giza-gaixotzearen psikosoziologia...erantzukizuna dute, eta, osasunak pertsonaren ongizate fisiko,...
Post on 01-Feb-2021
5 Views
Preview:
TRANSCRIPT
-
Liburu honek UPV/EHUko Euskararen Arloko Errektoreordetzaren dirulaguntza jaso du
Giza-gaixotzearen psikosoziologia
Leire Erkoreka González Marta Arrasate Gil
EUSKARAREN ARLOKO ERREKTOREORDETZAREN
SARE ARGITALPENA
ISBN: 978-84-9082-368-2
-
- 1 -
GIZA-GAIXOTZEAREN PSIKOSOZIOLOGIA
Testugile nagusia: Leire Erkoreka González
Irakasle laguntzailea
Psikiatria arloa. Neurozientziak Saila.
Testugile laguntzailea: Marta Arrasate Gil
Irakasle laguntzailea
Psikiatria arloa. Neurozientziak Saila.
Euskarazko ikasmaterialgintza sustatzeko 2014ko deialdia
-
- 2 -
AURREKARIAK
Garatu dugun ikasmateriala Fisioterapia graduko lehen mailako ikasleentzat
eginda dago. Alde batetik, Fisioterapia Euskal Herriko Unibertsitateko gradu
berrienetariko bat izanik, ikasleek duten berezko materiala urria delako oraindik.
Euskarazko ikasleen kasuan, gainera, eskasia hori are nabarmenagoa da,
gradua euskaraz eskaintzen duen unibertsitate bakarra delako.
Bestalde, Fisioterapiako ikasleentzat bereiziki sortutako Psikosoziologia edo
Psikologia Medikoko testuak ez dira ugariak beste hizkuntza batzuetan ere,
Estatuko unibertsitate guztietan irakasgai hau oinarrizkoa edo nahitaezkoa den
arren. Gehienetan, irakasleek irakasgaiko apunteak egiteko, Psikologia
orokorreko edo Medikuntzako ikasleek erabiltzen dituzten Psikologia Medikoko
liburuak hartu behar dituzte erreferentzia-testutzat, eta, hala, Fisioterapiaren
ñabardurak bigarren mailan geratzen dira sarritan. Izan ere, gai batzuk
Medikuntzarako eta Fisioterapiarako komunak izan daitezkeen arren
(Psikologia Ebolutiboa, Psikopatologia, Psikoterapia eskolak…), beste asko
ikuspegi ezberdin batetik landu behar lirateke, bi diziplina hauek
pazientearekiko harremanean dituzten ezberdintasunak aintzat harturik.
Ikasmateriala sortzerakoan, Psikologia eta Psikopatologiako testu orokorrez
gain, fisioterapeutentzat espezifikoki sortutako Psikosoziologiako testu
bakarrenetarikoa bat erabili dugu, French-en eta Sim-en Physiotherapy: A
Psychosocial Approach.
Hori guztia dela eta, gure azken helburua hurrengo urteetan zehar
Fisioterapiako ikasleentzat bereiziki sortutako Psikosoziologiako ikasmaterial
orokor osoa sortzea izango bada ere, espezifikoki era ezberdinean landu
beharreko gai horiek biltzen dituen ikasmateriala sortu dugu, lehen pauso
moduan, eta bi modulutan banatu dugun “giza gaixotzearen
psikosoziologia”ren barruan batu dugu.
-
- 3 -
AURKIBIDEA
OSASUNAREN ETA GAIXOTASUNAREN IZAERA 6
1. SARRERA 6
2. OSASUNA ETA GAIXOTASUNA 8
2.1. Osasuna eta gaixotasuna. Definizioak 8
2.2. Osasun-ereduak eta osasunean eragina duten faktoreak 9
2.3. Osasun-hezkuntza 11
2.4. Fisioterapeutaren esku-hartzea 11
3. GAIXOAREN ESPERIENTZIA SUBJEKTIBOA GAIXOTASUNA REN
AURREAN 13
3.1. Sarrera 13
3.2 Gaixotasunari aurre egitea 13
3.3 Gaixotasun akutua eta kronikoa 15
3.4 Gaixotasunaren esperientzia subjektiboa 16
3.5. Sentimendu negatiboak eta atsekabea 17
3.6. Gaixotasunaren esperientziaren alde positiboak 18
3.7. Gaixotasunaren esperientzia prozesu gisa 19
FISIOTERAPIA PSIKOLOGIKOA 21
4. GIZA GAIXOTZEAREN ALDAGAI PSIKOLOGIKOAK. GAIXOTASUNAREN
ALDERDI KULTURALAK 21
4.1. Sarrera 21
4.2. Giza gaixotzearen aldagai psikologikoak 21
4.2.1 Sineskerak 22
4.2.2 Jarrerak 23
4.2.3 Baloreak 24
4.3. Alderdi kulturalak: kultura, taldeak eta sostengu soziala 25
4.3.1. Kultura 25
4.3.2. Taldeak eta osasuna: sostengu soziala 27
-
- 4 -
5. ESTRES KONTZEPTUA ETA HAREN ERLAZIOA ASALDURA
PSIKOSOMATIKOEKIN 29
5.1. Definizioa 29
5.2. Egoera estresagarriak 30
5.3. Estresaren ondorioak osasunean 31
5.4. Nahaste somatomorfoak 33
5.4.1 Somatizazio-nahasmendua 33
5.4.2 Konbertsio-nahasmendua 34
5.4.3. Hipokondria 35
5.4.4. Gorputz-asaldura dismorfikoa 35
5.4.5. Minagatiko nahastea 35
6. MINA 37
6.1. Minaren definizioa 37
6.2. Minaren psikologia 38
6.2.1. Minaren eredu dimentsioaniztuna 38
6.2.2. Minaren aldagai psikologikoak 40
6.2.3. Kognizioa 41
6.2.4. Sintesia: estres- eta larritasun-eredu inklusiboa 42
6.3. Minaren soziologia 43
6.4. Fibromialgia 45
7. GENERO-INDARKERIAREKIN ERLAZIONATUTAKO ALDAGAI
PSIKOSOZIALAK 47
7.1. Definizioa. Biolentzia motak eta garapena 47
7.2. Arrisku-faktoreak 48
7.3. Epidemiologia 49
7.4. Ondorioak 51
7.5. Gizartea, osasun-sistema eta genero-indarkeria 52
8. ZAINKETA ARINGARRIAK ETA PSIKOONKOLOGIA 54
8.1. Sarrera 54
8.2. Gaixoa eta heriotza. Erantzun psikologikoa 54
-
- 5 -
8.2. Harreman terapeutikoa 56
8.3. Esku-hartze terapeutikoak gaixo terminalekin 57
9. FISIOTERAPEUTARI DAGOZKION ZENBAIT GAIXOTASUNEN
GERTURAKETA NEUROPSIKOLOGIKOA 59
9.1. Sarrera 59
9.2. Hartutako min zerebrala 59
9.3. Traumatismo kraneoentzefalikoa 60
9.4. Istripu zerebrobaskularra 61
9.5. Esklerosi anizkoitza 62
10. BIBLIOGRAFIA 64
-
- 6 -
OSASUNAREN ETA GAIXOTASUNAREN IZAERA
1. SARRERA
Azken urteotan, osasunaren, gaixotasunaren eta desgaitasunaren inguruko
alderdi psikologiko, soziologiko eta kulturalei buruzko interesa handitu egin da.
Interes-handitze hori osasun-lanbide guztietan ikusi da, baita fisioterapian ere.
Arrazoiak ugariak dira, baina azpimarratzekoa litzateke gaixoek gero eta parte-
hartze handiagoa dutela beren gaixotasunaren tratamenduan; alde batetik,
osasun-sistemek gaixoaren autonomia sustatzen dutelako eta, beste alde
batetik, gizartearen prestakuntza maila, jarrera eta eskakizunak aldatuz joan
direnez gero, gaixoek informazio gehiago jaso eta erabaki terapeutikoetan iritzia
izan nahi dutelako. Osasun-profesionalok, beraz, gaixoekin gero eta interakzio
sakonagoa dugu, eta horrek nahitaezkoa egiten du pertsonen alderdi
psikologiko eta soziologikoak ezagutu eta kontuan hartzea gure lana ondo bete
ahal izateko.
Fisioterapeutek, esku-hartze fisikoen bitartez, gaixoen osasuna hobetzeko
erantzukizuna dute, eta, osasunak pertsonaren ongizate fisiko, psikologiko eta
soziala hartzen duen heinean, ikasgai honetan landuko ditugun alderdi
psikologiko eta sozialak beren eguneroko jardueran sartu behar lituzkete. Izan
ere, Erresuma Batuko Chartered Society of Physiotherapyk esplizituki dio
fisioterapeuten prestakuntzak honako gaitasun hauek landu behar lituzkeela:
- Osasuna eta ongizatea sustatu
- Berdintasuna bultzatu
- Ebidentziak bilatu eta jakintza eguneratuak aplikatu
- Eskakizun-aldaketei erantzun
- Pazienteekin elkarlanean jardun
- Teoria soziala ulertu
- Indarrean dauden politika eta lege sanitarioak ezagutu
- Berebiziko garrantzia eman gaixoaren esperientziari
-
- 7 -
Beraz, alderdi psikosozialak fisioterapeutaren lanaren testuinguruaren parte
dira, eta, gainera, sakonki eragiten dute fisioterapiaren jardueran, hala nola
minaren bizipen ezberdinak azalduz eta fisioterapeuta-gaixo harremanean izan
daitezkeen dinamikak ulertzen lagunduz.
Bukatzeko, fisioterapeuten lanarekin estuki lotuta egongo diren kontzeptu
batzuk aipatuko ditugu, gaixotasun baten eragin fisiko eta psikosozialaren
arteko zubia argi erakusten dutenak: urritasuna, desgaitasuna eta
minusbaliotasuna. Gaixotasun batek sortzen duen urritasuna arazo fisikoak
maila organikoan duen eragina da, adibidez, esklerosi anizkoitzaren ondorioz
goiko gorputz-adar baten mugikortasun-arazoa izatea. Desgaitasuna, bestalde,
etekin funtzionalarekin lotuta dago, maila pertsonalean duen eraginarekin, eta
urritasun horrek eguneroko jardueretan sortzen dituen arazoak dira (adibidez,
jateko edo norbere burua garbitzeko mugatuta egotea). Azkenik,
minusbaliotasuna maila sozialean duen eraginarekin dago lotuta, hau da, lan-
arloa edo beste pertsonekiko harremanak edozein neurritan mugatzearekin.
Aurreko kasua hartuta, gaixoak ordenagailuekin lan egingo balu, edo bere
denbora-pasa tenisean jokatzea izango balitz, jarduera horietan pairatuko
lukeen muga.
-
- 8 -
2. OSASUNA ETA GAIXOTASUNA
2.1. Osasuna eta gaixotasuna. Definizioak
Munduko Osasun Erakundeak (WHO) guztizko ongizate fisiko, mental eta
sozial moduan deskribatzen du osasuna, eta ez bakarrik gaixotasun edo
ezinegon gabezia gisa. Deskribapen horrek, osasunaren zenbait alderdi hartzen
baditu ere, osasunaren ideia utopikoa planteatzen du. Gaixotasuna, era berean,
ezinegonarekin lotzen du, eta gaixotasunaren deskripzioa egiterakoan ere,
zalantzak planteatzen ditu: estresa, pertsona batzuentzat, jasanezina da eta
beste batzuek bizimoduaren parte normaltzat dute; horren arabera, badago
esaterik estresa gaixotasuna den ala ez? Edo desgaitasun kroniko bat duen
pertsona osasuntsu senti liteke? Hala ere, WHOk egiten duen deskribapena,
osasuntsu egotea ia ezinezko bihurtzen duen arren, osasunaren kutsu
subjektiboa batzen saiatzen da, lesio gabezian edo kalte fisikoan oinarritutako
beste kontzepzio batzuetatik urrunduz. Izan ere, argi dago egoera bera dela eta
pertsona bakoitzak ongizate eta osasun-pertzepzioaren maila ezberdina izan
ditzakeela.
