheduling
with critical path method-material requirements planning, „Journal of
Operations Management” 1980.
3. Chen Ch., Zhao Y., Integrating Inventory Planning with Project Management
in Project-Driven Supply Chains, Rutgers University, New Jersey 2008.
4. Cimochowski G., Hutten-Czapski F., Rał M., Sass W., Polska internetowa. Jak
internet dokonuje transformacji polskiej gospodarki, The Boston Consulting
Group, Warszawa 2011.
5. Gołembska E., Szymczak M., Informatyzacja w logistyce przedsiębiorstw,
Wyd. Naukowe PWN, Warszawa-Poznań 1997.
6. Górczyński J., Procesy informacyjne zarządzania. Systemy informacyjne,
WSZiM, Sochaczew 2008.
7. Grabary J., Nowak J., Systemy Informatyczne zastosowania i Wdrożenia,
WNT, Warszawa 2003.
8. Jabłoński J., Projektowanie Systemów Informatycznych, Uniwersytet
Zielonogórski, Zielona Góra 2011.
9. Kearney A.T., Insight to Impact. Results of the Fourth Quinquennial European
Logistics Study, European Logistics Association, Brussels 1999.
30
10. Kisielnicki J., Informatyczne Systemy dla Wspomagania Zarządzanie
Zasobami Ludzkimi [W:] Król H., Ludwiczyński A., 130, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2011.
11. Klonowski Z., Systemy informatyczne zarządzania przedsiębiorstwem.
Modele rozwoju i właściwości funkcjonalne, Oficyna Wydawnicza
Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2004.
12. Kumar K., van Hillegersberg J., ERP Experiences and Evolution,
„Communications of the ACM”, kwiecień 2000.
13. Laudon K. C., Laudon J. P., Management Information Systems:
organization and technology in the networked enterprise, Prentice Hall
International, Upper Saddle River, 2000.
14. Lech P., Zintegrowane systemy zarządzania. Charakterystyka
wykorzystanie w biznesie, wdrażanie, Difin, Warszawa 2003.
15. Morgan G., Obrazy organizacji, PWN, Warszawa 1999.
16. Moustakis V., Material Requirements Planning. Report produced for the
EC funded project, Technical University of Crete, 2000.
17. Radomska E., Wykorzystanie technologii informacyjno-
komunikacyjnych (ICT) w Polsce na tle innych krajów – diagnoza
i rekomendacje, „Sztuka zarządzania” nr 8/2011.
18. Senn J. A., Information Technology in Business, Prentice Hall, 1995.
19. Soja P., Rozwój zintegrowanych systemów zarządzania klasy ERP,
Wyd. Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2011.
20. Sołtysik-Piorunkiewicz A., Nowe podejście do wdrożenia systemów
klasy ERP, Górnośląskie Forum Informatyczne, Katowice 2011.
21. Wasilewski A., Wróbel E., Wybór systemu informatycznego
z uwzględnieniem analizy efektywności inwestycyjnej, „Badania operacyjne
i decyzje” nr 3-4/2005.
22. Witte Ch., Holzhauser K., Nowa generacja rozwiązań ERP – Jak nowe
technologie pomagają redukować koszty i tworzyć nowe możliwości dla
firmy, Pierre Audoin Consultants GmbH, Monachium 2010.
23. „Zintegrowane Systemy Zarządzania”, Vogel Publishing, Wrocław
1997.
Streszczenie
W ciągu ostatnich lat gospodarka elektroniczna w Polsce odnotowuje ciągły
rozwój. Znalezienie obszarów aktywności człowieka nie mających żadnej
styczności z technologią informacyjną jest coraz trudniejsze, a technika
komputerowa jest zwłaszcza obecna w życiu gospodarczym. Przedsiębiorstwa
przeznaczają znaczną ilość środków finansowych na sprzęt (hardware),
oprogramowanie (software). Przy dynamicznym postępie myśli technicznej
praktyka zastosowań informatyki wspomagających procesy zarządzania
przedsiębiorstw i instytucji jest coraz bogatsza.
31
Summary
In recent years in Poland economy electronic notes continuous development.
Non-human activity areas to find any contact with information technology is
increasingly difficult, and computing is especially present in economic life.
Companies spend a significant amount of financial resources to equipment
hardware and software. The dynamic progress technical thought it uses practice
management processes supporting enterprises and institutions is becoming
increasingly richer.
33
Agnieszka Wloka
KRYZYS JAKO POJĘCIE WIELOASPEKTOWE.
WYKORZYSTANIE KRYZYSU JAKO SZANSY NA
ZMIANĘ
1. Współczesne aspekty doświadczania kryzysu w wymiarze
pracownika i pracodawcy
Myślą przewodnią niniejszego artykułu jest uwzględnienie dwóch
wymiarów doświadczania kryzysów ekonomiczno-gospodarczych w miejscu
pracy. Są nimi: wymiar grupowy oraz wymiar jednostkowy. Uzasadnieniem
takiego podejścia jest wielowymiarowość zjawiska kryzysu, która ma swoje
skutki ekonomiczne w skali mikro i makrospołecznej. Współcześnie kwestia
optymalizacja efektów pracy jest kluczowa ze względu na konkurencyjność
rynku, nastawienie na maksymalną produktywność i wzrastające standardy
w różnych dziedzinach gospodarki. Taki stan rzeczy wymaga uwzględnienia
potrzeb psychologicznych pracowników, aby ich jakość życia pozwalała na
osiągniecie maksymalnych wyników oraz by zapobiegać negatywnym
konsekwencjom rosnących wymagań rynkowych. Tak więc, celem podjętych
badań jest wskazanie prawidłowości funkcjonowania jednostki i zespołu
pracowniczego w obliczu kryzysu oraz możliwości wykorzystania potencjału
tkwiącego w procesie rozwiązywania sytuacji trudnych.
Jednocześnie szczególnie istotne jest zwrócenie uwagi na pozytywny
wymiar kryzysu. Tak więc z punktu widzenia jednostki kryzys jest szansą na
rozwój poprzez doświadczenie trudności subiektywnie przekraczającej
dotychczasowe możliwości osoby.
Według definicji zgodnie z greckim pochodzeniem, pojęcia kryzysu jest
to okres przełomu, przesilenie, decydujący zwrot, a także okres załamania
gospodarczego1. Inna definicja wskazuje, że kryzys jest kulminacją
nieuniknionych konfliktów w różnych dziedzinach życia społecznego2. Oznacza
rozwój wydarzeń wymuszający natychmiastowe podjęcie nadzwyczajnych
działań.
Jedną z istotnych koncepcji tego zjawiska jest koncepcja
psychospołeczna dotyczącą kryzysów tożsamości w cyklu życia, stworzona
przez Erika Erikson'a. Autor zakłada, że każda faza rozwoju jest swoistym
1http://www.slownik-
online.pl/kopalinski/9166D6B09B9554CFC12565ED00458E4F.php(17.04.2014). 2 Wróblewski R., Wprowadzenie do strategii wojskowej, Wydaw. AON, Warszawa,
1998, s. 45.
34
kryzysem, sprowadzającym się do konfliktu pomiędzy dwiema skrajnymi
postawami:
zaufanie - nieufność (niemowlęctwo)
autonomia - wstyd i zwątpienie (wczesne dzieciństwo)
inicjatywa - poczucie winy (wiek zabaw)
pracowitość - poczucie niższości (wiek szkolny)
faza rozwoju płciowego - tożsamość a niepewność roli (adolescencja)
intymność a izolacja (wczesny okres dojrzałości)
kreatywność a stagnacja (dorosłość)
integralność ego a rozpacz (dojrzałość) 3.
Człowiek na każdym z tych etapów wypracowuje własne mechanizmy
zachowania, a pozytywne przejście przez dany „szczebel” rozwoju gwarantuje
sukces w osiąganiu dojrzałości w kolejnych stadiach. Jednocześnie koncepcja ta
wskazuje na permanentność ludzkiego rozwoju i warunek ciągłego
podejmowania wysiłku samorozwojowego4.
Związane z przechodzeniem kolejnych faz rozwoju są kryzysy
egzystencjalne, stanowiące wewnętrzne konflikty i lęki, wiążące się
z celowością życia, wolnością, niezależnością, a więc dotyczące wartości
nadrzędnych w życiu jednostki. Są one typowe dla bilansów życiowych,
a jednocześnie wyzwalają możliwość podjęcia nowych ról społecznych, czy
zawodowych, jak też pozwalają poprawić jakość życia.
Oprócz kryzysów rozwojowych i egzystencjalnych jednostka jest
narażona na kryzysy sytuacyjne, które pojawiają się w sytuacjach, których
człowiek nie może kontrolować i przewidywać. Za takie można uznać, między
innymi: udział w wypadkach komunikacyjnych, porwaniach, utratę pracy,
informację o ciężkiej chorobie własnej lub członka rodziny, śmierć bliskiej
osoby. W związku ze swoja nieprzewidywalnością i gwałtownością powodują
one głęboki wstrząs i konsekwencje psychologiczne dla osoby doświadczającej
takiej sytuacji.
Jeszcze innym rodzajem są kryzysy środowiskowe, do których
dochodzi, gdy wydarza się naturalna, bądź spowodowana przez człowieka
katastrofa. Obok katastrof przyrodniczych, są to również kryzysy dotyczące
zapaści gospodarczej.
Tym samym, posługując się terminologią Kozieleckiego5, należy uznać,
iż każdy kryzys jest momentem prowadzącym do transgresji, ponieważ
powoduje zmianę jakościową w egzystencji człowieka. Jednakże aby zaistniała
takowa sytuacja pozytywnego rozwiązania sytuacji trudnej, potrzeba
3 Erikson E., Tożsamość a cykl życia, Zysk i S-ka, Warszawa, 2004, s. 100.
4 Brzezińska A., Psychologiczne portrety człowieka , Gdańskie Wydaw. Psychologiczne,
Gdańsk, 2005, s. 240.
5 Kozielecki J., Koncepcja transgresyjna człowieka: analiza psychologiczna, Państ.
Wydaw. Naukowe, Warszawa, 1987, s. 400.
35
optymistycznego zinterpretowania danego problemu, a w końcu
przedefiniowania trudności na szanse rozwojowe.
Na pozytywny i progresywny wymiar kryzysu wskazuje wiele definicji
tego pojęcia. Między innymi W. Badura – Madej6, mówiąc o stanie
kryzysowym, jako wymagającym istotnego rozstrzygnięcia; Allport7, podając
rozumienie iż jest „to sytuacja emocjonalnego i umysłowego stresu, wymagająca
zmian perspektyw w ciągu krótkiego czasu. Zmiany te powodują często zmiany
osobowościowe - progresywne albo regresywne".
Okazuje się, iż kryzys jako proces nie jest zjawiskiem linearnym.
Kryzys, to swoisty moment zmiany dokonujący się poprzez doświadczenie
przewrotu, którego skutki widać zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz osoby.
Z tego względu tak istotne jest wypracowanie nowych sposobów
funkcjonowania, tak by kryzys pokonać i wykształcić bardziej konstruktywne
sposoby reagowania, które zostaną utrzymane na dalszych etapach życia. Każdy
kryzys należy rozpatrywać nie jako stan, ile jako proces przebiegający
w określonych fazach, którymi są:
szok – (wystąpienie niezgodności),
przepracowywanie - (reakcji na niezgodność),
nowe zorientowanie - (przeorganizowania osobowości).
Tak definiowany kryzys wydaje się być tożsamy ze zjawiskiem stresu.
Jednakże należy podkreślić, iż kryzys jest pojęciem szerszym od stresu, który
jest jego nieodłącznym elementem. Fakt ten udowadnia istotność podejmowania
rozstrzygnięcia sytuacji wzbudzającej poczucie dyskomfortu, ze względu na
negatywne konsekwencje kumulowania się napięcia psychicznego w człowieku.
Radzenie sobie ze stresem jest właściwością indywidualną, stąd może przybrać
formę konstruktywnie wpływającą na rozwój osobisty bądź sposób powodujący
negatywne konsekwencje funkcjonowania jednostki. Podobnie, pozytywne
rozwiązanie doświadczanego kryzysu może umocnić osobowość, ukształtować
ją zgodnie z normami społecznymi, uwzględniając przy tym szczególnie
poczucie własnego ja. Brak takiego rozwiązania może zrodzić zaburzenia
w dalszym funkcjonowaniu, a nawet doprowadzić do degradacji całej
osobowości.
Wspomniany pozytywny wymiar kryzysu wynika z faktu, iż staje się on
przyczyną odmiennego od dotychczasowego myślenia i działania. Nowe
warunki rewidują błędne, a uznawane wcześniej za prawidłowe, poglądy
i sposoby rozwiązywania problemów.
Kwestia związku między stresem a kryzysem jest ważna w obszarze
rozważenia jednostkowego wymiaru doświadczenia sytuacji trudnej, jako że
indywidualna odporność na stres i mechanizmy radzenia sobie z nim warunkują
6
Bandura Madej W., Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej, wyd. Interart,
Warszawa, 1996, s. 56.
7 Allport G. W., Osobowość i religia, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa, 1968, s. 70.
36
konsekwencje kryzysu danej społeczności. Każda osoba ze względu na
uprzednie doświadczenia, poziom wrażliwości, odporność na stres i wiele
innych cech osobowościowych inaczej reaguje na te same sytuacje. Szczególnie
ważne jest, aby mieć świadomość funkcjonowania w stresowych sytuacjach, aby
próbować szukać korzystnych dla siebie rozwiązań, sposobów radzenia sobie ze
stresem. W każdym wypadku bowiem doświadczanie kryzysu jest obciążające
dla człowieka, ponieważ wymaga adaptacji do całkiem nowych warunków.
Ludzie różnią się między sobą między innymi podejściem do
rozwiązywania problemów. Rzecz jasna, reakcja na stresory jest kwestią
indywidualną, stąd istotne z punktu widzenia profilaktyki jest określenie cech
temperamentalnych i osobowościowych mogących korelować z niską
odpornością. Najbardziej na stres narażone są osoby: nadobowiązkowe;
z poczuciem, że wszystko w firmie zależne jest od ich pracy; chcące
kontrolować działania innych; pragnące osiągnięcia sukcesu za wszelka cenę;
perfekcjoniści; o wysokiej potrzebie dominacji, współzawodnictwa, ze
skłonnością do pracoholizmu i niskim poczuciem własnej wartości. Równie
istotne są czynniki związane z indywidualną sytuacją, w jakiej znajduje się
konkretny człowiek (problemy finansowe, rodzinne, zdrowotne, wiek). Postawa
przedsiębiorcza wobec kryzysu polega na twórczej mobilizacji ukrytych dotąd
zasobów własnych oraz tych pochodzących z otoczenia, tak aby adekwatnie je
połączyć i wykorzystać w walce z zagrażającą sytuacją8.
Jedno z pierwszych
opracowań zjawiska stresu długoletniego badacza tego zjawiska - Selye’go -
przedstawia trzy fazy przeżywania stresu: alarmową, przystosowania
i wyczerpania:
1. Pierwsza faza – alarmowa – to faza zaskoczenia i niepokoju wobec
pojawiającego się nowego bodźca. Dzieli się ona na stadium szoku – czyli
pierwszego zetknięcia się z sytuacją oraz stadium przeciwdziałania, gdy
jednostka przeorganizowuje swoje wewnętrzne zasoby i podejmuje wysiłki
obronne.
2. W drugiej fazie – przystosowania - osoba adaptuje się do nowej sytuacji
i radzi sobie z nią.
3. Trzecia faza - wyczerpania – występuje kiedy organizm traci zdolność
adaptacji do warunków stresowych. Może ona nastąpić wtedy, gdy podjęte
w fazie drugiej mechanizmy zaradcze będą nieadekwatne do problemu. Jeśli
jednak kryzys, rozumiany jako sytuacja stresowa, zostanie przepracowany,
jednostka zostaje wzbogacona o istotne doświadczenie egzystencjalne9.
Powtarzający się kontakt z nieprzyjemnymi bodźcami może być szkodliwy dla
zdrowia psychicznego i w konsekwencji również fizycznego. Wiąże się
z przeciążeniem poszczególnych układów organizmu i powoduje ogólne
8 Ratajczak Z., Kryzys jako źródło motywacji do zachowań przedsiębiorczych, [w:] red.
Ratajczak Z., Przedsiębiorczość na czas kryzysu, wyd. Difin, Warszawa, 2013, s. 23.
9 Zimbardo P., Emocje, stres i psychologia zdrowia, [w:] Psychologia i życie, Zimbardo
P., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2004, s. 67.
37
wyczerpanie organizmu, co przekłada się na wzrost zachorowań na choroby
psychosomatyczne. Efektem psychologicznym działania długotrwałego stresu
jest przede wszystkim wypalenie zawodowe. Osoba dotknięta wypaleniem jest
głęboko niezadowolona z życia, sfrustrowana, przeżywa długotrwałe obniżenie
nastroju, jest chronicznie zmęczona. Jej kontakty z ludźmi są
niesatysfakcjonujące. A. Pines definiuje wypalenie jako: "Stan fizycznego,
emocjonalnego i umysłowego wyczerpania przejawiającego się poprzez
chroniczne zmęczenie. Towarzyszy mu negatywna postawa wobec pracy, ludzi
i życia, poczucie bezradności oraz beznadziejności położenia. Obniżona
samoocena manifestuje się poczuciem własnej nieadekwatności, niekompetencji
i zniechęceniem". Jednym z czynników decydujących o wrażliwości na stres jest
biologiczna podatność układu nerwowego, a także środowisko wychowawcze
i doświadczenia wczesno dziecięce. Poza tym, posiadanie grupy wsparcia oraz
subiektywnie postrzegane możliwości poradzenia sobie z zaistniałą sytuacją.
Niski poziom tolerancji na stres charakteryzuje często osoby chwiejne
emocjonalnie, o zniżonej samoocenie, pesymistycznym podejściu do życia,
z niskim zaufaniem do siebie, o podwyższonym poziomie lęku społecznego.
Według Eysenck'a szczególną podatność na stres prezentują osoby o osobowości
represyjnej, która charakteryzuje się tym, że nie dopuszcza do siebie
negatywnych emocji – złości i lęku – wypiera ich odczuwanie. Zaś S. Kobasa
opisuje osoby, które są szczególnie odporne na życiowe wstrząsy.
Charakterystyczne są dla nich takie cechy jak: sprawowanie kontroli;
zaangażowanie; podejmowanie wyzwań. Z kolei koncepcja
psychosocjokulturowa kryzysu rozumie kryzys jako zjawisko gwałtownego,
nacechowanego emocjonalnie załamania uwarunkowane czynnikami
socjokulturowymi oraz rozwojowymi. Stan ten wprowadza jednostkę
w poczucie niemożności poradzenia sobie przy zastosowaniu dotychczasowych
sposobów radzenia sobie i stąd wymusza pozytywne lub negatywne
rozwiązanie10.
Według T. Tomaszewskiego człowiek, a więc podmiot działania,
formułuje cele, które stają się dla jednostki zadaniami. Wedle teorii regulacyjnej
także sytuacja kryzysowa jest rodzajem sytuacji trudnej, wymagającej
przeorganizowania swojego dotychczasowego działania11.
Z kolei model
zachowania się w kryzysie Hoff'a uwzględnia istotną rolę kosztów
psychologicznych ponoszonych przez osobę doświadczającą kryzysu. Koszty te
powodują dyskomfort, który z jednej strony jest elementem zagrażającym
homeostazie osobowej, a z drugiej strony wymusza aktywność zaradczą –
twórczą 12
. Tym samym, należy zauważyć, iż natura kryzysu może przyjmować
10
Dembińska A., Koszty psychologiczne doświadczania kryzysu ekonomicznego przez
przedsiębiorców, [w:] red. Ratajczak Z., Przedsiębiorczość na czas kryzysu, wyd. Difin,
Warszawa, 2013 s. 48.
11 tomaszewskihttp://s362812.students.wmi.amu.edu.pl/tomaszewski.pdf(17.04.2014).
12 Dembińska A., Koszty psychologiczne doświadczania kryzysu ekonomicznego przez
przedsiębiorców, [w:] red. Ratajczak Z., Przedsiębiorczość na czas kryzysu, wyd. Difin,
Warszawa, 2013, s. 52.
38
różne formy i nie ogranicza się jedynie do sytuacji powodowanych czynnikami
zewnętrznymi, ale między innymi czynnikiem stresogennym, a więc zarazem
kryzysotwórczym jest gwałtowny wzrost zagrożenia jakiejś wartości nadrzędnej
dla jednostki13.
Negatywnymi skutkami kryzysu, a raczej nieumiejętnego poradzenia
sobie z wymogiem sytuacji trudnej, może być poczucie:
nadodpowiedzialności
winy
niepewności
beznadziei
pogorszenia relacji
podejrzliwości
przeciążenia
pogorszenia zdrowia
zmarnowania czasu, planów
utraty sensu życia
złości
przygnębienia.14
Jednak przewaga pozytywnych konsekwencji wejścia w kryzys wynika
z faktu, iż aktywność transgresywna jest wpisana w ludzką naturę, dążąca do
tworzenia i zdobywania nowych wartości. Wynika to z potrzeby własnej
wartości, będącej potrzebą hubrystyczną, wg Kozieleckiego.15
Istotnymi cechami osobowymi w kontekście twórczego podejścia do
kryzysu jest przekonanie o własnej skuteczności i nadzieja na sukces.16
Należy wskazać dwie możliwości analizowania doświadczania skutków
kryzysu przez grupę, jaką jest zespół pracowniczy. Pierwsza możliwość to
zsumowanie kryzysów jednostek zaangażowanych w dotknięte kryzysem
przedsiębiorstwo lub instytucję; druga możliwość to uznanie jedynie iloczynu,
a więc części wspólnej.
Według literatury przedmiotu w organizacji kryzysy mają między
innymi takie cechy, jak:
13
Ratajczak Z., Kryzys jako źródło motywacji do zachowań przedsiębiorczych, [w:] red.
Ratajczak Z., Przedsiębiorczość na czas kryzysu, wyd. Difin, Warszawa, 2013, s.14.
14 Dembińska A., Koszty psychologiczne doświadczania kryzysu ekonomicznego przez
przedsiębiorców, [w:] red. Ratajczak Z., Przedsiębiorczość na czas kryzysu, wyd. Difin,
Warszawa, 2013, s. 55-57.
15 Mendecka G., Twórczość i przedsiębiorczość jako czynniki skuteczności działania
w sytuacjach kryzysowych, [w:] red. Ratajczak Z., Przedsiębiorczość na czas kryzysu,
wyd. Difin, Warszawa, 2013, s. 88.
16 Dubiel J., O przedsiębiorczych sposobach radzenia sobie z kryzysami o charakterze
ekonomicznym i organizacyjnym, [w:] red. Ratajczak Z., Przedsiębiorczość na czas
kryzysu, wyd. Difin, Warszawa, 2013, s. 96.
39
nagłe i nieoczekiwane wystąpienie,
natychmiastowa ekspozycja publiczna,
ograniczenie do jednej organizacji,
wymóg podjęcia decyzji przez osoby zarządzające organizacją,
zaangażowanie jedynie kierownictwa organizacji17
.
Ostatnia z cech jest bardzo kontrowersyjna z punktu widzenia psychologii, jako
że każda organizacja jest systemem jednostek, z których każda wkłada własny
kapitał mentalny, emocjonalny, społeczny. Poza tym, dają możliwość
wykreowania nowej polityki, marki, a co najważniejsze misji danej organizacji.
W wymiarze wewnętrznym przyczynia się do spajania współpracy
i wykrystalizowania odpowiedniej – czystej atmosfery dialogu.
Priorytetem współczesnych przedsiębiorstw jest pozytywna motywacja
pracowników, tak, aby poszczególne jednostki, jak i cały zespół, potrafił
reagować mobilizacją a nie demobilizacją w obliczu kryzysu. Motywacja
stanowi źródło ludzkich zachowań. Jest to proces, który wywołuje,
ukierunkowuje i podtrzymuje zachowania. Reguluje czynności, aby prowadziły
do osiągnięcia określonego wyniku. Wynika z tego, iż motywacja odnosi się do
przeżyć psychicznych człowieka, od których zależy możliwość i kierunek
ludzkiej aktywności. Istotne dla jakości pracy i zaangażowania w nią jest
wypracowanie wewnętrznej motywacji do działań zawodowych. Stąd rolą
pracodawcy jest odpowiednie wzmacnianie motywacji u pracowników. Szerokie
zastosowanie w czasie kryzysu dla motywowania znajdują przede wszystkim
środki niematerialne, takie, jak: empowerment, coaching, planowanie karier czy
informacja zwrotna.
Szczególnie popularny współcześnie jest coaching, a więc zaplanowany,
dwustronny proces, w którym człowiek rozwija określone kompetencje
w wyniku wiarygodnej oceny, ukierunkowanej praktyki i regularnemu
sprzężeniu zwrotnemu18
. Jest on formą doskonalenia się podejmowaną nie tylko
w sytuacji trudnej, ale jako praca stała na zasobach osobistych jednostki. służy
w takich sytuacjach jak:
relacje interpersonalne
delegowanie obowiązków, odpowiedzialności i uprawnień,
zwiększenie osobistego wpływu,
rozwiązywanie sytuacji konfliktowych,
planowanie i organizowanie,
rozwój myślenia analitycznego.
17
http://ww.wsz-
pou.edu.pl/biuletyn/druk.php?p=&strona=biul_kryz2&nr=2#_ftnref30(30.12.2013).
18 Parsloe E.,Trener i mentor: udział coachingu i mentoringu w doskonaleniu procesu
uczenia się, wyd. Wolters Kluwer, Kraków, 2008, s. 80.
40
Ponadto, w przedsiębiorstwie istotne jest zbudowanie spójnego
i przejrzystego przekazu oraz optymalna kontrola wewnętrznych i zewnętrznych
działań19
. Okazuje się bowiem, iż budowanie pozytywnych, opartych na
zaufaniu i współpracy relacji daje wymierne efekty w jakości pracy.
W kontekście przedsiębiorstwa należy zwrócić uwagę na aspekt komunikacyjny
i uwikłanie pracownika w sieci kontaktów interpersonalnych, które stanowią tak
szansę, jak i zagrożenie w sytuacji kryzysu. Stąd komunikacja jest podstawową
płaszczyzną operacyjną współczesnych przedsiębiorstw20.
Zastosowanie takich metod wiąże się między innymi z podejściem do
pracownika jako do pełnoprawnego podmiotu - jednostki. Pracownik znajdujący
się w kryzysie może przeżywać zastaną sytuację różnie pod względem tak
fizycznym, jak i emocjonalnym. Może się to objawiać poprzez, np. zmęczenie,
szybkie bicie serca, drżenia ciała, kończyn, mdłości, biegunki, wymioty,
trudności z oddychaniem ucisk w klatce piersiowej, bóle głowy, karku
i kręgosłupa oraz bóle mięśniowe. Typową reakcją są zaburzenia snu. Zwrócenie
uwagi na indywidualne symptomy, a także próg wrażliwości na stres, jest istotne
z punktu widzenia etyki przedsiębiorstwa i troski o dobro pracownika, jak też
z punktu widzenia wymiernych efektów. Funkcjonowanie w długotrwałym
w kryzysie prowadzi do załamania zdrowia fizycznego, obniżenia odporności
psychofizycznej, co ma odzwierciedlenie w jakości pracy. Koszty zwolnień
lekarskich związanych ze stresem i kuracji niwelujących jego skutki to ok. 20
miliardów euro rocznie tylko w krajach Unii Europejskiej. Przyczyną ok. 60
proc. zwolnień lekarskich są problemy zdrowotne związane właśnie z sytuacją
kryzysową.
Współcześnie w kontekście funkcjonowania przedsiębiorstw można
zaobserwować takie modele postępowania z kryzysem, jak:
model zachowawczy - bierność wobec zagrożeń psychologicznych;
model defensywny - obrona dobrego wizerunku firmy, pracownicy
w kryzysie będący traktowani są jako potencjalne zagrożenie dla
innych;
model represyjny - agresywna obrona wizerunku firmy jest priorytetem
i poszukuje się winnego sytuacji;
model aktywny - racjonalna ocena sytuacji i podjęcie walki z kryzysem;
model pro-aktywny - aktywne działanie w sferach profilaktyki,
interwencji, wsparcia i likwidacji skutków zdarzenia krytycznego21
.
Tak więc jedynie ostatni model można uznać za w pełni pozytywny, ponieważ
uwzględnia wszystkie płaszczyzny dotknięte sytuacją kryzysową. Przede
19
Dubiel J., O przedsiębiorczych sposobach radzenia sobie z kryzysami o charakterze
ekonomicznym i organizacyjnym, [w:] red. Ratajczak Z., Przedsiębiorczość na czas
kryzysu, wyd. Difin, Warszawa, 2013, s. 107.
20 Ibid., s. 101.
21 http://ceo.cxo.pl/artykuly/46055/Firma.w.kryzysie.html(17.04.2014).
41
wszystkim, przedsiębiorstwo stosujące taki model postępowania permanentnie
jest gotowe do podjęcia walki z kryzysem - dzięki profilaktyce.
Sytuacja ekonomiczno-gospodarcza w Polsce i na świecie, jak także
zmiana wymiaru czasu pracy i rozumienia etosu pracy, wymaga również zmian
w podejściu do pracownika i jego potrzeb. Ponieważ pracownik spędza istotnie
większość czasu w miejscu pracy jest koniecznym, aby również jego potrzeby
psychologiczne były zaspokojone w takim stopniu aby umożliwiały mu
satysfakcjonujące wykonywanie obowiązków. Miedzy innymi formą wsparcia
jest, oprócz wspomnianego coachingu, interwencja kryzysowa lub poradnictwo
psychologiczne w każdej firmie. Osobami prowadzącymi takie działania
w miejscu pracy mogą być psychologowie zatrudnieni na stałe w konkretnej
firmie, eksperci z psychologicznej firmy zewnętrznej albo specjalnie dobrany
i przeszkolony zespół osób spośród personelu danej firmy. Spośród wielu metod
psychologicznych stosowanych przez specjalistów do najistotniejszych należą
takie instrumenty pomocy profesjonalnej, jak:
odreagowanie,
debriefing,
normalizacja reakcji,
mobilizacja indywidualnych zasobów i umiejętności radzenia sobie ze
skutkami zdarzenia,
poradnictwo terapeutyczne,
psychoterapia,
wsparcie psychologiczne,
storytelling.
Podejmując problematykę kryzysu w miejscu pracy z punktu widzenia
nie tylko makrospołecznej, ale także personalnej, istotne jest poruszenie kwestii
zwolnień lub nieprzedłużenia umowy pracowniczej jako naturalnej części
rzeczywistości zawodowej. Jest to bezsprzecznie czynnik stresogenny tak dla
jednostki zwalnianej jak i dla zwalniającego, więc należy rozważyć optymalne
podejście do zminimalizowania eskalacji negatywnych emocji. Jeśli osoba
zwalniająca kieruje się obiektywnymi powodami, które były podstawą
zwolnienia i zdaje sobie sprawę, iż zwolnienie jest trudną sytuacją, wówczas
powinna z osobą zwalnianą przeprowadzić rozmowę wyjaśniającą zaistniałą
sytuację i osobiście zaangażować się w proces odejścia pracownika. Istotne jest
również przeprowadzenie tzw. exit interview, aby dowiedzieć się
o pozytywnych i negatywnych aspektach pracy w firmie. Jest to po pierwsze
szansa na wyjaśnienie ewentualnych niejasności u pracownika, jak także na tej
podstawie można ulepszać wewnętrzne procesy w firmie.
Rzecz jasna, podstawą konstruktywnej współpracy i ewentualnych
bezkonfliktowych zwolnień jest klarowny system ocen i jednoznaczne reguły
zatrudniania i zwalniania, konsekwentnie przestrzegane. Stosunek pracy jest
wzajemnym zobowiązaniem się stron do przestrzegania pewnych reguł. Taka
postawa zapobiega niejasnościom, oskarżeniom, a także buduje poczucie
42
zaufania w firmie i współodpowiedzialności za miejsce pracy. Poza tym,
uzasadnia to rachunek ekonomiczny, gdyż bycie rzetelnym pracodawcą,
w dalszej perspektywie podnosi rentowność firmy.
Badania poświęcone zagadnieniu doświadczania kryzysu w kontekście
aktywności zawodowej w dużej mierze dotyczą percepcji stresu przez
pracowników. Między innymi z badań Państwowej Inspekcji Pracy wynika że aż
40% pracowników w Polsce uważa, iż ich praca jest zbyt stresująca. Powodem
tego stanu rzeczy są przede wszystkim:
psychiczne obciążenia związane ze złożonością pracy;
pośpiech;
wysiłek fizyczny;
niepewność wynikająca z organizacji pracy22
.
Istotnie, statystyki ostatnich lat pokazują, iż stres coraz częściej towarzyszy
Polakom w pracy. Z badań przeprowadzonych przez Pentor Research
International wynika, że aż 70% Polaków żyje w stresie.
Wyniki badań, które przeprowadziła firma Extended DISC,
sprawdzające poziom zestresowania pracowników z różnych krajów, wskazują,
że Polacy są jednym z najbardziej zestresowanych narodów - narodowy
wskaźnik stresu w Polsce wyniósł 2,22 (zaś dla porównania w Niemczech jest to
1,53, a w Brazylii 1,19).
Za najbardziej stresogenne czynniki uznano:
presję na wynik,
niedopasowanie potencjału osoby do zadań,
despotyzm przełożonego,
brak poczucia bezpieczeństwa i stabilności zatrudnienia23
.
Z kolei z raportu National Institute for Health and Clinical Excellence
wynika, że nie tylko Polska zmaga się z takim problemem, ponieważ przez stres
i problemy psychiczne pracowników brytyjskie firmy tracą rocznie około 28 mld
funtów. Tym samym niezwykle pilne staje się opracowanie sposobów
minimalizowania stresu. Podstawowe w tym względzie jest: stosowanie pochwał
i konstruktywnej krytyki, wprowadzenie elastycznego czasu pracy oraz
przyznawanie w nagrodę dodatkowych dni urlopu24
.
Mimo wszystko, obserwacja i badania ankietowe własne przedstawione
w części drugiej artykułu, wskazują, iż w Polsce świadomość wpływu stresu na
jakość pracy osób zatrudnionych jest nadal niewystarczająca. Mimo, iż jest to
zmienna trudna do zoperacjonalizowania, to jest możliwość jej oszacowania
w postaci kosztów. We Francji związki zawodowe oszacowały koszty stresu
zawodowego na około 51 mld EUR (65% mieszkańców uskarża się na stres
22
http://www.pb.pl/(28.12.2013).
23http://extendeddisc.pl/content/download/10206/79958/version/1/file/Polacy+ju%C5%
BC+nie+boj%C4%85+si%C4%99+zmian+w+organizacjach+29+07+2011.pdf
(17.04.2014).
24 timesonline.co.uk(28.12.2013).
43
w pracy), a w Wielkiej Brytanii jest to nawet 160 mld EUR, co stanowi 10%
PKB tego kraju. W kontekście ogólnoeuropejskiego, a nawet światowego
kryzysu gospodarki, problematyka szacowania, a w konsekwencji
przeciwdziałania kosztom materialnym i psychologicznym stresu jest pilna.
Osoba zestresowana po pierwsze, jak zostało wspomniane, jest bardziej
narażona na choroby somatyczne, jak i psychiczne zaburzenia, nie potrafi
wykazać swojej kreatywności i innowacyjności, a przede wszystkim ma
mniejszą motywację do pracy. Innym aspektem funkcjonowania w stresie jest
atomizacja zespołu i skoncentrowanie na celach indywidualnych oraz
zabezpieczaniu jedynie własnych potrzeb. Są to zjawiska niekorzystne z punktu
widzenia wartości dodanej pracy w grupie, jak również wiążą się z różnymi,
nieuświadomionymi aktami sabotażu pracowniczego25
.
Sondaże internetowe pozwalają na analizę danych dotyczących percepcji
sytuacji polskiej gospodarki. W jednych z badań okazuje się, iż w Polsce
zaznacza się wzrost niepewności o przyszłość. 30 % respondentów nie wie jak
zmieni się sytuacja finansowa ich gospodarstw domowych w ciągu najbliższych
12 miesięcy. 22% Polaków uważa, że sytuacja finansowa ich gospodarstw
domowych pogorszy się w ciągu najbliższych 12 miesięcy. Dane pochodzą
z 2013r.26
Taki stan postrzegania gospodarki państwa i swojego miejsca
w obszarze życia gospodarczego jest niezaprzeczalnym czynnikiem
stresogennym. Światowa Organizacja Zdrowia zwraca uwagę, iż kryzys w życiu
zawodowym może być wywołany wszystkimi sytuacjami wymuszającymi
zmianę. Stąd nie zawsze są to sytuacje negatywne. Między innymi awans lub
zmiana stanowiska pracy, czy podjęcie nowych obowiązków też może być
odbierane jako kryzys.
Tego zagadnienia dotyczyła również konferencja w 1999 roku, która
odbyła się w Baltimore, na której omawiano kwestię przeciążenia pracą. Po raz
pierwszy sformułowano wtedy pojęcia: "ubóstwo czasowe" i "głód czasu", które
prowadzą do poważnych chorób i patologicznych zachowań. Najpoważniejszym
skutkiem przeciążenia zawodowego jest tzw. syndrom karoshi, który polega na
nagłym wystąpieniu choroby zagrażającej życiu (zwykle zawału serca lub udaru
mózgu) wskutek przeciążenia organizmu pracą. Charakterystyczne dla
syndromu jest, iż ofiary karoshi nie odczuwały wcześniej prawie żadnych
objawów somatycznych sygnalizujących przeciążenie organizmu.
Z kolei pozytywne przykłady działań wobec sytuacji trudnych podają
dane badań naukowych, jak też przykłady wybranych firm zagranicznych.
Ciekawym przykładem innowacyjnego podejścia do strategii zarządzania
przedsiębiorstwem jest firma Google, gdzie środowisko pracy ogólnie sprzyja
kreatywności i rozwojowi pracowników. Mają oni zabezpieczone podstawowe
potrzeby, takie jak posiłki, możliwość relaksu, spędzanie części czasu pracy na
25
Malinowska-Parzydło J., Polak nie powie „maniana", czyli stres w pracy, [w:]
http://gazetapraca.pl (30.12.2013).
26 http://www.deloitte.com/pl/xmas (17.04.2014).
44
własnych projektach. Obecnie jest to wyjątek wśród przedsiębiorstw, jednak
rentowność firmy Google świadczy o zasadności tak dalece podmiotowego
traktowania pracowników. Mimo, iż w wielu przypadkach myślenie o pracy
sprowadza się do myślenia nad zabezpieczeniem swojej egzystencji, to jednak
elementami zapobiegającymi kryzysom lub w dużej mierze ułatwiającymi ich
przejście jest zmiana percepcji sytuacji zawodowej27.
