fjalitë pyetëse në gjuhën angleze dhe · pdf filegramatika universale = gu...
Post on 31-Jan-2018
332 Views
Preview:
TRANSCRIPT
i
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA
DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE
SHQIPE
Punim për gradën Doktor në Gjuhësi
Specialiteti: Sintaksë
Punoi: Udhëheqës shkencor:
M. A. Etleva KONDI Prof. Dr. Ilo STEFANLLARI
Mars 2013
ii
FALËNDERIME Do të doja të shprehja mirënjohjen time të thellë për të gjithë ata që më motivuan dhe
ndihmuan në përfundimin e këtij punimi.
Së pari do t’i drejtoja një mirënjohje dhe falënderim të veçantë për kontributin dhe
mbështetjen, Prof. Dr. Ilo Stefanllari, i cili me udhëzimet e vlefshme, literaturën dhe
sugjerimet e duhura bëri të mundur realizimin e këtij punimi. I detyrohem për durimin,
mendësinë dhe mirëkuptimin.
Gjithashtu, falënderoj Prof. As. Dr. Shpresa Shamblli për këshillat e sugjerimet me shumë
vlerë, të cilat kanë qenë nxitje e vazhdueshme gjatë punës sime për realizimin e këtij
punimi.
Një falënderim i veçantë i shkon edhe gjithë mësuesve dhe nxënësve të shkollave të
mesme në Tiranë, Elbasan, Durrës dhe Fier, të cilët mundësuan realizimin e pyetësorëve. I
jam mirënjohëse edhe studentëve të mi, me të cilët munda të realizoj me sukses disa
sondazhe në lidhje me punimin.
Falënderoj dhe shumë nga miqtë e mi, të cilët me vërejtjet, këshillimet, propozimet që
kanë dhënë, kanë ndihmuar në përmirësimin e mëtejshëm të materialit.
Së fundmi, falënderoj me gjithë zemër familjen time të paçmueshme, që më mbështeti dhe
nxiti gjatë këtij rrugëtimi.
iii
PASQYRA E LËNDËS
faqe
HYRJE
0.1 Përligjja e punimit ....................................................................................... vi
0.2 Objekti dhe hipotezat e punimit ................................................................... vii
0.3 Metodologjia dhe struktura e punimit ......................................................... viii
KAPITULLI I
VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM I FJALISË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE E SHQIPE
1.1 Vështrim i përgjithshëm .............................................................................. 2
1.2 Klasfikimi i fjalive pyetëse ......................................................................... 8
1.3 Rendi i gjymtyrëve në fjalinë pyetëse në gjuhën angleze dhe shqipe ......... 15
1.4 Fjalitë pyetëse në këndvështrimin gjenerativist .......................................... 18
1.4.1 Zhvendosja e kohës te plotësori (T-to-C movement) në fjalitë pyetëse
tërësore dhe të pjesshme në gjuhën angleze dhe shqipe ............................. 19
1.4.1.1 Kopjimi dhe shuarja .................................................................................... 23
1.4.1.2 Zhvendosja e kokës funksionale të sintagmës foljore në degëzimin kohë 26
1.4.1.3 Shtimi i foljes ndihmëse ‘do’ në fjalitë pyetëse në gjuhën angleze ............ 28
1.5 Zhvendosja e fjalës pyetëse ........................................................................ 29
1.5.1 Zhvendosja e fjalës pyetëse te fjalitë pyetëse të pjesshme .......................... 29
1.5.2 Zhvendosja e fjalës pyetëse te fjalitë pyetëse që përmbajnë më shumë se
një fjalë pyetëse ........................................................................................... 34
1.6 Fjalitë pyetëse dhe veçoritë e interpretimit të tyre ...................................... 39
KAPITULLI II
VEÇORI TË STRUKTURËS SË FJALIVE PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
2.1 Struktura sintaksore e fjalive pyetëse tërësore në gjuhën angleze e shqipe 53
2.1.1 Përgjigje të shkurtra .................................................................................... 56
2.1.2 Fjalitë pyetëse tërësore pohuese ................................................................. 58
2.1.3 Fjalitë pyetëse tërësore mohuese ................................................................ 60
2.1.4 Fjalitë pyetëse tërësore me folje gjysmëndihmëse ..................................... 63
2.1.4.1 Zhvendosja e foljes gjysmëndihmëse në fjalitë pyetëse tërësore ................ 66
2.1.5 Fjalitë pyetëse të pagjymtyrëzueshme (tag) ................................................ 68
2.2 Struktura sintaksore e fjalive pyetëse të pjesshme në gjuhën angleze dhe
shqipe ........................................................................................................... 75
2.2.1 Funksioni sintaksor i fjalëve pyetëse në të dyja gjuhët ............................... 80
2.2.2 Funksionet e togfjalëshit që përmban fjalën pyetëse ................................... 90
2.2.3 Fjalitë pyetëse të pjesshme pohuese ............................................................ 93
2.2.4 Fjalitë pyetëse të pjesshme mohuese .......................................................... 95
iv
2.2.5 Fjalitë pyetëse të pjesshme me më shumë se një fjalë pyetëse ................... 97
2.2.6 Fjalitë pyetëse të shprehura me një fjalë pyetëse ........................................ 100
2.3 Struktura sintaksore e fjalive pyetëse dyfishe, përjashtimore (alternative)
në gjuhën angleze dhe shqipe ...................................................................... 104
KAPITULLI III
FJALITË PYETËSE NË PROCESIN E MËSIMDHËNIES
3.1 Mënyrat e paraqitjes dhe të praktikimit të tri llojeve të fjalive pyetëse në
gjuhën angleze me nxënësit shqiptarë ......................................................... 110
3.1.1 Procesi i të nxënit në gjuhën amtare ........................................................... 114
3.1.2 Procesi i të nxënit në gjuhën e huaj ............................................................. 118
3.1.3 Mësimdhënia e gramatikës nëpërmjet rregullave ....................................... 121
3.1.4 Mësimdhënia e gramatikës nëpërmjet praktikimit ...................................... 127
3.2 Përdorimi i fjalive pyetëse në procesin e mësimdhënies ............................ 135
Pse përdoren fjalitë pyetëse ......................................................................... 135
Llojet e pyetjeve .......................................................................................... 138
Teknikat për të pasur një proces sa më efikas të të pyetur .......................... 142
3.3 Analiza e gabimeve në ndërtimin e fjalive pyetëse ...................................... 146
3.4 Rëndësia e korrigjimit të gabimeve ............................................................ 158
Tipet e korrigjimit ....................................................................................... 161
PËRFUNDIME .................................................................................................................................... 165
BIBLIOGRAFI ..................................................................................................................................... 176
v
SHKURTIME:
Emër = E
Kryefjalë zero = Pro
Folje = F
Sintagmë emërore = SE
Fokus = Fok
Sintagmë focus = SFok
Ndajfolje = Ndajf
Sintagmë kohore = SK
Parafjalë = Parafj
Sintagmë parafjalore = SP
Përemër = Përem
Topikë = Top
Eptimi foljor = EPT
Question particle, pjesëz pyetëse = Q
Fjali = Fj
Sintagmë foljore = SF
Kohë = K
Sintagma forcë = SForcë
Plotësor = P
Pjesëz = Pj
Sintagmë topikë = STop
Gramatika universale = GU
Togfjalësh emëror = TE
Togfjalësh parafjalor = TP
vi
HYRJE
0.1. Përligjja e punimit
Duke qenë se në mësimdhënien e gjuhëve të huaja rol parësor luajnë njohuritë
gramatikore, të cilat japin një mbështetje të fortë në procesin mësimor nga pikëpamja e
sistemimit, ngjizjes së njohurive të fituara dhe elokuencës për t’i shprehur këto njohuri, e
kemi ndjerë gjithmonë nevojën e thellimit të njohurive në gramatikën e gjuhës angleze në
përgjithësi dhe në fushën e sintaksës në veçanti, ku dhe problemet gjithmonë kanë qenë
më të mëdha.
Marrë shtysë edhe nga rritja e shpejtë e kërkimeve të kohëve të fundit brenda kuadrit të
teorisë së Gramatikës Universale, programit ‘parime e parametra’, ky punim përqëndrohet
në një aspekt të veçantë të gramatikës, në analizën e përbërjes së fjalisë pyetëse, duke
përfshirë elementët përbërës të saj dhe mënyrën si këto elementë lidhen me njëri-tjetrin
për të formuar strukturën. Ky punim mbështetet pikërisht te sistemi i rregullave dhe
kategorive mbi të cilat ndërtohen fjalitë pyetëse në secilën gjuhë. Punimi në fjalë e vë
theksin veçanërisht në analizën sintaksore të tipave ndërtimorë të fjalive pyetëse dhe
funksioneve gramatikore të fjalëve pyetëse në gjuhën angleze krahasuar me ato të gjuhës
shqipe. Kemi menduar të bëjmë një analizë të tillë nisur nga fakti se fjalitë pyetëse, me një
përdorim mjaft të gjerë në të dyja gjuhët, janë trajtuar pak sipas teorive e qasjeve
gjuhësore bashkëkohore.
Me thellimin e njohurive, e shikojmë shumë të nevojshme edhe kuptimin e përdorimin e
strukturave gramatikore të fjalive pyetëse në situata reale. Është e rëndësishme që fjalitë
pyetëse të dallohen si shprehje gjuhësore nga përdorimi i tyre në kontekst, në raste
konkrete dhe për qëllime të caktuara, çka nënkupton thënien. Një fjali është pyetëse në
gramatikë, ndërsa si thënie konsiderohet pyetje dhe përbën një akt të të folurit. Duke qenë
një akt i të folurit, pyetja mund të realizohet vetëm kur plotësohen kushtet shoqërore.
Një analizë e tillë e thelluar e tipave ndërtimorë, e parë jo vetëm brenda kuadrit të
disiplinës së gramatikës por edhe atij semantiko-pragmatik, mendojmë se është e
rëndësishme edhe në aspektin didaktik, pasi përfundimet e analizës përqasëse përcaktojnë
qartë si aspektet gramatikore që paraqesin vështirësi për nxënësit shqiptarë që mësojnë
gjuhën angleze por edhe funksionet e këtyre strukturave në ligjërim. Punimi synon
ndërgjegjësimin e mësimdhënësit dhe nxënësit se njohja e mirë e strukturave në të dyja
gjuhët, të veçantive dhe të përbashkëtave të tyre kërkon edhe përfshirjen në kontekstet
reale dhe situatat shoqërore, të cilat ndihmojnë për t’i vështruar këto fjali jo thjesht si
lidhje të fjalëve sipas modeleve abstrakte, por edhe si një mënyrë të vështrimit të botës e
të të menduarit për të me fjalë, si përçuese të qëndrimeve e të ngarkesave emocionale.
Prandaj, kur mësojmë dhe shpjegojmë fjalitë pyetëse në një gjuhë të huaj, është e
rëndësishme të ofrohet një urë lidhëse midis bashkëveprimit kulturor dhe përdorimit të
gjuhës së huaj në mënyrë të natyrshme, çka do të çojë në të mësuarit më produktiv të
gjuhës angleze dhe përdorimin e saktë të saj.
vii
0.2. Objekti dhe hipotezat e punimit
Procesi i nxënies kalon nëpërmjet disa fazave, duke nisur nga njohuritë fillestare e duke u
thelluar deri në nivelet më të komplikuara të linguistikës, ku ndër të tjera vërehet një
metodologji e shpjegimit të strukturave ndërtimore edhe përdorimit te saj për të
komunikuar apo praktikuar struktura të ndryshme sintaksore në kontekste reale. Prandaj, e
pamë të rëndësishme që në këtë punim të përdorim metodën përqasëse, duke pranëvënë
strukturën sintaksore të fjalisë pyetëse në gjuhën e huaj me atë në gjuhën amtare të
nxënësit me qëllim që, përtej të veçantave të këtyre sistemeve, të zbulohen tiparet e tyre të
përbashkëta. Kjo do të sjellë një përvetësim dhe përdorim më të saktë të këtyre
strukturave për qëllime komunikuese në gjuhën e huaj nga nxënësit.
Në suazën e bashkëveprimit ndërgjuhësor dhe përcjelljes sa më të saktë të mesazhit të
bashkëbiseduesit nga gjuha amtare tek një gjuhë e përvetësuar, ose anasjelltas, ky punim
ka për qëllim të vendosë në të njëjtën hulli veçoritë gramatikore të dy gjuhëve, duke i parë
në këndvështrimin gjenerativist. Ai karakterizohet nga prirja për të dhënë sa më gjerë
faktet e strukturat tipike të fjalive pyetëse tërësore, të pjesshme dhe dyfishe,
përjashtimore. Duke qenë një punim i bazuar në një analizë përqasëse të këtyre fjalive në
dy gjuhë, angleze dhe shqipe, jemi përpjekur të japim ngjashmëritë dhe ndryshimet që
kanë këto gjuhë mbështetur kryesisht në një literaturë të pasur të marrë në gjuhën angleze
dhe shqipe. Çdo evidentim dhe gjetje e veçorive dalluese është paraqitur me anë të një
analize të shembujve konkretë, të marra nga këto dy gjuhë.
Gjithashtu, një qëllim i rëndësishëm i punimit është që nëpërmjet analizës përqasëse t’i
bëjë të gjithë përdoruesit e gjuhës të vetëdijshëm për rëndësinë që ka përvetësimi i saktë i
strukturave dhe të dëshmojë se, si njohja e strukturave sintaksore dhe akti i të folurit,
luajnë një rol themelor në zotërimin sa më mirë të gjuhës. Përshkrimi dhe analiza e
strukturave, veçoritë e interpretimit të tyre në këtë punim mëtojnë të vërtetojnë se përveç
dallimeve kemi dhe të përbashkëta midis këtyre dy gjuhëve, edhe pse dy gjuhë larg njëra
tjetrës. Vlen të theksojmë se të pëbashkëtat nuk janë vetëm gjuhësore por edhe kuptimore.
Kjo mënyrë përqasjeje do të ndihmonte mësimdhënësit e gjuhës angleze të përcaktojnë
piketat e punës së tyre për një mësimdhënie më të suksesshme.
Shpresojmë që të interesuarit në fushën e gjuhësisë që do të lexojnë këtë punim, të gjejnë
tek ai një ndihmesë, sado modeste, në lidhje me strukturat e fjalive pyetëse, përdorimin,
praktikimin dhe interpretimin e tyre në gjuhët angleze dhe shqipe, me bazë sintaksën,
semantikën e pragmatikën e fjalive. Ky studim nuk mund të jetë kurrësesi shterues, kjo
pasi ai mund të shërbejë për trajtime të mëtejshme me objekt analizën më të detajuar të
aspekteve të veçanta që kanë lidhje me problematikën e fjalive pyetëse në këto dy gjuhë.
viii
0.3. Metodologjia dhe struktura e punimit
Metoda e përdorur në këtë punim është ajo përqasëse-krahasuese. Kjo për shkak se
studimet krahasuese të gjuhëve luajnë një rol vendimtar në përcaktimin e tipareve
universale dhe atyre specifike. Nëpërmjet këtyre studimeve është zbuluar se tiparet
nëpërmjet të cilave gjuhët ndryshojnë priren të organizohen në grupe të cilat janë të
qëndrueshme në të gjithë gjuhët dhe të cilat lejojnë tipologji të gjuhëve. Dhe janë
pikërisht qasjet parametrike ato që do të mund të shpjegojnë se pse tipare të caktuara të
fjalive pyetëse i gjejmë në gjuhë të ndryshme1. Është shumë e rëndësishme që të bëjmë
menjëherë të qartë se kjo qasje mund të shtrihet nga dimensioni sinkronik në atë
diakronik. Kështu, shpjegimi i ndryshimeve sintaksore të fjalive pyetëse në gjuhën
angleze dhe atë shqipe, duke krahasuar ndryshimet në vlerat parametrike, natyrisht që
nënkupton ndryshim parametrik në aksin kohor. Inkuadrimi i çështjes mbi ndryshimin
parametrik në drejtim të aspekteve të përvetësimit të gjuhës, e vë gjuhësinë diakronike në
qendër të përpjekjes teorike gjenerative. Në fakt, mekanizmat e ndryshimit në parametër
mund të identifikohen me mekanizmat e përcaktimit të parametrit, të cilat luajnë një rol
themelor në përvetesimin e sintaksës2.
Punimi bazohet në ndarjen që gjuhëtarët e mirënjohur Quirk, Greenbaum, Leech dhe
Starvik u kanë bërë fjalive pyetëse në gjuhën angleze, krahasuar me gjegjësit e tyre në
gjuhën shqipe, bazuar në ndarjen që është bërë nga gjuhëtarët shqiptarë Çeliku, Domi,
Floqi, Mansaku, Përnaska, Prifti dhe Totoni. Sipas këtyre gjuhëtarëve fjalitë pyetëse janë
fjali që karakterizohen nga një ose më shumë prej tre kritereve siç mund të jenë një folje
ndihmëse menjëhere para kryefjalës (në gjuhën angleze), pozicionimi nistor i një fjale
pyetëse (e shprehur në gjuhën shqipe me anë të një përemri apo ndajfoljeje pyetëse), apo
intonacioni ngjitës (dy kriteret e fundit i gjejmë në të dyja gjuhët). Klasifikimi i fjalive
pyetëse në të dyja gjuhët ka kryesisht për bazë kumtimin.
Punimi është konceptuar i ndarë në tre pjesë që synojnë ndërtimin e një të tëre dhe që
shpresojmë të jetë ajo çka ky punim synon të arrijë: të ndihmojë në përcjelljen e një
panorame të qartë të fjalive pyetëse në aspektin formal, konjitiv e funksional.
Në pjesën e parë jepet një vështrim i studimeve mbi fjalinë pyetëse në gjuhën angleze dhe
atë shqipe, duke nisur me klasifikimet e ndryshme që u janë bërë këtyre fjalive nga
gjuhëtarë të ndryshëm të huaj dhe shqiptarë, bazuar në kritere semantike e strukturore. Më
pas vijohet me një qasje të këtyre strukturave gramatikore nën këndvështrimin
gjenerativist. Duke qenë se gjenerativizmi luan rolin kryesor në analizimin e qasjes
strukturore të këtyre fjalive, diskutohen rregullat transformuese si zhvendosja e foljes
ndihmëse, e fjalës pyetëse, të cilat veprojnë mbi vargun bazë të strukturës së fjalisë
dëftore me qëllim përftimin e fjalive pyetëse. Dhe në fund të kësaj pjese trajtohen veçoritë
e interpretimit të fjalisë pyetëse, semantika e tyre, si një sistem ndërfaqës, që do të thotë si
një sistem që lidh formën fonetike me atë logjike. Interpretimi i tyre jepet brenda kuadrit
të disiplinës semantiko-pragmatike.
1 Haegeman Liliane, “Introduction to Government and Binding Theory”, Blackwell Publishers Ltd, 1994,
fq.18-19. 2Hyams, N. “Language Acquisition and the Theory of Parameters. Dordrecht: Kluwer, 1986; Pierce, A.
“The Emergence of Syntax: A Cross-linguistic Study”, PhD Dissertation, MIT 1989; Pierce, A. and V.
Deprez "A Crosslinguistic Study of Negation in Early Syntactic Development", Ms. University of
Pennsylvania/Rutgers University 1990.
ix
Në pjesën e dytë bëhet një analizë përqasëse e tipave ndërtimorë të fjalive pyetëse
tërësore, të pjesshme dhe atyre dyfishe përjashtimore, të funksioneve sintaksorë të fjalëve
pyetëse dhe vendi që ato zënë në fjalitë pyetëse të pjesshme në gjuhën angleze e shqipe
me qëllim nxjerrjen në pah të ngjashmërive dhe dallimeve që i afrojnë dhe largojnë dy
gjuhët nga njëra-tjetra. Gjithashtu, trajtohet çështja e dendurisë së përdorimit për secilin
lloj të fjalisë pyetëse dhe të fjalëve pyetëse për çdo funksion sintaksor që ato kryejnë në
fjali. Përmes shembujve të shumtë, janë sjellë të gjitha ndërtimet e mundshme të këtyre
strukturave sintaksore në të dyja gjuhët. Kemi analizuar imtësisht të gjitha ndërtimet dhe
përbërësit e tipave ndërtimorë të këtyre fjalive.
Ne pjesën e tretë e të fundit trajtohet shpjegimi i fjalive pyetëse, mënyrat e praktimit të
tyre dhe qasjet e ndryshme që përdoren në orën e mësimit me qëllim shpjegimin dhe
përvetësimin e këtyre strukturave nga nxënësit. Janë analizuar disa orë mësimore gjatë të
cilave përdoren metoda deduktive apo induktive dhe janë nxjerrë në pah përparësitë apo
dhe veshtirësitë që secila prej tyre paraqet. Një çështje e rëndësishme në lidhje me fjalitë
pyetëse është dhe përdorimi i tyre në mësimdhënie pasi vetë drejtimi i pyetjeve përbën një
nga aftësitë thelbësore për të pasur një mësimdhënie të sukseshme. Nëpërmjet pyetjeve,
mësuesit mund të sigurojnë jo vetëm riprodhimin e njohurive e fakteve të dhëna prej tyre,
por në veçanti të thellojnë njohuritë e nxënësve në lidhjen e koncepteve, nxjerrjen e
përfundimeve, rritjen e vetëdijes, nxitjen e mendimit krijues si dhe zhvillimin e mendimit
kritik dhe të aftësisë për të kuptuar3.
Kur diskutojmë rëndësinë e përdorimit të tyre në procesin e mësimdhënies e
mësimnxënies, vëmë re se lloji i pytjes, dimensioni dhe teknika e përdorur përcaktojnë
efikasitetin e tyre në këto procese.
Është i pashmangshëm fakti, që të gjithë nxënësit bëjnë gabime kur formojnë fjali pyetëse
në gjuhën angleze, si një gjuhë e huaj. Megjithatë, procesi i nxënies (të mësuarit) mund të
përmirësohet, duke kuptuar më mirë gabimet që bëhen nga vetë nxënësit dhe bazuar në to
të ndërtohet një punë më e mirë didaktike. Prandaj, e menduam të rëndësishme që në këtë
pjesë të diskutonim edhe analizimin e gabimeve, korrigjimin e tyre sepse ato lidhen
ngushtë me rrjedhshmërinë dhe saktësinë gjuhësore. Për më tepër, shqyrtimi i sistemeve
gjuhësore të nxënësve mund të na çojë në një kuptueshmëri më të thellë të gjuhës në
përgjithësi dhe në një metodë më efikase të mësimdhënies së gjuhës së huaj. Së fundi, do
të jepen përfundimet përkatëse teorike e praktike që do të na ndihmojnë në punën tonë të
mëtejshme kërkimore e didaktike.
Ky punim bazohet në një numër të madh të dhënash empirike nga gjuha angleze e gjuha
shqipe, të cilat i shërbejnë analizës përqasëse të nevojshme për mësimdhënien e gjuhës së
huaj. Kemi përdorur një korpus të krijuar posaçërisht për këtë punim. Shembujt janë vjelë
nga burime të shkruara, që përshijnë letërsi artistike dhe revista në gjuhën angleze dhe
shqipe, filma artistikë në gjuhën angleze dhe versionet e tyre në gjuhën shqipe.
3 Hiz, H. (ed.) “Questions”, Reidel, Dordrecht, 1978, fq. 53.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
1
KAPITULLI I
VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM I FJALISË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE
E SHQIPE
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
2
1.1 Vështrim i përgjithshëm
Synimi drejt saktësisë shpjeguese dhe detyra e zbulimit të universaleve gjuhësore nxiti
përpjekjet e gjenerativistëve për të provuar se gjuha nuk është një sistem i ndërlikuar
rregullash specifike për çdo gjuhë, siç mendohej1. Këto përpjekje u kristalizuan në qasjen
"Parime dhe parametra" në sintaksë, ideuar nga Chomsky (1981) dhe e vijuar me kërkime
të tjera (në veçanti Jaeggli (1982), Kayne (1984) dhe Rizz ((1982) për kërkime novatore
në gjuhët romane), e cila përbën bazat për zhvillimin e sintaksës krahasuese. Deri nga
mesi i vitit 1980, sintaksa krahasuese arriti të ketë një shpërthim te vërtetë të kërkimeve të
cilat mbulojnë shumë prej familjeve kryesore të gjuhëve në mbarë botën. Studimet
krahasuese të gjuhëve luajnë një rol vendimtar në përcaktimin e tipareve universale dhe
atyre specifike. Nëpërmjet këtyre studimeve është arritur të zbulohet se tiparet nëpërmjet
të cilave gjuhët ndryshojnë priren të organizohen në grupe, të cilat janë të qëndrueshme
në të gjitha gjuhët dhe lejojnë tipologji të gjuhëve: që do të thotë se, nëse një gjuhë ka
tipare X, ajo gjithashtu ka tipare Y. Qasjet parametrike do të mund të shpjegojnë se pse
tipare të caktuara i gjejmë në gjuhë të ndryshme2. Në kontekst të këtyre zhvillimeve është
më se e natyrshme që interesi në sintaksën diakronike të jetë në rritje.
Sipas Ferdinand de Saussure, diakronia studiohet krah për krah me sinkroninë për faktin
se ajo ndihmon në përftimin e një fushe më të gjerë kërkimi. Nisur nga mendimi se të
dyja fushat e kërkimit lidhen me dialektet dhe shpesh ndërthuren me njëra tjetrën,
sinkronia në lidhje me fjalitë pyetëse merret si një projeksion i rrafshuar i diakronisë, një
lloj rregjistrimi dhe pasqyrim i fazave të mëparshme në zhvillim të cilat ndjekin njëra
tjetrën në aksin kohor3. Mund të themi se sot kemi shumë gjurmë të strukturave të kohëve
të mëparshme, të cilat së bashku me strukturat e tanishme kontribuojnë në mendimin e
përgjithshëm që ne krijojmë për gjuhën. Në bazë të këtyre premisave, diakronia
rivlerësohet dhe shfrytëzohet si një mjet i fuqishëm dhe orientues, e aftë për të përshkruar
fenomene të cilat na bëjnë përshtypje si struktura jo sistematike kur ato trajtohen të
mëvetësishme. Nga ana tjetër, nëse do t’i studionim këto fenomene bazuar në një
këndvështrim historik, do të nxirrnim në pah natyrën e tyre sistematike.
Nëse marrim termat "sinkronik" dhe "diakronik" në kuptimin e tyre të rreptë Saussure-
ian, arrijmë në përfundimin se sintaksa diakronike ka shumë rëndësi në krahasimin e
gjuhëve. Sintaksa ‘e vërtetë’ diakronike është studimi i mënyrës sesi një gjuhë zhvillohet
dhe kapërcen në një stad tjetër zhvillimi. Studimi i ndryshimeve në sistemin gramatikor
në hark kohor ngre një sërë pyetjesh të cilat nuk lindin vetëm në kërkimet sinkronike: A
mund të ndërtojmë një tipologji të ndryshimeve? A ka një teori mbi ndryshimin e
gjuhëve, të pavarur nga teoria e gjuhësisë në përgjithësi? A ka një prirje të gjuhëve drejt
disa sistemeve të caktuara ( Sapir (1921))4? Cilat janë marrëdhëniet midis ndryshimeve
gjuhësore dhe faktorëve të tjerë (faktorë jashtëgjuhësorë, socio-dhe psikolinguistikë,
kontaktit gjuhësor, etj.)? Cilat janë marrëdhëniet e ndryshimeve gjuhësore me
komponentët e ndryshëm të gramatikës: fonologji, sintaksë, etj.? Këto janë të gjitha
pyetje tradicionale të gjuhësisë diakronike dhe ilustrojnë shkallën në të cilën studimi i
ndryshimeve gjuhësore mund të ndërveprojë me fushat e tjera të gjuhësisë dhe ndoshta
1 Memushaj, R. “Gjuhësia Gjenerative”, Shblu, 2008, fq. 135.
2 Haegeman Liliane, “Introduction to Government and Binding Theory”, Blackwell Publishers Ltd, 1994,
fq.18-19. 3 Bentzen Kristine, Vangsnes Alexander, “Scandinavian Dialect Syntax”, Nordlyd 34, 2007, fq. 219-238.
4Marrë nga Battye Adrian, Roberts Ian, “Clause structure and language change”, Oxford University Press
Inc., 1995, fq. 6.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
3
me disiplinat e tjera. Çdo përgjigje për pyetjet e mësipërme lidhet me përgjigjen e pyetjes
në vijim: Cilat janë mekanizmat e ndryshimit parametrik?
Punimi ynë mbështetet kryesisht te ndryshimet parametrike dhe është më se e qartë se, ato
përbëjnë thelbin për sintaksën diakronike në aspektin e qasjes së parimeve dhe
parametrave. Duke mbështetur dhe mendimet e Lightfoot-it (1979, 1991), Clark-ut dhe
Roberts-it (1993), jemi të mendimit se studimi i sintaksës diakronike, duke qenë se
pasqyron mekanizmat e ndryshimit në parametër, jep edhe informacionin lidhur me
përcaktimin e parametrit, pra, përvetësimin e gjuhës.
Përvetësimi i gjuhës i cili nënkupton përcaktim dhe vendosje të parametrit, vepron duke u
mbështetur në: GU e cila përfaqësohet nga teoria e gjuhës ‘së lindur’ (I-language) dhe
nga ana tjetër ekziston një korpus i caktuar shprehish në mjedisin e fëmijës. Këto të fundit
përbëjnë të dhënat gjuhësore bazë për përvetësimin e gjuhës. Kjo është një ide shumë e
hershme e Hermann Paul-it (1920). Sipas tij, sistemet gramatikore mund të ndryshojnë
gjatë procesit të përvetësimit të gjuhës. Për ta dhënë këtë ide më thjeshtë, fëmijët mund ta
ristrukturojnë sistemin gjuhësor të të rriturit në mënyra të ndryshme. Me kalimin e kohës,
sistemi gjuhësor i tyre merr formën e sistemit gjuhësor të të rriturit, pra ndryshon.
Inkuadrimi i çështjes mbi ndryshimin parametrik në drejtim të aspekteve të përvetësimit
të gjuhës e vë gjuhësinë diakronike në qendër të përpjekjeve teorike gjenerative. Në fakt,
mekanizmat e ndryshimit parametër mund të identifikohen me mekanizmat e përcaktimit
parametër, të cilat luajnë një rol themelor në përvetësimin e sintaksës5.
Studimi6 i gjuhës është pjesë e një studimi më të gjerë të asaj që njerëzit dinë. Mund të
themi se çdo folës i një gjuhe ka njohuri për gramatikën e gjuhës së tij amtare. P.sh., çdo
njeri që e ka gjuhën angleze gjuhë amtare mund të pohojë se fjalia pyetëse e fjalisë
dëftore He likes English është Does he like English? dhe jo Likes he English? (I pëlqen
anglishtja?), rend i fjalisë pyetëse në gjuhën shqipe. Me fjalë të tjera, ata dinë si të lidhin
fjalët së bashku që të formojnë shprehi komunikimi në gjuhën e tyre. Po në të njëjtën
mënyrë, çdo folës vendas mund të pohojë se një fjali si: Does Sandy want ice or
cola?(Sendi dëshiron akullore apo kola?) ka dy interpretime, të cilat mund të
perifrazohen ‘What does Sandy want to have?’ (Çfarë dëshiron Sendi?) dhe “Which one
does Sandy want?” (Cilën nga dy alternativat e ofruara dëshiron Sendi?). Kjo dëshmon se
folësit janë të aftë edhe të interpretojnë shprehitë në gjuhën e tyre. Megjithatë, theksojmë
se njohuritë gramatikore mbi mënyrën e formimit dhe interpretimit të shprehive në gjuhën
amtare janë më shumë të nënvetëdijshme sesa të vetëdijshme7. Nuk do të ishte me vend
t’i drejtonim një folësi vendas pyetjen ‘Si e formojmë fjalinë pyetëse në gjuhën angleze?’,
duke qenë se njerëzit nuk janë të vetëdijshëm për mënyrën sesi e formulojnë apo kuptojnë
gjuhën amtare. Siç dëshmon edhe Chomsky8, folësit e një gjuhe kanë kompetencë
gramatikore në gjuhën amtare. Ata kanë njohuri gjuhësore të nënvetëdijshme, dinë si të
formojnë dhe interpretojnë fjalët, shprehitë dhe fjalitë në gjuhën e tyre, por duke mos
qenë të vetëdijshëm për këtë proces. Kështu, në vitet 60 Chomsky (1965) evidentoi
ndryshimin midis kompetencës (njohuritë e nënvetëdijshme të folësit për gjuhën e tij
amtare) dhe performancës (ato çka njerëzit thonë apo kuptojnë nga shprehitë e ligjëruara
5 Hyams, N. “Language Acquisition and the Theory of Parameters. Dordrecht: Kluwer, 1986; Pierce, A.
“The Emergence of Syntax: A Cross-linguistic Study”, PhD Dissertation, MIT 1989; Pierce, A. and V.
Deprez "A Crosslinguistic Study of Negation in Early Syntactic Development", Ms. University of
Pennsylvania/Rutgers University 1990. 6 Bentzen Kristine, Vangsnes Alexander, vep. cit, fq. 222.
7 Radford, A. “English Syntax: An Introduction”, Cambridge University Press, Cambridge, 2004, fq. 2.
8 Chomsky, N., “Aspects of the theory of syntax”, Cambridge, Massachusssets, 1972.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
4
në një situatë të caktuar). Shumë shpesh performanca është një reflektim jo i saktë i
kompetencës. Ne të gjithë bëjmë gabime apo donjëherë keqinterpretojmë diçka të thënë
nga dikush tjetër. Gjithsesi, kjo nuk do të thotë se ne nuk e njohim gjuhën amtare, apo
nuk kemi kompetencë gjuhësore.
Në disa punime të fundit, Chomsky9 tregon se gjuha është një sistem perfekt, që do të
thotë se gjuha krijon struktura, të cilat bashkëveprojnë në mënyrë perfekte me pjesë të
tjera të trurit, më ekzaktësisht me sistemin e ligjërimit dhe sistemin mendor10
. Për ta bërë
më të qartë këtë pohim, japim përbërësit e gramatikës së gjuhës. Një prej përbërësve është
leksiku (= fjalori = lista e të gjitha fjalëvë të gjuhës dhe tipareve të tyre gjuhësore). Për të
formuar një fjali me fjalë të caktuara, në fillim na duhet t’i nxjerim këto fjalë jashtë
fjalësit. Fjalët e përzgjedhura më pas kombinohen së bashku bazuar në një numër
rregullash sintaksore (përbërësit sintaksorë të gramatikës), duke formuar në këtë mënyrë
një strukturë sintaksore. Kjo strukturë sintaksore shërben për dy komponentët e tjerë të
gramatikës: komponentin semantik, i cili e shndërron strukturën sintaksore në një
ndërfaqës semantikor, që do të thotë përfaqësim i aspekteve gjuhësore të kuptimit të saj,
dhe komponenti fonetik, i cili e shndërron strukturën sintaksore në një ndërfaqës fonetik.
Kjo nënkupton se çdo fjalë përfaqësohet me një formë fonetike. Ndërfaqësi semantikor
bashkëvepron me sistemin mendor dhe ai fonetik me sistemin e ligjërimit.
Diagrama 1. Përbërësit e Gramatikës sipas Chomsky-it
11.
Meqënse parimet e gramatikës janë universale, ato mundësojnë formësimin e strukturave
gramatikore në çdo gjuhë. Kështu, një analizë e detajuar e një strukture gramatikore në
një gjuhë të caktuar do të na sillte fakte mbi mënyrën sesi veprojnë parimet e gramatikës
universale. Që të kuptojmë ndryshimin që ekziston midis gjuhëve të ndryshme të botës,
Chomsky propozon se parimet mund të shoqërohen nga parametrat e variacionit, të cilat
bëjnë të mundur që një parim të realizohet në mënyra të ndryshme, në gjuhë të
ndryshme12
. Duke qenë se parimet e GU janë mjaft abstrakte në natyrë, një ndryshim
minimal në vlerën e një parametri në dy gjuhë të ndryshme mund të sjellë, çka ndodh
shpesh, ndryshime të konsiderueshme në strukturën sipërfaqësore të fjalive në këto gjuhë.
Kjo mund të ilustrohet nëpërmjet fjalive pyetëse dhe veçanërisht kur flasim për strukturën
9 Chomsky, N. “Minimalist Inquiries: The Framework”, MIT Occasional Papers in Linguistics, no 15,
1998;
Chomsky, N. “ Derivation by Phase”, MIT Occasional Papers in Linguistics, no. 18, 1999; Chomsky, N.
“Beyond Explanatory Adequacy”, unpublished manuscript, MIT, 2001; Chomsky, N. “On Nature and
Language”, Cambridge University Press, 2002. 10
Kroeger, R., P. “Analyzing grammar. An introduction”, Cambridge University Press, 2005, fq. 8. 11
Marrë nga Radford, A. vep. cit, fq. 3. 12
Battye Adrian, Roberts Ian, “Clause structure and language change”, Oxford University Press Inc., 1995,
fq. 4.
Struktura
Sintaksore
Komponenti
Semantikor
Komponenti
fonetik Forma fonetike
Forma
semantikore Sistemi mendor
Sistemi
ligjerimit
Leksiku
Sintaksa
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
5
e tyre të thellë dhe atë sipërfaqësore. Sipas Chomsky-it13
, struktura e thellë është e
përbashkët për të gjitha gjuhët, duke qenë se është një pasqyrim i thjeshtë i formës së
mendimit. Kurse rregullat, që i kthejnë këto struktura të thella në sipërfaqësore, mund të
ndryshojnë nga gjuha në gjuhë.
Nga kjo pikëpamje mund të themi se ndryshimet midis gjuhëve kanë të bëjnë me parimet
dhe parametrat duke mëshuar te mendimi se të gjitha gjuhët janë prerë nga ‘e njëjta
rrobë’, natyra e së cilës përcaktohet nga parimet ‘e lindura’ të GU (Gramatika
Universale). Për më tepër, dallimet që parametrat deshifrojnë mund të jenë po aq të
strukturueshme sa parimet dhe parametrat e dhëna nga GU. Kjo rrit mundësinë për të
pasur tipologji të drejtuara nga parametrat (Greenberg, 1963)14
.
Pra, ne mund të ilustrojmë ndërveprimin e parimeve dhe parametrave me një shembull të
thjeshtë të ndryshimit të rendit të fjalëve. Sipas Chomsky-it (1965), supozimi standard
lidhur me pozicionin bazë të kundrinorit të drejtë është se ai duhet të jetë në një degëzim
binar me F. Ky mendohet të jetë një parim i GU (ose një pasojë e drejtpërdrejtë e disa
parimeve të GU) 15
. Tashmë është më se i njohur fakti se, gjuhët ndryshojnë në varësi të
rendit bazë të kundrinorit të drejtë dhe foljes: ka gjuhë në të cilat rendi bazë është
kundrinor i drejtë + folje (gjuhët si turqishtja, japonishtja, latinishtja, gjermanishtja, etj.),
dhe gjuhë të cilat karakterizohen nga rendi folje + kundrinor (gjuhët si anglishtja, shqipja,
gjuhët romane, gjuhët Bantu etj.) Rendi kundrinor + folje përbën dhe shkakun kryesor të
ndryshimit në parametër. Ndryshimi ndërgjuhësor dhe kërkesa për një lidhje strukturore
midis kundrinorit të drejtë dhe foljes mund të pajtohen me modelin e parimeve dhe
parametrave, pasi lidhja hierarkike strukturore midis foljes dhe kundrinorit është një
parim i GU, ndërsa ndryshimi në rendin linear përbën një parametër. Përmbledhtazi, atë
çka thamë, e paraqitim si më poshtë (1)16
:
(1) a. SF -> {F, SE, ...} (parim i GU)
b. F paraprin / vijon SE (parametri i GU)
Çdo gjuhë natyrore përputhet me parimin (1a), çka do të thotë se rendi relativ i F dhe SE
nuk përcaktohet nga ky parim, vetëm struktura hierarkike (pjesë) e SF. Përzgjedhja e
parametrit jepet në (1b), e cila nënkupton se GU kërkon që gjuhët të zgjedhin ose "i
paraprin" ose "vijon". Çdo zgjedhje përbën një vlerë të ndryshme për parametrin. Është e
qartë se kjo zgjedhje, edhe pse në vetvete shumë e thjeshtë dhe e lehtë, ka pasoja të
mëdha për strukturat sipërfaqësore që ofron çdo gjuhë17
.
Sigurisht që "parimi" në (1a) nuk përbën një parim të mirëfilltë të GU. Ai përbën një
shembull të një skeme më të përgjithshme për strukturën e brendshme të përbërësve
sintaksorë të dhënë nga teoria X-bar. Një nga aspektet më të rëndësishme të teorisë X-bar
është fakti se të gjithë përbërësit sintaksorë kanë të njëjtën strukturë të brendshme18
.