Maila sozialean, osasuna neurtzea zaila denez, arruntena zeharkako neurriak
erabiltzea da, besteak beste, hilkortasun-tasak, bizi-itxaropena, umeen
hilkortasun-tasak edota arrazoi espezifikoengatiko heriotza-datuak. Horien
arabera, eta, batez ere, bizi-itxaropenari buruzko datuak kontuan izanda,
esango genuke gizartearen osasun maila azken urteetan nabarmenki hobetu
dela. Munduko herrialdeen artean ezberdintasun nabariak dauden arren, bizi-
itxaropena handitzea mundu osoko joera da.
Bizi-itxaropenean, osasun-sistemaren garapenak eta bizimodu ereduek eragin
sakona dute. Nabarmentzekoa da, hala ere, herrialde baten barruan eta, noski,
herrialdeen artean dagoen aldakortasuna. Japonian, bizi-itxaropena 80 urtetik
gorakoa da, eta, Mozambiken, berriz, 40 urte ingurukoa da. Hiltzeko arrazoiak,
gainera, oso ezberdinak dira: herrialde garatuetan, kardiopatia iskemikoa, arazo
zerebrobaskularrak eta kantzerra arrazoi nagusienen artean daude; garapen-
bidean dauden herrialdeetan, berriz, gaixotasun kutsakorrak, arazo perinatalak
-
- 9 -
eta elikadura-defizitak jarraitzen dute heriotza-arrazoi garrantzitsuenen artean
egoten. Herrialde beraren barruan, gainera, aldeak ikusten dira maila
sozioekonomiko ezberdinetako pertsonen artean ere. Oro har, maila
sozioekonomiko baxuko pertsonek osasun-arazo gehiago eta bizi-itxaropen
txikiagoa dute, eta ezberdintasun horiek umeen adin-taldeetatik bertatik ikusten
dira.
Bizi ditugun urte horietako osasun-kalitatea ere aipatzeko puntu bat da, hau da,
morbilitatea eta, batez ere, gaixotasun bat jasaten duen pertsonak bere osasun-
egoeraren inguruan duen bizipena. Hau da, gizarte baten bizi-itxaropena
handitzeak gizarte horren osasun maila hobetu dela esan nahi du? “Osasun
txarra”ri buruzko datuak batzea, gainera, askoz zailagoa da, kontzeptu hori
guztiz subjektiboa baita.
2.2. Osasun-ereduak eta osasunean eragina duten faktoreak
Osasun-ereduetan dauden ezberdintasun eta aldakortasunek arrazoi asko izan
ditzakete. Hasteko, datuak batzeko erabiltzen den metodologia, bai datuak
erregistratzeko erabiltzen den izendapena, baita, adibidez, klase sozialen
artean hautemandako ezberdintasunetan egon litezkeen laginen
adierazgarritasun-eza ere. Hala ere, oro har, ezberdintasun horiek egon
badirela baieztatzen dute ikerlari gehienek, eta defendatzen dute osasunaren
eta osasun txarren ereduak faktore biologiko, psikologiko, sozial, politiko,
ekonomiko, kultural eta anbientalen arteko interakzio konplexuaren ondorio
direla.
Bizimodu-ereduek, besteak beste,tabakismoak eta sedentarismoak, batez ere,
eragin handia dute giza taldeen osasun mailan. Lehen aipatu dugun maila
sozioekonomikoen arteko bizi-itxaropen eta osasun-arazoen aldeak, kasurako,
maila sozioekonomikoen artean dagoen elikadura-kalitate edo tabakismo-
tasekin lotuta egon litezke. Erresuma Batuan, adibidez, Osasun Sailak eginiko
datu-bilketek erakutsi zuten kualifikazio gabeko langileen arteko tabakismo-tasa
langile profesionalena baino hiru bider altuagoa zela. Eta ohitura ez-osasungarri
horiek edukitzeko erabakia libreki edo beste faktore batzuek baldintzatuta
-
- 10 -
hartzen dute? Datuek, era berean, azken hori babesten dute; izan ere, erretzea,
adibidez, egoera zail batean atseden hartzeko aukera izan daiteke.
Hala ere, jakina da pertsona batzuek egoera zailei aurre egiteko eta moldatzeko
gaitasun handiagoa dutela; faktore pertsonalek, beraz, sozioekonomikoekin
interakzioa dutela .
Osasun-sistema da osasunean eragina duen beste faktore bat . Alde batetik,
osasun-sistemaren garapen mailak, eta, bestetik, eskuragarritasunak izango
dute eragina. Medikuntzaren aurrerapenek arazo askoren ia
desagerpenerainoko gutxitzea ekarri dute, herrialde garatuetan tuberkulosia eta
beste gaixotasun kutsakor askorekin gertatu izan den moduan. Emakumeen
erditzeagatiko heriotza eta jaioberrien hilkortasun-tasen gutxitzea ere horren
ondorio lirateke. Hala ere, Medikuntzaren aurrerapenek ekarri duten osasun-
hobekuntza zalantzatan ipintzen dutenak ere badaude. Horren ildoan doaz
“McKeown-en hipotesia”, tuberkulosiaren gutxipena elikaduraren eta egoera
sozialari esker batez ere gertatu dela baitio, eta Ivan Illich-en ekarpenak. Azken
horrek iatrogenia kontzeptua aztertu zuen. Haren aburuz, esku-hartze medikoak
osasun txarraren erantzule dira kasu askotan, tratamenduen albo-ondorio
zuzen edo zeharkakoen bidez (iatrogenia klinikoa). Zentzu zabalagoan,
Medikuntzak medikalizazioaren bitartez gaixotasuna sustatzen duela ere badio
(iatrogenia soziala), eta gizabanakoak beren gaixotasun eta heriotzari aurre
egiteko ezgaitzen dituela (iatrogenia kulturala).
Ikuspegi biomedikoaren mugak onartu izanak osasun publikoaren eta politika
sozialen garrantzia nabarmendu du, bai osasunaren eredu biopsikosozialaren
gailentzea ere. Gaur egun onartzen da osasunean faktore biologikoez gain
pertsonalek eta sozialek eragiten dutela eta gizartearen osasuna hobetu eta
ezberdintasunak gutxitzeko diseinatzen diren osasun-politikek hiru eremuak
hartzen dituzte kontuan.
-
- 11 -
2.3. Osasun-hezkuntza
Osasun-hezkuntzaz jarduterakoan, osasuna bultzatu, hobetu edo berrezartzea
helburutzat duten eta, beraz, gaixotasuna edota desgaitasuna saihestea
jomuga duten esku-hartze prebentiboak lantzen dira. Gaixotasunak ezagutzeko
edo ohitura osasungarriak bultzatzeko gizartean egiten diren kanpainez gain,
eguneroko jardueran, osasun-profesionalen esku dago osasuna sustatzeko
esku-hartzeak egitea.
Fisioterapeutekin egindako ikerlan batean ondorioztatu zen deribazio akutua
hezkuntza sanitarioa egin ahal izateko muga handiena zela. Horrez gain, lan-
karga, baliabide-eskasia, lanaren antolakuntza eta profesionalen arteko
komunikazio-eza dira beste zailtasun batzuk. Whitehead osasun-hezkuntzan
aritzen den ikerlariak osasun-hezkuntza zailtzen duten faktore gisa aipatu zuen
zerbitzu askok bere osasun-langileei tratamendurako orientazioa ezartzen
dietela, eta profesional askok hezkuntza-jarduerak ez dituztela beren
erantzukizun gisa hartzen .
Garrantzitsua da, beraz, lehenik eta behin, osasun-profesional guztiek osasuna
sustatzeko hezkuntzaren inguruko esku-hartzeak norberaren zeregintzat
hartzea, diagnostikoa ahalbidetzen duten jakintza medikoen edo tratamendu
tekniken parean, eta, horren ostean, mota horretako esku-hartzeak
eraginkortasunez egiteko komunikazio-gaitasuna trebatu eta praktikan ipintzea.
2.4. Fisioterapeutaren esku-hartzea
Zein da fisioterapeutaren eginkizuna gizartearen osasunean? Gaixo batekin
dituen jakintza mediko eta teknikak erabiltzeaz gain, izaera sozialeko zenbait
alderdi ere hartu behar lituzke kontuan. Zeozer egin ahal izango nuke egoera
hori ekiditeko? Zergatik gertatu zaio hori pertsona horri eta ez beste bati?
Aldaka-haustura izan duen agure bat artatzerakoan, adibidez, garrantzitsua
litzateke aztertzea aldaka-haustura jasatea erraztu duen egoera batean bizi ote
den; izan liteke isolamenduak, etxebizitzaren egoerak edota zenbait botika
hartzen ibiltzeak aldaka-haustura eragin duen erorketa erraztu izana. Jakina da
-
- 12 -
osasuna eta gaixotasuna ez daudela bakarrik zoriaren menpe. Ezberdintasun
genetikoak ezin dira saihestu, baina badaude osasuna baldintzatzen duten
beste faktore batzuk, hala nola, zerbitzuak eskura izatea, bizimodu-ereduak
aukeratzea edo baliabide materialak izatea. Gaixo batekin dugun edozein
interakzio bere ongizate fisiko, psikologiko eta sozialean eragiteko aukera bat
da, eta testuinguru konkretuaz haratago joateak, gainera, gure eragina askoz
zabalagoa izatea ekarriko du.
-
- 13 -
3. GAIXOAREN ESPERIENTZIA SUBJEKTIBOA GAIXOTASUNA REN
AURREAN
3.1. Sarrera
Norbanakoak gaixotasunari buruz duen ikuspegia idiosinkratikoa da, hau da,
indibiduala eta besteekiko ezberdina. Mota askotako faktore pertsonalek dute
eragina ikuspegi pertsonal horren bilakaeran, eta egoera patologikoari aurre
egiteko modua ere baldintzatuko dute.
Gai honetan, gaixotasunari aurre egitea zer den ikusiko dugu, eta
gaixotasunaren esperientzia subjektiboan parte hartzen duten elementuak
jorratuko ditugu.
3.2 Gaixotasunari aurre egitea
Gaixotasunari aurre egitea honela defini dezakegu: gaixotasunarekin bat
datozen disfuntzio eta sintoma fisikoez gain, aldaketa psikologiko, sozial eta
ekonomikoak kudeatzea ahalbidetuko duen estrategia multzoa.
Lazarus-ek eta Folkman-ek hedatuen dagoen eredua garatu eta deskribatu
zuten estresari aurre egiteko(1984), eta horretan oinarrituko gara. Gaixotasuna
egoera estresagarria da gizakiarentzat, eta, gaixotasunari aurre egitean, beraz,
printzipio berak ezar ditzakegu. Egile horien arabera, norbanakoak egoera
korapilatsu bat dela eta duen estres-bizipena norbanakoaren eta ingurunearen
arteko dialektikaren ondorioa da. Bi prozesu kognitibo deskribatu zituzten, lehen
eta bigarren mailako balorazioak, alegia, eta bi horien arteko orekak ekarriko du
estres-bizipena.
Lehen mailako balorazioa egoera estresagarriaren mehatxu mailaren
pertzepzioa da, hau da, gaixotasunak duen esanahi pertsonala eta
norbanakoaren bizitzari zer neurritan eragingo dion. Bigarren mailako
balorazioa, bestalde, mehatxu horri aurre egiteko norbanakoaren baliabide
pertsonalen pertzepzioa da, eta ezagupenek, nortasun-ezaugarriek, sostengu
-
- 14 -
sozialak eta inguruneak dute zerikusia horretan. Egoera batek, gure kasuan,
gaixotasun batek, eragingo duen estres maila bi prozesu kognitibo horien
orekaren ondorio da. Ikus dezakegun moduan, orduan, arazoaren eta gure
baliabideen pertzepzio subjektiboaren araberakoa izango da estres maila, eta,
beraz, gaixotasun bera dela eta pertsona bakoitzak oso bizipen ezberdina izan
dezake.
Estres-bizipena deskribatzeko eredua garatzeaz aparte, egoera estresagarriari
aurre egitean, bi estrategia mota deskribatu zituzten: emozioan ardaztutako
estrategiak eta arazoan ardaztutakoak. Estresari aurre egiteak arazoak
dituen pertsonaren eta ingurunearen arteko harremana kudeatzeko erabiltzen
diren esfortzu kognitibo eta konduktualak hartzen ditu barnean. Aurre egiteko bi
funtzioak erantzun emozionalak erregulatzea eta arazoa duen pertsonaren eta
ingurunearen arteko harremana aldatzea dira. Lehen funtzioari lehentasuna
ematen dioten estrategiak izango dira emozioan ardaztutako aurre egiteko
estrategiak, eta bigarren funtzioari lehentasuna ematen diotenak, ordea,
arazoan ardaztutakoak. Langile batek, adibidez, lan-gainkargaren ondorioz
ezinegona sentitzen badu, eta hori dela era lankideengan lana delegatzea
erabakitzen badu, esango dugu arazoan ardaztutako estrategiak erabiltzen ari
dela. Horren ordez (edo horrez gain), lanaren ostean lagunekin kirola egin eta
beste gauza batzuez hitz egiteko geratzen hasten bada, emozioan ardaztutako
estrategia izango dugu.