Wiele zależy od samej jednostki, ponieważ przede wszystkim
przebywanie w pracy powinno wiązać się z uczuciem satysfakcji, świadomości
swoich umiejętności i zainteresowań, wpływu na własny rozwój zawodowy.
Poza tym, istotne jest rzeczywiste, a więc wypływające z wewnętrznej
motywacji, zaangażowanie w życie przedsiębiorstwa, np. poprzez innowacyjne
pomysły. Jest to zaangażowanie opisywane w literaturze jako afektywne –
związane z internalizacją wartości preferowanych w danym miejscu pracy28
.
Współcześnie zwraca się również uwagę na istotną rolę informacji zwrotnej
(feedbacku), która służy optymalizacji pracy. Dla dobrej atmosfery i własnego
samopoczucia istna jest umiejętność asertywnego przyjmowania zadań, a także
nawiązywania przyjaźni w pracy, co według M. Buckingham i C. Coffman, jest
znaczące.
Zasadniczą zmianą w percepcji kryzysu powinno być wyeksponowanie
jego pozytywnych aspektów takich jak:
możliwość wyzwalania potencjału jednostki,
wyzwalanie potencjału wartości dodanej pracy grupowej,
uwzględniania kryzysu jako sposobu zmian jakościowych
przedsiębiorstw,
wykorzystanie kryzysu w celu spajania zespołu pracowniczego.
Jednoznacznie nie chodzi o samowolne powodowanie sytuacji
kryzysowej, jako że byłoby nie tylko nieefektywne dla przedsiębiorstwa (ze
względu na obiektywne koszty kryzysu), ale także ze względów etycznych.
Kryzys jest wpisany w samą ideę funkcjonowania przedsiębiorstw, stąd istotne
jest przeformułowanie jego negatywnego rozumienia. Jest to możliwe poprzez
działania profilaktyczne, a więc wspomniane elementy pracy samorozwojowej,
np. coaching oraz opracowywanie planów działania w sytuacjach trudnych.
Naczelną zasadą wspomagającą radzenie sobie z kryzysem wydaje się być
strategia kierowania przedsiębiorstwem w oparciu o wyważone proporcje
między skoncentrowaniem na relacjach, a zyskiem kapitałowym.
2. Diagnoza percepcji kryzysu pracowników i pracodawców
Podjętymi badaniami zostało objętych sześciu respondentów, względem
których przeprowadzono metodę wywiadu pogłębionego, aczkolwiek
27
http://www.google.pl/intl/pl/about/company/(17.04.2014).
28 Schultz D., Psychologia a wyzwania dzisiejszej pracy, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa, 2002., s.212.
45
w zamierzeniu badacza jest poszerzenie prowadzonych analiz o większą grupę
badawczą, a więc o badania ilościowe z zastosowaniem ankiety. Dotychczasowe
badania pozwalają na analizę jakościową, ponieważ do tego typu badań należy
In-depth interview, jako rozmowa z respondentem przeprowadzana na podstawie
scenariusza lub kwestionariusza wywiadu. Respondentów dobrano ze względu
na rodzaj wykonywanej pracy. Ostatecznie badani to trzy kobiety oraz trzech
mężczyzn w wieku 24-40 lat z wykształceniem wyższym. Wszystkie osoby są
aktywne zawodowo w pracy umysłowej, a jedna osoba jest na stanowisku
kierowniczym. Badanym zadano pytania dotyczące percepcji sytuacji
kryzysowej w związku z aktywnością zawodową. Przygotowany kwestionariusz
weryfikuje stosunek respondentów do wykonywanej pracy, własną samoocenę,
postawy względem sytuacji trudnych.
Analiza wywiadów pozwala wyciągnąć niniejsze wnioski. Percepcja
pracy jako przestrzeni będącej szansą dla człowieka wiązała się z takimi
wartościami jak: inspiracja, rozwój, radość, pieniądze, stabilizacja, przyjaźń,
wykorzystanie czasu i umiejętności. Z drugiej strony część respondentów
zwróciła uwagę jedynie na takie aspekty pracy, jak: konieczność i obowiązek.
Na tej podstawie można przypuszczać, iż osoby pracujące dostrzegają wiele
różnych wartości wynikających z podjęcia aktywności zawodowej. Przynależą
one do elementów zaspokajających potrzeby wyższe człowieka, takie jak
samorealizacja, czy potrzeby afiliacyjne. Rzecz jasna, praca, ze względu na
swoją strukturalizację i instytucjonalizację jawi się w społeczeństwie jako
obowiązek, aczkolwiek wybór i realizacja swojej aktywności zawodowej
w dużej mierze jest skorelowana ze świadomością realizacji w pracy wyższych
celów niż konieczność, czy zysk materialny.
Co ciekawe, na pytanie o straty, jakie ponosi człowiek pracujący,
respondenci zgodnie wymieniali czas i energię, jako dwie kategorie bardzo
istotne z punktu widzenia człowieka współczesnego. Kategoria czasu wydaje się
sugerować nierównomierny podział obowiązków pomiędzy aktywność
zawodową, a inne formy aktywności (rodzinnej, towarzyskiej, „bycia z sobą”),
co jest konsekwencją zmian społeczno-gospodarczych epoki ponowoczesnej.
Z kolei energia wskazuje na dwa możliwe wytłumaczenia. Po pierwsze na duże
zaangażowanie w wykonywaną pracę, która pochłania rezerwuary energii, po
drugie na możliwe wypalenie zawodowe, które obniża nie tylko jakość
funkcjonowania poza zawodowego, ale także efektywność w pracy.
Istotnym zagadnieniem dotyczącym tak stosunku do pracy i jej
efektywności, jak również radzenia sobie w sytuacji kryzysu, jest mechanizm
motywacji. Pytanie dotyczące jej źródeł pozwala wyodrębnić trzy różne środki
motywujące, którymi są: pasja, pieniądze, ludzie. Należą one do różnych
kategorii pojęciowych, jako że pasja wyraźnie wskazuje na posiadanie
motywacji wewnętrznej najbardziej preferowanej w radzeniu sobie z sytuacjami
trudnymi; pieniądze, jako źródło zewnętrzne. Fakt, iż źródło materialne stanowi
podstawę motywacji skłania do wniosku o mało konstruktywnym sposobie
radzenia sobie z sytuacjami trudnymi, ponieważ posiadanie pieniędzy jest
46
w wielu wypadkach niezależne od jednostki, a ich brak prowadzi do frustracji.
Z kolei ludzie, jako źródło motywacji, to kategoria bardzo szeroka obejmująca
tak współpracowników, kierownictwo, jak i kontakty pozazawodowe, w tym
środowisko rodzinne. Mimo iż także jest źródłem zewnętrznym i rodzi
wątpliwości, co do ciągłej dostępności, to jako źródło poza materialne wydaje
się mieć większą moc sprawczą niż pieniądze.
Ważnym z punktu widzenia badań nad mechanizmami radzenia sobie
z sytuacjami trudnymi, w tym z kryzysem, jest także światopogląd człowieka,
stąd pytanie o wartości nadrzędne w życiu respondentów. Okazało się, że są to:
rodzina, przyjaźń, spokój, szczęście, satysfakcja, wiara, nadzieja, miłość, zgoda,
współpraca, pieniądze. Można więc wysnuć wniosek, iż wartości wymienione
należą do tradycyjnego kanonu wartości, a nawet niektóre z nich podkreślają
odniesienia chrześcijańskie (między innymi wiara, nadzieja, miłość). Nie sposób
pominąć pojawiającej się wartości pieniądza, która mimo iż może być rażąca w
zestawieniu z wartościami wyższymi, to jednak wskazuje na deklarowaną przez
respondentów trzeźwość myślenia, a więc troskę o zaspokojenie potrzeb, do
czego pieniądze są niezbędne.
Kolejne punkty wywiadu dotyczyły bezpośrednio percepcji kryzysu.
Respondenci, proszeni o odnalezienie pozytywnych wymiarów doświadczania
kryzysu, wymienili: szansę zmiany na lepsze, początek większego
zaangażowania w pracę, większą motywację do zmian. Należy zaznaczyć, iż
odpowiedzi tych było niewiele, a w większości uzupełnione były komentarzem:
„o ile się pokona kryzys”. Stąd można uznać, iż percepcja kryzysu jest wysoce
negatywna i zgodna z powszechnym rozumieniem tego pojęcia, jako zjawiska,
którego jednoznacznie należy unikać. Mimo to, wymienione zagadnienia są
podstawą do rozwoju lepszej percepcji zjawisk trudnych, jeśli nastąpi
przewartościowanie w stronę nie tyle walki z samą sytuacją kryzysową ile
procesem przepracowywania przyczyn kryzysu dla wypracowania nowej jakości
pracy.
Tak, jak przypuszczano, więcej opinii dotyczyło negatywnych stron
kryzysu. Pojawiły się takie zmienne określone jako skutki kryzysu jak: zła
atmosfera między współpracownikami, zmiana na gorsze, możliwość redukcji
etatów, negatywne emocje pracowników, podniesiony poziom stresu, załamanie
zdrowia, ryzyko, nieracjonalne działanie. Tak więc, przede wszystkim zwraca
uwagę odniesienie kryzysu do jednostkowego wymiaru jego doświadczania
mimo iż pytanie dotyczyło kryzysu w pracy. Poza tym, duże nacechowanie
emocjonalne wskazuje, iż to obszar afektywny jest dominujący podczas prób
radzenia sobie z sytuacjami trudnymi. Można też przypuszczać, iż osoba –
pracownik w kryzysie bardziej skupia się na własnym bezpieczeństwie niż na
dobru całego środowiska pracy, jednak jest to jedynie hipoteza wymagająca
dalszych badań.
47
3. Podsumowanie
Podsumowując wyniki i interpretację doniesień badawczych, analiz
literatury przedmiotu i badań własnych, należy zaznaczyć, iż pozytywne
rozumienie doświadczania kryzysu jako szansy rozwoju jednostki i polepszenia
jakości pracy, powinno stać się jest elementem szkoleń pracodawców
i pracowników. Zwraca się uwagę, iż w polskiej rzeczywistości, obszar życia
gospodarczego jest nadal nacechowany lękiem o stabilizację zawodową
i nastawiony na walkę z przeciwnościami ekonomicznymi. Te zaś są
nieodłączną częścią współczesnego rynku, który jest obszarem dużego ryzyka.
Stąd należy podejmować nowe środki wypracowujące w pracownikach
i pracodawcach bardziej efektywne sposoby radzenia sobie z sytuacjami
trudnymi. Rozwój u jednostek umiejętności radzenia sobie z problemami
w sposób konstruktywny, przyczyni się do wartości dodanej przedsiębiorstwa
podczas wypracowywania nowych metod rozwiązywania kryzysów w danej
społeczności pracowniczej. Zwrócenie uwagi nie tylko na aspekty finansowe, ale
także na psychologiczny wymiar doświadczania kryzysu w pracy jest
współcześnie priorytetem, mającym na celu tworzenie miejsc pracy przyjaznych
ludziom, jako podmiotom, od których zależy gospodarka.
Bibliografia
1. Allport G. W. , Osobowość i religia, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa,
1968.
2. Bandura Madej W., Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej, Wydaw.
Interart, Warszawa, 1996.
3. Brzezińska A., Psychologiczne portrety człowieka, Gdańskie Wydaw.
Psychologiczne, Gdańsk, 2005.
4. Erikson E., Tożsamość a cykl życia, Zysk i S-ka, Warszawa, 2004, s. 100.
5. Kozielecki J., Koncepcja transgresyjna człowieka: analiza psychologiczna,
Państ. Wydaw. Naukowe, Warszawa, 1987.
6. Parsloe E., Trener i mentor: udział coachingu i mentoringu w doskonaleniu
procesu uczenia się, wyd. Wolters Kluwer, Kraków, 2008.
7. Ratajczak Z., Przedsiębiorczość na czas kryzysu, wyd. Difin, Warszawa, 2013.
8. Wróblewski R., Wprowadzenie do strategii wojskowej, Wydaw. AON,
Warszawa, 1998.
9. Schultz D., Psychologia a wyzwania dzisiejszej pracy, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa, 2002.
10. Zimbardo P. , Psychologia i życie, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa, 2004.
Źródła internetowe
1. http://ceo.cxo.pl/artykuly/46055/Firma.w.kryzysie.html(17.04.2014)
48
2. http://extendeddisc.pl/content/download/10206/79958/version/1/file/Polacy+ju
%C5%BC+nie+boj%C4%85+si%C4%99+zmian+w+organizacjach+29+07+2
011.pdf(17.04.2014)
3. http://gazetapraca.pl (30.12.2013)
4. http://www.pb.pl/(28.12.2013)
5. http://www.slownik-
online.pl/kopalinski/9166D6B09B9554CFC12565ED00458E4F.php
(17.04.2014)
6. http://www.wsz-
pou.edu.pl/biuletyn/druk.php?p=&strona=biul_kryz2&nr=2#_ftnref30
(30.12.2013)
7. timesonline.co.uk(28.12.2013)
8. tomaszewskihttp://s362812.students.wmi.amu.edu.pl/tomaszewski.pdf
(17.04.2014)
Streszczenie
Artykuł podejmuje analizę zjawiska kryzys w środowisku pracy z punktu
widzenia percepcji społecznej. W tym względzie rozróżnia się wymiar
indywidualny oraz grupowy przeżywania sytuacji kryzysogennej, wskazując na
wielowymiarowość omawianego zjawiska. Skutki psychologiczne korelują
z efektami negatywnymi rozwoju ekonomiczno-społecznego w skali mikro
i makrospołecznej. Stąd celem artykułu jest wskazanie pozytywnego rozumienia
zjawiska kryzysu, jako szansy na rozwój poprzez wypracowanie nowej jakości
rozwiązywania problemów. Na podstawie analiz doniesień z badań i ewaluacji
badań własnych autor przedstawia postulaty wymagające wdrożenia w polską
rzeczywistość gospodarczą. Praca nad motywacją pracownika,
współodpowiedzialnością i konstruktywnym radzeniem sobie z sytuacjami
trudnymi, to priorytet współczesnej psychologii pracy, mający na celu tworzenie
miejsc pracy przyjaznych ludziom, jako podmiotom, od których zależy
gospodarka.
Summary
This article is about analysis of crisis's preception. It is connected wirth social
perception of cisis. Two dimensios are allowed: individual and group. The crisis
is a multidimensional phenomenon and it has psychological and economical
results. The aim of this article is to show the positive understanding of crisis as a
chance for development and new quality of copying with problems. As the
analysis show, it is necessary to inculcate new methods of employee's
motivation, responsibility and constructive ways of copying with difficult
situations. This is the most important issue for labor's psychology.
49
Jan Czempas
UDZIAŁ JEDNOSTEK SAMORZĄDU
TERYTORIALNEGO W PIT I CIT JAKO EFEKT
LOKALNEJ PRZEDSIĘBIORCZOŚCI NA PRZYKŁADZIE
MIAST NA PRAWACH POWIATU WOJEWÓDZTWA
ŚLĄSKIEGO
Zmiana ustroju politycznego i gospodarczego Polski ujawniła wiele
potencjalnych obszarów aktywności gospodarczej. Z owoców tej aktywności
korzystają jednostki samorządu terytorialnego (JST), czego wymiernym efektem
są wpływy do budżetów z tytułu ich udziału w podatkach dochodowych PIT
oraz CIT.
Zasadniczym celem funkcjonowania JST jest zaspokajanie potrzeb zbiorowych
danej społeczności. Zakres i jakość tej działalność jest uwarunkowana ich
możliwościami finansowymi. Część środków JST pozyskują samodzielnie,
a część transferowana jest z budżetu państwa lub za jego pośrednictwem.
Udziały JST w dochodach państwa z PIT oraz z CIT stanowią jedne
z ważniejszych pozycji w ich budżetach, a skala tych zasileń budżetów odgrywa
szczególnie dużą rolę w przypadku gmin wielkomiejskich – zurbanizowanych,
uprzemysłowionych, z dużą liczbą ludności i przedsiębiorstw. W województwie
śląskim za gminy wielkomiejskie można uznać wszystkie 19 miast na prawach
powiatu1. Celem artykułu jest ocena znaczenia w ich budżetach wpływów z tych
dwóch specyficznych źródeł, jakimi są udziały w państwowych podatkach
dochodowych.
1. Uwarunkowania prawne organizacji i funkcjonowania powiatu
grodzkiego
Z prawnego punktu widzenia powiatem grodzkim jest gmina
wykonująca zadania powiatu, które są określone w ustawie o samorządzie
1Ustawa o samorządzie powiatowym, Dz. U. z 1998 r. Nr 91 poz. 578 z późn. zm.
PRACE I PROJEKTY BADAWCZE
50
powiatowym. Natomiast działanie organów i ustrój tych miast, w tym też nazwę,
skład, liczebność oraz powoływanie i odwoływanie władz oraz zasady
nadzorowania określa ustawa o samorządzie gminnym. Genezą powstania
powiatów grodzkich jest potrzeba realizowania, przez duże i spełniające
wcześniej obowiązki powiatowe lub wojewódzkie miast, szerszego zakresu
zadań niż zadania gminne2.
Zgodnie z konstytucją, miasto na prawach powiatu posiada osobowość
prawną. W związku z tym przysługuje mu prawo własności oraz inne prawa
majątkowe3. Dzięki osobowości publicznoprawnej miasto może nawiązywać
stosunki prawne z organami państwa. Ma także prawo do uczestniczenia
w obrocie gospodarczym, podobne do innych podmiotów gospodarczych.
Szerszy zakres obowiązków miast na prawach powiatu, wynika
w głównej mierze z większej od typowej gminy liczby ludności a więc bardziej
zróżnicowanych potrzeb i organizacji, które tam funkcjonują. Zadania własne są
realizowane z własnych środków finansowych, we własnym imieniu i na własną
odpowiedzialność4. Mają one charakter obligatoryjny, czyli wynikają z ustawy,
lub fakultatywny, wynikający z uchwał rady jednostki. Obligatoryjność polega
na bezwzględnym obowiązku ich wykonania, natomiast fakultatywność daje
gminie prawo do zdecydowania o ich realizacji, jeśli uzna zadania za celowe
i będzie posiadała środki potrzebne na ich realizację5. Przekazanie gminie,
poprzez ustawę, nowych zadań własnych wiąże się z zapewnieniem koniecznych
do ich wykonania środków finansowych, czyli zwiększenia dochodów własnych,
subwencji lub dotacji. Zadania własne przede wszystkim dotyczą gospodarki
komunalnej, usług socjalnych w zakresie oświaty oraz ochrony zdrowia i opieki
społecznej. Nie wnikając głębiej w regulacje ustawowe zadania własne gminy
oraz powiatu powiązane są z:
infrastrukturą techniczną,
infrastrukturą społeczną,
porządkiem i bezpieczeństwem publicznym,
ładem przestrzennym i ekologicznym6.
Celem zadań enumeratywnie wymienionych w ustawie jest stałe, nieprzerwane
zaspokajanie potrzeb zbiorowych ludności poprzez świadczenie usług
powszechnie dostępnych.
2 Por. B. Dolnicki: Samorząd terytorialny. Oficyna, Warszawa 2009, s.123-128,133-135.
3 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Dz. U. z 1997 r. Nr 78 poz. 483 z późn. zm.
4 Por. D. Strus: Istota i charakter zadań realizowanych przez jednostki samorządu
terytorialnego. W: Samorząd terytorialny w Polsce Wybrane zagadnienia ustroju
i działalności. Red. nauk. J. Bucińska, D. Strus, R. Stec. Oficyna Wydawnicza ASPRA-
JR, Warszawa 2009, s. 84. 5 Por. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak: System finansowy w Polsce. Wyd. Nauk.
PWN, Warszawa 2004, s.443. 6
E. Jarocka: Finanse przedsiębiorstw, systemu bankowego, budżetowego, ubezpieczeń.
Difin, Warszawa 2004, s. 160-161.
51
2. Źródła dochodów powiatu grodzkiego
JST realizuje zadania publiczne, na podstawie budżetu, czyli rocznego
planu dochodów i wydatków oraz rozchodów i przychodów, który wygasa
z końcem danego roku budżetowego. Na samodzielność w zakresie gospodarki
finansowej rzutują w głównej mierze uregulowania dotyczące rodzaju
i wielkości dochodów oraz wydatków tych jednostek. Zakres udziału JST
w dochodach publicznych jest jednym z głównym elementów określających
rzeczywiste możliwości sprawowania władzy publicznej przez tę jednostkę,
a, co za tym idzie, możliwości inwestowania. Ogólna struktura dochodów
jednostek wszystkich szczebli wynika z postanowień ustawy zasadniczej. O ich
zasobności w głównej mierze przesądza poziom dochodów własnych oraz
subwencje i dotacje z budżetu państwa. Do dochodów JST zaliczamy:
dochody własne,
subwencję ogólną,
dotacje celowe z budżetu państwa.
Dodatkowo mogą nimi być:
środki ze źródeł zagranicznych niepodlegające zwrotowi,
środki z budżetu Unii Europejskiej,
inne środki określone w odrębnych przepisach7.
Miasto na prawach powiatu generuje oraz otrzymuje dochody jakie przysługują
zarówno gminom jak i powiatom. Dochody własne pochodzą ze źródeł będących
na terenie samorządu, zatem organy jednostek mogą wpływać na ich wydajność,
a co się z tym wiąże, na wysokość dochodu budżetowego. Do kategorii
dochodów własnych ustawa zalicza także udział gmin oraz powiatów
w podatkach gromadzonych przez budżet państwa8. Zarówno podatek
dochodowy od osób prawnych jak i podatek dochodowy od osób fizycznych nie
są podatkami, które zasilają w całości budżet gminy. Są to podatki państwowe,
których znaczna część wpływa do budżetu państwa. Przepisy regulujące kwestię
podatku dochodowego od osób fizycznych zawarte są w ustawie z dnia 26 lipca
1991 roku o podatku dochodowym od osób fizycznych9 natomiast regulacje
dotyczące podatku dochodowego od osób prawnych znajdują się w ustawie
z dnia 15 lutego 1992 roku o podatku dochodowym od osób prawnych10
.
7 Ustawa o o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, Dz. U. z 2003 r., nr 203,
poz. 1966. 8 Niektórzy autorzy mają jednakże wątpliwości czy ten rodzaj dochodów to rzeczywiście
dochody własne. Akcentują oni fakt, że trudno uznać udział w dochodach państwowych
z tytułu podatków dochodowych PIT i CIT za dochody własne w sytuacji, kiedy
samorządy nie wykazują w tym zakresie władztwa podatkowego. Por. D. Wyszkowska:
Zdolność jednostek samorządu terytorialnego do absorpcji funduszy unijnych,
„Wiadomości Statystyczne” 2013, nr 10. 9 Ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych, Dz.U. 1991 nr 80 poz. 350.
10 Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych, Dz.U. 1992 nr 21 poz. 86.
52
Niestety przepisy prawne regulujące omawiane kwestie zmieniają się niezwykle
często, dlatego trudno o aktualny opis prawnych rozwiązań w zakresie podatków
dochodowych11
. Artykuł 9 ustawy o dochodach jednostek samorządu
terytorialnego reguluje sposób ustalania dochodów, jakie wpływają do gminy
z tytułu udziału w podatku dochodowym od osób fizycznych. Tak więc,
wysokość omawianych dochodów jest przydzielana proporcjonalnie do udziału
wpływów z podatku dochodowego od osób fizycznych w danej gminy do
globalnej sumy tych wpływów w całym kraju. Miasta na prawach powiatu
otrzymują zarówno udziały z podatków i opłat danych gminie jak i powiatowi.
Wiąże się to oczywiście z zadaniami tych samorządów. Udział w tym podatku
określa w rozporządzeniu Minister Finansów. W 2012 roku udziały gmin
wynosiły:
- 37,26% wielkości wpływów z tytułu podatku dochodowego od osób
fizycznych, od podatników tego podatku zamieszkałych na obszarze
gminy,
- 6,71% wielkości wpływów z tytułu podatku dochodowego od osób
prawnych - podatników tego podatku, posiadających siedzibę na
obszarze gminy12
.
W przypadku powiatów udziały te były odpowiednio równe: 10,25% oraz
1,40%.
Niewątpliwie wysokość dochodów JST jest uzależniona od liczby
pracującej ludności, stanu zagospodarowania jej terenu i stanu
przedsiębiorczości, czyli poziomu jej rozwoju. Rozwinięty gospodarczo teren
daje możliwości generowania większych środków. Ze względu na swoje cechy
dochody własne sprzyjają uniezależnieniu się JST od organów państwowych.
3. Wpływ samorządu terytorialnego na rozwój lokalny
Na samorządach terytorialnych spoczywa rola przygotowywania warunków
do funkcjonowania zbiorowości terytorialnej i działania podmiotów lokalnych.
Mają one za zadanie doprowadzenie do takiej sytuacji, w której podmioty
lokalne, dzięki systematycznym i zharmonizowanym działaniom, dążą do
tworzenia nowych i poprawy już istniejących walorów oraz tworzenia
najkorzystniejszych warunków dla lokalnej społeczności i gospodarki.13
To
właśnie w lokalnej gospodarce ma miejsce szereg procesów wpływających na
rozwój lokalny i rola samorządów w tych procesach jest bardzo duża, ponieważ
11
Por. L. Jędrzejewski, Gospodarka finansowa samorządu terytorialnego Polsce,
wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Gdańsk, 2007, str. 123. 12 J. Gliniecka: Zasady polskiego prawa dochodów samorządu terytorialnego,
Wydawnictwo Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2001. 13
B. Filipiak, Społeczno-gospodarcze aspekty kreowania rozwoju lokalnego, Fundacja
na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2005.
53
są jednym z głównych generatorów rozwoju lokalnego.14
Nie jest możliwe
zastąpienie podmiotów samorządowych przez inne podmioty prywatne bądź
publiczne, bo jedynie samorządy mają odpowiednie kompetencje oraz wiedzę
w poznawaniu lokalnych potrzeb, niedoskonałości i wykorzystywaniu
potencjału danego miejsca. Poprzez swoje zadania samorządy są w stanie
ukierunkować lokalne podmioty gospodarcze do rozwiązywania społecznych
i gospodarczych problemów gminy co przyczynia się do jej rozwoju. Ważne jest
ażeby samorządy posiadały szereg uprawnień oraz były świadome swojej roli
we wspomaganiu rozwoju, który w dużej mierze odbywa się na podstawie
wewnętrznego potencjału.
Lokalny rozwój gospodarczy jest szczególną kategorią rozwoju lokalnego15
.
Rozumiany jest jako „proces przemian ilościowych, jakościowych
i strukturalnych dotyczących podmiotów gospodarczych funkcjonujących na
danym obszarze. Polega również na rozwijaniu indywidualnej i zbiorowej
przedsiębiorczości, głównie poprzez tworzenie kompleksowych warunków dla
jej funkcjonowania oraz przy wykorzystaniu miejscowych zasobów surowców,
siły roboczej, kapitału i struktur instytucjonalnych. (…) Dla lokalnego rozwoju
gospodarczego konieczne jest zaangażowanie i współdziałanie podmiotów
gospodarczych, instytucji i organizacji o charakterze gospodarczym, a także
społeczności lokalnych oraz struktur samorządu terytorialnego”16
. Lokalny
rozwój gospodarczy jest więc zjawiskiem złożonym. M. Klamut lokalny rozwój
gospodarczy definiuje jako „proces społeczny, wymagający akceptacji ze strony
grup społecznych danego terytorium oraz ich aktywnej postawy, który przynosi
zwiększanie się produktu w wymiarze realnym na jednego mieszkańca oraz
zmianę struktury ekonomicznej danego obszaru (…)”17
. Rozwój ten przyczynia
się do poprawy jakości życia społeczności lokalnej, w szczególności poprawy jej
warunków bytowych oraz możliwości konsumpcyjnych18
. Lokalny rozwój
gospodarczy określany jest również jako „proces obejmujący tworzenie
instytucji, rozwijanie alternatywnych gałęzi przemysłu, wpływanie na
przedsiębiorców pod kątem wytworzenia lepszych produktów, pomoc
14
E. Wojciechowski, Zarządzanie w samorządzie terytorialnym, wyd. Difin, Warszawa
2003, s. 189. 15
J. Biniecki, B. Szczupak: Strategia rozwoju lokalnego. [w:] Zarządzanie strategiczne
rozwojem lokalnym i regionalnym. [red.] A. Klasik, F. Kuźnik. Wyd. AE, Katowice
2001, s. 61, A. Klasik: Zarządzanie rozwojem lokalnym. [w:] Zarządzanie rozwojem
gminy w zespołach miejsko-przemysłowych. [red.] F. Kuźnik. Wyd. Polskie
Towarzystwo Ekonomiczne w Katowicach, Katowice 1996, s. 20. 16
M. Kogut-Jaworska Instrumenty interwencjonizmu lokalnego w stymulowaniu
rozwoju gospodarczego. Wyd. CeDeWu, Warszawa 2008, s.12. 17
M. Klamut: Innowacje a rozwój lokalny. [w]: Promowanie rozwoju lokalnego
i regionalnego. [red.] B. Winiarski, L. Patrzałek, Wyd. FRDL, Warszawa 1994, s. 37. 18
M. Kogut-Jaworska, op. cit., s.11.
54
w rozpoznawaniu nowych rynków, transfer wiedzy, a także wspomaganie
nowych firm i przedsiębiorstw” 19
.
Przedstawione definicje pozwalają wyróżnić charakterystyczne cechy
wskazujące na złożoność pojęcia rozwoju lokalnego, które można także
potraktować, jako główne wyznaczniki określające istotę lokalnego rozwoju
gospodarczego. Według nich lokalny rozwój gospodarczy dokonuje się przede
wszystkim w oparciu o wewnętrzny potencjał danego terytorium (np. siła
robocza, surowce). Odnosi się do lokalnej przestrzeni i w niej powinien być
rozpatrywany20
.
Lokalny rozwój gospodarczy jest powiązany w głównej mierze
z powstawaniem nowych firm i instytucji na danym obszarze, tworzeniem
nowych miejsc pracy, poprawą infrastruktury, zwiększeniem dostępu do dóbr
i usług itd. Ogromną rolę w tym procesie odgrywa aktywność społeczności
lokalnych, które mogą kreować różne przedsięwzięcia, wykorzystując przy tym
swoją wiedzę i umiejętności. Zgodnie z zasadą „myśl globalnie działaj lokalnie”,
należy łączyć cele ze środkami, bowiem każde drobne realizowane przez
niewielką grupę ludzi działanie może przyczynić się do rozwoju gminy. Lokalny
rozwój gospodarczy może pociągnąć za sobą rozwój okolicznych miast,
prowadząc do rozwoju w skali regionu, a nawet kraju.
Lokalny rozwój gospodarczy uzależniony jest od kapitału ludzkiego
występującego na danym obszarze. Im większe zaangażowanie i kreatywność
ludności, tym większe istnieją szanse powodzenia realizowanych przedsięwzięć.
Lokalny rozwój gospodarczy uzależniony jest od działań podejmowanych przez
wiele podmiotów. Podmioty rozwoju lokalnego nazywane są również aktorami
rozwoju lokalnego. W literaturze istnieje „podział podmiotów lokalnego
rozwoju na trzy sektory21
:
publiczny, z jego zdolnością do tworzenia i dbania o dobro wspólne,
przestrzeń publiczną, a także przekształcający je w dobra prywatne;
prywatny, dbający o efektywne wykorzystanie i pomnażanie zasobów,
produktów i dochodów oraz dostarczający dóbr publicznych bądź quasi-
publicznych;
obywatelski, wyznaczający granice mechanizmu rynkowego
i interweniujący wszędzie tam, gdzie dobro wspólne jest zagrożone
przez mechanizm konkurencji bądź tam, gdzie dobra prywatne mogą
funkcjonować, jako dobra publiczne.”
19
T. Markowski: Zarządzanie rozwojem miast. Wyd. PWN, Warszawa 1999, s. 143. 20
T. Domański: Strategiczne planowanie rozwoju gospodarczego gminy. Wyd. Agencji
Rozwoju Komunalnego, Warszawa 1999, s. 16, A. Klasik, F. Kuźnik: Planowanie
strategiczne rozwoju lokalnego i regionalnego. [w:] Funkcjonowanie samorządu
terytorialnego. Doświadczenia i perspektywy. [red.] S. Dolata. Wyd. Uniwersytetu
opolskiego, Opole 1998, t. 2, s. 398. 21
K. Gałuszka, Identyfikacja rozwoju lokalnego i źródeł jego finansowania. [w:]
Finansowe aspekty rozwoju lokalnego. [red.] T. Famulska, K. Znaniecka. Wyd. AE,
Katowice 2004, s. 24.
55
Każdy z wyżej wymienionych sektorów w inny sposób wpływa na lokalny
rozwój. Sektory te są względem siebie autonomiczne, jednak ich działania
podejmowane są dla realizacji wspólnych celów.
Obszar rozwoju lokalnego jest zwykle niezbyt wielki i odnosi się do
terytorium miasta, gminy, powiatu lub mniejszej części regionu. Autor swoje
badania skoncentrował jedynie na największych miastach województwa
śląskiego, dlatego dalsze uwagi o rozwoju skoncentrowano jedynie na tej
kategorii gmin.
Podstawową cechą miasta jest pozarolniczy charakter zatrudnienia ludności.
Jak pisze M. Czornik współcześnie miasto to „przede wszystkim miejsce życia
i pracy ludzi, trudniących się świadczeniem usług, handlem i w coraz mniejszym
stopniu produkcją”22
. Miasto jest takim rodzajem osiedla, które można
zdefiniować na podstawie następujących kryteriów: demograficznego,
funkcjonalnego, przestrzennego czy socjologicznego. Kryteria te wyznaczają
specyficzne cechy miasta, do których należą odpowiednia liczba ludności,
zdywersyfikowana struktura funkcji z przewagą pozarolniczych, odpowiednia
forma zagospodarowania przestrzeni, charakterystyczny tryb życia mieszkańców
(który uzależniony został od czasu)23
. Obecnie sposób myślenia o mieście
zmienia się – myślenie zasobowe i aktywnościowe przeradza się w myślenie
przedsiębiorcze i konkurencyjne. „Tradycyjne” myślenie o mieście opiera się na
takich elementach jak: baza ekonomiczna (działalności egzogeniczne
i endogeniczne), rynki pracy (zjawiska zatrudnienia i bezrobocia), infrastruktura
i transport (dostępność infrastruktury oraz udogodnienia jakie oferuje) oraz
środowisko życia (dostępność usług, walory estetyczne przestrzeni). W nowym
sposobie myślenia o przyszłości miasta uwagę kieruje się w stronę działalności
kreatywnych, przedsiębiorczych i kreatywnych środowisk i kapitałów,
infrastruktury technologicznej oraz jakości miejsc, przestrzeni i warunków
życia24
.
Działalności kreatywne opierają się na własnościach intelektualnych, zależą
więc od społeczności, jej kwalifikacji, jak również jej otwartości oraz gotowości
na zmiany. Kapitał współczesnych miast to przede wszystkim ludzie, ludzie
przedsiębiorczy, którzy stale chcą rozwijać swoje umiejętności, którzy otwarci
są na współpracę. A. Klasik wyróżnia cztery główne komponenty atrakcyjnych
22
M. Czornik: Miasto. Ekonomiczne aspekty funkcjonowania, Akademia Ekonomiczna,
Katowice 2004, s. 17. 23
Ekonomika i zarządzanie miastem, red. R. Brol, Akademia Ekonomiczna, Wrocław
2004, s.15. 24
A. Klasik: Aktywność przedsiębiorcza i konkurencyjność ekonomiczna miast
w procesie restrukturyzacji aglomeracji miejskiej. Podstawy koncepcyjno-
metodologiczne, w: Aktywność przedsiębiorcza i konkurencyjność ekonomiczna miast
w procesie restrukturyzacji aglomeracji miejskiej, red. A. Klasik. Akademia
Ekonomiczna, Katowice 2008, s. 27.
56
i kreatywnych miast. Są nimi przestrzeń, ludzie, infrastruktura, aktywność25
.
Elementy te świadczą o przedsiębiorczości i konkurencyjności miast.
Zaangażowanie ludzi, forma i struktura zagospodarowania przestrzeni
miejskiej, stopień rozwoju infrastruktury oraz rodzaje działalności są
kluczowymi składnikami procesu rozwoju miasta oraz budowania jego
wizerunku konkurencyjności, atrakcyjności i kreatywności. Przestrzeń miasta
staje się jego wizytówką, posiada siłę przyciągania. Gdy przestrzeń miasta jest
ładna i atrakcyjna dla użytkowników wtedy przekłada się to na ich wybory
i decyzje dotyczące lokalizacji czy prowadzenia jakiejś działalności. Przestrzeń
miasta dostarcza także miejsc dla pracy i działalności kreatywnych osób, czasem
jest także źródłem zasobów. W przestrzeni miasta dochodzi do współpracy
różnych podmiotów i instytucji zainteresowanych rozwojem; w atrakcyjnej
przestrzeni firmy lokalizują swoją działalność. Przestrzeń miasta jest miejscem
życia ludzi, którzy dzięki swoim umiejętnościom oraz talentom są „motorem”
procesu rozwoju. To ludzie są najistotniejszym elementem składowym rozwoju,
gdyż bez ich zaangażowania „uruchomienie” procesu rozwojowego wydaje się
być niemożliwym. Ludzie, wraz ze swoją wiedzą oraz umiejętnościami
współpracy, są siłą miasta. Poziom wykształcenia i umiejętności mieszkańców
miasta świadczy o stopniu jego kreatywności. Ludzie o wysokim wykształceniu
specjalistycznym stają się kapitałem. Kapitał ten przyciąga instytucje i firmy,
które chętniej lokalizują się w miejscach, gdzie jest on atrakcyjny
i konkurencyjny.
Osiągnięcie pożądanego poziomu rozwoju staje się możliwe
z wykorzystaniem odpowiedniej infrastruktury. Infrastruktura jest kolejnym
elementem, który można zaliczyć do determinant procesu rozwoju. Pozwala on
łatwiej osiągnąć korzyści, decyduje o dostępności pewnych zasobów26
.
Infrastruktura jest tutaj pojęciem szerokim - zawiera w sobie, oprócz
podstawowej infrastruktury technicznej, także infrastrukturę otoczenia biznesu
oraz wszystkie placówki i instytucje, bez których rozwój przedsiębiorczości
byłby niemożliwy bądź znacznie utrudniony. Dobrze rozwinięta infrastruktura
usprawnia proces rozwoju miasta i ułatwia prowadzenie działalności.
Tworzenie wizji współczesnych miast zawiera w sobie te elementy, które
obecnie mają coraz większe znaczenie w procesie funkcjonowania i przede
wszystkim w procesie rozwoju miasta. Przyczyniają się one do wzrostu
atrakcyjności inwestycyjnej miasta, pozwalają na kreowanie jego nowego
wizerunku, który umożliwi lokalizację firm zewnętrznych oraz, dzięki
rozwiniętej infrastrukturze wspierającej biznes, ułatwią rozwój
przedsiębiorczości lokalnej27
.