Kjo përmbledhje e shkurtër dhe shumë e thjeshtuar mbi parimet dhe parametrat me qëllim
që të shpjegojmë sadopak ndryshimet ndërgjuhësore dhe tipologjitë, përmbush synimet e
punimit tonë. Qasja e parimeve dhe parametrave ka për qëllim të shpjegojë ndryshimet
13
Chomsky, N., “The Minimalist program”, The MIT Press, Cambridge, London, 1997. 14
Battye Adrian, Roberts Ian, vep. cit, fq. 4. 15
Battye Adrian, Roberts Ian, vep. cit, fq. 5. 16
Kjo mënyrë prezantimi është huazuar nga Rizzi (1988), edhe pse Rizzi e përdor atë në një mënyrë pak më
ndryshe. 17
Battye Adrian, Roberts Ian, vep. cit, fq. 5. 18
Haegman Liliane, vep. cit, fq. 34.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
6
sinkronike19
. Është shumë e rëndësishme të vëmë në dukje se kjo qasje mund të shtrihet
nga dimensioni sinkronik në atë diakronik. Kështu, shpjegimi i ndryshimeve sintaksore, le
të themi midis gjuhës angleze dhe asaj shqipe, duke krahasuar ndryshimet në vlerat
parametrike, nënkupton ndryshim parametrik në aksin kohor. Pra, vijmë te studimi i
sintaksës diakronike, çka nënkupton analizën e zhvillimit historik të gjuhëve në aspektin e
vlerave të ndryshme parametrike në kohë të ndryshme. Ndryshimet sintaksore shihen si
ndryshime në parametër.
Kjo qasje ka rezultate të menjëhershme, çka dëshmon se studimi historik i zhvillimit të
një gjuhe zgjeron bazën e të dhënave të disponueshme për krahasim.
Një nga tiparet thelbësore të gjuhës është fakti se ajo shërben për të formësuar dhe
komunikuar mendimet tona20
çdo ditë, pavarësisht mungesës që vetë njerëzit mund të
kenë mbi njohuritë për mënyrën sesi një gjuhë vepron. Në jetën e përditshme ne e
përdorim atë në rrethana shumë të ndryshme, pa qenë aspak të vetëdijshëm për rolin e
rëndësishëm që ajo luan në një situatë të caktuar në përzgjedhjen tonë të formulimit
gjuhësor. Megjithatë, një ndryshim, le të themi i rolit shoqëror apo bashkëbiseduesit,
mund të sjellë ndryshim të përzgjedhjes gjuhësore. Në të vërtetë kemi jo vetëm
përzgjedhje të artikujve leksikorë por edhe të strukturave gramatikore që të shprehim
kuptime të ndryshme. Kështu dëshmojmë lidhjen që ekziston midis fjalës, kuptimit të
shprehur dhe situatës shoqërore21
.
Kjo përbën dhe arsyen se pse M.A.K. Halliday në fillim të viteve 1960 erdhi me nje tjetër
teori të gramatikës, atë të gramatikës sistematike. Kjo gramatikë mbeshtet tezën se çdo
ligjërim, nëse ky vjen në formën e një libri, një letre, një diskutimi në grup, një bisede të
rastësishme apo një vërshimi emocional të një personi, bëhet në kontekstin e një situate
shoqërore, duke qenë se vetë situata ndikon mbi natyrën dhe kuptimin e gjuhës së
përdorur. Prandaj, çdo shprehi duhet të marrë parasysh kontekstin e përdorimit22
.
Në gjysmën e parë të vitit 1960 teoria u njoh si "gramatikë përshkallëzuese dhe
kategorizuese' (Halliday, 1961). Fillimisht, vëmendja u përqëndrua kryesisht te struktura
gramatikore. Sistemi gjuhësor përfshin nivelin e formës, e cila përbëhet nga leksiku dhe
gramatika, dhe dy nënnivele: konteksti dhe fonologjia. Konteksti siguron lidhjen midis
situatës dhe formës dhe fonologjia lidhjen midis formës dhe tingullit.
Pavarësisht vendit dhe kohës së përdorimit të gjuhës, gramatika sitematike23
dëshmon se
gjuha është një aktivitet shoqëror që zhvillohet gjithmonë brenda një konteksti. Konteksti
trajton dimensionet e situatës, të cilat kanë një ndikim në gjuhën dhe rregjistrin e
përzgjedhur. Lidhur me dimensionet kontekstuale gjuha interpretohet si përmbushëse e
një numri funksionesh të ndryshme: konceptuale, ndërpersonale dhe tekstuale, dhe u jep
njerëzve mundësinë të shprehin lloje të ndryshme kuptimesh.
Gjuhësia sistematike e vështron gramatikën ose sistemin gjuhësor të një gjuhe të përbërë
nga tre shtresa: shtresa semantikore, shtresa leksiko-gramatikore dhe shtresa fonologjike.
Semantika përfshin strukturën dhe renditjen e elementëve të ndryshëm kuptimorë të
tekstit, duke pasqyruar funksionet e ndryshme të gjuhës, të cilat përbëjnë bazën
19
Battye Adrian, Roberts Ian, vep. cit, fq. 5. 20
Lloshi, Xh. vep. cit, fq. 7. 21
Morley David G., “ Syntax in Functional Grammar. An introduction to lexicogrammar in systemic
linguistics’, Continuum London and New York, 2000, fq. 2. 22
Morley David G., vep. cit, fq .3. 23
Morley David G., vep. cit, fq. 8.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
7
gjeneruese të gramatikës. Leksikogramatika, nëpërmjet morfologjisë, sintaksës dhe
leksikut jep strukturën e fjalëve dhe të një teksti. Ndërsa fonologjia lidhet me strukturën e
tingujve24
.
Sistemi gjuhësor
Në këtë mënyrë, orientimi semantik gjenerues i gramatikës sistemike është shumë i
ndryshëm nga ai i hasur në versionet e teorisë standarde të gramatikës transformuese.
Është pikërisht komponenti sintaksor me rregullat e tij për strukturën e frazës, leksikun
dhe rregullat e transformimit, i cili përbën burimin gjenerues të gramatikës: komponentët
semantikë e fonologjikë kanë më tepër një rol interpretues.
Shënuesit gjuhësorë të akteve të të folurit apo forcës ilokucionare, të tilla si reflekset
morfo-sintaksore të pyetjeve, tradicionalisht janë trajtuar si tregues të spikatur të
informacionit pragmatik, me pak rëndësi për sintaksën e fjalisë. Megjithatë, hulumtimet
në sintaksën e periferisë së majtë (apo të djathtë) të fjalisë kanë rezultuar në një numër të
konsiderueshëm propozimesh nga gjuhëtarë të njohur mbi elementët përbërës sintaksorë
të fjalisë. Nga këto, dy luajnë një rol themelor në analizën përqasëse midis fjalive pyetëse
në dy gjuhë të ndryshme: akti i të folurit (Rizzi 1997, Rivero 1994, Cinque 1999), dhe
përbërësit sintaksorë (Cinque 1999, Speas dhe Tenny 2003)25
. Speas dhe Tenny (2003)
kanë argumentuar se: (i) kemi një numër të vogël dhe të kufizuar të akteve të
gramatizueshme të të folurit; (ii) kjo ndodh pasi aktet e të folurit kushtëzohen nga parimet
e gramatikës.
Speas dhe Tenny26
kanë argumentuar se parimet themelore sintaksore kufizojnë
parashikimet e forcës pragmatike si dhe numrin e roleve përkatëse gramatikisht
pragmatike.
Edhe pse kemi një lidhje të ngushtë midis formës dhe kuptimit, ekziston dhe një pavarësi
midis tyre, çka dëshmon se asnjëra prej tyre nuk mund të përkufizohet në varësi të tjetrës.
Folësit mund të formulojnë fjali të sakta gramatikore të pakuptimta si dhe fjali plot
kuptim, por të pasakta gramatikisht. Për shembull, gjuhët si anglishtja dhe shqipja mund
të përdorin mjete të ndryshme gramatikore për të shprehur fjalitë pyetëse. Për këtë arsye,
njohja e kuptimit dhe e funksioneve të tyre nuk përbën elementin e vetëm që ndihmon të
njohim gjithçka rreth formës së fjalive pyetëse. Prandaj, stdudimi përqasës i strukturave
sintaksore të fjalive pyetëse në të dyja gjuhët në këtë punim jepet përkrah analizës së
veçorive të interpretimit të tyre, pasi trajta e folur ka qenë dhe mbetet thelbësore për një
gjuhë të gjallë27
. Pranimi i faktit se shumë gjuhë në procesin e ligjërimit karakterizohen
24
Morley David G., vep. cit, fq. 8. 25
Tenny Carol L., Speas Peggy, “The interaction of clausal syntax, discourse roles, and information
structure in questions”, linguist.umass.edu, fq. 6. 26
Tenny Carol L., Speas Peggy, vep. cit, fq. 6. 27
Lloshi, Xh. “Stilistika dhe Pragmatika”, Toena, 1999, fq. 159.
konteksti rregjistri
………….…………………………………………………………………
struktura semantikore semantika
struktura e fjalës struktura e tingullit gramatika fonologjia
….…………………………………………………………………………
.
ligjërimi bisedor fonetika
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
8
nga lloje të veçanta ndërtimesh sintaksore të cilat shërbejnë për të bërë pyetje, tregon
qartë rëndësinë e këtij akti të të folurit për komunikimin njerëzor.
Theksojmë se, në studimin tonë analiza e fjalive pyetëse bëhet brenda kuadrit te disiplinës
së gramatikës dhe atij semantiko-pragmatik, që do të thotë njohjes së mendimeve dhe
studimeve që janë bërë në këto fusha.
1.2 Klasfikimi i fjalive pyetëse
Një analizë e detajuar e strukturës gramatikore të fjalisë pyetëse, parashtrimi i
klasifikimit të këtyre fjalive nga gramatikanë të ndryshëm, të huaj dhe shqiptarë, do të na
sillnin fakte mbi mënyrën se si funksionojnë parimet e gramatikës universale.
Kryesisht, gjuhëtarë të gramatikës angleze dhe asaj shqipe e bazojnë klasifikimin e fjalive
pyetëse te kumtimi.
R. Quirk, S. Greenbaum, G. Leech, e J. Starvik, gjuhëtarë tradicionalë të gramatikës
angleze, i klasifikojnё fjalitё pyetëse në tre grupe kryesore. Klasifikimi28
i tyre bazohet në
llojin e përgjigjes që një fjali pyetëse kërkon.
1. fjali pyetëse tërësore (yes-no questions)
a) fjali pyetëse tëresore pohuese
b) fjali pyetëse tërësore mohuese
c) fjali pyetëse të pagjymtyrëzueshme (tag)
d) fjali pyetëse dëftore
2. fjali pyetëse të pjesshme (wh-questions)
a) fjali pyetëse të pjesshme pohuese
b) fjali pyetëse të pjesshme mohuese
3. fjali pyetëse dyfishe, përjashtimore (alternative questions)
a) fjali pyetëse dyfishe, përjashtimore tërësore
b) fjali pyetëse dyfishe, përjashtimore të pjesshme
Shembuj [1]
Do you think she liked it? A mendon se i pëlqeu?
Aren't they going back on tour? A nuk do t’i kthehen turneut?
You know that, don't you? Ti e di këtë, apo jo?
It's one night only in New York? Është vetëm një natë në Nju Jork?
Who's group one? Kush është grupi një?
Why don't you like Blake? Pse s’të pëlqen Bleiku?
(seriali televiziv ‘Dance life’, 2007)
Shall we go by bus or train? Shkojmë me tren apo me autobus?
Which ice cream would you like, chocolate, vanilla, or strawberry?
Ç’akullore të pëlqen, me çokollatë, vanilje apo luleshtrydhe?
“Cambridge Grammar of English Language” (fq. 823)
28
Quirk, R., Greenbaum, S., Leech, G., Starvik, J. “A Comprehensive Grammar of the English Language”,
Longman, 1985, fq. 806.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
9
Radford, në librin e tij “Transformational grammar”, pohon se fjalitë pyetëse në
ligjërimin e folur klasifikohen në disa grupime. Sipas tij29
, klasifikimi kryesor përmban
dy lloje kryesore:
1. fjalitë pyetëse tërësore (yes-no questions)
2. fjalitë pyetëse të pjesshme (wh-questions)
Shembuj [2]
Are you going out tonight? Do të dalësh sonte?
Who won the fight? Kush e fitoi ndeshjen? (“Tranfomational grammar”, fq. 463)
Një tjetër klasifikim i fjalive pyetëse sipas Radford30
, i cili nuk ka lidhje me ndryshimin
midis fjalive pyetëse tërësore dhe ato të pjesshme, është:
1. fjalitë pyetëse reaguese (‘echo’ questions)
2. fjalitë pyetëse të mirëfillta (‘non echo’questions)
Risia që Radford sjell ka të bëjë me emërtimin e fjalive pyetëse ‘reaguese’, të cilat nuk
janë përmendur nga gramatikanët Quirk, Greenbaum, Leech, e Starvik. Kjo vjen për
arsyen se Radford i klasifikon fjalitë bazuar jo vetëm në ligjërimin e shkruar por edhe atë
të folur. Ndërsa emërtimi fjali pyetëse ‘e mirëfilltë’ përfaqëson tre grupimet krysore
(fjalitë pyetëse tërësore, të pjesshme dhe ato dyfishe) të fjalive pyetëse në klasifikimin e
R. Quirk, S. Greenbaum, G. Leech, e J. Starvik.
Fjalitë pyetëse reaguese janë ato fjali në të cilat folësi rimerr atë çfarë parafolësi ka thënë.
Folësi A: I bought a car. Bleva një makinë.
Folesi B: You bought a car? Bleve një makinë? (“Tranfomational grammar”, fq. 463.)
Në këtë shembull, folësi B rimerr fjalët e folësit A duke përdorur një fjali pyetëse
reaguese tërësore. Por, folësi mund të përdorë edhe fjali pyetëse reaguese të pjesshme.
Folësi A: I bought a car. Bleva një makinë.
Folësi B: You bought (a) what? Bleve (një) çfarë? (“Tranfomational grammar”, fq. 463.)
Në të dy shembujt e mësipërm ndodh rimarrja e fjalëve të një fjalie dëftore, duke i dhënë
asaj intonacionin pyetës.
Mund të ndodhë që folësi të përdorë fjalinë pyetëse reaguese për të rimarrë edhe fjalët e
një fjalie pyetëse.
Folësi A: Did you buy a car? A bleve makinë? (“Tranfomational grammar”, fq. 463.)
Folesi B: Did I buy a car? (Why do you ask?) A bleva makinë? (Përse më pyet?)
Një fjali pyetëse e mirëfilltë tërësore e folësit A rimerret nga folësi B, i cili përdor një fjali
pyetëse reaguese tërësore. Folësi B mund të përdorë dhe një fjali pyetëse reaguese të
pjesshme si në shembullin më poshtë:
Folësi A: Did you buy a car? A bleve makinë?
Folësi B: Did I what? Unë çfarë? (“Tranfomational grammar”, fq. 463.)
29
Radford, A. “Transformational Grammar”, Cambridge University Press, 1988, fq. 462. 30
Radford, A. vep. cit, fq. 463.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
10
Në ligjërimin e folur mund të ndodhë jo vetëm rimarrja e fjalëve të një fjalie dëftore apo
pyetëse por edhe të llojeve të tjera të fjalive.
Folësi A: Don’t touch my computer. Mos e prek kompjuterin tim.
Folësi B: Don’t touch your what? Mos e prek çfarë tënden?
(“Tranfomational grammar”, fq. 463.)
Ndryshe nga fjalitë pyetëse reaguese, ato të mirëfillta janë pyetje të cilat nuk rimarrin
ligjërimin e një folësi, por shumë shpesh në ligjërimin e folur mund të shërbejnë për të
nisur një bashkëbisedim.
Where have you been? Ku ke qenë?
Një tjetër klasifikim i Radford31
mjaft i rëndësishëm në sintaksën e pyetjeve është
klasifikimi tradicional midis
1. pyetjeve të drejta dhe
2. pyetjeve të zhdrejta
Shembuj [3]
When did he get back? Kur u kthye ai? – fjali pyetëse e drejtë
He asked when he got back. Pyeti se kur u kthye ai. –fjali pyetëse e zhdrejtë
(“Transformational grammar” fq. 464.)
Një klasifikim më i hershëm i fjalive pyetëse në gjuhën shqipe është bërë nga Cipo32
. Ai
shpjegon se trajta e fjalive pyetëse mund të jetë:
- e drejtë (vetëm te fjalitë e pavaruara)
- e çdrejtë
Shembuj [4]
Ku ke qenë mbrëmë? – trajtë e drejtë
E shtrënguan të dëftejë se ku qe mbrëmë. – trajtë e çdrejtë (“Sintaksa”, fq. 8.)
Më tej gramatikani Cipo shpjegon se ‘fjalitë pyetëse shtien në punë ndajfolje, përemra
lidhorë e pyetës, si dhe pjesëza të tilla si mos, a.’
Shembuj [5]
Kë kërkon?
E ç’ke ndërmend të bësh?
Mos je i sëmurë?
A s’më njeh kush jam? (“Sintaska”, fq. 8.)
Ky është një klasifikim i thjeshtë i fjalive pyetëse, bazuar vetëm në formën ndërtimore të
tyre dhe në mënyrën sesi një pyetje drejtohet.
Më tej studiuesi i gramatikës Domi33
në librin e tij “Gramatika e gjuhës shqipe, sintaksa”,
ashtu si dhe Cipo, i klasifikon fjalitë pyetëse bazuar në mënyrën sesi ato ndërtohen dhe
formën e tyre:
1. fjali pyetëse të drejta (pyetje e bërë në mënyrë të drejt për drejt)
31
Radford, A. vep. cit, fq. 464. 32
Cipo, K. “Sintaksa”, Instituti i shkencave, 1952, fq. 8. 33
Domi, M. “Gramatika e gjuhës shqipe, Sintaksa”, 1957, fq. 205
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
11
2. fjali pyetëse të zhdrejta (pyetje e bërë tërthorazi)
Shembuj [6]
Kush ta ka thënë këtë? (fjali pyetëse e drejtë)
Thuamë kush ta ka thënë këtë. (fjali pyetëse e zhdrejtë) (“Gramatika e gjuhës shqipe,
sintaksa”, fq. 205.)
Fjalia pyetëse e drejtë sipas tij mund të jetë:
1. e thjeshtë
2. e dyfishtë ose e zbrejtur
Shembuj [7]
A i shkrove Agimit? (fjali pyetëse e thjeshtë)
I shkrove Agimit, apo harrove? (fjali pyetëse e zbrejtur) (“Gramatika e gjuhës shqipe,
sintaksa”, fq. 207.)
Ndërsa gramatikanёt e gjuhës shqipe si M. Çeliku, M. Domi, S. Floqi, S.Mansaku, R.
Pernaska, S. Prifti, M. Totoni, të cilët i përkasin grupit të gramatikanëve tradicionalë nuk
bazohen vetëm te forma apo mënyra sesi një pyetje drejtohet, por edhe në kriterin e
kumtimit, të rolit, funksionit që përmbushin për të klasifikuar fjalitë pyetëse. Ashtu si dhe
gjuhëtari i gramatikës angleze Radford, bazuar te mënyra sesi ato ndërtohen, ata i
klasifikojnë34
fjalitë pyetëse në dy grupe:
1. fjali me pyetje të drejtë, të cilat bëhen drejtpërsëdrejti
2. fjali me pyetje të zhdrejtë, të cilat bëhen në mënyrë të zhdrejtë
Shembuj [8]
Çfarë makine ka marrë? (fjali pyetëse e drejtë)
Po si ishte dhe cila ishte, askush nga ne nuk e tha. (fjali pyetëse e zhdrejtë)
Fjalitë pyetëse35
në gjuhën shqipe përgjithësisht i drejtohen të tjerëve për të mësuar prej
tyre diçka, por ato folësi mund t’ia bëjë edhe vetes, për këtë arsye ato mund të jenë:
1. dialogjike
2. monologjike
Shembuj [9]
Çfarë aq më tepër? –pyeti tjetri.
Po unë, kush jam? (“E penguara”, fq. 52, 38.)
Grupi i parë i fjalive pyetëse (të drejta) klasifikohet36
më tej në:
1. fjali pyetëse të mirëfillta. Këto pyetje të drejtpërdrejta marrin forma të ndryshme,
dalin me përmbajtje e përdorime të shumëllojshme dhe klasifikohen37
më tej në:
a. fjali pyetëse tërësore
b. fjali pyetëse të pjesshme
c. fjali pyetëse dyfishe, përjashtimore, tërësore a të pjesshme.
34
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M. “Gramatika e Gjuhёs
Shqipe”, vёllimi II, 2002, fq. 136. 35
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M. vep. cit, fq. 136. 36
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M. vep. cit, fq. 139. 37
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M. vep. cit, fq. 140.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
12
Shembuj [10]
A marrim diçka tjetër? (pyetëse tërësore)
Ç’je ti? (pyetëse e pjesshme)
A je princi im apo i dikujt tjetër? (dyfishe, përjashtimore, tërësore)
(“E penguara”, fq. 65, 66, 65.)
Ku do të shkosh, në punë a në shtëpi? (dyfishe, përjashtimore, e pjesshme)
(“Gramatika e Gjuhёs Shqipe II”, fq. 144.)
2. fjali pyetëse jo të mirëfillta. Ka dhe fjali pyetëse nga forma, që nuk shërbejnë për
të pyetur.
a. fjali nxitëse-pyetëse, të cilat shprehin nxitje për veprim.
b. fjali pyetëse retorike, të cilat shërbejnë për të shfaqur me forcë, në mënyrë të
gjallë, më shprehëse një pohim a mohim.
c. fjali pyetëse-thirrmore, të cilat janë fjali pyetëse të ngarkuara me emocion.
Shembuj [11]
Vemi? –pyeti Xhemali. (pyetëse-nxitëse)
A dilet kështu? (pyetëse-retorike)
Paske hapur sytë?!-tha ajo pa e fshehur gëzimin.
Pse more zotëri, të kthehem prapë?!-iu hakërrye sulovari. (pyetëse-thirrmore)
(“Gramatika e Gjuhёs Shqipe II”, fq. 135, 145, 146.)
Fjalitë pyetëse për nga forma, por që nuk shërbejnë për të pyetur, analizohen edhe nga
gjuhëtarët tradicionalë të gramatikës angleze R. Quirk, S. Greenbaum, G. Leech, e J.
Starvik, të cilët i grupojnë ato në grupin e fjalive pyetëse jo të mirëfillta (minor types of
questions)38
. Ky grupim përfshin fjalitë pyetëse a) thirrmore dhe b) retorike.
Shembuj [12]
Wasn’t it a marvelous concert! (A nuk ishte një koncert i shkëlqyer?) – fjali pyetëse
thirrmore
Who doesn’t know? (E kush nuk e di?) – fjali pyetëse retorike
(“A comprehensive grammar of the English language”, fq. 826.)
Në librin e tyre “Gramatika praktike e gjuhës shqipe”, M. Çeliku, M. Karapinjalli, R.
Stringa bazohen po te kumtimi, qëllimi i thënies për klasifikimin e fjalive pyetëse39
. Ata i
klasifikojnë fjalitë pyetëse në:
1. fjali pyetëse që kërkojnë përgjigje (ndërtohen me ose pa fjalë pyetëse)
a) me përemra pyetës
b) me ndajfolje pyetëse
c) me pjesëza pyetëse
d) pa fjalë pyetëse
Shembuj [13]
Ç’ishte ajo përndezje? (me përemër pyetës)
Me kë, me vdekjen? (me përemër pyetës)
Ku ishte vendosur të vritej? (me ndajfolje pyetëse)
38
Quirk Randolph, Greenbaum Sidney, Leech Geoffrey, Starvik Jan, vep. cit, fq. 825. 39
Çeliku, M., Karapinjalli, M., Stringa, R. “Gramatika praktike e gjuhёs shqipe”, Ilar, 2007, fq. 392.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
13
Përse duhej të vdisja? (me ndajfolje pyetëse)
Desha të vij, a mundem? (me pjesëz)
Të kam sjellë ngatërresa shpirt? (pa fjalë pyetëse) (“E penguara”, fq. 69, 79, 83, 82, 94,
96.)
2. fjali pyetëse që nuk kërkojnë përgjigje
a) pyetëse pohuese
b) pyetëse mohuese
c) pyetëse nxitëse
d) pyetëse emocionale
e) pyetëse retorike
f) pyetëse veçuese
Shembuj [14]
Ç’domethënë mos u ngut? Përse të mos ngutem? A? (pohuese)
Po unë s’po fsheh asgjë. E pranoj, kam lidhje me të. ... ç’të keqe ka? (mohuese)
Atëherë nxirre, ç’dreqin je? Fol! (nxitëse)
Ashtu? Të duket vetja e ndërlikuar ty? (emocionale)
Si mund të nxirrej ideja e një operacioni ushtarak të shekullit njëzet nga një mit i vjetër?
(retorike)
A u afruat, siç ju këshilloi zëvendëskomisari, apo u acaruat më keq? (veçuese)
(“E penguara”, fq. 104, 16, 11, 10, 91, 85.)
Në klasifikimin e këtyre gjuhëtarëve krahasuar me klasifikimin e sipërpërmendur te
“Gramatika e Gjuhёs Shqipe, Sintaksa”, vёllimi II, 2002, vihen re ndryshime në
emërtimin e grupimeve kryesore. “Gramatika praktike e Gjuhës Shqipe” i emërton fjali
pyetëse që kërkojnë përgjigje ato të cilat “Gramatika e Gjuhës Shqipe, II” i klasifikon si
fjali pyetëse të mirëfillta. Ndryshimi tjetër qëndron në faktin se fjalitë pyetëse veçuese, të
cilat bëjnë pjesë në grupimin e dytë kryesor (fjali pyetëse që nuk kërkojnë përgjigje) te
“Gramatika praktike e Gjuhës Shqipe’, emërtohen fjali pyetëse dyfishe, përjashtimore te
“Gramatika e gjuhës Shqipe” dhe bëjnë pjesë në grupin e parë kryesor të këtij të fundit.
Mendojmë se përfshirja e fjalive pyetëse veçuese në grupin e fjalive pyetëse që nuk
kërkojnë përgjigje nuk është e drejtë për vetë faktin se këto lloj fjalish e kërkojnë një
përgjigje, pavarësisht faktit se duhet zgjedhur midis dy a më shumë elementëve të thënies
vetëm njërin prej tyre, duke përjashtuar të tjerët.
Një tjetër figurë e spikatur e gramatikës angleze, Rodney Huddleston në librin e tij
“Introduction to the grammar of English” argumenton se synimi ilokucionar është ai që i
dallon aktet e të folurit40
. Çdo pyetje nënkupton shumë përgjigje. Përgjigjet mund të jenë
të ndryshme. Pra, ne ‘bëjmë’ një pyetje dhe ‘presim’ një përgjigje. Bazuar te kumtimi, ai i
ndan fjalitë pyetëse në dy grupe kryesore:
1. fjali pyetëse me fjalë pyetëse
2. fjali pyetëse pa fjalë pyetëse
a. fjali pyetëse tërësore
b. fjali pyetëse dyfishe, përjashtimore
Shembuj [15]
Who broke the window? Kush e theu xhamin? –fjali pyetëse me fjalë pyetëse
40
Huddleston, R. “Introduction to the Grammar of English”, Cambridge University Press, 1989, fq. 352.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
14
Is it genuine? A është origjinale?- fjali pyetëse pa fjalë pyetëse, tërësore
Is he alive or dead? A është gjallë a ka vdekur? – fjali pyetëse pa fjalë pyetëse, dyfishe,
(“Introduction the grammar of English”, fq. 366.)
Në vazhdimësi të argumentëve semantikorë jepet dhe klasifikimi i bërë nga Rodney
Huddleston me gramatikanin Geoffrey K. Pullum në bashkëpunimin e tyre “The
Cambridge grammmar of the English language”, por risia që këta gjuhëtarë sjellin këtu ka
të bëjë me faktin se pyetjet nuk shihen vetëm si një kategori semantike por edhe
pragmatike. Termi ‘pyetje’ shpesh përdoret si në rrafshin semantikor dhe në atë
pragmatik. Në rrafshin semantikor një pyetje dallohet nga fakti se ajo mund të marrë një
numër përgjigjesh41
.
Shembuj [16]
a. Have you seen it? b. I have seen it. I haven’t seen it.
E ke parë? E kam parë. Nuk e kam parë.
a. Who broke it? b. I broke it. Kim broke it. The priest broke it.
Kush e theu? E theva unë. E theu Kimi. E theu prifti.
( “The Cambridge Grammar of the English language”, fq. 865.)
Në rrafshin pragmatik, një pyetje përbën një akt ilokucionar42
, e cila nënkupton se një
pyetje është një kërkesë. Por jo të gjitha pyetjet janë kërkesë. Kategoria e pyetjes është më
e gjerë sesa ajo e kërkesës43
. E krahasuar me një fjali dëftore, një fjali pyetëse është e
paplotë për nga informacioni. I nevojitet përgjigjja që të bëhet e plotë.
Shembuj [17]
a. Ed’s coming round tonight. b. Is he? I didn’t know he was still in London.
- Edi do të vijë te ne sonte. - Do të vijë? Nuk e dija se ishte akoma këtu në Londër.
(The Cambridge Grammar of the English language”, fq. 866.)
What will become of her, I wonder? Pyes veten, ç’do të ndodhë me të?
How can this problem be overcome? Si mund ta zgjidhim këtë problem?
(“The Cambridge Grammar of the English language”, fq. 867.)
Klasifikimi që Huddleston dhe Pullum i bëjnë fjalive pyetëse bazuar në kriterin pragmatik
përbëhet nga katër dimensione, ku dimensioni i parë përfshin tri lloje pyetjesh, ndërsa të
tjerat përfshijnë nga dy lloje secila44
.
Polare (polar)45
Dyfishe (alternative) E shumëllojshme ( variable)
Is it breathing? Is it alive or dead? Why isn’t it moving?
Po merr frymë? Është gjallë apo ka vdekur? Pse nuk lëviz?
41
Huddleston, R., Pullum, G. K. “The Cambridge Grammar of the English language”, Cambridge
University Press, 2002, fq. 865. 42
akti ilokucionar është ajo që arrihet nga forca konvencionale e lidhur me një lloj të caktuar thënieje, në
përputhje me një procedurë konvecionale. Është akti që kryhet nga fakti që thuhet. (Xh. Lloshi, “Stilistika
dhe pragmatika”, Toena, 1999 (fq. 312) 43
Huddleston, R., Pullum, G. K. vep, cit, fq. 867. 44
Huddleston, R., Pullum, G. K. vep. cit, fq. 867. 45
Dimensioni polar nënkupton se një pyetje mund të ketë si një përgjigje pohore ashtu edhe mohore.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
15
Informuese (Information) Drejtuese (direction)
What time is it? Sa është ora? Shall I put some music on? A të vë ca muzikë?
Asnjanëse (neutral) E shënuar (biased)
Have you read it? A e ke lexuar? Haven’t you read it? Nuk e ke lexuar?
Pyetëse të mirëfillta (non-echo) Pyetëse reaguese (echo)
What’s he going to do? Ç’do të bëjë ai? He is going to what? Ai do të çfarë?
( “The Cambridge Grammar of the English language”, fq. 867.)
Është e rëndësishme të theksohet se intonacioni mund të tregojë se një fjali është pyetje,
por ai nuk mund të përcaktojë llojin e fjalisë pyetëse dhe për këtë arsye, bazuar në
strukturën sintaksore të pyetjeve të mirëfillta (non echo)46
, kemi:
- fjali pyetëse
- fjali pyetëse dëftore
Shembuj [18]
Are you ready? A je gati? – fjali pyetëse
You’re ready? Ti je gati? – fjali pyetëse dëftore
Pavarësisht emërtimeve apo klasifikimeve të dhëna si nga gjuhëtarët e gramatikës angleze
dhe nga ata të gjuhës shqipe, është e rëndësishme të theksohet se ata bazohen kryesisht te
kuptimi i fjalive pyetëse si njësi të sistemit, të sintaksës për klasifikimin apo emërtimin e
tyre. ‘Por një fjali e vërtetë e gjuhës është ajo që ndërtohet sipas rregullave të sintaksës,
ka një kuptim sepse fjalët lidhen edhe nga pikëpamja semantike, përfshihet në një thënie
(ose është vetë thënie), ku mund t’i nënshtrohet kushtëzimit të vërtetësisë dhe i drejtohet
dikujt që ta kuptojë.’47
Për këtë arsye, mendojmë se një fjali pyetëse duhet të shihet jo
vetëm në rrafshin strukturo-semantik por edhe në atë pragmatik, për vetë faktin se, ashtu
siç theksojnë Huddleston dhe Pullum, në bashkëpunimin e tyre, akti pragmatik është i
rëndësishëm për të kuptuar se çfarë funksioni, roli dhe qëllimi merr thënia, në rastin tonë
fjalia pyetëse, në kontekstin ku përdoret.
1.3 Rendi i gjymtyrëve në fjalinë pyetëse në gjuhën angleze dhe shqipe
Sintaksa e vështron traditën gjuhësore si një varg skemash. Modeli i ndërtimit do të thotë
rend i caktuar48
. Një aspekt mjaft i njohur i gramatikës, i cili lidhet me ‘parametrat’, është
rendi i fjalëve duke qenë se gjuhë të ndryshme kanë rend të ndryshëm në struktura të
caktuara. Një strukturë e tillë mund të tregohet te fjalitë pyetëse. Gjuha shqipe, ndryshe
nga gjuha angleze, ka një rend të lirë të fjalëve. Dhe kjo vjen për arsye se ajo ka një
sistem të pasur trajtash morfologjike dhe përdorim të gjerë të parafjalëve. Megjithatë
arsyeja më e thellë është ngulitja e vonë e trajtës së normuar. Largësia midis gjuhës së
shkruar dhe të folur në gjuhën shqipe është më e vogël dhe prandaj sintaksa është më e
lirë49
.
46
Huddleston, R., Pullum, G. K., vep. cit, fq. 868. 47
Lloshi, Xh., vep. cit, fq. 292. 48
Lloshi, Xh., vep. cit, fq. 86. 49
Lloshi, XH., vep. cit, fq. 88.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
16
Sipas Chomsky-it, ndryshimet në strukturën sintaksore nuk mund të zbulohen duke u
mbështetur në renditjen lineare të fjalëve që e përbëjnë atë. Prandaj dhe ai u mbështet në
dy konceptet bazë të teorisë linguistike, struktura sipërfaqësore dhe struktura e thellë.
Struktura e thellë është e përbashkët për të gjitha gjuhët, pasi është një pasqyrim i thjeshtë
i formës së mendimit. Kurse rregullat që i kthejnë këto struktura të thella në sipërfaqësore
mund të ndryshojnë nga gjuha në gjuhë. Përmbajtjen semantike të fjalisë e bart pikërisht
struktura e thellë, e cila qëndron në bazë të thënies aktuale, kurse struktura sipërfaqësore,
që del nga zbatimi i rregullave mbi strukturën e thellë, nuk i shpreh drejtpërdrejt lidhjet
kuptimore të fjalëve, me përjashtim të rasteve më të thjeshta (1966:35) 50
.
(a) What do you think he will say? (“Angels and Demons”, fq. 56.)
(b) Çfarë mendon se do të thotë?
Në fjalitë e thjeshta pyetëse të pjesshme në gjuhën angleze dhe shqipe, fjala pyetëse
zhvendoset në fillim të fjalisë, si në shembullin më sipër me fjalën pyetëse what dhe
çfarë. Por, kemi dhe gjuhë në të cilat (p.sh. gjuha kineze) fjala pyetëse nuk zhvendoset në
fillim të fjalisë, por është në të njëjtin pozicion që ka në një fjali dëftore. Në rastin e
këtyre gjuhëve, mund të themi se struktura sipërfaqësore dhe ajo e thellë përputhen,
domethënë nuk kemi lëvizje të hapët të elementit pyetës siç kemi në gjuhën angleze dhe
atë shqipe.
Si përfundim, mund të themi se një gjuhë në bazë të sintaksës e lejon (p.sh. gjuha angleze
apo gjuha shqipe) ose nuk e lejon (gjuha kineze) zhvendosjen e fjalës pyetëse.
Në gjuhët me rend të lirë të gjymtyrëve, siç është edhe rasti i gjuhës shqipe, kemi fjali
pyetëse me rend të ndryshëm të elementëve, por me kuptim të njëjtë, të cilat gramatika e
strukturës së sintagmës i sheh pa lidhje ndërmjet tyre 51
.
Sivjet do të shkosh në plazh?
Do të shkosh në plazh sivjet?
Atëherë feja na qenka një gjë e rastit?
Sipas mendimit tuaj, cili është skenari më i mundshëm?
( “Gjuhësia gjenerative”, fq. 110/ 130.)
Trajtimi i këtyre ndërtimeve paralele si të palidhura, siç shihen në gramatikën
përshkruese, do të kërkonte një numër të madh rregullash për t’u përshkruar nga
gramatika e strukturës së sintagmës. Për këtë arsye, Chomsky propozon që sintaksës
gjenerative t’i shtohet edhe një sistem tjetër rregullash të cilat ai i quan rregulla
transformuese. Ndër transformimet më të njohura që kryehen sipas këtyre rregullave janë:
inversioni (përmbysja e rendit të gjymtyrëve), lëvizja (ndryshimi i rendit të gjymtyrëve),
shtimi i elementëve dhe elipsa (shuarja e elementëve të strukturës që shërben si hyrje) etj.
Ajo që del nga zbatimi i rregullave transformuese, është një strukturë e afërt me thëniet që
prodhojmë e dëgjojmë 52
.
Por, zbatimi i këtyre rregullave gramatikore duhet t’i referohet strukturës së fjalisë dhe jo
renditjes lineare të përbërësve53
. Kjo do të thotë që një rregull i cili zbatohet mbi një varg
përbërësish duke u mbështetur në renditjen lineare, pa marrë parasysh organizimin
strukturor të tyre jep një ndërtim jogramatikor. Kështu, për të kthyer një fjali dëftore si
50
Marrë nga Memushaj, R., “Gjuhësia gjenerative”, Shblu, 2008, fq. 95. 51
Memushaj, R., “Gjuhësia gjenerative”, Shblu, 2008, fq. 115. 52
Memushaj, R., vep. cit, fq 116. 53
Chomsky, N., “Knowledge of Language: Its Nature, Origin and Use”, Praeger, New York, 1986a, fq. 54.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
17
Pranvera erdhi në pyetëse, në pamje të parë duket sikur mjafton të përmbysim rendin e
gjymtyrëve, me nxjerrjen në pah të gjymtyrës së dytë 54
. Pra:
Pranvera erdhi Erdhi pranvera?
1 2 2 1
Mirëpo, po ta zbatojmë mekanikisht këtë rregull mbi fjali të tjera dëftore, si Xha Dinoja
qëlloi, do të kemi:
Xha Dinoja qëlloi * Dinoja xha qëlloi
1 2 3 2 1 3 (“Gjuhësia gjenerative”, fq. 100.)
Siç shihet nga zbatimi mekanik i rregullës, na dalin ndërtime jogramatikore. Shkaku se
përse këto ndërtime janë të papranueshme si për gjuhën angleze dhe atë shqipe, është se
rregullën e kemi zbatuar pa marrë parasysh strukturën e fjalisë. Përgjithësisht, fjalitë
dëftore përbëhen nga një grup emëror dhe një grup foljor. Rregulla e inversionit
nënkupton pikërisht përmbysjen e rendit të këtyre dy përbërësve të fjalisë dhe jo të
gjymtyrëve të njërit apo tjetrit grup të saj 55
.
Kur përpiqemi të bëjmë një analizë përqasëse të fjalive pyetëse në gjuhën angleze me ato
në shqipe, vihet re se fjalitë pyetëse në gjuhën shqipe në sajë të rendit të lirë të fjalëve
shfaqin një shumëllojshmëri strukturash sintaksore. Jo pa rëndësi është edhe fakti se vendi
i gjymtyrëve të fjalisë në gjuhën shqipe përcaktohet nga faktorë të ndryshëm: kryesisht
nga gjymtyrëzimi aktual, nga arsyet stilistike dhe, më rrallë, nga funksioni i tyre
sintaksor56
. Në gjuhën angleze fjalitë pyetëse, ndryshe nga ato dëftore, karakterizohen
nga inversioni. Ndërsa në gjuhën shqipe inversioni nuk është një domosdoshmëri për të
formuar fjalinë pyetëse dhe kur karakterin e kumtimit, natyrën e fjalisë e shpreh vetëm
intonacioni, e njëjta fjali, e përbërë prej të njëjtave fjalë, me të njëjtin rend, mund të jetë
ose dëftore ose pyetëse sipas intonacionit me të cilin shqiptohet 57
. Si rrjedhim, mund të
themi se strukturat sintaksore të fjalisë pyetëse të shfaqura në këto dy gjuhë nuk janë
homogjene por ndryshojnë, sepse gjuha shqipe shpalos një larmi të formave të fjalisë
pyetëse duke alternuar, teknikat e sipërpërmendura me forma të tjera si intonacioni, duke
e pasuruar gramatikën e saj, krahasuar me strukturat statike të gjuhës angleze. Ky rend i
ndryshëm lidhet me parametrin e rendit të fjalëve dhe në këtë parametër këto dy gjuhë
ndryshojnë58
.
Megjithatë, strukturat sintaksore si në gjuhën angleze dhe në atë shqipe, nuk janë i vetmi
tipar që ndihmon për të përcaktuar nëse një fjali është pyetëse ose jo. Jo gjithmonë ka
paralelizëm midis natyrës së kumtimit dhe shprehjes, përkim të formës me përmbajtjen.