Aurre egiteko estrategiak, gainera, moldaerazkoa eta ez-moldaerazkoa
moduan sailka daitezke. Langile horrek, estrategia horiek erabili ordez,
ezinegona gutxitzeko lan ostean alkohola edateari ekingo balio, emozioan
ardaztutako estrategia ez-moldaerazkoa erabiliko luke. Aurre egiteko
estrategiak, beraz, emozioan edo arazoan ardaztuak izan daitezke, eta horiek,
era berean, moldaerazkoak edo ez-moldaerazkoak izan.
Datuek gaixotasun bat dela eta arazoan ardaztutako estrategiak
eraginkorragoak direla badiote ere, sailkapen hori zorrozki egitea zaila da, eta
gaixotasunaren lehen faseetan, adibidez, emozioan ardaztutako estrategiak
-
- 15 -
erabiltzen dira, batez ere, shock-egoera, antsietatea eta dolua puntu gorenean
daudenean.
3.3 Gaixotasun akutua eta kronikoa
Gaixotasunaren ikuspegi biomediko tradizionalak gorputz fisikoaren
funtzionamendu objektibo eta asaldatua lantzen du, eta esku-hartze fisikoen
bitartez gaixotasun bat arintzea edo sendatzea du helburu. Ikuspegi hori egoera
akutu askotan eraginkorra dela ikusi bada ere, gaitz sendaezinak dituzten
gaixoentzat ez da nahikoa izaten. Hori dela eta, azken urteotan, ikuspegi bio-
psiko-soziala garatuz joan da, eta faktore biologikoez gain, psikologikoak eta
sozialak ere aintzat hartzen ditu. Ikuspegi horrek, gainera, lagun diezaguke
gaixo ezberdinek egoera kliniko antzekoetan modu hain ezberdinetan zergatik
erantzuten duten ere ulertzen.
Gaixotasun akutuak, normalean, badu aurresan daitekeen eboluzioaldi bat ,
eta, beti horrela ez bada ere, denbora hori pasatuta gaixoak bere zeregin
arruntetara bueltatzeko esperantza mantendu ohi du. Gaixotasun kronikoak,
ordea, moldaketa-prozesu luze bat ekarri ohi du berarekin, eta identitatean,
bizimoduan eta harremanetan izango du eragina. Guk gaixotasun kronikoak
dakartzan aldaketa horiek jorratuko ditugu gai honetan zehar.
Gaixotasun kroniko batek berarekin dakartzan bizipen negatiboak honela
deskribatu dira:
- Sintoma fisikoak (mina, nekea, inkontinentzia, besteak beste)
- Sufrimendu psikologikoa (depresioa eta antsietatea, batez ere)
- Eguneroko jarduerak eta bizimodua aldatzea
- Rolak eta harreman sozialak aldatzea
- Etorkizuneko itxaropenak gutxitzea
- Norbanakoaren kontzeptua zalantzan jartzea
Azken puntu horren ildotik, garrantzitsua da azpimarratzea badirudiela min edo
ezinegon fisikoaren maila edozein izanda ere, gaixotasun kroniko gehienek
-
- 16 -
norbanakoaren kontzeptu horri desafioa egiten diotela. Kanpo-zeinu deigarriak
sorrarazten dituzten gaixotasunek (desfigurazioa edo mugitzeko zailtasunak,
adibidez) inguruneari gaixotasunaren berri ematen diote, oso modu argian.
Gaixoak “egoera menderatzaile” moduan bizi dezake orduan gaixotasuna, eta,
identitate pertsonala sakonki astintzen du horrek. Pentsa liteke, orduan,
errazago bizi daitekeela hain agerikoak ez diren sintomak dituen gaixotasun
batekin (adibidez, nekea). Hala ere, ingurunearen laguntza eta ulertze maila
baxuagoa izan ohi da horrelako kasuetan, askotan gaixotasunaren
egiazkotasuna ere zalantzan jartzen baita, eta horrek lan- edo familia-
harremanetan ere eragina izan dezake.
3.4 Gaixotasunaren esperientzia subjektiboa
Behin eta berriz aipatu dugun moduan, pertsonen esperientziak ezberdinak
izango dira, eta ezberdintasun horiei bai gaixotasunaren diagnostikoaren
aurretik baita gero ere antzeman dakieke.
Gaixotasunaren hasierako aldietan, lehen sintomak agertzen direnean,
pertsona batzuek berehala antzematen dituzte osasun-egoeraren aldaketei eta
arin jotzen dute medikuarengana laguntza eske. Beste batzuek, ordea,
informazioa ezkutatu nahi balute moduan jokatzen dute, eta aldaketei
antzemateko (edo aldaketa horiengandik ezinegona sentitu edo adierazteko) ez
dira gai. Bigarren multzo horietako batzuen jokabidea beldurrak markatutako
aurre egiteko eredu baten isla izan daiteke, baina, beste batzuetan, justifika
ezineko optimismo edo “zaurgarritasun eza”ren sentsazioaren ondorioa da.
Kasu horietako batzuetan, laguntza medikoa atzeratzeak ondorio lazgarriak
izan ditzake. Beraz, hasiera-hasieratik, interpretazio kognitiboak eta erantzun
emozionalak garrantzi bizikoak izango dira gaixotasunaren bilakaeran.
Diagnostikoa eskuratzeak ere oso harrera ezberdina izango du pertsona
bakoitzarengan. Erantzuna, alde batetik, gaixoak gaixotasunaren larritasunaz
duen pertzepzioak eta eskuragarri dagoen tratamenduaren eraginkortasunak
baldintzatuta egongo da. Beste alde batetik, ukaezina da ingurune sozialak eta
kulturalak ere duten garrantzia, eta gaixotasunak duen estigmatizazio mailak
-
- 17 -
ere eragingo du diagnostikoari emango zaion erantzun emozionalean . Faktore
horien arabera, pertsona batzuek lasaitasunez erantzun dezakete, duten
ezinegonak “izena” eta tratamendua duela jakitean, eta beste batzuek, ordea,
ukazioz edo sinesgaiztasunez, diagnostikoa mehatxatzaileegia denean.
3.5. Sentimendu negatiboak eta atsekabea
Gaixotasun kroniko baten diagnostikoari lotuta dauden sentimendu
negatiboekin eta atsekabearekin ohituago bagaude ere, eremu horri buruzko
ikerketek gaixotasunak alderdi positiboak ere izan ditzakeela azaldu digute.
Diagnostikoaren hasieran, sentimendu negatiboak gailendu ohi dira, “zergatik
ni?”. Gaixotasunaren diagnostikoak, ezgaitasun mailak ere eraginda, kolokan
uzten du aurretik izan den bizitza, eta gaixoa desorientatuta senti daiteke.
Ikerketek diote lehen urtean izaten dela atsekabe handiena eta aurreko
bizimoduaren galeraren doluarekin lotuta dago. Gaixotasun kroniko batekin
bizitzeari buruz egin diren ikerketek honako alderdi negatibo hauek deskribatu
dituzte:
- Gorputz-irudian eta autoestimuan eragiten du. Identitate pertsonalean,
aldaketa biziak gertatzen dira, “haustura biografiko” moduan deskribatu
zuen Buryk (1982) gaixotasunaren diagnostikoaren aurretik eta ostean
norberaren burua hain modu ezberdinean ikustearen fenomenoa.
Norberaren buruaren ikuspegi berri horrez gain, lanean eta familian
eragiten dituen rol-aldaketak eta ingurukoek har dezaketen “jagole” -
rolak egokitzapen-lan gogorra eskatzen du. Egokitzapen-prozesuaren
ostean, zorionez, gaixoak, bere burua birkokatzea lortzen badu,
identitate berri bat eskuratuko du; “ni berria” deitu zioten Jensen-ek eta
Allen-ek (1994)
- Gogokoen diren jarduerak eta bizitzeko era galtzea. Lana galtzeak
baliabide ekonomikoen gutxitzea dakar gehienetan, eta zailtasun
ekonomikoek askotan aukeratu nahi izango liratekeen zainketa-neurriak,
garraiobideak eta aisialdi-jarduerak mugatuko dituzte. Gaixoak
-
- 18 -
aukeratuta zeukan aurreko bizimodu hori minak eta muga funtzionalak
ere mugatuko du.
- Harreman sozialak aldatzea. Gaixotasunak, nahi eta nahi ez, ingurukoek
izango duten erantzunari buruzko kezka dakar. Horren ondorioz,
gaixotasun kroniko bat duten pertsona askok gaixotasunari buruz hitz
egin edo ez hitz egiteari buruzko zalantza edukiko dute. Gaixotasunari
buruz ez hitz egitea egoerari buruzko kontrola mantentzeko modu bat
izan daiteke, hala, estigmatizazioa ekidin eta “normaltasuna” mantendu
egiten da. Hala ere, aldi berean, harremanean, tentsioa eta zintzotasun-
eza ekarriko ditu. Gaixo askok bikote-harremanean gertatzen den
aldaketa aipatzen dute jasaten duten ondorio mingarrientzat. Bikotearen
rola maitaletik jagolera pasatzen baita gehienetan.
- Etorkizun zalantzagarria. Gaixotasun kronikoak duen erronka nagusia
etorkizunari buruzko esperantzei lotuta dago seguruenik. Gaixo askok
uko egiten diote etorkizunerako proiektu berrietan sartzeari, hala nola
ikasketak, seme-alabak eduki edo lan berri bat hartu. Etorkizunaren
zentzua galdu duen pertsonak “orainaldi huts” batean blokeatuta
geratzeko arriskua du. Beste gaixo batzuek, ordea, Reynolds-ek
deskribatu bezala (1997), gaixotasun kronikoaren diagnostikoa
etorkizunerako proiektu luzeetan sartzeko erabiltzen dute, etorkizunean
sinetsi ahal izateko eta, agian, ingurukoei oroigarri edo ondare gisa
uzteko.
3.6. Gaixotasunaren esperientziaren alde positiboak
Pertsona osasuntsu askok gaixotasun kronikoaren ondorio negatiboak bakarrik
ikusteko gai badira ere, ikerketek alderdi positiboak ere badituela erakutsi dute.
- Gaixotasunak familia- eta lagun-harremanak estutu ditzake.
Familiakoekin betidanik izan den harremana estutzeaz gain, sare soziala
zabaldu daitekeela ere ikusi da. Aisialdi-denbora gehiago izateak
antzeko interesak dituzten beste pertsona batzuk ezagutzeko aukera
-
- 19 -
ematen du, bai ikastaro arrunt baita internet bidezko sare sozialen bidez.
Gaixo-elkarteen edo boluntariotza-ekimenen bidez ere, harreman berriak
sor daitezke.
- Gaixotasunak besteei laguntzeko baliabideak ekar ditzake. Bai gaixo-
elkarte, bai ikerketa-proiektuetan parte hartuz, baita mugikortasun-
arazoak dituzten pertsonen aldeko eskubideak defendatzeko taldeen
bidez ere, besteak beste, gaixoek beren egoera berean edo bestelakoan
dauden beste gaixo batzuei laguntzeko aukera izan dezakete, beren
ideiak, esperientzia eta berotasuna eskainiaz gaixotasunaren
esperientzia ezberdina izan dadin.
- Gaixotasunak bizitzaren esanahiari buruzko pentsamendu filosofikoa
estimula dezake eta lehentasunak berrikustea ahalbidetu. Hilkortasun-
sentsazioa areagotzeak antsietatea sorraraz badezake ere, ikerketek
diote gaixo askok beren gaixotasuna garapen pertsonal edo “konbertsio”
gisa deskribatu zutela. Izan ere, gaixotasunaren esperientziak
lehentasunak berrezar ditzake eta orainaldia benetan garrantzitsuak
diren jardueretan emateko erabakia bultzatu. Charmaz-ek (1991) esan
zuen “intentsitate handiko orainaldiak premia-sentsazioa dakarrela”,
“jarduteko, esperimentatzeko eta besteekin harremanak sortzeko
premia”.