Obecnie miasta szukają czynników stanowiących o ich konkurencyjności
i atrakcyjności. Miasto jest atrakcyjnym, jeśli jego oferta jest w stanie
przyciągnąć nowe podmioty i zaoferować im korzyści, które nie są osiągalne
25
A. Klasik: op. cit., s. 29. 26
Ibid., s. 32. 27
A. Klasik: op. cit., ss. 36-37.
57
w innych miastach. Miasto atrakcyjne jest w stanie konkurować z innymi
miastami o nowe podmioty, nowych użytkowników. Oprócz ulepszeń
w funkcjonowaniu instytucji i społeczności o atrakcyjności i konkurencyjności
miasta świadczą także zmiany w jego układzie przestrzennym. Rozwój
infrastruktury, ulepszenia komunikacyjne, odpowiednio przygotowane
przestrzenie dla prowadzenia działalności gospodarczej – to wszystko sprawia,
że miasto zyskuje opinię atrakcyjnego. „Miasta stały się podmiotami polityki
rozwoju lokalnego” – pisze F. Kuźnik28
. Są więc odpowiedzialne za inicjowanie
i wspieranie działań rozwojowych. Powinny więc, wykorzystując swoje
możliwości i potencjały, budować konkurencyjność i dbać o wizerunek, nie
dopuszczając do zaniedbań w swoim funkcjonowaniu”29
. Takie cechy miasta
świadczą o jego chęci do zmian na lepsze, do poszukiwania nowych rozwiązań
dotyczących jego rozwoju, a przez to atrakcyjności i konkurencyjności. Miasto,
które potrafi „wydobyć” z siebie potencjał oraz kładzie nacisk na rozwój
przedsiębiorczości staje się bardziej atrakcyjne dla firm. Odpowiednie cechy
miasta oraz wartości oferowane użytkownikom sprawiają, że lokalne firmy mają
lepsze warunki dla rozwoju. Korzyści tworzące się w przestrzeni miasta
przyczyniają się do wzrostu przedsiębiorczości firm.
4. Prezentacja badań i omówienie wyników
Nagromadzony w przeszłości oraz współcześnie stwarzany potencjał oraz
zasoby materialne i niematerialne gmin znajdują swoje pośrednie
odzwierciedlenie w wielkości corocznych wpływów do ich budżetów z tytułu
ich udziału w podatkach dochodowych oraz podatku od nieruchomości.
Badaniem objęto wszystkie miasta na prawach powiatu województwa śląskiego.
Dane źródłowe pochodzą ze sprawozdań z realizacji budżetu składanych
w Regionalnej Izbie Obrachunkowej w Katowicach i dotyczą lat 2006-2013.
Uznano, że wskaźnikami pośrednio świadczącymi o skali lokalnej
przedsiębiorczości i jej efektywności mogą być przeliczone na głowę
mieszkańca wielkości wpływów do miejskich budżetów z tytułu opisanych
udziałów w podatkach PIT oraz CIT, a także udział tych wielkości w ich
łącznych dochodach. Dla zapewnienia porównywalności danych pochodzących
z równych okresów zarówno dochody jak wielkości udziałów w podatkach
państwowych poddano procedurze aktualizacji30
. Dane obrazujące te wielkości
28
F. Kuźnik: Koncepcje stabilnego rozwoju lokalnego (możliwości aplikacji
w regionach restrukturyzacji gospodarczej), w: Gospodarka przestrzenna miast polskich
w okresie transformacji, PAN, Warszawa 1989. 29
M. Janik: Przestrzeń kreatywności i kreatywność przestrzeni, w: Kreatywne miasto –
kreatywna aglomeracja, red. A. Klasik, Akademia Ekonomiczna, Katowice 2009, s. 69. 30
Algorytm aktualizacji opisano w pracy J. Czempas: Skłonność jednostek samorządu
terytorialnego do inwestowania. Ujęcie ilościowe na przykładzie miast na prawach
powiatu województwa śląskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego
w Katowicach, Katowice 2013, s. 82.
58
przedstawiono w tabelach 1-5. Ich analiza uprawnia do sformułowania
następujących wniosków:
1. Miastami z największymi wpływami z tytułu udziału gmin w dochodach
z PIT są Katowice (zawsze pierwsze miejsce), Tychy (najczęściej druga
lokata), Bielsko-Biała (drugie lub trzecie miejsce), Gliwice (najczęściej
czwarta pozycja) . W każdej z tych miejscowości średnioroczne wpływy
per capita przekraczały 1 tys. zł, licząc w cenach stałych z 2012 r., przy
czym w Katowicach dochodziły nawet do 1300 zł. Najniższe wielkości –
poniżej 800 zł odnotowano w Bytomiu, Świętochłowicach i Zabrzu przy
średniej dla wszystkich 19 miast równej 946 zł31
.
2. Zróżnicowanie tej kategorii dochodów udziałowych zarówno między
miastami jak i w każdym z badanych lat jest niewysokie – współczynniki
zmienności są rzędu od kilku do kilkunastu procent. Ilorazy
maksymalnego i minimalnego poziomu dochodu z omawianego tytułu,
czyli tzw. współczynniki zmienności przestrzennej, oscylowały wokół
1,8, co oznacza, że najwyższy dochód na głowę wśród miast był
zaledwie o 80% wyższy od najniższego.
3. Znaczenie wpływów z PIT dla budżetu analizowanych miast, oceniane
na podstawie udziału omawianych kwot w łącznych dochodach w całym
badanym okresie, oscyluje wokół 25%. Największy średni udział
odnotowano dla Sosnowca – prawie 31%, a najniższy w Zabrzu – prawie
20%.
4. Zarówno poziomy średnich wpływów z udziałów gminy w PIT, jak też
wielkości udziału procentowego dochodów pochodzących z tego źródła
w łącznych dochodach budżetowych miast świadczą, o dużym ich
podobieństwie – może to być wynikiem zbliżonej struktury
demograficznej, niezbyt dużymi dysproporcjami w zakresie stopy
bezrobocia lub przeciętnego dochodu osobistego. Pomijając Katowice ze
względu na ich nie tylko miejski , ale nawet ponadregionalny status,
wielkość dochodów z pracy jest w analizowanych miastach zbliżona, co
ma swoje przełożenie na poziom odprowadzanego podatku PIT.
5. Średnia wysokość wpływów z CIT w badanych miastach - 83,70 zł -
znacząco odbiegała od średniego poziomu wpływów z PIT – 946 zł.
Taka prawie jedenastokrotnie niższa wielkość świadczy o niedużym
znaczeniu tych dochodów w budżetach analizowanych dużych miast
województwa śląskiego.
6. Największe średnioroczne wpływy per capita odnotowano w Katowicach
– prawie 209 zł, licząc w cenach stałych z roku 2012; znacząco niższe,
lecz jeszcze przekraczające 100 zł zasiliły budżety Jastrzębia-Zdroju
(121,7 zł), Dąbrowy Górniczej (118,4 zł) i Tychów (103 zł). Na drugim
31
Podziału miast na względnie jednorodne klasy podobnych do siebie obiektów
dokonano według procedury uwzględniającej rozstęp (obszar zmienności) opisanej
w J. Czempas: op. cit, s. 163.
59
końcu znalazły się: Bytom, Piekary Śląskie, Żory, Jaworzno, Ruda
Śląska, Świętochłowice, Siemianowice Śląskie i Sosnowiec z kwotami
oscylującymi wokół zaledwie 30 zł, a więc trzykrotnie niższymi od
wielkości średniej obliczonej dla wszystkich 19 miast.
7. Wpływy z omawianego źródła do budżetów analizowanych miast
znacząco się różniły, co znalazło swoje odbicie w poziomach
współczynników zmienności oraz ilorazach zmienności przestrzennej –
ten ostatni wskaźnik zmieniał się od 7,43 w roku 2012 aż do 20,24
w roku 2010. Dużą nieregularność można też zauważyć porównując
wpływy w kolejnych latach. Warto zwrócić uwagę na fakt, że to duże
zróżnicowanie międzyokresowe wielkości wpływów z tytułu udziału
miasta na prawach powiatu w CIT wystąpiło częściej w tych miastach,
gdzie dochody z omawianego tytułu były wysokie (Tychy, Bielsko-Biała,
Rybnik), niż w miastach z końca listy rankingowej (Bytom, Żory, Ruda
Śląska). W pierwszym przypadku mamy do czynienia z radykalnie
zmieniającą się (niestabilną) sytuacją finansową firm mających swoją
siedzibę na terenie tych miast.
8. Znaczenie udziałów omawianych miast w podatkach CIT w większości
z nich jest śladowe – w 13 z nich dochody z tego tytułu nie przekraczają
2%. Najwyższy poziom odnotowano dla Katowic - średnia z siedmiu lat
wniosła 4,66%, a dla drugiego w kolejności Jastrzębia-Zdroju już tylko
3,22%. Można zatem uznać, że kilkakrotnie wyższy wpływ na sytuację
finansową badanych miast ma wysokość płaconych podatków od osób
fizycznych niż od osób prawnych. Efekty lokalnej przedsiębiorczości
mające wpływ na poziom dochodów gmin, to zatem przede wszystkim
liczba stałych mieszkańców, którzy znaleźli gdziekolwiek zatrudnienie
i stali się płatnikami podatku dochodowego.
5. Podsumowanie
Lokalny rozwój gospodarczy to proces przemian w gospodarce danego obszaru,
które to przemiany dotyczą produkcji, zatrudnienia, dochodów ludności,
kapitałów, inwestycji, konsumpcji32
. Zwiększanie zatrudnienia, rozwijanie
przedsiębiorczości wpłynie na podnoszenie jakości życia społeczności lokalnej,
wzrostu dochodów, zmian zasobność społeczności33
. Ważnym społeczno-
gospodarczym efektem rozwijania przedsiębiorczości staje się poprawa sytuacji
finansowej jednostek samorządu terytorialnego. Samorząd lokalny i regionalny,
32
J. Olszowska-Urban, M. Karlińska, A. Rabiej, B. Pawłowicz: Partnerstwo lokalne.
Poradnik specjalisty partnerstwa lokalnego, Międzynarodowe Centrum Partnerstwa
Partners Network, Kraków 2007, s. 10. 33
B. Filipiak-Dylewska B., Wybory strategiczne w rozwoju społeczności lokalnej
a dylematy ich finansowania, w: Finanse 2000, V Zachodniopomorskie Forum,
materiały konferencyjne, Szczecin 2000, s. 125, s. 16.
60
wspierając tworzenie się odpowiedniego klimatu tej przedsiębiorczości
sprzyjającego, może mieć znaczący udział w stymulowaniu rozwoju.
Bibliografia
1. Biniecki J., Szczupak B, Strategia rozwoju lokalnego. [w:] Zarządzanie
strategiczne rozwojem lokalnym i regionalnym. [red.] A. Klasik, F. Kuźnik.
Wyd. AE, Katowice 2001
2. Czempas J., Skłonność jednostek samorządu terytorialnego do inwestowania.
Ujęcie ilościowe na przykładzie miast na prawach powiatu województwa
śląskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach,
Katowice 2013.
3. Czornik M., Miasto. Ekonomiczne aspekty funkcjonowania, Akademia
Ekonomiczna, Katowice 2004.
4. Dolnicki B, Samorząd terytorialny. Oficyna, Warszawa 2009
5. Domański T., Strategiczne planowanie rozwoju gospodarczego gminy. Wyd.
Agencji Rozwoju Komunalnego, Warszawa 1999
6. Gałuszka K., Identyfikacja rozwoju lokalnego i źródeł jego finansowania. [w:]
Finansowe aspekty rozwoju lokalnego. [red.] T. Famulska, K. Znaniecka. Wyd.
AE, Katowice 2004.
7. Ekonomika i zarządzanie miastem, red. R. Brol, Akademia Ekonomiczna,
Wrocław 2004
8. Janik M., Przestrzeń kreatywności i kreatywność przestrzeni, w: Kreatywne
miasto – kreatywna aglomeracja, red. A. Klasik, Akademia Ekonomiczna,
Katowice 2009
9. Filipiak B., Społeczno-gospodarcze aspekty kreowania rozwoju lokalnego,
Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2005.
10. Filipiak-Dylewska B., Wybory strategiczne w rozwoju społeczności lokalnej
a dylematy ich finansowania, w: Finanse 2000, V Zachodniopomorskie Forum,
materiały konferencyjne, Szczecin 2000.
11. Gliniecka J., Zasady polskiego prawa dochodów samorządu terytorialnego,
Wydawnictwo Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2001
Jarocka E, Finanse przedsiębiorstw, systemu bankowego, budżetowego,
ubezpieczeń. Difin, Warszawa 2004.
12. Jędrzejewski L., Gospodarka finansowa samorządu terytorialnego Polsce,
wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Gdańsk, 2007.
13. Klamut M, Innowacje a rozwój lokalny. [w]: Promowanie rozwoju lokalnego
i regionalnego. [red.] B. Winiarski, L. Patrzałek, Wyd. FRDL, Warszawa 1994
14. Klasik A., Aktywność przedsiębiorcza i konkurencyjność ekonomiczna
miast w procesie restrukturyzacji aglomeracji miejskiej. Podstawy koncepcyjno-
metodologiczne, w: Aktywność przedsiębiorcza i konkurencyjność ekonomiczna
miast w procesie restrukturyzacji aglomeracji miejskiej, red. A. Klasik.
Akademia Ekonomiczna, Katowice 2008
61
15. Klasik A., Zarządzanie rozwojem lokalnym. [w:] Zarządzanie rozwojem
gminy w zespołach miejsko-przemysłowych. [red.] F. Kuźnik. Wyd. Polskie
Towarzystwo Ekonomiczne w Katowicach, Katowice 1996
16. Klasik A., Kuźnik F., Planowanie strategiczne rozwoju lokalnego
i regionalnego. [w:] Funkcjonowanie samorządu terytorialnego. Doświadczenia i
perspektywy. [red.] S. Dolata. Wyd. Uniwersytetu opolskiego, Opole 1998, t. 2.
17. Kogut-Jaworska M. Instrumenty interwencjonizmu lokalnego
w stymulowaniu rozwoju gospodarczego. Wyd. CeDeWu, Warszawa 2008.
18. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Dz. U. z 1997 r. Nr 78 poz. 483
z późn. zm.
19. Kuźnik F., Koncepcje stabilnego rozwoju lokalnego (możliwości aplikacji
w regionach restrukturyzacji gospodarczej), w: Gospodarka przestrzenna miast
polskich w okresie
20. Markowski T., Zarządzanie rozwojem miast. Wyd. PWN, Warszawa 1999
21. Olszowska-Urban J., Karlińska M., Rabiej A., Pawłowicz B., Partnerstwo
lokalne. Poradnik specjalisty partnerstwa lokalnego, Międzynarodowe Centrum
Partnerstwa Partners Network, Kraków 2007
22. Pietrzak B., Polański Z., Woźniak B., System finansowy w Polsce. Wyd.
Nauk. PWN, Warszawa 2004
23. Strus D., Istota i charakter zadań realizowanych przez jednostki samorządu
terytorialnego. W: Samorząd terytorialny w Polsce Wybrane zagadnienia ustroju
i działalności. Red. nauk. J. Bucińska, D. Strus, R. Stec. Oficyna Wydawnicza
ASPRA-JR, Warszawa 2009.
24. Ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych, Dz.U. 1991 nr 80 poz.
350
25. Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych, Dz.U. 1992 nr 21 poz.
86
26. Ustawa o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, Dz. U. z 2003 r.,
nr 203, poz. 1966.
27. Wojciechowski E., Zarządzanie w samorządzie terytorialnym, wyd. Difin,
Warszawa 2003
28. Wyszkowska D., Zdolność jednostek samorządu terytorialnego do absorpcji
funduszy
Streszczenie
Udziały JST w dochodach państwa z PIT oraz z CIT stanowią jedne
z ważniejszych pozycji w ich budżetach, a skala tych zasileń budżetów odgrywa
szczególnie dużą rolę w przypadku gmin wielkomiejskich – zurbanizowanych,
uprzemysłowionych, z dużą liczbą ludności i przedsiębiorstw. W województwie
śląskim za gminy wielkomiejskie można uznać wszystkie 19 miast na prawach
powiatu.
62
Celem artykułu jest ocena znaczenia w ich budżetach wpływów z tych dwóch
specyficznych źródeł, jakimi są udziały w państwowych podatkach
dochodowych.
Summary
Share in state’s revenues from PIT and CIT account for one of the most
important items in of local governments’ budget. The scale of these incomes is
especially high in big,urbanized, industrialized cities with high population and
significant number of enterprises. All 19 cities acting as counties may be treated
as such in Silesian voivodship.
The main purpose of the paper is assessment of importance of inflows from
these two specific sources, i.e. share in state’s income taxes.
63
Tab
. 1
. D
och
od
y o
gó
łem
per
cap
ita
w c
enac
h s
tały
ch z
20
12
r.
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Śre
dnia
Odchyle
nie
sta
ndard
ow
e
Współc
zynnik
zm
ienności
max/m
inK
LA
SA
podobieństw
a
12
34
56
78
910
11
12
13
14
1K
AT
OW
ICE
4 1
72,4
4 3
93,5
4 4
38,1
4 6
16,0
4 6
96,2
4 5
61,3
4 5
30,5
4 4
86,9
159,4
3,5
51,1
3
2T
YC
HY
3 2
86,2
3 9
40,4
4 6
17,9
4 7
01,6
4 6
71,3
4 6
58,4
4 5
97,0
4 3
53,3
500,6
11,5
01,4
3
3R
YB
NIK
3 9
58,5
4 3
67,4
4 3
68,6
3 7
87,2
4 5
11,9
4 6
61,7
4 4
88,9
4 3
06,3
292,8
6,8
01,2
3
4G
LIW
ICE
3 7
03,8
4 3
70,3
4 2
51,2
4 1
17,1
4 2
42,2
4 4
18,2
4 6
75,3
4 2
54,0
277,6
6,5
31,2
6
5D
ĄB
RO
WA
GÓ
RN
ICZ
A
3 7
43,1
3 9
40,8
4 2
56,8
3 9
34,9
4 4
08,5
4 6
27,5
4 7
15,9
4 2
32,5
345,3
8,1
61,2
6
6B
IELS
KO
-BIA
ŁA
3 5
17,9
3 7
10,3
4 0
63,9
4 3
47,8
4 2
11,5
4 1
79,9
4 1
36,9
4 0
24,0
276,0
6,8
61,2
4
7Z
AB
RZ
E
3 1
00,9
3 4
80,4
3 7
14,5
4 8
52,9
4 5
50,2
3 6
46,4
4 2
87,9
3 9
47,6
582,9
14,7
71,5
6
8JA
WO
RZ
NO
3 1
14,4
3 5
02,4
3 9
06,1
3 6
29,2
4 1
01,8
4 4
59,2
3 9
17,5
3 8
04,4
403,3
10,6
01,4
3
9R
UD
A Ś
LĄ
SK
A
3 8
38,1
4 2
29,3
3 6
13,7
3 3
32,8
3 6
24,9
3 6
81,6
3 8
24,7
3 7
35,0
254,8
6,8
21,2
7
10
ŻO
RY
2 8
15,7
3 6
08,7
4 4
36,2
3 3
06,1
4 2
69,2
3 6
75,5
4 0
06,2
3 7
31,1
520,9
13,9
61,5
8
11
JA
ST
RZ
ĘB
IE-Z
DR
ÓJ
2 9
14,6
3 1
75,1
3 5
37,4
3 7
34,4
4 0
32,7
4 1
72,4
3 9
17,1
3 6
40,5
427,0
11,7
31,4
3
12
CZ
ĘS
TO
CH
OW
A
3 2
74,9
3 5
17,0
3 4
73,9
3 4
97,1
3 7
22,9
4 0
48,9
3 8
85,3
3 6
31,4
247,9
6,8
31,2
4
13
CH
OR
ZÓ
W
3 1
54,4
3 6
21,0
3 7
51,4
3 5
91,1
3 4
73,9
3 7
41,6
3 9
31,8
3 6
09,3
229,1
6,3
51,2
5
14
BY
TO
M
2 8
76,7
3 0
93,0
3 6
25,1
3 2
63,2
3 6
52,3
4 0
14,8
3 9
27,9
3 4
93,3
395,9
11,3
31,4
0
15
MY
SŁO
WIC
E
3 0
68,1
4 8
10,6
3 2
40,3
3 1
01,3
3 3
02,9
3 1
82,5
3 6
45,3
3 4
78,7
571,7
16,4
41,5
7
16
SIE
MIA
NO
WIC
E Ś
LĄ
SK
IE
2 9
37,3
3 2
09,1
3 5
23,6
3 1
77,0
3 3
39,9
3 3
34,6
3 3
00,7
3 2
60,3
167,6
5,1
41,2
0
17
SO
SN
OW
IEC
2 7
82,0
3 2
69,0
3 2
47,4
2 9
52,2
3 0
78,8
3 0
76,3
3 2
41,6
3 0
92,5
166,4
5,3
81,1
8
18
PIE
KA
RY
ŚLĄ
SK
IE
2 6
41,4
2 6
31,7
2 8
24,9
2 8
95,5
3 1
64,9
2 9
22,1
2 9
84,8
2 8
66,5
175,0
6,1
11,2
0
19
ŚW
IĘT
OC
HŁO
WIC
E
2 7
99,6
2 7
21,3
2 8
44,5
2 7
01,8
2 7
05,2
2 9
57,5
3 1
00,2
2 8
32,9
138,4
4,8
91,1
5R
azem
mia
sta
na p
raw
ach
po
wia
tu3 3
62,6
3 7
51,4
3 8
56,0
3 8
11,6
3 9
93,2
4 0
11,8
4 0
64,7
3 7
97,8
215,7
83,5
61,1
9
od
ch
.sta
nd
ard
.437,4
575,1
517,8
614,4
578,1
582,0
513,2
475,1
wsp
.zm
ien
nośc
i13,4
7%
15,7
0%
13,7
2%
16,7
9%
14,8
9%
14,9
4%
12,9
8%
12,7
5%
wsp
.asy
metr
ii0,6
6
0,1
3
-0,1
7
0,5
0
-0,3
2
-0,2
7
-0,3
1
-0,2
8
min
2 6
41,4
2 6
31,7
2 8
24,9
2 7
01,8
2 7
05,2
2 9
22,1
2 9
84,8
2 8
32,9
ma
x4 1
72,4
4 8
10,6
4 6
17,9
4 8
52,9
4 6
96,2
4 6
61,7
4 7
15,9
4 4
86,9
ma
x/m
in1,5
8
1,8
3
1,6
3
1,8
0
1,7
4
1,6
0
1,5
8
1,5
8
Mia
ry s
taty
sty
czn
e -
dla
zak
tuali
zow
an
ych
IV VIIII II
Do
cho
dy
og
ółe
m -
zak
tuali
zow
an
e -
w z
ł n
a g
łow
ę m
iesz
kań
ca
l.p
.M
iast
o n
a p
raw
ach
po
wia
tu
64
Tab
. 2
. D
och
od
y z
tytu
łu u
dzi
ału
w P
IT p
er c
apit
a w
cen
ach
sta
łych
z 2
01
2 r
.
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Śre
dnia
Odchyle
nie
sta
ndard
ow
e
Współc
zynnik
zm
ienności
max/m
inK
LA
SA
podobieństw
a
12
34
56
78
910
11
12
13
14
1K
AT
OW
ICE
1 1
58,6
1 3
82,0
1 4
14,0
1 2
91,2
1 2
33,6
1 2
57,8
1 2
54,6
1 2
84,5
81,4
6,3
41,2
2
2T
YC
HY
968,3
1 1
50,4
1 1
93,7
1 0
81,2
1 0
47,7
1 1
09,2
1 1
24,5
1 0
96,4
68,0
6,2
01,2
3
3B
IELS
KO
-BIA
ŁA
886,6
1 0
66,6
1 1
35,7
1 0
96,6
1 0
64,2
1 0
96,1
1 0
95,6
1 0
63,1
75,3
7,0
81,2
8
4G
LIW
ICE
874,5
1 0
78,1
1 1
32,2
1 0
47,1
1 0
14,6
1 0
79,3
1 0
64,9
1 0
41,5
75,8
7,2
71,2
9
5M
YS
ŁO
WIC
E
858,2
1 0
48,6
1 0
64,7
916,8
933,6
1 0
02,2
1 0
15,0
977,0
70,2
7,1
91,2
4
6S
OS
NO
WIE
C
858,1
1 0
26,4
1 0
52,4
924,6
916,3
967,0
945,8
955,8
61,7
6,4
51,2
3
7JA
WO
RZ
NO
829,6
1 0
08,4
1 0
37,2
913,3
898,2
983,3
983,3
950,5
67,3
7,0
91,2
5
8D
ĄB
RO
WA
GÓ
RN
ICZ
A
817,5
971,9
1 0
62,8
931,8
912,0
966,6
940,1
943,2
68,2
7,2
31,3
0
9R
YB
NIK
814,9
963,4
1 0
03,4
844,0
853,0
903,1
907,2
898,4
62,5
6,9
61,2
3
10
RU
DA
ŚLĄ
SK
A
790,0
951,6
987,5
810,8
819,7
893,0
891,3
877,7
69,2
7,8
81,2
5
11
JA
ST
RZ
ĘB
IE-Z
DR
ÓJ
776,6
955,8
989,5
823,9
809,5
848,6
875,5
868,5
72,3
8,3
31,2
7
12
SIE
MIA
NO
WIC
E Ś
LĄ
SK
IE
762,5
897,0
949,9
833,6
813,6
871,8
870,7
857,0
56,1
6,5
41,2
5
13
CZ
ĘS
TO
CH
OW
A
710,6
870,9
931,1
865,1
842,3
872,6
882,6
853,6
63,5
7,4
41,3
1
14
CH
OR
ZÓ
W
728,5
871,0
909,7
809,2
783,5
890,2
838,4
832,9
59,2
7,1
11,2
5
15
ŻO
RY
704,3
883,3
945,0
792,4
799,7
843,0
842,5
830,0
70,2
8,4
61,3
4
16
PIE
KA
RY
ŚLĄ
SK
IE
744,7
889,8
913,9
799,3
765,3
827,9
838,9
825,7
57,3
6,9
41,2
3
17
ZA
BR
ZE
668,1
800,6
842,7
719,5
732,1
818,1
816,1
771,0
59,8
7,7
51,2
6
18
ŚW
IĘT
OC
HŁO
WIC
E
657,7
812,9
830,4
704,2
709,0
774,2
747,6
748,0
57,7
7,7
11,2
6
19
BY
TO
M
660,4
776,8
798,9
677,5
665,9
747,0
754,5
725,9
52,7
7,2
61,2
1R
azem
mia
sta
na p
raw
ach
po
wia
tu831,3
1 0
00,0
1 0
42,6
926,4
908,4
965,7
962,2
945,7
67,8
83,5
61,2
5
od
ch
.sta
nd
ard
.1
17
,5
13
8,5
1
40
,5
14
8,4
1
35
,9
12
6,7
1
28
,0
13
2,2
wsp
.zm
ien
no
ści
14
,62
%1
4,2
9%
13
,91
%1
6,7
1%
15
,55
%1
3,5
6%
13
,75
%1
4,4
4%
wsp
.asy
metr
ii1
,39
1
,31
1
,10
1
,09
0
,95
0
,89
0
,89
1
,10
min
65
7,6
9
77
6,8
1
79
8,8
9
67
7,4
7
66
5,9
3
74
6,9
7
74
7,5
6
72
5,8
6
ma
x1
15
8,6
1
38
2,0
1
41
4,0
1
29
1,2
1
23
3,6
1
25
7,8
1
25
4,6
1
28
4,5
ma
x/m
in1
,8
1,8
1
,8
1,9
1
,9
1,7
1
,7
1,8
PIT
- z
ak
tua
lizo
wa
ne -
w z
ł n
a g
łow
ę m
iesz
ka
ńca
II III
IVI V
l.p
.M
iast
o n
a p
ra
wa
ch
po
wia
tu
Mia
ry
sta
tyst
yczn
e -
dla
za
ktu
ali
zow
an
ych
65
Tab
. 3
. D
och
od
y o
gó
łem
z t
ytu
łu u
dzi
ału w
CIT
per
cap
ita
w c
enac
h s
tały
ch z
20
12
r.
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Śre
dnia
Odchyle
nie
sta
ndard
ow
e
Współc
zynnik
zm
ienności
max/m
inK
LA
SA
podobieństw
a
12
34
56
78
910
11
12
13
14
1K
AT
OW
ICE
177,7
227,0
243,1
219,2
195,2
239,8
162,3
209,2
29,0
13,8
61,5
0I
2JA
ST
RZ
ĘB
IE-Z
DR
ÓJ
80,8
49,1
53,2
127,1
165,1
254,3
122,5
121,7
66,7
54,7
95,1
8
3D
ĄB
RO
WA
GÓ
RN
ICZ
A
199,7
133,3
304,2
36,0
31,3
55,8
68,4
118,4
94,2
79,5
99,7
3
4T
YC
HY
112,3
118,3
128,4
83,5
97,1
112,4
69,0
103,0
19,4
18,7
91,8
6
5B
IELS
KO
-BIA
ŁA
95,0
105,3
110,9
91,6
90,8
97,6
89,0
97,2
7,5
7,7
71,2
5
6G
LIW
ICE
94,5
120,2
93,0
100,8
87,2
94,5
81,6
96,0
11,4
11,8
61,4
7
7R
YB
NIK
49,2
60,5
84,3
70,3
74,8
142,9
74,5
79,5
27,9
35,1
12,9
1
8M
YS
ŁO
WIC
E
93,4
88,5
61,9
41,6
45,0
49,8
53,5
62,0
19,3
31,2
02,2
5
9C
ZĘ
ST
OC
HO
WA
71,7
84,8
49,1
46,9
43,7
49,6
46,3
56,0
14,6
26,0
81,9
4
10
CH
OR
ZÓ
W
64,1
57,3
67,2
30,1
50,9
60,7
51,7
54,6
11,4
20,9
72,2
4
11
ZA
BR
ZE
45,3
102,6
51,8
45,5
35,6
48,3
35,5
52,1
21,4
41,0
42,8
9
12
SO
SN
OW
IEC
66,1
55,4
67,4
37,8
38,1
32,7
41,7
48,4
13,3
27,4
02,0
6
13
SIE
MIA
NO
WIC
E Ś
LĄ
SK
IE
31,5
45,0
34,0
45,6
44,2
31,7
40,5
38,9
5,9
15,1
21,4
5
14
ŚW
IĘT
OC
HŁO
WIC
E
63,5
30,9
87,6
18,1
9,6
15,8
21,9
35,3
26,9
76,1
29,0
8
15
RU
DA
ŚLĄ
SK
A
32,2
35,1
42,7
28,0
22,4
39,6
31,4
33,0
6,4
19,2
91,9
1
16
JA
WO
RZ
NO
27,3
49,2
35,7
43,8
15,6
19,1
31,3
31,7
11,4
35,8
93,1
5
17
ŻO
RY
20,8
27,2
31,2
31,9
32,3
32,3
25,8
28,8
4,1
14,0
91,5
5
18
PIE
KA
RY
ŚLĄ
SK
IE
16,9
28,3
33,3
24,8
24,3
41,3
29,4
28,3
7,1
25,0
82,4
5
19
BY
TO
M
19,3
28,0
30,6
24,4
25,5
33,8
28,5
27,2
4,3
15,8
61,7
5R
azem
mia
sta
na p
raw
ach
po
wia
tu81,5
91,8
97,1
73,2
69,9
88,4
66,9
83,7
9,8
83,5
61,3
9
od
ch
.sta
nd
ard
.4
9,1
4
9,0
7
0,9
4
7,2
4
8,4
6
6,9
3
5,4
4
5,0
wsp
.zm
ien
nośc
i6
8,4
9%
64
,44
%8
3,7
2%
78
,24
%8
1,4
6%
87
,50
%6
0,8
5%
64
,75
%
wsp
.asy
metr
ii1
,32
1
,57
2
,21
2
,23
1
,71
1
,81
1
,62
1
,66
min
16
,9
27
,2
30
,6
18
,1
9,6
1
5,8
2
1,9
2
7,2
max
19
9,7
2
27
,0
30
4,2
2
19
,2
19
5,2
2
54
,3
16
2,3
2
09
,2
max/m
in1
1,8
4
8,3
4
9,9
3
12
,11
2
0,2
4
16
,09
7
,43
7
,70
III
VIV
l.p
.M
iast
o n
a p
raw
ach
po
wia
tu
Mia
ry s
taty
sty
czn
e -
dla
zak
tuali
zow
an
ych
CIT
- z
ak
tuali
zow
an
e -
w z
ł n
a g
łow
ę m
iesz
kań
ca
66
Tab
. 4
. O
dse
tek
do
cho
dó
w z
tytu
łu u
dzi
ału g
min
w P
IT
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Śre
dnia
Odchyle
nie
sta
ndard
ow
e
Współc
zynnik
zm
ienności
max/m
inK
LA
SA
podobieństw
a
12
34
56
78
910
11
12
13
14
1S
OS
NO
WIE
C
30,8
431,4
032,4
131,3
229,7
631,4
329,1
830,9
11,0
23,2
91,1
1
2P
IEK
AR
Y Ś
LĄ
SK
IE
28,1
933,8
132,3
527,6
124,1
828,3
328,1
028,9
42,9
610,2
31,4
0
3K
AT
OW
ICE
27,7
731,4
631,8
627,9
726,2
727,5
827,6
928,6
61,9
76,8
71,2
1
4M
YS
ŁO
WIC
E
27,9
721,8
032,8
629,5
628,2
731,4
927,8
428,5
43,2
711,4
51,5
1
5Ś
WIĘ
TO
CH
ŁO
WIC
E
23,4
929,8
729,1
926,0
726,2
126,1
824,1
126,4
52,1
98,3
01,2
7
6B
IELS
KO
-BIA
ŁA
25,2
028,7
527,9
525,2
225,2
726,2
226,4
826,4
41,3
14,9
61,1
4
7S
IEM
IAN
OW
ICE
ŚLĄ
SK
IE
25,9
627,9
526,9
626,2
424,3
626,1
426,3
826,2
81,0
13,8
31,1
5
8T
YC
HY
29,4
729,1
925,8
523,0
022,4
323,8
124,4
625,4
62,6
510,4
11,3
1
9JA
WO
RZ
NO
26,6
428,7
926,5
525,1
721,9
022,0
525,1
025,1
72,3
29,2
11,3
1
10
GLIW
ICE
23,6
124,6
726,6
325,4
323,9
224,4
322,7
824,5
01,1
74,7
71,1
7
11
JA
ST
RZ
ĘB
IE-Z
DR
ÓJ
26,6
430,1
027,9
722,0
620,0
720,3
422,3
524,2
23,6
815,2
11,5
0
12
RU
DA
ŚLĄ
SK
A
20,5
822,5
027,3
324,3
322,6
124,2
623,3
123,5
61,9
38,2
11,3
3
13
CZ
ĘS
TO
CH
OW
A
21,7
024,7
626,8
024,7
422,6
221,5
522,7
223,5
61,7
97,6
01,2
4
14
CH
OR
ZÓ
W
23,1
024,0
524,2
522,5
322,5
523,7
921,3
223,0
90,9
64,1
71,1
4
15
ŻO
RY
25,0
124,4
821,3
023,9
718,7
322,9
421,0
322,4
92,0
89,2
61,3
4
16
DĄ
BR
OW
A G
ÓR
NIC
ZA
21,8
424,6
624,9
723,6
820,6
920,8
919,9
322,3
81,8
98,4
41,2
5
17
BY
TO
M
22,9
625,1
222,0
420,7
618,2
318,6
119,2
120,9
92,3
511,1
71,3
8
18
RY
BN
IK
20,5
922,0
622,9
722,2
818,9
119,3
720,2
120,9
11,4
46,8
61,2
1
19
ZA
BR
ZE
21,5
523,0
022,6
914,8
316,0
922,4
419,0
319,9
53,1
115,5
71,5
5R
azem
mia
sta
na p
raw
ach
po
wia
tu24,7
226,6
627,0
424,3
122,7
524,0
723,6
724,7
41,4
55,8
61,1
9
od
ch
.sta
nd
ard
.1,2
61,0
91,5
91,0
11,0
61,4
70,7
73,1
2
wsp
.zm
ien
nośc
i59,1
6%
54,4
3%
73,2
9%
64,3
5%
72,3
0%
78,6
7%
53,8
3%
12,9
2%
wsp
.asy
metr
ii0,8
7
1,3
2
2,1
1
2,0
3
1,6
1
1,9
4
1,6
5
0,4
2
min
0,6
4
0,7
5
0,7
0
0,6
7
0,3
6
0,4
3
0,6
5
19,6
2
max
5,3
4
5,1
7
7,1
5
4,7
5
4,1
6
6,1
0
3,5
8
30,2
8
max/m
in8,3
5
6,8
5
10,1
6
7,0
9
11,6
6
14,2
5
5,5
5
1,5
4
l.p
.M
iast
o n
a p
raw
ach
po
wia
tu
Mia
ry s
taty
sty
czn
e U
dzi
ał
PIT
w d
och
od
ach
og
ółe
m -
w %
IIII IV VII
67
Tab
. 5
. O
dse
tek
do
cho
dó
w z
tytu
łu u
dzi
ału g
min
w C
IT
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Śre
dnia
Odchyle
nie
sta
ndard
ow
e
Współc
zynnik
zm
ienności
max/m
inK
LA
SA
podobieństw
a
12
34
56
78
910
11
12
13
14
1K
AT
OW
ICE
4,2
65,1
75,4
84,7
54,1
65,2
63,5
84,6
60,6
413,7
11,5
3I
2JA
ST
RZ
ĘB
IE-Z
DR
ÓJ
2,7
71,5
51,5
03,4
04,0
96,1
03,1
33,2
21,4
645,4
94,0
5II
3D
ĄB
RO
WA
GÓ
RN
ICZ
A
5,3
43,3
87,1
50,9
10,7
11,2
11,4
52,8
82,3
380,8
510,0
7
4B
IELS
KO
-BIA
ŁA
2,7
02,8
42,7
32,1
12,1
62,3
42,1
52,4
30,2
912,0
01,3
5
5T
YC
HY
3,4
23,0
02,7
81,7
82,0
82,4
11,5
02,4
20,6
426,2
62,2
8
6G
LIW
ICE
2,5
52,7
52,1
92,4
52,0
62,1
41,7
52,2
70,3
113,8
11,5
8
7R
YB
NIK
1,2
41,3
91,9
31,8
61,6
63,0
71,6
61,8
30,5
530,2
32,4
7
8M
YS
ŁO
WIC
E
3,0
41,8
41,9
11,3
41,3
61,5
61,4
71,7
90,5
530,8
02,2
7
9S
OS
NO
WIE
C
2,3
71,6
92,0
71,2
81,2
41,0
61,2
91,5
70,4
628,9
62,2
4
10
CZ
ĘS
TO
CH
OW
A
2,1
92,4
11,4
11,3
41,1
71,2
31,1
91,5
60,4
830,4
62,0
6
11
CH
OR
ZÓ
W
2,0
31,5
81,7
90,8
41,4
71,6
21,3
21,5
20,3
523,0
52,4
3
12
ZA
BR
ZE
1,4
62,9
51,3
90,9
40,7
81,3
20,8
31,3
80,6
949,8
43,7
6
13
ŚW
IĘT
OC
HŁO
WIC
E
2,2
71,1
33,0
80,6
70,3
60,5
30,7
01,2
50,9
576,1
68,6
4
14
SIE
MIA
NO
WIC
E Ś
LĄ
SK
IE
1,0
71,4
00,9
71,4
41,3
20,9
51,2
31,2
00,1
915,6
31,5
1
15
PIE
KA
RY
ŚLĄ
SK
IE
0,6
41,0
81,1
80,8
60,7
71,4
10,9
80,9
90,2
424,5
72,2
1
16
RU
DA
ŚLĄ
SK
A
0,8
40,8
31,1
80,8
40,6
21,0
80,8
20,8
90,1
719,4
51,9
2
17
JA
WO
RZ
NO
0,8
81,4
10,9
11,2
10,3
80,4
30,8
00,8
60,3
540,3
83,6
9
18
ŻO
RY
0,7
40,7
50,7
00,9
60,7
60,8
80,6
50,7
80,1
012,9
51,5
0
19
BY
TO
M
0,6
70,9
10,8
40,7
50,7
00,8
40,7
30,7
80,0
810,4
71,3
5R
azem
mia
sta
na p
raw
ach
po
wia
tu2,4
22,4
52,5
21,9
21,7
52,2
01,6
52,1
30,3
315,5
51,5
3
od
ch
.sta
nd
ard
.1,2
6
1,0
9
1,5
9
1,0
1
1,0
6
1,4
7
0,7
7
3,1
2
wsp
.zm
ien
nośc
i59,1
6%
54,4
3%
73,2
9%
64,3
5%
72,3
0%
78,6
7%
53,8
3%
12,9
2%
wsp
.asy
metr
ii0,8
7
1,3
2
2,1
1
2,0
3
1,6
1
1,9
4
1,6
5
0,4
2
min
0,6
4
0,7
5
0,7
0
0,6
7
0,3
6
0,4
3
0,6
5
19,6
2
ma
x5,3
4
5,1
7
7,1
5
4,7
5
4,1
6
6,1
0
3,5
8
30,2
8
ma
x/m
in8,3
5
6,8
5
10,1
6
7,0
9
11,6
6
14,2
5
5,5
5
1,5
4
IV VIII
l.p
.M
iast
o n
a p
raw
ach
pow
iatu
Mia
ry s
taty
stycz
ne
Ud
ział
CIT
w d
och
od
ach
ogółe
m -
w %
69
Radosław Cyran
OD DEFICYTU DO NADWYŻKI MIESZKAŃ –
EWOLUCJA WARUNKÓW MIESZKANIOWYCH
W POLSCE
Wstęp
O poziomie życia rodziny decyduje w dużej mierze dostępny sposób
zaspokajania potrzeb mieszkaniowych. Efektem rozwoju społeczno-
ekonomicznego powinna być możliwość realizacji własnych potrzeb
mieszkaniowych na odpowiednim poziomie jakościowymi i lokalizacyjnym.