Kështu, në gjuhën shqipe kemi fjali pyetëse nga forma (zakonisht me intonacion pyetës,
herë-herë edhe me fjalë pyetëse) me të cilat nuk pyetet për diçka, por pohohet a mohohet
me një forcë të veçantë ose shprehet nxitje për një veprim 59
.
Dalim? – tha Xani dhe u ngrit në këmbë. – Dalim, -pranoi Nebiu.
(“Gramatika e gjuhës shqipe II”, fq. 119.)
54
Memushaj, R., vep. cit, fq. 99. 55
Memushaj, R., vep. cit, fq. 100. 56
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 415. 57
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 119. 58
Memushaj, R., vep. cit, fq. 101. 59
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 119.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
18
Forma pyetëse në këtë shembull përbën një fjali nxitëse që shënon propozim. Nuk është
forma ajo që përcakton llojin e fjalisë, por kuptimi. Kjo është dhe arsyeja se përse në
gjuhën shqipe dhe atë angleze klasifikimi i fjalive bëhet bazuar në llojin e kumtimit, të
kontekstit, rolit, funksionit që ato përmbushin në ligjëratë 60
.
1.4 Fjalitë pyetëse në këndvështrimin gjenerativist
Për ndërtimin e një fjalie pyetëse shërbejnë një ose më shumë fjalë që lidhen me njëra-
tjetrën në bazë të rregullave të përcaktuar në çdo gjuhë. Që të ndërtojmë fjali pyetëse
gramatikisht të sakta, është e rëndësishme që të njohim përbërësit e saj. Dhe është
pikërisht sintaksa gjenerative ajo që na jep ndihmesë në analizën e një fjalie, në rastin
tonë të një fjalie pyetëse. Vetë sintaksa gjenerative ka kaluar faza të ndryshme zhvillimi,
ku secila prej tyre ka dhënë një ndihmesë të veçantë në synimin për të shpjeguar thelbin e
gjuhës njerëzore dhe për rrjedhojë në përftimin e kompetencës gjuhësore nga folësi.
Ka shumë ndërtime që gramatika strukturore e sintaksës nuk mund t’i shpjegojë, si p.sh.
fjalitë pyetëse. Për këtë arsye Chomsky sugjeron rregullat transformuese. Ato zbatohen
pas rregullave të strukturës së sintagmës, mbi vargun bazë, duke përmbysur rendin e
përbërësve 61
. Pra, në modelin e Chomsky-it përbërësi transformues nuk vepron mbi
fjalinë aktuale por mbi vargjet apo strukturat bazë, të cilat ai i quan struktura të thella 62
.
Në gramatikën transformuese fjalitë pyetëse lidhen duke i derivuar nga i njëjti varg bazë i
gjeneruar nga rregullat e strukturës së sintagmës 63
. Sjellja e dy koncepteve, të strukturës
sipërfaqësore dhe asaj të thellë, në analizën e fjalive pyetëse është mjaft e rëndësishme.
Duke u mbështetur te këto dy koncepte, bëhet i mundur dallimi midis kryefjalës e
kundrinorit. Për shembull, siç e kemi përmendur dhe më sipër, struktura e thellë është e
njëjtë si për gjuhën angleze dhe për atë shqipe; që do të thotë, se në pemën e varësisë
kryefjala qëndron në të majtë të nyjës kryesore FJ (fjali) dhe kundrinori në të djathtë të
nyjës SF (sintagmë foljore). Kurse në strukturën sipërfaqësore, sjellja e tyre është e
ndryshme. Në gjuhën angleze, duke qenë një gjuhë me rend të ngulitur, kryefjala dhe
kundrinori ruajnë pozicionet e strukturës së thellë, ndërsa në gjuhën shqipe, e cila ka një
rend të lirë, këto gjymtyrë mund të dalin edhe në pozicione të tjera, p.sh. Aron, a shkoi
mbrëmë?
Teoria e drejtimit dhe e lidhjes i ruan këto dy koncepte (struktura e thellë dhe
sipërfaqësore), por tani ato kanë funksione më të specializuara. Struktura sipërfaqësore
lidhet me strukturën e thellë nëpërmjet lëvizjeve. Ajo interpretohet si nga forma fonetike
dhe nga ajo logjike. Dhe vetë struktura e thellë shpreh raportet strukturore kyçe në fjali 64
.
P.sh., struktura sipërfaqësore e fjalisë Çfarë po sheh në kinema? i përgjigjet struktura e
thellë Po shikon çfarë në kinema? Këto dy ndërtime lidhen me njëra tjetrën nëpërmjet
rregullës së lëvizjes, e cila e zhvendos përemrin pyetës në fillim të fjalisë. Për rrjedhojë,
struktura sipërfaqësore duhet të tregojë vendin e origjinës për elementët që janë
zhvendosur, përndryshe interpretimi semantik dhe ai fonologjik nuk do të kryhen në
mënyrën e duhur. Me anë të gjurmëve (trace), të cilat përfaqësohen nga simboli t,
struktura sipërfaqësore tregon vendet e elementëve në fjali përpara se të kryhet lëvizja e
60
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 117. 61
Memushaj, R., “Gjuhësia gjenerative”, Shblu, 2008, fq. 117. 62
Memushaj, R., vep. cit, fq. 119. 63
Memushaj, R., vep. cit, fq. 119. 64
Cook, V.J. “Chomsky’s universal grammar”, Basil Blackwell, 1988, fq. 31.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
19
tyre. Struktura e plotë sipërfaqësore e fjalisë, duke pasur parasysh zhvendosjen e përemrit
çfarë, është 65
:
Çfarë po shikon t në kinema?
Struktura e thellë Struktura sipërfaqësore
The hospital is where? Where is t the hospital ?
Spitali është ku? Ku është t spitali?
Përdorimi i gjurmëve t përbën një risi në teorinë e drejtimit dhe lidhjes, e cila bën të
mundur leximin e strukturës së fjalisë përpara se të ndodhë lëvizja e elementëve. Futja e
gjurmëve në interpretimin e strukturave sintaksore çon në kufizimin e funksioneve të
strukturës së thellë dhe rrit rëndësinë e strukturës sipërfaqësore, që do të thotë të
strukturës së përftuar nëpërmjet transformimit.
Më pas Chomsky vjen me një model tjetër që ndihmon në përcaktimin dhe analizën e
përbërësve të një ndërtimi sintaksor. Me përbërës kuptojmë njësi që lindin nëpërmjet
lidhjes së një apo më shumë fjalëve në bazë të rregullave të përcaktuar qartë në çdo gjuhë.
Përbërësi është një njësi e ndërmjetme mes frazës dhe fjalëve që e përbëjnë këtë frazë66
.
Sipas teorisë X-bar, çdo përbërës është projektim i një koke. Koka përfaqëson nivelin
bazë të projektimit67
.
Më tej Chomsky, në përpjekjen e tij për thjeshtimin në minimum të aparatit sintaksor 68
,
sjell strukturën e sintagmës minimale e cila zëvendëson skemën X-bar. Në ndryshim nga
kjo e fundit, struktura e sintagmës minimale është një operacion i thjeshtë i cili merr dy
përbërës dhe i bashkon. Në rastin e fjalisë pyetëse, sintagmat nuk kanë një strukturë të
përcaktuar si në teorinë X-bar, ku çdo sintagmë ka një specifikues dhe një plotësor, dhe
ato derivohen me anë të operacionit shkrij 69
.
Brenda grupit të fjalive pyetëse dallojmë dy grupe të mëdha: i) pyetëse tërësore dhe ii)
pyetëse të pjesshme. Ndërsa fjalitë pyetëse dyfishe përjashtimore janë tërësore ose të
pjesshme. Prandaj, duke qenë se dy grupet kryesore të fjalive pyetëse shfaqin tipare të
ndryshme për nga pikëpamja strukturore, si në gjuhën angleze dhe atë shqipe, do të
analizojmë strukturat e tyre. Theksojmë se në gjuhën angleze kemi dhe një lloj tjetër të
rëndësishëm të fjalive pyetëse, që janë ato me më shumë se një fjalë pyetëse, të cilat do të
analizohen në pjesën në vijim të këtij kapitulli.
1.4.1 Zhvendosja e kohës te plotësori (T-to-C movement) në fjalitë pyetëse tërësore
dhe të pjesshme në gjuhën angleze e shqipe
Sikundër u vu në dukje më sipër, teoria X-bar tregon se një fjali është një organizim
përbërësish ku çdo përbërës projekton një kokë 70
dhe një kokë mund të zhvendoset drejt
një koke tjetër. Kjo zhvendosje mund të përfshijë lëvizjen e kokave të ndryshme
65
Cook, V. J., vep. cit, fq. 30. 66
Koleci, F., Turano, G., “Hyrje në sintaksën gjenerative të shqipes”, Shblu, 2011, fq. 25. 67
Koleci, F., Turano, G., vep. cit, fq. 35. 68
Radford, A. “English Syntax: An Introduction”, Cambridge University Press, 2004, fq. 52. 69
Memushaj, R., vep. cit, fq. 191. 70
Koka përfaqëson elementin qëndror të përbërësit dhe i jep emrin këtij të fundit. P.sh., nëse një përbërës
ka si kokë një emër, atëherë ai do të emërtohet Sintagmë emërore. ( F.Koleci, G. Turano, “Hyrje në
sintaksën gjenerative të shqipes”,fq. 37.)
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
20
funksionale në fjalitë pyetëse tërësore dhe ato të pjesshme. Zhvendosja e kohës(K) te
plotësori (P) quhet zëvendësim. Lëvizja nga koka drejt një koke tjetër nënkupton një
zhvendosje me qëllim që të zihet një pozicion bosh. Në fjalitë pyetëse kjo lloj zhvendosje
përfshin lëvizjen e foljes ndihmëse apo gjysmëndihmëse në gjuhën angleze dhe të foljes
në gjuhën shqipe drejt pozicionit P (complement) 71
.
A: Honey, there’s something I wanted to ask you. A: Zemër, dua të të pyes diçka.
B:What, sweetie-pie? B: Çfarë, i dashur?
A: Will you marry me? A: A do të martohesh (ti) me mua?
( “English Syntax: An Introduction”, fq. 83.)
When will he leave? Kur do të largohet (ai)?
(“Chomsky’s universal grammar”, fq. 131.)
Le të shohim strukturën e fjalisë pyetëse tërësore Will you marry me? (A do të martohesh
me mua?) dhe të fjalisë pyetëse të pjesshme When will he leave? (Kur do të largohet ai?).
Cili është pozicioni i foljes gjysmëndihmëse will në fjalinë pyetëse në gjuhën angleze?
Duke qenë se kjo folje gjysmëndihmëse pozicionohet përpara kryefjalës në gjuhën
angleze, ajo përbën ‘kokën’ e sintagmës plotësuese. Ndërsa në gjuhën shqipe, zhvendoset
e gjithë sintagma foljore drejt pozicionit P e cila përbën kokën e sintagmës plotësuese.
Por, si është e mundur që një folje gjysmëndihmëse, formë e shtjelluar foljore, të
pozicionohet në vendin e një plotësori në gjuhën angleze? Përgjigjja sipas gramatikës
tradicionale do të ishte se foljet gjysmëndihmëse në këtë gjuhë zhvendosen nga pozicioni
i tyre pas kryefjalës, në një pozicion tjetër që është ai para kryefjalës, zhvendosje e
quajtur inversion i foljes gjysmëndihmëse 72
. Kjo zhvendosje e foljes gjysmëndihmëse,
nga pozicioni ‘kokë’ i sintagmës që shpreh kohën gramatikore në pozicionin e ‘kokës’ së
sintagmës plotësuese, në diagramin e mëposhtëm jepet nëpërmjet shigjetës.
71
Koleci, F., Turano, G., vep. cit, fq. 61. 72
Radford, A., vep. cit, fq. 84.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
21
(1)
Një pyetje e rëndësishme, e cila kërkon përgjigje nëpërmjet analizës së zhvendosjes kohë-
te-plotësori, është pyetja se përse një folje gjysmëndihmëse duhet të ketë pikërisht këtë
lloj zhvendosjeje në fjali. Duke përdorur metaforën e Chomsky-it 73
, mund të themi se
plotësori është pozicioni kyç në fjalinë pyetëse dhe se ky pozicion duhet të zihet nga një
element i dukshëm dhe i përshtatshëm. Nëse në gjuhën angleze P ka si perbërës të saj
vetëm foljen gjysmëndihmëse, në gjuhën shqipe P = do të martohesh + Q (morfema
pyetëse a). Nëpërmjet inversionit kemi zhvendosjen e SF ‘do të martohesh’ në fjalinë
pyetëse tërësore dhe të SF ‘do të largohet’ në fjalinë pyetëse të pjesshme.
Morfema pyetëse Q (question particle), pavarësisht faktit nëse ajo është një kategori
leksikore (në fjalitë pyetëse tërësore në gjuhën shqipe) apo një kategori e zbrazët (në
gjuhën angleze), bën që një folje gjysmëndihmëse siç është will në gjuhën angleze dhe një
sintagmë foljore ‘do të martohesh’/’do të largohet’ në gjuhën shqipe të zhvendosen nga
pozicioni kohë në pozicionin e plotësorit. Sipas Chomsky-it, kjo lidhet me faktin se
morfema pyetëse është një element eptimor dhe për këtë arsye e tërheq elementin kokë
pranë vetes74
. Duke qenë se elementët eptimorë iu shtohen fjalëve të caktuara (si p.sh.
mbaresa ‘ed’ u shtohet vetëm foljeve dhe jo emrave apo parafjalëve në gjuhën angleze,
73
Chomsky, N. “The minimalist Program”, MIT Press, 1995, fq. 84. 74
Marrë nga Radford, A., “English Syntax: An Introduction”, Cambridge University Press, 2004, fq. 84.
Fj
P SK
Përem
you
K
K
Will
SF
F
many
Përem
me
Fj
P +Q SK
K’ K
do te,-
hesh
SF
F
marto
SP
me mua
Fj
Ndajf
When
P’
P
SK
Përem
he
K’
K will
SF
leave
Fj
Ndajf
Kur
P’
P
SK
Përem
(ai)
K’
K
do të,- het
SF
largo
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
22
ndërsa mbaresa –jmë u shtohet foljeve në gjuhën shqipe) dhe duke qenë se foljet
gjysmëndihmëse në gjuhën angleze dhe SF në gjuhën shqipe, të cilat bartin kategorinë e
kohës, zhvendosen në pozicionin e plotësorit, na çon në një tjetër shpjegim të Chomsky-it 75
. Sipas tij, morfema pyetëse Q bart një tipar kryesor të kategorisë kohë dhe për këtë
arsye çon në zhvendosjen e K te P. Nisur nga ky këndvështrim, në gjuhën angleze folja
gjysmëndihmëse will, e cila bart edhe kategorinë e kohës, zhvendoset nga pozicioni i saj
fillestar në fjali dhe i bashkëngjitet morfemës ‘së padukshme’ pyetëse në pozicionin e
plotësorit.
(2)
Është me interes të përmendim faktin se në gjuhën shqipe morfema pyetëse nuk është e
‘padukshme’. Ndryshe nga gjuha angleze, morfemat pyetëse janë elementë të cilët
shtohen në fjali për të treguar llojin e saj. Ato nuk kanë fleksion dhe kjo na shtyn të
mendojmë se ato mund të kenë statusin e një operatori modal pyetës më shumë sesa atë të
një sintagme 76
. Për më tepër, nuk mund të flitet për ndonjë zhvendosje të këtyre
morfemave pyetëse nga pozicioni i brendshëm SF, pasi ato nuk janë të afta të mbajnë rol
tematik, por duhet thënë se ato gjenerohen në një pozicion kokë të fjalisë (Fj) 77
.
Ndërtimet e fjalive pyetëse terësore, si në gjuhën angleze dhe atë shqipe, kanë një rend të
ndryshëm nga ai i fjalive pyetëse dëftore. Në gjuhën angleze ato fillojnë gjithmonë me një
folje ndihmëse e ndjekur nga kryefjala, ndërsa në gjuhën shqipe ato mund të fillojnë edhe
me një pjesëz. Folja ndodhet gjithnjë pranë kësaj pjesëze pyetëse, ndërsa kryefjala zë një
pozicion fundor në fjali.
Edhe pse roli i pjesëzave pyetëse në gjuhën shqipe është të shënojnë llojin e fjalisë, ato
mund të paraprihen nga elementë të tjerë, si p.sh. nga elementë të topikalizuar si në
shembullin në vijim:
(3) Mara, vallë ka ardhur?
Rizzi (1997) dhe Haegeman (2000) 78
argumentojnë se ashtu si elementët e fokusuar, të
cilët zenë pozicionin e specifikuesit të sintagmës fokus (SFok), dhe ato të topikalizuar
zënë pozicionin e specifikuesit të sintagmës topikë (STop). Kjo shtron dhe pyetjen: Ku
vendosen elementët e topikalizuar? Po pjesëza pyetëse, çfarë pozicioni zë?
75
Marrë nga Radford, A., vep. cit, fq. 85. 76
Koleci, F., Turano, G., vep. cit, fq. 104. 77
Koleci, F., Turano, G., vep. cit, fq. 104. 78
Marrë nga Radford, A., “English Syntax: An Introduction”, Cambridge University Press, 2004, fq. 171.
Fj
P
Will+Q
SK
Përem
you
K’
K SF
F
marry
Përem
me
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
23
(4)
Siç e pamë edhe në strukturën (4), elementi i topikalizuar, kryefjala Mara, zhvendoset
nga pozicioni fundor brenda SF në pozicionin e specifikuesit të STop, dhe për këtë arsye
mund të themi se vendi i gjenerimit të pjesëzës pyetëse vallë është më poshtë, në
pozicionin kokë të SFok.79
1. 4.1.1 Kopjimi dhe shuarja
Nëse zhvendosja e elementit kokë të sintagmës kohore do të çonte në shuarjen e këtij
pozicioni, atëherë fjalia pyetëse Will you marry me? (A do të martohesh ti me mua?) dhe
When will he leave? (Kur do të largohet ai?) do të kishin përkatësisht strukturën e
mëposhtme:
79
Koleci, F., Turano, G., “Hyrje në sintaksën gjenerative të shqipes”, Shblu, 2011, fq. 104.
SForcë
Forcë STop
SE
Mara
Top
Top
vallë
SFok
Fok SK
K
ka SF
F
ardhur
SE
Mara
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
24
(5)
Kjo strukturë përbën problem, pasi cënon dy parime të ndërtimit strukturor siç janë parimi
i elementit ‘kokë’, ku çdo strukturë sintaksore ka një element bosht, dhe parimi i
binarizmit, ku çdo strukturë sintaksore ka degëzime binare, që do të thotë janë gjithnjë
dyshe.
Skema të tilla fjalish cënojnë parimin e elementit ‘kokë’ për faktin se në to, degëzimi i
‘sintagmës kohore’ dhe degëzimi “kohë’ nuk kanë një element kokë i cili shpreh
kategorinë e kohës; gjithashtu kjo skemë cënon edhe parimin e binarizmit pasi degëzimi
‘kohë’ nuk ka një degëzim binar duke qenë se ajo nuk degëzohet në dy elementë por
vetëm në një.
Është më se e qartë se zhvendosja e foljes gjysmëndihmëse nuk çon në zhdukjen e
elementit fillestar ‘kohë’, i cili është dhe elementi ‘kokë’ i sintagmës kohore. Kështu,
elementi që bart kategorinë e kohës mbetet në të njëjtin pozicion në fjali, por nuk
realizohet fonetikisht, pra është një kategori e zbrazët. Lidhur me këtë element shtrohet
pyetja se cilët janë elementët përbërës të kësaj kategorie. Një përgjigje e mundshme do të
ishte ‘boshllëku’. Kjo çon në mendimin se zhvendosja K te P përfshin një operacion të
dyfishtë80
:
- kopjimin e foljes ndihmëse në pozicionin e elementit ‘kohë’, përpara se ajo të
zhvendoset në pozicionin e plotësorit dhe
- shuarjen e pozicionit fillestar të foljes ndihmëse, duke lënë një kopje ‘boshe’ të
saj në pozicionin e elementit ‘kohë’.
80
Radford, A., vep. cit, fq. 84.
Fj
P Will+Q SK
Përem
you
K’
F SF
F
marry
Pr
me
Fj
P do të –hesh +Q
SK
Përem ti K
F SF
F
marto
SP
me mua
Fj
Ndajf
when P’
P
will
SK
Përem
he
Sk
SF
leave
Fj
Ndajf
Kur P’
P
do të , -het
SK
Përem
ai
K
SF
largo
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
25
Zhvendosja, si një proces që përfshin dy nënprocese, kopjimin dhe shuarjen, është thelbi i
teorisë së Chomsky-it ‘Kopjimi te Zhvendosja’81
. Nëse do ta analizojmë më me kujdes
kopjimin te zhvendosja, do të shohim se ai përfshin edhe një nënproces tjetër, shkrirjen.
Shkrirja është një rregull e thjeshtë, e cila ndërton objekte sintaksore 82
. P.sh., për të
ndërtuar sintagmat Will you marry me?(A do të martohesh ti me mua) folja marry/do të
martohesh bashkohet me përemrin me në gjuhën angleze, ndërsa në gjuhën shqipe me SP
me mua duke formuar sintagmën foljore marry me/do të martohesh me mua. Më pas folja
gjysmëndihmëse në gjuhën angleze, will, bashkohet me sintagmën foljore për të formuar
degëzimin ‘kohë’ will marry me/do të martohesh me mua. Ndërsa në gjuhën shqipe
bashkimi i SF bëhet nëpërmjet procesit të përshtatjes, i cili vepron në çdo fazë të
derivimit të pemës duke vendosur një lidhje përshtatjeje midis dy përbërësve të
sintagmës. Më pas K bashkohet me kryefjalën you/ti për të formuar sintagmën kohore
you will marry me/ti do të martohesh me mua. Më tej SK bashkohet me morfemën
pyetëse, një kategori e zbrazët në gjuhën angleze, ndërsa në shqipe me morfemën pyetëse
‘a’. I gjithë procesi i ndërtimit të sintagmave Will you marry me? dhe A do të martohesh ti
me mua? mund të paraqiten me diagramën e mëposhtme:
(6)
Në gjuhën angleze kopjimi i elementit përbërës will, i cili zhvendoset në pozicionin e P,
pasohet me shuarjen e kopjes në pozicionin e origjinës. Shuarja e tipareve fonetike të
foljes gjysmëndihmëse në pozicionin e origjinës paraqitet në diagramën në vijim:
(7)
Nisur nga ky këndvështrim, folja gjysmëndihmëse will pëson dy shkrirje në strukturën
(7): së pari ajo shkrihet me sintagmën foljore marry me, duke formuar degëzimin K will
marry me; më pas një kopje e will shkrihet me kategorinë e zbrazët të morfemës pyetëse
në pozicionin e plotësorit (P), duke krijuar sintagmën Will+Q you will marry me. Shuarja
81
Marrë nga Radford, A., vep. cit, fq. 84. 82
Memushaj, R., vep. cit, fq. 191.
Fj
P’ SK
Përem
you
K’
K
will
SF
marry me
K
will P
Q
Fj
P SK
Përem
you
K’
K
will SF
marry me
Fj
P SK
Përem
you
K’
K
do të , -hesh
SF
marto me mua
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
26
e tipareve fonetike të foljes gjysmëndihmëse will në pozicionin fillestar të K çon në
sintagmën Will+Q you will marry me. Pema e varësisë (7) plotëson si parimin e elementit
‘kokë’ ashtu edhe parimin e binarizmit.
Ndërsa për të ndërtuar sintagmën When will he leave?, folja leave bashkohet me foljen
gjysmëndihmëse will në gjuhën angleze duke formuar degëzimin K ‘will leave’, e cila
bashkohet me kryefjalën he për të formuar sintagmën kohore he will leave. Ndryshe nga
fjalia pyetëse tërësore, fjalia pyetëse e pjesshme përfshin dhe një bashkim tjetër: sintagma
kohore he will leave bashkohet me ndajfoljen pyetëse kur për të formuar Fj. Ndërsa në
gjuhën shqipe, folja do të largohet nëpërmjet procesit të përshtatjes bashkohet me
përemrin ai për të formuar sintagmën kohore (SK). Po kështu, ai do të largohet bashkohet
me ndajfoljen pyetëse kur për të na dhënë Fj Kur do të largohet ai?
(8)
Inversioni është një tipar i rëndësishëm në transformimin e fjalive pyetëse në gjuhën
angleze. Por ky proces ndodh edhe me transformimin e fjalive dëftore në pyetëse në
gjuhën shqipe. Ndryshe nga gjuha angleze, në gjuhën shqipe nuk zhvendoset vetëm folja
gjysmëndihmëse por e gjithë sintagma foljore.
Pavarësisht faktit nëse transformojmë një fjali pyetëse në gjuhën angleze apo shqipe,
transformimimi i kësaj strukture përfshin disa nënprocese. Pikë së pari, është përzgjedhja
nga leksiku i një grupi fjalësh që do të ndihmojnë në ndërtimin e strukturës sintaksore.
Më pas, me anë të rregullës shkrij formohet objekti sintaksor. Është e rëndësishme të
theksohet se bashkimi i përbërësve kryhet pjesërisht edhe sipas parimit të përzgjedhjes
leksikore, i cili përcakton elementët që do të bashkohen për të formuar sintagmën 83
.
1.4.1.2 Zhvendosja e kokës funksionale të sintagmës foljore në degëzimin kohë
Le ta shtrijmë analizën tonë nga zhvendosja e foljes ndihmëse/gjysmëndihmëse te
zhvendosja e sintagmës foljore (SF). SF e lë pozicionin e saj fillestar për t’u ngritur në të
majtë të SK. Kështu, ajo zë pozicionin kokë të SK.
Duket se ka një paralelizëm më se të dukshëm midis zhvendosjes së foljes
gjysmëndihmëse në pozicionin P dhe zhvendosjes së F. Të dyja përfshijnë lëvizjen e
kokës së një sintagme drejt një koke tjetër të një nyje më të lartë në pemën e varësisë, e
cila parashtron derivimin e strukturës sintaksore. Këto lloj lëvizjesh lidhen me
zhvendosjen e kokës funksionale, e cila nënkupton zhvendosjen e një elementi kokë të
një sintagme të një nyjë më të ulët në pozicionin e elementit kokë të një sintagme tjetër të
vendosur në një nyjë më lartë në pemën e varësisë 84
.
83
Memushaj, R., “Gjuhësia gjenerative”, Shblu, 2008, fq. 193. 84
Radford, A., vep. cit, fq. 89.
Fj
Ndajf when
SK
Përem
he
K’
K
will
SF
leave
Fj
Ndajf kur
SK
Përem
ai
K’
K
do të , -het
SF
largo
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
27
Zhvendosja e foljes ndihmëse apo gjysmëndihmëse (inversion) në pozicionin e plotësorit
karakterizon jo vetëm fjalitë pyetëse në anglishten e sotme por edhe fjalitë pyetëse në
anglishten e folur gjatë mbretërimit të Elizabetës I. Duke qenë se inversioni i foljes
gjysmëndihmëse lidhet me zhvendosjen e K te P, në anglishten e folur gjatë mbretërimit
të Elizabetës I mendohej se zhvendosja e F në K çon në zhvendosjen e foljes nga K te P.
Këtë dukuri e dëshmojnë edhe shembujt e mëposhtëm 85
:
(a) Saw you my master? (Speed, Two Gentlemen of Verona, I.i)
(b) Know you not the cause? (Tranio, Taming of the Shrew, IV.ii)
Në gjuhë si shqipja, fjalitë pyetëse karakterizohen nga zhvendosja e F nga K te P. Thënë
ndryshe, fjalitë pyetëse në gjuhën shqipe transformohen nëpërmjet lëvizjes së F në
pozicionin e P. Për shembull, transformimi i fjalisë pyetëse mohuese Know you not the
cause? në gjuhën angleze dhe Nuk e di shkakun? në gjuhën shqipe, realizohet nëpërmjet
dy proceseve të zhvendosjes së kokës funksionale të treguara në pemën në vijim:
(9)
Pro*- kryefjalë zero 86 Folja know në anglishten e përdorur gjatë mbretërimit të Elizabetës I, ashtu siç ndodh sot
në gjuhën shqipe me sintagmën foljore, gjenerohet si kokë leksikore F dhe më pas ngjitet
në pozicionin kokë K për të marrë tiparet e kohës, duke vijuar të ngjitet sërish drejt kokës
P. Për rrjedhojë, zhvendosja e foljes know/di nga K te P realizohet me anë të dy
operacioneve të zhvendosjes së kokës funksionale (përkatësisht të treguara me numrat (1)
dhe (2) më sipër). Sipas teorisë X’ përbërësit organizohen sipas një strukture rikursive
(përsëritëse). Ata kanë një strukturë hierarkike të saktë 87
. Kështu, zhvendosja e kokës
funksionale realizohet në formën e një cikli me hapa të njëpasnjëshëm dhe çdo
zhvendosje e F krijon një kopje të sajën, ndërsa kopja në pozicionin fillestar shuhet. Kjo
lloj zhvendosje shtron pyetjen se përse folja nuk mund të zhvendoset direkt, nga F te P,
ashtu siç tregohet në strukturën më poshtë.
85
Radford, A., vep. cit, fq. 89. 86
Kryefjalë zero përdoret në rastin kur kryefjala nuk është e shprehur fonetikisht, semantikisht dhe
sintaksorisht është e pranishme nëpërmjet tiparit të përshtatjes (Chomsky, 1981). 87
Koleci, F., Turano, G., vep. cit, fq. 35.
Fj
P
know
SK
Përem
you
K’
K
know
SF
Pj
not
F
F
know
SE
the cause
Fj
P
di
SK
Përem
pro
K’
K
di
SF
Pj
nuk
F
F
di
SE
shkakun
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
28
(10) [Fj [P know] [SK you [K ø] [SF not [F know] the cause]]]
[Fj [P di] [SK pro [K ø] [SF nuk [F di] shkakun]]]
Përgjigjja e pyetjes ka të bëjë me parimin e lokalitetit 88
. Lëvizja e përbërësve nuk është e
lirë, çka do të thotë se jo gjithçka mund të lëvizë kudo pa rregulla dhe kufizime. Ka një
sërë parimesh universale që e kontrollojnë lëvizjen 89
. Kështu, folja nuk mund të
zhvendoset drejtpërdrejt nga F te P pasi do të cënonte parimin e lokalitetit, i cili
nënkupton se çdo lëvizje duhet të jetë e shkurtër dhe e justifikueshme. Kjo çon dhe në
mendimin se fjalia pyetëse në gjuhën angleze Know you not the cause? është e pasaktë
gramatikisht në anglishten e ditëve të sotme. Kurse në gjuhën shqipe, një fjali pyetëse me
po të njëjtën strukturë sintaksore është e saktë gramatikisht, sepse ndryshe nga gjuha
angleze nuk kërkohet një folje ndihmëse për ta transformuar një fjali dëftore në fjali
pyetëse.
1.4.1.3 Shtimi i foljes ndihmëse ‘do’ në fjalitë pyetëse në gjuhën angleze
Në gjuhën angleze tipari EPT (eptimi foljor) i foljes, ndryshe nga gjuha shqipe është i
dobët. Kjo shpjegon dhe arsyen se përse në gjuhën angleze nevojitet shtimi i foljes
ndihmëse ‘do’. Për të kuptuar se si funksion ky proces sintaksor (përdorimi i foljes
ndihmëse), le të analizojmë formimin e fjalisë pyetëse tërësore Did he win the race? (A e
fitoi ai garën?). Që këto struktura sintaksore të jenë të lexueshme në rrafshin fonetik dhe
atë semantik, mbi to duhet të veprojnë disa procese sintaksore.
(11) [Fj [PQ] [SK he [K EPT] [SF [F win] the race]]]
Ashtu sikundër kemi përmendur më sipër, morfema pyetëse në fjalinë pyetëse tërësore
tërheq çdo element përbërës të sintagmës që bart kategorinë e kohës. Duke qenë se
elementi kohë K te struktura (11) përmban vetëm elementin eptimor, ky element do të
bashkohet me Q duke krijuar një t në pozicionin fillestar. Ky proces do të na çonte në
strukturën sintaksore në vijim:
(12) [Fj [P EPT+Q] [SK he [K EPT] [SF [F win] the race]]]
Struktura sintaksore e krijuar kalon në rrafshin morfologjik dhe atë fonologjik. EPT në
pozicionin e origjinës K shuhet dhe duke qenë element përbërës i sintagmës së plotësorit
nuk i bashkohet ndonjë elementi foljor. Për pasojë, kemi shtimin e foljes ndihmëse do e
cila bashkohet me EPT duke na dhënë objektin sintaksor do+K+Q dhe fonetikisht
gërmëzohet did.
Analiza e foljes ndihmëse do përbën një rëndësi teorike. Kjo për vetë faktin se strukturat
sintaksore të përbëra prej elementësh sintaksorë të gramatikës i nënshtrohen jo vetëm
formës fonetike por edhe asaj semantike. Ndërfaqësi fonetik interpreton tiparet fonetike të
njësive leksikore, ndërsa ai semantik interpreton tiparet semnatike. Në punimet e tij të
fundit The Minimalist Program (1995), Minimalist Inquiries: The Framework (1998), Derivation by
Phase (1999), Beyond Explanatory Adequacy (2001), Chomsky propozon se strukturat
sintaksore duhet të përmbajnë elementë të cilët kontribuojnë në përcaktimin e formës
88
Radford, A., vep. cit, fq. 90. 89
Koleci, F., Turano, G., vep. cit, fq. 59.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
29
fonetike dhe kuptimin e njësive. Sipas analizës që i bëmë shtimit të foljes ndihmëse do,
kjo folje ndihmëse ‘e zbrazët’ për nga ana kuptimore, analizohet si një element
morfologjik ‘i zbrazët’, i cili nuk shfaqet në sintaksë, por shtohet në përbërësit e formës
fonetike me qëllim që të shpjegohet mungesa e elementit eptimor që shpreh kategorinë e
kohës. Struktura të tilla sintaksore, me përbërës ‘të zbrazët’, do të binin ndesh në rrafshin
semantik, duke qenë se këto kategori të zbrazëta janë të painterpretueshme semantikisht.
Por, në të njëjtën kohë, përdorimi i foljes ndihmëse është i nevojshëm, pasi nëse kjo folje
ndihmëse nuk do të ishte e pranishme në sintaksë, ajo nuk do të mund të kalonte në
rrafshin semantik. Në këtë rrafsh kjo folje ndihmëse përfaqëson një element eptimor, i cili
shpreh kategorinë e kohës së foljes dhe është më se i shpjegueshëm nisur nga fakti se ky
element tregon se folja është në kohën e tashme ose në atë të kryer të thjeshtë.
1.5 Zhvendosja e fjalës pyetëse
Fjalitë pyetëse me një fjalë pyetëse (të pjesshme) apo dhe me më shumë se një fjalë
pyetëse kanë një strukturë të veçantë si në gjuhën angleze dhe atë shqipe. Elementi pyetës
në këto fjali pyetëse del në krye të fjalisë, dhe, ndërsa kryefjala në gjuhën angleze
zhvendoset midis foljes ndihmëse dhe foljes leksikore, në gjuhën shqipe ajo zhvendoset
në fund të fjalisë. Gjithashtu, në gjuhën shqipe kryefjala mund të realizohet edhe në
pozicionin nistor të fjalisë, në pozicionin pasfoljor por asnjëherë në pozicionin parafoljor 90
.
a. Ku e dërgoi letrën Mara? (fundor)
b. Mara, ku e dërgoi letrën? (nistor)
c. Ku e dërgoi Mara letrën? (pasfoljor)
d. * Ku Mara e dërgoi letrën?
Shembuj gramatikorë janë shembujt a-c, ku elementi pyetës ndiqet nga folja.
Sipas përkufizimit tradicional, zhvendosja e fjalës pyetëse nënkupton zhvendosjen e fjalës
pyetëse apo të sintagmës që përmban fjalën pyetëse në pozicionin e plotësit 91
.
1.5.1 Zhvendosja e fjalës pyetëse te fjalitë pyetëse të pjesshme
Sintagma që shpreh plotësorin përbëhet nga një element kokë, folja ndihmëse, dhe nga
një element eptimor që shpreh kategorinë e kohës. Pyetja që shtrohet është: çfarë
pozicioni zënë elementët pyetës brenda kësaj strukture sintaksore.
(1)(a) What languages can you speak? (a). Çfarë gjuhësh mund të flasësh?
(b) Which one would you like? (b) Cila do të pëlqente?
(c) Where are you going? (c) Ku do të shkosh?
Secila prej fjalive pyetëse në gjuhën angleze ka një folje ndihmëse apo gjysmëndihmëse
të zhvendosur në pozicionin e elementit kokë të plotësorit, e paraprirë nga një fjalë
pyetëse apo sintagmë që përmban një fjalë pyetëse si what (çfarë)/which
(cili,cila,cilët,cilat)/who (kush,kë) where(ku)/when(kur)/why(përse, pse)/how(si). Është e
natyrshme të mendojmë se çdo fjalë pyetëse apo sintagmë në fjalitë pyetëse më sipër
plotëson foljen leksikore. Kjo shpjegohet me faktin se këto fjali pyetëse mund të
perifrazohen me fjalitë pyetëse (2), të cilat përfaqësojnë strukturën e thellë të fjalive
90
Koleci, F., Turano, G., vep. cit, fq. 98. 91
Radford, A., vep. cit, fq. 103.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
30
pyetëse më sipër. Mbi këto struktura të thella që gjeneron baza (përbërësi kategorial)
veprojnë rregullat transformuese, të cilat gjenerojnë prej tyre strukturën sipërfaqësore92
.
Struktura sipërfaqësore Struktura e thellë
(2)(a) You can speak what languages? Ti mund të flasësh çfarë gjuhësh?
(b) You would like which one? Do të pëlqente cila?
(c) You are going where? Ti do të shkosh ku?
Duke u mbështetur te struktura e thellë e këtyre fjalive pyetëse në të dyja gjuhët, arrijmë
të përcaktojmë qartë funksionin sintaksor të fjalëve pyetëse, p.sh. what languages/çfarë
gjuhësh në (2a) luan rolin e kundrinorit të drejtë të foljes speak/flas, pra kjo sintagmë
plotëson sintagmën foljore. Për rrjedhojë, mund të themi se elementët pyetës me anë të
rregullës transformuese të lëvizjes së fjalëve pyetëse, rregull e cila vepron mbi strukturën
e thellë që i gjegjet fjalisë dëftore, zhvendosen nga pozicioni i tyre fillestar brenda
sintagmës foljore SF në funksionin e plotësit në fillim të fjalisë pyetëse.
Një pyetje tjetër që shtrohet ka të bëjë me përcaktimin e pozicionit që zënë fjalët pyetëse.
Siç u tha edhe më sipër, ajo që është më se e qartë është fakti se elementi pyetës
pozicionohet në krye të fjalisë, përpara foljes ndihmëse. Duke qenë se foljet ndihmëse të
zhvendosura zënë pozicionin e kokës funksionale të plotësorit, fjala pyetëse apo dhe
sintagma që përmban një fjalë pyetëse përbën kokën funksionale të kësaj sintagme. Një
dukuri e tillë lë të kuptohet se përbërës të tillë, me gjasë, zënë një pozicion në periferinë e
parë të frazës, pra në nyjën Fj. Duke u nisur që nga zanafilla e teorisë X', është thënë se
elementët pyetës zhvendosen drejt pozicionit të specifikuesit të Fj 93
. Për rrjedhojë,
skema e fjalisë pyetëse (2c) Where are you going?/ Ku do të shkosh? do të përfshinte
zhvendosjet e mëposhtme:
(3)
Për ta shpjeguar më tej strukturën sintaksore të fjalive pyetëse më sipër, është e
rëndësishme të përmendim dy lëvizjet e treguara nëpërmjet numrave (1) dhe (2):
zhvendosja (1) në gjuhën angleze përkon me zhvendosjen e foljes ndihmëse are, nga
pozicioni që ka si koka funksionale e sintagmës K, drejt pozicionit të kokës funksionale të
plotësorit P (këtë lloj zhvendosjeje nuk e gjejmë në gjuhën shqipe). Në gjuhën shqipe
zhvendosja (1) përkon me zhvendosjen e elementëve eptimorë shprehës të kategorsë së K
92
Memushaj, R., vep. cit, fq. 126. 93
Koleci, F., Turano, G., vep. cit, fq. 93.
Fj
Ndajf
Where SK
P
are
SK
Përem
you
K’
K
are (1)
SF
F
going
Ndajf
where (2)
Fj
Ndajf
ku
P’
P
do të shkosh
SK
Përem
pro
K’
K
do të, - sh (1)
SF
F
shko
Ndajf
ku (2)
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
31
dhe foljes leksikore drejt pozicionit të P. Zhvendosja (2) përbën zhvendosjen e fjalës
pyetëse, si në gjuhën angleze dhe atë shqipe, nga pozicioni i saj fillestar, që është ai i
plotësit në SF, drejt pozicionit të specifikuesit të Fj.
Duhet të kemi parasysh se ndryshe nga lëvizja e kokës drejt një koke tjetër (zhvendosja e
foljes ndihmëse/foljes), lëvizja A’ (zhvendosja e fjalës pyetëse) mund të përfshijë edhe
zhvendosjen e një sintagme të tërë si në rastin e fjalisë (1a) What languages can you
speak?/ Çfarë gjuhësh mund të flasësh? ku lëvizja A’ përkon me lëvizjen e SE what
languages/ çfarë gjuhësh.