3.7. Gaixotasunaren esperientzia prozesu gisa
Gai honetan zehar gaixotasunaren aurrean ematen diren erantzun ezberdinak
jorratu baditugu ere, garrantzitsua da argitzea gaixotasunaren bizipena ez dela
estatikoa, prozesu bat baizik, eta egokiagoa litzateke gaixotasuna honela
deskribatzea: “egoera bati esanahia emateko prozesu luzea egitea”.
Hasieran, zaila izan ohi da gaixotasuna onartu eta ordura arte ezagutu den
bizimoduari uko egitea. Hilabeteak edo urteak pasatuta, pertsona batzuek
egoera berri horretara moldatzea lortzen dute eta gaixotasunaren esperientzia
normaltzea lor dezakete, beste batzuek, ez. Badaude aurre egiteko modu
-
- 20 -
ziklikoa jasaten dutenak ere; gaixotasunaren sintomak aldakorrak direnean
gertatu ohi da hori, batez ere.
Eta behin eta berriz aipatu dugun moduan, testuinguru sozialak, gorabehera
horietan ere, eragin zuzena izango du. Laguntza eta ulertze maila altuagoa
jasotzen duten gaixoentzat, eramangarriagoa izango da prozesu patologikoa,
familia edo bikote zorrotzak dituzten edo isolatuta bizi diren gaixoentzat baino.
Era berean, beren gizartearen egoera sanitarioak ere berebiziko garrantzia
izango du.
-
- 21 -
FISIOTERAPIA PSIKOLOGIKOA
4. GIZA GAIXOTZEAREN ALDAGAI PSIKOLOGIKOAK. GAIXOTASUNAREN
ALDERDI KULTURALAK
4.1. Sarrera
Ikasgai honetan, alde batetik, gaixoaren eritasunaren bizipen idiosinkratikoa
baldintzatuko duten aldagai pertsonalak aztertuko ditugu. Horrez gain, kulturek
gaixotasunari buruz dituzten ideiak kontuan harturik, ideia horiek kultura
horietako norbanakoen gaixotze-prozesuan (bai sorreran bai bilakaeran) izango
duten eragina ere ikusiko dugu. Ikasgai honen barruan, giza-
taldeek sostengu gisa zein garrantzitsuak diren ere ikusiko dugu.
4.2. Giza gaixotzearen aldagai psikologikoak
Osasunaren arloan, lan egiten duen profesional orok gaixoekin etengabeko
harremana izango du; harreman hori lana egiteko ezinbestekoa da, bai
informazioa jasotzeko, bai informazioa emateko, bai tratamenduak ezartzeko.
Osasun-arloko profesionalaren eta gaixoaren artean sortzen den harreman
horri harreman terapeutikoa deritzo, interakzio intentsiboa da, eta bi
pertsonaren artean sortzen den interakzio arruntak ez dituen bereizgarriak ditu.
Harreman hori sortu eta mantentzean, oinarrizkoa da pazientearen parametro
soziokulturalak ulertzea, jasaten ari den gaixotasunaren eta gaixotzearen
gainean zer pentsatu, sentitu eta nola jokatzen duen. Fenomeno horiek
norbanakoaren estilo kognitiboak azaltzen ditu, hau da, pertsona batek
estimuluak eraldatu eta prozesatzeko ikasten dituen modu edo estrategiak,
inguruneak esanahi psikologiko esanguratsua lortu ahal izateko. Prozesu
horretan esku hartzen duten hiru dimentsio kognitibo bereiz ditzakegu:
sineskerak, balioak eta jarrerak.
-
- 22 -
4.2.1. Sineskerak
Pertsona batek errealitatearen eremu baten gainean dituen informazio integratu
eta iraunkorrak dira eta objektuak, pertsonak, harremanak eta jokabideak ere
hartzen ditu.
Jakina da gaixoek osasunaren eta esku-hartzeen gaineko sineskera asko
dituztela, eta sarritan entzun ditzakegu honelakoak: “botika gehiegi hartzen
badira, azkenenean ez dute eraginik sortzen”, “nire minak jatorri organikoa du;
ariketek ez didate ezertan lagunduko”, “honek konponbiderik ez dauka; beraz,
egiten dudan ezerk ez du ezertarako balio”.
Gaixotasuna zergati konkretuei egozteko joera ere unibertsala dela esan
genezake, horrek ziurgabetasuna gutxitu eta kontrol-sentsazioa areagotzen
baitu. Hala, sineskerek gaixotasunari aurre egin, moldatu eta osatzeko
prozesuan eragiten dute. Hala ere, sarritan, sineskerak ez datoz
errealitatearekin bat, kontzeptu oker, distortsio negatibo edo mito kulturaletan
oinarrituta egon baitaitezke, eta, hala, ez-moldaerazko bilakatu gaixotasunari
aurre egiteko prozesuan.
Gaixotasunari buruzko sineskerak bitan sailkatzen ditugu:
1. Zergatien gaineko sineskerak ditugu, alde batetik; gaixotasunaren
“erru”arekin zerikusia izango luketenak:
- Bere burua erruduntzat jo: kontrol-sentsazioa areagotzearen
bitartez, moldaerazkoa izan liteke, baina, errua gailenduz gero,
ez-moldaerazkoa ere bai.
- Besteak erruduntzat jo: besteekiko etsaitasunak gaixotasunari
aurre egiteko ahalmenean eragin dezake.
-
- 23 -
- Egoera edo patua erruduntzat jo: horrek erantsita daukan etsipen-
jarrerak gaixotasunari aurre egiteko ahalmenean negatiboki
eragiten du normalean.
2. Kontrolaren gaineko sineskerak: kontrol-pertzepzioa ongizate-
egoerarekin estuki lotuta dagoen aldagai bat da.
- Barne-egozpena edo barneko kontrol-lokusa. Gaixotasunaren
prozesuan norberak eragina duela sentitzearekin lotuta dago.
- Kanpo-egozpena edo kanpoko kontrol-lokusa. Gaixotasunaren
prozesua besteen (profesionalek, patuak) eskuetan dagoela
sentitzearekin lotuta.
Gaixotasunaren gaineko sineskerek, beraz, gaixoaren jarreran eta
gaixotasunari aurre egite prozesuan, eragin sakona dute, eta harreman
terapeutikoan baloratu eta landu beharreko alderdiak dira. Izan ere, jakina da
kontrol-pertzepzio handiagoa izateak prozesu patologikoaren pronostikoa
hobetu dezakeela, eta, beraz, profesionalak barne-egozpena sustatu behar luke
bere esku-hartzeen bitartez. Gaur egun, osasun arloan historikoki izan den
jarrera paternalista baztertuz joateko asmoz, sarritan hitz egiten da “gaixoaren
autonomia”z. Gaixoaren autonomia sustatzea, bere osasunaz hartzen diren
erabakietan eta jarduerak antolatzen parte-hartze handiagoa eskainiz egiten da,
eta barne-egozpena eta, horrekin batera, kontrol-sentsazioa ere areagotzen
ditu.
4.2.2. Jarrerak
Pertsonek errealitatearen objektu espezifikoen gainean dituzten sineskeren
multzoa; hau da, kontzeptuen, informazioaren eta emozioen konbinazioaren
ondorioz, horiek norbanakoa modu positibo edo negatiboan erantzuteko
prestatzen duten modua litzateke .
Jarreraren oinarrizko alderdiak, beraz, honako hauek dira:
-
- 24 -
- Sineskera edo uste multzo antolatua
- positiboki edo negatiboki prestatzen duena
- objektu sozial bat dela eta modu konkretuan jokatzeko
Alderdi horiek kontuan harturik, beraz, hiru oinarrizko osagai bereizten ditugu,
eta hiruren ondorio da zerbaitekiko (gaixotasunarekiko, gure kasuan) garatzen
den jarrera:
- Osagai kognitiboa: objektu, kontzeptu edo gertaera bati buruz
onartzen dugun informazioa.
- Osagai afektiboa: objektuari buruzko informazioa onartu eta gero,
egiten dugun onarpen- edo ukatze-ebaluazioa. Jarreraren
oinarrizko osagaia da.
- Osagai konduktuala: aurreko ebaluazioaren arabera jokatzeko
edo erreakzionatzeko joera.
4.2.3. Baloreak
Baloreak zentzu etikoarekin daude lotuta, eta norbanakoaren jokabideei “egin
beharraren” zentzua ematen diote. Onari edo txarrari, eta zuzena edo okerra
izateari buruzko ideiak hartzen dituzte barne, eta bizi-filosofiarekin edo
jokatzeko modu desiragarriekin lotuta daude.
Baloreek, adibidez, tratamendu bat jasotzerakoan, “izan behar” eta “izan behar
ez” duenaren gaineko pertzepzioa baldintzatzen dute, jarreraren osagai
afektiboarekin ere lotuta daude, eta, beraz, baloreak ikertzea ezinbestekoa da
gaixoen jarrera ulertzeko.
-
- 25 -
4.3. Alderdi kulturalak: kultura, taldeak eta sostengu soziala
4.3.1. Kultura
Interakzioan dauden banakoen talde batek komunean dituen balore, sineskera,
ohitura eta jokabideen eredu multzoa da kultura.
Norbanakoek, talde konkretu batean hazi izanaren eraginez, bizitzako alderdiak
ulertzeko eta jokatzeko modu konkretuak izango dituzte; talde horrek
baldintzatua egongo dira eta talde horrekiko koherenteak izango dira. Alderdi
horien artean, osasuna eta gaixotasuna ere badaude, eta, beraz, dimentsio
horiek ulertzeko moduak ere kulturak baldintzatuko ditu.
Honako hauek dira kulturaren alorreko kontzeptu garrantzitsu batzuk :
- Sozializazioa: belaunaldi batetik bestera kultura transmititzearen
fenomenoa da. Hainbat elementuk hartzen dute parte, besteak
beste, familiak, auzokideek, erlijioak, heziketa-sistemak.
- Bereganatze kulturala: beste talde kultural baten ereduak
hartzearen prozesua; normalean, gehiengo handi bat duen gizarte
batean bizi den talde minoritarioan gertatzen da.
- Etnozentrismoa: norberaren kultura besteenaren gainetik dagoela
pentsatzean datza. Irizpide moralak unibertsalak izatearen ideian
oinarritzen da, eta, beraz, premisa kulturalak leku guztietan berdin
aplika litezkeelako ustea gailentzen da.
- Erlatibismo kulturala: etnozentrismoari erantzun moduan
garatutako jarrera da. Gizarte baten balioak beren ingurune
kulturalaren araberakoak direla dio, eta, beraz, irizpide
unibertsalik egon ez daitekeela defendatzen du
-
- 26 -
Osasun-profesionalak, gaixoaren balorazioa egiterakoan, jatorrizko kultura izan
behar du kontuan, berebiziko garrantzia baitu bai harreman terapeutikoaren
alorrean baita alderdi klinikoan ere; izan ere, diagnostikoa egiterakoan
(bizimoduarekin lotutako gaixotasunak baitaude) edo tratamendua aukeratzean
(kultura batzuek tratamendu edo esku-hartze konkretu batzuk bazter
baititzateke) eragin dezake. Harreman terapeutikoan, honako dimentsio
hauetan eragingo dute ezberdintasun kulturalek:
- pazientearekiko komunikazio-ereduan
- espazioari eta kontaktu pertsonalari ematen zaion arretan eta moduan
- osasuna eta gaixotasuna ulertzeko moduan
- mundua, oro har, eta gizarte- eta osasun-zerbitzuak, bereiziki, hautemateko
moduan
Gaixoaren ebaluazioa egiterakoan, ezaugarri soziokulturalaren ebaluazioa egin
behar litzateke, garrantzitsua baita pertsonaren egoera fisiko eta psikologikoa
ulertzeko, baina baita egoera patologikoa bizitzeko modua eta aurre egiteko
baliabideak ulertzeko ere. Honako alderdi hauek hartu behar dira kontuan:
- Jatorria
- Sineskerak
- Besteekin komunikatzeko modua
- Bizi-estiloa
- Osasunari buruzko sineskerak
- Familia-egoera
Eta osasun-profesionalak autoebaluazio bat egitea gaixoaren balorazioa egitea
bezain garrantzitsua ere balitzateke, bere ikuspegiak harreman terapeutikoan
izan dezakeen eragina hobeto ulertzeko. Honako faktore hauetan, arreta jarri
beharko da:
- haren talde kulturala (talde sozioekonomikoa, erlijioa, adina…)
- beste kultura batzuetako pertsonekin aurretik izandako
esperientziak
-
- 27 -
- bizi izandako berdintasun, errespetu, elkartasun kontzeptuak
(edo kontrakoak)
- norberaren talde kulturalaren alderdiek beste talde kultural
batzuetan sor ditzaketen erantzunak ulertzen saiatu
- talde kultural ezberdineko pertsonekin harremanak izateko dituen
ezaugarri pertsonalak
- beste pertsonekiko dituen sentimendu eta pentsamenduak, eta
egoera terapeutikora nola moldatzen dituen
- talde kultural ezberdinekiko jarrerak
4.3.2. Taldeak eta osasuna: sostengu soziala
Taldeak, sistema sozial moduan, ezinbestekoak dira osasunaren promozio-,
prebentzio-, tratamendu-, sendatze- eta interbentzio-prozesuetan. Talde bateko
partaide izateak ziurtasuna eta babes-sentsazioa ematen du, eta sostengu
sozialaren oinarria da. Izan ere, jakina da sostengu eza patologia askorekin
lotuta dagoen arrisku-faktore garrantzitsua dela.