W Polsce w okresie powojennym model zaspokajania potrzeb mieszkaniowych
opierał się na administracyjnym przydziale mieszkań oraz egalitaryzmie.
Mieszkanie było traktowane jako dobro społeczne. Dopiero po 1989
r. mieszkanie, na skutek zmian gospodarczo-politycznych, stało się dobrem
rynkowym, podlegającym prawom rynku. Potrzeby mieszkaniowe są
najczęściej, ze względu na funkcje pełnione przez mieszkanie, potrzebami
podstawowymi, mogą jednak mieć także charakter potrzeb wyższego rzędu,
wyrażający się w chęci nabycia, wraz ze wzrostem dochodów rozporządzalnych,
luksusowych willi, apartamentów, loftów czy mieszkań wakacyjnych.
Celem artykułu jest próba oszacowania teraźniejszych potrzeb
mieszkaniowych w kontekście zmian demograficznych i przyrostu zasobów
mieszkaniowych dzięki rozwojowi różnych form budownictwa mieszkaniowego
w ostatnich latach. Na przestrzeni lat 2002-2013 warunki mieszkaniowe ulegały
stopniowej poprawie, zarówno w ujęciu ilościowym, jak i jakościowym.
W pracy postawiono hipotezę, iż w 2013 r., dzięki efektom rzeczowym
budownictwa mieszkaniowego w latach 2002-2013, występuje statystyczna
nadwyżka mieszkań w stosunku do liczby gospodarstw domowych, a potrzeby
mieszkaniowe wynikają jedynie z konieczności wyburzeń mieszkań
substandardowych.
1. Pojęcie i funkcje mieszkania
Przez pojęcie mieszkania należy rozumieć zarówno lokal mieszkalny
w budynku wielorodzinnym, jak również dom wolno stojący o funkcjach
mieszkaniowych. Mieszkaniem jest „lokal składający się z jednej lub kilku izb,
łącznie z pomieszczeniami pomocniczymi, wybudowany lub przebudowany do
celów mieszkalnych, konstrukcyjnie wydzielony (trwałymi ścianami) w obrębie
70
budynku, do którego to lokalu prowadzi niezależne wejście z klatki schodowej,
ogólnego korytarza, wspólnej sieni bądź z ulicy, podwórza lub ogrodu.”1
Przez pomieszczenie pomocnicze należy rozumieć pomieszczenie
znajdujące się w obrębie mieszkania lub lokalu użytkowego, służące do celów
komunikacji wewnętrznej, wymogów higieniczno-sanitarnych, przygotowania
posiłków, a także do przechowywania ubrań, przedmiotów oraz żywności (np.
przedpokój, hol, łazienki, ubikacje, garderoby, spiżarnie, schowki i inne
pomieszczenia znajdujące się w obrębie mieszkania a służące mieszkalnym
i gospodarczym potrzebom mieszkańców). Izba to pomieszczenie w mieszkaniu
oddzielone od innych pomieszczeń stałymi ścianami, z bezpośrednim
oświetleniem dziennym i o powierzchni, co najmniej 4 m²2. Izbami są pokoje
i kuchnie, spełniające powyższe warunki. Do lokalu mogą przynależeć, jako
jego części składowe, pomieszczenia położone w granicach nieruchomości
gruntowej, nawet jeżeli znajdują się poza budynkiem, w którym wyodrębniono
dany lokal, np. piwnica, strych, komórka, garaż, wózkownia, suszarnia, pralnia.
Mieszkanie musi spełniać niezbędne warunki do stałego pobytu ludzi
i prowadzenia samodzielnego gospodarstwa domowego. To czy lokal spełnia
ustawowe wymagania stwierdza starosta w formie zaświadczenia.
Według A. Andrzejewskiego przez pojęcie mieszkania należy rozumieć:
sposób zamieszkiwania określony przez zespół funkcji, których
realizacja wymaga odpowiednich przestrzeni i urządzeń;
obudowaną przestrzeń przeznaczoną dla konkretnej rodziny;
element architektoniczno-urbanistyczny - pojęcie mieszkanie ulega
rozszerzeniu do otoczenia obudowanej przestrzeni, w szczególności
o towarzyszące celom mieszkalnym urządzenia usługowe3.
Mieszkanie spełnia wiele funkcji. Podstawową jego funkcją jest
zaspokajanie codziennych potrzeb bytowych (użytkowych), w tym potrzeb
spania, mycia, gotowania, jedzenia, odpoczywania. Ponadto według
J. Goryńskiego mieszkanie spełnia funkcję kształtowania osobowości jednostek
je zamieszkujących4. Z całą stanowczością można stwierdzić, że mieszkanie
wpływa na kształtowanie się środowiska społecznego i ma decydujący wpływ na
rozwój stosunków rodzinnych. Dodatkowo mieszkanie pełni funkcje
wychowawcze i kulturalne, gdyż stwarza możliwość rozwoju, nauki, zabawy,
rozrywki.5 Zazwyczaj funkcje mieszkalne wykraczają poza sam budynek
1 Mieszkania. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, GUS, Warszawa
2013, s.10. 2 Definicja Głównego Urzędu Statystycznego, cyt. za Narodowym Spisem
Powszechnym 2002r., www.stat.gov.pl. 3 A. Andrzejewski, Polityka mieszkaniowa, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 1979. 4 J. Goryński, Mieszkanie wczoraj, dziś i jutro, Wiedza Powszechna, Warszawa 1975,
s.24. 5 A. Andrzejewski, dz.cyt.,s.14.
71
mieszkalny na otaczający teren, np. plac zabaw, ogród, drogę doprowadzającą,
parking.
Współcześnie mieszkanie, obok zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych, pełni
również funkcję lokowania kapitału, zarówno w celu osiągania strumienia
dochodów z czynszu najmu w określonym czasie, jak również jako przedmiot
inwestycji spekulacyjnych, mających na celu zrealizowanie w krótkim, średnim
czasie zysku kapitałowego.
Reasumując, rolę mieszkania można rozpatrywać w kategoriach socjologicznych
(stosunki rodzinne, stosunki sąsiedzkie), w kategoriach socjalnych (warunki
bytowania) oraz w kategoriach ekonomicznych (osiąganie dochodów).
Pod pojęciem zasobów mieszkaniowych należy rozumieć ogół mieszkań
zamieszkanych i niezamieszkanych w budynkach mieszkalnych
i niemieszkalnych. Mieszkanie niezamieszkane występuje w przypadku:
- braku zasiedlenia nowo zbudowanego budynku lub rozbudowanego,
- niezasiedlenia z powodu zmiany lokatora, do wtórnego zasiedlenia,
- z powodu prac remontowych,
- przeznaczenia do rozbiórki lub zmiany przeznaczenia,
- przeznaczenia do czasowego lub sezonowego przebywania (drugie
mieszkania),
- wykorzystania wyłącznie do prowadzenia działalności gospodarczej6.
Budynek mieszkalny możemy zdefiniować jako budynek przeznaczony
na mieszkania, mający postać:
budynku wielorodzinnego, zawierającego dwa lub więcej mieszkań,
budynku jednorodzinnego,
budynku mieszkalnego w zabudowie zagrodowej7.
Budynek z pomieszczeniami przeznaczonymi na pobyt ludzi powinien być
zaopatrzony co najmniej w wodę do spożycia, indywidualną lub centralną
instalację ciepłej wody a także w instalacje (urządzenia) do ogrzewania
pomieszczeń w okresie obniżonych temperatur, umożliwiające utrzymanie
temperatury powietrza wewnętrznego odpowiedniej do ich przeznaczenia.
Pomieszczenie przeznaczone na pobyt ludzi powinno mieć zapewnione
oświetlenie dzienne. Ponadto pokoje w budynkach mieszkalnych powinny mieć
wysokość co najmniej 2,5 m. Mieszkanie, oprócz pomieszczeń mieszkalnych,
powinno mieć kuchnię lub wnękę kuchenną, łazienkę, ustęp wydzielony lub
miskę ustępową w łazience, przestrzeń składowania oraz przestrzeń komunikacji
wewnętrznej. W mieszkaniu co najmniej jeden pokój powinien mieć
powierzchnię nie mniejszą niż 16 m2 8.
6 Gospodarka mieszkaniowa w 2011r. , GUS, Warszawa 2012, s.7.
7 Zabudowa zagrodowa to budynki mieszkalne, gospodarcze i inwentarskie
w rodzinnych gospodarstwach rolnych, hodowlanych lub ogrodniczych oraz
w gospodarstwach leśnych. 8 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie
warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie.
Dz.U.2002 Nr 75, poz. 690.
72
Pod względem rodzaju podmiotu władającego mieszkaniem wyróżnia
się własność: osób fizycznych, spółdzielni mieszkaniowych, gmin, Skarbu
Państwa, zakładów pracy, towarzystw budownictwa społecznego, innych
podmiotów (w tym: instytucji budujących dla zysku, np. mieszkania
przeznaczone na wynajem lub na sprzedaż, ale jeszcze niesprzedane osobom
fizycznym; instytucji wyznaniowych; stowarzyszeń; partii; związków
zawodowych). Strukturę własności mieszkań możemy podzielić także na zasób
mieszkań prywatnych i zasób mieszkań publicznych. W skład zasobu mieszkań
prywatnych wchodzą: prywatne domy jednorodzinne, wykupione mieszkania
w budynkach komunalnych i zakładów pracy, własnościowe mieszkania
spółdzielcze, prywatne kamienice czynszowe. Do zasobu mieszkań publicznych
należą mieszkania w zasobie mieszkaniowym gminy, zakładów pracy oraz
należące do Skarbu Państwa.
Mieszkania mogą być wykorzystywane przez właściciela do
zaspokojenia własnych potrzeb mieszkaniowych lub mogą być wynajmowane.
Sektor mieszkań na wynajem składa się z dwóch podsektorów: prywatnych
mieszkań czynszowych i publicznych mieszkań czynszowych.
Z pojęciami mieszkanie i zasoby mieszkaniowe związane jest
nierozerwalnie pojęcie gospodarki mieszkaniowej, która obejmuje swym
zakresem całokształt działań administracyjnych, gospodarczych i technicznych,
mających na celu zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych, poprzez budowę
mieszkań, ich eksploatację oraz zapewnienie „dachu nad głową” osobom
najuboższym.
2. Klasyfikacja potrzeb mieszkaniowych oraz sposoby ich
zaspokajania
Potrzeby sklasyfikować można jako potrzeby subiektywne, normatywne
i rynkowe. Potrzeby subiektywne to potrzeby, które wynikają z upodobań i chęci
dotyczących sposobu zamieszkiwania. Potrzeby normatywne wynikają ze
społecznie uznanych norm dotyczących poziomu zaspokojenia potrzeb
mieszkaniowych. Poziom zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych, uznanych za
społecznie właściwy, nosi nazwę standardu mieszkaniowego9. Potrzeby
o charakterze rynkowym są kategorią potrzeb, które mogą zostać zrealizowane,
gdyż są poparte środkami finansowymi, tworząc popyt efektywny.
Potrzeby mieszkaniowe można rozpatrywać w kategorii potrzeb
ilościowych i jakościowych. Potrzeby ilościowe określają wielkość
zapotrzebowania na nowe mieszkania i wynikają z deficytu mieszkaniowego
bądź przyrostu potrzeb w czasie. Potrzeby jakościowe wyrażają potrzeby na
płaszczyźnie powierzchni użytkowej mieszkania, jego wyposażenia, standardu
technicznego i lokalizacji.
9 A. Andrzejewski, dz.cyt.,s.246.
73
Potrzeby mieszkaniowe gospodarstwa domowego mogą zostać
zaspokojone poprzez:
budowę nowego domu przez inwestora indywidualnego;
nabycie od dewelopera prawa własności do nieruchomości gruntowej
zabudowanej domem jednorodzinnym, w zabudowie szeregowej,
bliźniaczej, nieruchomości lokalowej – pierwotny rynek mieszkaniowy;
nabycie prawa własności do nieruchomości lokalowej lub
spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu w budynku
wybudowanym przez spółdzielnię mieszkaniową (domy jednorodzinne,
szeregowe, w budynku wielolokalowym) – pierwotny rynek
mieszkaniowy;
nabycie prawa własności do mieszkania na rynku wtórnym w zasobie
wspólnoty mieszkaniowej, prawa własności lub spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej, prawa
własności do domu;
najem lokalu w zasobie prywatnym;
najem lokalu w Towarzystwie Budownictwa Społecznego;
najem lokalu w zasobie mieszkaniowym gminy;
najem lokalu w zasobie zakładowym lub Skarbu Państwa.
Wysokość potrzeb mieszkaniowych zależy od procesów
demograficznych10
, procesów zużycia zasobów mieszkaniowych, rozwoju
społeczno-gospodarczego kraju, postępu technicznego, ale przede wszystkim od
możliwości finansowych gospodarstw domowych. Zaspokajanie potrzeb
mieszkaniowych jest kapitałochłonne, zarówno na etapie nabycia prawa do
mieszkania, jak i w całej fazie eksploatacji mieszkania. Materialne warunki bytu,
w tym model zaspokajania potrzeb mieszkaniowych i sytuacja mieszkaniowa, są
więc przede wszystkim determinowane sytuacją finansową gospodarstw
domowych.
3. Warunki mieszkaniowe i miary standardu mieszkaniowego
Poziom warunków mieszkaniowych określany jest na podstawie miar
standardu mieszkaniowego. Podstawowymi miarami standardu mieszkaniowego
są:
w ujęciu ilościowym:
o liczba mieszkań przypadających na 1000 mieszkańców;
o stosunek liczby mieszkań w zasobie mieszkaniowym do liczby
gospodarstw domowych;
w ujęciu ilościowym:
o przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania przypadająca na
1 osobę,
10
W szczególności od wielkości przyrostu naturalnego, struktury wieku, ilości
zawieranych małżeństw, struktury i przyrostu ilości gospodarstw domowych.
74
o przeciętna liczba osób przypadająca na 1 mieszkanie,
o struktura wiekowa zasobu mieszkaniowego,
o wyposażenie zasobu w infrastrukturę techniczną.
Według danych Narodowego Spisu Powszechnego na koniec marca
2011 r. zasób mieszkaniowy stanowiło 13 495,4 tys. mieszkań, z czego
zamieszkanych było 12 525,4 tys. mieszkań a niezamieszkanych 970 tys.
mieszkań (por. tabela 1). W stosunku do 2000 r. nastąpił przyrost ilościowy
mieszkań w zasobie o 12%, przy czym w miastach o 13% a na wsi o 11%11
.
W miastach zlokalizowanych było 9 105,7 tys. mieszkań a na wsiach 4 389,7
tys. mieszkań.
Tabela 1. Mieszkania według zamieszkania
Źródło: Mieszkania. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, GUS,
Warszawa 2013, s.21.
Na koniec września 2013 r., uwzględniając efekty rzeczowe
budownictwa mieszkaniowego w latach 2011-2012 oraz w okresie I-III kwartał
2013 r., a także ubytki mieszkań w latach 2011-2012 r., zasoby mieszkaniowe
liczyły 13 803 461 mieszkań (por. tabela 2).
Tabela 2. Szacunek zasobów mieszkaniowych na koniec III kwartału 2013 r.
Zestawienie
na dzień
Budownictwo
mieszkaniowe Ubytki
Zasób
mieszkaniowy
ogółem
31.12.2010 - - 13 422 011
31.12.2011 130 954 2 778 13 550 187
31.12.2012 152 904 2 852 13 700 239
30.09.2013 103 222 b.d. 13 803 461 Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS.
Na koniec 2012 r. poziom nasycenia w mieszkania wynosił w Polsce,
przy uwzględnieniu stanu ludności na poziomie 38 533 299 osób, 355,5
11
Sytuacja społeczno-ekonomiczna gospodarstw domowych w latach 2000-2011
zróżnicowanie miasto-wieś, GUS, Warszawa 2013, s.44.
Wyszcze-
gólnienie
Mieszkania
Ogółem w tym zamieszkane: Nieza-
mieszkane razem stale czasowo
OGÓŁE
M 13 495 377 12 525 412 12 517 584 7 828 969 965
miasta 9 105 666 8 592 445 8 585 891 6 554 513 221
wieś 4 389 711 3 932 967 3 931 693 1 274 456 744
75
mieszkań na 1000 mieszkańców. W 2011 r. na jedno mieszkanie przypadało
przeciętnie 3,05 osoby, z czego na terenie miast wskaźnik osób na jedno
mieszkanie był znacząco niższy i wynosił 2,70, a na terenach wiejskich 3,80
(por. tabela 3). Na przestrzeni lat 2000-2011 przeciętne mieszkanie gospodarstw
domowych zwiększyło się o 8,5 m2 i wynosiło 72,4 m
2, a przeciętna
powierzchnia użytkowa przypadająca na jedną osobę wyniosła 23,8 m2. Na
jeden pokój przypadała w 2011 r. jedna osoba. Przeciętne mieszkanie na wsi
było o 28 m2 większe niż w miastach i o prawie 40 m
2 większe niż w miastach
liczących powyżej 500 tys. mieszkańców.
W ostatnich latach zmianie ulegała struktura własności mieszkań.
W porównaniu z 2002 r. zwiększył się o 23,5% udział właścicieli osób
fizycznych, co było spowodowane wzrostem aktywności deweloperskiej,
rozwojem budownictwa indywidualnego, ale również procesami
prywatyzacyjnymi zasobów publicznych, zakładów pracy oraz
przekształceniami praw do lokali w spółdzielniach mieszkaniowych.
Tabela 3. Podstawowe wskaźniki warunków mieszkaniowych w 2002 i 2011
roku
Wyszczególnienie
Przeciętna liczba
Przeciętna
powierzchnia
użytkowa w m2
izb w 1
mieszkaniu
osób
w 1
mieszkaniu
osób na 1
izbę
1
mieszkania
na 1
osobę
Ogółem 2002 3,70 3,25 0,88 68,6 21,1
2011 3,83 3,05 0,80 72,4 23,8
Miasta 2002 3,51 2,95 0,84 60,8 20,6
2011 3,60 2,70 0,75 63,7 23,6
Wieś 2002 4,09 3,87 0,95 84,9 21,9
2011 4,36 3,80 0,88 92,0 24,0
Źródło: Mieszkania. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, GUS,
Warszawa 2013, s.39.
Na skutek prywatyzacji mieszkań komunalnych (spadek o 19,8%),
Skarbu Państwa ( spadek o 4,2%), zakładów pracy (spadek o 20,7%) a także
przekształcaniu praw spółdzielczych w odrębne własności (spadek o 33%)
zmniejsza się udział tych form własności w strukturze własności zasobów
mieszkaniowych w Polsce ( por. wykres 1 i tabela 4).
76
Tabela 4 Struktura mieszkań zamieszkanych według podmiotów będących ich
właścicielami
Lic
zba
mie
szk
ań w
tys.
W tym mieszkania stanowiące własność:
Osób
fizycz-
nych
Spółdzielni
mieszkaniowych gmin
Zakła-
dów
pracy
Skarbu
Państwa
TB
S
Pozo-
stałe Własnoś
-ciowe
Lokator-
skie
w % ogółu
Og
ółe
m
12
525
,4
64,1 15,4 2,9 8,7 1,6 1,6 0,7 0,3
Mia
sta
8 5
92,4
52,5 22,1 4,1 11,7 1,8 1,7 1,0 0,4
Wie
ś
3 9
33,0
89,4 0,7 0,3 2,1 1,3 1,4 0,1 0,2
2002 = 100
Og
ółe
m
10
6,5
123,5 84,7 33,2 80,2 79,3 95,8 233
,3 106,2
Mia
sta
10
8,0
151,4 84,8 32,6 80,0 77,1 99,8 232
,0 114,6
Wie
ś
10
3,2
99,9 80,3 58,9 81,9 86,1 86,7 308
,9 84,7
Źródło: Mieszkania. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, GUS,
Warszawa 2013, s.25.
Dla jakości zamieszkania istotne znaczenie ma struktura wiekowa zasobów
mieszkaniowych. Rok wybudowania budynku, wykonania remontu czy
przebudowy ma wpływ na zastosowane materiały i technologie, które wpływają
na ujęcie jakościowe warunków mieszkaniowych. Według stanu na 2011
r. około 80% zasobów mieszkaniowych w Polsce stanowiły mieszkania
wybudowane po 1944 r., a mieszkania o współczesnym standardzie
i wybudowane po 2002 r. stanowiły 7,4 % mieszkań zamieszkałych (por. tabela
5). Jakość zasobów mieszkaniowych nie powinna być jedynie utożsamiana
z wiekiem budynków ale również poprzez ich wartość użytkową, która
77
odzwierciedla zdolność mieszkań w tych budynkach do zaspokajania potrzeb
mieszkaniowych ich użytkowników12
.
Wykres 1. Struktura własności mieszkań wg Spisów Powszechnych w 2002
i 2011 r.
Źródło: Mieszkania. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, GUS,
Warszawa 2013, s.24
Istotnym elementem odtworzenia zasobów jest więc skala rozwoju
współczesnego budownictwa jednorodzinnego i wielorodzinnego (por. tabela 6).
W latach 2002-30.09.2013 wybudowano 1 579 621 mieszkań, z czego głównym
uczestnikiem rynku budowlanego byli inwestorzy indywidualni, którzy mieli
udział blisko 55% i deweloperzy z udziałem 33,6% ogółu wybudowanych
mieszkań.
12
M. T. Wilczek, Rozwój standardu mieszkaniowego w Polsce na tle krajów
europejskich, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2010,
s.33-34.
78
Tabela 5.Struktura wiekowa zasobów mieszkaniowych
Wyszczególnienie Ogółem przed
1918
1918-
1944
1945-
1970 1971-1978
1979-
1988
1989-
2002
2003-
2011
W
budowie
OGÓŁEM 12 525 412 1 112 472 1 394 190 3 012 924 2 027 171 2 121 029 1 471 142 924 140 42 663
Mieszkania stanowiące własność:
osób fizycznych 8 024 847 711 181 1 104 733 2 041 716 1 151 669 1 305 621 976 137 577 768 34 108
spółdzielni
mieszkaniowych 2 287 954 10 914 14 301 465 549 712 331 675 815 380 979 19 731 702
gmin 1 089 405 297 255 197 348 388 597 95 491 50 161 30 310 21 030 1 485
Skarbu Państwa 195 925 25 956 25 573 50 555 30 568 39 346 18 272 4 076 317
zakładów pracy 203 720 40 853 33 574 46 669 27 143 39 764 11 657 2 156 188
TBS 84 342 3 731 2 988 4 363 1 573 957 27 334 41 173 549
pozostałych
podmiotów 43 268 11 372 6 148 5 221 3 224 4 608 7 468 3 805 153
nieustaloną 595 951 11 210 9 525 10 254 5 172 4 757 18 985 254 401 5 161 Źródło: opracowanie własne na podstawie Mieszkania. Narodowy Spis Ludności
i Mieszkań 2011, GUS, Warszawa 2013
Tabela 6. Liczba mieszkań oddanych do użytkowania w Polsce w latach 2002-
2013
Lata Ogółem Spółdzielcze Indywidualne
Sprzedaż
i wynajem
(deweloperskie)
Pozostałe
2002 97 595 15406 52433 21970 7786
2003 162 686 11957 118034 23844 8851
2004 108 117 9432 64858 24230 9597
2005 114 066 8222 63279 33047 9518
2006 115 353 9032 57594 37960 10767
2007 133 698 8240 71643 45653 8162
2008 165 189 8647 83338 66703 6501
2009 160 002 7260 71971 72326 8445
2010 135 835 5052 70441 53505 6837
2011 130 954 3786 73553 48814 4801
2012 152 904 4194 81050 63586 4074
1.01-30.09
2013 103 222 2649 59775 38483 2315
SUMA 1 579 621 93 877 867 969 530 121 87 654
Źródło: Budownictwo mieszkaniowe 1991-2013 (tablice przeglądowe), GUS
www.stat.gov.pl
Z ogólnej liczby mieszkań zamieszkanych 10,7% (1 333,9 tys.)
mieszkań, w których zamieszkuje 5,4 mln osób (por. tabela 7), uznaje się za
substandardowe,13
. W 2002 mieszkań substandardowych było o ponad 0,5 mln
więcej, bo 1 851,1 tys. mieszkań, co stanowiło 15,9% ogółu zasobu
13
Mieszkania. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, GUS, Warszawa
2013, s.41.
79
zamieszkanego. Poprawa nastąpiła głównie w zakresie wyposażenia mieszkań
w instalacje techniczno-sanitarne.
Tabela 7. Mieszkania zamieszkane stale o warunkach substandardowych według
form własności
Wyszczególnienie
m- mieszkania
l - ludność w
mieszkaniach
Ogółem
Warunki substandardowe są spowodowane
niskim stanem
technicznym
budynków
niedostatecznym
wyposażeniem
mieszkania w
instalacje
nadmiernym
zaludnienie
m
mieszkania
OGÓŁEM m 1 333 928 322 506 452 484 558 938
l 5 360 191 896 662 1 196 223 3 267 306
osób fizycznych m 987 310 304 663 310 988 371 659
l 4 072 013 843 860 882 306 2 345 847
spółdzielni
mieszkaniowych
m 46 514 106 2 293 44 115
l 212 277 272 5 099 206 906
gmin m 208 940 10 758 89 632 108 550
l 772 834 31 155 215 564 526 115
Skarbu Państwa m 23 148 3 153 8 053 11 942
l 100 214 9 895 21 815 68 504
zakładów pracy m 25 894 2 938 10 005 12 951
l 104 890 9 197 24 337 71 356
towarzystw
budownictwa
społecznego
m 4 735 120 821 3 794
l 19 493 340 2 058 17 095
pozostałych
podmiotów
m 4 131 685 1 368 2 078
l 16 070 1 726 2 987 11 357
nieustaloną m 33 256 83 29 324 3 849
l 62 400 217 42 057 20 126
Źródło: opracowanie własne na podstawie Mieszkania. Narodowy Spis Ludności
i Mieszkań 2011, GUS, Warszawa 2013
Główny Urząd Statystyczny wyróżnia trzy kategorie mieszkań
substandardowych wraz z kryteriami ich klasyfikacji:
kategoria pierwsza – zły stan budynku (mieszkania w budynkach
wybudowanych przed rokiem 1979, z 1 mieszkaniem i z 1 izbą;
mieszkania w budynkach wybudowanych przed rokiem 1945, bez
kanalizacji; mieszkania w budynkach wybudowanych przed rokiem
1971, bez wodociągu) – w sumie 322 804 mieszkania;
80
kategoria druga – mieszkania z niedostatecznym wyposażeniem
w instalacje (mieszkania bez ustępu, ale z wodociągiem oraz mieszkania
bez ustępu i bez wodociągu, które nie były zaliczone do pierwszej
kategorii) – w sumie 452 192 mieszkania;
kategoria trzecia – nadmierne zaludnienie mieszkań(mieszkania,
w których na 1 pokój przypadało 3 i więcej osób z mieszkań nie
zaliczonych do kategorii pierwszej i drugiej) – w sumie 558 904
mieszkania14
.
W ujęciu mieszkań substandardowych należy rozróżnić substandard
wynikający z niskiego stanu technicznego i poziomu wyposażenia
w infrastrukturę techniczną od substandardu wynikającego z przeludnienia
mieszkań. Dla wyznaczenia potrzeb mieszkaniowych znaczenie ma kategoria
pierwsza i druga, gdyż wiąże się z koniecznością wyburzeń w przyszłości tychże
jednostek mieszkalnych. Kategoria trzecia nie wiąże się bezpośrednio
z koniecznością wyburzeń a jedynie jest wynikiem niedopasowania gospodarstw
domowych do zajmowanej powierzchni mieszkań. O ile więc kategoria pierwsza
i druga przekłada się na potrzeby mieszkaniowe w ujęciu i ilościowym
i jakościowym, to kategoria trzecia jest kategorią potrzeb w ujęciu jedynie
jakościowym. Dlatego też w dalszych rozważaniach przyjęto potrzeby wyburzeń
na poziomie 774 996 mieszkań.
4. Metodologia szacowania wysokości potrzeb mieszkaniowych
Wysokość potrzeb mieszkaniowych jest trudna do oszacowania, gdyż
potrzeby mieszkaniowe są zmienne w czasie, przestrzeni, zmienne są również
preferencje gospodarstw domowych. Najczęściej przyjmuje się różnicę
pomiędzy liczbą mieszkań a liczbą gospodarstw domowych. Zgodnie z definicją
Głównego Urzędu Statystycznego „gospodarstwo domowe to zespół osób
spokrewnionych ze sobą lub niespokrewnionych, mieszkających razem
i wspólnie utrzymujących się (gospodarstwo wieloosobowe) lub osoba
utrzymująca się samodzielnie, bez względu na to, czy mieszka sama czy też
z innymi osobami (gospodarstwo domowe jednoosobowe). Członkowie rodziny
mieszkający wspólnie, ale utrzymujący się oddzielnie, tworzą odrębne
gospodarstwa domowe.”15
. Zestawienie struktury gospodarstw domowych
w Polsce prezentuje tabela 8.
14
Ibid., s.41-42. 15
Sytuacja społeczno-ekonomiczna gospodarstw domowych w latach 2000-2011
zróżnicowanie miasto-wieś, GUS, Warszawa 2013, s.14.
81
Tabela 8. Gospodarstwa domowe w Polsce w latach 2002 i 2011 według składu
rodzinnego
Według składu rodzinnego
nierodzinne Wyszczególnienie
Gospo-
darstwa
domowe
ogółem
jedno-
rodzinne
dwu-
rodzinne
trzy i
więcej
rodzinne razem jedno-
osobowe
wielo-
osobowe
2002 13337,0 9205,2 586,5 26,1 3519,2 3306,7 212,6 Ogółem
2011 13568,0 8889,9 921,3 76,2 3680,6 3254,7 425,9
2002 8964,5 6061,3 254,0 9,1 2640,1 2486,5 153,6 Miasta
2011 9146,9 5938,9 393,5 25,0 2789,5 2488,0 301,5
2002 4372,6 3143,9 332,5 17,0 879,1 820,2 59,0 Wieś
2011 4421,1 2951,1 527,8 51,2 891,1 766,7 124,4
Źródło: opracowanie własne na podstawie Mieszkania. Narodowy Spis Ludności
i Mieszkań 2011, GUS, Warszawa 2013
Określenie potrzeb mieszkaniowych jako różnicę pomiędzy liczbą
gospodarstw domowych a liczbą mieszkań uznaje się jako statystyczny deficyt
mieszkaniowy. Według J. Korniłowicza współzamieszkiwanie dwóch
gospodarstw w jednym mieszkaniu ma podłoże zarówno ekonomiczne, jak
i społeczne i w znacznym procencie jest świadomym wyborem16
. Dlatego też
w celu właściwego określenia potrzeb mieszkaniowych należałoby
przeanalizować sytuację mieszkaniową gospodarstw domowych wspólnie
zamieszkujących w jednym mieszkaniu, co z punktu widzenia zasad
przeprowadzenia ostatniego Narodowego Spisu Powszechnego nie jest możliwe
do zdiagnozowania17
.
W szacowaniu potrzeb mieszkaniowych należy również uwzględnić
liczbę mieszkań, które powinny zostać wyburzone na skutek złego stanu
technicznego wynikającego ze znacznego poziomu zużycia technicznego
budynków oraz braków w wyposażeniu w podstawową infrastrukturę
techniczną. Potrzeby wyburzeń oszacowano na 774 996 mieszkań, choć mogą
one być w rzeczywistości mniejsze, gdyż często właściciele obiektów o niskiej
jakości technicznej decydują się w końcu na remont kapitalny (np. gminy,
prywatni właściciele kamienic czynszowych) lub obiekty te są zabytkami i ich
wyburzenie nie jest możliwe.
Istotne jest również, aby zasób mieszkań przewyższał liczbę
gospodarstw domowych, gdyż jedynie nadwyżka mieszkań wymusza
konkurencję na rynku mieszkaniowym i sprzyja migracjom w poszukiwaniu
pracy. Nadwyżka mieszkań powinna wynikać z przyrostu oferty mieszkań na
16
J. Korniłowicz, Mieszkalnictwo w Polsce w latach 1991-2000, Instytut Rozwoju
Miast, Warszawa 2002, s. 30. 17
Do badania reprezentacyjnego wylosowano 2 744 tys. mieszkań spośród prawie 13,5
mln mieszkań znajdujących się w operacie losowania.
82
wynajem, a nie jedynie na sprzedaż, gdyż to właśnie brak obecnie mieszkań na
wynajem często powoduje niezaspokojone potrzeby mieszkaniowe gospodarstw
domowych, które nie są jeszcze skłonne nabyć prawa własności do mieszkania
lub też nie mają zdolności finansowej do tego typu inwestycji. Ze względu na
cechy mieszkania istnieje więc wysoka korelacja pomiędzy rynkiem mieszkań
a rynkiem pracy. Źle działający rynek mieszkań (w szczególności brak mieszkań
w ofercie na wynajem) utrudnia przepływ siły roboczej z obszarów
o strukturalnym bezrobociu do obszarów rozwojowych, przyczyniając się tym
samym do pogłębiania problemów związanych z bezrobociem18
.
Bilans ilościowy potrzeb mieszkaniowych wyrazić można następującymi
wzorami:
P = Pt + Pp
gdzie: Pt - potrzeby teraźniejsze,
Pp - potrzeby przyszłe, czyli przyrost potrzeb w okresie prognozy.
Na potrzeby teraźniejsze składa się istniejący deficyt mieszkaniowy (D) oraz
zasób substandardowy który winien być wyburzony (S). Stąd też Pt można
przedstawić w następujący sposób:
Pt = D + S
Z kolei na przyrost potrzeb w okresie prognozy składają się następujące
elementy: przyrost liczby gospodarstw domowych (G), wyburzenia z powodu
stanu technicznego (W) oraz konieczność stworzenia rezerwy wolnych mieszkań
(R), która jest niezbędna dla właściwego funkcjonowania sektora
nieruchomości. Pp przedstawić można więc jako:
Pp = G + W + R
Reasumując, bilans ilościowy potrzeb mieszkaniowych wyrazić można wzorem:
P = D + S + G + W + R
Szacunek statystycznego deficytu i nadwyżki mieszkaniowej w latach 2011-
2013 prezentuje tabela 9:
Tabela 9. Szacunek deficytu/nadwyżki mieszkaniowej w latach 2011-2013
w Polsce
Wyszczególnienie
Liczba
gospodarstw
domowych
Liczba
mieszkań
ogółem
Statystyczny
deficyt
mieszkań
Statystyczna
nadwyżka
mieszkań
Na 31.03.2011 13568000 13442011 125 989 -
Na 31.12.2011 13579440* 13550187* 29 253* -
Na 31.12.2012 13577620* 13700239* - 122 619*
Na 30.09.2013 13577620* 13803461* - 225 841*
*szacunek autora opracowania
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Mieszkania. Narodowy Spis Powszechny
Ludności i Mieszkań 2011, GUS, Warszawa 2013; Bank Danych Lokalnych GUS.
18
J. Łaszek, Sektor nieruchomości mieszkaniowych Polsce. Stan i perspektywy rozwoju.
Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2004, s.24.
83
Statystyczny deficyt mieszkań według Narodowego Spisu
Powszechnego w 2002 r. wynosił 947,6 tys. mieszkań. Dzięki efektom
rzeczowym budownictwa mieszkaniowego w latach 2003-2010 (oddano do
użytkowania blisko 1,1 mln mieszkań) oraz niewielkiemu przyrostowi liczby
gospodarstw domowych (o 231 tys.) statystyczny deficyt mieszkaniowy na
31.03.2011r. wynosił jedynie niecałe 126 tys. mieszkań. Na skutek dalszego
przyrostu liczby mieszkań w zasobie (w 2011 r. oddano do użytkowania blisko
131 tys. mieszkań, w 2012 r. blisko 153 tys. mieszkań a w trzech kwartałach
2013 r. ponad 103 tys. mieszkań) na koniec III kwartału 2013 r. osiągnięta
została statystyczna nadwyżka mieszkań na poziomie ponad 225 tys. jednostek
mieszkalnych. Teraźniejsze potrzeby mieszkaniowe, które
uwzględniają konieczność wyburzeń zasobu substandardowego prezentuje
tabela 10.