Po t’i vërejmë me kujdes fjalitë e mësipërme në gjuhën shqipe, do të shohim se në
shembullin 1 (a, b, c) kryefjala është një përemër i vetës së dytë dhe të tretë njëjës. Kjo
bëhet e ditur nëpërmjet mbaresës vetore e formës së shtjelluar. Për gjuhë si shqipja,
mungesa e kryefjalës është diçka e zakonshme, prandaj dhe quhet gjuhë me kryefjalë zero
(Pro) 94
. Ndërsa në gjuhën angleze, duke qenë se nuk kemi përshtatje në vetë të foljes me
kryefjalën, kryefjala është e domosdoshme.
Nisur nga analiza që i është bërë zhvendosjes së fjalës pyetëse mund të themi se si folja
ndihmëse edhe fjala pyetëse e zhvendosur lënë një kopje në pozicionin e tyre fillestar.
Ky pohim mbështetet jo vetëm në baza teorike por edhe në baza empirike.95
Një argumentim empirik lidhur me faktin se zhvendosja e fjalës pyetëse përfshin procesin
e kopjimit, vjen nga fjali të tilla si:
(4) (a) What proof that he was implicated have you found?
(b) What proof have you found that he was implicated? (Çfarë provash ke për përfshirjen e
tij?)
Që të kuptojmë çfarë ka ndodhur me fjalitë e mësipërme, le të analizojmë shembullin (4).
Në gjuhën angleze sintagma what proof that he was complicated (çfarë provash për
përfshirjen e tij) përbëhet nga përcaktori what (çfarë) dhe nga sintagma emërore, e cila në
vetvete përbëhet nga emri proof (provash) dhe fjalia e nënrenditur that he was
complicated (se ai është i përfshirë). E gjithë sintagma what proof that he was
complicated gjenerohet brenda sintagmës foljore have found (ke gjetur), por më pas
zhvendoset nga pozicioni i saj fillestar në krye të fjalisë pyetëse në shembullin (4a).
Ndërsa shembulli (4b), ku vetëm një pjesë e sintagmës është zhvendosur në krye të
fjalisë, nuk është një ndërtim gramatikor. Problemi qëndron pikërisht te fakti se vargu i
fjalëve what proof nuk përbën një element të tërë, por vetëm një pjesë të sintagmës what
proof that he was complicated. Nisur nga mendimi i përgjithshëm se vetëm një element i
plotë mund të zhvendoset, arrijmë në përfundimin se një pjesë e një elementi, si në rastin
tonë vargu i fjalëve what proof, nuk mund të zhvendoset vetëm, pa të tërën. Pra, sipas
teorisë së kopjimit 96
, zhvendosja e fjalës pyetëse apo dhe e sintagmës që përmban fjalën
pyetëse lë një kopje të të gjithë sintagmës what proof that he was complicated në fillim të
fjalisë, duke na sjellë strukturën (5) më poshtë:
(5) What proof that he was complicated could there be what proof that he was complicated?
(Çfarë provash ka për përfshirjen e tij çfarë provash?)
94
Radford, A., vep. cit, fq. 61. 95
Radford, A., vep. cit, fq. 105. 96 Chomsky, N. “ Minimalist Inquiries: The Framework”, MIT Press, Cambridge Mass., 1998. fq. 112.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
32
Sipas kësaj teorie, struktura sipërfaqësore e fjalisë pyetëse, ku tregohen gjurmët e
elementëve të zhvendosur, do të jetë:
(6) What proof that he was complicated have you found what proof that he was complicated?
Çfarë provash ke për përfshirjen e tij çfarë provash?
Analiza e zhvendosjes së sintagmës ‘what proof that he was complicated’ na çon te një
parim tjetër i Gramatikës Universale, parimi i konvergjencës 97
, i cili nënkupton se kur
një element zhvendoset, ai merr me vete ‘material të mjaftueshëm për konvergjencë’. Një
strukturë e prejardhur konvergjente është një strukturë gramatikore, e cila ka një
interpretim semantik dhe fonetik. ‘Material të mjaftueshëm për konvergjencë’ nënkupton
material të mjaftueshëm që të sigurojë që struktura e prejardhur të jetë e saktë
gramatikisht. P.sh., në strukturën e dhënë në shembullin (6), i veshur me tiparin e fjalës
pyetëse, plotësi kërkon fjalën pyetëse më afër saj në të dyja gjuhët, dhe në rastin e
shembullit tonë është fjala pyetëse what (çfarë). Por vetëm zhvendosja e fjalës pyetëse, si
në gjuhën angleze dhe atë shqipe në fillim të fjalisë, nuk do të rezultojë në konvergjencë
apo gramatikalitet, duke qenë se specifikuesi kërkon që plotësi të ketë si specifikues një
sintagmë të plotë. Kështu që, e gjithë sintagma what proof + that he was complicated në
gjuhën angleze dhe SE çfarë provash në gjuhën shqipe zhvendosen në pozicionin e
specifikuesit.
Për rrjedhojë, raportet midis strukturës së thellë dhe strukturës sipërfaqësore varen nga
ajo çfarë duhet lëvizur, nga duhet lëvizur dhe sa larg98
. Është e rëndësishme të theksojmë
se zhvendosja, si në shqipe dhe anglishte, është e kufizuar brenda një fushe të caktuar
sintaksore, siç do ta vërejemë dhe te shembujt e mëposhtëm:
(7) a. You will buy [SEwhose book]? Do të blesh [SE librin e kujt]?
b. Whose book will you buy ? Librin e kujt do të blesh?
c.*Whose will you buy book? *E kujt do të blesh librin?
Jogramatikaliteti i fjalisë 7(c) tregon se fjala pyetëse whose/kujt nuk mund të zhvendoset
e vetme as në gjuhën angleze dhe as në atë shqipe edhe pse është ajo fjala që sjell
zhvendosjen. Kjo do të thotë se duhet të lëvizin përbërës të plotë të një sintagme99
, në
shembullin tonë, SE whose book/ librin e kujt. Një pyetje interesante që parashtrohet nisur
nga ky parim lidhet me përshkrimin e dukurisë që ndodh në fjali pyetëse të tilla, ku fjala
pyetëse plotëson parafjalën.
(8) (a) Who was he referring to?
(b) [To whom was he referring?] (Kujt i referohet?)
Parafjala përbën një kategori leksikore dhe si e tillë ajo mund të dalë si kokë e sintagmave
dhe të marrë specifikues dhe plotësorë. Në gjuhën shqipe, kokat parafjalore dalin
gjithmonë përpara gjymtyrës që shërben si plotësori i tyre 100
, p.sh. Në cilin vend e gjete?
parafjala në zhvendoset së bashku me përemrin pyetës cilin. Ndërsa në gjuhën angleze,
siç mund të vërehet dhe te shembujt e mësipërm, parafjala mund të dalë përpara përemrit
97
Chomsky, N. “The Minimalist Program”, MIT Press, Cambridge Mass, 1995, fq. 262. 98
Memushaj, R., vep. cit, fq. 165. 99
Haegman, L. “Elements of Grammar”, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht/Boston/ London, 1997,
fq. 8. 100
Memushaj, R., vep. cit, fq. 149.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
33
pyetëse ose në fund të fjalisë. Në ligjërimin bisedor zhvendoset vetëm përemri who, duke
e lënë parafjalën to në fund të fjalisë pyetëse. Ndërsa në ligjërimin e shkruar, parafjala to
zhvendoset së bashku me përemrin whom, pra e gjithë SP to whom(kujt) zhvendoset në
pozicionin e specifikuesit. Skema e pemës së një sintagme parafjalore në gjuhën angleze
dhe shqipe do të jetë:
(9) SP SP
Parafj0’ Prarafj0’
Parafj0 SE Parafj0 SE
fjala pyetëse fjala pyetëse to whom në cilin
Siç u përmend edhe më sipër, elementi pyetës zhvendoset në pozicionin e specifikuesit.
Duke qenë se përemri pyetës who është i plotë nga ana kuptimore, ai zhvendoset në
pozicionin e plotësit dhe në gjuhën angleze kemi fjalinë pyetëse Who was he referring to?
Chomsky101
shpjegon se zhvendosja e SP to whom në krye të fjalisë pyetëse ka të bëjë me
faktin se në anglishten e shkruar kemi një parim kufizimi, i cili nënkupton se në ligjërmin
e shkruar përemri whom nuk mund të zhvendoset vetëm. Në përputhje dhe me parimin e
konvergjencës, si në gjuhën angleze dhe atë shqipe, elementi që zhvendoset është
sintagma që përmban fjalën pyetëse, duke na sjellë strukturën në vijim:
(10)
Një argumentim disi më ndryshe, lidhur me faktin se zhvendosja e fjalës pyetëse apo edhe
e sintagmës që përmban fjalën pyetëse lënë një kopje ‘boshe’ në pozicionin e tyre
fillestar, vjen dhe nga semantika e fjalive pyetëse. Chomsky102
argumenton se një fjali
pyetëse, si (11a) më poshtë, ka një interpretim semantik, më saktësisht një formë logjike,
e cila mund të tregohet në fjalinë pyetëse (11b), kjo fjali e perifrazuar si ‘Of which x (x
qëndron për një person) is it true that she was dating x?’:
(11) (a) Who was she dating? (b) Which x (x një person), she was dating x?
(a) Me kë po shoqërohet ajo? (b) Me cilin x (x një person), po shoqërohet ajo x?
Në interpretimin e formës logjike të fjalisë (11b), përcaktori which (cilin) ka funksionin e
fjalës pyetëse e cila shërben për të lidhur variablin x. Duke qenë se gramatika duhet të
ofrojë një interpretim semantik të çdo strukture sintaksore që ajo krijon, pyetje të
rëndësishme shtrohen lidhur me mënyrën sesi strukturat sintaksore mund të interpretohen
nga ana semantike. Një pyetje mund të ketë të bëjë me mënyrën sesi një strukturë
sintaksore si (11a) mund të ketë strukturë interpretimi të formës logjike si (11b). Nëse një
fjalë e zhvendosur pyetëse apo një sintagmë e zhvendosur që përmban fjalën pyetëse lënë
në pozicionin e tyre fillestar një kopje të tyren, (11a) do të kishte strukturën sintaksore të
101
Chomsky, N., vep. cit, fq. 264. 102
Chomsky, N., “Lectures on Government and Binding”, Foris, Dordrecht, 1981, fq. 324.
Fj
SP
to whom P’
P
tipar i fjalës pyetëse EPT Ø
SK
was he referring to whom
Fj
SP
në cilin vend P’
P
tipar i fjalës pyetëse EPT Ø
SK
e gjete në cilin vend
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
34
treguar në fjalinë (12), ku who(kë) është një kopje e këtij elementi pyetës në fillim të
fjalisë pyetëse:
(12) Who was she dating who?
Me kë po shoqërohet ajo me kë?
Pavarësisht faktit se ‘kopja’ e elementit pyetës apo sintagmës është e painterpretueshme
në rrafshin fonetik, ajo është e interpretueshme në rrafshin semantik dhe për më tepër luan
një rol të rëndësishëm në interpretimin konceptor-leksikor të strukturave ku ajo bën pjesë. 103
1.5.2 Zhvendosja e fjalës pyetëse te fjalitë pyetëse që përmbajnë më shumë se një
fjalë pyetëse
(1) A: He had said someone would do something. A. Kishte thënë se dikush do të bënte diçka
B: He had said who would do what? B. * Kishte thënë kush do të bënte çfarë?
Në këtë dialog, folësi B thjesht përsërit ligjërimin e folësit A, me përjashtim të faktit që ai
zëvendëson someone (dikush) me who (kush) dhe something (diçka) me what (çfarë). Për
asrye që janë më se të dukshme, lloji i pyetjes së ligjëruar nga folësi B është fjali pyetëse
reaguese. Megjithatë folësi B mund të ishte përgjigjur dhe me një fjali tjetër pyetëse si:
(2) Who had he said would do what? *Kush kishte thënë ai se do të bënte çfarë?
Nëse do të krahasonim fjalinë pyetëse reaguese (1) me fjalinë pyetëse (2), vërejmë se
fjalia pyetëse (2), ndryshe nga fjalia (1), karakterizohet nga dy zhvendosje:
1. inversioni i foljes ndihmëse had përpara kryefjalës së saj he në gjuhën angleze dhe
inversioni i SF kishte thënë përpara kryefjalës ai në gjuhën shqipe.
2. zhvendosja e fjalës pyetëse who/kush në krye të fjalisë pyetëse në të dyja gjuhët.
Vlen të përmendet fakti se një fjalë pyetëse, në të dyja gjuhët, pozicionohet në krye të
fjalisë. Në rastet kur kemi fjali të tilla pyetëse si në shembullin 2, pyetja që shtrohet lidhet
me faktin nëse mund të zhvendosim më shumë se një fjalë pyetëse në krye të fjalisë.
Përgjigjja është jo. Si në gjuhën angleze dhe atë shqipe, kemi vetëm një pozicion për
specifikuesin dhe ky pozicion nuk mund të mbajë dy elementë njëkohësisht. Kjo bën që
fjalitë e mëposhtme të jenë gamatikisht të pasakta:
(3) * Who what had he said would do? * Kush çfarë kishte thënë se do të bënte?
Nga ana tjetër, fjalia pyetëse Who had he said would do what? tregon qartë se në gjuhën
angleze mund të kemi fjali pyetëse me më shumë se një fjalë pyetëse, duke vendosur
njërën fjalë pyetëse në krye të fjalisë dhe tjetrën në fund të saj, strukturë sintaksore të
cilën nuk e gjejmë në gjuhën shqipe. Nisur nga ky fakt, mund të themi se gjuhëve si
shqipja, për shkak të tipareve specifike të tyre, u mungon mekanizmi sintaksor për
formimin e këtyre fjalive pyetëse104
. Sipas këtij këndvështrimi, gjuha shqipe nuk i lejon
këto lloj fjalish për arsye se fjala pyetëse mund të zhvendoset vetëm në një pozicion
103
Chomsky, N., vep. cit, fq. 155. 104
Stoyanova, Marina, “Unique focus. Languages without multiple wh-questions”, John Benjamins
Publishing Company,
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
35
specifikuesi. Fjala pyetëse në gjuhën shqipe ka tipare të painterpretueshme të fokusit. Kjo
nënkupton se ky tipar i fjalëve pyetëse duhet të kontrollohet përpara leximit të saj në
rrafshin fonetik. Për rrjedhojë, kemi lëvizjen e saj në pozicionin e specifikuesit të kokës
Fok0
me qëllim që të krijojë një lidhje me tiparin e saj të interpretueshëm të fokusit. Ky
veprim me bazë kontrollin, bën që fjala pyetëse të kontrollojë dhe të shuajë tiparin e
painterpretueshëm të fokusit 105
.
Pesetsky106
i ndan fjalët pyetëse, të cilat qëndrojnë në fund të fjalisë pyetëse me më
shumë se një fjalë pyetëse, në dy kategori:
1. fjalë pyetëse që lidhen me ligjërimin, si përemri pyetës which në gjuhën angleze
dhe cili/cila/cilët/cilat në gjuhën shqipe.
2. fjalë pyetëse të cilat nuk lidhen me ligjërimin, si përemrat pyetës who/ what në
gjuhën angleze dhe kush/çfarë në gjuhën shqipe.
Duke iu referuar dhe kësaj ndarjeje, është e mundur që në gjuhën shqipe të kemi fjali
pyetëse me më shumë se një fjalë pyetëse vetëm në rastet kur përemrat pyetës të cilët
lidhen me ligjërimin si cili/cila/cilët/cilat ndiqen nga elementi që ato përcaktojnë 107
.
(4) a. Cili futbollist ka fituar cilën garë?
b. Kush ka fituar cilën garë?
c.* Kujt i kujtohet çfarë? (Turano, “Dipendenze Sintattiche”, fq. 35.)
Megjithatë, edhe pse teorikisht e mbështetur në parime dhe rregulla, gramatika e gjuhës
shqipe nuk jep një nëngrupim të fjalive pyetëse të pjesshme në fjali pyetëse të pjesshme
me më shumë se një fjalë pyetëse; këto të fundit hasen në gjuhën e folur pavarësisht
përdorimit jo shumë të gjerë. Shpesh, fjali të tilla pyetëse në ligjërimin bisedor nuk
ndjekin asnjë prej rregullave apo kufizimeve që kemi përmendur më sipër.
Po ku, si, kush e dinte se ai tallej?
Pse, ç’i pengonte? (“E Penguara”, fq. 78, 79.)
Fjalitë pyetëse në shembullin (4) janë fjali pyetëse me më shumë se një element pyetës,
ku një fjalë pyetëse gjendet në pozicionin e specifikuesit dhe një tjetër gjendet në fund të
fjalisë. Janë gramatikore strukturat pyetëse në të cilat elementi pyetës që qëndron në fund
të fjalisë lidhet me ligjërimin. Shembulli (4c) përbën një strukturë të pasaktë gramatikore,
pasi elementi pyetës, në fund të fjalisë pyetëse, nuk lidhet me ligjërimin.
Strukturat e fjalive pyetëse më sipër, na e bëjnë të qartë se një strukturë gramatikore
kërkon që një element pyetës duhet të zhvendoset në fillim të fjalisë, ndërsa elementi
tjetër pyetës duhet të qëndrojë në fund të fjalisë. Dhe kjo çon në përfundimin se vetëm një
element pyetës mund të zërë pozicionin e specifikuesit në fillim të fjalisë pyetëse. Kjo
bën të mundur shpjegimin e strukturës jogramatikore (5).
(5) Cili futbollist cilën garë ka fituar?
105
Stoyanova, Marina, vep. cit, 106
Marrë nga Turano, Giuseppina, “Dipendenze Sintattiche in Albanese”, Unipress, Padova, 1995, fq. 34. 107
Turano, Giuseppina, vep. cit, fq. 35.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
36
Struktura më të ndërlikuara të fjalive pyetëse me më shumë se një fjalë pyetëse, si në
gjuhën angleze dhe atë shqipe, janë periudhat. Konkretisht, në shembullin (6), fjalitë
pyetëse na çojnë drejt mendimit se ka parime të gramatikës universale, të cilat kufizojnë
lëvizjen e elementëve. Siç shihet në shembullin 6(a), kemi zhvendosjen e foljes së parë
ndihmëse (had) dhe fjalës së parë pyetëse (who) në fillim të fjalisë pyetëse. Nëse do të
zhvendosim foljen e dytë ndihmëse (would) dhe fjalën e dytë pyetëse (what), atëherë do
të kemi ndërtime jogramatikore (6 b-d).
(6) (a) Who had he said would do what? (He had said who would do what?)
(b) *Who would he had said do what? (He had said who would do what?)
(c) *What had he said who would do? (He had said who would do what?)
(d) *What would he had said who do? (He had said who would do what?)
Arsyeja pse ndërtimet b-d në gjuhën angleze nuk janë gramatikore lidhet me parimin e
lokalizimit. Ky parim kërkon që lëvizjet e elementëve të jenë sa më të shkurtra, pasi
lidhjet lokale janë më të lehta për t’u përpunuar se lëvizjet e largëta108
. Sipas parimit të
lokalizimit kemi inversionin e foljes ndihmëse dhe zhvendosjen e fjalës pyetëse në fillim
të fjalisë pasi këto përbërës ndodhen më afër fillimit të fjalisë.
Ndërsa në gjuhën shqipe, është e rëndësishme të nxjerrim në pah se zhvendosja e fjalës
pyetëse lidhet edhe me kategorinë e fokusit. Kjo vihet re qartë në periudhat me më shumë
se një fjalë pyetëse109
. Siç u tha më sipër, mund të kemi fjali pyetëse me më shumë se një
fjalë pyetëse vetëm në rastet kur fjala e dytë pyetëse ndodhet në fund të fjalisë, e ndjekur
nga një element të cilin ajo e përcakton. Kjo fjalë pyetëse lidhet me ligjërimin. Por,
shembulli (7) përfaqëson një ndërtim, i cili bie në kundërshtim me teorinë e Pesetsky-it.
(7) a. Kush mendon ti se cilin libër ka lexuar?
b. *Kush mendon ti se ka lexuar cilin libër?
(Turano, “Dipendenze sintatttiche in albanese”, fq. 36)
Fjali 7.a përbën një ndërtim të mirëstrukturuar. Sintagma emërore cilin libër zhvendoset
në pozicionin e specifikuesit të pjesës së varur të periudhës. Duke qenë se fjalia pyetëse e
ka një specifikues në fillim të pjesës kryesore, lind pyetja: si shpjegohet që sintagma cilin
libër shfaqet në po të njëjtin pozicion por në pjesën e varur? Përgjigjja sipas Rizzi-t
(1991)110
lidhet me kriterin e fokusit. Sintagma emërore cilin libër përbën elementin e
fokusuar.
Një cilësi e veçantë e fjalive pyetëse, të cilat përmbajnë më shumë se një fjalë pyetëse në
gjuhën angleze dhe atë shqipe, është fakti se vetëm një fjalë pyetëse mund të zhvendoset
në fillim të fjalisë siç mund të vërehet dhe në fjalinë pyetëse reaguese më poshtë:
(8) a. He thinks who has read which book?
b. Ai mendon se kush ka lexuar cilin libër?
Për formimin e fjalisë pyetëse (8) është e detyrueshme që të zhvendosim vetëm njërën
prej elementeve pyetës në krye të fjalisë dhe ai është përemri pyetës who/kush. Ndërsa
sintagma which book në gjuhën angleze qëndron në pozicionin e saj argumentor, në
108
Memushaj, R., vep. cit, fq. 166. 109
Turano, Giuseppina, vep. cit, fq. 36. 110
Marrë nga Turano, Giuseppina, vep. cit, fq. 48.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
37
gjuhën shqipe sintagma cilin libër, duke qenë një element i cili bart theksin logjik,
zhvendoset në fillim të pjesës së varur.
(9) a. Who does he think has read which book?
b. Kush mendon ai se cilin libër ka lexuar?
Për të kuptuar se çfarë ndodh në fjalitë e mësipërme, le të shohim skemat e mëposhtme:
(10)
Për të derivuar fjalinë e mësipërme kemi dy zhvendosje. Zhvendosja e parë lidhet me
lëvizjen e foljes ndihmëse në gjuhën angleze në pozicionin e plotësorit. Kurse në gjuhën
shqipe kemi zhvendosjen e elementëve eptimorë, që në rastin tonë është mbaresa foljore -
n, bartëse e kategorisë së kohës së SF. Zhvendosja e dytë lidhet me zhvendosjen e
elementit pyetës who/kush për të dyja gjuhët në pozicionin e specifikuesit të plotësit.
Pavarësisht faktit se në fjali gjenden dy fjalë pyetëse, do të kemi vetëm zhvendosjen e një
fjale pyetëse. Kjo shpjegohet nëpërmjet parimit “tërheqja e elementit më të afërt” 111
.
Elementi kokë tërheq elementin kokë më afër tij. Duke qenë se who/kush është më afër
plotësit të pjesës kryesore të fjalisë sesa SE which book/cilin libër, ai tërheq në pozicionin
e specifikuesit të tij përemrin pyetës who/kush, duke na dhënë pemën e mëposhtme:
111
Chomsky, N., vep. cit, fq. 297.
Fj’
Plotës SK
Përem
he
K’
K
does
SF
F
think
Fj
P SK
Përem
who
SK
K
has
SF
F
read
SE
which book
Fj’
Plotës S
Përem
ai
K’
K
-n
SF
F
mendo
Fj
P SK
Përem
kush
K’
K
ka
SF
F
lexuar
SE
cilin libër
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
38
(11)
Plotësi ka tipare të fjalës pyetëse dhe kërkon një specifikues. Këto tipare çojnë në
zhvendosjen e një fjale pyetëse në funksionin e specifikuesit të plotësit dhe tiparet e
plotësit shuhen menjëherë sapo një fjalë pyetëse apo një sintagmë që përmban fjalën
pyetëse zhvendosen në pozicionin e specifikuesit. Këto transformime na ndihmojnë në
analizën e strukturës gramatikore që kanë fjalitë pyetëse me më shumë se një fjalë
pyetëse112
.
112
Radford, A., vep. cit, fq. 109.
Fj’
Pr
Who P’
Plotës
tipar i elementit pyetës
does + ø
SK
Përem
he
K’
K
does
SF
F
think
Fj
ø who has read which book
Fj’
Pr
Kush P’
Plotës
tipar i elementit pyetës
-n+ ø
SK
Përem
ai
K’
K
-n
SF
F
mendo
Fj
ø kush e ka lexuar cilin
libër
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
39
1.6 Fjalitë pyetëse dhe veçoritë e interpretimit të tyre
Përdorimi i gjuhës sipas sintaksës nënkupton një varg skemash, brenda të cilave ligjëruesi
krijon fjali. Pra, gjuha përbën një rrjet fjalish të formuara drejt. Po e tregojmë me një
shembull të shqipes. Gramatika jonë normative kërkon dallimin e prerë të Kush? si
përemër për njerëzit nga Cili? për të gjitha rastet. Mirëpo mjaft shpesh ne e përdorim
Kush? për të pyetur për sende. Arsyet e këtyre parregullsive janë të ndryshme, midis tyre
ka dhe shkaqe jashtëgjuhësore. Nocioni qëndror i këtij diskutimi është kuptimi, i cili
shumë shpesh shihej te rregullat e logjikës (filozofi) ose të sintaksës (gjuhësia
gjenerative)113
. Kjo u kundërshtua nga shumë studiues, të cilët kishin arritur në
përfundimin se kuptimi i fjalisë del në përdorimin e saj.
Dell Hymes114
shpjegon se ‘ ka rregulla për përdorimin e gjuhës pa të cilat rregullat
gramtikore s’do të kishin vlerë’. Të dish një gjuhë nuk do të thotë thjesht të dish
gramatikën e një gjuhe pasi gjuha në vetvete i shërben një larmie funksionesh.115
P.sh., të
dish se Do you drink? (A pi?) është një pyetje në kohën e tashme është diçka, por të dish
se po kjo pyetje mund të përdoret dhe si ofertë është diçka tjetër.
Father: Do you drink?
Young man: No, thanks, I’m cool.
Father: I’m not offering, I’m asking IF you drink. Do you think I’d offer alcohol
to teenage drivers taking my daughter out?
Babai: Pi?
Djaloshi: Jo, faleminderit, nuk dua asgjë për të pirë.
Babai: Nuk po të ofroj, po të pyes NËSE pi. Mendon ti se do t’i ofroja alkol
adoleshentëve që ngasin makinën, e për më tepër atyre me të cilët shoqërohet
vajza ime?
Fjalitë pyetëse kanë funksione të ndryshme. Edhe një fjali pyetëse e thjeshtë në kontekstin
e dhënë, mund të jetë një akt i zhdrejtë, domethënë një akuzë, një fyerje, një urdhër, një
kërkesë, një hetim si këshillë, një kërcënim i tërthortë, një përgjigje mohuese me ngjyrime
stilistikore, etj116
.
Sikur nuk dëgjuam gjë? Me mua e ke?
Kujt i thua ti? Çfarë kishe?
Si e ke hallin? Po përse më more?
Pse, u mërzite ti? A do të shkojmë në kinema sonte?
Pse nuk e mbyll gojën njëherë? Vërtet thua?
Të ka mbetur ndonjë “Koha” sot? Ashtu, i di vetë ti, ë?
Mund ta mbyllësh pak dritaren? (“Stilistika e gjuhës shqipe”, fq. 328.)
Sikundër e dëshmojnë edhe shembujt, kemi një ndërvarësi të strukturës sintaksore me
semantikën. Karttunen (1977) është studiuesi i parë që tregoi rëndësinë e studimit të
113
Lloshi, Xh., vep. cit, fq. 285. 114
Hymes, D. “On communicative competence”, in J.Pride and J.Holmes (eds) Sociolinguistics,
Harmondsworth: Penguin, 1972, fq. 230. 115
Lloshi, Xh., vep. cit, fq. 128. 116
Lloshi, Xh., vep. cit, fq. 330.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
40
semantikës së fjalive pyetëse, ide e cila më pas u zhvillua veçanërisht nga Groenendijk
dhe Stokhof në një numër të konsiderueshëm të botimeve të tyre (Groenendijk & Stokhof
1997). Ata kundërshtojnë mendimin se:
(i) fjalitë pyetëse përcaktohen nga konteksti dhe për rrjedhim, nuk janë tërësisht
semantike;
(ii) fjali të ndryshme pyetëse mund të kenë të njëjtën përgjigje;
(iii) përgjigjet e pjesshme [Will she attend?-Possibly, (A do të marrë pjesë?-
Ndoshta.)] nuk gjejnë vend në teori.
Këta studiues tregojnë se fjalitë pyetëse duhet të identifikohen semantikisht, duke u
shkëputur në këtë mënyrë nga ligjërimi. Duket se dëshmitë e tyre, në lidhje me
propozimin se semantika i dallon dukshëm fjalitë pyetëse nga ligjërimi, duke dalluar në
veçanti midis fjalive pyetëse tërësore dhe atyre të pjesshme, bëjnë të mundur
karakterizimin e nocionit ‘përgjigje e ezauruar’ dhe japin sfondin e duhur për
përkufizimin e përgjigjeve të pjesshme117
.
Ka një lidhje më se të qartë midis semantikës së fjalive pyetëse dhe nocionit të një
pyetjeje.
Çfarë është një pyetje? Përkatësisht një pyetje është një tipar i një pohimi, tipar i cili
specifikon atë që mendohet të jetë një përgjigje e ezauruar.
“Nga ana pragmatike një pyetje krijon një situatë përzgjedhjesh midis një numër
pohimesh, përkatësisht ato pohime të cilat mund të merren si përgjigje të pyetjes118
.”
Nisur nga ky këndvështrim, çdo pyetje përcakton një numër pohimesh, elementët
përbërës të së cilës mund të na çojnë në një përgjigje. Hamblin vendos ta identifikojë një
pyetje me alternativat që mund të ketë si përgjigje. Kjo mënyrë përcaktimi dëshmon
rëndësinë e nevojës për një trajtim të pavarur të nocionit të pyetjes. Megjithatë, kjo është
një metodë, e cila nuk mund të jetë gjithëpërfshirëse, që do të të thotë, të mbulojë si fjalitë
pyetëse tërësore, ato të pjesshme dhe ato dyfishe përjashtimore. Nëse e përkufizojmë këtë
metodë si një mënyrë për të shprehur mundësitë e dhënies së përgjigjeve dhe që ka të bëjë
me një dyshim të shprehur në pyetjen e bërë, atëherë kjo metodë do të ishte e
papërshtatshme. P.sh., kemi një numër pohimesh, që një folës kompetent i gjuhës angleze
mendon se lidhen ngushtë me një pyetje të caktuar. Ato japin informacion në lidhje me
pyetjen e drejtuar.
(1) a. Jill: Is Millie leaving tomorrow? (Nesër largohet Milli?)
Bill: Possibly/It’s unlikely/Yes/No. (Ndoshta/Nuk ka mundësi/ Po/Jo.)
b. Bill jep informacion në lidhje me largimin e Millit ditën e nesërme. (Nuk kemi
asnjë të dhënë, që të na dëshmojë vërtetësinë e informacionit.)
(2) a. Jill: Who is coming tonight? (Kush vjen sonte?)
Bill: Millie and Chuck/Several friends of mine. /Few people I’ve heard of.
(Milli dhe Çak/ Disa miqtë e mi/ Disa të njohur.)
b. Bill jep informacion në lidhje me njerëzit që do të jenë të pranishëm atë natë.
(Nuk mund ta vërtetojmë besueshmërinë e informacionit.)
117
Ginzburg, J., Sag Ivan, “Interrogative Investigations: The form, meaning and use of English
interrogatives”, Stanford: CSLI, 2000, fq.15. 118
Hamblin, C.L.. “Questions in Montague English”, Foundations of Language 10, 1973, fq. 41-53.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
41
(3) a. Jill: Is John a student or a professor? (Xhon është student apo profesor?)
Bill: He is a student/ He is a professor. (Ai është student/ Ai është profesor)
b. Bill jep iformon nëse Xhon është student apo profesor.
(“Interogative Investigations”, fq. 17.)
Le të analizojmë pohimet, të cilat përbëjnë alternativat e mundshme për përgjigje. Folësi
që drejton pyetjet, në të gjitha situatat, dëshmon se nuk është në dijeni të vërtetësisë së
alternativave dhe kërkon ndihmën e bashkëbiseduesit. Fjalia pyetëse dyfishe,
përjashtimore, tërësore në situatën e tretë ka dhe një tjetër interpretim, si fjali pyetëse
tërësore. Si e tillë ajo nënkupton se ‘Xhon është student ose profesor’ dhe ‘Xhon nuk
është as student as profesor’.
Me anë të pyetjeve folësi kërkon të dijë se cila prej alternativave të mundshme është e
sakta. Duhet të kemi parasysh se, kur drejtojmë një pyetje të pjesshme, alternativat për
përgjigje janë të shumta, madje dhe të panumërta. Ndërsa kur kemi një pyetje dyfishe,
përjashtimore alternativat për përgjigje janë të kufizuara.
(4) a. ‘Which man did John see?’ His father, the neighbor, . . .
(Cilin takoi Xhon? – Babain e tij, komshiun, …)
b. ‘Why did John see Mary?’ Because . . .
(Përse e takoi Xhon Merin? – Sepse …)
c. ‘Who saw whom?’
(Kush pa? Kë?)
interpretimi nëpërmjet pranëvënies në çift: John (saw) Bill, Mary (saw) Sue, . . .
(Xhon (pa) Billin, Meri (pa) Suzanën, …)
interpretimi funksional: every professor/his student, John/his sister
(çdo profesor/studentin e tij, Xhon/motrën e tij
Sikundër tregojnë edhe shembujt më sipër, përgjigjet kanë një lidhje të drejtpërdrejtë me
fjalën pyetëse kur flasim për fjalitë pyetëse të pjesshme dhe fjalitë pyetëse me më shumë
se një fjalë pyetëse. Me qëllim evidentimin e lidhjes që ekziston midis pyetjes dhe
përgjigjeve të saj të mundshme, është shumë e rëndësishme të theksojmë se, pyetja dhe
përgjigjja formojnë një ‘të tërën’, në aspektin sintaksor dhe atë semantik. Në aspektin
sintaksor, një fjali pyetëse dhe përgjigjja e saj na japin një fjali dëftore ose çiftin pyetje-
përgjigje. Ky element sintaksor interpretohet nëpërmjet ndërfaqësit të semantikës, ku
kuptimi i pyetjes është pikërisht funksioni që bën të mundur vjeljen e një pohimi (Krifka,
2001)119
. Të njëjtin mendim ndajnë edhe Groenendijk e Stokhof (1984)120
, të cilët
theksojnë se një teori e saktë e interpretimit dhe semantikës së pyetjeve duhet të
mbështetet në përkufizimin e të gjitha llojeve të fjalive pyetëse dhe duhet të përcaktojë
qartë lidhjen semantike midis tyre.
Duke u bazuar te pranëvënia e çifteve (pyetje-përgjigje), nga këndvështrimi sintaksor,
çifti pyetje-përgjigje, për sa i përket fjalive pyetëse të pjesshme, i përket nje kategorie,
ndërsa nën rrafshin semantik ky çift përbën një pohim të vërtetë, të barasvlefshëm me një
fjali dëftore. Si në gjuhën angleze dhe shqipe, fjalitë pyetëse të pjesshme mund të kenë
119 Marrë nga “Syntax-semantics interface of wh-questions”, fq. 156, www. lotpublications. nl /publish/
articles/ 001610/ bookpart. pdf. 120
Marrë nga “Syntax-semantics interface of wh-questions”, fq. 158, www. lotpublications. nl/publish/
articles/ 001610/ bookpart.pdf .
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
42
përgjigje të ndryshme, kjo në varësi të fjalës pyetëse. P.sh, një fjali pyetëse me përemrin
pyetës ‘who’- ‘kush/kë’ kërkon për përgjigje një emër (John/ the man/ him - Xhon/ burri,
atë), përemër (everyone/çdokush) apo togfjalësh emëror (every man/ çdo njeri). Ndërsa
fjalitë pyetëse me një ndajfolje pyetëse si ‘where/when”- ‘ku/kur’, kërkojnë për përgjigje
një ndajfolje vendi apo kohe. Gjithashtu, kur kemi fjali pyetëse me fjalën pyetëse ‘which’
në rolin e përcaktorit – cili / cila / cilët / cilat, kërkohet për përgjigje një emër apo
togfjalësh emëror i përcaktuar, që do të thotë se është më se e qartë se kujt i referohemi.
Kjo nënkutpon se ndryshe nga përemrat apo ndajfoljet pyetëse, përgjigjja e pyetjeve me
cilin / cilën / cilët / cilat, lidhet me ligjërimin121
. Një pyetje si,
(5) ‘Which man saw Sue - Cili burrë takoi Suzanën?’, mund të perifrazohet:
‘Which is the man that saw Sue? - Cili është burri që takoi Suzanën?’
Kjo do të thotë se bashkëbiseduesit janë në dijeni të faktit se njeriu që takoi Suzanën është
një burrë. Pra, përgjigjja e mundshme është një emër në trajtën e shquar. Sintagmat
emërore, të cilët kanë në përbërjen e tyre përemra të pacaktuar apo ndajfolje sasie, si ‘çdo
njeri/disa gra’, nuk mund të jenë përgjigje për fjalët pyetëse të cilat lidhen me kontekstin.
Ndërsa fjalitë pyetëse me më shumë se një fjalë pyetëse mund të kenë një interpretim
bazuar në një çift të vetëm ose në një numër çiftesh. Një fjali pyetëse me një interpretim
bazuar në një numër çiftesh është e përshtatshme në një kontekst si (6). Një përgjigje e
pritshme për një pyetje të tillë përfshin pohime, të cilat përbëhen nga çifte të radhitura si
në shembullin në vijim.
Interpretimi i bazuar në një çift të vetëm dhe në një numër çiftesh.
(6) Konteksti i një interpretimi bazuar në një numër çiftesh: Xhon është në një darkë
formale ku marrin pjesë diplomatë e gazetarë. Çdo gazetar u ftua nga një diplomat i
caktuar. Xhon do të dijë të gjitha detajet, kështu që ai pyet mikpritësin:
a. Who invited who to the dinner? - Kush ftoi kë për darkë?
b. Mr. Smith invited Mr. Jones, Ms. Black invited Mr. Green, etc. - Z. Smith ftoi Z.
Xhons, Znj. Bllek ftoi Z. Grin, etj.
Një kontekst, që do t’i korrespondonte një interpretimi të bazuar në një çift të vetëm, jepet
në shembullin (7).
(7) Konteksti i një interpretimi në një çift: Xhon e di se një diplomat shumë i rëndësishëm
ftoi një gazetar shumë të rëndësishëm në një darkë të rezervuar. Xhon kërkon të dijë
gjithë detajet, kështu që ai pyet në restorantin ku ata darkuan:
a. Which diplomat invited which journalist to the dinner? - Cili diplomat ftoi cilin gazetar
për darkë?
b. Ms. Black invited Mr. Smith. - Znj. Bllek ftoi Z. Smith.
Hagstrom (1998) dhe Bošković (2001) 122
dëshmojnë se shpërndarja e këtyre
interpretimeve ka të bëjë me ndryshueshmërinë ndërgjuhësore. Interpretimi i bazuar në
121
Heim Irene, “Notes on interrogative semanticas”, FOR 24.973 "Advanced Semantics", 2000, fq. 7. 122
Marrë nga Grebenyova, Lydia, “ Multiple interrogatives: Syntax, semantics, and learnability”,
Dissertation, 2006, fq. 137.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
43
një çift të vetëm nuk mund të ndodhë me fjalitë pyetëse me më shumë se një fjalë pyetëse
si në shembullin (8a). E njëjta gjë ndodh dhe me këto fjali pyetëse në gjuhën tonë (8b).
(8) a. Numër çiftesh/ *Çift të vetëm
Who invited who to the dinner?
b. Numër çiftesh/ *Çift të vetëm
Kush ftoi kë për darkë?
Edhe pse një fjali pyetëse me më shumë se një fjalë pyetëse është një pyetje e vetme dhe
kërkon një përgjigje, mund të hasim problem me individualizimin e këtyre pyetjeve. P.sh.
llojet e fjalive pyetëse si:
(9) a. Which man saw which movie?(Cili burrë pa cilin film?) dhe
b. Which movie did which man see?(Cilin film pa cili burrë?)
dallojnë dukshëm, por shtrohet pyetja nëse këto fjali pyetëse pyesin të njëjtën gjë apo për
gjëra të ndryshme. Dhe përgjigjja është se këto fjali ndryshojnë si nga ana semantike
ashtu dhe nga përdorimi. Ndryshimi i tyre semantik vjen si rrjedhojë e qëllimeve të
ndryshme që fjalët pyetëse kanë. Ky ndryshim çon dhe në ndryshimin e mënyrës sesi këto
dy fjali pyetëse interpretohen. Nëse zëvendësojmë fjalët pyetëse me përemrin ‘each’ (çdo
/ secili / a), do të na ndihmojë në analizën e interpretimit të këtyre fjalive. Kutpimi i
fjalisë Each man saw each movie,(çdo njeri pa secilin film) del i paqartë. Si emri ‘man’/
‘burrë’, në pjesën e parë të fjalisë, dhe emri ‘movie’/ ‘film’, në pjesën e dytë, kanë një
kuptim të përgjithshëm e shumë të gjerë. Interpretimi i përgjigjes për pyetjen (9a) mund
të jetë ‘çdo njeri është i tillë sa që pa çdo film’ dhe për (9b) ‘çdo film është i tillë sa që
çdo njeri e pa atë’.