Aldagai pertsonalez eta kulturez gain, gaixoak duen sostengu sozialaren maila
eta sostengu horren ezaugarriak ezagutu behar ditugu osasun arloko edozein
lan ondo egin ahal izateko. Fisioterapia alorrean, bereiziki, gaixo askok
mugikortasun-arazoak eta autonomiaren galera pairatzen baitituzte. Gaixo
baten sostengu sozialaren balorazioa egiteko, honako alderdi hauek eduki
behar dira kontuan:
- Talde sozial baten barnean finkatua eta integratua dagoen jakitea
(familia bat, lagun-talde bat, auzoa…)
- Norbanakoaren harreman-sarearen ezaugarriak jakitea. Ez
bakarrik norekin dituen harremanak; pertsona horiek nolakoak
diren jakitea ere garrantzitsua izan daiteke.
- Laguntza mota eta maiztasuna (zenbatean behin dagoen haiekin
eta osasunaren alorrean zenbaterainoko laguntza ematen dioten)
-
- 28 -
- Laguntza-pertzepzioa. Gaixoak harreman horien sostengu mailaz
duen pertzepzioa; babestuta sentitzen den ala ez. Gaixoaren
ezaugarri pertsonalekin du zerikusi handiagoa kontaktuaren
maiztasunarekin edo intentsitatearekin baino.
Oro har, osasun arloan gaixoaren inguruan, honako talde hauek sortzen dira:
- Gaixoaren familia-taldea
- Gaixoek sortutako taldeak edo elkarteak
- Gaixoak eta haren ardura duten osasun-profesionalek sortutakoa
- Profesionalak lan egiten duen erakundetik datozenak (osasun-
zentroa, ospitalea)
Gaixoaren inguruan sortzen diren talde horiez gain, gaixotasunaren inguruan,
beste talde mota batzuk ere sortzen dira, batez ere gaixo-elkarteetan eta
osasun-zentroetan. Talde mota horiek bai gaixoentzat sortzen dira, baina baita
familia (edo baliokideak) eta gaixoak artatzen dituzten profesionalentzat ere:
- Laguntza-taldeak (gaixoak edota familiartekoak psikologo edo
psikiatra bat edo birekin egoten dira, gaixotasunak dakartzan
zailtasun psikologikoak arintzeko)
- Autolaguntza-taldeak (aurrekoaren helburu eta formatu bera du,
baina profesionalik gabe)
- Birsozializazio-taldeak (gaixotasun edo bestelako ezbehar baten
ostean isolamendua pairatu duten gaixoak berriz “gizarteratzeko”)
- Talde terapeutikoak (gaixotasun baten tratamendu espezifikoa
talde-modalitatean egiteko sortuak)
- Prestakuntza- edo esperientzia-taldeak (profesionalen artean
egindakoak)
-
- 29 -
5. ESTRES KONTZEPTUA ETA HAREN ERLAZIOA ASALDURA
PSIKOSOMATIKOEKIN
5.1. Definizioa
Estresa modu askotan definitu izan da. Kanpo- eta barne-presioetara moldatu
eta egokitzen saiatzen den gizaki baten erantzun psikologiko, fisiologiko eta
konduktuala da. Gizakia ihes egiteko eta borrokatzeko prestatzen duen egoera
gisa ere defini dezakegu.
Psikologia arloan, zenbait ikuspegi eman dituzte. Hala nola, Selyek (1976),
organismoak bere baitan egindako eskakizun bakoitzari ematen dion erantzun
gisa ikusten zuen estresa, eta egoera bat dela eta estresa erantzun gisa
erabiltzeari estres-erreakzioa deitu zion. Estresari aurre egitean, gainera, hiru
fase deskribatu zituen:
- Alarmaren aldia: intentzioa gehienezkoa denean
- Erresistentziaren aldia: defentsa-mekanismoetan oinarrituta estresa
kudeatzeko estrategiak bilatzea
- Ahultzearen aldia: etsipena, defentsio-mekanismoak (Selingman) eta
depresioa
Estresa, gainera, positiboa edo negatiboa izan daiteke. Gertakizun estresagarri
baten bizipena mehatxagarria izan daiteke, edo, aitzitik, erronka moduan ikusi.
Horren ondorioz, erantzuna ikarazkoa edo blokeozkoa izan liteke, hau da,
sarritan ez-moldaerazkoa, edo egoera konpontzeko bideratuagoa.
Lazarus-ek (1966) esan zuen estresa mehatxuzko egoera baten ondorioz
defentsa-baliabideak erabiltzera bultzatzen duen organismoaren tentsio-egoera
dela, eta estres-eragile kontzeptua garatu zuen, estresa estimulu gisa ulertuaz.
-
- 30 -
5.2. Egoera estresagarriak
Intentsitate oso ezberdineko egoera estresagarriak bizitzen ditugu eguneroko
bizitzan; hondamendi bat pairatzea estresagarria da, baina baita bizitzaren
aldaketa esanguratsuak edo egunerokotasunean topa genitzakeen arazo eta
zailtasunak ere.
Holmes-ek eta Rahe-k (1960) esan zuten norbanakoaren, lanaren eta
pertsonen arteko harremanen arloan
bizi-gertakizunen pertzepzioak garrantzi handia duela estres maila zehazteko.
Kontrolabilitateak, desiragarritasunak eta aurreikusgarritasunak baldintzatuko
lukete pertzepzio hori, eta, beraz, estres maila.
Horren arabera, gainera, bizi-gertakizunen eskala diseinatu zuten, eguneroko
bizitzan izan daitezkeen aparteko gertaera bakoitzari puntuazio bat egotziaz.
Eskalan agertzen diren zifren baturak urtebetean 150 gainditzen badu,
pertsonak % 50eko aukera du estresa izateko; 300etik gorakoa bada, berriz,
arriskua % 90era iritsiko da.
Bizi-gertakizunen eskala (Holmes eta Rahe)
• Ezkontidearen heriotza 100
• Dibortzioa 73
• Ezkontideagandik banantzea 65
• Kartzela 63
• Familiako hurbileko norbaiten heriotza 63
• Gaixotasun larria 53
• Ezkontza 50
• Lana galtzea 47
• Ezkontidearekin adiskidetzea 45
• Erretiroa 45
• Familiako norbaiten osasun-aldaketak 44
• Haurdunaldia 40
• Zailtasun sexualak 39
• Familian kide berri bat izatea 39
• Finantza-egoeran aldaketak izatea 37
• Adiskide min baten heriotza 36
• Lan-mota aldatzea 35
• Familian liskarrak gehitzea 35
• Diru-galera garrantzitsua izatea 31
• Hipoteka edo mailegua epemugara iristea 30
• Legearekin arazoak izatea 29
• Aparteko arrakasta pertsonal bat izatea 28
• Ezkontideak lana utzi edo lanean hastea 26
• Ohitura pertsonalak aldatzea 24
• Nagusiekin arazoak izatea 23
• Lanean aldaketak izatea 20
• Lo egiteko ohiturak aldatzea
16
• Elikadura-ohiturak aldatzea 15
• Oporrak 13
-
31
Estresari aurre egitean, bost fase bereizi dira:
1. Balorazioa: egoera aztertu
2. Helburuak: lortu nahi dudana
3. Planifikazioa: zer egin helburuak lortzeko
4. Akzioa: egiten dudana
5. Doitzea: egokitu
Azkenik, norbanakoak estresari ematen dion erantzuna, beste gai batzuetan
jorratu dugunez ere, aldagai pertsonal eta sozialek baldintzatzen dute, eta
eredu biopsikosozialaren arabera ulertzen da. Bereziki, honako aldagai hauek
eragiten dute gure erantzunean:
- Ingurunearen eskaerak edo bizi-gertakizunak (ustekabeko aldaketak
eta kontrolagaitzak)
- Subjektuaren ezaugarri psikologiko eta fisikoak
- Organismoaren baliabideak
- Gizartearen sostengua
5.3. Estresaren ondorioak osasunean
Estresak zenbait adierazpen ditu gure organismoan. Hauek dira adierazpen
fisiologikoak: izerdia, takikardia, arnas maiztasun handia, arazo
gastrointestinalak, gosea aldatzea. Adierazpen konduktualak ere baditu,
adibidez, hiperaktibitatea, baita psikologikoak ere, batez ere, gertaerak
interpretatzeko modu negatiboa. Esan dezakegu, beraz, estresaren sintomek
gure bizitza-kalitatea kaltetzen dutela, eta sufrimendu psikologikoa eta
suminkortasuna eragiten dituztela. Gainera, lan-etekinarekin eta
kontzentratzeko gaitasun gutxituarekin, loezinarekin eta errealitatearen ikuspegi
ezkorrarekin ere lotzen da.
Adierazpen horiez gain, etengabeko estresa zenbait patologiarekin lotu da:
zaldarrak agertzea, bronkoespasmoa, hipertentsioa. Portaera kaltegarriekin ere,
-
32
lotuta dago (tabakismoa, bizimodu sedentarioa, estimulatzaileak maiz hartzea,
hala nola kafea edo tea, eta horrek hiperkolesterolemia, kardiopatia, minbizia,
istripu zerebrobaskularrak edota birikietako gaixotasun kronikoak edukitzeko
arriskua handitzen du.
Estresari aurre egiteko tresnak honako hauek dira, besteak beste:
- Botikak: lasaigarriak edo depresioaren aurkakoak.
- Erlaxatzea: arnasketa sakona (oxigenatze egokia bermatzen duena) eta
giharrak lasaitzea bateratzen dituzten teknikak. Ongi oxigenaturiko
burmuinarekin eta giharrak erlaxatuta, ongizatea errazago lortuko da,
baita errealitate arazotsua era baikorragoan ikustea ere.
- Teknika kognitiboak: pentsamendua berregituratzen saiatu, ondoeza
sortzen dioten egoerak egoki interpretatzen ikasteko.
- Masajea: giharrak lasaitu eta odol-zirkulazioa estimulatzen du; badaude
teknika fisiologikoak nahiz zentzumenezkoak.
- Hidroterapia: ura, presio eta tenperatura egokian; elementu lasaigarria
da.
- Musikoterapia: musika (normalean instrumentala eta goxoa) elementu
lasaigarri gisa.
Egoera estresagarria aurreikusten denean, oinarrizko honako aholku hauek ere
onuragarriak izan daitezke:
- Behar adina lo egin: loak berritzailea izan behar du.
- Ariketa fisikoa egin: pertsona bakoitzaren adinera eta egoerara
egokitua baldin bada, lagungarri izaten da tentsioak askatzeko eta
-
33
endorfinak gehitzeko, substantzia horrek plazer-sentsazioak sortzen
baititu.
- Elikadura zaindu, bai kantitatea bai denbora nahikoa emanez.
- Lasaitzeko teknikak: egunean hamabost-hogei minutu praktikatu;
egunero siesta labur egitea ere bat beste aukera bat da.
- Denbora ongi antolatu: arineketan ibiltzeak, presak eta lanak
antolaketarik gabe pilatzeak estresa eragiten dute; gauza bakoitzari bere
denbora eman behar zaio.