Tabela 10. Szacunek teraźniejszych potrzeb mieszkaniowych
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Mieszkania. Narodowy Spis Powszechny
Ludności i Mieszkań 2011, GUS, Warszawa 2013; Bank Danych Lokalnych GUS.
*szacunek autora opracowania
Teraźniejsze potrzeby mieszkaniowe na dzień 31.03.2011 r. wynosiły
blisko 881 tys. mieszkań, głównie z powodu występowania w zasobie mieszkań
substandardowych, które powinny w przyszłości zostać wyburzone lub poddane
remontowi kapitalnemu połączonemu z wyposażeniem budynków
w podstawową infrastrukturę techniczną. W kolejnych latach dzięki efektom
rzeczowym budownictwa mieszkaniowego maleją potrzeby mieszkaniowe,
jednakże nie maleje znacząco ilość mieszkań w zasobach substandardowych
(roczna skala wyburzeń to 2700-2800 mieszkań). Na koniec III kwartału 2013 r.
potrzeby mieszkaniowe wynosiły już jedynie 529 tys. mieszkań.
Podsumowanie
Postawiona we wstępie artykułu hipoteza potwierdziła się. Dzięki
efektom rzeczowym budownictwa mieszkaniowego w latach 2002-2013 na
poziomie 1,58 mln mieszkań, występuje statystyczna nadwyżka mieszkań
w stosunku do liczby gospodarstw domowych. Istniejące jednak potrzeby
mieszkaniowe wynikają jedynie z konieczności wyburzeń mieszkań
substandardowych, których liczba szacowana jest na około 775 tys. mieszkań.
Na dzień Statystycz-
ny deficyt
mieszkań
Statystycz
na
nadwyżka
mieszkań
Mieszkania
substandardowe
kategoria I
Mieszkania
substandar-
dowe
kategoria II
Teraźniejsze
potrzeby
mieszkaniowe
31.03.2011 125 989 - 302 804 452 192 880 985
31.12.2011 29 253* 302 804 452 192 784 249
31.12.2012 122 619* 302 804 452 192 632 377
30.09.2013 225 841* 302 804 452 192 529 155
84
Na koniec III kwartału 2013r. z jednej strony wystąpiła nadwyżka mieszkań nad
liczbą gospodarstw domowych (1,6%), co widoczne jest również w sytuacji na
pierwotnym rynku nieruchomości mieszkaniowych19
, a z drugiej strony
w zasobie mieszkaniowym 5,5% mieszkań nie spełnia norm jakościowych.
W najbliższych latach czynnikami determinującymi dalsze polepszanie
warunków mieszkaniowych będą przede wszystkim czynniki
makroekonomiczne, takie jak: tempo wzrostu dochodu narodowego, dochodów
realnych ludności, wysokość inflacji, wysokość stóp procentowych, dostępność
kredytów hipotecznych, zakres wsparcia dla mieszkalnictwa ze strony budżetu
państwa i budżetów gmin, a także upowszechnienie budowy mieszkań na
wynajem.
Wydaje się, że spojrzenie na sytuację w mieszkalnictwie przez pryzmat
potrzeb, a nie popytu efektywnego nie jest właściwe. W Polsce operujemy
często pojęciem standardu mieszkaniowego, jaki został osiągnięty w krajach
rozwiniętych o wysokim PKB. Należy jednak brać pod uwagę również obecny
poziom rozwoju gospodarczego Polski, w tym sektora mieszkaniowego.
Zdaniem autora, sytuacja mieszkaniowa w Polsce jest odzwierciedleniem
obecnego poziomu rozwoju całej gospodarki. Pojęcie i wielkość potrzeb
mieszkaniowych ma charakter umowny, podobnie jak pojęcie standardu
mieszkaniowego i zależy od możliwości ekonomicznej społeczeństwa.
Właściwsze byłoby posługiwanie się pojęciem dostępności mieszkania. Analizie
należałoby raczej poddać dostępne na rynku możliwe formy zaspokajania
potrzeb mieszkaniowych dla różnych grup gospodarstw domowych,
w szczególności: popyt i podaż mieszkań na własność i na wynajem, ceny
mieszkań na rynku pierwotnym i wtórnym, stawki czynszów rynkowych,
w zasobie TBS i zasobie mieszkaniowym gminy, dostępność kredytów
hipotecznych. Dzięki takiej analizie możliwe byłoby określenie dostępności
mieszkań dla gospodarstw domowych o różnych poziomach dochodów
rozporządzalnych.
Reasumując, z podjętych rozważań wynika, iż problemem polskiego
mieszkalnictwa nie jest już problem ilościowy mieszkań ale ujęcie jakościowe
zasobu mieszkaniowego. Dlatego też wydaje się, że w kolejnych latach polityka
mieszkaniowa powinna kłaść szczególny nacisk na rewitalizację zasobów
mieszkaniowych a nie jedynie na wspieraniu popytu i w efekcie podaży nowych
mieszkań. Takie zaakcentowanie kierunku polityki mieszkaniowej jest
szczególnie istotne, gdyż mieszkania substandardowe w znakomitej większości
stanowią własność prywatną.
19
W większości miast na pierwotnym rynku mieszkaniowym występuje nadwyżka
podaży mieszkań nad popytem mieszkaniowym , a przeciętny czas ekspozycji rynkowej
mieszkań do sprzedaży wynosi 140-180 dni- szerzej: Rynek mieszkaniowy w Polsce III
kwartał 2013 r. Raport REAS.
85
Bibliografia
1. Andrzejewski A., Polityka mieszkaniowa, Państwowe Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 1979.
2. Goryński J., Mieszkanie wczoraj, dziś i jutro, Wiedza Powszechna,
Warszawa 1975
3. Korniłowicz J., Mieszkalnictwo w Polsce w latach 1991-2000, Instytut
Rozwoju Miast, Warszawa 2002.
4. Łaszek J., Sektor nieruchomości mieszkaniowych Polsce. Stan
i perspektywy rozwoju. Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej,
Warszawa 2004.
5. Kucharska-Stasiak E. Nieruchomości w gospodarce rynkowej,
Wydawnictwo PWN, Warszawa 2006.
6. Wilczek M.T., Rozwój standardu mieszkaniowego w Polsce na tle krajów
europejskich, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach,
Katowice 2010.
Akty normatywne:
1. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r.
w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki
i ich usytuowanie. Dz.U.2002 Nr 75, poz. 690.
Inne:
1. Gospodarka mieszkaniowa w 2011r. , GUS, Warszawa 2012.
2. Jakość życia i spójność społeczna 2011(wstępna analiza wyników badania
ankietowego). GUS, Departament Badań Społecznych i Warunków Życia
we współpracy z Urzędem Statystycznym w Łodzi. Materiał na konferencję
prasowa w dniu 29 września 2011r.
3. Narodowy Spis Powszechny 2002r., GUS, Warszawa 2004.
4. Mieszkania. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, GUS,
Warszawa 2013.
5. Rynek mieszkaniowy w Polsce III kwartał 2013 r. Raport REAS.
6. Sytuacja gospodarstw domowych w świetle badania budżetów gospodarstw
domowych, Informacja sygnalna. Materiał na konferencję prasową w dniu
29 maja 2013r.
7. Sytuacja społeczno-ekonomiczna gospodarstw domowych w latach 2000-
2011 zróżnicowanie miasto-wieś, GUS, Warszawa 2013,
86
Streszczenie
Kolejne spisy powszechne wykazały, iż tempo przyrostu liczby gospodarstw
domowych w okresach pomiędzy spisami z 2002 i 2011 r. wyniosło około
1,7%. Wielkość statystycznego deficytu mieszkaniowego wyniosła w 2002 roku
blisko 950 tys. mieszkań. Według wyników Spisu Powszechnego z 2011 r.
statystyczny deficyt mieszkań został oszacowany na 126 tys. mieszkań. W 2013
r. wystąpiła po raz pierwszy nadwyżka mieszkań w stosunku do liczby
gospodarstw domowych Nadwyżka jest efektem budownictwa mieszkaniowego.
W latach 2002-2013 wybudowano w Polsce ponad 1,5 mln mieszkań. Obecnie
problem jest niski stan techniczny mieszkań a nie liczba mieszkań w zasobie
mieszkaniowym
Summary
Subsequent national censuses indicated that the rate of increase of the number of
household in the periods beetween the censuses conducted in 2002 and 2011
amounted to ca. 1,7%. The statistical housing deficit was estimated in 2002 at
nearly 950 000 flats. According to the Census 2011 results, the statistical
housing deficit was estimated at 126 000 flats. For the first time a surplus of flats
appeared in 2013 in proportion to the number of households. The surplus is an
effect of the housing industry. In years 2002-2013 was built in Poland over 1.5
m of flats. At present the problem is low the technical condition of flats rather
than the number of flats in the housing stock.
87
Bożena Gajdzik
DOSKONALENIE PRZEDSIĘBIORSTWA
W KONTEKŚCIE KONCEPCJI PRODUKCJI KLASY
ŚWIATOWEJ (WCM)
1. Wprowadzenie
We współczesnej gospodarce rynkowej liczą się przedsiębiorstwa, które
osiągają standardy produkcji klasy światowej (WCM − World Class
Manufacturing), czyli maksymalną efektywność systemów produkcyjnych.
Koncepcja WCM realizowana jest w dużych, globalnych korporacjach.
Początkowo stosowały ją firmy produkcyjne w sektorze motoryzacyjnym,
między innymi Toyota. Metodologia koncepcji z Japonii stosunkowo szybko
dotarła do USA, a stąd do innych krajów, w tym również kontynentu
europejskiego. Dokonując analizy funkcjonowania globalnych koncernów
ustalono, że źródła ich sukcesu tkwią w dziesięciu filarach, których zakres
przedmiotowy obejmuje wszystkie funkcje przedsiębiorstwa na wszystkich
szczeblach organizacji. Są to zarówno funkcje podstawowe, jak produkcja,
zaopatrzenie, dystrybucja, jak i funkcje pomocnicze z zakresu administracyjno-
zarządczego. Założenia dotyczące poszczególnych komponentów metodologii
(zakres dziesięciu filarów WCM) będą przedmiotem opisu w niniejszej
publikacji. Treści teoretyczne wzbogacono przykładami działań podejmowanych
w produkcyjnym przedsiębiorstwie hutniczym, ArcelorMittal Poland.
Przedsiębiorstwo przystąpiło do konkursu projektów WCM w 2012 roku.
W konkursie wyróżniane są projekty, których realizacja przyczynia się do
usprawnienia funkcjonowania przedsiębiorstwa, przynosząc wymierne efekty.
Istnieją cztery poziomy nagród, które również scharakteryzowano w dalszej
części pracy. Publikacja stanowi kompendium wiedzy na temat zarządzania
firmą, funkcjonującą na globalnym rynku zbytu.
2. Ogólne założenia metodologii WCM
Standardy World Class Manufacturing (WCM) służą do pomiaru dojrzałości
przedsiębiorstw produkcyjnych. Zgodnie z koncepcją WCM przedsiębiorstwo
powinno ciągłe doskonalić proces produkcji i sposoby zarządzania, eliminując
wszelkie straty. Koncepcja World Class Manufacturing opiera się, z jednej
strony na poprawie efektywności produkcji i sposobach zarządzania
88
przedsiębiorstwem, a z drugiej na redukcji kosztów funkcjonowania zakładu1.
Ten bardzo ogólny cel metodologii WCM rozpisać można na cele bardziej
szczegółowe, wśród których znajdują się:
1) zwiększenie wydajności pracy (produktywności),
2) eliminacja defektów produktowych (produktów niezgodnych ze
standardami),
3) podniesienie poziomu zaangażowania pracowniczego
w doskonaleniu przedsiębiorstwa (realizacja koncepcji Lean
Management),
4) lepsza obsługa klienta (zapewnienie standardów jakości w systemach
obsługi klientów),
5) zmniejszenie zagrożeń środowiskowych (realizacja koncesji
zapobiegania zanieczyszczeniom w ramach strategii Czystszej
Produkcji – CP),
6) innowacyjność w obszarze produkcji i obsługi wraz z programami
zarządzania wiedzą (centra wiedzy, wymiana wiedzy i doświadczeń,
transfer technologii),
7) poprawa warunków pracy i dbałość o bezpieczeństwo pracy
(doskonalenie systemów zarządzania bezpieczeństwem i higiena
pracy w przedsiębiorstwie),
8) podniesienie świadomości pracowników w zakresie zasad
bezpieczeństwa pracy (realizacja programów zarządzania
świadomością pracowniczą),
9) usprawnienie parku maszynowego i bezawaryjność urządzeń
(koncepcja TPM, czyli Total Productivity Maintenance),
10) podniesienie kwalifikacji i kompetencji pracowniczych (realizacja
programów ciągłego doskonalenia kadr, zgodnie z założeniem, że we
współczesnych przedsiębiorstwach kapitał intelektualny decyduje
o rozwoju przedsiębiorstwa).
Ogólnie przyjmuje się, że metodologia WCM wskazuje nowe, ulepszone
sposoby pracy, kierowania ludźmi i zarządzania przedsiębiorstwem. Opiera się
ona na stałym doskonaleniu funkcjonowania przedsiębiorstwa przez
angażowanie się w najlepsze światowe praktyki, które przedsiębiorstwa są
w stanie adaptować realizując benchmarking sektorowy i pozasektorowy. Nowe,
lepsze wzorce stają się dla przedsiębiorstwa możliwością do osiągnięcia
doskonałości operacyjnej i funkcjonalnej. Przez pojęcie doskonałości należy
rozumieć zwiększenie skuteczności i ekonomicznej efektywności prowadzonej
działalności, czyli wyeliminowanie wszelkich strat, tj. zero marnotrawstwa, zero
1 B. Gajdzik, Dążenie przedsiębiorstw hutniczych do osiągnięcia statusu produkcji klasy
światowej czyli World Class Manufacturing (WCM), „Hutnik-Wiadomości Hutnicze”,
t. 77, 2010, nr 2, s. 63-70.
89
wypadków, zero awarii, zero magazynu, zero defektów (usterek), zero strat2.
Synonimem doskonałości w przedsiębiorstwie jest produktywność rozumiana
jako ilościowy stosunek pomiędzy rozmiarem produkcji a rozmiarem jednego
lub kilku czynników zaangażowanych do jej uzyskania3. W produktywności
eksponowany jest aspekt ilościowy produkcji (ile jednostek danego produktu
można otrzymać z jednostki określonego czynnika). W metodologii WCM
podejście ilościowe musi być powiązane z poprawą jakości. Produkcja klasy
światowej opera się na koncepcji TQC – Total Quality Control, czyli systemie
monitorowania i weryfikacji procesów produkcyjnych i/lub świadczonych usług
w kontekście utrzymania wysokiego poziomu jakości produktów (usług) oraz
przestrzegania określonych standardów4. Kontrola jakości i jej ciągłe
doskonalenie jest elementem WCM w dążeniu przedsiębiorstw do TQM (Total
Quality Management). K. Lisiecka podkreśla, że TQM jest synonimem
dynamicznego zarządzania przedsiębiorstwem, czyli zarządzania jakością pracy,
procesów, technologii, produktów przez wszystkich zatrudnionych i na
wszystkich szczeblach organizacji5. Produktywność idzie w parze
z efektywnością, którą należy rozumieć bardzo szeroko, nie tylko jako stosunek
uzyskanych efektów (przychody z działalności) do poniesionych nakładów
(koszty działalności), ale również jako skuteczność działań (osiąganie
zamierzonych celów), sprawność działań (bez zbędnego marnotrawstwa),
terminowość (dotrzymywanie terminów), oszczędność czasu i zasobów
(poszukiwanie sposobów wykonywania pewnych czynności, operacji w sposób
tańszy i szybszy), bezwypadkowość i bezawaryjność (niezakłócony przebieg
procesów operacyjnych), niezawodność maszyn i urządzeń
(harmonogramowanie napraw remontów z przebiegiem procesu produkcji),
sumienność i zaangażowanie pracownicze (pracownicy stają się częścią
przedsiębiorstwa, uczestnikami wyznaczani i realizacji celów oraz inicjatorami
usprawnień).
Przyjmuje się, że realizacja koncepcji WCM wymaga szerokiego
zaangażowania pracowniczego. Zaangażowanie pracownicze jest
przeciwieństwem niezaradności, dyletanctwa, improwizacji, niechęci, sabotażu
itd.6 Pracownik zaangażowany z entuzjazmem wykonuje swoją pracę, a jej
wyniki są widoczne i przekładają się na przyjęte cele. W dojrzałym
przedsiębiorstwie zaangażowanie powinno wynikać z chęci pracownika do
2 M. Imai, Gemba Kaizen. Zdroworozsądkowe, niskokosztowe podejście do zarządzania,
Wyd. MT Biznes, Warszawa 2006, s. 35-36. 3 W. Šmid, Leksykon menedżera, Wyd. Profesjonalna Szkoła Biznesu, Kraków 2000,
s. 285. 4 Definicja na podstawie: W. Šmid, Leksykon menedżera, Wyd. Profesjonalna Szkoła
Biznesu, Kraków 2000, s. 169. 5 K. Lisiecka, Systemy zarządzania jakością produktów. Metody analizy i oceny, AE,
Katowice 2009, s. 19. 6 B. Gajdzik, Zaangażowanie pracownicze w zarządzaniu przedsiębiorstwem,
Zarządzanie Przedsiębiorstwem Nr 2/2009, s. 23-30.
90
zrobienie czegoś więcej niż zakres przypisanych mu obowiązków, powinny to
być działania dobrowolne na rzecz doskonalenia funkcjonowania
przedsiębiorstwa7. Zaangażowany pracownik realizując zadania ponosi nie
tylko wysiłek fizyczny, ale przede wszystkim intelektualny (poszukiwanie
sposobów lepszej organizacji pracy) i emocjonalny (pozytywna postawa wobec
pracy, firmy)8. Podejmując wysiłek intelektualny pracownik poszukuje
sposobów doskonalenia organizacji pracy małymi kroczkami. Zgodnie
z założeniami filozofii Kaizen pracownicy poszukują odpowiedzi na pytanie: jak
działać lepiej? Doskonalenie w wymiarze operacyjnym sprowadza się do
precyzyjniejszego i rzetelniejszego wykonywania pracy. Poza doskonaleniem
operacyjnym realizowane są również zmiany strategiczne. Istotą doskonalenia
strategicznego jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: jak działać w sposób
konkurencyjny? Coraz częściej przedsiębiorstwa mają do czynienia ze zmianami
w ujęciu dynamicznym. Muszą być więc elastyczne, adaptacyjne, skłonne do
różnych zmian. Jak pisze K. Grzybowska wyróżnić można dwa podstawowe
cele zmian w firmie. Są to9:
1) zwiększenie adaptacji i konkurencyjności organizacji w stosunku do
konkurencji działającej na rynku,
2) zmiana wzorców zachowań i systemów wartości członków
organizacji.
Wymienione kategorie zmian oddają w sposób pełny istotę koncepcji WCM,
w której ekonomia łączy się z czynnikiem psychospołecznym. W odniesieniu do
ekonomii produkcja klasy światowej musi być wolna od wszelkich strat.
Uzyskanie standardu produkcji klasy światowej przez przedsiębiorstwo wymaga
z jednej strony ponoszenia nakładów finansowych na innowacje technologiczne
i zapewnienie niezawodności parku maszynowego, na zakup patentów, licencji
itp., a z drugiej strony na doskonalenie zawodowe i budowanie nowego wzorca
zachowań pracowników (pracownik świadomy swojego udziału w realizacji
celów firmy).
3. Charakterystyka kluczowych filarów WCM
Podstawą do wdrożenia metodologii WCM stało się dziesięć filarów
przedstawionych na rys. 1. W tej części publikacji scharakteryzowano kluczowe
filary WCM, do których zalicza się koncepcję TPM (Total Productivity
7 B. Gajdzik, Budowanie zaangażowania pracowniczego w przedsiębiorstwie – analiza
przypadku, „Zarządzanie Zasobami Ludzkimi” 2 (85), 2012, s. 68-88 na podst. Salancik
G.R. (1977), Commitment and the control of organizational behavior and belief, [w:]
New Directions in Organizational Behaviour,(red.).B.M. Staw, G.R. Salancik, St. Clair
Press, Chicago. 8 M. Juchnowicz, Zarządzanie przez zaangażowanie, PWE, Warszawa 2010, s. 35.
9 K. Grzybowska, Reorganizacja przedsiębiorstw. Zarządzanie zmianą organizacyjną,
Politechnika Poznańska, 2010, s. 9.
91
Maintenance), czyli kompleksowe zarządzanie utrzymaniem ruchu (skrót: UR),
założenia Just in Time (dokładnie na czas, produkcja podporządkowana
potrzebom klientów), koncepcję TIE (Total Industrial Engineering), czyli
inżynieria przemysłowa (IP), założenia profesjonalnego zarządzania
(Professional Management) w kontekście doskonalenia metod zarządzania
przedsiębiorstwem i dbałości o warunki pracy i rozwój pracowniczy. Pozostałe
filary WCM są przedmiotem rozważań w części praktycznej niniejszej
publikacji. Jako studium przypadku posłużyło przedsiębiorstwo hutnicze
ArcelorMittal Poland, należące do globalnej grupy kapitałowej ArcelorMittal,
największego producenta stali na świecie.
Koncepcji WCM nie da się osiągnąć bez TPM (Total Productive
Maintenance), które można przetłumaczyć jako „totalne produktywne
utrzymanie” lub „kompleksową efektywną konserwację maszyn i urządzeń”,
najczęściej jednak używane to „kompleksowe zarządzanie utrzymaniem ruchu”.
Głównym celem TPM jest zwiększenie efektywności całego parku
maszynowego. Koncepcja pozwala również wykryć i redukować
marnotrawstwo: zero awarii, zero braków, zero wypadków przy pracy10
. Za
bezawaryjność urządzeń odpowiadają nie tylko specjalistyczne służby, czy ekipy
remontowe, ale również pracownicy, którzy muszą nauczyć się dbałości
o stanowisko pracy. Fundamentem koncepcji TPM jest metoda5S.
Rys. 1. Filary metodologii WCM
Źródło: Nagrody WCM 2012, „Jedynka” (gazetka zakładowa) ArcelorMittal Poland, maj
2012, s. 2 (G. De Matteis).
10
B. Gajdzik, Introduction to Total Productive Maintenance in steelworks plants,
”Metalurgia” No 2/2009, p. 137-140, [zobacz także] P. Wielgoszewski, TPM – Total
Productive Maintenance – czyli jak zredukować do zera liczbę wypadków, awarii
i braków, „Zarządzanie Jakością”, nr 1, 2007, s. 24.
92
Nazwa 5S pochodzi od pięciu japońskich słów: seiri, seiton, seiso, seiketsu oraz
shitsuke. Analogiczne wyrażenia w języku polskim oznaczają sortowanie,
systematykę, sprzątanie, standaryzację oraz samodoskonalenie. Stosując 5S
pracowniczy utrzymują porządek na swoim stanowisku pracy. W skład
programu TPM wchodzą działania w pięciu głównych obszarach11
:
1. Eliminacja 6 Dużych Strat (tabela 1) poprzez prace w wielofunkcyjnych
zespołach (Focused Improvement)
2. Formalne włączenie pracowników produkcji w pomoc przy utrzymaniu
ruchu (Autonomous Maintenance)
3. Zbudowanie systemu planowanych przeglądów, konserwacji i prewencji
(Planned Maintenance)
4. Podnoszenie wiedzy i umiejętności operatorów i pracowników Działu
Utrzymania Ruchu poprzez specjalistyczne szkolenia
5. Zbudowanie systemu zapewniającego projektowanie/ zakup/ produkcję
łatwego w obsłudze i utrzymaniu sprzętu (Early Equipment
Management).
Tabela 1.Sześć dużych strat i ich skutki dla przedsiębiorstwa KATEGORIE STRAT SKUTKI STRAT
1. Awaria urządzenia − utrata funkcji maszyny,
− naprawa urządzenia,
− czasowe wyłączenie urządzenia
z eksploatacji,
− koszty naprawy urządzenia (koszty
zakupu części, robocizny itp.),
− koszty utraconej produkcji
2. Przezbrojenia i regulacja − zmiana formatu produkcji,
− zmiana warunków produkcji,
− czasowe zatrzymanie produkcji (koszty
utraconej produkcji),
− koszty ponownego rozruchu i obsługi
urządzeń,
− szkolenia (instruktaż) pracowników
obsługujących urządzenia,
− opracowanie nowych procedur do
zmienionego przebiegu produkcji.
3. Mikroprzestoje i „bieg jałowy” − krótkie zatrzymanie maszyny (blokady,
zacięcia),
− koszty naprawy i obsługi urządzeń,
− koszty utraconej produkcji.
4. Zmniejszenie prędkości − straty czasu wynikające z odchyłki od
optymalnej prędkości,
− spadek wydajności produkcji,
11 S. Legutko, Trendy rozwoju utrzymania ruchu maszyn i urządzeń, „Eksploatacja
i Niezawodność”, nr 2/2009 s. 8-16, cyt. za: Werner G.W., Praktyczny poradnik
konserwacji maszyn i urządzeń, Wydawnictwo Alfa-Weka, Warszawa 1998.
93
maszyny − koszty utraconej produkcji
5. Wady jakościowe i naprawy
błędów
− starty wynikające z produkcji wyrobów
nie spełniających wymogów klienta
(zwroty, koszty naprawy itp.),
− utrata klientów zniechęconych do
wyrobów wadliwych (nie spełniających
ich wymagań)
6. Rozruch produkcji − straty czasowe (zatrzymanie produkcji
i ponowne uruchomienie),
− straty materiałowe przy rozpoczęciu
produkcji,
− koszty obsługi rozruchu,
− koszty utraconej produkcji
Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Sześciu dużych strat”, założenia japońskiej
koncepcji zarządzania, tzw. mudy.
Produkcja klasy światowej nie jest możliwa również bez Just in Time.
Koncepcja ta pozwala przedsiębiorstwu optymalizować systemy logistyki
produkcji według modelu ssania (system „ciągnący popyt”), czyli pod
konkretne zamówienie klienta. „Zakupy zaopatrzeniowe w przedsiębiorstwie
utrzymywane są dokładnie w takiej ilości, w dokładnie takim czasie i miejscu,
aby można było wytworzyć właściwą ilość produkcji”12
. Jest to zatem ścisłe
dostosowanie produkcji do dysponowanej ilości zapasów i czasu. Założeniem
koncepcji JIT jest „zero braków” (tyle materiałów ile potrzeba – materials as
needed MAN), „nic za późno” (nick-of-time NOT) oraz zero zapasów (zero
inventory production systems ZIPS)13
. System JIT powiązany jest z systemem
Kanban, wprowadzonym przez Toyota MotorCompany w latach 50. XX
w. Kanban oznacza kartę, wywieszkę i odnosi się do systemu informacyjnego,
w którym instrukcje dotyczące typu i liczby poszczególnych pozycji zapasów są
przekazywane na specjalnej karcie14
.
Kolejnym istotnym elementem metodologii WCM jest TIE, czyli Total
Industrial Engineering, co w dużym uproszczeniu można rozumieć jako
techniczno-technologiczny rozwój firmy. W procesie transferu technologii
obowiązuje model otwarty, oparty na wymianie informacji. J. Champy autor
książki „X-engineering”15
podaje, że przedsiębiorstwa muszą posługiwać się
nowymi technologiami w kontekście współpracy, a nawet łączenia firm między
sobą oraz współpracy z klientami, dla osiągnięcia radykalnego wzrostu
wydajności przynoszącego korzyści wszystkim zaangażowanym stronom.
W koncepcji WCM istnieje możliwość zgłaszania indywidualnych projektów
12
K. Lysons, Zakupy zaopatrzeniowe, PWE, Warszawa 2004, s. 249 na podstawie White
L., JIT- What is it and how goes it affect DP?, “Computer World” 1985, June, s. 41-42. 13
Ibid., s. 249. 14
Ibid., s. 249. 15
J. Champy, X-engineering przedsiębiorstwa, Placet Warszawa 2003, s. 16.
94
doskonalenia przedsiębiorstw do konkursów, ale przede wszystkim promowane
są projekty zintegrowanych przedsiębiorstw. Chodzi bowiem o zapewnienie
wartości w całym łańcuchu dostaw, między samymi przedsiębiorstwami, jak
i między przedsiębiorstwami a klientami.
Realizacja metodologii WCM wymaga od kadry kierowniczej
profesjonalnego zarządzania firmą (professional management) opartego na
fachowości, stosowaniu racjonalnych metod i technik kierowania, których
podstawę stanowi wiedza i umiejętności oraz zmian operacyjnych
i strategicznych16
. Opracowano wiele narzędzi (5S, Six Sigma, SMED) i metod
doskonalenia organizacji, a nawet modeli, np. model Business Excellence. Aby
jednak je stosować należy zbudować system nowych wartości w firmie,
wspierający funkcjonowanie firmy. W dużym uproszczeniu przez pojęcie
wartości można rozumieć zasady, które regulują zachowania ludzi w organizacji,
np. zasady bezpiecznej pracy eksponowane w systemach BHP, zasady moralne
będące podstawą Kodeksów Etycznych w firmach, zasady obsługi klienta
stosowane w systemach sprzedaży. W każdym przedsiębiorstwie pracownicy
muszą jednocześnie przestrzegać wielu zasad i reguł postępowania, aby ich
zachowania i postawy przyczyniały się do powodzenia działań firmy i wspierały
realizację przyjętej strategii rozwoju. Osiągnięcie standardów produkcji klasy
światowej wymaga działań podejmowanych w kierunku produkcji
bezwypadkowej (zero wypadków). W dążeniu przedsiębiorstw do produkcji
bezwypadkowej pomocnym jest system zarządzania bezpieczeństwem i higieną
pracy (PN-N 18001). Założenia przyjęte w tym systemie pozwalają
przedsiębiorstwom nie tylko zbudować system bezpiecznej pracy, ale przede
wszystkim doskonalić warunki i organizację pracy. Zgodnie z założeniami
metodologii WCM przedsiębiorstwa, w których wydarzył się wypadek
śmiertelny lub inny poważny wypadek nie mogą pretendować do nagrody
w danym roku kalendarzowym.
Skłaniając się do podsumowania prowadzonych rozważania warto sięgnąć
jeszcze do rysunku 2, gdzie przedstawiono kluczowe komponenty produkcji
klasy światowej. Rysunek opracowano na podstawie przeglądu koncepcji
doskonalenia firm najczęściej proponowanych przez organizatorów szkoleń
z zakresu metodologii WCM.
16
Šmid W., Leksykon menedżera, Wyd. Profesjonalna Szkoła Biznesu, Kraków 2000, s.
285, hasło: Profesjonalne zarządzanie.
95
Rys. 2. Kluczowe koncepcje WCM
Źródło: Opracowanie własne
4. WCM w przedsiębiorstwie hutniczym – analiza studium
przypadku
Pierwszym przedsiębiorstwem hutniczym na krajowym rynku stali, które
przystąpiło do koncepcji doskonalenia zarządzania według wytycznych WCM
było przedsiębiorstwo ArcelorMittal Poland. Przedsiębiorstwo w czerwcu 2009
roku przystąpiło do transformacji istniejącej koncepcji TPM (Total Productive
Maintenance), polegającej na ciągłym utrzymaniu maszyn i urządzeń w ruchu,
do wdrożenia WCM. Pilotażowy program osiągnięcia statusu przedsiębiorstwa
World Class rozpoczęto w Oddziale w Świętochłowicach. Realizacja projektu
wsparta była doświadczeniem globalnej grupy kapitałowej ArcelorMittal
(wymieniony system funkcjonuje w ArcelorMittal Eisenhüttenstadt)17
.
Aby osiągnąć produkcję klasy światowej w oparciu o dziesięć filarów (rys. 1)
przedsiębiorstwo stopniowo budowało podstawy każdego z nich. Filar pierwszy
BHP realizowany był w przedsiębiorstwie obligatoryjnie. Obowiązujące
przepisy prawa nakładają na pracodawcę obowiązek zapewniania
bezpieczeństwa w pracy podwładnym. Podstawowym aktem prawnym z tego
zakresu jest Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 roku (art. 24,66, 68). Są to
również przepisy Kodeksu Pracy (dział X), jak i ogólne przepisy BHP, przepisy
branżowe i międzybranżowe w dziedzinie BHP, a także inne ustawy, np.
dotyczące organów sprawujących nadzór na warunkami pracy (PIP, IS, Dozór
Techniczny)18
. Do pozostałych przepisów należą: Polskie Normy, układowe
17
B. Gajdzik, Dążenie przedsiębiorstw hutniczych do osiągnięcia statusu produkcji klasy
światowej czyli World Class Manufacturing (WCM), „Hutnik-Wiadomości Hutnicze”,
2010, nr 2, s. 63-70. 18
T. Lis, K. Nowacki, Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy w zakładzie
przemysłowym, Wyd. Politechnika Śląska, Gliwice 2005, s. 26-27.
96
przepisy pracy, układy zbiorowe pracy, regulaminy pracy i zasady BHP. Poza
obligatoryjnością przedsiębiorstwa mają dodatkową możliwość doskonalenia
przedsiębiorstwa w dziedzinie BHP przez wdrożenie systemu zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy (wymogi normy PN-N 18001, norma
nieobligatoryjna). Analizowane przedsiębiorstwo do kompleksowej poprawy
bezpieczeństwa przystąpiło po wprowadzeniu na polski rynek nowej marki
ArcelorMittal. Strategia tej grupy kapitałowej zakładała realizację produkcji
bezwypadkowej (podróż do zera wypadków). Przedsiębiorstwo w 6 marca 2007
roku zorganizowało pierwszy „Dzień Bezpieczeństwa”, aby następnie corocznie
przypominać pracownikom, jak ważne jest przestrzeganie zasad bezpiecznej
pracy. W przedsiębiorstwie wdrożono program „Zarządzania świadomością”,
obejmujący między innymi pakiet szkoleń z dziedziny BHP. W 2010 roku
przedsiębiorstwo zintegrowało system bezpieczeństwa pracy z systemem
zarządzania jakością i zarządzania środowiskiem. Porównując liczbę wypadków
w ostatnich 5 latach, odnotowano spadek o ponad 42 %19
. Na wykresie
1 przedstawiono ewolucję wskaźnika częstości wypadków liczonego jako liczba
wypadków z przerwą w pracy na milion roboczogodzin.
Kolejnym filarem jest analiza kosztów na wszystkich poziomach organizacji.
Przyjmując za J. Champy, że około 40 % kosztów w firmach pochłania
papierkowa robota i administracja należy zatem ograniczyć zbędną
biurokrację20
. W analizowanym przedsiębiorstwie wprowadzono komputerową
obsługę wszystkich funkcji w ramach systemu SAP21
.
Wykres 1. Ewolucja wskaźnika wypadkowości w ArcelorMittal Poland
5,9
4,4
5,2
3,6
2,7
1,5 1,50,8
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Źródło: Raport: Odpowiedzialność biznesu 2011, Wyd. ArcelorMittal Poland, Dąbrowa
Górnicza 2012, s. 16.
19
B. Gajdzik, S. Borowik, Diagnoza poziomu wypadkowości w przedsiębiorstwie
hutniczym, „Hutnik-Wiadomości Hutnicze”, 2012, nr 7. 20
J. Champy, X-engineering przedsiębiorstwa, Placet Warszawa 2003, s. 17-18. 21
Zobacz: B. Gajdzik, M. Kuczyńska-Chałada, M. Cyganek: Komputerowe systemy
obsługi procesów produkcyjnych w przedsiębiorstwie hutniczym, „Hutnik-Wiadomości
Hutnicze”, nr 12/2008, s.738-742.
97
Dodatkowo badając poziom zaangażowania pracowników ustalono, że
pracownicy skarżą się na nadmiar sporządzanych raportów, podjęto również
działania korygujące. Równocześnie postawiono na doskonalenie przebiegu
procesów. Poszczególne procesy podano analizie w aspekcie realizacji obecnych
celów przedsiębiorstwa, zużycia zasobów, a przede wszystkim czasochłonności
i kosztochłonności ich realizacji. Poprzez aktywność pracowniczą poszukiwano
różnych form marnotrawstwa (jap. muda)22
. Uczestnicy burzy mózgów
identyfikowali problemy w firmie i wskazywali na możliwości ich eliminacji.
Poza stosowaniem prostych technik doskonalenia organizacji (metoda „why,
why”, wykres Pareto, drzewo decyzyjne, wykres Ishikawy) pracownicy
stosowali również zdrowy rozsądek. W analizowanym przedsiębiorstwie
hutniczym nowe rozwiązania przyniosły oszczędności rzędu ponad 19 euro na
1 wyprodukowanej tonie stali23
.
Filar drugi WCM w analizowanym przedsiębiorstwie pozostaje w interakcji
z filarem trzecim, jakim jest skoncentrowana poprawa. Przez pojęcie poprawy
można rozumieć: adaptację, dopasowanie, modyfikację, naprawę,
przeobrażenie, przeprojektowanie, przystosowanie, racjonalizację, ulepszenie,
usprawnienie 24
. W przedsiębiorstwie ArcelorMittal Poland wszystkie te formy
poprawy funkcjonowania ujęto w założeniach programu „Teraz o Przyszłości”
(skrót TOP). Program ten zakładał racjonalizację działań w kontekście
maksymalizacji efektów i minimalizacji kosztów. W dobie kryzysu wszystkie
działania zostały objęte programem poszukiwania oszczędności. Dokonując
analizy benchmarkingowej kosztów wytworzenia 1 tony stali w odniesieniu do
innych przedsiębiorstw inkorporowanych przez grupę kapitałową ArcelorMittal
uzyskano wynik niezadawalający, koszty produkcji w ArcelorMittal Poland
były wyższe niż w innych przedsiębiorstwach grupy. W ramach podejścia
Kaizen zachęcano pracowników do wskazywania każdego sposobu ograniczenia
kosztów, a co za tym idzie także propozycji ulepszeń dotychczasowych
procesów.
Produkcja klasy światowej nie jest możliwa bez TPM − Total Productive
Maintenance, czyli kompleksowej poprawy wydajności urządzeń (filar czwarty
WCM). Koncepcja autonomicznego utrzymania ruchu umożliwia włączenie
operatorów maszyn w utrzymanie ruchu. Autonomiczne służby utrzymania
ruchu razem ze służbami specjalistycznymi (profesjonalne utrzymanie ruchu –
filar piąty WCM) uczestniczą w systemie zarządzania, koncentrującym się na
22
D. Pascal, Lean production simplified: a Plain-Language Guide to the World's Most
Powerful Production System, Productivity Press, New York, 2007, no. 2. 23
Informacja o oszczędnościach w AMP na podstawie: Zmieniając niemożliwe w
możliwe, „Jedynka” (gazetka zakładowa), ArcelorMittal Poland, Dąbrowa Górnicza,
kwiecień 2010, s. 9. 24
K. Grzybowska, Reorganizacja przedsiębiorstw. Zarządzanie zmianą organizacyjną,
Politechnika Poznańska, 2010, s. 9-10.