Me strukturën e fjalisë së parë, folësi kërkon një përgjigje rreth njeriut, ndërsa në
strukturën e fjalisë së dytë, folësi kërkon një përgjigje rreth filmit. Ndryshimi i dukshëm
midis fjalive pyetëse të dhëna më sipër bën të mundur që folësi ta bëjë të qartë mënyrën
se si dhe se për çfarë e kërkon përgjigjen. Duke bërë pyetjen (9a), folësi tregon se nuk e di
sesa çifte njeri-film do të përmbushnin përgjigjen e tij. Një përgjigje e vërtetë dhe e plotë
e pyetjes (9a) do të ishte përcaktimi i pohimeve të mundshme të fjalisë Each man saw
each movie, ku sintagma ‘each man’/ çdo njeri ka një përfshirje të gjerë. Një përgjigje e
vërtetë dhe e plotë e pyetjes (9b) do të ishte përcaktimi i pohimeve të fjalisë Each man
saw each movie, ku sintagma ‘each movie’/ ‘çdo film’ ka një përfshirje të gjerë. Të dyja
situatat e konfirmimit të rasteve janë më se të dallueshme, njëra mëshon njeriun dhe tjetra
filmin. Kjo përzgjedhje varet nga ajo çka i intereson folësit, kuptimi që folësi kërkon të
marrë thënia në kontekstin e plotë.
(10) a. Who saw who? - Kush pa kë?
b. Who did who see? - Kë pa kush?
Nëse përemri pyetës ‘who’ (kush) trajtohet duke pasur të njëjtin kuptim me përemrin
‘which’ (cili / cila / cilët/ cilat), dhe fjalia pyetëse (10a) ka të bëjë me gjetjen e një çifti të
përbërë prej një shikuesi dhe një personi që është parë, fjalia pyetëse (10b) do të kishte
strukturën ku folësit i duhet të gjejë një çift të përbërë prej personit që është parë dhe atij
që e pa. Nga ana semantike nuk ka ndryshim midis strukturave përveç ndryshimit të
rendit të fjalëve. Në rastin e një çifti të vetëm, ky ndryshim në rendin e fjalëve është i
parëndësishëm. Në këtë pikë, këto lloj pyetjesh ndryshojnë nga fjalitë pyetëse me më
shumë se një fjalë pyetëse ‘which’ (cili / cila / cilët / cilat), ku ndryshimi i qëllimit çon
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
44
dhe në ndryshimin semantik të fjalisë pyetëse. Të dyja fjalitë pyetëse, si Who saw who?
dhe Who did who see? janë të mirëformuara nga ana sintaksore dhe të dyja kanë një
përgjigje më se të mjaftueshme e të qartë. Në të dyja rastet, përgjigjja do të përbëhej nga
një apo më shumë çifte123
. Duke qenë se nuk ka ndryshim në përgjigjen që këto dy fjali
pyetëse kërkojnë, folësi do të preferojë fjalinë më të thjeshtë Who saw who?
Në lidhje me përkufizimin e një pyetjeje kanë të bëjnë dhe rrethanat, që do të thotë
konteksti. Karttunen, Groenendijk dhe Stokhof 124
përmendin situatën epistemike. Kjo
është një situatë, në të cilën ne jemi më se të familjarizuar me elementët përbërës dhe nuk
hasim vështirësi në dhënien e përgjigjeve të mundshme të një pyetjeje. Megjithatë, kemi
dhe një rast deri diku ekstrem, ku fusha e interesit është plotësisht e panjohur.
(11) What is the word for ‘relaxation’ in Chukotian? (Si e themi ‘çlodhje’ në Chukotian?)
(“Interrogatives: questions, fact and dialogue”, fq. 4.)
Kjo është një pyetje e drejtuar nga dikush që nuk ka njohuri mbi këtë gjuhë. Sigurisht, që
mund ta drejtojmë apo dhe kuptojmë këtë pyetje, duke iu referuar pak ose aspak ndonjë
pohimi të mundshëm (kjo mund të ishte dhe një përgjigje). Në një kontekst të tillë, dhënia
e përgjigjes nuk bazohet në një numër alternativash. Kështu, jo çdo nocion i pranueshëm i
një situate epistemike mund të përfshijë një grup përgjigjesh.
Për të parë sesi një ndryshim në situatën epistemike mund të ndikonte me të vërtetë në një
situatë reale, analizojmë shembullin e mëposhtëm:
Një shkencëtar dhe një politikan vizitojnë një institucion akademik. Të dy vizituan një
institut kërkimor, ku shkencëtari jep dhe leksione. Pas leksionit të fundit, secili prej tyre
bën pyetjen (12a). Është më se e qartë se asnjë prej tyre nuk do të jetë i kënaqur me
përgjigjen (12b), së cilës ata i përgjigjen me (12c).
(12)
a. Who has been attending these talks? (Kush ka vijuar në këto leksione?)
b. Drejtoresha: (Provides list of names) (jep një listë emrash)
c. I asked the director who had been attending the talks. She didn’t really tell me.
All she did was recite a list of names, none of which meant much to me.
(E pyeta drejtoreshën se kush i kishte ndjekur leksionet. Nuk mora ndonjë
përgjigje.
E vetmja përgjigje që mora ishte një listë emrash, që nuk e kuptova fare.)
d. The director was asked who had been attending the talks and she told us.
(Drejtoresha na informoi për personat që morën pjesë në leksion.)
(“Interrogatives: questions, facts and dialogue”, fq. 5.)
Në situatën më sipër vëmë re se asnjë prej atyre që drejtuan pyetjen, nuk është i kënaqur
me përgjigjen e dhënë. Situata epistemike është një parametër shumë i rëndësishëm. Nëse
123
Grebenyova, Lydia, “ Multiple interrogatives: Syntax, semantics, and learnability”, Dissertation, 2006,
fq. 139. 124
Marrë nga Ginzburg Jonathan, “Interrogatives: questions, facts and dialogue”, Blackwell, 1996, fq. 5.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
45
një studiues i këtij institucioni, familjar me pjesëmarrësit në këtë leksion, por që nuk i ka
vijuar vetë leksionet, dëgjon dialogun (12), sigurisht që do të reagojë me përgjigjen (12d).
Përgjigjet e mundshme për vizitorët do të ishin alternativat (13a, b), të cilat më pas mund
të jepeshin me alternativën (13c).
(13)
a. Drejtoresha: A number of linguists and psychologists. (Disa linguistë dhe
psikologë.)
b. Drejtoresha: A number of phoneticians and experts. (Disa foneticienë dhe
ekspertë të fushës.)
c. I asked the director who had been attending the talks and she told me.
(Drejtoresha më informoi në lidhje me pjesëmarrjen.)
Këta shembuj theksojnë se një numër faktorësh ndikojnë në dhënien e përgjigjes, që do të
thotë me fjalë të tjera se ndihmojnë në përcaktimin e informacionit që mund të përdoret
për të dhënë përgjigjen e asaj pyetjeje. Më shumë se një përgjigje, mund të kemi një
shumëllojshmëri përgjigjesh që mund të ketë një pyetje e dhënë. Numri i përgjigjeve varet
nga lloji i kontekstit. Ashtu si për pyetjen ka rëndësi përgjigjja, kuptimi i saj, për
përgjigjen ka rëndësi se çfarë ka kuptim si përgjigje në një kontekst të dhënë125
.
Nga ana tjetër, mund të kemi mekanizma të tjerë semantikorë të cilët mundësojnë një
interpretim më të gjerë të fjalisë pyetëse.
(14) Did Sandy want Coke or iced tea? (Sendi donte koka-kola apo çaj të ftohtë?)
Bill asked Sandy whether she wanted Coke or iced tea. (Bill e pyeti Sendin nëse
donte koka-kola apo çaj të ftohtë?)
(“Alternative questions in the syntax-semantics interface”, fq. 378.)
Që të analizojmë interpretimin e fjalisë pyetëse (14), së pari duhet të shpjegojmë se si
përftohet ky interpretim. Disa analiza të mëparshme semantikore dëshmojnë se
interpretimi i kësaj fjali ka të bëjë me kutpimin e fjalisë së reduktuar, çka do te thotë se
ajo përbëhet nga një numër pohimesh (Karttunen [5], Groenendijk & Stokhof [4], Roberts
[10])126
. Gjithashtu mund të ketë mekanizma të tjerë semantikorë, të cilët mundësojnë
interpretimin e lidhëzës veçuese në këtë fjali.
Shembulli 14 përbën një fjali pyetëse që mund të ketë dy interpretime, si fjali pyetëse
tërësore dhe si fjali pyetëse përjashtimore. Kur interpretohet si tërësore, perifrazohet ‘Bill
e pyet Sendin nëse dëshiron apo jo një nga dy pijet e ofruara’. Në një situatë të tillë, ai
tregohet indifirent ndaj përzgjedhjes që do të bëjë Sendi. Ndërsa, kur pyetja (14)
interpretohet si një fjali pyetëse përjashtimore, Bill kërkon të dijë nëse Sendi dëshiron
koka-kola apo çaj të ftohtë. Në një situatë reale, intonacioni ndihmon në interpretimin dhe
përcaktimin e duhur të fjalisë pyetëse.
Kemi një tjetër lloj të fjalive pyetëse dyfishe përjashtimore në shembullin (15):
125
Lloshi, Xh., vep. cit, fq. 330. 126
Marrë nga Yoo Eun-Jung, “ Alternative questions in the syntax-semantics interface”, Seoul National
University, fq. 379.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
46
(15)
a. Is Sandy still at home or did she already leave for the party?
A është Sendi në shtëpi akoma apo tashmë ka ikur në festë?
b. Bill asked me whether Sandy was still at home or she had already left for the
party.
Billi më pyeti nëse Sendi ishte akoma në shtëpi apo kishte ikur në festë.
(“Alternative questions in the syntax-semantics interface”, fq.379.)
Ndryshe nga shembulli (14), këtu kemi dy fjali të bashkërenditura. Duke vijuar me
mendimin e Ginzburg, këto fjali do t’i trajtojmë si fjali pyetëse të ndara, çka nënkupton se
çdo pjesë e fjalisë përbën një fjali pyetëse tërësore dhe lidhen me njëra tjetrën nëpërmjet
lidhëzës veçuese ‘or’ (ose) duke formuar një fjali të bashkërenditur. Në këtë rast, veçimi
apo ndarja interpretohet si një përzgjedhje midis dy alternativave të dhëna me anë të dy
pyetjeve. Kështu, si përgjigje është më se e mjaftueshme të merret përgjigjja që i japim
vetëm njërës pyetje.
Karttunen127
gjithashtu dëshmon se fjali pyetëse si (15) mund të konsiderohen fjali
pyetëse ‘të zvetënuara’, duke dëshmuar në këtë mënyrë se fjalia e saj e zhdrejtë përbën
përsëri një pyetje të dyfishtë. Duke mbështetur mendimin e Ginzburg, sugjerojmë se
interpretimi i fjalive të tilla pyetëse të bashkërendituara vjen si pasojë e një kuptimi të
tërthortë që bart një prej fjalive pyetëse të bashkërenditura.
Fjalia pyetëse (15) zakonisht analizohet si një njësi sintaksore e përbërë nga pohime si:
{Sandy is still at home, Sandy left for the party}
{Sendi është akoma në shtëpi, Sendi ka ikur në festë}
Kjo do të thotë se analiza semantikore e fjalive pyetëse sipas Karttunen128
përbën një
analizë, e cila si për fjalitë pyetëse tërësore dhe për ato dyfishe, përjashtimore mbështetet
te përzgjedhja e pohimeve, të cilat do të merren si përgjigje të pyetjes së drejtuar.
(16) Is Mary looking for a maid or a cook?
Meri po kërkon një shërbyes apo një kuzhinier?
Shembulli (16) ka tre interpretime. Interpretimi i parë është një interpretim që mendohet
të jetë i vërtetë duke u bazuar në atë që thuhet. Në rastin tonë ai ka të bëjë me
interpretimin e fjalisë së bashkërenditur, çka do të thotë se Meri po kërkon një shërbyes
dhe do t’i japë fund kërkimit nëse ajo gjen x, i cili i përmbush kriteret. X është një
shërbyes ose një kuzhinier. Interpretimi i dytë bazohet te faktet: një person i caktuar x
është shërbyes ose kuzhinier, prandaj dhe Meri e kërkon. Interpretimi i tretë, i cili lidhet
‘funksionin e lidhëzës veçuese or/ose’, mund të perifrazohet ‘ose Meri kërkon një individ
x, i cili i përmbush kriteret si shërbyes ose ajo kërkon një individ, i cili i përmbush
kriteret si kuzhinier’.
Duke u bazuar në qëllimin e fjalisë bashkërenditëse, mendojmë se interpretimi i fjalive
pyetëse dyfishe përjashtimore, si në shembullin më poshtë, jepet nëpërmjet qëllimit të
lidhëzës veçuese.
127
Karttunen,Lauri ‘Syntax and semantics of questions”, Linguistics and Philosphy, 1977, fq. 44. 128
Karttunen,Lauri,vep. cit, fq. 46.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
47
(17) Does Bill like cookies or jelly?
Billi pëlqen biskotat apo reçelin?
Megjithatë, Karttunen129
del në përfundimin se pavarësisht llojit të pyetjes, secila prej
këtyre pyetjeve përfshin përzgjedhjen midis alternativave të mundshme. Prandaj,
këshillohet të mos bëhen pyetje pa u menduar, sepse jo vetëm nuk është e
parashikueshme përgjigjja, por ka gjasa të mos marrësh përgjigjen e duhur, e madje ta
marrësh atë të gabuar, të gënjeshtër, fyese, përçmuese.
Përgjigjet mund të jenë të ndryshme dhe me mjete paragjuhësore, me gjeste e deri te
heshtja. Shprehja ‘Me te pyetur gjen Stambollin’ ka lindur sepse folësit e ndiejnë rrezikun
e të pyeturit dhe kjo shprehje i nxit ta kapërcejnë drojën e pranishme për të mos bërë
pyetje130
.
Shembujt (18) tregojnë sesi informacioni, i cili varion nga një informacion i përafërt (18
b, c) në atë të saktë (18 d, e), mund të jetë dhe përgjigjja e duhur e pyetjes së bërë (6 f):
a. A: When is the train leaving? (Kur niset treni?)
b. [B është një rojë në stacion. ] B: Very soon. Run before you miss it. (Shumë shpejt.
Nxito që të mos e humbasësh.)
c. B: Within the next hour: you better stay in the station. (Për një orë. Është mirë të rrish
në stacion.)
d. B: At 13:10. (Në 13:10)
e. B: According to our clock at 13:10. 88254. (Sipas orës sonë në 13:10. 88254.)
f. B indicated to A when the train is leaving. (B i tregon A se kur largohet treni.)
(“Interrogatives: questions, facts and dialogue”, fq. 6.)
Shembujt (19) dhe (20) përkatësisht tregojnë sesi një informacion i caktuar mund të
përdoret si një përgjigje në një kontekst por jo në një tjetër.
(19)
a. [Konteksti: Jill është gati për të zbritur nga avioni në Helsinki. ]
Stjuardesa: Do you know where you are? (A e di se ku ndodhesh?
Jill: Helsinki.
b. Stjuardesa: Ah ok. Jill knows where she is. (Po. Jill e di se ku ndodhet.)
(“Interrogatives: questions, facts and dialogue”, fq. 7.)
(20)
a. [Konteksti: Jill është gati për të zbritur nga taksia në Helsinki.
Shoferi: Do you know where you are? (A e di se ku ndodhesh?)
Jill: Helsinki.
b. Shoferi: Oh dear. Jill doesn’t (really) know where she is. (Oh jo. Jill nuk e di se ku
ndodhet.)
(“Interrogatives: questions, facts and dialogue”, fq. 7.)
129
Marrë nga Yoo Eun-Jung, “Alternative questions in the syntax-semantics interface”, aclweb.org, 2000,
fq. 378. 130
Lloshi, Xh., vep. cit, fq. 330.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
48
Ndryshimi midis konteksteve të dhëna më sipër duket se ka të bëjë me interpretimin e
thënieve. Në kontestin e parë, thënia synon të konfirmojë faktin se Jill ka mbërritur në
vendin e duhur. Ndërsa në kontekstin e dytë, thënia nuk mund të përdoret nga Jill për të
treguar vendin ku ajo do të shkojë. Konkretisht, ndryshimi midis dy konteksteve jepet
pikërisht nëpërmjet kuptimit që thënia synon të përcjellë. Prandaj, mund të themi se
forma, kutpimi dhe konteksti janë mjaft të rëndësishme në dhënien e një përgjigjeje.
Përveç përgjigjeve të sakta të një pyetje, kemi dhe raste kur përgjigjet janë të pjesshme.
Berman (1990, 1991) dëshmon se interpretimi i këtyre përgjigjeve të pjesshme haset
shpesh në fjalitë pyetëse të cilat përfshijnë përdorimin e një ndajfoljeje sasie në përgjigjen
e tyre.
(21)
a. Jill to some extent/mostly/usually knows which students cheat on the exam. (Deri
diku/ në shumicën e rasteve/ zakonisht Jill e di se cilët studentë kopjojnë në
provim.)
b. For some/most students x that cheat on the exam, Jill knows that x cheat on the
exam. (Për disa/shumë nga studentët x që kopjojnë në provim, Jill e di se x
persona kopjojnë në provim.)
(“Interrogatives: questions, facts and dialogue”, fq. 9.)
Le të ndryshojmë edhe njëherë situatën epistemike në një situatë ku kemi të bëjmë me
elemente të panjohur. Konkluzioni që del nga 22a-22b lidhet me interpretimin e 22a, gjë
që çon në papranueshmërinë e konkluzionit të dhënë në 22c:
(22)
a. Celia knows that some linguists showed up (though she doesn’t know who).
(Silia e di që kanë ardhur disa linguistë, megjithëse nuk e di se kush.)
b. Celia knows to some extent who showed up last night. (Deri diku, Silia e di se
kush erdhi mbrëmë.)
c. For some person x that showed up last night, Celia knows that x showed up last
night. (Nga personat x që erdhën mbrëmë, Silia e di se x erdhi mbrëmë.
(“Dialogue-Based Disambiguation”, fq. 22.)
Ndërsa forma themelore, për shumë prej teorive mbi semantikën që nga koha e Stalnaker
(1978), ka qenë ligjërimi i bazuar në monolog, është më se e qartë se forma më e
natyrshme për përdorimin e një pyetjeje përfshin dy folës, që do të thotë dialogun. Duke
qenë se dialogu është forma bazë e kumtimit gojor të drejtpërdrejtë, mendohet se ai është
situata e duhur për teorinë semantike në përgjithësi, e cila kërkon një këndvështrim sa më
individual dhe të strukturuar të kontekstit. Përbërësit e kontekstit janë ato të cilat
kontribuojnë në bashkëbisedim131
.
Fjalitë pyetëse, faktet, pohimet manipulohen gjatë përdorimit të sistemit gjuhësor. Një
pyetje e caktuar, në një dialog të caktuar, ndikon në përzgjedhjen e temës dhe lejon
format e paplota. Nocionet e të pyeturit dhe ato të pohimit bashkëveprojnë. Kur ne
komunikojmë një fjali, qoftë kjo dëftore apo pyetëse, zakonisht ne duam të ndikojmë për
131
Koeling Rob, “Dialogue-Based Disambiguation: Using Dialogue Status to Improve Speech
Understanding”, University of Groningen dissertation, 2001, fq. 23.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
49
diçka mbi dëgjuesin, të hyjmë në bashkëveprim. Kuptimi i thënies përfshin dhe vlerën e
saj si akt i të folurit në një dialog. Në këtë mënyrë akti i të folurit shkrihet në një
veprimtari reale gjuhësore. P.sh. B1-B3 janë vijime të ligjërimit, të cilat përputhen si me
pyetjen 23a dhe me pohimin. Tashmë është e qartë, se prodhimi i thënieve dhe kuptimi i
tyre është i pandarë, duke kuptuar me këtë që thënia qeveriset nga parimi i koherencës
dhe synon plotësimin e qëllimeve të saj ilokucionare.
(23)
a. A: Does Bill know Mary? (A e njeh Bill Merin?)
b. A: Bill knows Mary. (Bill e njeh Merin.)
c. B1: yeah. (Po.)
d. B2: I don’t think so. (Nuk mendoj.)
e. B3: Mary? (Merin?) (“Dialogue-Based Disambiguation, fq. 24.)
Kemi shumë pyetje të karakterit ritual, për të cilat përgjigjja është e parashikueshme.
P.sh., përshëndetja ‘Si jeni?’ ka për përgjigje ‘Mirë, faleminderit.’. Një pyetje mund të
ndiqet edhe prej një pyetjeje tjetër të bërë prej bashkëbiseduesit, në rastin kur ky s’e ka të
qartë pyetjen që i është drejtuar132
, ashtu si dhe një fjali dëftore mund të ketë si përgjigje
një pyetje, si në shembullin (23). Por përgjigjja me pyetje lidhet dhe me dukurinë e
ndërfutjes133
, e cila krijon një plan të ndryshëm të bisedës, por pa e cënuar as rrjedhën dhe
as ndërkuptimin.
(24)
A. Çfarë do të bësh sonte?
B. Pse më pyet?
A. Thashë të shkonim në kinema. Ky është dhe thelbi i besedës për A.
B. Jo, s’kam ndonjë plan. Po çfarë filmi do ti?
(“Stilistika dhe Pragmatika”, fq. 325.)
Nëse pyetjes i përgjigjemi me pohim ose mohim, kjo është asnjanëse. Ndërsa po t’i
përgjigjemi me pyetje, kemi një ngarkesë emocinale. Në rastin kur përgjigjja me pyetje
përmban pohimin, ngarkesa emocionale është ngacmuese për tjetrin dhe sjell tendosje në
marrëdhënie134
.
(25)
A. Ai i ndoqe udhëzimet e mia?
B. Si nuk i ndoqa?
(“Stilistika dhe Pragmatika”, fq. 95.)
Ashtu sikundër e përmendëm dhe më sipër, interpretimi i fjalisë pyetëse jepet brenda një
konteksti, në të cilin ndikojnë faktorë të ndryshëm gjuhësorë dhe jashtëgjuhësorë. P.sh.,
fjalitë pyetëse të pagjymtyrëzueshme (‘tag’ questions) përbëjnë një rast interesant, në të
cilën intonacioni luan një rol të rëndësishëm në atë çka thuhet. Nga ana sintaksore, fjalitë
pyetëse të pagjymtyrëzueshme në gjuhën angleze përbëhen nga një fjali dëftore dhe një
fjali pyetëse e paplotë. Ndërkohë, që këto tipare sintaksore të strukturës sipërfaqësore nuk
na shpjegojnë funksionin e kësaj fjalie pyetëse në kontekstet shoqërore. Janë pikërisht
disa elementë të caktuar leksikorë dhe fonologjikë, të cilët na ndihmojnë të kuptojmë
kontestin e tyre të përdorimit. Së pari, sekuenca e theksit të frazës dhe toni, që do të thotë
132
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M. vep. cit, fq. 136. 133
Lloshi, Xh., vep. cit, fq. 325. 134
Lloshi, Xh., vep. cit, fq. 95.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
50
intonacioni fundor rënës përkundrejt atij fundor ngjitës te fjalitë pyetëse të
pagjymtyrëzueshme ndihmon në interpretimin e tyre. (cf. Rando 1980, Quirk et al. 1985,
Huddleston dhe Pullum 2002, a.o.). Intonacioni lidhet me aktin e të folurit, i cili në
vetvete varet nga konteksti.
Për shembull, le të mendojmë se A dhe B po përpiqen të përfundojnë një detyrë në të
cilën asnjë prej tyre nuk është perfekt, por në të cilën Xhuli ka aftësi. Më poshtë, me anë
të shenjës së pikësimit ‘pikë’, tregojmë se intonacioni fundor është rënës dhe me anë të
pikëpyetjes tregojmë se intonacioni fundor është ngjitës.
(26)
a. A: Julie wouldn’t do it that way. (Xhuli nuk do ta bënte në këtë mënyrë.)
b. B: Well, Julie isn’t here, / is she. (Mirë, po Xhuli nuk është këtu, apo jo.
(“Intonation and discourse: Biased questions”, fq. 7.)
Përgjigjja e B (26-b) nuk shpreh asnjë dyshim në lidhje me faktin e dhënë nga parafolësi,
por bën që folësi A të kuptojë se Xhuli nuk ndodhet aty dhe për këtë arsye, sesi do ta
kishte përfunduar Xhuli këtë detyrë, nuk ka rëndësi në situatën e tanishme. Pra, mund të
themi se fjalia pyetëse përbën një akt të të folurit.
Fjalitë pyetëse të pagjymtyrëzueshme me intonacion fundor ngjitës, gjithashtu të çojnë
drejt një përgjigjeje të caktuar, përgjigje e cila konfirmon atë që ka thënë parafolësi,
megjithëse shpreh dhe pasiguri apo dyshim nga ana e folësit.
(27)
a. A: Can Julie do it for us? (A mund ta bëjë Xhuli për ne këtë?)
b. B: Julie isn’t here, / is she? (Xhuli nuk është këtu, apo jo?)
Përgjigjja e B në (27-b) tregon mospraninë e Xhulit, duke iu përgjigjur në këtë mënyrë
dhe pyetjes së bërë nga folësi A. Fjalia pyetëse e pagjymtyrëzueshme shpreh dyshim apo
pasiguri, që do të thotë se folësi është i hapur të pranojë se mund edhe të gabojë. Ky
përdorim i fjalisë pyetëse përbën një kërkesë për konfirmim të thënies së parafolësit.
Interpretimet që dhamë më sipër janë të njëanshme, për faktin se parafolësi sigurohet për
informacionin që ai jep nga dëgjuesi, apo atij të cilit ai i drejtohet. Ky fakt pengon
qëllimin që ka të bëjë me elementët përbërës të ligjërimit, që do të thotë parashikimin e
përgjigjes. Megjithatë, është më se e rëndësishme të tregojmë se intonacioni ngjitës,
ndryshe nga ai rënës, ka një rëndësi semantike, shpesh të treguar nëpërmjet një foljeje
gjysmëndihmëse apo frazë që shpreh dyshim apo pasiguri, mjete të cilat pengojnë arritjen
e ‘konfirmimit’. Intonacioni ngjitës bën që folësi të ketë qëllime të paqarta, të cilat mund
të vijnë si rrjedhojë e parimit të veprimit racional (Cohen dhe Levesque 1990).
Si përfundim, mund të themi se fjalitë pyetëse nuk dallohen vetëm sipas përbërjes apo
strukturës së tyre por edhe sipas llojit të kuptimit apo funksionit gjuhësor që ato kanë në
kontekste të ndryshme. Kuptimi i fjalisë pyetëse është brenda një konteksti dhe vetë këto
fjali pyetëse janë të kontekstualizuara. P.sh., në të folur, me humor, pyetjes konkrete: Ku
e do? i jepet përgjigje idiomatike: - Në lule të ballit. Sipas këtij modeli do të vazhdonim
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
51
bisedën me pyetjet: Mirë për ta hequr qafet, po, por si, ku, qysh? Duhet bërë një skicë:
Në ç’vend do t’i biem?135
Pikërisht këto fjali pyetëse nuk mund të analizohen vetëm nga pikëpamja strukturore por
edhe nga ajo semantike. Duhet të dimë që ligjërimi nuk është një renditje e thjeshtë
aktesh të foluri136
, për këtë është e rëndësishme të njohim rrethanat në të cilat vendoset
një thënie: në ç’marrëdhënie janë bashkëbiseduesit, ku janë. Edhe pyetjet varen nga
rrethanat në të cilat bëhen, nga njeriu të cilit i drejtohen dhe nga çështja që prekin.
Rëndësi ka si funksionon pyetja, cilat janë efektet që ajo ka në shtjellimin e
bashkëveprimit të bisedës, çfarë kuptimi merr kjo pyetje në kontekstin e plotë. Nga
pikëpamja e socilinguistikës kjo nënkupton si të komunikosh duke përdorur regjistra të
ndryshëm të gjuhës; që do të thotë të përshtatësh gjuhën me një situatë apo çështje të
caktuar shoqërore.
Pra, duke qenë pjesë përbërëse e sistemit gjuhësor, fjalitë pyetëse ndërtohen dhe
përpunohen në bashkëveprimin e drejtëpërdrejtë të folësve që janë të pranishëm dhe
perceptojnë mjedisin dhe kushtet e komunikimit, por që kanë edhe rolin e dhënësit e të
marrësit.
135
Lloshi, Xh., vep. cit, fq. 128. 136
Lloshi, Xh., vep. cit, fq. 331.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
52
KAPITULLI II
VEÇORI TË STRUKTURËS SË FJALIVE PYETËSE NË GJUHËN
ANGLEZE DHE SHQIPE
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
53
2.1. Struktura sintaksore e fjalive pyetëse tërësore në gjuhën angleze e shqipe.
Ashtu si në anglishte, edhe në shqipe kemi fjali pyetëse të tilla, ku folësi kërkon të mësojë
një fakt që nuk e di, të sigurohet për vërtetësinë e një fakti që e di, por s’është plotësisht i
sigurt, ose të përforcojë një mendim të vetin137
. Në gjuhën angleze emërtohen si fjali
pyetëse që kërkojnë një përgjigje pohore ose mohore, ndërsa në shqipe emërtohen
pyetëse tërësore. Janë fjali pyetëse të cilat dalin pa fjalë pyetëse, rrjedhimisht pyetja
ngërthen gjithë përmbajtjen e fjalisë ose pjesën kryesore të saj, i referohet kallëzuesit
bashkë me një pjesë të fjalisë138
.
Fjalitë pyetëse tërësore, bazuar në materialiet praktike të shfrytëzuara për këtë studim,
kanë një përdorim mjaft të gjerë si në ligjërimin bisedor dhe atë të shkruar.
Tabela 1. Përdorimi i fjalive pyetëse tërësore
Ligjërimi i shkruar Ligjërimi i folur
Burimi
Korpusi
i fjalëve
Numri i
fjalive
pyetëse tërësore
Burimi
Korpusi i
fjalëve
Numri i
fjalive
pyetëse
tërësore
Romani
“Death in
Holy
Orders”
981045
fjalë
370 fjali
Filmi
“West
Wing”
9020 fjalë
119 fjali
Romani
“Tess of the
d’Uberville”
142100
fjalë
151 fjali
Filmi
“Romancë
në trenin
Orient
Ekspres”
4730 fjalë
60 fjali
romani
‘Angels and
Demons’
123800
fjalë
590 fjali
filmi
“Billy
Elliot”
6490 fjalë
50 fjali
4 revista të
stilit
shkencor
213920
fjalë
58 fjali
Filmi
“East is
East”
10285 fjalë
60 fjali
-
-
-
5 revista
“OK”
121500
fjalë
317 fjali
romani
“Engjëj dhe
djaj”
1634476
fjalë
523 fjali
revista
‘Jeta”
19800 fjalë
26 fjali
2 revista
shkencore
në shqip
68088 fjalë
70 fjali
revista
‘Shqip”
19760 fjalë
53 fjali
romani
‘E penguara’
52824 fjalë
122 fjali
revista
“Klan”
8900 fjalë
14 fjali
Fjalitë pyetëse tërësore zakonisht formohen duke vendosur foljen ndihmëse përpara
kryefjalës në gjuhën angleze, dhe sintagmën foljore në gjuhën shqipe, duke i dhënë fjalisë
intonacion ngjitës. Nëse në anglishte nuk ka asnjë element në sintagmën foljore, që mund
137
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 144. 138
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 140.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
54
të funksionojë si folje ndihmëse, atëherë përdoret folja ndihmëse “do”, e cila shërben për
të formuar fjalinë pyetëse pohuese dhe mohuese.
Në gjuhën shqipe duke qenë se pyetet për të gjithë faktin, për përmbajtjen në tërësi,
togfjalëshi foljor, që përbën dhe remën e thënies, ndodhet në krye të fjalisë139
.
Do you mind my smoking? (Të bezdis po të pi duhan?)
Do you believe what you paint? (E beson atë që pikturon?)
Do you care for me? (Do t’ia dish për mua?)
Does he write to you? (A të shkruan?)
(“Tess of the d’Ubervilles”, fq. 45, 67, 83, 98.)
Ashtu si dhe në fjalinë pyetëse mohuese, folja ‘be’ (jam) mund të funksionojë si folje
ndihmëse, për të formuar fjalinë pyetëse. Në anglishten britanike kjo gjë ndodh edhe me
foljen “have” (kam), të cilës në ligjërimin bisedor i shtohet folja ‘got’.
Has he a car? or Has he got a car ? (A ka makinë?) (revista “OK”, fq. 15)
Am I to believe this? (Duhet ta besoj këtë?) (“Tess of the d’Ubervilles”, fq. 34.)
Was it by Ronald Treeves? (Ishte nga Ronald Treeves?)
Have you any reason to suppose that Karen Surtees is a blackmailer?
(Keni arsye të mendoni se Karen është një përfrikësuese? )
(“Death in Holy Orders”, fq. 23, 42.)
Ndryshe nga anglishtja, shqipja përdor pjesëza të ndryshme pyetëse a pyetëse-nxitëse.
P.sh., pjesëzat pyetëse si: a, vallë, mos, thua, dhe bashkime të tyre si: mos vallë, vallë a,
a… vallë, a mos, a thua (se), të cilat zakonisht dalin në krye të fjalisë, herë-herë pas fjalës
së parë a fjalëve të para140
.
Mos jeni dhe ju nga këto anë?
A e gjetët?
Po ky a e di? (‘Gramatika e gjuhës shqipe II’, fq.141.)
Ai vallë e dinte këtë gjë?
Mos është kjo dobësi vallë?
Po a e dinte vallë ajo?
Këto pjesëza nuk vendosen vetëm në fillim të fjalisë pyetëse. Ka pjesëza që mund të
vendosen edhe në mes, apo në fund të fjalisë pyetëse. Ato sjellin ngjyrime të ndryshme si
p.sh. ngjyrime dyshimi apo pasigurie për faktin e dhënë në formë pohimi apo mohimi,
pyesin për një fakt të ngjashëm, por kemi dhe pjesëzën a e cila është e përgjithshme, nuk
ka ngyrim stilistikor, ka vetëm kuptim pyetës dhe gjen një përdorim mjaft të gjerë141
.
A thua shkoi kot gjithçka? Po, besoj./ Jo, nuk mendoj.
Edhe pse folësi ka dyshim, është i prirur të besojë vërtetësinë e asaj për të cilën pyet dhe
përgjigjja në të dyja rastet mund të jetë pohuese ose mohuese .
Ndërsa anglishtja ka një strukturë të ngurtë për formimin e fjalisë pyetëse, shqipja ka një
rend më të lirë. Siç mund ta vëmë re dhe nga shembujt më sipër, fjalitë pyetëse në shqipe
139
Çeliku, M. “Sintaksë e gjuhës shqipe. Përbërësit sintaksorë.”, Iliar, 2012, fq. 281. 140
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 141. 141
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 141.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
55
kryesisht fillojnë me pjesëz ose me folje, por jo gjithmonë. Ato mund të fillojnë dhe me
pjesë të tjera të ligjëratës142
:
Në gjuhën angleze:
Would not a farmer want a wife? (Nuk do ta donte një fermer një grua?)
(“Tess of the d’Ubervilles”, fq. 114.)
Do you still doubt the Illuminati’s involvement? (Vazhdoni të dyshoni se ...)
Nobody knows yet? (Askush nuk e di ende?)
Is that Ms Vetras gear? (A janë këto ..)
(“Angels and Demons”fq. 67, 71, 69.)
Në gjuhën shqipe:
Vërtet ke dëshirë?
Po djemtë që rrinin në trotuar … a i kishte parë?
Unë të pengoj?
Doktor, më dëgjoni? (“E penguara”, fq. 33, 107, 111, 116.)
Po tashti, vazhdoni të dyshoni se në këtë mes nuk janë përzier të përndriturit?
Ende s’e ka marrë vesh njëri?
Këto janë plaçkat e doktore Vetras? (‘Engjëj dhe djaj”, fq.57, 59, 58.)
Rendi i lirë në fjalinë pyetëse tërësore është një karakteristikë e gjuhës shqipe, i cili
shfrytëzohet për ngjyrime të ndryshme stilistikore. Vetë rendi tregon se ku do të mëshojë
folësi, se çfarë do të theksojë apo do të vërë në dukje ai143
. Pra, në fjalinë pyetëse tërësore,
pyetja mund të ngërthejë edhe një gjymtyrë të saj. Këtë dukuri nuk mund ta gjejmë në
fjalitë pyetëse në gjuhën angleze, të cilat fillojnë me një folje ndihmëse.
Mjeti më i rëndësishëm fonetiko-gramatikor që shërben për të shprehur pyetjen në gjuhën
shqipe është intonacioni pyetës. Fjalitë pyetëse kanë intonacion të veçantë pyetës, që
karakterizohet nga ngritja e theksuar e zërit në fjalën me theks logjik, për të cilën folësi
kërkon përgjigje144
. Pra, rol të rëndësishëm luan vija melodike e intonacionit, e cila mund
të jetë e ndryshme, e lidhur me karakterin e përgjithshëm a të pjesshëm të pyetjes, dhe me
vendin që zë në fjali gjymtyra mbi të cilën bie theksi logjik. Kjo e fundit shqiptohet me
një notë më të lartë, me një ton më të tendosur145
.
Inversioni është një tjetër dukuri që i bën fjalitë pyetëse të ndryshojnë në këto dy gjuhë.
Në anglishte kemi inversionin kryefjalë - folje ndihmëse, e cila është një domosdoshmëri
për të formuar fjalinë pyetëse në këtë gjuhë. Ndërsa në gjuhën shqipe, inversioni nuk
është një tipar i domosdoshëm për të formuar fjalinë pyetëse, duke qenë se tipet e fjalive
në gjuhën tonë dallohen zakonisht nga intonacioni i veçantë me të cilin shqiptohen146
.
Mund të themi se në shumicën e rasteve kryefjala mungon, por ajo kuptohet nga sistemi i
mbaresave foljore. Kryefjala, kur shprehet me përemër si në gjuhën anglze dhe në atë
shqipe, përshtatet me foljen në vetë dhe numër, dhe vetëm në numër kur shprehet me
emër. Në gjuhën angleze kjo përshtatje e kryefjalës vihet re te folja “jam” në kohën e
142
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 394. 143
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 413. 144
Çeliku, M. “Sintaksë e gjuhës shqipe. Përbërësit sintaksorë.”, Iliar, 2012, fq. 283. 145
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq.138. 146
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 118.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
56
tashme dhe të kryer të thjeshtë, dhe me të gjitha foljet e tjera vetëm në kohën e tashme,
veta e tretë, numri njëjës. Ndërsa në gjuhën shqipe, kjo përshtatje është e dallueshme për
të gjitha foljet, në çdo kohë të foljes, pasi kjo gjuhë karakterizohet nga sistemi i pasur i
mbaresave.
A e gjetët?
Did you find it?
Në shembullin më sipër, vëmë re se për të formuar fjalinë pyetëse në shqipe përdorim
pjesëzën “a”, kurse në anglishte përdorim foljen ndihmëse “did”, e cila shpreh dhe kohën
e foljes. Fjalisë pyetëse në shqipe i mungon kryejala. Ndërsa kundrinori i drejtë, duke
qenë i shprehur me trajtë të shkurtër në gjuhën shqipe, i paraprin foljes. Në anglishte, i
shprehur me përemër, ai vendoset pas foljes kryesore.
Kur e përdorim kryefjalën në fjalinë pyetëse në shqipe, ajo ka një funksion të ndryshëm
nga ai në anglishte. Ajo përdoret në rastet kur theksohet vetë kryefjala.
Dhe nuk mund të mos jetë ai?
Nuk e ditkeni ju?
Mos vallë je një e Përndritur ti?
E dije ti?
Tashti a po vazhdoni ju?
Dhe kështu, këtë shpjegim ia keni dhënë ju?
(“Engjëj dhe djaj”, fq. 103, 119, 184, 233, 443.)
Në fjalitë pyetëse në gjuhën shqipe, kryefjala vendoset në fund të saj kur mbi të bie theksi
logjik.
Në të dyja këto gjuhë, fjalia pyetëse tërësore mund të shprehet edhe vetëm me një pjesëz:
Eh? – he asked eagerly. Eh? Did they give you anything? (filmi “Billy Elliot”)
Ë? –pyeti ai me padurim. Ë? Të dhanë gjë?
2.1.1. Përgjigje të shkurtra
Përgjigjja e fjalive pyetëse tërësore në anglishte, shqipe dhe në shumë gjuhë të tjera
zakonisht jepet me fjalët-fjali po ose jo. Gjithashtu, mund të jepet me një fjalë tjetër
pohuese ose mohuese të njëvlerëshme me fjalët-fjali po/jo, me rrrimarrje të fjalisë
pyetëse, në formë të një fjalie dëftore pohuese a mohuese ose me rimarrje të fjalisë
plotësisht a pjesërisht, kjo mënyrë e fundit për ta bërë më të qartë ose për ta forcuar pak a
shumë përgjigjen147
.