- Bereizi lana eta bizitza pertsonala. Ez eraman lanik etxera, eta ikasi
lanean ari ez zarenean lana ahazten. Aukera bat: egun bakoitzerako
beste "betebehar" batzuk aurkitzea.
- Komunikazioa, konfiantzako pertsonekin gure arazoez hitz egiteak
lasaitu egiten ditu barne-tentsioak.
- Hautsi monotonia, bila ditzagun egunero egiteko jarduera desberdinak.
5.4. Nahaste somatomorfoak
Azalpen medikorik gabeko (azterketa fisikoaren eta laborategiko datuen bidez
azaldu ezinak) sintoma fisikoak adierazten dituzten nahasteak dira. Borondatez
kanpokoak dira, eta errepresio-, desplazamendu-, ordezkapen- eta defentsa-
mekanismoen bidez azaldu izan dira. Kexa somatikoak adierazpen emozional
eta komunikazio modu bilakatzen dira. Adierazpen emozionala hitzen bidez
egin ezin izateari alexitimia deritzo.
5.4.1 Somatizazio-nahasmendua
Hainbat sistema organiko inplikatzen dituen sintoma somatikoen multzoa da:
lau sintoma mingarri, bi sintoma gastrointestinal, sintoma sexual bat eta
-
34
sintoma seudoneurologiko bat, gutxienez. 30 urte bete aurretik hasten da,
gainera.
Diagnostiko diferentziala gaixotasun organikoekin egin behar da
(neurologikoak, metabolikoak, infekziosoak, hanturazkoak…), batez ere, 40
urtetik gora hasiz gero. Depresio nagusiarekin eta antsietate-nahaste
orokortuarekin komorbilitate altua du, gainera.
Bilakaera kronikoa eta gorabeheratsua izan ohi da. Tratamenduari begira,
berriz, garrantzitsua da profesional bakarrak tratatzea (familia-medikuak),
pazientearen jarraipen medikoa erregularra eta xehea izatea, azterketa fisiko
partziala egin eta proba inbaditzaileak baztertzea, eta sintomak irudizkoak
direla zuzenean ez esatea, sintomak larriagotzea ekarriko baitu. Farmakoak,
erlaxazio-teknikak eta psikoterapia eraginkorrak izan daitezke.
5.4.2 Konbertsio-nahasmendua
Funtzio motor boluntario edo sentsorialei eragiten dien sintoma neurologiko
atipiko bat edo gehiago ditu patologia horrek, gaixotasun mediko eta
neurologiko baten bidez azaldu ezin direnak. Bat-bateko hasiera izan ohi dute,
eta, normalean, oinarrizko edo bigarren mailako onura bat identifika daiteke.
Belle indifference, edo axolagabetasun afektiboa, oso bereizgarria da.
Betiere, garrantzitsua da beste patologia batzuk baztertzea; izan ere, %18-64k
beste gaixotasun neurologiko edo sistemiko bat izaten baitu. Aurrekoak bezala,
komorbilitatea altua du nahaste depresiboekin, antsietate-nahasteekin eta
nortasun-nahasteekin (pasibo-agresibo, menpekoa, antisoziala, histrionikoa).
Bilakaerari dagokionez, %90-100ek, hasierako sintomak sendatzeko, aste
batzuk baino ez dituzte behar izaten, %25ean errepikatu egiten da. Oro har,
honako hauek dira pronostiko oneko faktoreak: bat-bateko hasiera, faktore
estresagarri batekin lotuta egotea eta nahaste psikiatriko eta medikorik ez
agertzea.
-
35
5.4.3. Hipokondria
Gaixotasun larri bat izateko beldurra edo, sintoma somatikoen interpretazio
pertsonalaren ondorioz, halako bat pairatzen duzulako ziurtasuna ditu ezaugarri
gaixotasun horrek. Esplorazio eta azalpen mediko egokiak eginda ere, ardura
mantendu egiten da.
Depresioarekiko eta antsietatearekiko komorbilitatea %80koa da. Bilakaerari
dagokionez, noizbehinkako agerraldi eta arintzealdiak izaten dira, eta %50ek
hobera egiten du.
5.4.4. Gorputz-asaldura dismorfikoa
Alegiazko gorputz-akats batengatiko ardura edo akats minimo baten distortsio
handituak ditu ezaugarri gaixotasun horrek. Disoziaziorako, distortsiorako,
sinbolizaziorako eta proiekziorako defentsa-mekanismoek hartzen dute parte.
Depresioarekin, antsietatearekin, nahaste obsesibo-konpultsibo eta
nartzisistarekin, %30-90ko komorbilitatea hauteman da.
5.4.5. Minagatiko nahastea
Patologia mediko edo neurologikoek baiezta ezin dezaketen eta nerbioen
banaketari jarraitzen ez dioten minak ditu ezaugarri gaixotasun horrek. Kasu
horretan ere, nahaste depresiboarekin, antsietatearekin eta
analgesiko/antsiolitikoak gehiegi erabiltzearekin dago lotuta, %25-50era arteko
komorbilitatea baitu.
Honako faktore etiologiko hauek deskribatu dira:
- Faktore psikodinamikoak: gorputzaren bidez modu sinboliko batean
gatazka intrapsikiko bat azaleratzea (alexitimia).
- Faktore konduktualak: min-portaerak sendotu egiten dira saritzen
direnean, eta deuseztatu, zigortzen direnean edo kontuan hartzen ez
direnean.
-
36
- Faktore interpertsonalak: abantailak lortzeko egiten den harreman
interpertsonalen manipulazioa.
Etiologia organikoko minarekin diagnostiko diferentziala egiterakoan, kontuan
izan behar da min fisikoa intentsitate aldakorrekoa eta oharkabetasunaren
araberakoa dela, eta min psikogenoa, aldiz, ez da aldatzen eta
analgesikoekin ez da hobetzen. Min kronikoa, batez ere gizonen artean,
“depresio ezkutatua” izan daiteke batzuetan.
Tratamenduari dagokionez, garrantzitsua da faktore psikologikoen eginkizuna
azaltzea, baina argi utziz mina erreala dela. Tratamendu konduktuala
(biofeedbacka, adibidez), psikoterapia eta antidepresiboak lagungarriak izan
daitezke. Analgesikoak, aldiz, ez dira eraginkorrak izaten.
-
37
6. MINA
6.1. Minaren definizioa
Minaren definizio egoki bat egitea zaila da, kontzeptuak barnean hartzen dituen
dimentsio guztiak direla eta. Egile askok mina sentsazio moduan deskribatu
izan dute, eta, hala, esperientzia fenomeno fisiologiko dimentsiobakar batera
mugatzen dute. Gaur egun onartuen dagoen definizioa IASPek (International
Association for the Study of Pain) emandakoa da, alegia, mina ehun baten kalte
erreal edo potentzial baten ondorioz eta kalte horren arabera deskribatutako
esperientzia sentsorial eta emozional ezatsegina da. Definizio horrek dimentsio
emozionala ereaintzat hartu, eta ehunaren kaltea nahitaezkoa ez dela argitzen
du.
Argi dago mina sentsazio bat baino gehiago dela, aldagai sentsoriala osagai bat
baino ez da. Oro har, mina bizipen bat dela esan genezake eta egitura
dimetsioaniztun gisa deskriba daiteke, osagai sentsorial, afektibo, ebaluatibo,
kognitibo eta konduktualek osatzen baitute:
- Dimentsio sentsoriala estimulu nozizeptiboa da.
- Dimentsio afektiboa, esperientzia sentsorial horren lotura emozionalak
(esperientzia ezatsegina, zaila edo, aitzitik, atsegingarria izan den).
- Dimentsio kognitiboak minari buruzko sineskerak hartzen ditu barnean.
- Dimentsio ebaluatiboa minaren interpretazioa da, norbanakoaren
testuinguruan, hau da, minaren garrantziari buruzkoak, eguneroko
bizitzan izan dezakeen eragina .
- Dimentsio konduktuala aurreko lauekin lotuta dago eta “mina pairatzen
duen gaixoak egiten duen jokaera oro” da (Fordyce, 1988).
-
38
Izaera dimentsioaniztuna duen heinean, mina esperientzia orokor bat da.
Kanpo-seinale objektiboen bitartez neurri batean azaldu daitekeen arren
(elektromiogramaren erregistroan aldaketak egotea, bihotz-maiztasuna edo
larruazalaren konduktantzia, besteak beste), barne-fenomeno subjektiboa da
mina. Informazio nozizeptiboaren eta minaren esperientziaren emaitzak nahiko
independenteak dira. Estimulu sentsorial bera izanda ere, “min” eta sufrimendu
ezberdina azaltzen du pertsona bakoitzak.
Minak, beraz, esandakoa kontuan hartuta, hiru ezaugarri ditu:
- Komunikaezina da. Mina pairatzen duen pertsonak ezin du zehazki
minaren bizipena jakinarazi.
- Inperfektuki kuantifikagarria. Kanpo-seinaleek neurri baterainoko
fidagarritasuna izan dezaketen arren, minaren esperientzia osoa ezin
dute jaso.
- Eztabaidaezina. “Norberak mina duela pentsatuz gero, sineskera hori
benetakoa da” (Dennett, 1981).
6.2. Minaren psikologia
Minaren psikologiaren barruan, minaren bizipena ulertzen lagunduko diguten
ereduak aurkeztuko ditugu lehendabizi. Ondoren, egindako ikerketen ondorioz
deskribatu diren hiru eremu psikologiko aztertuko ditugu: lehendabizi,
emozioek, bereziki depresioak eta antsietateak, minarekin duten harremana;
ondoren, nortasun-teoriek egiten duten ekarpena; eta, azkenik, kognizioen
parte-hartzea. Bukatzeko, ditugun emaitzak laburbildu dituen eredu hipotetiko
bat azalduko dugu.
6.2.1. Minaren eredu dimentsioaniztuna
Garatuko ditugun eredu bi dimentsioaniztunak Melzack-ek eta Wall-ek 1965ean
deskribatu zuten minaren uhateen kontrolaren ereduan oinarritzen dira.
-
39
Ikerlari horiek lehendabizikoz baieztatu zuten mekanismo psikologikoek
minaren pertzepzioan eragin zezaketela, eta garunetik jaisten ziren “nerbio-
mezuek” minaren seinaleak areagotu edo gutxitu. Ordura arte esaten zen
sentimendua minaren ostean eta horren ondorioz sortzen zela.
Deskribatuko dugun lehen teoria Leventhal-en prozesamendu paraleloaren
eredua da eta eredu horretan oinarrituta dago. Egile horrek esan zuen mina
interakzioan egon arren banatuta dauden bi bide paraleloren bitartez
prozesatzen dela:
- Bide sentsoriala; minaren osagai sentsorialen informazioa eramaten du
(intentsitatea, kokapena, tenperatura, presioa…).
- Bide emozionala; esperientziari lotutako ezinegona, beldurra edo
sufrimendua hartzen ditu.
Mina bi bidetatik zehar prozesatzen bada ere, bide gainartzaile bat egongo
litzateke. Horren ondorioz, arreta bide sentsorialera zuzentzea posible balitz,
minaren bizipen orokorra gutxitzea lortuko litzateke. Datu batzuek hori
baieztatzen badute ere (Johnson, 1973), distrakzio-teknikak eraginkorragoak
direla erakusten duten datu gehiago ere badaude, batez ere minaren
intentsitatea txikia edo ertaina denean. Distrakzio-tekniken oinarria eredu hori
izanik ere, arreta minaren esperientziaren bi bideetatik guztiz aldentzea dute
helburu.
Pricek prozesamendu sekuentzialaren eredua deskribatu zuen aurrerago
(1999), mina zuten taldeei eta kontrol-taldeei egoera esperimentalean mina
sorraraziz egin zituen ikerketak oinarri hartuta. Ikerketa horien
orokorgarritasuna eztabaidan badago ere, datu gehienek babesten duten
eredua da. Haren esanetan, mina honako elementu hauek osatzen dute:
- Ehunak kaltetzean sortzen den estimulazioaren antzeko gorputz-
sentsazioa
- Sentsazio horri lotutako mehatxu-esperientzia
- Mehatxu horri lotutako emozio negatiboa
-
40
Definizio horrek ez du behar kalte tisularra egiaztatzerik, pertzepzioa eta
prozesamendua baitira helburu nagusia. Honako hauek dira Pricen ereduaren
beste alderdi garrantzitsu batzuk:
- “norbera”ren kontzeptua erabiltzen du (“etxea”, organismoaren barne
aldea) mehatxuak duen eragin sakona ulertzeko.