98
utrzymaniu parku maszynowego w idealnym stanie. Operatorzy stopniowo
doprowadzają maszyny do stanu pierwotnego, usuwają źródła zanieczyszczeń,
ustalają standardy czyszczenia, smarowania, przeglądów itp. Wszystkie te
działania podporządkowane są uzyskaniu zadawalającego poziomu wskaźnika
OEE (Overall Equipment Effectiveness − Całkowita Efektywność Sprzętu). OEE
to prosta metoda obliczeń, która pozwala zmierzyć efektywność maszyn,
ustalając ich dostępność, wydajność oraz jakość. OEE jest iloczynem
wymienionych parametrów. Im wyższy poziom wskaźnika (maksymalnie
100%), tym lepsza efektywność całkowita maszyny. W tabeli 2 przytoczono
sposoby wyliczenia składowych OEE.
Tabela 2. Składniki całkowitej efektywności sprzętu – OEE
Sk
ład
nik
i
ilo
czy
nu
Etapy
liczenia Sposób liczenia Wskaźnik
Do
stęp
no
ść
1.
Ustalenie
planowaneg
o czasu
produkcji
Od całkowitego
czasu produkcji odjąć
planowane przestoje,
np. przerwy,
szkolenia, planowane
konserwacje, brak
zleceń od klientów
2.
Ustalenie
czasu operacyjnego
Od całkowitego
czasu produkcji odjąć
wszystkie
nieplanowanie
przestoje (awaria,
braki materiałów,
przezbrojenia)
Wy
daj
no
ść
3.
Ustalenie
czasu
operacyjneg
o netto
Od czasu
operacyjnego należy
odjąć straty
szybkości pracy
urządzeń (produkcja
idzie z mniejszą od
maksymalnej
szybkością), np.
mikroprzestoje, czyli
praca ze zmniejszoną
szybkością
99
Jak
ość
4.
Ustalenie
efektywnego
czasu
produkcji
Od czasu
operacyjnego netto
należy odjąć straty z
powodu
wyprodukowania
produktów
niespełniających
standardów jakości,
wliczając braki.
Źródło: opracowanie własne na podstawie metodologii OEE
W przedsiębiorstwie hutniczym ArcelorMittal Poland w marcu 2011 roku
rozpoczęto prace nad wdrażaniem metody SMED (oddział w Dąbrowie
Górniczej). Celem projektu jest redukcja czasu przerwy w trakcie
przygotowywania maszyn do ponownego odlewania slabów pomiędzy jednym
a drugim zamówieniem (dywersyfikacja szerokości odlewanych slabów i liczby
odlewanych wytopów w sekwencji). Obecnie przerwa w odlewaniu trwa około
85 minut. Wdrażając projekt powołano zespół roboczy, w skład którego
wchodzą: operator procesu odlewania, specjalista technolog, specjalista do
spraw planowania produkcji, specjalista wykańczalni oraz brygadzista
i specjalista procesu odlewania. Grupa robocza dokonała analizy obecnego stanu
przezbrajania maszyn, na podstawie której opracowywany jest projekt zmian
w sterowaniu urządzeniami, organizacji i ergonomii pracy, a także projekty
inwestycyjne. W przedsiębiorstwie instalowane jest dodatkowe urządzenie do
cięcia slabów, które pozwoli na szybkie usunięcie pasma z dotychczasowego
regionu cięcia i odblokowania samotoków. Ta inwestycja umożliwi skrócenie
czasu wprowadzania drąga stalowego do maszyny (szacowana oszczędność
czasu to około 10 minut). Na podstawie wywiadu uzyskano informacje, że zakup
maszyny do cięcia oraz inne inwestycje pozwolą zredukować czas przezbrojeń
urządzeń o około 20 minut25
.
Podstawą WCM jest również koncepcja profesjonalnego utrzymania
ruchu (filar piąty WCM), czyli zero przestojów i zero awarii. Jej celem jest
ciągłe usprawnianie działań przedsiębiorstwa poprzez poprawę wydajności
produkcji. W analizowanym przedsiębiorstwie, aby poprawić efektywność
urządzeń ustalono trzy rodzaje zawiadomień dotyczących stanu urządzeń 26
:
1) przegląd i konserwacja,
2) rejestracja usterek,
25
K. Grzybowska, B. Gajdzik, Optimisation of equipment setup processes in enterprises,
„Metalurgija” 2012/2013. 26
S. Winiarek, Utrzymanie ruchu. Gatekeeper- specjalista ds. kosztów, „Jedynka”
(gazetka ArcelorMittal Poland) luty 2010, s. 9; zobacz także: B. Gajdzik, Doskonalenie
procesu utrzymania ruchu poprzez zaangażowanie pracownicze, „Gospodarka
Materiałowa i Logistyka”2010, nr 11, ROK LXII, s. 12-17; B. Gajdzik, Introduction to
Total Productive Maintenance in steelworks plants, „Metalurgija”2009, no.2, p. 137-
140.
100
3) rejestracja postoju.
Pracownicy mogą również wskazywać konkretne sposoby rozwiązywania
problemów. Każdy pracownik na tzw. karcie usterek odnotowuje pomysły
likwidacji usterek, wad i uciążliwości. Raz w miesiącu karty podlegają analizie
i ocenie pod kątem przydatności dla doskonalenia organizacji pracy.
Zaproponowane pomysły usprawnień podlegają rzetelnej ocenie oraz
uporządkowaniu. Wyłonione projekty są realizowane. W ramach koncepcji TPM
w analizowanym przedsiębiorstwie powołano nowe stanowiska organizacyjne,
których charakterystykę przedstawiono w tabeli 3 27
.
Tabela 3. Nowe stanowiska w zakładowych służbach utrzymania ruchu
GRUPY
STANOWISK
WYSZCZEGÓL
NIENIE
STANOWISK
ZAKRES OBOWIĄZKÓW
Podstawowe
„core”
Specjalista ds.
kosztów
(Gatekeeper)
sprawdza poprawność zawiadomienia i jego
zasadność,
ocenia czy zawiadomienie (interwencja) jest
zasadna i zgodna z obowiązującymi
przepisami, standardami zewnętrznymi
i wewnętrznymi, w tym polityką
przedsiębiorstwa,
na podstawie oceny może zatwierdzić lub
odrzucić zawiadomienie (podając
przyczyny),
jeżeli zawiadomienie jest przyjęte dokonuje
szacowania kosztów i określa priorytet
zlecenia oraz termin jego zakończenia,
zawiadomienie może zostać zatwierdzone
warunkowo (w oczekiwaniu na dodatkowe
informacje, w tym obliczenia, analizy,
alternatywne scenariusze).
Specjalista
ds. planowania analizuje zapotrzebowanie zakupu
dodatkowego sprzętu i urządzeń,
określa materiały, sprzęt i zasoby potrzebne
do wykonania pracy (narzędzia, części,
pracownicy i ich kwalifikacje),
analizuje poziom bezpieczeństwa
i wydajności wykonywanych prac.
Specjalista
ds.
harmonogramo-
wania
tworzy harmonogram zleceń, gwarantujący
efektywne wykorzystanie zasobów i
ograniczenie postoju instalacji do minimum.
27
J. Szafruga, Od interwencji do prewencji, ArcelorMittal Poland, gazetka zakładowa
„Jedynka”, ArcelorMittal Poland styczeń 2010, s. 9.
101
Brygadzista
/mistrz nadzoruje wykonywanie prac na
poszczególnych stanowiskach pracy,
kieruje pracą zespołów (w przypadku
zespołu liczącego mniej niż 5 osób jest to
brygadzista, w sytuacji większej liczebności
zespołu jest to mistrz).
Brygada /zespół
wykonawczy
(utrzymania
ruchu)
bezpośredni wykonawcy prac na
poszczególnych stanowiskach.
Pomocnicze
„non-core”
Kierownik
liniowy nadzoruje pracę wszystkich
brygadzistów/zespołów w swojej branży lub
strefie,
prowadzi spotkania z pracownikami, jest
odpowiedzialny za przepływ informacji
i przekazywanie informacji o efektach prac
i przebiegu produkcji.
Specjalista
ds.
niezawodności
zajmuje się analizą niezawodności
urządzeń, ocenia poszczególne wskaźniki
pracy maszyn (drzewo sprzętu),
współpracuje ze służbami
technologicznymi,
odpowiada za identyfikację punktów
najbardziej newralgicznych,
planuje działania prewencyjne.
Specjalista ds.
kontroli
podwykonawcó
w
odpowiada za przekazanie prac
podwykonawcom,
rozdzielanie i koordynowanie prac,
przestrzeganie przepisów bhp,
kontrola efektów prac zrealizowanych przez
podwykonawców.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: S. Winiarek, Utrzymanie ruchu. Zakładowe
służby utrzymania ruchu, ArcelorMittal Poland, gazetka zakładowa „Jedynka”, styczeń
2010, s. 9.
Kolejnym filarem WCM jest rozwój pracowniczy, czyli przygotowanie
pracowników – w okresie zatrudnienia w przedsiębiorstwie – do wykonywania
pracy i zajmowania stanowisk o większej odpowiedzialności28
. Proces rozwoju
pracowników realizowany jest dwutorowo (zgodnie z metodologią ZZL)29
:
1. Indywidualny rozwój każdego pracownika
2. Rozwój całego potencjału kadrowego przedsiębiorstwa.
28
T. Listwan, Kształtowanie kadry menedżerskiej firmy, „kadry”, Wrocław, 1995, s. 73;
zobacz także: T. Listwan, Zarządzanie kadrami, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2002,
s. 145. 29
Ibid.
102
W odniesieniu do pierwszej drogi rozwoju każdy pracownik ma
wyznaczoną indywidualną ścieżkę rozwoju zawodowego. Pracownik na danym
stanowisku pracy posiada kartę profilu kompetencyjnego, w której wskazane są
obecne umiejętności i kompetencje oraz wymogi mu stawiane, aby był
specjalistą, liderem zmian, a nawet osobą kluczową w firmie.
Druga droga – program rozwoju całego potencjału kadrowego firmy –
realizowana jest przez prowadzenie programów dla wszystkich pracowników
lub całych zespołów pracowniczych. W analizowanym przedsiębiorstwie
realizowane są programy: „Rozwijamy nasze kompetencje”, „Oceniamy nasze
kompetencje”, „Zarządzamy talentami”, „Aktywni 50+”. Stosowane są
nowoczesne metody przekazu wiedzy i doświadczenia, np. mentoring, coaching.
W mentoringu pracownicy z krótkim stażem pracy mają możliwość korzystania
z wiedzy pracowników doświadczonych. W coachingu występuje partnerskie
dzielenie się wiedzą kierowników z podległymi mu pracownikami. Dzielenie się
doświadczeniem w analizowanym przedsiębiorstwie realizowane jest w ramach
„Twinning Project”. Program zainicjowany w październiku 2008 roku. Ze
względu na wielkość koncernu i jego lokalizację na różnych obszarach rynku
międzynarodowego, występują w poszczególnych przedsiębiorstwach różnice
w kulturze organizacyjnej, systemach produkcyjnych, obsługi i usług. Tak
zróżnicowane globalne przedsiębiorstwo samo w sobie jest bogactwem wiedzy
i doświadczeń. Okazuje się często, że problemy oddziałów, pomimo że są
podobne, to inaczej są rozwiązywane. Poszukuje się tzw. „złotego środka”, czyli
jak coś zrobić szybciej i taniej. Twinning jest elementem benchmarkingu
wewnątrzkorporacyjnego. Zakresem benchmarkingu (koncepcja uczenia się od
najlepszych) obejmuje się poszczególne procesy zarówno w sferze produkcji,
jak i w obsłudze, zarządzaniu i administrowaniu przedsiębiorstwem. Aby
skorzystać z doświadczeń „najlepszych” pracownicy uczestniczą w warsztatach,
instruktarzach realizowanych w najlepszych oddziałach przedsiębiorstwa.
Siódmym filarem World Class Manufacturing jest wczesne zarządzanie
wyposażeniem (Early Equipment Management). Koncepcja jest składową TPM,
w której dąży się do poprawy wyposażenia zakładu, aby zapewnić wysoką
jakość wyrobów i ich rozwój (zastosowanie metody Taguchi we wczesnych
etapach pracy nad udoskonaleniem wyrobu). Wczesne zarządzanie
wyposażeniem wymaga zbudowania kultury, w której pracownicy rozwijają
odpowiedzialność za własne stanowisko pracy (5S) i stają się partnerami
pracowników działów utrzymania ruchu (UR) i zarządzania produkcją.
W przedsiębiorstwie ArcelorMittal Poland metoda 5S została wprowadzona
w 2006 roku. Realizację pilotażowego programu 5S rozpoczęto w Oddziale
w Sosnowcu. W ramach programu pracownicy uporządkowali poszczególne
stanowiska pracy. Systematycznie usuwano przedmioty z czerwonymi
etykietami. Część narzędzi usuwano w takcie krótkiego przestoju wydziału
produkcyjnego, inne dopiero przy okazji większego remontu (zakres działań
służb utrzymania ruchu). W sosnowieckim oddziale (wydział walcowni zimnej)
zdemontowano między innymi żuraw do podnoszenia i mocowania kręgów na
103
szpularce, przeprowadzono remont posadzki hali (usuwając wszelkie
nierówności), na linii do pakowania zainstalowano odciąg szkodliwej dla
zdrowia pracowników mgły olejowej. W 2007 roku akcje 5S przeprowadzono na
wszystkich urządzeniach Walcowni Taśm Zimnowalcowanych (w obszarze
szpularki, na nożycach, w wytrawialni oraz na walcarce MDS), a z czasem
metodę 5S wprowadzono w pozostałych wydziałach przedsiębiorstwa30
.
Wdrożenie WCM poprzedzone jest działaniami z zakresu zarządzania
jakością w dążeniu przedsiębiorstwa do osiągnięcia TQM (Total Quality
Management). Jakość rozumiana jest bardzo szeroko, odnosi się bowiem nie
tylko do osiągnięcia standardów wyrobów, ale także usług i funkcjonowania
całego systemu organizacyjnego. Podstawą sukcesu rynkowego
przedsiębiorstwa hutniczego jest orientacja na klienta i jego potrzeby. Jakość
wyrobów hutniczych jest pakietem właściwości chemicznych, fizycznych,
technicznych i użytkowych. Klienci ArcelorMittal Poland korzystają
z elektronicznego systemu zamawiania wyrobów rozbudowanego o dodatkowe
usługi przed i posprzedażne. Działy obsługi klientów odpowiadają za sprzedaż
dwóch podstawowych kategorii wyrobów hutniczych, tj. wyrobów długich
(szyny, konstrukcje stalowe) i wyrobów płaskich (blachy, taśmy).
W omawianym przedsiębiorstwie zastosowano technikę mapowania
strumienia wartości (Value Stream Mapping) i system wizualizacji przebiegu
procesów produkcji. Mapa pokazuje powiązania przepływu materiałów
z przepływem informacji, uwidocznia istniejące marnotrawstwo i umożliwia
stworzenie strategicznego planu budowania wartości. W celu utworzenia mapy
poszczególne procesy pogrupowane są według następujących kategorii31
:
1) tworzące wartość dodaną (najistotniejsze z punktu widzenia klienta,
jak i firmy),
2) transportowo-logistyczne (związane z przekazywaniem produktów
procesu między działami, pionami, organizacjami wraz
z zasilaniem informacyjnym i zasobowym),
3) kontrolno-pomiarowe (stworzone przede wszystkim do kontroli
i pomiaru przepływu wyników procesu).
Z kolei system wizualizacji procesów produkcyjnych pozwala:
1) w sposób ciągły zbierać informacje o przebiegu procesów
(temperatura, masa, przepływ, prędkość itp.)
2) nadzorować procesy, optymalizując ich przebieg,
3) wykryć nieprawidłowości w przebiegu procesów.
Ogólnie ujmując, system wizualizacji przebiegu procesów ułatwia
zarządzanie produkcją (rys. 3).
30
B. Gajdzik, Organizacja pracy w przedsiębiorstwie hutniczym zgodnie z zasadami 5S,
„Hutnik –Wiadomości Hutnicze”, 2008, nr 2, s. 70-74. 31
Zobacz więcej w: R.L. Manganelli, M. Klein, Reengineering, PWE, Warszawa 1998,
s. 27.
104
Rys. 3. Mapa procesów w ArcelorMittal Poland
Oznaczenia: Q- jakość, P –produktywność, H- ochrona zdrowia, S- bezpieczeństwo, HR
– stosunki między ludzkie (zarządzanie kadrami).
Źródło: Raport: Odpowiedzialność biznesu 2011, Wyd. ArcelorMittal Poland, Dabrowa
Górnicza 2012, s. 18.
W przedsiębiorstwie ArcelorMittal Poland dla zapewnienia wysokiej
jakości wyrobów stosuje między innymi metodę Six Sigma (w statystyce sigma
oznacza odchylenie standardowe zmiennej, sześć sigma oznacza 3,4 błędów na
milion okazji), pozwalającą na redukcję odchyleń bezpośrednio w toku
produkcji, metodę FMEA, czyli analizę przyczyn i skutków wad w dążeniu do
„zera defektów”, tradycyjne metody heurystyczne w rozwiązywaniu
problemów, np. burzę mózgów, czy metody statystycznej kontroli wadliwości
wyrobów.
Od września 2010 roku system zarządzania jakością według wymagań
ISO 9001 jest komponentem zintegrowanego systemu zarządzania. W celu
zapewnienia wysokiej jakości wyrobów przedsiębiorstwo stosuje najnowsze
technologie projektowania i wytwarzania, zapewnienia niezbędne zasoby
i środki do realizacji celów i zobowiązań, działa zgodnie z wszelkimi
obowiązującymi aktami prawnymi i innymi przepisami dotyczącymi jakości
produktów, ustala odpowiedzialność pracowników za jakość, bada potrzeby
klientów, analizuje zadowolenie klientów, tworzy klimat wzajemnego zaufania
i poszanowania w relacjach z klientami, buduje partnerskie stosunki
z dostawcami, podnosi kwalifikacje, wiedzę i świadomości pracowników
z zakresu jakości i stale doskonali system32
.
32
Oprac. na podst.: Zintegrowanej polityki ArcelorMittal Poland, wydanie I, Dąbrowa
Górnicza, wrzesień 2010.
Zarządzanie strategiczne
Procesy zarządzania
Ciągłe doskonalenie Finanse HR Audyt
Procesy główne
Zarządzanie zamówieniami
wyrobów płaskich
Zarządzanie zamówieniami
wyrobów długich
Produkcja
Oddział surowcowy
Oddział wyrobów
płaskich
Oddział wyrobów
długich
Zakupy
Procesy
pomocnicze
Q+P H+S Środowisko
Infrastruktura Inwestycje
Kli
ent
- w
ym
agan
ia K
lient - saty
sfakcja
105
Z polityki jakości przedsiębiorstwa wyłania się kolejny (dziewiąty) filar
WCM, którym jest obsługa klienta. Klienci przedsiębiorstwa wypełniają ankietę,
w której oceniają: cechy wyrobów, realizację zamówienia (terminowość,
kompletność), warunki płatności, poziomu obsługi i zaangażowania
pracowników działów sprzedaży (doradzanie klientom). Na podstawie wyników
sporządza się raport, który jest podstawą do doskonalenia procedur obsługi
klienta. Wyznacznikami poziomu obsługi klienta w analizowanym
przedsiębiorstwie są: przejrzystość stosowanych procedur, łatwość dostępu
(mail, telefon, faks, Ekstranet), uprzejmość i serdeczność pracowników, a także
profesjonalizm i otwartość na nowe potrzeby klienta33
.
Ostatnim filarem WCM są działania ekologiczne przedsiębiorstwa
i społecznie odpowiedzialny biznes (Social Responsibility). Odnosząc się do
działań ekologicznych przedsiębiorstwa należy wskazać, że funkcjonuje ono
zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa (obligatoryjność działań na rzecz
ochrony środowiska) oraz podejmuje dobrowolne działania, doskonaląc system
zarządzania środowiskowego według normy ISO 14001. Ochrona środowiska
realizowana jest w całym cyklu produkcyjnym przy wykorzystaniu najlepszych
dostępnych technik i technologii. Przedsiębiorstwo podejmuje działania na
rzecz ciągłego zmniejszania emisji zanieczyszczeń, zagospodarowywania
i recyrkulacji odpadów oraz ograniczania zużycia surowców i energii34
.
Ochrona środowiska jest elementem zintegrowanego systemu
zarządzania. Natomiast programy społecznej odpowiedzialności
w przedsiębiorstwie realizowane są od 2007 roku. W 2008 roku
przedsiębiorstwo opublikowało pierwszy raport. Działania z zakresu SR
realizowane są we wszystkich przedsiębiorstwach grupy kapitałowej
ArcelorMittal. Informacje na temat SR w ArcelorMittal można znaleźć na
stronie www.arcelormittal.com. Za 2011 rok przedsiębiorstwo może poszczycić
się realizacją wielu programów inwestycyjnych między innymi programu
ograniczania hałasu w zakładach przedsiębiorstwach (koszt 8 mln zł),
inwestycjami podnoszącymi jakość stali o łącznym koście 24 mln zł (stanowiska
odsiarczania surówki w Dąbrowie Górniczej), inwestycją dwustanowiskowego
pieca kadziowego (koszt 120 mln zł), modernizacją koksowni w Krakowie
(koszt 100 mln zł). Łącznie na inwestycje przedsiębiorstwo przeznaczyło
300 mln zł. Szczególny nacisk położono na inwestycje proekologiczne. W 2011
roku koszt tych inwestycji wyniósł 143,5 mln zł. Odpowiedzialność biznesu to
również realizacja projektów na rzecz społeczności lokalnych. W 2011 roku była
33
B. Gajdzik, Przedsiębiorstwo hutnicze po restrukturyzacji. Dynamika zmian
w krajowym sektorze hutniczym w latach 1992-2010, Monografia, Politechnika Śląska,
Gliwice 2012, s. 245 na podst.: Kodeks handlowy ArcelorMittal, Dąbrowa Górnicza
2008. 34
na podst.: Zintegrowana polityka ArcelorMittal Poland, wydanie I, Dąbrowa Górnicza,
wrzesień 2010.
106
to przede wszystkim pomoc placówkom edukacyjnym. Koszt realizacji
projektów wyniósł 2 mln zł. Dbając o bezpieczeństwo pracowników
przedsiębiorstwo ArcelorMittal Poland jest organizatorem inicjatywy „Top 10
zagrożeń”. Program jest elementem koncepcji budowania nowej świadomości
pracowniczej opartej na odpowiedzialności za siebie i innych podczas
wykonywania pracy. Efektem programu jest spadek wypadkowości (liczby
przeszkolonych zestawiono w tabeli 4) Cyklicznie w przedsiębiorstwie
odbywają się również szkolenia i warsztaty realizowane w ramach kolejnych
edycji „ZainSTALu się” i „Akademia Menedżera” (tabela 4).
Tabela 4. Liczba uczestników szkoleń (różnego typu) w ArcelorMittal Poland
w 2011 roku
Szkolenia dodatkowe z BHP Akademia Menedżera – 5
edycja
ZainSTALuj się – 3
edycja Zakres szkoleń Liczba
uczestników
Informacje
o szkoleniach
Liczba Informacje o
edycji
Liczby
Standardy
zapobiegania
wypadkom
śmiertelnym dla
Społecznej
Inspekcji Pracy
100 Liczba
osoboszkoleń
6438 Liczba
członków klubu
800
Szkolenia dla
koordynatorów
BHP
354 Liczba szkoleń 461 Spotkania
klubowe
15
Szkolenia z cyklu
„Praca na
wysokości”
777 Liczba dni
szkoleniowych
927 Ambasadorzy
ArcelorMittal
17
Myślenie
analityczne,
analiza przyczyn
zdarzeń
wypadkowych
68 Spotkania
w szkołach
ponad- i
gimnazjalnych
17
Pierwsza pomoc
przedmedyczna
818 Warsztaty
umiejętności
miękkich
5
Szkolenia dla
wykonawców
wchodzących na
tren huty
6522 Uczestnicy
języka
angielskiego
60
Stypendyści 4
Opracowanie własne na podstawie danych z raportu, Odpowiedzialność biznesu 2011,
Wyd. ArcelorMittal Poland, Dabrowa Górnicza 2012, s. 19, 26,31.
W 2011 roku miało miejsce otwarcie pierwszego przedszkola ArcelorMittal
w Dąbrowie Górniczej dla dzieci pracowników, drugie otworzono w Krakowie
w 2012 roku. Odpowiedzialny biznes to również realizacja programów promocji
zdrowia i zdrowego stylu życia w ramach akcji „Tydzień Zdrowia”. Celem
akcji jest uświadamianie pracowników na temat profilaktyki zdrowia. W 2011
107
roku zorganizowano między innymi prelekcję „Rzuć palenie”, wykonano
podstawowe badania krwi oraz dodatkowe badania słuchu, poziomu cukru,
badania na osteoporozę, a także USG, EKG, Doppler. Zakres działań
realizowanych w ramach odpowiedzialności przedsiębiorstwa jest bardzo
szeroki. Więcej informacji można znaleźć na stronie internetowej
www.arcelormittal.com/poland. Raport ukazał się w języku polskim i w języku
angielskim. Poszczególne części raportu są zgodne ze strategią działania
przedsiębiorstwa w obszarze odpowiedzialności biznesu, która opiera się na
czterech filarach: 1) dbanie o pracowników, 2) bezpieczna i zrównoważona
produkcja stali, 3) wspieranie lokalnych społeczności (inwestycje społeczne), 4)
ład korporacyjny.
5. Nagrody WCM
Osiągnięcie statusu World Class Manufacturing nie jest procesem szybkim. Jest to integracja wielu narzędzi i technik zarządzania. Podejście to
wymaga dużego zaangażowania pracowniczego na wszystkich poziomach
organizacji. Światowe standardy WCM przewidują doskonalenie
przedsiębiorstw produkcyjnych według następujących poziomów – Bronze
Level, Silver Level i Gold Level (tabela 5). WCM podlega audytom, a ich
pozytywna ocena zostaje potwierdzona certyfikatem zgodnie z przytoczonymi
poziomami.
Tabela 5. Poziomy WCM – beneficjenci, cechy projektów, nagrody
Poziomy nagród Beneficjenci nagrody Cechy wdrożonego projektu
przedstawionego do nagrody
Poziom
najniższy,
nagroda
BRĄZOWA
Przedsiębiorstwa, w których
wdrażana jest metodologia WCM
i w których można zaobserwować
pierwsze korzyści projektu
Projekt może ograniczyć się
do określonej liczby
maszyn, ale wszystkie cele
założone przez
przedsiębiorstwo (zakłady)
i zweryfikowane podczas
sesji treningowych powinny
zostać osiągnięte.
Nagroda
SREBNA
Przedsiębiorstwa, które
funkcjonują zgodnie z metodologią
WCM i w których można
zaobserwować pierwsze korzyści
wielu projektu
W zrealizowanych
projektach osiągnięto
założone rezultaty,
a usprawnienia są wyraźnie
widoczne. Zakres objęto
wszystkie kluczowe
instalacje typu AA i A
i osiągnięto wszystkie cele.
Poziom
najwyższy,
nagroda ZŁOTA
Zakłady należą do czołówki firm
w zakresie doskonalenia
funkcjonowania i innowacyjności
Przedmiotem nagród są
tylko projekty, których
realizacja przyniosła „super”
108
i nagroda klasy
światowej
stosowanych rozwiązań. Firmy te
uznawane są przez inne
przedsiębiorstwa w sektorze za
wzorcowe. Przedsiębiorstwa
wyróżnione nagrodą Złotą lub
Nagrodą Klasy Światowej są
poddawane corocznym audytom.
W przypadku spadku poziomu
zakłady mają 6 miesięcy na
poprawę sytuacji, w przeciwnym
razie zostaną zakwalifikowane do
niższej kategorii.
rezultaty. Cele są ustalane
na podstawie sytuacji
zerowych strat i/lub
maksymalnych korzyści.
Źródło: opracowanie własne na podstawie przeglądu kryteriów nagradzania projektów
WCM firm produkcyjnych
6. Podsumowanie
Produkcja klasy światowej (WCM) została wypracowana wiele lat temu
w USA i Japonii. Najbardziej znana jest w przemyśle motoryzacyjnym
(zastosowano ją w systemie produkcyjnym Toyoty)35
. Na polskim rynku
motoryzacyjnym międzynarodową metodologię organizacji cyklu
produkcyjnego i zarządzania zakładami stosują nie tylko zakłady Toyoty
(zakład w Wałbrzychu), ale także inne przedsiębiorstwa tego sektora
motoryzacyjnego (Fiat Auto Poland w Tychach)36
. Na bazie doświadczeń
przedsiębiorstw sektora motoryzacyjnego koncepcja stopniowo przenikała do
innych branż przemysłu. W części praktycznej pracy przedstawiono
zastosowanie koncepcji WCM w przedsiębiorstwie hutniczym. Dążenie
przedsiębiorstw do osiągnięcia standardów klasy światowej (WCM) jest
działaniem rozbudowanym obszarowo (dziesięć filarów WCM). Sam proces
wdrażania koncepcji realizowany jest w trzech fazach: przygotowawczej,
wdrożeniowej i doskonalącej. WCM wymaga ciągłego doskonalenia przebiegu
wszystkich procesów, zarówno podstawowych jak i pomocniczych. Rezultatem
wdrożenia WCM jest zwiększenie efektywnych mocy produkcyjnych, co jest
osiągane dzięki mniejszej liczbie strat i skuteczniejszym mechanizmom
powiadamiania o problemach, a także redukcja strat z tytułu nieefektywnego
zarządzania przedsiębiorstwem.
Istotą koncepcji, w ujęciu bardzo ogólnym, jest redukcja kosztów
i zwiększenie wydajności pracy. Szczegółowy przegląd stosowanych
metodologii doskonalenia pozwala na ustalenie wielu celów szczegółowych w
odniesieniu do poszczególnych obszarów funkcjonowania przedsiębiorstwa.
Przedsiębiorstwo w koncepcji WCM musi być ujmowane systemowe (zasada
35
Zob.: L.K. Liker, Droga Toyoty. 14 zasad zarządzania wiodącej firmy produkcyjnej
świata, TB Biznes, Warszawa 2008. 36
World Class Manufacturing - srebro dla tyskiego Fiata FAP, wnp.pl (AG)
(14.07.2009).
109
myślenia o całości),aby mogło pretendować do najwyższego poziomu nagród, tj.
nagrody Złotej lub nagrody Klasy Światowej.
Bibliografia
1. Champy J., X-engineering przedsiębiorstwa, Placet Warszawa 2003.
2. Gajdzik B., Budowanie zaangażowania pracowniczego w przedsiębiorstwie –
analiza przypadku, „Zarządzanie Zasobami Ludzkimi” 2 (85), 2012, s. 68-88
na podst. Salancik G.R., Commitment and the control of organizational
behavior and belief, [w:] New Directions in Organizational
Behaviour,(red.).B.M. Staw, G.R. Salancik, St. Clair Press, Chicago 1977.
3. Gajdzik B., Dążenie przedsiębiorstw hutniczych do osiągnięcia statusu
produkcji klasy światowej czyli World Class Manufacturing (WCM), „Hutnik-
Wiadomości Hutnicze”, t. 77, 2010, nr 2, s. 63-70.
4. Gajdzik B., Doskonalenie procesu utrzymania ruchu poprzez zaangażowanie
pracownicze, „Gospodarka Materiałowa i Logistyka” t. 62, 2010, nr 11, s. 12-
17.
5. Gajdzik B., Introduction to Total Productive Maintenance in steelworks
plants, Metalurgija No 2/2009, p. 137-140.
6. Gajdzik B., Organizacja pracy w przedsiębiorstwie hutniczym zgodnie
z zasadami 5S, „Hutnik –Wiadomości Hutnicze”, 2008, nr 2, s. 70-74.
7. Gajdzik B., Przedsiębiorstwo hutnicze po restrukturyzacji. Dynamika zmian
w krajowym sektorze hutniczym w latach 1992-2010, Monografia,
Politechnika Śląska, Gliwice 2012.
8. Gajdzik B., Restrukturyzacja przedsiębiorstw w warunkach destabilizacji
otoczenia na przykładzie branży hutniczej, Difin 2012.
9. Gajdzik B., Zaangażowanie pracownicze w zarządzaniu przedsiębiorstwem,
„Zarządzanie Przedsiębiorstwem”, nr 2, 2009, s. 23-30.
10. Gajdzik B., Borowik S., Diagnoza poziomu wypadkowości
w przedsiębiorstwie hutniczym, „Hutnik-Wiadomości Hutnicze”, 2012, nr 7.
11. Gajdzik B., M. Kuczyńska-Chałada, M. Cyganek: Komputerowe systemy
obsługi procesów produkcyjnych w przedsiębiorstwie hutniczym, „Hutnik-
Wiadomości Hutnicze”, nr 12/2008, s.738-742.
12. Grzybowska K., Reorganizacja przedsiębiorstw. Zarządzanie zmianą
organizacyjną, Politechnika Poznańska, 2010.
13. Grzybowska K., Gajdzik B., Optimisation of equipment setup processes
in enterprises, „Metalurgija” 2012/2013.
14. Imai M., Gemba Kaizen. Zdroworozsądkowe, niskokosztowe podejście
do zarządzania, Wyd. MT Biznes, Warszawa 2006, s. 35-36.
15. Juchnowicz M., Zarządzanie przez zaangażowanie, PWE, Warszawa
2010, s. 35.
16. Kodeks handlowa ArcelorMittal, Dąbrowa Górnicza 2008.
110
17. Liker J.K., Droga Toyoty. 14 zasad zarządzania wiodącej firmy
produkcyjnej świata, TB Biznes, Warszawa 2008.
18. Legutko S., Trendy rozwoju utrzymania ruchu maszyn i urządzeń,
„Eksploatacja i Niezawodność”, nr 2/2009 s. 8-16, cyt. za: Werner G.W.,
Praktyczny poradnik konserwacji maszyn i urządzeń, Wydawnictwo Alfa-
Weka, Warszawa 1998.
19. Lis T., Nowacki K., Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy w
zakładzie przemysłowym, Wyd. Politechnika Śląska, Gliwice 2005.
20. Lisiecka K., Systemy zarządzania jakością produktów. Metody analizy
i oceny, AE, Katowice 2009, s. 19.
21. Listwan T., Kształtowanie kadry menedżerskiej firmy, „kadry”,
Wrocław, 1995.
22. Listwan T., Zarządzanie kadrami, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2002.
23. Lysons K., Zakupy zaopatrzeniowe, PWE, Warszawa 2004.
24. Manganelli R.L., Klein M.M, Reengineering, PWE, Warszawa 1998.
25. Nagrody WCM 2012 (…), Jedynka, gazetka zakładowa ArcelorMittal
Poland, maj 2012, s. 2 (G. De Matteis).
26. Pascal D., Lean production simplified: a Plain-Language Guide to the
World's Most Powerful Production System, Productivity Press, New York,
2007, no. 2.
27. Raport: Odpowiedzialność biznesu 2011, Wyd. ArcelorMittal Poland,
Dabrowa Górnicza 2012.
28. Šmid W., Leksykon menedżera, Wyd. Profesjonalna Szkoła Biznesu,
Kraków 2000.
29. Szafruga J., Od interwencji do prewencji, ArcelorMittal Poland, gazetka
zakładowa „Jedynka”, ArcelorMittal Poland styczeń 2010, s. 9
30. White L., JIT- What is it and how goes it affect DP?, “Computer World”
1985, June, s. 41-42.
31. Wielgoszewski P., TPM - Total Productive Maintenance – czyli jak
zredukować do zera liczbę wypadków, awarii i braków, „Zarządzanie
Jakością”, nr 1, 2007, s. 24.
32. Winiarek S., Utrzymanie ruchu. Zakładowe służby utrzymania ruchu,
ArcelorMittal Poland, gazetka zakładowa „Jedynka”, styczeń 2010, s. 9.
33. Zintegrowana polityka ArcelorMittal Poland, wydanie I, Dąbrowa
Górnicza, wrzesień 2010.
Zmieniając niemożliwe w możliwe, „Jedynka” (gazetka zakładowa),
ArcelorMittal Poland, Dabrowa Górnicza, kwiecień 2010, s. 9.
Strony www:
World Class Manufacturing - srebro dla tyskiego Fiata FAP, wnp.pl (AG)
(14.07.2009).
111
Streszczenie
W publikacji przedstawiono założenia koncepcji WCM, czyli Produkcji
Klasy Światowej. Omówiono dziesięć filarów WCM w ujęciu teoretycznym
oraz praktycznym. Jako studium przypadku posłużyło produkcyjne
przedsiębiorstwo hutnicze, ArcelorMittal Poland. Publikacja stanowi
kompendium wiedzy na temat założeń produkcji klasy światowej. Warto ją
polecić studentom, jako uzupełnienie wiedzy z zakresu zarządzania.
Enterprise development in World Class Manufacturing
Abstrakt
The paper presents the fundaments of World Class Manufacturing. Basic
pillars of the construction were characterized in theoretical and practical parts of
the paper. The company ArcelorMittal Poland was used as the case study. The
publication is a form of compendium knowledge about WCM. Author wants to
manage it to students of Management Department.
113
Rafał Muster
PRZEPŁYWY LUDNOŚCI W ZWIĄZKU Z DOJAZDAMI
DO PRACY. PRÓBA ANALIZY ZJAWISKA NA
KRAJOWYM RYNKU PRACY
1. Wstęp
W literaturze przedmiotu poruszającej problematykę migracji często
można spotkać pozycje bibliograficzne poświęcone zagranicznym wyjazdom
zarobkowym. Szczególną intensyfikację działań badawczych w zakresie
diagnozy zarobkowych wyjazdów migracyjnych odnotowano po wejściu Polski
do Unii Europejskiej. Jednak ciągle odczuwa się deficyt analiz poruszających
problem ruchów migracyjnych związanych z dojazdami do pracy na
wewnętrznym, krajowym rynku pracy. Dotyczy to zarówno codziennych,
wahadłowych dojazdów do pracy, jak i zjawiska przeprowadzki do innych
miejscowości w celu podjęcia i świadczenia pracy.