- Do I have your attention now ? - Yes, sir, you damn well do.
- Ia dola t’jua tërheq vëmendjen më në fund ? - Që ç’ke me të.
- Were you successful ? - Yes.
- A u krye misioni ? – Po, -u përgjigj tjetri.
147
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 141.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
57
- And these answers are in a physics lab ?
- You are surprised ?
- I am.
- Dhe këto përgjigje i gjejmë në një labrator fizike ?
- Ju duket e çuditshme?
- Po.
(‘Angels and demons’, fq. 23, 25, 43.)
Nëse flasim për përgjigjet e shkurtra, të cilat i gjejmë mjaft shpesh në ligjërimin bisedor,
theksojmë se ato nuk janë fjali të plota. Kjo nënkupton se në gjuhën angleze, në ndryshim
nga gjuha shqipe, nuk do të ishte e natyrshme që përgjigja të ishte e njëjtë me fjalinë
pyetëse, që do të thotë në përgjigje nuk mund të kemi të njëjtat gjymtyrë si në fjalinë
pyetëse.
A. Did you get injured? U vrave? (revista “OK”, fq. 45.)
B. B. Yes, I got injured. Po, u vrava.
Ky lloj bashkëbisedimi, rrallë ndodh sidomos midis dy folësve në gjuhën angleze. Ajo
çfarë do të ishte më se e natyrshme, për të dyja gjuhët, në ligjërimin bisedor është një
përgjigje e shkurtër.
A. Did you get injured?
B. Yes, I did. (në shqip: Po.)
Një ndër problemet kryesore që nxënësit hasin me dhënien e përgjigjes, është përdorimi i
foljes së duhur ndihmëse në përgjigjet e shkurtra, pasi në shqipe mund të përdorim
pjesëzat ‘po’ ose ‘jo’, por edhe një togfjalësh foljor. Kurse në anglishte është më e
vështirë të kuptojmë se cilën folje duhet të përdorim, duke qenë se anglishtja kërkon
vetëm foljen ndihmëse e jo të gjithë togfjalëshin foljor në përgjigjet e shkurtra. Në
shembullin e mësipërm, në fjalitë pyetëse përdoret folja “get injured” (vritem), por në
përgjigjen e shkurtër përdoret folja “did”. Pra, ndryshimi vjen pikërisht te folja që duhet
të përdorim në përgjigjen e shkurtër në shqipe. Nëse në gjuhën angleze përdoret folja
ndihmëse ‘did’, në shqipe përdoret folja “u vrava”. Nëse në shqipe kemi ‘Po u vrava’, në
anglishte nuk mund të kemi për përgjigje: ‘Yes I got injured.’ Le të analizojmë dy
shembuj të tjerë:
A. ‘Do I have you attention now?’ the man’s voice said when Langdon finally answered
the line.
B. ‘Yes, sir, you damn well do. You want to explain yourself?
(‘Angels and Demons’, fq. 23.)
A. Ia dola t’jua tërheq vëmendjen më në fund?-tha zëri i atij që ishte në anën tjetër të
fillit.
B. Që ç’ke me të. A mund të me jepni ndonjë shpjegim?
A. Have you thought of the name yet? - A ke menduar për emrin?
B. Yes, I have - Po, e kam menduar. ( “OK”, fq. 35.)
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
58
Në fjalitë pyetëse, në shembullin më sipër, kemi përdorimin e foljes ‘have’ (kam), por në
të njëjtën kohë nuk kemi përdorimin e kësaj foljeje në përgjigjet e shkurtra, në të dyja
situatat. Në gjuhën angleze, kjo vjen për arsye se në dialogun e parë folja ‘have’ (kam)
është folje leksikore, ndërsa në të dytin, ashtu si në shqipe, ajo shërben si folje ndihmëse
për të formuar një kohë të përbërë, në rastin tonë ‘kohën e kryer’. Ndryshe nga gjuha
angleze, në të cilën folja ‘have’ në dialogun e parë është folje kryesore, prandaj dhe
përdorim foljen ndihmëse “do”, në gjuhën shqipe nuk përdorim një folje ndihmëse për të
formuar fjalinë pyetëse. Në gjuhën shqipe kemi intonacionin, faktor kryesor për formimin
e një fjalie pyetëse dhe përgjigjja e shkurtër jepet po me këtë folje.
Në përgjigjet e shkurtra në të dyja gjuhët, përveç foljes ndihmëse në anglishte apo grupit
foljor në shqipe, mund të përdorim edhe fjalë të tjera, si p.sh. një ndajfolje.
A. ‘Would it have been created while Bernini was employed at the Vatican?’
B. ‘Almost definitely,’ Langdon said. ‘He was here almost his entire career.’ (‘Angels
and demons’, fq. 351)
A. Na duhet një vepër e krijuar nga Bernini, kur ai ishte në vartësi të Vatikanit?
B. Them se po, - u përgjigj Langdoni. – Ai punoi për papatin thuajse tërë jetën.
A. Has your honesty ever caused you trouble in this business?
B. Yes, always. . (“OK”, fq. 13.)
A. A të ka shkaktuar ndonjëherë ndershmëria jote probleme në biznes?
B. Po, gjithmonë.
Në shembujt më sipër, pohimi në përgjigje ndaj fjalisë pyetëse është i përforcuar, i
theksuar nëpërmjet ndajfoljeve e lokucioneve ndajfoljore. Në gjuhën shqipe, në dialog, në
përgjigje të një pyetjeje, pohimi i sigurt i përforcuar mund të shprehet me përsëritjen e
pjesëzës po, shoqëruar herë-herë me përsëritjen e fjalisë, të një pjese a të një gjymtyre të
saj, ose fjalë-fjali të tilla si posi, posi jo, si jo 148
.
Ke cigare?-tha piktori. - Kam posi- tha Arseni.
Po a më ke falur? - E si jo. (Gramatika e gjuhës shqipe, II, fq. 151.)
Është e rëndësishme të kujtojmë se përgjigjet e shkurtra ndeshen vetëm me fjalitë pyetëse
tërësore, të cilat kanë një përdorim mjaft të gjerë në gjuhën e gjallë. Në fillim të fjalive
pyetëse tërësore, nuk kemi asnjëherë fjalë pyetëse si “kush, si, përse, çfarë, etj”.
2.1.2. Fjalitë pyetëse tërësore pohuese
Fjalitë pyetëse tërësore, të cilat kërkojnë për përgjigje një pohim ose mohim, mund të
kenë si element përbërës të tyre, fjalë si ‘any’ (ndonjë), ‘ever’ (ndonjëherë). Këtu po
shënojmë se këto fjali pyetëse janë asnjanëse, me asnjë paragjykim për atë ç’ka pyetet.
Prandaj, dhe përgjigjja mund të jetë pohim apo mohim.
Could it ever be? (A mund të jetë ndonjëherë?)
Have you ever heard the name of the person Emnister – you must have done so?
148
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 151.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
59
(E ke dëgjuar ndonjëherë emrin e njeriut Emnister – duhet ta kesh dëgjuar?)
Has any letter come for me lately? (Ka ardhur ndonjë letër për mua kohët e fundit?)
(“Tess of the d’Ubervilles”, fq. 23, 87, 256.)
A ka ndonjë gjë për të mos u besuar?
E ke takuar ndonjëherë? (“E Penguara”, fq. 15, 100.)
Kështu, vetë forma e një fjalie pyetëse na tregon pritshmërinë, që në rastin tonë
nënkupton se pritet për përgjigje një pohim. Kjo pritshmëri është edhe më e qartë kur
fjalia pyetëse përbëhet nga fjalë të tilla si, përemra të pacaktuar [somebody, something
(dikush, diçka)] apo ndajfolje [somewhere (diku)], te të cilat pohimi i sigurt gjen shprehje.
Did someone call last night? A telefonoi ndonjë mbrëmë?
[It is true that someone called last night?] [Është e vërtetë se dikush telefonoi.]
(“Death in Holy Orders”, fq. 32.)
Have they left already? Paskan ikur?
[It’s true that they have left already] [Është e vërtetë se tashmë janë…]
( “Engjëj dhe djaj”fq. 46.)
Did you live somewhere near Dover? A jeton diku afër Doverit?
[It’s true that you live somewhere near Dover.] [Është e vërtetë se jeton diku afër…]
(“OK”, fq. 17.)
Gjithashtu, një fjali pyetëse tërësore, e cila parashikon për përgjigje një pohim, mund të
ketë për përgjigje edhe një mohim. Zakonisht këto fjali janë pohore për nga forma dhe
mohore për nga përmbajtja.
Had it really been only fifteen days since his employer had first made contact?
Nuk i besohej që kishin kaluar vetëm pesëmbëdhjetë ditë qysh nga koha që ishin takuar
për herë të parë.
Are you really so naive?
Tell me do you think they are really virgins?
I mean is this really your plan to save the day?
(‘Angels and demons’, fq 67, 84, 107.)
Përnjëmend jeni kaq e padjallëzuar?
Më thuaj, mendon se janë me të vërtetë të virgjër?
Me gjithë mend ky është plani yt për të shmangur rrënimin?
Në gjuhën shqipe, këto lloj fjalish pyetëse i gjejmë kryesisht te fjalitë pyetëse retorike, në
të cilat nuk pyetet për të njohur diçka që folësi nuk e di, po për të mohuar diçka me forcë
të veçantë, si dhe në fjali thirrmore të afërta me to149
.
Ende po e vret mendjen për atë?! (=Mos e vrit mendjen për atë!)
Je në vete moj bijë?! (= S’je në vete moj bijë!)
(“Gramatika praktike e gjuhës shqipe”, fq. 396.)
Si në gjuhën angleze dhe shqipe, në ligjërimin bisedor, kemi mjaft situata ku folësi
parapëlqen fjali pyetëse të cilat shërbejnë si një ndërhyrje emocionale dhe e nënkuptojnë
149
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 153.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
60
përgjigjen si në shembujt më sipër. Këto fjali të çojnë drejt përgjigjes së pritshme dhe si
të tilla, janë përçuese të qëndrimit e të ngarkesës emocionale që ka folësi, si habi, dyshim,
pasiguri150
.
2.1.3 Fjalitë pyetëse tërësore mohuese
Fjalitë pyetëse tërësore, që përmbajnë një formë mohore të një lloji apo tjetri, shprehin
mohim dhe zakonisht parashikojnë një përgjigje mohore. Fjalitë pyetëse me një orientim
mohues në të dyja gjuhët, ndihmojnë bashkëbiseduesin të arrijë një konkluzion.
Don’t you know them Tess? [1] (Is it true that you don’t know……….?)
Tes, nuk i njeh ata? ( A është e vërtetë se nuk i njeh ata?)
Didn’t you see me? [2] ( Is it true that you didn’t see me?)
Nuk më pe? ( A është e vërtetë se nuk më pe?)
(‘Tess of the d’Ubervilles’, fq. 45, 89.)
Aren’t you having dinner with that guy? [3] (Is it true that you aren’t having…?)
Nuk do të hash darkë me atë djalë? (A është e vërtetë se nuk do të…?) (filmi ‘Romancë në trenin Orient Ekspres’)
Shpesh, orientimi mohues, si në shqipe dhe në anglishte, është i ndërthurur me një ndjenjë
habie ose mosbesimi, të cilat e bëjnë edhe më të qartë kuptimin mohor. Shembulli [2]
perifrazohet ‘Is it really true that you didn’t see me?’ (A është e vërtetë se ti nuk më
pe?)- duke qenë se folësi në këtë rast mendon të kundërtën. Përveç kësaj, ndjenjat e
habisë apo të mosbesimit shprehen dhe me anë të intonacionit, i cili luan një rol të
rëndësishëm. ‘Këtu kemi një kombinim të një qëndrimi pohues dhe një qëndrimi mohues,
të cilat ne mund t’i dallojmë si supozim të vjetër (pozitiv) apo supozim të ri (negativ).’151
Duke qenë se supozimi i vjetër identifikohet me shpresat dhe urimet e folësit, në
anglishte e në shqipe, fjalitë pyetëse tërësore mohuese shpesh shprehin zhgënjim ose
bezdi.
Oughtn’t you to have thought of that before?
Nuk duhej ta kishe menduar më parë këtë?! (=Mendova se duhej ta kishe menduar, por
me sa shoh, nuk e paske menduar fare.)
Didn’t you notice it?
“Nuk e vure re?!” (=Unë mendova se ti ishe në gjendje ta vije re, por me sa duket nuk e
paske vënë re.) (‘Tess of the d’Ubervilles’, 88, 104.)
Aren’t you having dinner with that guy?
“Nuk do të darkosh me atë djalë?!” (=Mendova se ti do të darkoje me të, por me sa shoh
ti nuk do të darkosh.)
(‘Romancë në trenin Orient Ekspres’)
Struktura me pjesëzën mohuese “not” pas kryefjalës në gjuhën angleze, ka një
përdorim më të gjerë në ligjërimin e shkruar, prandaj dhe forma e shkurtuar
150
Çeliku, Karapinjalli, Stringa, “Gramatika praktike e gjuhës shqipe”, Iliar, 2007, fq. 396. 151
Quirk, R., Greenbaum, S., “A University Grammar of English”, Longman, 1973, fq. 170.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
61
zakonisht përdoret në ligjërimin bisedor. Forma e plotë e pjesëzës mohuese bëhet
veçanërisht e pamundur kur kryefjala është e gjatë. Të dy rendet i përmbahen
rregullit të përgjithshëm të inversionit kryefjalë-folje ndihmëse, por, duke qenë se
forma e shkurtuar “n’t” i bashkangjitet foljes ndihmëse, duke u shndërruar në një
fjalë të vetme gramatikore, ajo domosdoshmërisht zhvendoset me foljen ndihmëse
nëpërmjet procesit të inversionit kryefjalë-folje
ndihmëse152
.
Are you not? (Nuk je?)
Can you not come to me now, at once, before anything terrible happens?
(Nuk mund të vish te unë tani, menjëherë, përapara se ndonjë gjë e tmerrshme të
ndodhë?)
Will you not forgive me? (Nuk do të më falësh?)
(‘Tess of the d’Ubervilles’, fq. 163, 291, 465.)
Në gjuhën angleze këta shembuj i përkasin normës, standardit letrar dhe për këtë
arsye, formën e plotë të pjesëzës mohuese nuk e gjejmë në gjuhën e gjallë, e cila
parapëlqen format e shkurtuara dhe eliptike.
Isn’t threatening to destory the city of God enough ?
Nuk ju mjafton të kërcënoni se do të shkatërroni qytetin e Zotit ?
Don’t you mean abandonment ?
Me gjithë mend doni t’i lini në dorë të atyre vrasësve ?
But if we caught the killer, couldn’t we make him talk ?
Por, po të shtinim në dorë atë që i ka rrëmbyer, nuk mund ta shtrëngonim të fliste ?
(‘ Angels and Demons’, fq. 181, 196.)
Pjesëza mohuese “not” në gjuhën angleze, mund t’i bashkëngjitet foljes ndihmëse
dhe të dyja së bashku (folje ndihmëse + pjesëz mohuese) vendosen në fillim të
fjalisë pyetëse. Por, ka raste që pjesëza mohuese, e mëvetësishme vendoset pas
kryefjalës153
. Në gjuhën shqipe pjesëza mohuese vendoset në fillim të fjalisë
pyetëse, para foljes leksikore ose foljes ndihmëse, kur kemi të bëjmë me një kohë
të përbërë (si p.sh. koha e kryer), ose përpara foljes gjysmëndihmëse.
Don’t they look pretty?
* Nuk ata duken të bukur?
A nuk duken të bukur?
Wasn’t it cooked properly?
* Ishte nuk ajo gatuar mirë?
Nuk ishte gatuar mire?
Aren’t my hands cold?
* Janë nuk duart e mia të ftohta?
Nuk janë të ftohta duart e mia? (filmi “Billy Eliot”)
152
Quirk, R., Greenbaum, S., vep. cit, fq. 171. 153
Quirk, R., Greenbaum, S., Leech, G., Starvik, J., “A Comprehensive Grammar of the English language”,
Longman, 1985, fq. 816.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
62
Can’t it wait till tomorrow?
* Mund nuk ajo të presë deri nesër?
Nuk mund të presë deri nesër?
Won’t you sit Peter?
* Do të nuk ti ulesh Piter?
Nuk do të ulesh Piter?
(“Death in Holy Orders”, fq. 57, 83.)
Në anglishte, disa folës preferojnë një strukturë të tretë, disi më formale, në të cilën
pjesëza mohuese e plotë është në të njëjtin pozicion me formën e shkurtuar’154
:
Is not history a social science? A nuk është historia shkencë sociale?
(‘ Forum’, fq. 12.)
Would not a farmer want a wife? A nuk do të donte grua një fermer?
(“Tess of the d’Ubervilles”, 294.)
Can not I answer your purpose? Nuk mund t’i përgjigjem qëllimit tënd?
Can not you describe her? Nuk mund ta përshkruash atë?
(“Death in Holy Orders”, fq. 73, 97.)
Kjo strukturë është e mundshme sidomos në kontekste formale, ku kryefjala shprehet me
një togfjalësh të gjatë:
Does not everything we see about us testify to the power of divine Providence?
Fjalitë pyetëse mohuese ndonjëherë dalin edhe si përgjigje eliptike. Ato pohojnë
qëndrimin e parafolësit. Pohimi mund të jepet edhe me një fjali dëftore, por përdorimi i
një fjalie pyetëse është më shprehës.
A: Her performance was great. A: Interpretimi i saj ishte e shkëlqyer.
B: Yes, wasn’t it? B: Po, a nuk ishte?
Përdorimi i fjalisë pyetëse pohuese si përgjigje (was it?) (Ishte?) në shembullin më sipër,
sugjeron se folësi nuk ishte i pranishëm në shfaqje, kështu që, nuk mund të shpreh një
mendim. Gjithashtu, fjalia pyetëse pohuese përdoret për të shprehur mosmiratim, por me
hijezime në rrafshin e kuptimit sintaksor, që do të thotë, kemi ngarkesë emocionale155
.
A. : Isn’t it a funny movie? A: A nuk është një film gazmor?
B. : Is it? B: Është?
Shpesh në gjuhën shqipe, siç përmendëm më sipër për fjalitë pyetëse pohuese, kemi fjali
mohore për nga forma, po pohore nga përmbajtja, të cilat dalin te fjalitë pyetëse retorike,
nxitëse, që shprehin një propozim, të njëvlefshëm me një fjali pohuese të zakonshme
nxitëse a nxitëse thirrmore. Në kontekste të tilla pohimi jepet me një ngyrim emocional.
Ai mund të shprehej pa këtë ngjyrim me fjalitë përkatëse pohuese, pyetëse a nxitëse156
.
154
Quirk, R., Greenbaum, S., Leech, G., Starvik, J., vep. cit, fq. 816. 155
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 154. 156
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 154.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
63
A nuk shkojmë dhe ne me ta? (= A shkojmë dhe ne me ta?/ Shkojmë dhe ne me ta./ Le të
shkojmë dhe ne me ta.) (Gramatika e gjuhës shqipe II, fq. 154.)
Në gjuhën shqipe duhet pasur parasysh se, intonacioni, tipari formal më karakteristik,
herë-herë s’është qartësisht i përcaktur. Mjafton në këtë rast të përmendim fjalitë pyetëse
mohuese apo dhe pohuese, të cilat, ashtu si dhe përmendëm me sipër, nuk bëhen për të
pyetur, por për të pohuar a mohuar diçka me forcë të veçantë. Ato mund të shqiptohen me
intonacion pyetës a thirrmor, herë herë dhe dëftor157
.
2.1.4. Fjalitë pyetëse tërësore me folje gjysmëndihmëse
Fjalitë pyetëse tërësore, si në anglishte dhe në shqipe, mund të marrin hijezime të
ndryshme edhe për shkak të përdorimit të foljeve gjysmëndihmëse me këto fjali. Pra,
përveç fjalive më të zakonshme që japin fakte reale, sipas qëndrimit të folësit ndaj
realitetit të pasqyruar prej thënies, ato mund të shprehin mundësi/pamundësi, supozim,
pasiguri, dyshim, domosdoshmëri, lejim, etj158
. Foljet gjysmëndihmëse të “lejimit”
may/can (mund) dhe ato të “detyrimit” must/have to (duhet) shprehin autoritetin e folësit
në fjalitë dëftore dhe autoritetin e dëgjuesit në fjalinë pyetëse159
.
Në gjuhën angleze:
A. May/can I leave now? (Will you permit me to leave?)
B. Yes you may/can (I permit you to leave.)
A. Must I / do I have to leave now? (Are you telling me to leave now?)
B. Yes you must/have to (I am telling you to leave.)
(‘A comprehensive Grammar of the English Language’, fq. 823.)
Në gjuhën shqipe
A. Duhet të largohem tani? (Po më thua të largohem?)
B. Po, duhet të largohesh. (Po të them të largohesh.)
A. Mund të largohem? (Më lejon të largohem?)
B. Po, mund të largohesh. (Të lejoj të largohesh.)
Një zhvendosje e njëjtë, nga dëgjuesi tek folësi, në anglishte ndodh edhe me foljen
gjysmëndihmëse “shall” (do të), e cila tregon vullnetin e dëgjuesit në fjalinë pyetëse160
.
Shall I switch off the TV? (Do you want me to switch off the TV?)
Ta mbyll televizorin? (A do që ta mbyll televizorin?)
(“A comprehensive Grammar of the English language”, fq. 820.)
“Shall” në gjuhën angleze ndryshon nga foljet e tjera gjysmëndihmëse në dy drejtime:
157
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 120. 158
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 118. 159
Quirk, R., Greenbaum, S., Leech, G., Starvik, J., vep. cit, fq. 822. 160
Quirk, R., Greenbaum, S., Leech, G., Starvik, J., vep. cit, fq. 820.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
64
- Së pari, përdorimi i saj është i kufizuar vetëm me një kryefjalë në vetën e parë,
njëjës dhe shumës.
- Së dyti, përdorimi i saj në fjalitë dëftore ndryshon nga ai në fjalitë pyetëse. Nuk
përdoret në përgjigjen e fjalisë pyetëse. Përgjigjja e pritshme nga një pyetje me
këtë folje ndihmëse (‘shall I” dhe ‘shall we’} është një miratim i shprehur me një
folje të mënyrës urdhërore, veta e dytë. Përveç kësaj, ‘shall we’, mund të ketë si
përgjigje edhe një folje të mënyrës urdhërore, veta e parë161
.
(1) Shall I do it for you, Father? (Would you like me to do it for you?)
Yes please, do. Po, të lutem. ( A do që ta bëj unë ….?)
(2) Shall we go father? (Would you like us to go …?)
Yes, let’s go. Po, le të shkojmë. ( Do që të ikim?)
(“Death in Holy Orders”, fq. 159, 344.)
“May”, ndryshe nga forma e saj e kohës së shkuar ‘might’ (mund), nuk përdoret
asnjëherë në fjalitë pyetëse. Në vend të saj në anglishten amerikane përdoren “can” ose
“could” (mund). Në gjuhën angleze foljet gjysmëndihmëse që përdoren në fjalitë
kushtore, kërkojnë një trajtim të veçantë, duke qenë se në fjalitë pyetëse tërësore këto
forma të kohës së shkuar përdoren rregullisht për mirësjellje162
. Në përgjigje zakonisht
ato zëvendësohen nga folje gjysmëndihmëse në kohën e tashme, kurse në gjuhën shqipe
përdorim gjithë togfjalëshin foljor.
A. Might I call you by first name? (Mund të të thërras në emër?)
B. Of course, you may. (Po, mund të më thërrasësh.) (“OK”, fq. 5.)
A. Could I see you for a moment? (Mund të të takoj një moment?)
B. You can. (Po, mund të më takosh.)
A. Would you be able to find them again? (A do të mund t’i gjesh përsëri ato?)
B. I hope I will. ( Shpresoj se po.)
(“Death in Holy Orders”, fq. 35, 76.)
Kushti apo dhe hipoteza në të dyja gjuhët mund të jepen edhe me një fjali nënrenditëse
kushtore. Kur pyetja ngërthen një periudhë hipotetike, fjalia kryesore mund të lihet pa u
shprehur dhe fjalia pyetëse të dalë në formën e një fjalie të varur kushtore163
.
A. And if the fields fail?
B. The obvious. The antimatter falls out of suspension... .
A. Pse, përndryshe çdo të ndodhte?
B. Si ta them… antimateria do të binte ... .
(“Angels and Demons, fq.100.)
161
Quirk, R., Greenbaum, S., Leech, G., Starvik, J., vep. cit, fq. 820. 162
Quirk, R., Greenbaum, S., Leech, G., Starvik, J., vep. cit, fq. 820. 163
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 145.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
65
What if I told you we’re going to be given the exact location of the first murder?
Po sikur të të them se janë duke na treguar vendin e saktë ku do te kryhet vrasja e
parë?
(“Angels and Demons”, fq. 236.)
Nëse në anglishte përdorim format e kohës së shkuar të foljeve gjysmëndihmëse për
mirësjellje, në shqipe përdorim kryesisht përemrin vetor ‘ju’, trajtën e shkurtër të këtij
përemri dhe foljen në vetën e dytë shumës. Nëse janë disa veta të pranishëm dhe ne duhet
duhet t’i drejtohemi vetëm njërit, atëherë pyetja, me mirësjellje ka kuptim vetëm për një
njeri, por mund të dalë edhe për disa veta njëkohësisht164
.
Could you be more specific? (A mund të jeni …?)
Might I call you by first name? (Mund t’ju thërras ..?
Ndoshta nuk ju kujtohet?
T’ju sjellë një tjetër kafe?
Ju dha ndonjë prorosi në çastin e fundit? (“E penguara”, fq. 29, 34, 85.)
Në gjuhën shqipe foljet gjysmëndihmëse nuk mund të përdoren si folje kryesore.
Gjithashtu, për formimin e fjalisë pyetëse në shqipe, si dhe në anglishte, nuk kërkohet
përdorimi i një foljeje ndihmëse.
Fjalitë pyetëse me folje gjysmëndihmëse, siç përmendëm më lart, i gjejmë në të dyja
gjuhët. Duhet të përmendim se këto lloj fjalish pyetëse nga ana kuptimore kanë më shumë
të përbashkëta se nga ana strukturore.
në shqipe: folje gjysmëndihmëse + një folje në mënyrën lidhore
kurse
në anglishte: folje gjysmëndihmëse + një folje në formën e saj bazë
Ought he to marry her? A duhet të martohet ai me të?
Ought to+ marry duhet + të martohet
(“Tess of the d’Ubervilles”, fq. 156.)
Në këto fjali në gjuhën shqipe, kallëzuesi foljor shprehet me dy folje nga të cilat e para
është folje gjysmëndihmese dhe e dyta një folje leksikore165
. Folja e parë tregon
modalitetin, ndërsa folja leksikore është në mënyrën lidhore dhe tregon vetën, kohën,
numrin. Pra, ajo që përshtatet me kryefjalën nuk është folja që tregon mundësi,
domosdoshmëri, lejim, supozim, dëshirë etj. por folja në mënyrën lidhore. Ndërsa në
anglishte, kjo përshtatje nuk jepet me anë të foljes që ndjek foljen gjysmëndihmëse, pasi
ajo është një formë e pashtjelluar. Nëse përshtatja me kryefjalën do të reflektohej
nëpërmjet sistemit të mbaresave, e vetmja folje që do të tregonte vetën, kohën dhe numrin
do të ishte ajo gjysmëndihmëse. Por, duke qenë se foljet gjysmëndihmëse janë të
çrregullta në këtë gjuhë, ato nuk ndryshojnë, kanë një formë të vetme në të gjitha vetat,
dhe përshtatja nuk mund të pasqyrohet me anë të mbaresave foljore, siç ndodh në gjuhën
shqipe.
164
Lloshi, Xh., vep.cit, fq. 284. 165
Çeliku, M. “Sintaksë e gjuhës shqipe. Përbërësit sintaksorë.”, Iliar, 2012, fq. 153.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
66
Ndryshe nga anglishtja, shqipja ka dhe disa folje të tjera gjysmëndihmëse të cilat tregojnë
fillimin, vazhdimin ose mbarimin e një veprimi si: filloj, zë, nis, vazhdoj, mbaroj.
Gjithashtu, këto folje ndiqen nga një folje në mënyrën lidhore, me përjashtim të foljes
gjysmëndihmëse ‘mbaroj’, e cila ndiqet nga pjesëza “së” + “pjesore e emërzuar”. Kur
kemi të bëjmë me këto folje, përshtatja me kryefjalën tregohet si nga folja në lidhore
ashtu dhe folja gjysmëndihmëse. Bën përjashtim vetëm folja gjysmëndihmëse “mbaroj”.
Në këtë rast përshtatet me kryefjalën vetëm folja gjysmëndihmëse dhe jo ‘pjesorja e
emërzuar’.
Filloi të punonte?
Në anglishte kjo do të shprehej me foljen begin (filloj) + infinitive (formë e pashtjelluar),
ku folja ‘begin’ ndryshe nga shqipja nuk është folje gjysmëndihmëse
Mbarove së punuari?
E shprehur në anglishte me “finish + gerund”
Did you finish working?
2.1.4.1. Zhvendosja e foljes gjysmëndihmëse në fjalitë pyetëse tërësore
Në anglishte kjo lloj zhvendosjeje luan një rol të rëndësishëm në sintaksën e fjalive
pyetëse tërësore. Kështu, ndryshimi sintaksor midis fjalisë dëftore dhe fjalisë pyetëse në
shembujt e mëposhtëm
[1] [He will tell the truth.]
[2] Will [he tell the truth?]
është se folja gjysmëndihmëse pozicionohet pas kryefjalës ‘he’ tek fjalia dëftore [1], dhe
përpara kryefjalës tek fjalia pyetëse [2]. Në gjuhën shqipe kemi të njëjtën dukuri.
[1] [Ai do të tregojë të vërtetën.] ose [Do të tregojë të vërtetën.]
[2] [ Do të tregojë të vërtetën?] ose [Do të tregojë të vërtetën ai?]
Siç vërehet edhe në shembullin më sipër, edhe në gjuhën shqipe kemi inversion dhe në
rastin e fjalisë së dytë pyetëse, kryefjala është vendosur në fund të saj. Por në ndryshim
nga gjuha nagleze, në gjuhën shqipe si fjalinë dëftore dhe atë pyetëse në shqipe mund t’i
shprehim shumë mirë edhe pa kryefjalën “ai”. Në këtë rast, të dyja këto fjali nuk do të
kishin kurrfarë ndryshimi strukturor; i vetmi ndryshim do të ishte ai i intonacionit, pasi
siç e dimë fjalitë pyetëse karakterizohen nga intonacioni pyetës ose nga vija melodike e
pyetjes166
. Ajo çfarë vëmë re në shembullin [2] në anglishte është inversioni, zhvendosja
e foljes gjysmëndihmëse në kategorinë e zbrazët të plotësorit. Rrjedhimisht, foljet
gjysmëndihmëse zhvendosen nga pozicioni i tyre (që në këtë rast është midis përemrit
dhe foljes kryesore) në pozicionin para kryefjalës.167
Kjo zhvendosje krijon një ‘boshllëk’
në pozicionin fillestar nga i cili është zhvendosur folja gjysmëndihmëse. Nëse do ta
jepnim këtë boshllëk me simbolin •, mund të themi se pas inversionit fjalitë e mëposhtme
do të kishin përkatësisht këto struktura.
166
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 138. 167
Radford, A. , “Transformational Grammar”, Cambridge University Press, 1985, fq. 411.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
67
Could you • be more specific? (A mund të jesh më e qartë?)
Will you please • answer my question? (A do t’i përgjigjesh pyetjes sime?)
Should I • have called the police? (Duhej të kisha telefonuar policinë?)
Would that • make a difference to your faith? (A do të bënte ndryshim në ...?)
May we • come in? (A mundemi?)
Shouldn’t someone • go after him? (A nuk duhet ta ndjekë ...?)
Oughtn’t you • to have thought of that before? (S’duhej ta kishe menduar më
parë?)
(“Death in Holy Orders”, fq. 23, 56, 57, 67, 83. )
Në gjuhën shqipe mund të përdorim të njëjtën strukturë me gjuhën angleze, por kjo vetëm
për efekte stilistikore. Në të tilla situata, fjalia pyetëse shpreh reagimin e folësit ndaj një
thënieje të bashkëbiseduesit ose të një elementi të saj.
A do të mundet ajo t’i besojë një lidhjeje tjetër?
A mundet një ndërhyrje e kirurgjisë estetike t’i japë fund vuajtjeve?
(“Psikologji”, fq. 20, 74.)
Në shqipe kjo gjë ndodh jo për shkak të një rregulli strikt, të caktuar si në anglishte, por
për ngjyrime të ndryshme stilistikore. Në rastin tonë, kryefjala është fjala mbi të cilën bie
theksi logjik, pasi në një kontekst tjetër rendi i fjalisë pyetëse mund të ndryshojë, në
varësi të qëllimit të folësit dhe kryefjala mund të mos përdoret në këto fjali pyetëse.
A mundet (ajo) t’i besojë një lidhjeje tjetër?
Rendi i lirë i fjalisë pyetëse në shqipe shfrytëzohet nga folësit e kësaj gjuhe për strukturat
e ndryshme funksionale, sipas qëllimit të kumtimit në momentin e ligjërimit. Rendi i
fjalëve dhe i gjymtyrëve është një nga mjetet më të rëndësishme të formësimit të fjalisë
në gjuhën shqipe. Gjymtyrët mund të vendosen në vende të ndryshme pa e ndryshuar
funksionin e tyre sintaksor. Ndërkaq, çdo vendosje konkrete e tyre në një fjali të dhënë
kushtëzohet nga rëndësia që ato kanë në atë fjali, nga pesha e tyre kumtuese dhe
shprehëse-emocionale168
.
Inversioni në gjuhën angleze, mund të ndodhë jo vetëm me foljet gjysmëndihmëse por
dhe me foljet ‘have, be’ (kam, jam):
Have you • actually discussed this with him? (“Death in Holy Orders”, fq. 73.)
Was she • late for the appointment? (“OK”, fq. 12.)
Duket sikur ‘have’ dhe ‘be’ zhvendosen direkt nga pozicioni i tyre në togfjalëshin foljor
tek ai i plotësorit. Me foljet jo gjysmëndihmëse, të cilat pasqyrojnë kategorinë e kohës
dhe përshtatjen në numër e vetë me kryefjalën, kemi zhvendosje të dyfishtë.
Has he an electronic car? ( “OK”, fq. 37.)
[Pl] [he [I] [SF [F have a car] ] ] 169
Kur foljet ‘jam’ dhe ‘kam’ janë folje leksikore, në fillim ndodh zhvendosja nga folja (F)
te inversioni (I) dhe më pas nga I te plotësori (P). Në anglishte ka kufizime përsa i përket
168
Lloshi, Xh., vep. cit, fq. 187. 169
Redford, A., vep. cit, fq. 417.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
68
inversionit. Ka disa përdorime të foljes ‘have’ dhe disa folje të tjera që nuk e lejojnë
inversionin.
He has his sister go shopping for him.
Janë struktura jogramatikore:
Has he his sister go shopping for him? ose
Wants he to leave?
Knew you the answer?
Nëse shembujt më sipër konsiderohen gramatikisht të pasaktë në gjuhën angleze, ata janë
më se të pranueshëm në shqipe, pasi fillimi i fjalisë pyetëse me folje kryesore është rendi
më i zakonshëm në gjuhën tonë.
* Wants he to leave? - A do të largohet?
* Knew you the answer? - E dije përgjigjen?
Apo me fjalitë pyetëse të pagjymtyrëzueshme (tag), si:
* He hasn’t any money, has he? - Ai nuk ka para, apo jo?
* He hasn’t to say anything, has he? - Ai nuk ka gjë për të thënë, apo jo?
për të cilat gjuha shqipe nuk kërkon ndihmën e një folje ndihmëse, por jepet me anë të
togut “apo jo”.
Por në ndryshim nga rastet që përmendëm, ku folja ‘have’ dhe ‘be’ mund të zhvendosen
me anë të inversionit, në shembujt e fundit më sipër, folja ‘have’ dhe foljet e tjera
kërkojnë shtimin e foljes ndihmëse do për të formuar fjalinë pyetëse dhe atë mohuese.
2. 1. 5. Fjalitë pyetëse të pagjymtyrëzueshme (tag)
Në anglishte formohen me folje ndihmëse + përemër (me ose pa pjesëzën mohuese
“not”). Duke iu shtuar fjalive dëftore, fjalitë pyetëse të pagjymtyrëzueshme (tag) kanë
rendin e fjalive pyetëse tërësore dhe shprehin qëndrim pohues ose mohues. Ndërsa në
shqipe kjo lloj fjalie shprehet me togun e fjalëve “apo jo”, i cili mund të shtohet në fund
të një fjalie dëftore (në këtë rast kemi të bëjmë me një fjali pyetëse të paplotë), ose mund
të jetë e ndarë nga fjalia paraprijëse. Këto fjali pyetëse nxitin një përgjigje, kërkojnë nga
bashkëbiseduesi miratim ose jo të një pohimi a mohimi, shprehin dyshim, mosbesim,
habi, kundërshtim. Po ashtu, këto fjali pyetëse përdoren kur bashkëbiseduesi reagon ndaj
përmbajtjes së kumtimit të shprehur prej bashkëbiseduesit170
. Në anglishte, ndryshe nga
shqipja, kjo lloj fjalie pyetëse ka një strukturë të caktuar, në varësi të fjalisë dëftore të
cilës ajo i shtohet. Në gjuhën shqipe një fjali e pagjymtyrëzueshme nënkupton një fjali të
përbërë prej një fjale a togu të pandarshëm që as nuk mund të vështrohen si gjymtyrë
fjalie, as nuk mund të zgjerohen me fjalë plotësuese171
.
Public killings have an intoxicating horror about them, don’t they?
Seç ka një farë dalldie të ethshme në ekzekutimet publike, apo jo?
You know where they are, don’t you?
Ti e di, apo jo?
170
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 409. 171
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 407.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
69
You’re serious, aren’t you?
Nuk është se po bën shaka, apo jo?
You’ve never been to bed with a yoga master, have you?
Vë bast se s’ke rënë ndonjëherë në shtrat me një eksperte joge, apo gabohem?
(“Angels and Demons”, fq. 182, 188, 203, 617.)
Fjalitë pyetëse të pagjymtyrëzueshme (tag), si në gjuhën angleze dhe atë shqipe, gjejnë
përdorim më të gjerë në ligjërimin e folur. Përdoren mjaft në dialog, sidomos në
përgjigjet edhe në monolog për të kërkuar miratim, kundërshtim, për të vënë në dyshim
një thënie të mëparshme etj. Ndërsa në ligjërimin e shkruar i gjejmë kryesisht në stilin e
letërsisë artistike172
. Bazuar në materialet praktike në gjuhën angleze dhe atë shqipe kemi:
Tabela 2. Përdorimi i fjalive pyetëse të pagjymtyrëzueshme
Ligjërimi i shkruar
Ligjërimi i folur
Burimi
Korpusi i
fjalëve
Numri i
fjalive pyetëse
të pagjymty-
rëzueshme
Burimi
Korpusi i
fjalëve
Numri i
fjalive
pyetëse të
pagjymty-
rëzueshme
Romani “Death
in Holy
Orders”
981045
fjalë
66 fjali
5 revistat “OK”
121500
fjalë
14 fjali
Romani “Tess
of the
d’Uberville”
142100
fjalë
13 fjali
Filmi “Billy
Elliot”
6490 fjalë
8 fjali
Romani
“Angels and
Demons”
123800 fjalë
22 fjali
Filmi “East is
East”
10285 fjalë
3 fjali
4 revistat të
stilit shkencor
213920
fjalë
1 fjali
Filmi “West
Wing”
9020 fjalë
6 fjali
-
-
-
Filmi
“Romancë në
trenin Orient
Ekspres”
4730 fjalë
9 fjali
romani
“Engjëj dhe
djaj”
1634476 fjalë
50 fjali
revista ‘Jeta”
19800 fjalë
1 fjali
2 revista
shkencore në
shqip
68088 fjalë
0 fjali
revista ‘Shqip”
19760 fjalë
1 fjali
romani
‘E penguara’
52824 fjalë
6 fjali
revista “Klan”
8900 fjalë
0
Le të analizojmë strukturën e këtyre fjalive pyetëse në gjuhën angleze. Përzgjedhja e
foljes ndihmëse në gjuhën angleze përcaktohet nga togfjalëshi foljor në fjalinë kryesore.
Folja ndihmëse është e njëjtë me atë të fjalisë paraprijëse.
172
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 407.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
70
The trees have inquisitive eyes, haven’t they? (Pemët kanë sy kureshtar, apo jo ?)
Then I ought not to hold you in this way- ought I?
(Atëherë, unë s’duhet të të mbaj në këtë mënyrë, apo jo?)
You will like going, will you not? (Do të të pëlqejë të shkosh, apo jo?)
They are not fit for me, are they? (Ato s’janë të përshtatshme për mua, apo jo?)
(“Tess of the d’Ubervilles”, fq. 74, 201, 312, 321.)
Nëse fjalia nuk ka folje ndihmëse, atëherë kërkohet shtimi i foljes ndihmëse ‘do’.