- Emozio negatiboa minaren intentsitatearekiko apartekoa da, baina bi
dimentsioak (sentsazio nozizeptiboa eta ezinegona) dira beharrezkoak
mina sentitzeko.
- Sentimendu ezatseginaren bilakaera sekuentziala da. Mina, agertzean,
beldurrarekin lotutako esperientzia da; aurrerago, antsietatea, frustrazioa
eta amorrua hartuko dituen prozesamendu afektibo ebaluatiboagoa
agertuko da; azkenik, etsipena eta depresioa azaleratuko dira.
6.2.2. Minaren aldagai psikologikoak
Nortasun-ezaugarriek norbanakoaren minaren bizipenean eragiten duten ala ez
gai eztabaidagarria izaten jarraitzen du. Egin diren ikerketa gehienek gaixo
psikiatrikoentzat diseinaturiko tresnak erabili dituzte, eta, gainera, dagoeneko
mina pairatzen ari diren pertsonengan egin dira; beraz, datu horien
orokorgarritasuna zehaztea zaila da. Senak esaten digu segur aski nolabaiteko
eragina egongo dela, bai mina interpretatzean, baita mina eduki ostean
laguntza eskatu eta jasotzeko moduan ere, eta, horren ondorioz, minaren
bilakaeran. Izan ere, nortasun-ezaugarriek besteekiko interakzioan eragiten
dute, osasun profesionalekiko harremana barne hartuta.
Minaren alderdi emozionala aztertzerakoan, minak depresioarekin eta
antsietatearekin duen harremana ikertu da gehien. Deskribatu da depresioaren
prebalentzia %50 artekoa dela min kronikoa duten gaixoen artean (Romano eta
Turner, 1985; Geisser, 1994), eta ditugun berrikusketek baieztatzen dute
-
41
depresioa minaren esperientziaren ondorioz sortzen dela, ez kontrara (Romano
eta Turner, 1985; Gamsa, 1990; Banks eta Kerns, 1996).
Erabiltzen diren tresna psikometrikoek, hala ere, prebalentziari buruzko datuak
oso ezberdinak izatea eragiten dute. Izan ere, tresna gehienek depresioaren
intentsitatea puztu egiten dute mina pairatzen duten gaixoengan,
depresioarekin lotutako sintoma somatikoak minak sortutakoekin nahasten
baitira. Garrantzitsua da orduan depresio kliniko edo psikiatrikoa minak
sortutako depresiotik ezberdintzea. Azken horrek, batez ere, ezintasun- eta
etsipen-sentimenduak ditu ezaugarri, eta kanpora zuzendutako amorrua.
Norberari zuzendutako amorrua, errua eta lotsa, ordea, depresio klinikoaren
ezaugarri nagusiak dira.
6.2.3. Kognizioa
Azken urteotan, minarekiko jarrera ikerlanen helburu nagusi bilakatu da. Argi
dago jarrera-aldaketa gaixoek aldatzeko gaitasunaz eta aldatu beharraz duten
ideiarekin lotuta dagoela. Ideia horiek, era berean, gaixoek beren mina eta
bizitza kontrolatzeko duten gaitasunarekin dago lotuta.
Katastrofismoa orokorra edo sintoma fisikoena izan daitekeen estilo kognitiboa
da. Hiru faktore hartzen ditu barnean: hausnartzea, magnifikazioa eta
ezintasuna; eta minaren estimulu eta esperientziarekiko gehiegizko orientazioa
dakar. Min akutua kroniko bilakatzeko eta, lunbalgiaren kasuan, epe-luzeko
desgaitasuna garatzeko arrisku-faktorea da. Depresioarekin ere lotzen da,
baina ikerketa gehienek defendatzen dute katastrofismoak desgaitasuna eta
mina, depresioarekiko independenteki, aurresaten dituela.
Autoeraginkortasuna Bandurak (1977) garatutako terminoa da, gaixoen
motibazio maila zehazten du eta betetze terapeutikoa eta kooperazioa
hobetuko ditu. Opioide endogenoetan eta sistema immunitarioan du eragina eta
minarekiko tolerantzia hobetzen du. Min kronikoa duten pertsonengan,
autoeraginkortasuna hobetzeko modurik onena kirola omen da.
-
42
Kontrolari buruzko kognizioak 4.2.1.n garatu ditugu.
Beldurra ekiditea “mina areagotu edo kaltea sortzeko beldurragatik
mugimenduak ekiditea” da eta zinesiofobia ere deitzen zaio. Minaren
intentsitatearekiko independentea da eta ariketa fisikoa saihestearekin lotzen
da, eta, horren ondorioz, lan-jarduera ekiditearekin, lanpostu-galerarekin eta
desgaitasunarekin. Beldurra ekiditea eredua dimentsioaniztuna da, eta
jokabide-ikasketaren elementuak, elementu fisiologikoak eta elementu
kognitiboak hartzen ditu barne. Esperimentalki frogatu da mugimenduen
zabalerarekin, jasotze-denborarekin, belaunen flexo-luzaketarekin, gorputz-
enborraren flexo-luzaketarekin eta pisuak jasotzearekin lotuta dagoela bereziki.
Azkenik, tendentzia kognitiboei dagokienez ikusi da min kronikoa duten gaixoek
minarekin harremana duten hitzak selektiboki gogoratzen dituztela, beste hitz
mota batzuen aldean.
6.2.4. Sintesia: estres- eta larritasun-eredu inklusiboa
Aurreko kontzeptu guztiak beren artean lotuko dituen eredua proposatzen du
Pincusek (French, Sim, 2006). Bai beldurra eta bai depresioa minaren
bizipenaren osagai garrantzitsuak dira. Beldurra arreta areagotze-egoera
batekin eta baliabideak kanpora zuzentzearekin lotuta dago; depresioak, ordea,
arreta-egoera gutxitzen du eta baliabideak norberari zuzenarazten dizkio.
Aurreko guztia kontuan hartuta, inklusio-egoerako bi konstelazio proposatzen
ditu, independenteak, eta esku-hartzeak eskatuko dituztenak.
Estresaren konstelazioak, alde batetik, hiru egoera ditu. Lehen egoeran,
beldurra ekiditea dago, eta informazioan eta heziketan oinarritutako esku-
hartzeak edo, asko jota, esku-hartze konduktual sinpleak, aski izango dira.
Bigarren egoeran, minarekiko beldurra osasunera zabalduta legoke. Estres-
sintomak azaltzen dira (katastrofismoa, somatizazioa, disnea, antsietate-krisiak)
eta mina osasunerako eta ongizaterako mehatxu gisa hautemango da. Kasu
horietan, teknika kognitibo-konduktualak beharko dira. Hirugarren egoeran,
antsietatea orokortu egiten da eta estresaren intentsitatea areagotu. Antsietate
-
43
orokorraren sintomak izango dituzte gaixoek, sintoma somatikoak oso sarritan
agertuko dira eta, tratamendu kognitibo-konduktualaz gain,
psikofarmakologikoa ere beharko da.
Larritasunaren konstelazioan, bestalde, hiru egoera ere bereiziko ditugu.
Lehen mailan, norbanakoek galera- eta frustrazio-bizipenak izango dituzte,
eguneroko jarduerak mugatuta. Informazio sentsoriala gogoratzeko joera
egongo da. Informazioarekin eta heziketarekin, nahikoa izango da. Bigarren
mailan, larritasuna areagotuko da, minaren eta gaixotasunaren irudikapena
eskema pertsonalarekin nahasiko baita. Iragana eta etorkizuna alderatuko dira
eta galera-, ezintasun- eta etsipen-sentimenduak gailendu. Informazioa
sentsorialaz gain, gaixotasunarekin lotutakoa gogoratzeko joera egongo da.
Teknika kognitibo-konduktualak erabili beharko dira minarekin lotuta ez dauden
jarduerak sustatu eta eskema pertsonala berregituratzeko. Azken mailan,
depresioaren sintomak etsipen eta inpotentzia moduan azaleratuko dira;
depresio kliniko baten elementuak ere ager daitezke, eta edonolako informazio
negatiboa gogoratzeko joera izango du. Kasu horietan, tratamendu kognitibo-
konduktualaz gain, psikofarmakologikoa ere beharko du.
6.3. Minaren soziologia
Gorputza, aldi berean, eremu fisikoa eta soziala da. Turner-ek (1984)
gorputzaren kokapen sozialaz hitz egin zuen, errealitate soziala (literalki)
murgilduta baitago, hau da, gorputza egitura sozial eta esanahi kulturaletarako
eremua izango balitz bezala. Horren ildoan, eta gaixotasun kronikoak
jorratzerakoan esan dugun moduan, minak pairatzen duen pertsonaren
harremanetan, roletan, helburuetan eta identitatean eragiten du.
Minaren aldakortasun etnikoaz egin diren ikerketetan, lan garrantzitsu batek
(Zborowski, 1952, 1969) jatorri italo-amerikar, judu-amerikar eta amerikar
protestanteen (hainbat belaunalditan AEBn bizitakoak) artean mina
deskribatzeko ezberdintasunak aztertu zituen New York-eko soldadu
ohientzako ospitale batean. Azken taldeak minaz axolagabetasunez eta
diskrezioz hitz egiten zuen, datu gutxi aditzera emanez; italo-amerikarrek eta
-
44
judu-amerikarrek, berriz, emozio eta ardura handiz hitz egiten zuten. Azken
talde horretan, analgesikoa eman ostean, italo-amerikarrek lasaitasun
handiagoa erakusten zuten, eta judu-amerikarrek, berriz, kezkatuta jarraitzen
zuten, ez beren osasunaz eta etorkizunaz bakarrik, baizik eta analgesikoak
estal zezakeen mina sortzen zuen patologiaren jarraipenaz. Mota horretako
ikerketa gehiago egin dira, baina, batez ere, kulturak, eta ez horrenbeste etniak
minaren bizipenean duen eragina aztertzen. Minaren atalasea edo minarekiko
tolerantziari buruz, laborategi-ikerketa ugari egin dira ezberdintasun etnikoak
aurkitu nahian, eta, nolabaiteko aldakortasuna ikusi den arren, emaitzak,
oraindik, eztabaidagarriak dira.
Beste puntu garrantzitsu bat minarekiko jokabide “egokia” da. Norbanakoak
mina dela eta duen jokabidea ikasitakoa da hein handi batean, eta min
“normalaz” dagoen aurreiritzi horrek bi norabideetan eragiten du. Alde batetik,
mina dela eta dugun jokabidean, eta, bestetik, osasun-profesional moduan
minarekiko dugun jarreran. Adibidez, estereotipo sozialak direla eta, gizonak
“gogorrak” eta emakumeak, berriz, “kexatiagoak” direlako ideia zabalduta dago,
eta arrazoi mediko argia ez duen mina “psikogeno”tzat etiketatzea sarriagotan
gertatzen da emakumeekin gizonekin baino (Lennane eta Lennane, 1973;
Grace, 1998).
Min “egokia”ri buruzko aurreiritziak, gainera, min kronikoa duten pertsonekiko
estigmatizazioaren oinarrian daude. Hasieran esan dugun moduan, mina
zehatz-mehatz komunikatzeko dauden eragozpen linguistikoak direla eta, batez
ere lesioa agerikoa ez denean, ingurukoei eta profesionalei mina sinestaraztea
zaila da (Fagerhaugh eta Strauss, 1977; Thomas, 2000, Glenton, 2003;
Werner, 2003). Eta minaren gorabeherak gertatzen direnean, are gehiago.
Gaixoak azaltzen duen minaren eta profesionalek normal eta egokitzat hartzen
duten minaren arteko konkordantzia-eza dagoenean, ikusi da ohikoa dela
horiek pazientearen sinesgarritasuna zalantzan ipini eta iritzi negatiboak izatea.
Mina eragiten duten prozesu patologiko asko, beraz, estigmatizatzaile bilaka
daitezke, eta balio sozial eta morala galtzea ekarri bai gizartearen aurrean
baita, askotan, nork bere buruaren aurrean ere.
-
45
6.4. Fibromialgia
Min muskular orokorra (mialgia) eta gorputzeko puntu askotan gehiegizko
sentikortasuna sorrarazten duen gaixotasun kronikoa da. Espainian, EPISER
ikerketaren arabera, %2,4ko prebalentzia du, batez ere emakumeek pairatzen
dute (%4,2 vs %0,2 gizonek) eta prebalentzia gorena 40 eta 49 urteko adin-
tartean gertatzen da. Gaixo gehienen kasuan, 30 eta 55 urte artean agertzen da
lehendabizikoz.