Przepływy ludności związane z zatrudnieniem (dojazdy do pracy)
w skali ogólnopolskiej były przed transformacją ustrojową po raz ostatni badane
przez statystykę państwową w 1988 roku. Coraz silniej odczuwany
w następnych latach brak możliwie aktualnych danych o tym rodzaju migracji
wahadłowych skłonił Urząd Statystyczny w Poznaniu do podjęcia próby
oszacowania kierunków i natężenia dojazdów do pracy, najpierw
w województwie wielkopolskim (2004r.), a następnie dla całego kraju (2006r.).
Na szczególną uwagę zasługuje przy tym fakt, że w obu przypadkach jako
źródło danych wykorzystano rejestr administracyjny, jakim była baza systemu
podatkowego POLTAX1. Metodologia badania polegała na porównywaniu
miejsca zamieszkania z miejscem wykonywania pracy podatników, co było
podstawą do empirycznej diagnozy rynków odnotowujących dodatnie i ujemne
saldo w zakresie codziennych dojazdów do pracy.
Niewątpliwie na współczesnym rynku pracy coraz większego znaczenia
nabiera mobilność przestrzenna osób aktywnych zawodowo. Badania
statystyczne także wykazują z roku na rok rosnący poziom mobilności
przestrzennej pracowników, coraz więcej z nich codziennie dojeżdża do pracy –
także do innych miejscowości. Na pewno sprzyja temu coraz lepsza sieć dróg,
natomiast czynnikiem mogącym ograniczać mobilność przestrzenną są szybko
rosnące ceny paliwa, co w sposób oczywisty podwyższa koszty dojazdu do
pracy. Innym istotnym czynnikiem wpływającym na natężenie poziomu
1 K. Kruszka: Dojazdy do pracy w Polsce. Terytorialna identyfikacja przepływów
ludności związana z zatrudnieniem. Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2010, s. 3.
114
przestrzennej mobilności za pracą będzie brak ofert pracy na poszczególnych
lokalnych rynkach pracy, bądź niedopasowanie podaży zasobów pracy do
popytu na określonym rynku pracy.
Jednak – co należy podkreślić - ciągle niewielki odsetek osób w wieku
produkcyjnym rozważa możliwość przeprowadzki do innego miasta w kraju w
celu podjęcia pracy. Tymczasem specyfika polskiego rynku pracy wskazuje na
jego istotne zróżnicowanie w układach regionalnych i lokalnych. Przejawem
silnego zróżnicowania poszczególnych rynków pracy jest to, że w istotny sposób
różnią się wskaźniki wysokości stopy bezrobocia, jak i średnie miesięczne płace.
Wydaje się, że tego typu zróżnicowanie powinno oddziaływać na poziom
migracji wewnętrznych - jednak w rzeczywistości jego wpływ jest ograniczony2.
Należy wspomnieć o atrakcyjności tych rynków pracy, które odnotowują
dodatnie saldo różnicy pomiędzy liczbą przyjeżdżających a wyjeżdżających do
pracy. Jednak istnieje również pewne niebezpieczeństwo dla miejscowości
z ujemnym saldem codziennych dojazdów do pracy. W dłuższej perspektywie
czasu rynki pracy oferujące lepsze warunki pracy i płacy mogą stawać się także
atrakcyjniejszymi miejscami do osiedlana się na stałe. Co może być dużą stratą
rynków tracących dobrze kwalifikowanych, aktywnych zawodowo
mieszkańców. Ale przede wszystkim z tych gmin wyjeżdżają osoby uzyskujące
określone dochody, a tym samym płacące podatki. Aktualnie tego typu zjawiska
można wyraźnie obserwować na tych lokalnych rynkach pracy, które położone
są w stosunkowo bliskim sąsiedztwie rynków z niską stopą bezrobocia.
2. Problemy definicyjne
W artykule dokonano próby analizy zjawiska określanego w demografii
mianem ruchu wahadłowego – czyli regularnych przejazdów pomiędzy
miejscem zamieszkania a miejscem wykonywania pracy.
Ponadto poruszono także problem migracji wewnętrznych, które
odbywają się w ramach danego terytorium państwowego i dzielą się na
międzyregionalne i wewnątrzregionalne3. Migracja wewnętrzna to każda
migracja odbywająca się w obrębie granic danego obszaru, najczęściej jednostki
podziału administracyjnego, np. wewnątrz województwa, powiatu, stanu,
prowincji, regionu, kraju, związana z przekraczaniem granic administracyjnych
jednostek niższego rzędu wchodzących w ich skład4.
Analizując dane empiryczne korzystano z danych Głównego Urzędu
Statystycznego – w szczególności posiłkowano się badaniami BAEL,
koncentrując się na opisie problematyki migracji wewnętrznych, które polegają
2 K. Kowalczuk: Mobilność i preferencje migracyjne Polaków. CBOS, Warszawa 2010,
s. 9. 3 patrz: H. Kubiak, K. Slany: hasło „Migracje”, [w:] Encyklopedia socjologii, t. 2,
Oficyna Naukowa, Warszawa 1999, s. 247. 4 A. Runge, J. Runge: hasło „Migracja wewnętrzna”, [w:] Słownik pojęć z geografii
społeczno-ekonomicznej. Videograf Edukacja, Katowice 2008, s. 204-205.
115
na zmianach miejsca stałego lub czasowego pobytu związane z przekraczaniem
granicy administracyjnej danej jednostki terytorialnej w celu osiedlania się na
stałe lub czasowo w innej jednostce administracyjnej w granicach kraju.
Sam termin „migracja” pochodzi z języka łacińskiego, gdzie migratio
oznacza wyprowadzenie się, przeniesienie z jednego miejsca na drugie.
W języku łacińskim używa się nawet formuły migrare humanum est, z której
wynika, że migracje, czyli przemieszczenia przestrzenne, są rzeczą ludzką,
stanowiącą właściwość człowieka5. Mówiąc o problematyce migracji
wewnętrznych można wskazać trzy rodzaje tego typu ruchów migracyjnych:
wahadłowe, czasowe (sezonowe) i definitywne. Migracje wahadłowe są
szczególnym typem migracji wewnętrznych, będąc jednocześnie najbardziej
masową formą przemieszczeń przestrzennych. Polegają one na regularnym
i powtarzalnym przenoszeniu się z miejscowości leżącej w innej jednostce
administracyjnej w związku z wykonywaną pracą czy nauką6. Kolejne rodzaje
migracji wewnętrznych to migracje czasowe i definitywne. Migracje czasowe
najczęściej związane są z podejmowaniem sezonowych zajęć zarobkowych lub
pobieraniem nauki (głównie studiów wyższych) poza miejscem zamieszkania.
Aczkolwiek w ostatnich latach liczba migrujących Polaków w związku
z podejmowaniem nauki w innej miejscowości w kraju uległa istotnemu
zmniejszeniu, co związane jest z rozszerzeniem oferty edukacyjnej na poziomie
wyższym w mniejszych miejscowościach.
Natomiast migracje definitywne polegają na trwałej zmianie miejscowości
zamieszkiwania (związanej z reguły z przemeldowaniem się na pobyt stały).
Przy czym w przypadku migracji definitywnych wyjazdy rodzinne są częstsze
od jednoosobowych7.
3. Metodyka i wyniki badań empirycznych
W artykule przedstawiono cząstkowe wyniki Badania Aktywności
Ekonomicznej Ludności w zakresie dojazdów do pracy, które zostały
zrealizowane na krajowym rynku pracy przez Główny Urząd Statystyczny
w 2010 roku. Część danych z 2010 roku zostało odniesionych do lat 2008
i 2009, dzięki temu udało się uchwycić krótkotrwałe trendy następujących
zmian. Posiłkowano się także wynikami badań Centrum Badania Opinii
Społecznej nad problemem migracji wewnętrznych.
W tabeli nr 1 przedstawiono liczbę pracujących (w tys.) według lokalizacji
miejsca pracy w stosunku do miejsca zamieszkania.
Badania GUS generalnie wykazują zwiększającą się liczbę pracujących
mieszkańców Polski. Na przestrzeni trzech lat – od 2008 do 2010 roku liczba
5 A. Rajkiewicz: Polityka społeczna wobec procesów migracyjnych, [w:] G. Firlit-
Fesnak, M. Szylko-Skoczny (red.): Polityka społeczna. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa
2007, 303. 6 Ibid., s. 303.
7 Ibid., s. 305.
116
pracujących wzrosła o 134 tys. – z 15 729 tys. do 15 863 tys. W analizowanym
okresie zaobserwowano spadek (o 412 tys.) liczby pracujących na obszarze
zamieszkiwanej gminy - z 12 308 tys. w 2008r. do 11 896 tys. trzy lata później.
Tabela 1 Liczba pracujących (w tys.) wg lokalizacji miejsca pracy w stosunku
do miejsca zamieszkania
lata ogółem
Polska
zagranica razem
swoja
gmina
poza swoją gminą
razem województwo
swoje inne
w tysiącach
2008 15 800 15 729 12 308 3 396 3 098 298 71
2009 15 868 15 789 11 965 3 812 3 488 324 79
2010 15 961 15 863 11 896 3 959 3 620 339 98
Źródło: GUS
Jednocześnie wzrosła liczba pracujących poza miejscem zamieszkania – co
zarówno dotyczy osób podejmujących pracę na obszarze swojego województwa
(wzrost o 522 tys., czyli o 16,8%), jak i poza nim (wzrost o 41 tys., czyli o
13,8%). Również odnotowano wzrost liczby systematycznie dojeżdżających do
pracy za granicę – z 71 do 98 tys.
Przeprowadzone analizy przez Główny Urząd Statystyczny ponadto
wykazały, że dodatnie saldo pomiędzy wyjazdami a przyjazdami do pracy
odnotowano w trzech województwach: mazowieckim (+91 tys.), śląskim (+17
tys.) i dolnośląskim (+15 tys.). W pozostałych województwach (poza woj.
pomorskim) bilans ten był ujemy – czyli więcej osób cyklicznie wyjeżdża z tych
województw do pracy niż do nich przyjeżdża. Największy poziom ujemnego
bilansu pomiędzy liczbą przyjeżdżających do pracy a wyjeżdżających
odnotowano w następujących województwach: łódzkim (-32 tys.), małopolskim
(-24 tys.), lubelskim (-17 tys.) i świętokrzyskim (-14 tys.). Z kolei
w województwie pomorskim bilans ten ostatecznie wyszedł na zero – czyli
zgodnie z badaniami podobna liczba codziennie wyjeżdżała z tego
województwa, jak i przyjeżdżała do pracy.
W tym miejscu można zauważyć pewną prawidłowość – stopa
bezrobocia w województwach o wyraźnie dodatnim saldzie dojazdów do pracy
sytuuje się poniżej średniej krajowej. Natomiast poziom bezrobocia
w regionach, w których odnotowuje się przewagę wyjeżdżających do pracy
w stosunku do przyjeżdżających zazwyczaj jest wyższy i sytuuje się powyżej
średniej krajowej.
Analizując cechy społeczno-demograficzne osób dojeżdżających do
pracy poza swoją gminę można zaobserwować kilka istotnych prawidłowości.
Otóż biorąc pod uwagę kryterium płci, to okazuje się, że większość wśród
dojeżdżających do pracy poza swoją gminę stanowią mężczyźni (62,6%). Biorąc
117
z kolei pod uwagę miejsce zamieszkania – nieco częściej są to mieszkańcy wsi
(54,8%) niż miast (45,2%).
Przeprowadzone analizy przez GUS wykazały także dwie istotne zależności: im
wyższy poziom wykształcenia, tym wyższy udział dojeżdżających do pracy oraz
im niższy poziom wykształcenia, tym wyższy udział pracujących w domu.
Okazało się, że wśród osób pracujących, legitymujących się wykształceniem
wyższym niemal 80% dojeżdża do pracy, a tylko 4% pracuje w domu. Podczas
gdy wśród pracujących posiadających wykształcenie co najwyżej gimnazjalne
dojeżdża do pracy nieco ponad 40%, a w domu pracuje aż 35%. Oznacza to, iż
osoby lepiej wykształcone są skłonne poszukiwać pracy dalej od miejsca
zamieszkania, ale możliwie najlepiej odpowiadającej posiadanemu
wykształceniu. Natomiast osoby słabo wykształcone, to w większości
mieszkańcy wsi, często pracujący we własnym gospodarstwie rolnym. Poza tym
generalnie uzyskiwana gratyfikacja finansowa za pracę przez osoby o słabym
poziomie wykształcenia sytuuje się na niskim poziomie, co z kolei przekłada się
na brak motywacji materialnej do podejmowania pracy związanej
z niejednokrotnie uciążliwymi dojazdami do pracy.
Analizy statystyczne prowadzone przez GUS wykazują, że udział
dojeżdżających do pracy kształtował się w 2010 roku na poziomie 64,5%
spośród ogółu populacji pracujących. Biorąc pod uwagę kryterium wieku, to
okazuje się, że najwyższą wartość wskaźnik ten przyjmuje wśród osób w wieku
od 20 do 34 lat, gdzie przekracza poziom 70%. Natomiast wraz ze wzrostem
wieku osób pracujących zmniejsza się ich udział wśród dojeżdżających do
pracy, przy jednoczesnym wzroście udziału pracujących w domu (tabela 2).
Tabela 2 Dojeżdżający do pracy w poszczególnych kategoriach wiekowych
w 2010 roku
grupy
wieku
(w
latach)
pracujący
ogółem
dojeżdżający
do pracy
nie
dojeżdżający
do pracy
pracujący
w domu
pracujący
w terenie
w
tys.
w %
Ogółem 15
961
100,0 64,5 16,9 12,1 6,5
15-19 135 100,0 54,8 20,0 20,7 4,4
20-24 1
199
100,0 71,5 15,7 7,4 5,5
25-29 2
317
100,0 72,2 14,8 6,6 6,4
30-34 2
386
100,0 70,3 14,5 8,3 7,0
35-44 4
044
100,0 65,0 16,1 11,9 7,1
45-54 3
937
100,0 59,2 20,1 14,5 6,2
118
55-59 1
289
100,0 58,0 20,2 15,5 6,2
60-64 422 100,0 53,3 16,4 23,2 7,1
65 i
więcej
242 100,0 37,6 12,4 45,9 4,1
Źródło: GUS
Analizując poziom wykształcenia osób dojeżdżających do pracy okazuje
się, że co trzeci spośród nich posiada wykształcenie wyższe, natomiast 28,4%
legitymuje się wykształceniem średnim zawodowym, a 9,3% - średnim
ogólnokształcącym. Co czwarty dojeżdżający do pracy (24,6%) posiada
wykształcenie zasadnicze zawodowe, a tylko co dwudziesty (4,8%) –
gimnazjalne i poniżej (tabela 3).
Tabela 3 Poziom wykształcenia osób dojeżdżających do pracy w 2010 roku
poziom
wykształcenia
N
(w tys.) %
wyższe 3 386 32,9
średnie zawodowe 2 925 28,4
średnie ogólnokształcące 954 9,3
zasadnicze zawodowe 2 537 24,6
gimnazjalne i poniżej 496 4,8
suma 10 298 100,0
Źródło: GUS
Kolejnym istotnym czynnikiem charakteryzującym poziom mobilności
przestrzennej jest częstotliwość dojazdów do pracy. W 2010 roku codziennie do
pracy dojeżdżało 8 960 tys. osób (87,0%), 1 065 tys. (10,3%) dojeżdżało
częściej niż raz w tygodniu, ale nie codziennie, 147 tys. (1,4%) raz w tygodniu,
44 tys. (0,4%) raz na dwa tygodnie, natomiast 82 tys. (0,9%) – raz na miesiąc
i rzadziej.
W kolejnej tabeli (nr 4) przedstawiono odległość do miejsca zatrudnienia osób
regularnie dojeżdżających do pracy.
Tabela 4 Odległość do miejsca zatrudnienia osób dojeżdżających do pracy
wyszczególnienie
2008 2009 2010
N
(w tys.) %
N
(w tys.) %
N
(w tys.) %
ogółem 10 115 100,0 10 129 100,0 10 298 100,0
Do 5 km 3 693 36,5 3 579 35,3 3 691 35,8
Od 6 do 20 km 4 758 47,0 4 694 46,3 4 764 46,3
Od 21 do 50 km 1 241 12,3 1 384 13,7 1 349 13,1
51 i więcej km 423 4,2 472 4,7 494 4,8
Źródło: GUS
119
Analiza materiału empirycznego wykazała, że w okresie trzech analizowanych
lat (2008-2010) zwiększył się udział osób pokonujących odległość
przekraczającą 20 kilometrów – z 1 664 tys. (16,5% ogółu dojeżdżających do
pracy) do 1 843 tys. (17,9% ogółu dojeżdżających do pracy). Co świadczy
o zwiększeniu mobilności przestrzennej części aktywnych zawodowo.
Analizując z kolei środek transportu dojeżdżających do pracy, można
stwierdzić, że najwięcej osób korzysta z samochodu osobowego – będąc
jednocześnie kierowcą (53%), w następnej kolejności dojeżdżający do pracy
korzystają z komunikacji miejskiej (27%), samochodu osobowego – jako
pasażer (7%) oraz z usług prywatnego przewoźnika (4%). Jedynie 2% spośród
dojeżdżających do pracy korzysta z pociągu. Natomiast pozostali dojeżdżający
(7%) wskazali inny środek transportu.
W tym miejscu można zwrócić uwagę, że w Stanach Zjednoczonych dużą
popularnością cieszą się portale internetowe za pośrednictwem których
poszukuje się osób mogących wspólnie samochodem dojeżdżać do pracy, na
uczelnię, itp. Ma to na celu zmniejszenie natężenia ruchu samochodów, gdyż
okazuje się, że często w tym samym kierunku przemieszczają się samochody,
w których znajduje się jedynie kierowca. W Polsce w ostatnich latach zaczęły
także pojawiać się portale poświęcone wspólnemu dojeżdżaniu do pracy, ale
także podróżowaniu8. Jednak trudno w tym akurat aspekcie porównywać Polskę
do Stanów Zjednoczonych, gdzie nie tylko wielokilometrowe dojazdy do pracy,
ale i przeprowadzki do innych miast zdarzają się szczególnie często.
Na krajowym rynku pracy ciągle niewiele osób przeprowadzkę do
innego miasta uzasadnia możliwością podjęcia, bądź zmianą pracy. Ponadto
badania CBOS z 2010 roku jednoznacznie wskazują, że większość migracji
wewnętrznych związanych z przeprowadzką do innego miasta odbywa się na
obszarze tego samego województwa9. Zatem – jeżeli nawet dochodzi do zmiany
miejsca zamieszkania – to przeprowadzki te odbywają się w ramach niewielkich
odległości. Należy podkreślić fakt, że w społeczeństwie polskim nie ma zbyt
dużych tradycji związanych z mobilnością wewnętrzną – pomijając stosunkowo
krótki epizod masowych przemieszczeń ludności w okresie po 1945 roku, które
związane były nie tylko ze zmianą granic, ale przede wszystkim
z industrializacją kraju i dużymi migracjami mieszkańców wsi do miast10
.
CBOS prowadząc w 2010 roku badania nad problemem przestrzennej
mobilności Polaków zadał respondentom pytanie o zasadnicze powody
przeprowadzek do innej miejscowości w kraju – patrz tabela 5.
8 Zob. np. www.wspolnedojazdy.pl [wejście w dniu 18.05.2012].
9 K. Kowalczuk: op. cit., s. 4.
10 Zob. P. Kaczmarczyk: Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian.
Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 289.
120
Tabela 5 Powody przeprowadzki do innej miejscowości w kraju
Lp.
wskazania
%
1 w związku z założeniem własnego gospodarstwa domowego 44,0
2 ze względu na warunki mieszkaniowe/lokalowe 31,0
3 ze względu na pracę 28,0
4 ze względu na bliskość rodziny 24,0
5 w związku z nauką, studiami 6,0
6 ze względu na korzystniejszą lokalizację 5,0
7 ze względu na bardziej sprzyjające środowisko 5,0
8 inne powody 4,0
Uwaga: procenty nie sumują się do 100, ponieważ respondenci mogli wybrać więcej niż
jedną odpowiedź
Źródło: badania CBOS 2010
Przeprowadzona analiza empiryczna wykazała, że najczęstszymi determinantami
przeprowadzki do innego miasta w kraju są takie czynniki, jak założenie
własnego gospodarstwa domowego (44%) oraz lepsze warunki mieszkaniowe
(31%). Natomiast jedynie 28% badanych mówiło, iż takim czynnikiem była
praca, a niemal co czwarty (24%) wskazywał na bliskość rodziny. Tym samym
możliwość świadczenia pracy nie okazuje się zasadniczym czynnikiem
determinującym fakt przeprowadzki do innego miasta w kraju – istotniejsze są
kwestie mieszkaniowe oraz rodzinne.
4. Zakończenie
Badania empiryczne ciągle wskazują na niewielki poziom wewnętrznej
mobilności przestrzennej w celu podejmowania pracy. Okazuje się nawet, że
w świetle prowadzonych analiz maleje poziom gotowości do przeprowadzki do
innego miasta celem podjęcia pracy. Otóż obecnie (2012r.) tylko 27%
poszukujących pracy jest gotowych zmienić miejsce zamieszkania, jeżeli to
zagwarantuje im etat, podczas gdy w 2010 r. było to 37% – wynika z analizy
danych portalu internetowego Pracuj.pl11
.
Szczególnie niepokojące jest to, że zmniejsza się udział chętnych do
przeprowadzki wśród osób młodych, którzy niejednokrotnie mają problemy ze
znalezieniem pracy w swojej miejscowości. Zestawiając potencjalne dochody,
niepewność co do okresu zatrudnienia z wysokością kosztów (finansowych,
psychologicznych, społecznych) poniesionych w związku z koniecznością
przeprowadzki do innego miasta osoby takie często decydują się pozostać
w rodzimej miejscowości – niejednokrotnie bez pracy.
11
E. Wesołowska: Nie chcemy jeździć za pracą po kraju. Zaskoczenie? Maleje
mobilność 20-latków. „Gazeta Prawna” z dnia 25 kwietnia 2012r.
121
W literaturze przedmiotu czytamy, że większość Polaków w przypadku
utraty pracy nie zdecyduje się na jej podjęcie, gdy będzie wiązała się z tym
konieczność długich dojazdów12
. To samo zjawisko – brak chęci podjęcia pracy,
jeżeli byłoby to związane z koniecznością codziennego dłuższego dojazdu do
pracy (nie mówiąc o konieczności przeprowadzki do innego miasta w kraju)
w szczególności dotyczy osób bezrobotnych13
. Analizy empiryczne wykazują, że
poszukiwanie pracy przez większość bezrobotnych ogranicza się de facto do
najbliższej okolicy, przez co w istotny sposób ograniczają swoje szanse na
podjęcie pracy.
Co prawda obecnie można zauważyć, że poziom przestrzennej
mobilności na krajowym rynku pracy nie jest na wysokim poziomie, jednak
należy podkreślić, że wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia społeczeństwa
zwiększa się mobilność przestrzenna pracowników. Tym bardziej biorąc pod
uwagę fakt istotnego wzrostu liczby absolwentów wyższych uczelni można
przypuszczać, że zwiększy się odsetek osób decydujących się na dłuższy dojazd
do pracy, bądź akceptujących przeprowadzkę do innego miasta w kraju.
Bibliografia
1. Encyklopedia socjologii, t. 2. Oficyna Naukowa, Warszawa 1999.
2. Kaczmarczyk P.: Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian.
Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005.
3. Kowalczuk K.: Mobilność i preferencje migracyjne Polaków. CBOS,
Warszawa 2010.
4. Kruszka K.: Dojazdy do pracy w Polsce. Terytorialna identyfikacja
przepływów ludności związana z zatrudnieniem. Urząd Statystyczny
w Poznaniu, Poznań 2010.
5. Mięcina J.: Najważniejsze cechy i wyzwania polskiego rynku pracy [w:]
Gardawski J. (red.): Polacy pracujący a kryzys fordyzmu. Wyd. Naukowe
Scholar, Warszawa 2009.
6. Muster R.: Czas pozostawania bez pracy a problemy aktywizacji bezrobotnych
w świetle badań empirycznych. „Polityka społeczna”, nr 3/2010.
7. Rajkiewicz A.: Polityka społeczna wobec procesów migracyjnych, [w:] Firlit-
Fesnak G., Szylko-Skocznyn (red.): Polityka społeczna. Wyd. Naukowe PWN,
Warszawa 2007.
8. Runge A.:, Runge J.: Słownik pojęć z geografii społeczno-ekonomicznej.
Videograf Edukacja, Katowice 2008.
12
J. Miecina: Najważniejsze cechy i wyzwania polskiego rynku pracy, [w:]
J. Gardawski (red.): Polacy pracujący a kryzys fordyzmu. Wyd. Naukowe Scholar,
Warszawa 2009, s. 328. 13
por. np. R. Muster: Czas pozostawania bez pracy a problemy aktywizacji
bezrobotnych w świetle badań empirycznych. „Polityka społeczna”, nr 3/2010, s. 20-26.
122
9. Wesołowska E.: Nie chcemy jeździć za pracą po kraju. Zaskoczenie? Maleje
mobilność 20-latków. „Gazeta Prawna” z 25.04.2012r.
Źródła internetowe
1. www.wspolnedojazdy.pl
2. www.pracuj.pl
Streszczenie
W artykule – o charakterze teoretyczno-empirycznym – poruszono problemy
przepływów ludności na krajowym rynku pracy w związku z dojazdami do
pracy. W okresie ostatnich lat wzrosła liczba pracujących poza miejscem
zamieszkania. Analizując cechy społeczno-demograficzne osób dojeżdżających
do pracy do innej miejscowości w stosunku do miejsca zamieszkania okazuje
się, że częściej są to mężczyźni oraz mieszkańcy wsi. Ponadto analizy Głównego
Urzędu Statystycznego wykazują istotne zależności: im wyższy poziom
wykształcenia tym wyższy udział dojeżdżających do pracy oraz im niższy
poziom wykształcenia tym większy udział pracujących w domu. Analizy
wykazują zwiększającą się liczbę osób codziennie pokonujących do pracy
dystans powyżej 20 kilometrów. Natomiast ciągle znikomy odsetek aktywnych
zawodowo rozważa możliwość przeprowadzki do innego miasta w kraju w celu
podjęcia i wykonywania pracy.
Summary
In the article - of a theoretical and empirical quality - issues raised in the
domestic population flows in the labor market in connection with commuting. In
recent years, the number of working away from home increased. Analysing the
socio-demographic characteristics of commuters to another municipality in
relation to place of residence, it turns out that often they are men and the rural.
Furthermore, analysis of the Central Statistical Office show a significant
relationship: the higher the education level the higher the share of commuters
and the lower level of education the greater share of working at home. Analysis
shows the increasing number of people every day to work overcoming distance
above 20 km. While still a small percentage of economically active population is
considering moving to another city in the country to take up and pursue
employment.
Słowa kluczowe: rynek pracy, dojazdy do pracy, migracje wewnętrzne, aktywność zawodowa
Keywords: labor market, commuting to work, internal migration, professional activity
123
Ewa Michalik
ZNACZENIE WZORNICTWA PRZEMYSŁOWEGO
W ROZWOJU INNOWACYJNOŚCI WOJEWÓDZTWA
ŚLĄSKIEGO ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM
GÓRNOSLĄSKIEGO ZWIĄZKU METROPOLITALNEGO
Wprowadzenie
Innowacyjność uważana jest przez państwa unijne jako jeden
z kluczowych obszarów działalności. Działalność innowacyjna przyczynia się
nie tylko do rozwoju gospodarczego kraju, ale stanowi jeden z elementów
kształtujących atrakcyjną ofertę miast i regionów. Zdolności innowacyjne zależą
przede wszystkim od kapitału ludzkiego, wiedzy i przedsiębiorczości, której
istota polega na poszukiwaniu innowacji oraz wykrywaniu nowych związków
w systemie gospodarczym – tworzenie i wprowadzanie na rynek nowych dóbr,
technologii i towarzysząca im restrukturyzacja systemów organizacji.
Trwałą cechą konkurencyjności miast i regionów jest ciągłe
dostosowywanie się do zmian strukturalnych poprzez wysoką zdolność absorpcji
i adaptację innowacji przez wszystkie podmioty funkcjonujące w tym otoczeniu.
Przedmiotowy artykuł ma celu przedstawienie uwarunkowań
innowacyjności gospodarki miast i regionów oraz znaczenia innowacyjności
i wzornictwa w podnoszeniu konkurencyjności gospodarki.
Uwarunkowania innowacyjności gospodarki miast i regionów
Pojęcie innowacji pochodzi z języka łacińskiego innovare, czyli
„tworzenie czegoś nowego”. Stąd najczęstsza definicja innowacji podkreśla, iż
„innowacja jest procesem polegającym na przekształceniu istniejących
możliwości w nowe idee i wprowadzenie ich do praktycznego zastosowania”1.
P. Drucker określił innowację „jako szczególne narzędzie przedsiębiorców, za
pomocą którego ze zmiany czynią okazję do podjęcia nowej działalności
gospodarczej lub do świadczenia nowych usług”. Drucker uważa, że
innowacyjność jest raczej pojęciem ekonomicznym lub społecznym niż
technologicznym. Według J. Schumpetera innowacja to istotna zmiana funkcji
produkcji, polegająca na odmiennym niż uprzednio kombinowaniu tzn. łączeniu
czynników produkcji. Natomiast G. S. Altshuller dostrzegając w innowacji
konieczność zachodzenia procesów twórczych, podkreśla związek innowacji
1 W. Kopaliński, Słownik wyrazów i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, „Świat
Książki”, Warszawa 2000, s. 265.
124
z kreatywnością. Innowacja według niego jest „złożonym zjawiskiem i zbiorem
umiejętności, odmiennym sposobem organizowania, syntezy i wyrażania
wiedzy, postrzegania świata i tworzenia nowych idei, perspektyw, reakcji
i produktów”. Z kolei innowacyjność jest „zdolnością zastosowania aktu
kreatywności, nowych idei, wynalazków, czego wynikiem jest innowacja”2.
Oznacza to, że nieznany wcześniej produkt danego przedsiębiorstwa jest
wynikiem innowacyjności. Jeżeli zostanie wdrożony w praktyce, staje się
innowacją3. Spośród czynników, które wpływają na rozwój działalności
innowacyjnej miast i regionów, można wymienić m. in. czynniki
infrastrukturalne, czynniki produkcji oraz endogeniczne czynniki wzrostu
(tabela 1).
Tabela 1 Czynniki innowacyjności miast i regionów
Czynniki innowacyjności
Wybrane przykłady
Czynniki infrastrukturalne formalne i nieformalne instytucje,
które wpływają na mechanizmy
działania w regionie
stopień informatyzacji i komunikacji
regionu z otoczeniem
infrastruktura komunikacyjna i rozwój
transportu
edukacja i działalność badawczo-
rozwojowa
Czynniki produkcji ziemia (dostępność terenów
produkcyjnych)
kapitał ludzki (wysoko
wykwalifikowana kadra pracownicza)
kapitał akcyjny- ilość bezpośrednich
inwestycji zagranicznych w regionie
wiedza i informacja dotycząca
technologii i rynków docelowych
Endogeniczne czynniki wzrostu poziom kwalifikacji społeczności
regionalnej i lokalnej
rozwinięta infrastruktura
przedsiębiorczości i transferu
technologii
Źródło: Na podst.: A. Walenia, Innowacyjność w kontekście polityki regionalnej
województwa podkarpackiego [w:] Innowacje a konkurencyjność gospodarki. pod red. M.
Ciska, Monografie nr 82, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2007, s. 282-283.
2 W. Janasz, K. Kozioł, Determinanty działalności innowacyjnej przedsiębiorstw, PWE,
Warszawa 2007, s. 13-15. 3 http://www.stim.org.pl/czym_jest_innowacja/ [02.10.2010].
125
Istnieje ogromna ilość czynników, które mogą warunkować sukces miast
i regionów w zakresie wprowadzania innowacji. Pomiar innowacyjności jest
zadaniem trudnym z tego powodu, że innowacyjność jest pojęciem
subiektywnym. Podjęto próbę zobiektywizowania metod pomiarowych i ich
standaryzacji. Jedną z nich jest tzw. Karta Wyników Innowacyjności powstała
na zlecenie Komisji Europejskiej. Według metodologii Komisji Europejskiej
pomiar innowacyjności gospodarczej miast i regionów można przeprowadzić
poprzez analizę wskaźników w czterech obszarach4:
zasoby ludzkie,
tworzenie wiedzy,
przekazywanie i wykorzystanie nowej wiedzy,
innowacyjność w finansowaniu aktywności rynkowej.
Mierniki rozwoju działalności innowacyjnej regionu określają poziom
wykorzystania grupy czynników ekonomicznych, prawnych i społecznych5.
Innowacyjność gospodarki miast i regionów w Strategii Lizbońskiej
oraz Regionalnych Strategiach Innowacyjności
Innowacyjność jest także jednym z kluczowych obszarów działalności
podejmowanej zgodnie z przesłankami Strategii Lizbońskiej. Strategia
Lizbońska przyjęta w 2000 r. przez Radę Europejską zakładała, że gospodarka
Unii Europejskiej w ciągu kolejnych dziesięciu lat stanie się najbardziej
konkurencyjną na świecie. W ramach tej strategii podjęto szereg działań
w czterech następujących sferach6:
budowanie gospodarki opartej na wiedzy,
liberalizacja rynków telekomunikacyjnych, energetycznych, transportu
i finansowych,
rozwoju przedsiębiorczości m.in. poprzez ułatwień wprowadzeniu
działalności gospodarczej,
spójności społecznej.
Efektywne konkurowanie z gospodarkami Stanów Zjednoczonych
i Japonii wymagało odpowiedniego wsparcia procesu podnoszenia
konkurencyjności i innowacyjności europejskich przedsiębiorstw. Jednak
4 Szerzej na ten temat: B. Kowalik, Konkurencyjna Gospodarka. Innowacje –
infrastruktura – mechanizmy rozwoju, Wydawnictwo Instytutu Technologii
i Eksploatacji –PIB, Warszawa-Radom 2006, s. 62-63. 5 A. Walenia, Innowacyjność w kontekście polityki regionalnej województwa
podkarpackiego [w:] Innowacje a konkurencyjność gospodarki. pod red. M. Ciska,
Monografie nr 82, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2007, s. 283. 6 A. Budzyńska, M. Duszczyk, M. Gancarz, E. Gieroczyńska, M. Jatczak, K. Wójcik:
Strategia Lizbońska. Droga do sukcesu zjednoczonej Europy, Departament Analiz
Ekonomicznych i Społecznych Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa
2003, s. 4.
126
ambitne założenia w praktyce nie były realizowane zgodnie z planem. W roku
2005 dokonano przeglądu działań prowadzonych w ramach Strategii
Lizbońskiej, wiosną 2006 roku Rada Europy przyjęła odnowioną Strategię
Lizbońską7.
Innowacyjność w rozumieniu strategicznego dokumentu z Lizbony jest
jednym z istotnych działań przewidzianych w projektach Regionalnych
Programów Operacyjnych na lata 2007-2013 i przygotowywanych przez polskie
województwa. Założenia Strategii Lizbońskiej przyczyniły się do wyznaczenia
priorytetów w nowym okresie programowania dla wydatkowania środków
z budżetu Unii Europejskiej. Jednym z nich jest wzmacnianie współpracy
między przedsiębiorcami a sferą nauki, zwiększenie inwestycji w badania
i rozwój.
Realizacja Strategii Lizbońskiej jest przedmiotem interwencji w ramach
Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007-
2013 (RPO WSL), którego celem jest przeobrażenie gospodarki opartej na
przemyśle ciężkim w gospodarkę opartą na wiedzy, przezwyciężenie barier
stojących na drodze do zrównoważonego rozwoju, ale także wykorzystanie
potencjału turystycznego i kulturowego.
Od czerwca 2010 roku obowiązuje Strategia Europa 2020, która ma
zapewnić Unii Europejskiej wyjście z kryzysu i przygotowanie europejskiej
gospodarki na wyzwania następnego dziesięciolecia. Strategia Europa 2020,
w której przedstawiono wizję europejskiej społecznej gospodarki rynkowej,
opiera się na trzech współzależnych i wzajemnie uzupełniających się obszarach
priorytetowych:
inteligentnym wzroście – oznaczającym rozwój gospodarki opartej
na wiedzy i innowacjach;
trwałym wzroście – czyli wspieraniu gospodarki niskoemisyjnej,
efektywniej korzystającej z zasobów i konkurencyjnej;
wzroście sprzyjającym włączeniu społecznemu, oznaczającym
wspieranie gospodarki charakteryzującej się wysokim poziomem
zatrudnienia i zapewniającej spójność gospodarczą, społeczną
i terytorialną.
Postępy w realizacji tych priorytetów są mierzone w odniesieniu do pięciu
nadrzędnych celów UE, które państwa członkowskie przekładają na cele
krajowe, uwzględniając swoje pozycje wyjściowe:
wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 20-64 lat powinien wynosić 75%;
na inwestycje w badania i rozwój należy przeznaczać 3% PKB Unii;
należy osiągnąć cele „20/20/20” w zakresie klimatu i energii;
7 M. Daszkiewicz, Jednostki badawczo-rozwojowe jako źródło innowacyjności
w gospodarce i pomoc dla małych i średnich przedsiębiorstw, Polska Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości, Warszawa 2008, s. 11.
127
liczbę osób przedwcześnie kończących naukę szkolną należy ograniczyć
do 10%, a co najmniej 40% osób z młodego pokolenia powinno
zdobywać wyższe wykształcenie;
liczbę osób zagrożonych ubóstwem należy zmniejszyć o 20 mln.
Do realizacji tych celów konieczne były działania na wszystkich szczeblach:
organizacji działających na poziomie UE, państw członkowskich, władz
lokalnych i regionalnych. Aby zagwarantować, że podjęte zobowiązania
przełożą się na skuteczne działania w terenie, wzmocniona została rola
zarządzania, natomiast Komisja Europejska monitoruje postępy jej wdrażania8.
Regionalne strategie innowacyjności
Konsekwencją realizacji założeń Strategii Lizbońskiej jest
opracowywanie regionalnych strategii innowacji przez regiony. Regionalne
strategie innowacji funkcjonują w 150 regionach Europy i stanowią podstawę do
wykorzystania środków z Funduszy Strukturalnych i Spójności na działania
innowacyjne UE. Regionalne strategie innowacji są podstawowym
instrumentem realizacji polityki innowacyjnej na poziomie regionów. Celem
opracowywania i wdrażania strategii innowacji jest budowanie gospodarki
opartej na wiedzy. Priorytety strategii pokrywają się z podstawowymi
kierunkami wsparcia przez fundusze strukturalne Unii Europejskiej, obejmują
przede wszystkim inwestowanie w badania, rozwój innowacji oraz tworzenie
partnerstwa na poziomie lokalnym, regionalnym i ponadregionalnym9. Jednym z
podstawowych celów regionalnej strategii innowacji jest tworzenie regionalnego
systemu innowacji (RSI), którego funkcjonowanie ma istotny wpływ na
podnoszenie konkurencyjności regionu. RSI to koncepcja publiczno-prywatnego
forum współpracy świata biznesu, administracji samorządowej i państwowej,
instytucji naukowo-badawczych i edukacyjnych oraz instytucji pozarządowych,
umożliwiającego aktywizację lokalnych czynników wzrostu i lepsze
wykorzystanie zasobów10
. Podstawowy zakres działania RSI obejmuje: transfer
technologii na rzecz podmiotów funkcjonujących na terytorium regionu,
merytoryczne i finansowe wspieranie wdrażania przedsięwzięć innowacyjnych,
rozwój przedsiębiorczości lokalnej i regionalnej oraz rozwój kapitału ludzkiego i
organizacyjnego11
.