You went to the races with John, didn’t you? ( Shkove me Xhonin për të parë garat, apo
jo?) (“OK”, fq. 33.)
Kryefjala duhet të jetë patjetër një përemër, i cili përsëritet ose përshtatet me kryefjalën e
fjalisë në gjini, numër dhe vetë.
[1] Henry puzzles me, doesn’t he ?
[2] Death seems to follow you about, doesn’t it?
[3] Other people’s lives are so mysterious, aren’t they?
(“Death in Holy Orders”, fq. 93, 145, 215.)
[4] She’ll be here tomorrow, won’t she?
(“Romancë në trenin Orient Ekspres”)
Në shembujt [1] dhe [4] kemi një përshtatje të kryefjalës në vetë, numër e gjini; kurse në
shembujt [2] dhe [3] kemi një përshtatje të saj në vetë e në numër.
Nëse fjalia dëftore është pohuese, fjalia pyetëse e pagjymtyrëzueshme ‘tag’ është
mohuese dhe anasjelltas. intonacion ngjitës
Fjali pohuese + fjali pyetëse ‘tag’ në mohore
intonacion zbritës
intonacion ngjitës
Fjali mohuese + fjali pyetëse ‘tag’ në pohore
intonacion zbritës
Intonacionin i fjalisë pyetëse të pagjymtyrëzueshme (tag) në gjuhën angleze e ka folja
ndihmëse. Ndërsa në gjuhën shqipe e mbart togu ‘apo jo’. Ai mund të jetë ngjitës ose
zbritës.
Në gjuhën angleze kemi:
1. Intonacion ngjitës - supozim pohues + ajo që pritet është asnjanëse
It would mean that I agree, wouldn’t it? (“Tess of the d’Ubervilles”, fq. 118.)
(Kjo do të thotë se unë jam dakord, apo jo?)
2. Intonacion zbritës - supozim pohues + ajo që pritet është pohuese
You are late, aren’t you? (“Romancë në trenin Orient Ekspses”)
(Je vonë, apo jo?)
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
71
3. Intonacion ngjitës - supozim mohues + ajo që pritet është asnjanëse
It wasn’t so long ago, was it? (“Death in Holy Orders”, fq. 193.)
(Nuk ka shumë kohë, apo jo?)
4. Intonacion zbritës - supozim mohues + ajo që pritet është mohuese
But it won’t be somewhere, will it?
(Nuk mund të jetë diku, apo jo?)
You don’t know what I’m talking about, do you? (“West Wing”)
(Nuk e di se për çfarë po flas, apo jo?)
Në gjuhën shqipe intonacioni është pyetës. Roli i togut ‘apo jo’ në shqipe shumë shpesh
është përforcues. Ai përforcon një mendim të shprehur me anë të veprimit në fjalinë
paraprijëse. Fjalia pyetëse e pagjymtyrëzueshme (tag) me një intonacion zbritës, si në
gjuhën angleze dhe në gjuhën shqipe, fton për një miratim të fjalisë dhe ka më shumë
forcën e një fjalie thirrmore sesa të një fjalie pyetëse të mirëfilltë. Është si një fjali pyetëse
thirrmore me një intonacion zbritës173
.
Fjali pyetëse thirrmore: Fjali e pagjymtyrëzueshme pyetëse:
Në gjuhën angleze
Wasn’t she angry! (“Billy Elliot”) She was angry, wasn’t she?
(A nuk ishte e uritur?!) (Ajo ishte e uritur, apo jo?)
Wouldn’t it be risky! ( “Death in Holy Orders”) It’d be risky, wouldn’t it?
(A nuk do të ishte e rreziksshme?!) (Do të ishte e rrezikshme, apo jo?)
Aren’t you happy now, son! (“East is East”) You are happy now, aren't you, son?
(A nuk je i lumtur tani, bir?!) (Ti je i lumtur tani, apo jo bir? )
Në gjuhën shqipe
Unë të di?! Unë të di, apo jo?
Ngjitej dashuria si lëngata?! Ngjitej dashuria si lëngata, hë?
E çuditshme?! E çuditshme, apo jo?
Dhe prapë britmat, o Blendi, he, he, gjeniale?! Dhe prapë britmat, o Blendi, he, he,
gjeniale, apo jo? (“E penguara”, fq. 61, 142, 157, 168.)
Intonacioni i fjalive pyetëse thirrmore në gjuhën shqipe është pyetës thirrmor dhe këto
fjali shprehin një ndjenjë apo qëndrim emocional sesa një pyetje174
. Ndërsa intonacioni i
fjalive të pagjymtyrëzueshme pyetëse është pyetës. Ato kërkojnë miratim ose jo të një
pohimi ose mohimi175
. Në fjalitë pyetëse të pagjymtyrëzueshme (tag), më pak të shpeshta
në anglishte, janë ato në të cilat si fjalia dëftore dhe fjalia pyetëse janë pohuese.
That’s the question, is it? (Kjo është pyetja, apo jo?) (‘Tess of the d’Ubervilles”, fq. 67.)
You were accused of being anorexic. Were you? ( Akuzohesh se je anoreksike, apo jo?) (
“OK”, fq. 47.)
173
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq.146. 174
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq.146. 175
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 409.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
72
Në gjuhën angleze, shembuj të tillë kryesisht paraprihen nga pasthirrma ‘oh’ ose pjesëza
‘so’ duke treguar se folësi ka arritur në një konkluzion. Intonacioni mund të jetë dyshues
ose sarkastik.
Oh, That’s the question, is it? Ou, kjo na qenka pyetja?!
So you can go from your word like that, you young witch, can you?
Pra, ti shtrigë e vogël mund të na dalësh nga fjala kështu?!
(“Tess of the d’Ubervilles”, fq. 67, 95.)
Pasthirmat ose dhe pjesëzat mund të përdoren dhe në gjuhën shqipe me po të njëjtin
qëllim dhe intonacion. Si p.sh. hë, ashtu, ashtu ë, vërtet, çë etj.
Ou, kjo na qenka pyetja?!
Folësi në këtë rast përdor ironinë për të thënë se priste një pyetje më të rëndësishme sesa
ajo e drejtuar nga bashkëbiseduesi i tij.
Një fjali pyetëse e pagjymtyrëzueshme, në formën mohore, mund të përdoret si një
përgjigje për të shprehur miratim të një pohimi. Por, në rast se kjo përdoret me intonacion
ngjitës, shpreh habi dhe kundërshton fjalinë paraprijëse, që do të thotë mendimin e
bashkëbiseduesit.
A. Their daughter is very clever. Vajza e tyre është e zgjuar.
B. (Yes) isn’t she? [ I agree.] (Po) a nuk është? [Jam dakord.]
A. Their daughter is very clever. Vajza e tyre është e zgjuar.
B. Isn’t she? [I thought she was.] Nuk është ? [Unë mendova se është.]
Fjalitë pyetëse të pagjymtyrëzueshme në gjuhën angleze dhe atë shqipe mund të ndjekin
edhe fjalitë urdhërore kur ato kërkojnë miratimin e dëgjuesit. Folja ndihmëse në anglishte
zakonisht është “won’t” (nuk do të) për fjalinë pyetëse në mohore dhe “will” (do të) për
fjalinë pyetëse në pohore. Kryefjala zakonisht është “you” (ti, ju) 176
:
Fuck off, will you? (Do ikësh, apo jo?) (“Billy Eliot”)
Walk normally, will you? ( Do ecësh mirë ti, apo jo?) (“Tess of the d’Ubervilles”)
Në shqipe këto lloj fjalish shprehin një urdhër të zbutur dhe, si në anglishte, përdoren më
shpesh në gjuhën e folur. Në gjuhën angleze i gjejmë edhe me folje ndihmëse dhe
kryefjalë të tjera.
Open the door, can’t you? (Nuk mund ta hapësh derën?)
Hand me a knife, won’t somebody? (Nuk do të më japë dikush një thikë?)
(“A comprehensive grammar of the English language”, fq.818.)
Fjalitë urdhërore mohuese në gjuhën angleze kanë më pak mundësi të ndiqen nga fjali
pyetëse të pagjymtyrëzueshme. Tipi i vetëm i mundshëm është “will you” me intonacion
zbritës.
Don’t make a noise, will you? (Mos bëj zhurmë, dakord?)
Don’t talk to her like that, will you? (Mos fol ashtu me të, mirë?)
(“A comprehensive grammar of the English language”, fq.818.)
176
Quirk, R., Greenbaum, S., Leech, G., Starvik, J., vep. cit, fq. 818.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
73
Këto lloj fjalish pyetëse nuk kanë përdorim të gjerë në gjuhën angleze177
. Fjalitë
urdhërore në vetën e parë shumës mund të marrin “shall we” si fjali pyetëse të
pagjymtyrëzueshme.
Let’s play another game, shall we? (Le të bëjmë një lojë tjetër.)
Let’s not discuss it now, shall we? (Le të mos e diskutojmë tani.)
Në gjuhën angleze fjalitë që fillojnë me togun ‘le të’ trajtohen si fjali urdhërore, ndërsa në
shqipe ato janë fjali nxitëse. Zakonisht fjalitë nxitëse shprehin kërkesë që, më të shumtën,
i drejtohet bashkëbiseduesit178
. Në rastin e shembujve tanë, pavarësisht emërtimit që i
bëhet fjalisë, ajo nxit bashkëbiseduesin të drejtojë një ftesë a një propozim për diçka.
Kështu, kallëzuesi mund të jetë edhe në vetën e parë shumës. Këto lloj fjalish nuk kanë
përdorim të gjerë në gjuhën angleze. I gjejmë kryesisht në gjuhën e folur.
Tipi fjali pohuese + fjali pyetëse e pagjymtyrëzueshme (tag) në mohore, me intonacion
zbritës dhe (vetëm në disa raste) tipi fjali pohuese + fjali pyetëse e pagjymtyrëzueshme
(tag) në mohore, me intonacion ngjitës, mund të hasen në fjalitë thirrmore. Fjalia pyetëse
kërkon miratimin e bashkëbiseduesit. Në shqipe, fjalitë pyetëse thirrmore nuk mund të
ndiqen nga togu ‘apo jo’.
Fjalitë pyetëse të pagjymtyrëzueshme në gjuhën angleze mund t’i gjejmë edhe me fjali
thirrmore të paplota, në të cilat kemi mungesë të kallëzuesit.
What a nerve-racking thing, isn’t it? Sa gjë acaruese!
A bit foolhardy, wouldn’t it be? Paksa budallallëk!
Bit of funny idea of Sir Alred’s, isn’t it? Paksa ide qesharake, ideja e zotit Arled!
(filmi “Billy Eliot”)
Disa fjali pyetëse të pagjymtyrëzueshme mund t’i hasim në fjalitë dëftore dhe thirrmore.
Ato kanë të njëjtën formë, pavarësisht faktit nëse fjalia është pohuese apo mohuese, dhe
marrin intonacion ngjitës.
You know what I’m talking about, am I right? (e saktë?)/ isn’t that so? (nuk është
(e di) kështu?)/ don’t you think? (nuk mendon kështu?)
You don’t know what I’m talking about, am I right? (e saktë?)/ isn’t that so? (nuk është
(nuk e di) kështu?)/ don’t you think? (nuk mendon kështu?)
(“West Wing”)
I’ll see you later, right? (Shihemi më vonë, dakord?)
But you have your indoor fears – eh? (Ti ke frikë të rrish brenda, hë?)
(“Romancë në trenin Orient Ekspres”)
You’ve got my address. Yeah?(Ti e ke adresën time. Po?) ( “East is East”)
I’ll get that for you … okay?(Do ta marr për ty …mirë?) (“OK”)
I gjemjmë më shpesh në gjuhën e filmave dhe gjuhën e folur. Mund t’i gjejmë dhe në
gjuhën shqipe, por si të paplota dhe shpesh ato shprehen edhe nga një pjesëz. Në gjuhën
177
Nuk kemi evidentuar asnjë shembull të tyre, as në ligjërimin e folur dhe as në atë të shkruar (filmat,
romanet dhe revistat të cilave iu jemi referuar). 178
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 132.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
74
shqipe këto njihen si fjali të pagjymtyrëzueshme, të cilat pyesin për diçka, duke kërkuar
nga bashkëbiseduesi miratimin ose jo të një pohimi a mohimi179
.
Ashtu?
A?
Mirë? (“E Penguara”, fq. 10, 32, 132.)
Duke qenë karakteristikë për ligjërimin e folur, fjalitë pyetëse të pagjymtyrëzueshme nuk
kanë përdorim të mëvetësishëm, po shoqërojnë një a disa fjali strukturalisht të
gjymtyrëzueshme dhe lidhen me të ose me to për nga përmbajtja180
. Gjymtyrët munguese
merren vesh nëpërmjet situatës; ato nënkuptohen nga rrethanat ekzistuese181
, çka do të
thotë se këto lloj fjalish janë të lidhura ngushtë me konteskstin.
179
Çeliku, Karapinjalli, Stringa, vep. cit, fq. 409. 180
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 407. 181
Çeliku, Karapinjalli, Stringa, vep. cit, fq. 407.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
75
2.2 Struktura sintaksore e fjalive pyetëse të pjesshme në gjuhën angleze dhe shqipe.
Të quajtura ndryshe fjali pyetëse informuese182
, i gjejmë në të dyja gjuhët. Me anë të tyre
folësi kërkon të mësojë prej bashkëbiseduesit një element të thënies që nuk e di, a nuk
është i sigurt për të, autorin ose objektin e një veprimi, tiparin e një sendi, rrethanat e një
veprimi, kur folësi nuk e njeh fare sendin, tiparin e rrethanën183
. E panjohura jepet me anë
të fjalëve pyetëse që në shqipe janë ndajfolje ose përemra pyetës (who-kush, whom-kë,
cilin, cilën, whose-kujt, what-çfarë, which-cili, cila, cilët, cilat, when-kur, where-ku, how-
si, why-përse, pse), ose me një togfjalësh që përmban këto fjalë pyetëse.
Në gjuhën angleze: Në gjuhën shqipe:
How did you get my number? Po si e keni gjetur numrin tim?
What have you done? Çfarë keni bërë?
(“Angles and Demons”, fq. 20, 30.) (“Engjëj dhe Djaj”, fq. 20, 28.)
Këto lloj fjalish pyetëse kanë një përdorim mjaft të gjerë në të dy llojet e ligjërimit.
Tabela e mëposhtme tregon përdorimin e fjalive pyetëse të pjesshme, bazuar në shembujt
e gjetur në materiale në gjuhën angleze dhe atë shqipe.
Tabela 3. Përdorimi i fjalive pyetëse të pjesshme
Ligjërimi i shkruar Ligjërimi i folur
Burimi
Korpusi
i fjalëve
Numri i
fjalive
pyetëse
të pjesshme
Burimi
Korpusi i
fjalëve
Numri i
fjalive
pyetëse të
pjesshme
romani
“Death in
Holy
Orders”
981045
fjalë
353 fjali
filmi
“West
Wing”
9020 fjalë
251 fjali
romani
“Tess of the
d’Uberville”
142100
fjalë
228 fjali
“Romancë në
trenin Orient
Ekspres”
4730 fjalë
74 fjali
romani
‘Angels and
Demons”
123800
fjalë
432 fjali
filmi “Billy
Elliot”
6490 fjalë
35 fjali
4 revista të
stilit
shkencor
213920
fjalë
141 fjali 5 revista
“OK”
121500
fjalë
291 fjali
- - - filmi “East is
East”
10285 fjalë 64 fjali
Romani
“Engjëj dhe
djaj”
1634476
fjalë
535 fjali
revista ‘Jeta”
19800
56 fjali
2 revista
shkencore
në shqip
68088
113 fjali
revista
‘Shqip”
19760
72 fjali
romani
‘E penguara’
52824
155
revista
“Klan”
8900
21 fjali
182
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 143. 183
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 142.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
76
Karakteri pyetës i këtyre fjalive shprehet me fjalën pyetëse, e cila kryesisht vendoset në
fillim të fjalisë pyetëse dhe intonacionit. Intonacioni pyetës përbën një element kryesor të
fjalisë pyetëse. Si në gjuhën angleze dhe në gjuhën shqipe, këto fjali pyetëse
karakterizohen nga intonacioni ngjitës. Por, në gjuhën shqipe ky nuk është lloji i vetëm i
intonacionit që karakterizon këto fjali pyetëse. Ato mund të kenë edhe intonacion zbritës
ose ngjitës-zbritës184
. Pra, vija melodike e intonacionit në gjuhën shqipe mund të jetë e
ndryshme, kjo në varësi të vendit të fjalës logjikisht të theksuar, që mund të jetë në mes, a
në krye, ndonjëherë edhe në fund të fjalisë. Kur kjo fjalë është në krye, toni ngrihet në të,
pastaj ulet, intonacioni është zbritës. Kur fjala e theksuar është në mes, toni shkon duke u
ngritur gjer te ajo, pastaj bie; intonacioni është ngjitës-zbritës185
.
Struktura e fjalive pyetëse të pjesshme në të dyja gjuhët si rregull do të kishte këtë rend të
zakonshëm:
Në gjuhën angleze:
Fjala pyetëse/togfjalëshi që përmban fjalën pyetëse + folje ndihmëse + kryefjalë +
folje me kuptim të plotë leksikor + pjesa tjetër e fjalisë pyetëse
Kur fjala pyetëse ka funksionin sintaksor të kryefjalës struktura e fjalisë pyetëse në
gjuhën angleze është:
Në gjuhën angleze:
Fjala pyetëse/togfjalëshi që përmban fjalën pyetëse + togfjalëshi foljor + pjesa
tjetër e fjalisë pyetëse
Në gjuhën shqipe:
Fjala pyetëse/togfjalëshi që përmban fjalën pyetëse + togfjalëshi foljore +
(kryefjalë) + pjesa tjetër e fjalisë pyetëse
Në gjuhën shqipe fjalitë pyetëse mund ta kenë ose jo kryefjalën. Kur kemi mungesë të
kryefjalës, kjo lloj fjalie quhet fjali njëkryegjymtyrëshe, e cila ka strukturë dhe kuptim të
plotë. Kryefjala bëhet e njohur gjuhësisht nëpërmjet mbaresave të foljes186
.
Pse të mos mbërrijmë për tri minuta?
Ç’po përpiqeni të më thoni?
Si mund të mungojë? (“Engjëj dhe Djaj”, fq. 31, 50, 73.)
Në anglishte togfjalëshi që përmban fjalën pyetëse vjen në fillim të fjalisë. Në shqipe
zakonisht ndodh e njëjta gjë, por fjala pyetëse është më e lirë. Topika në rrethana të
caktuara ka rolin e saj. Zakonisht, në fillim të këtyre fjalive pyetëse vihen gjymtyrët për të
cilat pyetet, në rastin tonë gjymtyrët e shprehura me fjalë pyetëse. Por jo gjithmonë. Kemi
fjali pyetëse të pjesshme të cilat mund të fillojnë dhe me një kundrinor a një kryefjalë për
spikatje stilistikore. Theksohet më shumë gjymtyra së cilës folësi kërkon t’i japë një
peshë më të madhe, ta vërë më në dukje. Dhe në këtë rast, vija intonacionare varet nga
vendi i fjalës së theksuar. Duke qenë se fjala e theksuar është në krye, toni ngrihet në të,
pastaj ulet. Intonacioni është zbritës187
.
184
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 123. 185
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 123. 186
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 380. 187
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 139.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
77
Po unë kush jam? (“E Penguara’, fq. 38.)
What happened to the DCI?
Po DCI , ku ka përfunduar?
What do you suggest commander?
Simbas jush, ç’duhet të bëjmë, komandant?
Who are you people?
Po ju kush jeni?
What does it look like?
Shtatorja, si është?
(“Angels and Demons”, fq. 229, 192, 281) (“Engjëj dhe Djaj”, fq. 184, 157, 228, 263.)
Në rendin e zakonshëm, në të dyja gjuhët, fjala pyetëse zë pozicion nistor në togfjalëshin
që përmban këtë fjalë pyetëse. Kemi përjashtim kur fjala pyetëse shërben si një plotës me
parafjalë. Në gjuhën angleze kemi dy mundësi zgjedhjeje, një formale, ku parafjala
paraprin plotësin, dhe një më pak formale, ku plotësi vjen në fillim dhe parafjala mban
pozicionin që ajo ka në një fjali dëftore. Kjo e fundit gjen përdorim më të gjerë në stilin
bisedor. Shkurtimisht, mund të themi se anglishtja e përditshme ngulmon që fjala pyetëse
të vijë në fillim, ndërsa anglishtja zyrtare ngulmon në përdorimin dhe vendosjen e
togfjalëshit që përmban fjalën pyetëse në fillim të fjalisë pyetëse. Në gjuhën shqipe gjen
përdorim vetëm varianti i stilit bisedor, që do të thotë, zhvendosja e gjithë togfjalëshit në
krye të fjalisë.
On what did you base your prediction? (“Death in holy Orders”, fq. 203.)
What did you base your prediction on?
(Tipin e dytë ndërtimor nuk e gjejmë në gjuhën shqipe.)
Për çfarë s’kishte të drejtë? (“E Penguara”, fq. 139
Prej sa kohësh funksiononte lidhja në çift?
Deri në ç’pikë ndikon ushqimi në qetësinë e natës? (“Psikologji”, fq. 19, 91.)
Me kë konsultoheni për pamjen tuaj?
Me çfarë po merresh? (“Shqip”, fq. 32, 33.)
Në anglishte, struktura me parafjalën në fund të këtyre fjalive pyetëse është më pak e
pëlqyeshme kur parafjala ëshë e shkëputur nga plotësi i saj, ose kur nga ana sintaksore ajo
lidhet më shumë me plotësin sesa me foljen. Një fjali pyetëse si: What time did you tell
him to meet us at? shmanget në këtë gjuhë. Një fjali e tillë mund të zëvendësohet me At
what time did you tell him to meet us? ose pa parafjalë: What time did you tell him to meet
us?
o Parafjalët “since, during” ( që nga, gjatë) në anglishte dhe në shqipe përdoren vetëm
në fillim të fjalisë pyetëse. Megjithatë, në gjuhën shqipe këto parafjalë nuk kanë
përdorim të gjerë me fjalitë pyetëse.
During which years were you living in Germany? (Në çfarë periudhe ke jetuar në ...?
( “OK”, fq. 35.)
But since when has that troubled the Olympic movement? (Që kur ka filluar të ...?)
(“Management today”, fq. 47.)
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
78
Kemi fjali pyetëse dëftore në të dyja gjuhët, ku fjala pyetëse mbetet në pozicionin e
zakonshëm në fjalitë dëftore, të cilat janë më të shpeshta në gjuhën e folur. Në varësi të
intonacionit dhe ngyrimit të tonit që folësi i jep mendimit të shprehur, këto lloj fjalish
pyetëse rimarrin një gjymtyrë të thënë prej bashkëbiseduesit. Kjo ndodh kur ajo është e
qartë për folësin e parë, por s’është e qartë për bashkëbiseduesin, i cili pyet për të marrë
sqarime për pyetjen e bashkëbiseduesit ose për një element të saj, apo për të shprehur
mosbesim, habi, kundërshtim, etj188
.
If not you, then Who? Po të mos e bësh ti, kush mund ta bëjë?
If not now, then When? Po të mos e bësh tashti, kur mund të bëhet?
If not this way, then How? Nëse jo kështu në ç’mënyrë?”
Atje ku kishte hyrë mendjelehtësisht kushedi kur?
Të mos dinte çfarë?
Shans për çfarë? (“E Penguara”, fq. 23, 34, 134.)
Gjithë ky mjerim shpritëror, e për çfarë? (“Jeta”, fq.19.)
Drejtësia, kur? (“Klan”, fq. 16.)
o Fjalët pyetëse ‘why” (përse, pse) dhe ‘what’ (ç, çfarë) në gjuhën angleze, në
ligjërimin bisedor kanë një përdorim të gjerë si fjalë që shprehin habi dhe i gjejmë si
në fjalitë dëftore dhe në ato pyetëse të pjesshme. Nuk luajnë rolin e fjalëve pyetëse
dhe për nga ana kuptimore do të ishin të barasvlefshme me fjalët ‘pra, atëherë’.
Why, what did she say? (Atëherë, çfarë tha?)
Why, where be we? (Atëherë, ku jemi ne?)
What, can’t you? (Pra, nuk mundesh?)
What, won’t you get up beside me? (Pra, nuk do që të çohesh përkrah meje?)
(“Tess of the d’Ubervilles”, fq. 73, 84, 178, 233.)
Atëherë, çke?
Atëherë, përse më thirrët?
Atëherë, kush? (“E Penguara”, fq. 10, 62, 140.)
Kur përdoret në ligjërimin bisedor, pas një fjalie nënrenditëse kushtore, e cila plotëson
pjesën kryesore të periudhës, ‘why’ është më përforcuese se “then” (atëherë).
If he wants to keep out of the press, why resurrect it? Nëse ……, atëherë pse …..?
(“Death in the Holy Orders”, fq. 324.)
o Fjala pyetëse “how” (si) ka kuptime të shumta, si në anglishte dhe në shqipe. Le të
shohim paqartësinë e fjalisë pyetëse How does it work?→ Si punon ky / kjo? (it=
përemër vetor, veta e tretë, njëjës, përdoret për sendet), ku “how” (si) mund t’i
referohet proçesit ose mënyrës. Kjo fjalë pyetëse mund të shërbejë si përcaktor
kallëzuesor.
A. How is she? B: Fine. A: How was the book? B: Great.
A. Si është ? B: Mirë. A: Si ishte libri? B: I shkëlqyeshëm.
188
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 399.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
79
.
o “How much (sa), how far (sa larg), to what extent (deri në ç’pikë)” përdoren me folje
që tregojnë ndjenjat dhe shkalla e emocionit të këtyre foljeve jepet me anë të fjalës
pyetëse.
How much do you miss him? - Sa (shumë) të mungon? (“Tess of the d’Ubervilles”)
To what extent would you trust them? - Deri në ç’pikë do t’i besoje atyre?
(“Death in Holy Orders”, 113, 345.)
Në gjuhën angleze, fjalitë pyetëse të pjesshme të cilat konsiderohen fjali të çrregullta, por
që kanë një përdorim mjaft të gjerë në ligjërimin e folur, janë fjalitë pyetëse që ndërtohen
pa folje ndihmëse me strukturën ‘why ( + not) + kallëzues’. Në gjuhën angleze janë fjali
pyetëse të paplota. Në gjuhën shqipe ndodh e kundërta pasi në shqipe një rend i tillë, siç
do ta shohim në shembujt më poshtë, është një rend më se i zakonshëm.
Why not trust my staff? (Pse të mos e besojmë stafin tim?)
Why venture out into the storm? (Pse të dalim me këtë mot?)
Why not join us, Commander, and contribute your expertise?
(Pse nuk bashkohesh me ne, Komandant, dhe …?)
(“Death in Holy Orders”, fq. 33, 86, 234.)
Why not make it three and get us there alive? Pse të mos mbërrijmë për tri minuta?
Why not something stronger? Po pse jo me një material më të fortë?
(“Angels and Demons”, fq. 33, 31.)
Përse të mos ngutem? (“E Penguara”, fq. 104.)
Në të dyja gjuhët këto fjali pyetëse përdoren për të formuluar një kërkesë apo propozim
në mënyrë jo të drejtpërdrejtë. Në anglishte struktura e këtyre fjalëve pyetëse është ‘Why
+ infinitive’, kurse në shqipe ‘Pse + folje në mënyrën lidhore’
o Një fjali pyetëse e pjesshme, që ka gjithashtu një përdorim të gjerë, është ajo që fillon
me ‘what/how about’. Këto fjali i gjejmë në të dyja gjuhët dhe shpesh dalin si fjali të
paplota, eliptike. Specifikë ndërtimore e këtyre fjalive është mungesa e kallëzuesit. Ai
nuk përmëndet në kontekst pasi nuk është i domosdoshëm për të dhënë një kuptim të
caktuar. Këto fjali pyetëse i japin kumtimit një karakter më konciz, më të gjallë e më
shprehës. Përdoren me këto synime në letërsinë artistike189
.
What about neutralization? Po neutralizimi?
How about the chamberlain? Po shambelani?
How about the Roman Police? Po sikur t’i drejtohemi policisë?
(“Angels and Demons”, fq. 96, 160, 196.)
What about the guys? Po djemtë?
And what about the hair? Po flokët? (“OK”, fq, 24, 43. )
Mungesa e gjymtyrëve të tilla si kallëzuesi, kryefjala apo folja ndihmëse që shërben për të
formuar fjalinë pyetëse, bën që këto fjali të emërtohen të ‘çrregullta’ në gjuhën angleze.
189
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 399.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
80
Ato shprehen me fjalë a togje fjalësh në të dyja gjuhët. Në gjuhën angleze fillojnë me
fjalë pyetëse, ndërsa në shqipe ato fillojnë me pjesëzën ‘po’. Këto fjali të paplota shpesh
dalin në dialogje. Kjo ndodh për të mos përsëritur gjymtyrë të shprehura në fjalitë a
periudhat e mëparshme.
Alex: Let’s spend the rest of our vacation together – just us.
Lily: What about Sandy and Stacey?
Alex: Le ta kalojmë pjesën tjetër të pushimeve së bashku – vetëm ne.
Lily: Po Sendi dhe Steisi?
(‘ Romancë në trenin Orient Ekspres’)
Shumë fjali pyetëse të pjesshme, në të dyja gjuhët, fillojnë me fjalë pyetëse të cilat ndiqen
nga fjalë të tilla si ‘fuck, heck, hell, on earth, devil’ (vallë, dreqin). Janë fjali pyetëse të
cilat gjejnë një përdorim të gjerë në gjuhën e folur, sidomos në regjistrin familjar e atë
shoqëror. Shpesh këto fjali pyetëse shprehin habi, mosbesim, irritim190
.
Why the hell didn`t you tell me? Pse dreqin s’ma thatë menjeherë?
Where the hell is he? Ku dreqin ka shkuar?
What the hell am I doing? Po ç’dreqin jam duke bërë?
So where the devil is he? Ku dreqin mund të jetë?
(“Angels and Demons”, fq. 107, 123, 130, 188.)
What on earth is going here? Çfarë po bën vaki këtu?(“Billy Eliot”)
Who the fuck does he think he is? Kush dreqin mendon se është ai?
What the fuck do you want? Çfarë dreqin do? (“East is East”)
What the heck are we waiting for? Çfarë dreqin po presim këtu? (“West Wing”)
Ç’dreqin ke?
Ç’dreqin s’duhej të dinte? (‘E penguara”, fq. 11, 34.)
2.2.1 Funksioni sintaksor i fjalëve pyetëse në të dyja gjuhët
Fjala pyetëse në fjalitë pyetëse të pjeshme në gjuhën angleze dhe shqipe kryen funksione
të ndryshme sintaksore. Nisur nga funksioni që fjalët pyetëse kanë në fjalinë pyetëse,
fjalët pyetëse në funksion e kryefjalës, kundrinorit të drejtë, rrethanorit të shkakut/qëllimit
dhe rrethanorit të mënyrës kanë përdorimin më të gjerë si në ligjërimin e shkruar dhe në
ligjërimin e folur. Krahasuar me funksionet e sipërpërmenduara, fjalët pyetëse në
funksionin e rrethanorit të vendit, kohës dhe sasisë nuk kanë një përdorim shumë të gjerë
dhe ato në funksionin e përcaktorit kallëzuesor të kryefjalës e kundrinorit kanë një
përdorim edhe më të rrallë.
190
Quirk, R., Greenbaum, S., Leech, G., Starvik, J., vep. cit, fq. 820.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
81
Tabela 4. Funksionet sintaksore
Funksionet sintaksore Numri i shembujve
Kryefjalë 489
Rrethanor shkaku/qëllimi 445
Kundrinor 442
Rrethanor mënyre 325
Rrethanor vendi 148
Rrethanor kohe 107
Rrethanor sasie 77
Përcaktor kallëzuesor i kryefjalës 49
Përcaktor kallëzuesor i kundrinorit 21
Në të dy ligjërimet, bazuar në korpusin e fjalëve për çdo material praktik, do të kishim
përkatësisht:
Tabela 5. Funksionet sintaksore në materialet e shfrytëzuara
Funksionet
sintaksore të
fjalëve
pyetëse
“Tess of
the
d’Ubervi-
lle
Revistat
në stilin
Shkencor
Death
in
Holy
Orders”
Billy
Elliot”
East
is
East”
West
Wing”
Roma-
ncë
trenin
Orient
Ekspres
5
Revista
“OK”
Angels
and
Demons
Kryefjalë 32 12 58 10 14 36 17 12 104
Kundrinor 42 27 43 8 16 37 20 52
88
Rr. shkaku
qëllimi
58 28 100 2 8 26 10 17 92
Rr. mënyre 31 22 41 6 7 30 11 77 43
Rr. vendi 19 7 24 3 10 10 3 7 37
Rr. kohe 6 3 20 2 2 10 3 11 35
Rr. sasie 2 7 9 2 2 3 3 7 18
Përcaktor
kall. i
kryefjalës
5 2 3 0 0 3 0 4 8
Rr. kohe
(periudhë)
1 0 2 0 0 2 2 3 10
Rr. kohe
(shpeshtësi)
0 0 1 0 0 0 0 1 7
Përcaktor
kall. i kund.
1 1
0 0 0 0 0 0 7
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
82
Funksionet
sintaksore
të fjalëve
pyetëse
“E
penguara”
“Engjej
dhe
Djaj”
2 revista
shkenocore
“Shqip”
“Jeta”
“Klan”
Kryefjalë 30 135 31 24 18 4
Kundrinor 45 111 20 16 5 1
Rr. shkaku
qëllimi
52 114 12 7 7 3
Rr. mënyre 10 60 17 8 3 2
Rr. vendi 6 46 5 2 1 5
Rr. kohe 6 34 4 3 3 0
Rr. sasie 1 18 9 2 7 5
Përcaktor
kall. i
kryefjalës
3 9 4 5 10 1
Përcaktor
kall. i
kundrinorit
2
8 2 5 2 0
Pas një pasqyrimi statistikor që u bëmë funksioneve sintaksore që fjala pyetëse kryen në
një fjali pyetëse të pjesshme, gjithashtu, është e rëndësishme të analizojmë strukturën e
fjalëve pyetëse nisur nga këto funksione.
Kryefjalë [1]
Si kryefjalë në gjuhën angleze përdoren fjalët pyetëse: who, what; kurse në gjuhën shqipe
përemrat pyetës, kush, cili, cila, cilët, cilat, ç, çfarë dhe ndajfolja pyetëse sa:
Who says you can’t buy happiness? (Kush thotë se nuk mund ta blesh lumturinë?)
Who wants to be the new doctor? (Kush do të jetë doktori i ri?) (“OK”, fq. 26, 45.)
What happened exactly? (Çfarë ndodhi më saktë?)
Who has done this thing? (Kush e ka bërë këtë gjë?)
(“Death in Holy Orders”, fq. 167, 128.)
Kush është ajo sipas jush?
Çfarë mund të ndodhë tani e tutje me këtë vajzë?
Cila është e dhëna e parë e rëndësishme, së cilës i duhet kushtuar vëmendje?
Cilat janë simptomat e para të infarktit dhe cilat janë ekzaminimet që japin një
përgjigje të saktë në lidhje me të? (“Psikologji”, fq. 15, 20, 31, 93.)
Ç’ka ndodhur ndonjë gjë? (“E Penguara”, fq. 124.)
Si në gjuhën angleze dhe në gjuhën shqipe, kur fjala pyetëse kryen funksionin e
kryefjalës, ajo zë pozicion nistor në fjali dhe menjëherë pas saj vjen togfjalëshi foljor.
Kundrinor [2]
Si kundrinor i drejtë në gjuhën angleze përdoren fjalët pyetëse ‘what, who’ dhe forma më
formale, por më pak e përdorur, ‘whom’. Në funksionin e kundrinorit të zhdrejtë përdoret
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
83
përemri pyetës ‘whose’. Kurse në shqipe përdoren përemrat pyetës‘ç, çfarë, kë’ në
funksionin e kundrinorit të drejtë dhe ‘kujt’ në atë të kundrinorit të zhdrejtë.
What have you done? (Fjalët pyetëse janë të gjitha në funksionin e
What does this murder prove? kundrinorit të drejtë. )
What did God create?
Who…are you calling?
With whom am I speaking? (“Angels and Demons”, fq. 30, 60, 94, 117.)
Çfarë keni bërë? (kundrinor i drejtë)
Kujt i shërben kjo vrasje? (kundrinor i zhdrejtë)
Çfarë krijoi Zoti? (kundrinor i drejtë)
Kujt po i telefononi? (kundrinor i zhdrejtë)
Urdhëroni. (“Engjëj dhe djaj”, përkthimet e fjalive pyetëse më sipër.)
Ç’do të thoshte me ato fjalë? (kundrinor i drejtë)
Për çfarë s’kishte të drejtë? (kundrinor me parafjalë)
Çfarë të të sqaroj? (kundrinor i drejtë)
E kujt je? (kundrinor i zhdrejtë)
Me kë, me vdekjen? (kundrinor me parafjalë)
(“E Penguara”, fq. 155, 139, 110, 24, 78.)
Por, ka shembuj të tillë, siç do të shohim dhe më poshtë, në të cilët fjalët pyetëse kanë një
funksion sintaksor disi të paqartë. Funksionet e fjalëve pyetëse, në këto fjali pyetëse, nga
disa gjuhëtarë si Quirk, Greenbaum, Starvik, Leech trajtohen si kundrinor i drejtë191
. Por,
ato mund të trajtohen edhe si përcaktor pasi fjalët pyetëse nuk mund të luajnë funksion
sintaksor të kundrinorit të marra të mëvetësishëme, por si pjesë përbërëse e togfjalëshit.
Rrjedhimisht, këto fjalë përcaktojnë një element tjetër në togfjalësh.
Which way are you going home, Izz? (Cilën rrugë do të ndjekësh për në shtëpi, Izz?)
What troubles have you had? (Ç’probleme ke pasur?)
(“Tess of the d’Ubervilles”, fq. 78, 175.)
What name shall I give, sir? (Çfarë emri duhet t’i jap, zotëri?)
And which box would you tick? (Cilën kuti do të shënoje?)
(“Death in Holy Orders”, fq. 197,234.)
Çfarë metamorfoze jetojnë këto nëna të reja, që u jep atyre pasiguri dhe frikë?
Deri në ç’pikë ndikon ushqimi në qetësinë e natës? (“Psikologji”, fq. 25, 91.)
Ç’marrëdhënie ke me familjarët? (“Jeta”, fq. 32.)
Ndryshe nga gjuha angleze, në gjuhën shqipe funksioni i këtyre fjalëve pyetëse të
ndjekura nga emra nuk është i paqartë. Roli që ato luajnë në fjali është ai i përcaktorit me
bashkim dhe jo i një kundrinori të drejtë192
.
Përcaktor kallëzuesor i kryefjalës [3]
Në gjuhën angleze shprehet me fjalët pyetëse “whose, what, how” dhe në gjuhën shqipe
me përemrat pyetës “ç, çfarë”, ndajfoljen “sa” dhe “si” .
191
Quirk, R., Greenbaum, S., Leech, G., Starvik, J., vep. cit, fq. 824. 192
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 235
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
84
Whose portraits are those? (Portretet e kujt janë këto?)
Whose letter end is worse than their beginning? (Fundi i cilës letër …?)
(“Tess of the d’Ubervilles”, fq. 245, 358)
How far could he go? Po pse, ku dreqin mund të ketë shkuar?
How young are you? Sa i ri je ti në moshë?
How high does that go? Sa i gjatë është?
Whose side is your damn commander on? Po me kë është komandanti juaj?
(“Angels and Demons”, fq. 125, 184, 473, 354. Versionet e këtyre fjalive në gjuhën
shqipe janë marrë nga “Engjëj dhe Djaj”)
Sa e rëndësishme është që ai të jetë burri i duhur?
Sa gjatë reziston një marrëdhënie?
Sa i vëmendshëm jeni ndaj vogëlimave, të cilat rëndom gratë i vlerësojnë?
Sa i gatshëm je të përballesh me botën e modës ndërkombëtare?
(“Psikologji”, fq. 15, 67, 43.)
Nëse do të analizojmë shembullin e parë dhe të dytë, fjala pyetëse ka funksionin e
përcaktorit kallëzuesor të kryefjalës kur merret si pjesë e togfjalëshit në gjuhën angleze,
ndërsa në gjuhën shqipe ajo ka funksionin e përcaktorit, dhe në varësi të përgjigjes mund
të jetë përcaktor me përshtatje ose me drejtim. Pra, fjalisë pyetëse: Fundi i cilës letër
është më i keq sesa fillimi? do t’i përgjigjeshim:
Fundi i letrës sime.
Fundi i letrës së Marës.
nga ku ‘sime’ është përcaktor me përshtatje, ndërsa ‘së Marës’ është përcaktor me
drejtim.
Një tjetër ndryshim që vëmë re midis këtyre dy gjuhëve është se fjalët pyetëse në gjuhën
shqipe analizohen jo vetëm si pjesë e një togfjalëshi por edhe më vete. Pra, ato kanë dhe
një funksion tjetër sintaksor brenda togfjalëshit emëror. Siç e përmendëm dhe më lart,
togfjalëshi që përmban fjalën pyetëse kryen funksionin e përcaktorit kallëzuesor, kurse
fjala pyetëse e marrë e mëvetësishme, kryen funksionin e përcaktorit me përshtatje ose
me drejtim.