Etiologia ezezaguna da. Mina muskulu eta ehun bigunetan sentitzen bada ere,
han ez da anomaliarik azaltzen. Minaren pertzepzioan gertatzen den aldaketa
baten ondorioz sortzen dela uste da, “sentsibilizazio zentrala” deiturikoa.
Nolabaiteko joera genetikoa badagoela ikusi da, fibromialgia duen pertsona
baten senitartekoek fibromialgia garatzeko arriskua gainerako populazioarena
baino 8 aldiz handiagoa baita. Estresoreek ere fibromialgia “piztu” dezaketela
aztertu da, hala nola, Lymen gaixotasunaren moduko infekzioek, trauma fisiko
edo emozionalek, lo egiteko arazoek eta beste gaixotasun mediko batzuek.
Gaixoek duten sintoma nagusi eta bereizgarriena min muskuloeskeletikoa da.
Muskulo-zurruntasuna goizetan da nabarmenagoa eta, egunean zehar,
hobetzerantz egiten du. Antsietateak, estresak, lo gutxi egiteak, gehiegizko
esfortzuak, hotzak eta hezetasunak, gainera, okertu dezakete. Horrez gain,
honako hauek jasateko arrisku handiagoa dute: neke iraunkorra (%90), loaren
apnea edo hanka geldiezinen sindromea, migrainak eta burukomin muskularra,
heste minberaren sindromea, zistitis interstiziala eta artikulazio
tenporomandibularraren sindromea. Gaixoen %30ek depresio nagusia izan ohi
du diagnostikoa egitean, eta bizitzan zeharreko depresioaren eta antsietatearen
intzidentziak %74 eta %60ra artekoak dira, hurrenez hurren. Badirudi gainera
neke kronikoaren sindromearekin oso lotuta dagoela.
Diagnostikoa egiteko, lehenik eta behin, azterketa fisiko osoa eta odol-testak
egin behar dira, beste gaixotasun batzuk baztertzeko. Fibromialgia
baieztatzeko, gehiegizko sentikortasuna frogatu behar da gorputzeko 18 puntu
jakinetatik (“leku mingarriak”) 11n gutxienez.
-
46
Tratamenduari dagokionez, ikusi da honako hauek eraginkorrak direla:
pregabalina eta gabapentina antikonbultsiboak; duloxetina, amitriptilina,
fluoxetina eta paroxetina antidepresiboak; tramadol analgesikoa, bakarrik edo
azetaminofenoarekin; eta ibuprofeno eta naproxeno antiinflamatorioak (betiere
beste farmako batzuekin emanda, ez baitago hanturarik fibromialgian), .
Fisioterapeuta batek diseinaturiko ariketa fisikoen programek, hipnosiak,
biofeedbackak edo terapia kognitibo-konduktualak, eta tachik edo yogak ere
sintomak arintzen dituzte, besteak beste.
Fibromialgia ez da endekapenezko gaixotasun bat, baina kroniko bihurtzeko
joera du, eta diagnostikoa egin eta 14 urtera egin den ikerketa batean ikusi izan
da sintoma-aldaketa gutxi daudela. Hala ere, bi herenek lanean jarraitzen zuten
eta gaixotasunak, beren bizimoduan, eragin gutxi izan duela zioten. Ikerketa
hori espezialistarekin tratamenduan zeuden gaixoekin egin zela kontuan
izanda, seguruenik kasu arinenek are pronostiko hobea dutela esan dezakegu.
-
47
7. GENERO-INDARKERIAREKIN ERLAZIONATUTAKO ALDAGAI
PSIKOSOZIALAK
7.1. Definizioa. Biolentzia motak eta garapena
Munduko Osasun Erakundeak (WHO) honela definitu du genero-indarkeria:
Generoarekin lotuta dagoen biolentzia oro, emakumearentzako kaltea edo
sufrimendu fisiko, sexual edo psikologikoa duena edo izan zezakeena, baita
mehatxuak, hertsatzea edo hautazko askatasun-gabetzea, bai eremu publikoan
zein pribatuan ere.
Genero-indarkeria, beraz, fisikoa, sexuala edo emozionala izan daiteke. Fisikoa
emakumearen gorputzean edozein kalte sortu edo sor zezakeen ekintza da,
hala nola, zaplaztekoak, kolpeak, erredurak… Sexuala, emakumeari
borondatez kanpoko harreman sexuala inposatzean gertatzen da. Psikikoak
mehatxuak, irainak, larderia edota obedientzia eskakizuna dira, besteak beste.
Hitzezko abusua (iraina), emozionala (beldurraraztea) eta ekonomikoa (biktima
ekonomikoki isolatzea) hartzen ditu barne.
Genero-indarkeriaren ezartze-prozesuan biolentziaren areagotze bat deskribatu
izan da. Normalean, eraso psikologikoak egoten dira lehen mailan; ondoren,
hitzezko erasoak; hirugarren mailan, eraso fisikoak, eta azkenik, kasu
batzuetan, motaren bateko heriotza bortitza gerta zitekeen.
“Etxeko indarkeriaren zikloak” deskribatzen dituen aldiak, era berean,
bortxakeria egoera nola sortu eta ezartzen den ulertzen laguntzen digute:
1. Tentsio eratzearen aldia: hitzezko erasoak, mehatxuak, biktima gero eta
gehiago zaintzea.
2. Indarkeriaren aldia: tentsioa egun edo hilabeteetan zehar gorantz egin
ostean, gertaeraren batek indarkeria lehertzea eragiten du.
-
48
3. Eztei-bidaiaren aldia: Erasotzaileak biktima liluratu nahi du, barkamena
eskatuz, berriz gertatuko ez dela zin eginez eta askotan, jarrera
erromantikoa azalduz edo opariak emanez. Emakumeak damua sinetsi
nahi du, eta erasotzaileak, gainera, sinestarazten dio bakea eta
ongizatea mantentzea emakumearen eginbeharra dela.
4. Mantentzea: Erasotzaileak emakumearekiko zaintza areagotzen du,
inguruarekiko isolatuz, eta baliabide pertsonal eta ekonomikori gabe eta
bere buruarekiko errespeturik gabe uzten du.
7.2. Arrisku-faktoreak
Heise-k (1999) “esparru ekologiko integratua” proposatzen du, zenbait mailatan
kokaturiko arrisku faktoreak deskribatuz. Egile horren arabera, lau maila daude:
- Maila sozialean:
1) Gizonek emakumeen jarrera kontrolatzea babesten duten arau
sozialak
2) Biolentzia-arazoak konpontzeko tresna gisa onartzen duten arauak
3) Maskulinotasuna nagusitasunarekin, ohorearekin eta biolentziarekin
lotzen duten arauak
4) Genero-rol zorrotzak
- Komunitate-mailan:
1) Pobrezia, estatus sozioekonomiko baxua, langabezia
2) Emakumeen familia- eta gizarte-isolamendua
3) Biolentzia erabiltzen duten taldeen partaide izatea
- Harreman-maila:
1) Bikote-arazoak
2) Familiako gizona erabakiak hartzearen eta diruaren kontrola
eramatearen arduraduna izatea
- Maila indibidualean:
-
49
1) Jatorrizko familian biolentzia-egoeren lekuko edo biktima izatea
2) Uko egin duen edo egon ez den aita bat izatea
3) Alkohola hartzea (gizonak)
4) Gizonaren nagusitasunarekin bat datozen balio eta rol tradizionalak
barneratuta edukitzea
Faktore babesgarriak dira, bestalde, emakumeak familiatik at autoritatea eta
boterea izatea, eta familiako beste kide batzuek azkar parte hartzea.
Inkesten arabera, gainera, genero-indarkeriarekin lotutako beste faktore batzuk
deskribatu dira. Bizkaiko Behatokiaren 2009ko inkestaren arabera, adierazitako
tratu txarra jasan zuten emakumeen %55 bikotekidearekin bizi zen; %50
ezkonduta zegoen; %85ek seme-alabak zituen, eta %30ek etxerako diru-
ekarpen nagusia egiten zuen. Adinaren arabera, 18-29 eta 40-49 urte tartekoek,
populazioan zuten pisua kontuan izanda, adierazitako tratu txarren taldean
egoteko arrisku handiagoa zuten 30-39 eta >65 urte tartekoek baino. Tratu txar
teknikoak kontuan hartzerakoan, ordea, ikusi zen zenbat eta nagusiagoa izan,
talde horretan sartuta egoteko arrisku handiagoa, baita atzerritarra izatea
edozein motatako tratu txarra jasateko arrisku-faktorea zela ere. Aldiz, inkestak
esaten zuen ikasketa maila zenbat eta altuagoa, maila sozioekonomiko zenbat
eta altuagoa eta etxerako diru-ekarpen zenbat eta antzekoagoa, orduan eta
arrisku gutxiago zegoela. Emakumea lanean egoteak ez du arriskua aldatzen;
izan ere, adierazitako tratu txarren taldeko %45 eta tratu txar tekniko taldeko
%40,3 lanean zeuden.
7.3. Epidemiologia
Oso zaila da populazio orokorrean genero-indarkeria zer ehunekotan gertatzen
den zehatz jakitea. Espainia, arazo horri buruzko informazio eguneratua
zeharkako datuen bidez ezagutzen dugu, alde batetik, Botere Judizialak
argitaratzen dituen salaketei buruzko datuetatik, eta, bestetik, Osasun, Gizarte
Zerbitzu eta Berdintasun Ministerioak argitaratzen dituen hilketen datuengatik.
Datuak urtero eguneratzen dira, eta, beraz, salaketei edo heriotzei buruzko
informazio zehatza nahi izanez gero, erakunde horien webguneetara jotzea da
-
50
egokiena. Genero-indarkeriaren prebalentziari buruzko datuak zenbait
behatokik egin dituzten inkestei esker ere ezagutzen ditugu.
Bizkaiko Behatokiak 2009an egindako datu-bilketan, adierazitako tratu txarrak
eta tratu txar teknikoak desberdindu zituen. Lehen taldean, inkestan tratu
txarrak jasan izana zuzenean adierazten duten emakumeak sartzen dira.
Bigarrenean, berriz, inkestan tratu txar motengatik zeharka galdetzean,
positiboki erantzuten duten emakumeak daude. Hau da, zuzenean esan ez
badute ere, tratu txarrak jasaten dabiltzala adierazten diguten zeharkako
informazioa eman dute. Inkesta horren arabera, Bizkaiko emakumeen %3,3k
adierazitako tratu txarrak jasan zituzten, eta %22,1ek, tratu txar teknikoak.
Espainia mailan, hiru makroinkesta zuzendu ditu orain arte Osasun, Gizarte
Zerbitzu eta Berdintasun Ministerioaren barruan dagoen Emakumearen
Erakundeak. Azkenekoan (2011), emakumeen %10,9k bizitzan zehar noizbait
tratu txarra jasan izana adierazi zuen (%3k, azken urtean, eta %7,9k, beste
noizbait).
Mundu mailan, berriz, WHOk lehen mailako osasun-arazotzat dauka genero-
indarkeria, eta gaiari buruzko txosten ugari argitaratu ditu. 2013an
argitaratutako txostenak dio globalki emakumeen %35ek motaren bateko
biolentzia fisikoa edota sexuala jasan duela. Biolentzia, gehienbat, bikote
barruan gertatzen da; izan ere, bikotekidea izan duten emakumeetatik, %30ek
adierazi du haren eskutik biolentzia motaren bat jasan izana. Datu horiek,
azpiko taulan ikusten den moduan, oso aldakorrak dira munduko eskualdeak
aintzat hartzen baditugu.
-
51
WHO, 2013
7.4. Ondorioak
Hilketa eta suizidio bidezko heriotzez gain, genero-indarkeriak eragin larriak ditu
emakumearen osasun fisiko eta psikologikoan. WHOk, bere 2013ko
txostenean, zenbait ikerketa aztertu eta honako emaitza hauek argitaratu
zituen.
Osasun fisikoaren alorrean, GIB/HIESAren kutsatze-arriskuaren OR=1,52
(95% CI=1,03-2,23) da; sifilisaren OR=1,81 (0,90-3,63), eta klamidiaren eta
gonorrearen O
top related