Województwo śląskie jako pierwsze w kraju opracowało Regionalną
Strategię Innowacji Województwa Śląskiego na lata 2003-2013 w ramach
projektu RIS-Silesia zaakceptowanego w konkursie 5. Programu Ramowego UE
8 http://ec.europa.eu/polska/news/100303_europa_2020_pl.htm [02.10.2010].
9 G. Gorzelak, A. Bąkowski, M. Kozak, A. Olechnicka: Polskie Regionalne Strategie
Innowacji: ocena i wnioski dla dalszych działań, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
Warszawa 2006, s. 18. 10
Dane społeczno- gospodarcze- działalność innowacyjna, GUS, Warszawa 2005. 11
A. Walenia, Innowacyjność w kontekście polityki regionalnej województwa
podkarpackiego, op. cit., s. 287.
128
i realizowanego według metodologii zgodnej z wymogami Komisji
Europejskiej. Misja Regionalnej Strategii Innowacji brzmi „Wyobrażenia tworzą
rzeczywistość” 12
.
W 2012 Sejmik Województwa Śląskiego przyjął Regionalną Strategię
Innowacji Województwa Śląskiego na lata 2013-2020, która służy rozwijaniu
przyjaznego klimatu dla innowacji w regionie i skierowana jest na wspieranie
podmiotów wpływających na rozwój nauki, badań oraz technologii.
Województwo śląskie jest pierwszym regionem w kraju posiadającym strategię
innowacji zgodną ze Strategią EU 2020. Dokument uwzględnia najnowsze
zalecenia Komisji Europejskiej w programowaniu rozwoju na lata 2014-2020
dotyczące konieczności identyfikacji inteligentnych specjalizacji regionu. Na
podstawie przeprowadzonych prac badawczo-analitycznych w procesie
opracowania Programu Rozwoju Technologii oraz aktualizacji RSI, wskazano
na trzy główne specjalizacje tematyczne: energetyka, medycyna, technologie
informacyjno-telekomunikacyjne .
Dokument został opracowany w ramach projektu Zarządzanie,
wdrażanie i monitorowanie Regionalnej Strategii Innowacji realizowanego
w kolejnych edycjach od roku 2009, współfinansowanego ze środków Programu
Operacyjnego Kapitał Ludzki. Projekt realizowany jest przez Urząd
Marszałkowski Województwa Śląskiego w partnerstwie z Akademią Sztuk
Pięknych w Katowicach, Głównym Instytutem Górnictwa, Uniwersytetem
Ekonomicznym w Katowicach, Techno Parkiem w Gliwicach oraz Politechniką
Śląską w Gliwicach. Celem projektu jest podniesienie potencjału gospodarczego
regionu, poprzez stworzenie klimatu i warunków sprzyjających rozwojowi
innowacji i gospodarki opartej na wiedzy13
.
Jednym z rezultatów projektu jest powołanie Sieci Regionalnych
Obserwatoriów Specjalistycznych, której zadaniem jest stworzenie przestrzeni
komunikacji i współpracy, a także wymiany danych pomiędzy środowiskami
przedsiębiorstw i środowiskiem naukowo-badawczym, instytucjami otoczenia
biznesu oraz jednostkami samorządu terytorialnego.
Górnośląski Związek Metropolitalny- podstawowa charakterystyka
Miasta regionu borykając się z bardzo poważnymi problemami
bytowymi, często zupełnie niepotrzebnie konkurują ze sobą, aby temu zapobiec
powstała idea powołania związku miast aglomeracji górnośląskiej. W celu
zdynamizowania rozwoju miast aglomeracji śląskiej 20 września 2007 roku
została podpisana umowa dotycząca powołania Górnośląskiego Związku
Metropolitalnego (GZM). Górnośląski Związek Metropolitalny tworzy 14 miast
na prawach powiatu (Bytom, Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Jaworzno, Gliwice,
12
Nowoczesny Śląsk, red. R. Orpych, Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego,
Katowice 2007, s. 5. 13
http://ris.slaskie.pl/?grupa=1&art=1135239871&kat=0_03&katrodzic=0 [17.10.2010].
129
Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie,
Sosnowiec, Świętochłowice, Tychy, Zabrze), leżących na obszarze konurbacji
śląsko-dąbrowskiej14
(rysunek 1).
Podstawowym celem Górnośląskiego Związku Metropolitalnego jest
utworzenie dynamicznie rozwijającego się wielkomiejskiego ośrodka, zdolnego
do skutecznej konkurencji z innymi ośrodkami metropolitalnymi w kraju
i w Europie. Organami związku są Zgromadzenie Związku (organ stanowiący)
oraz Zarząd Związku (organ wykonawczy), których kadencja pokrywa się
z kadencją rad miast członkowskich związku. Miasta członkowskie mają dwóch
delegatów w Zgromadzeniu (w tym prezydenta miasta), z wyjątkiem Katowic,
które mają trzech delegatów. Delegatów do Zgromadzenia powołują rady miast,
natomiast Zarząd wybierany jest przez Zgromadzenie Związku15
.
Rysunek 1 Województwo śląskie z uwzględnieniem Górnośląskiego Związku
Metropolitalnego
Źródło: Śląsk - siła gospodarki, pod red. M. Chawuli, Urząd Marszałkowski
Województwa Śląskiego, Katowice 2007, s. 4.
Powierzchnia GZM wynosi 1 218 km2
, teren zamieszkuje 2 miliony
ludzi, a gęstość zaludnienia wynosi 1 642 osoby na km2. GZM to prawie 50%
ludności regionu. Jest to obszar o największej w kraju i jednej z największych
w Europie koncentracji osadnictwa miejskiego.
14
http://www.gzm.org.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=117&Itemid
=70 [09.10.2010]. 15
http://www.gzm.org.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=118:cele&c
atid=26&Itemid=69 [09.10.2010].
130
Najważniejszym miastem Metropolii oraz stolicą województwa
śląskiego są Katowice. Miasto położone jest na Wyżynie Śląskiej, na przecięciu
głównych europejskich szlaków komunikacyjnych. Katowice zamieszkuje ponad
309,8 tys. osób, to największe miasto województwa śląskiego, skupiające 6,7%
ludności regionu.
W Górnośląskim Związku Metropolitalnym wytwarzane jest 64% PKB
województwa śląskiego, co stanowi 8,7% PKB kraju. W Metropolii
zarejestrowanych jest ponad 193 000 podmiotów gospodarczych. Wśród nich
największą grupę stanowią osoby fizyczne, prowadzące działalność gospodarczą
(blisko 147 tys.) oraz spółki prawa handlowego. Z ogólnej liczby działających
w regionie podmiotów gospodarczych 96,1% przypada na sektor prywatny.
Zdecydowana większość regionalnych podmiotów sektora prywatnego prowadzi
usługową działalność rynkową (71,5%). Znaczny udział mają również firmy
z sektora przemysłu i budownictwa (20,7%) oraz usług nierynkowych (6,5%).
Na obszarze Metropolii działa wiele organizacji o charakterze biznesowym -
branżowe i regionalne izby gospodarcze, związki i towarzystwa gospodarcze,
ośrodki wspierania przedsiębiorczości, doradcze i informacji gospodarczej.
Na terenie Metropolii "Silesia" działa ponad 40 szkół wyższych,
w których kształci się 11% krajowej liczby studentów. Do najważniejszych
uczelni należą: Politechnika Śląska w Gliwicach, Uniwersytet Ekonomiczny
w Katowicach, Akademia Sztuk Pięknych w Katowicach, Śląski Uniwersytet
Medyczny i Uniwersytet Śląski. W Metropolii znajduje się blisko 10%
potencjału badawczo-rozwojowego kraju, tworząc drugi co do wielkości, po
stolicy, ośrodek naukowy w Polsce, składający się z blisko 80 jednostek
naukowych i badawczo- rozwojowych16
.
Wzornictwo w podnoszeniu konkurencyjności gospodarki
W dokumencie Komisji Europejskiej dotyczącym wzornictwa – Design
as a driver of user-centred innovation – podkreślono, że wzornictwo jest
strategicznym narzędziem w procesach innowacyjnych. Wzornictwo jest
działalnością twórczą mającą na celu uzyskanie określonych cech przedmiotów,
procesów, usług oraz ich relacji w całościowych cyklach istnienia życia
produktów lub usług. Wzornictwo łączy kreatywność i innowacyjność, nadaje
formę ideom tak, by stały się praktycznymi i atrakcyjnymi propozycjami dla
użytkowników lub konsumentów17
. Zatem kluczem do podniesienia
konkurencyjności gospodarki jest innowacyjność połączona z dobrym
wzornictwem. Wykorzystanie wzornictwa daje firmie możliwość wyróżnienia
produktów na rynku, lepszego dostosowania produktów do wymogów klientów
16
http://www.gzm.org.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=94&Itemid=
60 [17.10.2010]. 17
http://www.iwp.com.pl/abc_wzornictwa [27.02.2011]
131
oraz wzmacniania pozycji firmy na rynku18
. Design wymaga systemu wsparcia
jego wdrożenia i specjalistycznej wiedzy, wpływa na przemianę jakości
przestrzeni publicznej i usług, w tym komunikacji. Jest to narzędzie promocji nie
tylko produktu czy usługi, ale również regionu – element kształtowania
przestrzeni publicznej19
.
Regionalna Strategia Innowacji Województwa Śląskiego na lata 2013-
2020 realizowana jest poprzez pakiet metaprzedsięwzięć, zbudowanych
w wyniku powiązania zidentyfikowanych w pracach nad strategią
przedsięwzięć. Istotą przedsięwzięcia Design dla innowacji jest horyzontalne
wsparcie działań innowacyjnych w regionie poprzez wyposażenie podmiotów
sektora prywatnego i publicznego w kompetencje związane z projektowaniem
(szeroko rozumianym designem), co ma na celu podniesienie jakości usług
publicznych i prywatnych, a także wprowadzenia lepszych i bardziej
innowacyjnych produktów20
.
Najlepszym miejscem kształcenia przyszłych projektantów na terenie
Metropolii „Silesia” jest Akademia Sztuk Pięknych w Katowicach (ASP), która
rozpoczęła swoją działalność 1 września 2001 roku. W 1946 roku powstał
w Katowicach Oddział Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych we
Wrocławiu, włączony w roku 1952 do krakowskiej Akademii. W ramach jej
przez pół wieku katowicka szkoła budowała swoją tradycję, początkowo jako
Wydział Grafiki, a następnie filia ASP w Krakowie. Uczelnia współtworzyła
jedno z pierwszych w kraju centrów grafiki warsztatowej i projektowej.
Aktualnie Akademia Sztuk Pięknych w Katowicach kształci studentów na trzech
kierunkach studiów stacjonarnych: malarstwo, grafika, wzornictwo, daje też
możliwość studiów niestacjonarnych (licencjackich i magisterskich)21
.
Corocznie uczelnia przyjmuje około 80 studentów na studia dzienne i około 50
na studia wieczorowe.
Akademia Sztuk Pięknych w Katowicach jest partnerem projektu
„Design Silesia”. Jest to projekt systemowy Samorządu Województwa Śląskiego
zaplanowany do realizacji w ramach Poddziałania 8.2.2 Regionalne Strategie
Innowacji PO KL. Liderem przedsięwzięcia jest Urząd Marszałkowski (Wydział
Europejskiego Funduszu Społecznego), a drugim partnerem Śląski Zamek
Sztuki i Przedsiębiorczości w Cieszynie. Projekt promuje wykorzystanie designu
w rozwoju mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, zwłaszcza w zakresie
podnoszenia ich innowacyjności, a co za tym idzie konkurencyjności. Pokazuje
również jak efektywnym narzędziem potrafi być design w procesie
18
E. Gołebiowska, Wzornictwo na Śląsku w latach 1999-2010- dokument elektroniczny,
www.kongreskultury2010.pl/cms.php?getfile=22 [16.10.2010]. 19
http://design-silesia.pl/cele-i-zalozenia-projektu.php [16.10.2010]. 20
Regionalna Strategia Innowacji dla Województwa Śląskiego na lata 2013-2020-
dokument elektroniczny,
http://ris.slaskie.pl/pl/artykul/dokumenty_regionalne/1356089359/0/0 [01.04.2014]. 21
Na podstawie: http://www.studiujwkatowicach.pl/index.php/uczelnie/11-informacje-
ogolne/10-akademia-sztuk-piknych.html [16.10.2010].
132
kształtowania przestrzeni publicznej. Celem projektu jest stworzenie sieci
współpracy i wymiany informacji pomiędzy śląskimi przedsiębiorcami,
projektantami, przedstawicielami jednostek samorządu terytorialnego
i środowiskiem akademickim. Do tego celu prowadzić będą zaplanowane
w projekcie „Design Silesia” następujące działania:
cykle szkoleniowo-warsztatowe dla przedstawicieli wspomnianych
środowisk,
wizyty studyjne umożliwiające zapoznanie się z pomysłami
i rozwiązaniami wypracowanymi przez znaczące ośrodki europejskie
oraz wymianę dobrych praktyk,
liczne imprezy promujące design, jak konkurs „Śląska Rzecz”, wystawa
„Najlepsze projekty dyplomowe” czy warsztaty projektowe „Letnia
Szkoła Designu”.
Projekt promuje także społeczną funkcję designu jako narzędzia do stworzenia
wszystkim ludziom równych szans brania udziału we wszystkich dziedzinach
życia22
.
W ramach projektu „Design Silesia” zostało zrealizowane
przedsięwzięcie pn. „Designu do... usług! w przedsiębiorstwach”, którego
celem była promocja współczesnych metod projektowania usług (na bazie
metodologii service design) wśród przedsiębiorców i młodych projektantów
z terenu województwa śląskiego. Wypracowali oni wspólnie najlepsze dla
konkretnych firm rozwiązania, gotowe do wdrożenia23
:
dostosowanie oferty i przestrzeni księgarni do potrzeb chorzowskich
klientów,
przygotowanie usługi, jakie ma oferować szkoła rodzenia przy szpitalu
w Tychach,
zaprojektowanie sposobu komunikacji z klientem w firmie zajmującej się
budową energooszczędnych domów.
Program ten pozwolił poszerzyć kompetencje firm dzięki współpracy
z projektantami oraz umożliwił zdobycie doświadczenia młodym śląskim
dizajnerom.
Akademia Sztuk Pięknych bierze także udział w projekcie „Innowacyjny
dizajn lokomotywą śląskiej gospodarki. Sieć współpracy środowisk
akademickich z biznesem”. W projekcie uczestniczy także Uniwersytet
Ekonomiczny w Katowicach oraz Izba Rzemieślniczej Małej i Średniej
Przedsiębiorczości w Katowicach. Wszyscy razem tworzą komplementarny
zespół projektowy, w którym wiedza naukowców Uniwersytetu Ekonomicznego
o produkcie łączy się z praktycznymi umiejętnościami pracowników ASP
w zakresie projektowania wizerunku produktu w oparciu o bezpośrednie relacje
22
http://design-silesia.pl/cele-i-zalozenia-projektu.php [16.10.2010]. 23
http://www.design-silesia.pl/pl/strona/90-design...-do-uslug-w-przedsiebiorstwach
[15.05.2014].
133
z biznesem. Projekt współfinansowany jest ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
Celem projektu jest poprawa konkurencyjności firm działających
w regionie poprzez integrację środowiska biznesowego z naukowym. Działania
w ramach inicjatywy są ukierunkowane na zwiększenie świadomości
przedsiębiorców z korzyści związanych z dizajnem i stworzenie atrakcyjnej
oferty w jego zakresie. Pomogą w tym szkolenia, kursy oraz konferencje
tematyczne prowadzone przez specjalistów, a przede wszystkim portal
internetowy ułatwiający nawiązanie współpracy między projektantami
a firmami. Zakłada się, że sieć aktywnej współpracy zapewni poprawę
wykorzystania badań naukowych w praktyce poprzez ich absorpcję przez
środowisko gospodarcze. Oprócz działań ukierunkowanych na przedsiębiorców,
celem projektu jest także krzewienie przedsiębiorczości akademickiej poprzez
zwiększenie umiejętności naukowców w zakresie komercjalizacji ich wiedzy,
a także praktycznego wykorzystania prowadzonych badań naukowych. Również
studenci i absolwenci biorący udział w projekcie zdobędą wiedzę na temat
projektowania i wprowadzania produktu na rynek24
.
Podsumowanie
Jednym z podstawowych czynników rozwoju gospodarki i tworzenia
nowych miejsc pracy jest innowacyjność. Innowacyjność jest także jednym
z kluczowych obszarów działalności podejmowanej zgodnie z przesłankami
Strategii Lizbońskiej, według której głównym źródłem innowacyjności jest
działalność badawczo-rozwojowa (B+R).
Według Komisji Europejskiej wzornictwo jest podstawowym
narzędziem w procesach innowacyjnych, a tym samym przyczynia się do
podnoszenia konkurencyjności gospodarki. Jednym z celów Regionalnej
Strategii Innowacji Województwa Śląskiego jest promowanie wzornictwa
i projektowania użytkowego. Silne środowisko projektantów Metropolii
„Silesia” oraz duża liczba małych i średnich przedsiębiorstw sprzyja rozwojowi
wzornictwa przemysłowego. Natomiast zdobywanie specjalistycznej wiedzy
z zakresu wzornictwa możliwe jest dzięki Akademii Sztuk Pięknych
w Katowicach, która wykształciła wielu znanych projektantów odnoszących
sukcesy nie tylko w kraju, ale i zagranicą. Akademia Sztuk Pięknych jest także
partnerem w projektach, które mają na celu promowanie wykorzystywania
wzornictwa w rozwoju mikro, małych i średnich przedsiębiorstw oraz
w podnoszeniu ich innowacyjności.
Dynamiczny rozwój i ciągłe unowocześnianie tradycyjnych dziedzin
gospodarki, jak również wykreowanie nowych innowacyjnych jej gałęzi są
głównymi wyzwaniami jakie stoją przed współczesną gospodarką Metropolii
„Silesia”.
24
http://www.innowacyjny-dizajn.pl/flatpages/view/idea [16.10.2010].
134
Bibliografia:
1. Dane społeczno- gospodarcze- działalność innowacyjna, GUS, Warszawa
2005.
2. Daszkiewicz M., Jednostki badawczo-rozwojowe jako źródło
innowacyjności w gospodarce i pomoc dla małych i średnich
przedsiębiorstw, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa
2008 .
3. E. Gołebiowska, Wzornictwo na Śląsku w latach 1999-2010- dokument
elektroniczny, www.kongreskultury2010.pl/cms.php?getfile=22
[16.10.2010].
4. http://design-silesia.pl/cele-i-zalozenia-projektu.php [16.10.2010].
5. http://design-silesia.pl/cele-i-zalozenia-projektu.php [16.10.2010].
6. http://www.design-silesia.pl/pl/strona/90-design...-do-uslug-w-
przedsiebiorstwach
[15.05.2014].
7. http://ec.europa.eu/polska/news/100303_europa_2020_pl.htm [02.10.2010].
8. http://ris.slaskie.pl/?grupa=1&art=1135239871&kat=0_03&katrodzic=0
[17.10.2010].
9. http://www.gzm.org.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1
17&Itemid=70 [09.10.2010].
10. http://www.gzm.org.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1
18:cele&catid=26&Itemid=69 [09.10.2010].
11. http://www.gzm.org.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=9
4&Itemid=60 [17.10.2010].
12. http://www.innowacyjny-dizajn.pl/flatpages/view/idea [16.10.2010].
13. http://www.stim.org.pl/czym_jest_innowacja/ [02.10.2010].
14. http://www.studiujwkatowicach.pl/index.php/uczelnie/11-informacje-
ogolne/10-akademia-sztuk-piknych.html [16.10.2010].
15. Innowacje a konkurencyjność gospodarki. pod red. M. Ciska, Monografie nr
82, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2007.
16. Innowacyjność jako czynnik podnoszenia konkurencyjności przedsiębiorstw
i regionów na jednolitym rynku europejskim, pod red. J. Otto, R.
Stanisławskiego, A. Maciaszczyk, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej,
Łódź 2007.
17. Janasz W., Kozioł K., Determinanty działalności innowacyjnej
przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007.
18. Kopaliński W., Słownik wyrazów i zwrotów obcojęzycznych z almanachem,
„Świat Książki”, Warszawa 2000.
19. Kowalak B., Konkurencyjna Gospodarka. Innowacje – Infrastruktura –
Mechanizmy Rozwoju, Wydawnictwo Instytutu Technologii i Eksploatacji –
PIB, Warszawa-Radom 2006.
20. Nowoczesny Śląsk, red. R. Orpych, Urząd Marszałkowski Województwa
Śląskiego, Katowice 2007.
135
21. Regionalna Strategia Innowacji Województwa Śląskiego na lata 2003-2013-
dokument elektroniczny,
http://ris.slaskie.pl/zalaczniki/2005/12/22/1135285109.pdf [17.10.2010].
22. Regionalna Strategia Innowacji Województwa Śląskiego na lata 2013-2020-
dokument
elektroniczny,http://ris.slaskie.pl/pl/artykul/dokumenty_regionalne/1356089
359/0/0 [01.04.2014].
23. Sprawozdanie roczne z realizacji Regionalnego Programu Operacyjnego
Województwa Śląskiego na lata 2007-2013 w roku 2012- dokument
elektroniczny, http://rpo.slaskie.pl/?grupa=1&art=1348040534&id_m=24
[01.04.2014].
24. Świtalski W., Innowacje i konkurencyjność, Wydawnictwo Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2005.
Streszczenie
Jednym z podstawowych czynników rozwoju gospodarki i tworzenia
nowych miejsc pracy jest innowacyjność. Innowacyjność jest także jednym
z kluczowych obszarów działalności podejmowanej zgodnie z przesłankami
Strategii Lizbońskiej, według której głównym źródłem innowacyjności jest
działalność badawczo-rozwojowa (B+R). Opracowanie i wdrożenie Regionalnej
Strategii Innowacji Województwa Śląskiego przyczynia się do zwiększenia
innowacyjności w regionie. Regionalna Strategia Innowacji Województwa
Śląskiego ukierunkowana jest m. in. na promowanie wzornictwa i projektowania
użytkowego. Silne środowisko projektantów Metropolii „Silesia” oraz duża
liczba małych i średnich przedsiębiorstw sprzyja rozwojowi wzornictwa
przemysłowego.
Summary
The importance of industrial design in the development and innovation
of the Silesian Voivodship with particular emphasis on the Upper Silesian
Metropolitan Union.
One of the basic factors of economic growth and creation of workplaces
is innovation. Innovation is also one of the key scope of activities undertaken in
accordance with the conditions of the Lisbon Strategy, according to which the
main source of innovation is research and development (R & D). Development
and implementation of the Regional Innovation Strategy of Silesian Voivodship
helps to increase innovation in the region. Regional Innovation Strategy of
Silesian Voivodship is focused, among others. for promotion of the design and
product development. Strong design community of the "Silesia" Metropolis and
a large number of small and medium-sized enterprises conducive to the
development of industrial design.
137
Marcin Budziński
ROZWÓJ OFERTY EDUKACYJNEJ GWSP
Górnośląska Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości im. Karola Goduli
w Chorzowie posiada obecnie w swojej ofercie trzy kierunki studiów
pierwszego stopnia, które są unikatowe w skali kraju. Każdy z nich realizowany
jest w profilu praktycznym, we współpracy z otoczeniem społeczno-
gospodarczym Uczelni.
Kierunek „Modern business – zarządzanie i rachunkowość” został
utworzony w 2013 roku jako innowacyjny rozwój oferty studiów
ekonomicznych prowadzonych do tej pory na kierunkach „Zarządzanie” oraz
„Finanse i rachunkowość”. Najczęściej wybieranymi specjalnościami na tym
kierunku są:
Zarządzanie firmą i zasobami ludzkimi,
Rachunkowość i zarządzanie finansowe,
Logistyka, dystrybucja i sprzedaż,
Psychologia menedżerska,
Event management – animacja kultury, rekreacji i turystyki
lotniczej.
Ponadto w ofercie kierunku pojawiły się także trzy nowe specjalności,
a mianowicie:
Nowoczesny marketing - reklama, sprzedaż, PR,
Kadry i płace,
Menadżer i firma na rynkach międzynarodowych.
Partnerskie relacje Uczelni ze środowiskiem artystycznym skupionym
wokół Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach zaowocowały w 2012 roku
uruchomieniem studiów na kierunku Gry i Grafika Interaktywna (GiGi). Ich
oferta jest mariażem wiedzy, umiejętności i kompetencji, głównie z zakresu
nauk artystycznych, społecznych, technicznych. Ponad dwukrotnie większe
zainteresowanie ofertą wśród studentów rozpoczynających naukę w 2013 roku
w stosunku do roku wcześniejszego potwierdza wysoką jakość i praktyczny
wymiar studiowania na kierunku GiGi. Najbardziej popularnymi
specjalnościami jest „Grafika w GiGi” oraz „Projektowanie w GiGi”.
Z ŻYCIA SZKOŁY
138
Najnowszą częścią oferty uczelni są studia o profilu praktycznym na kierunku
„Terapia artystyczna” umiejscowione w obszarach nauk o sztuce, nauk o
zdrowiu i nauk społecznych. Wychodzą one naprzeciw osobom
zainteresowanym zdrowym, świadomym stylem życia opartym m.in. na
umiejętnej ekspresji i twórczym myśleniu sprzyjającym skutecznej profilaktyce
zdrowotnej, jak i tym którzy w otaczającej nas naturze poszukują mechanizmów
przywracających witalność, harmonijną równowagę zdrowego umysłu, ciała,
ducha i środowiska człowieka. Ponieważ zgodę na prowadzenie kierunku
Uczelnia otrzymała w listopadzie 2013 roku, pierwszy nabór na studia jest
przeprowadzany w roku 2014. Studenci mają możliwość studiowania na
specjalnościach arteterapia oraz naturoterapia.
139
Arkadiusz Wawreczko
X REGIONALNA OLIMPIADA WIEDZY
O PRZEDSIĘBIORCZOŚCI
Fundacja Edukacji Przedsiębiorczej oraz Górnośląska Wyższa Szkoła
Przedsiębiorczości im. Karola Goduli w Chorzowie, w okresie od 1 września
2013 roku do 31 grudnia 2013 roku realizowały projekt edukacyjny pn. X
Regionalna Olimpiada Wiedzy o Przedsiębiorczości. Była to druga edycja
Olimpiady dofinansowana przez Narodowy Bank Polski. W projekcie wzięło
udział 720 uczniów śląskich szkół ponadgimnazjalnych. W pierwszym etapie, w
każdej zgłoszonej szkole odbył się warsztat z wykorzystaniem metody moderacji
wizualnej, podczas którego uczestnicy kreowali koncepcje działalności
gospodarczych. W wyniku eliminacji na każdym warsztacie wybrano jeden
zespół, którego członkowie powinni wypełnić a następnie przesłać.
Szczegółowy opis działalności gospodarczej i wziąć w ten sposób udział w II
etapie. Łącznie pod obrady komisji oceniającej skierowano 25 takich opisów.
Finał Olimpiady odbył się 16 grudnia 2013 roku w siedzibie Fundacji
Edukacji Przedsiębiorczej oraz Górnośląskiej Wyższej Szkoły
Przedsiębiorczości im. Karola Goduli. Wzięło w nim udział 30 uczniów z 10
szkół ponadgimnazjalnych z obszaru województwa śląskiego. Podczas finału 10
najlepszych zespołów publicznie zaprezentowało szczegółowe koncepcje
działalności gospodarczej. I miejsce zajęli uczniowie reprezentujący Zespół
Szkół Ekonomicznych w Chorzowie, którzy opracowali biznes opierający się na
wyrobie i sprzedaży świeżych sałatek, kanapek i innych produktów, II miejsce
zajęła reprezentacja z Zespołu Szkół nr 5 w Rudzie Śląskiej, której pomysłem
było wytwarzanie i sprzedaż luster przyszłości, zaś III przedstawiciele Zespołu
Szkół Technicznych w Mikołowie z pomysłem prowadzenia winiarni. Każdy
uczestnik finału otrzymał nagrodę rzeczową oraz pamiątkowe dyplomy. Ponadto
GWSP wręczyła każdemu uczestnikowi certyfikat pozwalający na uzyskanie
obniżki czesnego, w przypadku rozpoczęcia studiów na naszej uczelni.
141
Magdalena Biegusiewicz
WYDARZENIA W GWSP
W kalendarzu roku GWSP Chorzów pojawiły się nowe wydarzenia.
Odbyły się już dwie edycje Dnia Gier - imprezy skierowanej do fanów gier
planszowych, która jednocześnie służyła promocji kierunku Gry i Grafika
Interaktywna. Dzięki kontaktom z Młodzieżowym Domem Kultury w Gliwicach
była możliwość pożyczenia kilkudziesięciu tytułów gier planszowych, dla dzieci
i dorosłych. Sama idea Dnia Gier polega na bezpłatnym graniu, spędzaniu czasu
ze znajomymi w sposób nietuzinkowy a zarazem przyjemny.
Ponownie GWSP Chorzów brało udział w Festiwalu Nauki
w Chorzowie - inicjatywie Urzędu Miasta Chorzów. 23 marca 2013 roku
Festiwal rozpoczął się wykładem „Jak stworzyć własną grę komputerową”,
następnie równolegle odbyły się 4 warsztaty dla młodzieży ponadgimnazjalnej:
„Gra giełdowa”, „Gra rynkowa”, „Gra reklamowa” oraz „Organizujemy grę
terenową”. Ostatnia edycja Festiwalu Nauki odbyła się 1 kwietnia 2014 roku
i także dotyczyła tematyki gier. Wykład nosił tytuł „Gry i projekty edukacyjne”.
Warsztaty podczas ostatniej edycji Festiwalu Nauki były rozgrywką w grę
„Słowotwórca”, która została wykreowana przez Dział Promocji i PR
Górnośląskiej Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości.
W październiku 2013 roku odbyła się też pierwsza konferencja
z arteterapii „Arteterapia. Sztuka w terapii, rozwoju i edukacji”, która cieszyła
się dużym zainteresowaniem. GWSP odwiedziło tego dnia ok. 200 osób.
Wydarzenie składało się z części plenarnej, równolegle odbywających się paneli
dyskusyjnych i kilkunastu warsztatów. Każdy z uczestników mógł wziąć udział
w jednym panelu oraz w dwóch warsztatach. Kolejna edycja odbyła się 27
kwietnia 2014 roku, jej tematem było „Zdrowie poprzez sztukę”. Udział w niej
wzięło ok. 150 osób. Podobnie jak w roku poprzednim w czasie konferencji
uczestnicy brali udział w części plenarnej, panelach dyskusyjnych
i warsztatach. Najliczniejszą grupą uczestniczącą w konferencji byli
nauczyciele.
Ważnym wydarzeniem dla GWSP jest współorganizacja gry miejskiej
„Ludzie-drogowskazy: Henryk Sławik”, która będzie miała dwie edycje.
Pierwsza odbyła się 13 czerwca 2014 roku w Katowicach, kolejna 19 września
2014 roku w Jastrzębiu Zdroju. GWSP odpowiedzialne jest za warsztaty,
aspekty technicznie gry, w tym stworzenie strony internetowej gry, plakatu
promującego wydarzenie oraz obsługę techniczna podczas gier.
Aktualnie prowadzone są działania promocyjne służące rekrutacji na
trzech kierunkach: Modern Business-Zarządzanie i Rachunkowość, Gry
i Grafika Interaktywną oraz Terapia Artystyczna.
142
Współpraca Uczelni z firmami w roku akademickim 2013/2014 została
poszerzona o 3 nowe porozumienia. Są nimi: Sleepness Clinic, Zakład Badań
i Atestacji ZETOM im. Prof. F. Stauba i Frodo. Sleepness Cinick oraz Frodo
zostało zawarte w obrębie kierunku Gry i grafika interaktywna, ZETOM
w obrębie Modern Business-u.
143
INFORMACJE O AUTORACH
Krystyna Serafin Doktor, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach - Katedra Zarządzania
Przedsiębiorstwem, Górnośląska Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości
w Chorzowie – Departament Przedsiębiorczości i Zarządzania. Działalność
naukowa i dydaktyczna skupia się wokół zagadnień związanych z zarządzaniem
zasobami ludzkimi. Obszary zainteresowania to także etyka biznesu, społeczna
odpowiedzialność organizacji i kultura organizacyjna
Sebastian Koczy Doktor nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki. Absolwent wydziału
Automatyki Elektroniki i Informatyki Politechniki Śląskiej w Gliwicach,
kierunku Automatyka i Robotyka oraz Studium Pedagogicznego w Ośrodku
Badań i Doskonalenia Dydaktyki, a także studiów podyplomowych
z Technologii Informacyjnej i Informatyki w Szkole. Obecnie pełni funkcję
dziekana Wydziału Zamiejscowego w Zabrzu Szkoły Wyższej im. Bogdana
Jańskiego w Warszawie. Nauczyciel akademicki. Konsultant Regionalnych
Ośrodków Metodyczno-Edukacyjnych. Egzaminator Europejskiego Certyfikatu
Umiejętności Komputerowych - ECDL oraz E-Citizen z ramienia Polskiego
Towarzystwa Informatycznego. Autor publikacji o charakterze naukowo-
dydaktycznym. Uczestnik licznych krajowych i międzynarodowych konferencji
naukowych, sympozjów i seminariów.
Agnieszka Wloka Doktorantka psychologii na Wydziale Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu
Śląskiego w Katowicach. Zainteresowania badawcze autorki oscylują wokół
problematyki religijności i jakości życia jednostki, stąd podejmowanie tematów
z zakresu psychologii różnic indywidualnych oraz psychologii społecznej.
Pracuje jako nauczyciel i psycholog przedszkolny, w związku z podwójnym
wykształceniem – psychologicznym i pedagogicznym. Poza tym prowadzi
zajęcia ćwiczeniowe z zakresu psychologii ogólnej i psychologii kształcenia.
Jan Czempas Doktor. GWSP, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach (Katedra Inwestycji i
Nieruchomości). Zajmuje się oceną sytuacji finansowej jednostek samorządu
terytorialnego i ich skłonności do inwestowania. Autor pracy Skłonność do
inwestowania w gminach na przykładzie dużych miast województwa śląskiego
w latach 2004-2010 oraz licznych artykułów m.in. w „Finansach Komunalnych”
i „Wiadomościach Statystycznych”; redaktor statystyczny w Dziale Czasopism
wydawnictwa Wolters Kluwer Polska.
144
Radosław Cyran Doktor, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, adiunkt w Katedrze Badań
Strategicznych i Regionalnych, działalność naukowa i dydaktyczna związana
z problematyką mieszkalnictwa i zarządzania nieruchomościami, autor
kilkunastu projektów Strategii Mieszkaniowych przygotowanych dla gmin
w całej Polsce, ekspert Związku Miast Polskich z zakresu komunalnej
gospodarki mieszkaniowej
Bożena Gajdzik Doktor, w sferze naukowej zajmuje się zagadnieniami restrukturyzacji
przemysłu, a w szczególności przedsiębiorstw hutniczych. Jest pracownikiem
Politechniki Śląskiej. Wynikiem jej badań naukowych jest monografia:
Przedsiębiorstwo hutnicze po restrukturyzacji, Wydawnictwo Politechniki
Śląskiej, Gliwice 2009
Rafał Muster Doktor, socjolog, adiunkt w Zakładzie Socjologii Organizacji, Gospodarki
i Metodologii Badań Społecznych Instytutu Socjologii Uniwersytetu Śląskiego.
Koordynator merytoryczny i uczestnik licznych projektów badawczych - także
współfinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
związanych z analizami procesów zachodzących na regionalnych rynkach
pracy. Autor kilkudziesięciu artykułów z zakresu prognozowania sytuacji na
rynku pracy oraz zarządzania zasobami ludzkimi - publikowanych m.in.
w Humanizacji Pracy, Polityce Społecznej, Studiach Socjologicznych,
czy Zarządzaniu Zasobami Ludzkimi
Ewa Michalik Doktor nauk ekonomicznych w zakresie ekonomii. Zajmuje się zagadnieniami
związanymi z marketingiem terytorialnym, public relations oraz wizerunkiem
regionów. Autorka kilkunastu publikacji naukowych z zakresu marketingu
terytorialnego oraz rozwoju regionalnego. Współpracuje z Górnośląską Wyższą
Szkołą Przedsiębiorczości im. Karola Goduli w Chorzowie. Posiada
doświadczenie w prowadzeniu zajęć dydaktycznych z zakresu ekonomii,
marketingu oraz badań rynkowych i marketingowych. Absolwent Asystenckich
Warsztatów Pedagogicznych prowadzonych przez Uniwersytet Ekonomiczny
w Katowicach oraz licznych szkoleń z zakresu rozwoju regionalnego.
Współautor podręcznika pt: „Poradnik dydaktyka szkoły wyższej”. Pracownik
Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego w Wydziale Rozwoju
Regionalnego.
145
CONTENS
EDITORIAL WORD……………………………………………………5
THEORETICAL AND METHODOLOGICAL PAPERS……..….……7
Krystyna Serafin
Stress in the organizational perspective………………..………...…..…7
Sebastian Koczy
IT systems application in company managing………….………..….…21
Agnieszka Wloka
Crisis as a multifaceted notion. Crisis as a chance for change.…..…….33
PAPERS AND RESEARCH PROJECTS……………………..……….49
Jan Czempas
Share of territorial goverment units in PIT and CIT as
a consequence of local entrepreneurship on the example
of cities functioning as districts in Silesian province………...…....…..49
Radosław Cyran
From deficit to flats surplus – evolution of housing
conditions in Poland……………………………………………….…...69
Bożena Gajdzik
A perfect enterprise In context of components of world
class manufacture (WCM) ……………………………………………..87
Rafał Muster
The movement of people due to work commuting.
The analysis of the phenomenon on the local labour market…..………113
Ewa Michalik
The meaning of industrial design within the innovation
development of Silesian province with a special consideration
of Górnośląski Związek Metropolitalny
(Upper Silesian Metropolitan Union)……………………………….…123
146
ACADEMY’S LIFE……………………………………………..……137
Marcin Budziński
Development of the Academy’s educational offer ……………...……137
Arkadiusz Wawreczko
The 10th Regional Enterpreneurship Competition………………..….139
Magdalena Biegusiewicz
Events in USAE………………………………………………..…..….141
ABOUT AUTHORS…………………………………………...….….143
CONTENS……………………………………………………………145
top related