Përcaktori kallëzuesor i kundrinorit [4]
Në funksionin e përcaktorit kallëzuesor të kundrinorit në gjuhën angleze përdoren fjalët
pyetëse “what, how” dhe në gjuhën shqipe përdoren “ç, çfarë, sa, si’.
How far will these skills carry you to the top? (Deri ku do të të çojnë këto aftësi?)
(“Management Today”, fq. 43.)
What do they call you? (Si të thërrasin?) (‘Tess of the d’Ubervilles’, fq. 178.)
Sa të vështirë e mendon realizimin e këtij roli? (“Jeta”, fq. 45.)
Sa tradicional e konsideron rastin tënd? (“Psikologji”, fq. 67.)
Duhet të theksojmë se, si në ligjërimin e shkruar dhe në atë të folur, në të dyja gjuhët,
shembuj të fjalës pyetëse në funksionin e përcaktorit kallëzuesor të kundrinorit janë të
paktë.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
85
Rrethanor kohe [5]
Në gjuhën angleze ashtu si dhe në gjuhën shqipe, rrethanori i kohës shprehet me fjalën
pyetëse ‘when’ (ndajfolja e kohës ‘kur’), me togun emëror ‘what time’ (në ç’orë) dhe me
togun emëror që formohet me fjalën pyetëse ‘what + emër’ (ç + emër).
When did Galileo publish…? Ç’datë ka?
When will they return? Kur do të kthehen?
What time is it? Sa është ora?
When did you have your call? Kur e keni ndier se jeni i prirur për t’i shërbyer kishës?
If not now…than when? Po të mos e bësh tashti, kur mund të bëhet?
(“Angels and Demons, fq. 280, 312, 254, 370, 580, versionet e këtyre fjalive në gjuhën
shqipe janë marrë nga “Engjëj dhe Djaj”)
Analiza e këtyre shembujve na sjell në përfundimin se rrethanori i kohës në të dyja gjuhët
ka të njëjtën strukturë. I vetmi ndryshim lidhet me faktin se në gjuhën shqipe fjala pyetëse
analizohet edhe e mëvetësishme. Në këtë rast, në gjuhën shqipe analizohet se ç’funksion
kryejnë fjalët pyetëse ‘ç, çfarë, sa’ brenda togfjalëshit emëror. Në gjuhën angleze
analizohet funksioni që kryen i tërë togfjalëshi.
Rrethanor vendi [6]
Ky funksion sintaksor, në të dyja gjuhët, zakonisht jepet me anë të ndajfoljes pyetëse
‘where’ (në shqipe ndajfolja ‘ku’).
Where is everyone? S’paska njeri këtu?
Where does one sell a droplet of antimatter? Dhe kujt mund t’ia shesin nje cilindër
antimaterie?
Where is the antimatter? Ku është antimateria?
(“Angels and Demons”, fq. 46, 115, 127. Versionet në gjuhën shqipe janë marrë nga
“Engjëj dhe djaj”.)
Ku ishte parë se ishte më mirë që shkaktari i së keqes të mos e dinte fajin?
Ku ishte vendosur të vritej?
Ku ta gjenin kohën për t’i treguar të gjitha? (“E Penguara”, fq. 70, 83, 155)
Kemi dhe struktura të tilla në gjuhën angleze si where…. from, e cila në gjuhën shqipe
vjen me parafjalën ‘nga’, ose parafjalë +fjalë pyetëse (zakonisht ç, çfarë) + emër’ të cilat
në gjuhën shqipe jepen me strukturën (parafjalë ‘në/nga’) + fjalë pyetëse (ç, çfarë,
cilin/cilën/cilat/cilët) + emër.
Where did we come from? Nga vijmë?
Where had it come from? Por nga vinte ai simbol? (“Angels and Demons”, fq. 43, 114.)
Which way are you going home, Izz? Ç’rrugë do të ndjekësh për në shtëpi, Izz?
Where are you going to next? Ku do të shkosh tjetër?
(“Tess of the d’Ubervilles” fq. 78, 124.)
In what directions are the galaxies moving today? Në ç’drejtim lëvizin sot galaksitë?
(“Ecologist”, fq. 88.)
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
86
To where exactly do you propose it should be removed? Ku menedon se …?
(“Death in Holy Orders”, fq. 186.)
Në gjuhën angleze parafjala mund të paraprijë fjalën pyetëse ‘where, what” (ku/ç/çfarë)
ose të vendoset në fund të fjalisë pyetëse. Kurse në gjuhën shqipe, ajo vendoset vetëm në
fillim të fjalisë pyetëse. Struktura të tilla si ‘fjalë pyetëse +parafjalë’ ose ‘parafjalë +
fjalë pyetëse’ të gjuhës angleze, shembulli i fundit dhënë më sipër, në gjuhën shqipe jepen
vetëm me ndajfoljen vendore ‘ku’, apo me ndajfoljen ‘nga’ si në shembullin “Nga
vijmë?”
Rrethanor shkaku/qëllimi [7]
Në gjuhën angleze rrethanori i shkakut/qëllimit shprehet me fjalën pyetëse ‘why’ dhe
strukturën what … for, ndërsa në gjuhën shqipe me ndajfoljet pse/ përse, me strukturën
për çfarë dhe parafjalën nga(+ se) ’.
Why did you wait so long Vittoria? Pse keni pritur kaq shumë, Vitorja?
Why isn`t it up here? Po pse nuk e mbanit këtu?
Why would I ask you what`s the matter? Pse u dashka të të pyes çfarë nuk është
në rregull?
Why is the press here? Pse ka ardhur media këtu?
(“Angels and Demons”, fq. 104, 107, 126, 145.)
What are you crying for? Pse po qan?
(“Tess of the d’Ubervilles”, fq. 354.)
Përse më keni thirrur?
Përse heshtni?
Përse ca të nënës ca të njerkës?
E pse për të tjerët s’ishte ashtu?
Pse t’u dha? (“E Penguara”, fq. 17, 50, 55, 196.)
Gjithë ky mjerim shpritëror, e për çfarë?
Pse kjo lidhje kaq e fortë me origjinën, nga vjen kjo? (“Jeta”, fq. 6, 30.)
Rrethanor mënyre [8]
Si rrethanor mënyre në të dyja gjuhët përdorim fjalën pyetëse “how”, në gjuhën
shqipe ndajfolja pyetëse si.
How did you get my number? Po si e keni gjetur numrin tim?
How did you find me? Po si më gjetët?
How do they all communicate? Po si merren vesh midis tyre?
How did you get involved with the illuminati? Si ke filluar të merresh me ...?
But how did Janus fool Rocher? Po si e mashtroi Janusi Roshenë?
(“Angels and Demons”, fq. 20, 24, 42, 134, 487.)
Si duhet të veproj?
Si filloi dialogu me prokurorin?
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
87
Si mund të realizohet kjo ‘shkrirje e dy botëve’?
Si i keni ndarë rolet në shtëpi ju dhe zonja juaj?
(“Psikologji”, fq. 9, 16, 31, 67.)
Rrethanor sasie [9]
Në funksionin e rrethanorit të sasisë përdoren togjet ‘how many’(sa) dhe ‘how much’ (sa),
ndërsa në shqipe kemi përdorimin e ndajfoljes pyetëse ‘sa’.
How many reasons do you want? Sa shkaqe duhet t’ju tregoj?
How much energy could that speck possibly? Por sa energji mund të prodhojë
një grimcë e vogël?
How much damage could I cause? Ç’dëm mund të bëj?
How many ways could he violate her? Në sa mënyra do ta dhunonte?
How many secrets entries had Bernini added? Sa hyrje të fshehta kishte shtuar
Bernini?
(“Angels and Demons”, fq. 105, 104, 143, 475, 480.)
Këto fjalë pyetëse në të dyja gjuhët mund të jenë dhe pjesë e një togfjalëshi emëror. Në
këtë rast i gjithë togfjalëshi që përmban fjalën pyetëse kryen funksionin e rethanorit. Në
gjuhën shqipe ndajfolja pyetëse, ndryshe nga gjuha angleze, e marrë e mëvetësishme,
kryen funksionin sintaksor të përcaktorit. Kjo shpjegohet me faktin se nëse ndajfolja
pyetëse “sa” i drejtohet foljes, atëherë ndajfolja është rrethanor sasie; nëse ajo i drejtohet
emrit, gjithë togfjalëshi kryen funksionin e rrethanorit.
Sa mund të mbijetohet nëse të varrosin të gjallë? (“Shqip” fq. 85.)
Rrethanor kohe që tregon periudhë [10]
Në gjuhën angleze, funksionin e rrethanorit të kohës që tregon periudhë e kryen fjala
pyetëse “how long” dhe në gjuhën shqipe ndajfolja pyetëse “sa” ose togfjalëshi “sa +
kohë”.
How long before the camerlengo told the crowd in St Peter`s Square they were in danger?
Sa kohë do të priste ende kamerlengu, para se të informonte ... ?
How long had it been for religion? Sa kohë kishte që jeta fetare ...?
How long do we have ? Sa kohë kemi në dispozicion?
(“Angels and Demons”, fq. 391, 586, 235.)
Rrethanor kohe që tregon shpeshtësi [11]
Në gjuhën angleze shprehet me togun ‘how often’, ndërsa në gjuhën shqipe me togun ‘sa
shpesh’.
How often does he have mood swings? Sa shpesh i ndryshon humori? (“OK”, fq. 57.)
How often do I have to say it? Sa shpesh duhet të ta them? (“Death in Holy Orders”)
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
88
Nëse do të analizojmë shembujt e mësipërm, strukturat e tyre dhe funksionet e fjalës
pyetëse në fjalinë pyetëse do të vëmë re ndryshime.
{1}How long do we have ? Sa kohë kemi në dispozicion?
{2} How many people came to the party? Sa njërëz erdhën në festë?
E njëjta fjalë pyetëse kryen funksione të ndryshme sintaksore, që do të thotë, se në
anglishte fjala pyetëse ‘sa’ në shembullin e parë, kryen funksionin e rrethanorit të kohës
dhe në shembullin e dytë, atë të rrethanorit të sasisë. Por në shqipe, në shembullin e parë
ajo kryen funksionin e përcaktorit me bashkim, kurse në të dytin atë të kryefjalës. Nëse
do t’i analizonim edhe një herë fjalitë e mësipërme do të kishim:
Fjala pyetëse sa përcakton emrin kohë dhe është gjithë togfjalëshi që përmban fjalën
pyetëse ai që funksionon si rrethanor në fjalinë pyetëse dhe jo fjala pyetëse e vetme. Dhe
në rastin e fjalisë së dytë, togfjalëshi “sa njerëz” luan rolin e kryefjalës, pasi po t’i japim
përgjigje pyetjes kemi:
Sa njerëz erdhën në festë? Dhjetë vetë erdhën në festë.
ku togfjalëshi“dhjetë vetë” luan rolin e kryefjalës në përgjigje. Ndryshim do të sillte dhe
në gjuhën shqipe nëse përgjigjja do të jepej me një ndajfolje. Përcaktojmë se funksioni
sintaksor i togfjalëshit me fjalën pyetëse është ai i rrethanorit të sasisë.
Sa njërëz erdhën në festë? Erdhën shumë.
Përemrat pyetës në gjuhën shqipe përdoren dhe në funksione të tjera, si përcaktor me
përshtatje midis të cilëve kemi cili dhe i sati, fjalë të cilat në pajtim me kuptimin e tyre
leksikor, përmbajnë pyetje për tipare të ndryshme të sendeve dhe përcaktojnë gjymtyrë të
shprehur me emër të pashquar193
. Ndërsa në anglishte, në rastet kur fjala pyetëse
shoqërohet nga një emër, gjuhëtarë të njohur si Quirk, Greenbaum, Leech, Starvik194
e
trajtojnë si kundrinor të drejtë.
Which way are you going home, Izz? (Cilën rrugë do të ndjekësh për në shtëpi, Izz?)
(“Tess of the d’Ubervilles”, fq. 78.)
And which box would you tick? (Cilën kuti do të shënoje?)
(“Death in Holy Orders”, fq. 197.)
Përemrat pyetës përdoren gjithashtu dhe si përcaktor me bashkim: ç, çfarë, sa 195
In what directions are the galaxies moving today? Në ç’drejtim lëvizin sot galaksitë?
(“Ecologist”, fq. 88.)
What direction is that? Ç’drejtim është ky? What churches are in that direction? Ç’kisha ka nga ajo anë?
How many secrets entries had Bernini added? Sa hyrje të fshehta kishte shtuar Bernini?
(“Angels and Demons”, fq. 440, 480.)
Në gjuhën angleze, struktura e fjalisë pyetëse të pjesshme karakterizohet nga pozicioni
nistor i togfjalëshit që përmban fjalën pyetëse dhe inversioni i kryefjalës dhe foljes
193
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 224. 194
Quirk, R., Greenbaum, S., Leech, G., Starvik, J., vep. cit, fq. 828. 195
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 234.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
89
ndihmëse, me përjashtim të rasteve kur togfjalëshi ka funksionin e kryefjalës, ku rregulli i
vendosjes së togfjalëshit në fillim ka përparësi ndaj rregullit të inversionit196
. Ndërsa në
gjuhën shqipe mund të themi se fjala pyetëse, e cila zakonisht shprehet me ndajfolje ose
përemër pyetës, apo me togëfajlësh që përmban fjalën pyetëse kanë një rend më të lirë.
Zakonisht, ato vendosen në fillim të fjalisë pyetëse, por jo gjithmonë. Kjo tregon se në
gjuhën shqipe ndryshe nga gjuha angleze, e njëjta fjali pyetëse mund të fillojë me pjesë të
ndryshme ligjërate, dhe për më tepër nuk kemi inversion kryefjalë-folje ndihmëse si në
anglishte. Nëse në anglishte do të kishim What have you done with my book? fjalë për
fjalë ajo do të përkthehej Çfarë ke ti bërë me librin tim?, strukturë të cilën nuk mund ta
përdorim në shqipe. Më e saktë do të ishte Çfarë i ke bërë librit tim?
Në gjuhën shqipe, e cila ka një sistem të pasur trajtash morfologjike dhe një përdorim të
gjerë të parafjalëve që e plotësojnë atë, rendi është, në një masë shumë të madhe, i lirë.
Lidhur me të është për t’u parë paravendosja e pasvendosja e një gjymtyre a fjalie ndaj
gjymtyrës a fjalisë së cilës i referohet, rendi i gjymtyrëve në fjali dhe i fjalive në periudhë.
Rendi i gjymtyrëve në fjali në gjuhën shqipe në përgjithësi s’është i ngulitur. Nëse
strukturës së fjalisë pyetëse në gjuhën anleze do t’i mungojë kryefjala (What have • done
with my book?), ajo do të jetë një fjali pyetëse e pasaktë gramatikisht në anglishte, por më
se e pranueshme në shqipe.
Rrethanorët e mjetit, shkakut, qëllimit, mënyrës dhe drejtimit në një fjali pyetëse të
pjesshme në gjuhën angleze e shqipe mund të shprehen dhe me anë të një strukture me
parafjalë.
What did you do that for? Për çfarë e bëre atë? ( rrethanor qëllimi)
What are you crying for? Për çfarë po qan?(rrethanor shkaku)
(“Tess of the d’Ubervilles”)
What is a comet made of? Nga se përbëhet një kometë? (rrethanor mjeti)
What was it like working with him? Si ishte të punoje me të? (rrethanor mënyre)
In what way is he difficult? Në ç’mënyrë ishte e vështirë? (rrethanor mënyre)
(“OK”, fq.27, 34, 45.)
Nuk ka fjalë pyetëse që të pyesë për veprimin e foljes kallëzues. Në të dyja gjuhët këtë
funksion e kryen fjala pyetëse ‘what’ (ç, çfarë) që i drejtohet foljes ‘bëj’.
What are you doing? - I’m reading. Çfarë po bën?
What are you going to do? Çfarë do të bësh?
What did I do to make you feel like this? Ç’bëra unë që ti ndihesh kështu?
(“Romancë në trenin Orient Ekspres”)
Në gjuhën angleze nuk kemi fjalë pyetëse që të mund të kryejë funksionin e kundrinorit të
zhdrejtë. Struktura e fjalisë pyetëse ‘Who(m) did you give the present?’ mund të jepet me
dy struktura të tjera, të barasvlefshme për nga ana kuptimore “Who(m) did you give the
present to?” ose “To whom did you give the present?. E kundërta ndodh në shqipe. Një
fjalë pyetëse në gjuhën tonë mund të kryejë funksionin e një kundrinori të zhdrejtë. Kjo
shpjegohet me faktin se në gjuhën shqipe përemri pyetës ‘kush’, ndryshe nga gjuha
angleze, lakohet. Kjo është edhe arsyeja se pse në anglishte përdorim strukturën me
196
Asatiani Rusudan, “Semantics and typology of yes no questions” (research paper).
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
90
parafjalë ‘Who ……..to? apo ‘To whom……?. Një strukturë e tillë në shqipe do t’i
ngjasonte më shumë kundrinorit të zhdrejtë me parafjalë.
Who are you writing to?
Kujt po i shkruan?
To whom are you writing?
(“Romancë në trenin Orient Ekspres”)
2.2.2 Funksionet e togfjalëshit që përmban fjalën pyetëse
Zhvendosja e fjalës pyetëse dhe e togfjalëshit që përmban një fjalë pyetëse, në gjuhën
angleze dhe shqipe, ndodh në strukturën sipërfaqësore të fjalisë, e cila del nga zbatimi i
rregullave mbi strukturën e thellë197
. Sipas parimit universal, i gjithë togfjalëshi që
përmban fjalën pyetëse zhvendoset në pozicionin e plotësit. Kështu, në këtë fazë të
përfaqësimit, struktura e fjalisë pyetëse të pjesshme është e njëjtë për të gjitha gjuhët.
Pikërisht ky konceptim na çon drejt mendimit se, kemi një parametër i cili zbatohet në
strukturën sipërfaqësore për të gjitha ato gjuhë, si anglishtja dhe shqipja, të cilat
karakterizohen nga zhvendosja e togfjalëshit me elementin pyetës, dhe kemi një
universale, e cila zbatohet në formën logjike198
për të gjitha gjuhët199
.
{What name} shall I give, sir? {Ç’emër} ti vë, zotëri?
(“Death in Holy Orders”, fq. 197.)
{Ç’punë} kishte ai në gjithë këtë histori? (“E Penguara”, fq. 20.)
Këtu, sintagma emërore ‘what name’ në gjuhën angleze dhe ‘ç’punë’ në gjuhën shqipe,
edhe pse dalin në rolin e kundrinorit të drejtë të foljes së fjalisë, i paraprijnë fjalisë
pyetëse, çka e përforcon më shumë pohimin se fjalitë pyetëse kërkojnë zhvendosjen e
gjithë togfjalëshit me fjalën pyetëse.
Shembujt tregojnë se folja ndihmëse në anglishte zhvendoset përpara kryefjalës. Në rastin
tonë, folja ndihmëse ‘shall’ (do të) vendoset para kryefjalës ‘I’, dhe pas kryefjalës vjen
folja leksikore ‘give’(jap). Ndërsa në shqipe nuk kemi një inversion të tillë. Fakti se në
një fjali pyetëse mund të bëhet zhvendosja e foljes ndihmëse dhe e fjalës pyetëse në
pozicion nistor, sugjeron se togfjalëshi që përmban fjalën pyetëse nuk zhvendoset në të
njëjtin pozicion me foljen ndihmëse. Kjo tregon se ky togfjalësh zhvendoset në një tjetër
pozicion, në atë të plotësit. S = fjalia, Comp 2 = (Plotësi), Comp 1 = (Plotësori)
= S
_
Comp 2 S
What name Comp1 S
shall I give, sir?
Tabela 6. 200
197
Turano, Giuseppina, “Dipendenze Sintattiche in Albanese”, Unipress, Padova, 1995, fq. 18. 198
Formë Logjike= interpretimi semantik i strukturës sipërfaqësore. 199
Turano, Giuseppina, “Dipendenze Sintattiche in Albanese”, Unipress, Padova, 1995, fq. 18. 200
Burton, Noel, “Analysing sentences.An introduction to English Syntax”, Longman, 1997, fq. 221.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
91
=
Fj
_
Pl Fj
Ç’punë P Fj
EPT ai kishte në gjithë këtë histori
Plotësi, i shprehur me togfjalëshin që përmban fjalën pyetëse vendoset gjithmonë në
fillim. Ai fillon fjalinë pyetëse, gjithashtu ka dhe një funksion brenda fjalisë. Pra, ky
togfjalësh me fjalë pyetëse, me pozicion nistor, duhet t’i përkas kategorive të afta për të
patur një funksion në fjali si: togfjalësh emëror, togfjalësh me parafjalë, togfjalësh
ndajfoljor, togfjalësh mbiemëror201
. Koka e togfjalëshit përfaqëson elementin kryesor
përbërës të togfjalëshit dhe i jep emrin këtij të fundit. Prandaj, nëse një togfjalësh ka si
kokë një emër, ajo do të emërtohet togfjalësh emëror; nëse ka një mbiemër, atëherë kemi
togfjalësh mbiemëror, etj.
• 202
= togfjalësh emëror
What wildlife will I see •? Ç’kafshë të egra do të shoh •? (“BBC Wildlife”, fq. 65.)
Which way are we gonna go •? Cilën rrugë do të marrim •? (“East is East”)
Ç’libra kishte • ai shkrimtari në raft?
Ç’ndjenjë ke • për të? (“E penguara”, fq. 23, 101.)
Ndryshe nga gjuha shqipe, në gjuhën angleze një fjalë e vetme, në rastin tonë një fjalë
pyetëse merret si togfjalësh emëror. Në gjuhën shqipe togfjalëshi emëror është bashkim i
dy a më shumë elementëve, ku elementi bazë është ‘emri’.
• = togfjalësh me parafjalë
To whom are you writing •? Kujt po i shkruan? (“Romancë në trenin Orient Ekspres”)
To where exactly do you propose it should be removed •? (“Death in Holy Orders”, 186)
Pikërisht ku mendon ta zhvendosim • ?
Togfjalëshi me parafjalë i përdorur në gjuhën angleze, në gjuhën shqipe është i
barasvlefshëm vetëm me një fjalë pyetëse; d.m.th. ‘to whom’= to + whom (parafjalë +
fajlë pyetëse) në gjuhën shqipe jepet vetëm me përemrin pyetës ‘kujt’, në funksionin
sintaksor të kundrinorit të zhdrejtë. Ndërsa në fjalinë tjetër pyetëse, togfjalëshi ‘to where’
= to + where (parafjalë + fjalë pyetëse), në gjuhën shqipe jepet me ndajfoljen pyetëse
‘ku’. Pra, një togfjalësh parafjalor në gjuhën shqipe paraqet bashkimin e dy a më shumë
elementëve, që në rastin e një togfjalëshi që përmban fjalën pyetëse do të thotë se
elmentët përbërës të saj duhet të jenë parafjalë + fjalë pyetëse. Shembujt e mëposhtëm
ilustrojnë këtë rregull formimi.
Për çfarë s’kishte të drejtë?
Me kë, me vdekjen? (“E Penguara”, fq. 139, 78.)
201
Burton, Noel, vep. cit, fq. 223. 202
• përfaqëson pozicionin fillestar të togfalëshit, përpara se të kemi zhvendosjen.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
92
• = togfjalësh ndajfoljor
How quickly did he drink that beer •? (Sa shpejt …?) (“OK”, fq. 54)
How carefully did he plan his campaign • ? ( Me sa kujdes …?)
(“Management today”, fq. 43)
And how long have you worked here •? ( Sa kohë …?)
(“Tess of the d’Ubervilles”, fq. 78.)
Sa herë keni pasur rast të dëgjoni fjalën e urtë “bukuria buron nga brenda”?
Sa gjatë reziston një marrëdhënie? (“Psikologji”, fq, 87, 67.)
Togfjalëshat ndajfoljorë në gjuhën shqipe janë mjaft të kufizuar. Si në gjuhën angleze dhe
në gjuhën shqipe, si fjalë bosht mund të shërbejë një ndajfolje mënyre e ndajfolje vendi.
• = togfjalësh mbiemëror
How large a specimen did you and your father create •? Ç’madhësi ka mostra ... ?
How high does that go •? Sa i gjatë është?
(“Angels and Demons”, fq. 108, 473. Versionet në shqip marrë nga “Engjëj dhe djaj”.)
Sa rëndësi ka roli i partnerit gjatë shtatzënisë?
Sa gjatë reziston një marrëdhënie? (Psikologji”, fq. 38, 67.)
Sa i vështirë ka qenë realizimi i këtij roli? (“Jeta”, fq. 45.)
Togfjalëshat mbiemërorë, ashtu si dhe ato ndajfoljorë, nuk kanë përdorim të gjerë dhe
zakonisht kryejnë funksionin sintaksor të përcaktorit kallëzuesor në një fjali pyetëse; kjo
vlen si për gjuhën angleze dhe atë shqipe.
Nëse në shqipe i gjithë togfjalëshi me parafjalë vendoset gjithmonë në fillim të fjalisë
pyetëse, në anglishte kjo ndodh kur një togfjalësh emëror është përdorur si kundrinor me
parafjalë. Në anglishte ekziston dhe mundësia e vendosjes së parafjalës në fund të fjalisë
pyetëse (si në shembujt që do të japim në vijim):
[In which case] do the galaxies get further apart from each other •? [Në cilin rast] …?
[In what directions] are the galaxies moving today •? [Në ç’drejtim] …?
(“Forum”, fq. 38, 45.)
[In what way] is he difficult • ? [Në ç’mënyrë]…? ( “OK”, fq. 28.)
Zhvendosja e fjalës pyetëse mund të ndodhë si me togfjalëshin emëror edhe me atë me
parafjalë. Togfjalëshi me parafjalë, i cili ka stukturën [P + wh-NP] [parafjalë +
togfjalësh emëror me fjalë pyetëse] mund të jetë objekt zhvendosjeje. Kjo mund të
ndodhë me të gjithë togfjalëshin me parafjalë ose vetëm me togfjalëshin emëror. Në
shqipe kemi zvendosje nistore vetëm të togfjalëshit me parafjalë. Nuk mund të ekzistojë
një fjali pyetëse si: Kujt po lufton kundra?
E vetmja mënyrë për ta thënë këtë fjali pyetëse në shqipe do të ishte: Kundra kujt po
lufton? Në gjuhën angleze do të kishim:
TP= togfjalësh me parafjalë TE= togfjalësh emëror
[ TP About [ TE what] are you complaining •? Për çfarë po ankohesh?
[ TE What] are you complaining [ SP abou]t •? *Çfarë po ankohesh për?
[ TP About [TE what nine year old] are you talking •? Për cilin nëntëvjeçar po flet?
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
93
[ TE What nine year old] are you talking [SP about] •? *Cilin nëntëvjeçar po flet për?
(“Romancë në trenin Orient Ekspres”)
[ TP With [TE whom] do we start •? Me kë po flet?
[ TE Who] do we start [TP with] •? *Kë po flet me? (“Death in Holy Orders”, fq. 33.)
Kur kemi fjali pyetëse të tilla si,
Who is this better man? (Kush është …?) (“Tess of the d’Ubervilles”, fq. 145.)
Who has taught you such good French? (Kush ta ka mësuar…?)
(“Romancë në trenin Orient Ekspres”)
What makes academic language complex?(Çfarë e bën gjuhën akademike…?
What causes the air to move? (Çfarë e bën ajrin…?) (“Forum”, fq. 23, 26. )
një togfjalësh, që përmban fjalë pyetëse, mund të vendoset në një pozicion nistor jo vetëm
për të pyetur për një gjymtyrë të fjalisë kryesore, por edhe për një gjymtyrë të fjalisë së
varur.
[1] What were you planning to do• when you got to the church?
[2] What do you suppose he meant • by that?
[1] Çfarë mendoje të bëje kur arrite në kishë?
[2] Ç’mendon se nënkuptonte ai me atë ?
Përgjigjet e mundshme janë:
[1] I planned [to turn off the light when I got to the church.
Mendova [të mbyllja dritën kur arrita në kishë.
[2] I suppose [he meant nothing by that.
Mendoj [se ai nuk nënkuptonte asgjë me atë.
Në të dy shembujt kemi zhvendosje të elementit pyetës, në funksionin e kundrinorit të
drejtë. Në shembullin [1] zhvendosja është në pjesën kryesore kurse në shembullin [2] në
pjesën e nënrenditur. Edhe nëse fjala pyetëse është zhvendosur në një pozicionim nistor,
nga brendësia e një fjalie të varur, është pjesa kryesore e fjalisë ajo që shfaq zhvendosje
në pozicion nistor të foljes ndihmëse të këtyre fjalive pyetëse.
Kur shprehim mendimet tona në ligjërim, njëkohësisht japim dhe vlerësimin e thënies
nga pikëpamja e realiteti të asaj për të cilën flitet. Kështu, fjalitë pyetëse të pjesshme,
ashtu si dhe ato tërësore, në të dyja gjuhët, sipas raportit të thënies me realitetin dhe
formën përkatese të shprehjes mund të jenë pohuese ose mohuese. Çdo kumtim mund të
pohojë ose të mohojë diçka, të shprehë qënien ose mosqënien e diçkaje, duke marrë ky
pohim ose mohim ngjyrime të ndryshme 203
.
2.2.3. Fjalitë pyetëse të pjesshme pohuese
Një fjali pyetëse zakonisht mund të lidhet me një fjali të quajtur ‘presupozimi’ i saj. Kjo
është një fjali e cila në vend të fjalës pyetëse ka një përemër të pacaktuar si “somebody”
(dikush). Fjalia e presupozuar, e cila mendohet të jetë e vërtetë nga kushdo që e ligjëron
203
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 149.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
94
atë, ka rendin e një fjalie dëftore. Kështu, nëse do t’i renditim presupozimet, të akorduara
me disa prej fjalive pyetëse [1 – 11] që përdorëm për të treguar funksionet sintaksore të
fjalëve pyetëse, mund të qartësojmë rendin sintaksor të fjalive pyetëse të pjesshme
krahasuar me fjalitë dëftore.
Presupozime
[1] Someone opened the door. (Dikush hapi derën.)
[2] You have lent him some of the books. (I ke dhënë atij disa nga librat.)
[5] You will be promoted sometime. (Një ditë do të ngrihesh në detyrë.)
[8] You mended it somehow. (Deri diku e riparove.)
[11]You have visited New York some times. (E ke parë Nju Jorkun disa herë.)
(“A Comprehensive Grammar of the English language”, fq. 823.)
Fjalitë pyetëse pohuese dalin me mjete gramatikore shprehëse të karakterit të tyre pohor
(kryesisht në dialogje) dhe të shumtën e herës ato u kundërvihen fjalive mohuese204
.
‘Who are the journalists who ran the stories?,’ Macri asked. ‘Schlock jocks?’
‘BBC doesn’t hire schlock jocks.’
‘They hired you.’ (“Angels and Demons”, fq. 287.)
Kush i ka bërë shërbimet? - pyeti Makri. - Gazetarë të dorës së tretë?
BBC -ja nuk merr në punë gazetarë të dorës së tretë.
Po ty pse të ka marrë? (“Engjëj dhe Djaj”, fq. 233.)
Në kushte e raste të caktuara fjalia pyetëse mund të jetë pohouese nga forma, të mos ketë
pjesëza apo fjalë mohuese, por me një kuptim mohues. Kështu për shembull, fjalitë
pyetëse me “why do you” në anglishte, kanë një presupozim pohues, por, nëse ato kanë
forcën e fjalive nxitëse, atëherë kuptimi i fjalisë pyetëse është mohues. Kështu, këto fjali
do të ishin sinonimike me një fjali dëftore mohuese.
Why do you stay here? (“OK”, fq. 32.)
[You are staying here but in fact you shouldn’t stay here.]
Pse po rri këtu?
[Ti po rri këtu, por nuk duhej të rrije.]
Why did you leave the business?
[You are leaving the businesss but you shouldn’t.]
Pse e le biznesin?
[Ti po e le biznesin, por nuk duhet ta lësh.]
Why should you be so angry?
[He is so angry but he shouldn’t be.]
Pse duhet të jesh kaq i inatosur?
[Ai është kaq i inatosur, por nuk duhet të jetë.]
(“Romancë në trenin Orient Ekspres”)
204
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 149.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
95
Me forcën ilokucionare të një fjalie nxitëse, kjo strukturë nuk mund të përdoret me një
folje në kohën e kryer të thjeshtë. Kur kemi një strukturë të tillë, ‘Why did you bother to
reply?’, ajo përbën një kërkesë, por nga ana kuptimore është gjithsesi një mohim. Ndërsa
forma eliptike e kësaj strukture shpreh gjithmonë një direktivë:
Why bother to reply? Pse të përgjigjemi? (= S’duhet të përgjigjemi.)
Why make so much fuss? Pse të bësh kaq potere? (= S’duhet të bëjmë potere.)
Why go off like this? Pse të largohemi kështu? (S’duhet të largohemi kështu.)
(“Tess of the d’Ubervilles”, fq. 131, 124, 167.)
Pra, edhe pse fjali pyetëse pohuese për nga forma, nga përmbajtja dhe nga kuptimi fjalitë
e mësipërme janë mohuese. Gjejnë një përdorim shumë të gjerë edhe në gjuhën shqipe,
veçanërisht në ligjërimin bisedor. Këto i japin një përgjigje mohuese një pyetje të
mëparshme, duke qenë sinonimike me pjesëzën ‘jo’205
.
- Nuk ke besim te unë?
- E pse u dashka të kem? Sapo të kam njohur.
Vitorja ngriti vetullat. (“Engjëj dhe Djaj”, fq. 220.)
- Po ti vetë nuk fole? - E ç’të flisja? (= Nuk fola.)
- Ke frikë? - Pse të kem? (= Nuk kam)
(‘Gramatika praktike e gjuhës shqipe’, fq. 396.)
2.2.4. Fjalitë pyetëse të pjesshme mohuese
Këto fjali pyetëse janë të shenjëzuara, karakterizohen zakonisht nga prania e pjesezave
mohuese, të cilave mund t’u shtohen për saktësim të mëtejshëm a përforcim, ndajfolje,
përemra, a ndonjë pjesëz tjetër mohuese ose jo206
.
Përse nuk më pyet më për të?
Për çfarë s’kishte të drejtë?
Ç’dreqin s’duhej të dinte?
Përse s’më thatë asgjë?
Ç’domethënë mos u ngut? - Përse të mos ngutem?
(“E Penguara”, fq. 57, 139, 34, 62, 104.)
[1] Who doesn’t know anything of us? (Kush nuk di asgjë për ne?)
[7] Why didn’t you warn me? (Pse nuk më paralajmërove?)
(“Tess of the d’Ubervilles”, fq, 75, 119.)
[5] When shouldn’t I call? (Kur nuk duhet të telefonoj?)
[2] Which boxes don’t you want? (Cilat kuti nuk do?)
[6] Where haven’t you loked for that? (Ku nuk ke parë për të?)
(“Death in Holy Orders”, fq. 196, 197, 211.)
[10]For how long haven’t you seen each other? (Sa keni që nuk takoheni?
(“OK”, fq. 5.5)
Presupozimet mund të kenë të njëjtën renditje me atë të fjalive pyetëse pohuese më sipër.
205
Çeliku, M., Karapinjalli, M., Stringa, R., “Gramatika praktike e gjuhës shqipe”, Iliar, 2007, fq. 396. 206
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 154.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
96
[1] Somebody doesn’t know anything of us.
Dikush nuk di asgjë për ne.
[2] You don’t want some boxes.
Ti nuk do disa kuti.
[5] I shouldn’t call at some time.
Nuk duhet të telefonoj në një kohë të caktuar.
[6] You haven’t looked in some place.
Ti s’ke parë në disa vende.
[7] You didn’t warn me for some reason.
Për një arsye të caktuar nuk më lajmërove.
[10]You haven’t seen each other for some time.
Keni ca kohë që nuk jeni parë.
(“A Comprehensive Grammar of the English language” fq. 823.)
Fjalitë pyetëse të pjesshme në gjuhën angleze, të cilat fillojnë me togun e fjalëve“why
don’t you” dhe forma e shkurtuar “why not”, të shprehura në gjuhën shqipe me anë të
fjalive pyetëse nxitëse, japin shfaqje të ndryshme të vullnetit të folësit si propozim,
këshillë, lutje, ftesë, pranim, urdhër të zbutur207
. Në gjuhën shqipe, në këto fjali pyetëse
zakonisht del mënyra lidhore.
Në gjuhën angleze:
What is it with this guy and speed? he wondered.
‘Five kilometers to the lab,’ the pilot said. ‘I’ll have you there in two minutes.’
Langdon searched in vain for a seat belt. ‘Why not make it three and get us there
alive?
‘Wait a minute,’the camerlengo said. ‘You can see this thing.’
‘Yes, signore. On wireless camera #86.’
‘Then why haven’t you recovered it?’ The camerlengo’s voice echoed anger now.
(“Angels and Demons”, fq. 33, 174.)
Në gjuhën shqipe:
‘Po ky ç’është, një maniak shpejtësie?’
- Qendra ndodhet pesë kilometra larg, - i tha piloti, sikur t’i kishte rënë në të se për
çfarë po mendonte tjetri. - Për dy minuta jemi në vend.
Langdoni kërkoi më kot të lidhej me rripin e sigurimit.
- Pse të mos mbërrijmë për tri minuta? Mbase ashtu arrijmë të gjallë.
- Një minutë! - ia preu fjalën kamerlengu. – Qenka e mundur të shihet ky send?
- Si urdhëron, hirësi. E ka inkuadruar kamera numër tetëdhjetë e gjashtë.
- Po atëherë, pse se keni gjetur ende? - pyeti kamerlengu paksa i nxehur.
(“Engjëj dhe Djaj”, fq. 31, 142.)
“Why don’t you” – “pse nuk/mos”, në të dyja gjuhët, shpreh këshillë, por shpesh ajo ka
një ton kritikues dhe irritues, duke qenë se ajo përdoret kur dëgjuesi nuk ka kryer ose nuk
207
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 131.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
97
po kryen aktivitetin e rekomanduar dhe folësi shpreh kërkesën e qartë për realizimin ose
mosrealizimin e këtij aktiviteti dhe orvatjen e tij për përmbushjen e kësaj kërkese208
.
Në anglishte, “why don’t you”, kur shpreh këshillë nuk e lejon një formë të së shkuarës.
Why don’t you ever write? (këshillë) (Pse nuk më shkruan ndonjëherë?)
Why didn’t you write? (kërkesë) (Pse nuk më shkrove?)
(“Tess of the d’Ubervilles”)
Me këto tipare sintaksore, strukturat “Why don’t you”/“Why not” kur përdoren për të
shprehur kërkesë, ngjasojnë me fjalitë urdhërore. “Why don’t I” përdoret për ofertë,
ndërsa “Why not” përdoret për sugjerime:
Why don’t I give you a hand? (ofertë) (Pse mos të të ndihmoj dhe unë?)
Why don’t we give you a hand? (sugjerim) (Na lër të të ndihmojmë.)
2.2.5 Fjalitë pyetëse të pjesshme me më shumë se një fjalë pyetëse
Në grupin e fjalive pyetëse të pjesshme dallojmë dhe ato fjali pyetëse të pjesshme që kanë
më shumë se një fjalë pyetëse, të cilat përdoren kur folësi nuk e njeh sendin, tiparin a
rrethanën, dhe e panjohura nuk jepet vetëm me një përemër apo ndajfolje pyetëse por me
dy ose më shumë. Në gjuhën shqipe, këto fjali pyetëse nuk gjejnë përdorim të gjerë dhe
zakonisht jepen me dy a më shumë fjali pyetëse.
Which present did you give to whom?
Çfarë dhurate i dhe? Kujt ia dhe?
Pa më thuaj dhe një herë, kujt ia dhe? Çfarë dhurate i dhe ?
Përse? Prej kujt? Ç’faj kisha bërë? (“E Penguara”, fq. 82.)
Në gjuhën angleze, këto fjali pyetëse janë karakteristikë e ligjërimit të folur. Përdoren
shpesh në dialog kur pyetet për një element të një fakti, kur pyetësi kërkon të sigurohet
për autorin, objektin apo rrethanat e një veprimi. Prandaj, kuptimi i tyre kushtëzohet nga
konteksti. Nëse fjalinë pyetëse në gjuhën angleze do ta përkthenim fjalë për fjalë, në
gjuhën shqipe ajo do të tingëllonte semantikisht e zbrazët. Pra, në gjuhën tonë s’mund të
themi: ‘Çfarë dhurate i dhe kujt?’.
Who accused whom of what?
Kush e akuzoi? Kë akuzuan? Për çfarë e akuzuan?
Për çfarë e akuzuan? Kë akuzuan? Kush e akuzoi?
Për çfarë e akuzuan? Kë? Kush?
Kush e akuzoi? Për çfarë? Kë?
Çfarë eshtë infarkti i miokardit dhe nga se shkaktohet? (“Psikologji”, fq. 93.)
208
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 131.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
98
Sipas radhës, ku e kur e keni prezantuar deri tani filmin tuaj të fundit dhe si është pritur
ai? (“Klan”, fq. 36.)
Në anglishte këto lloj fjalish pyetëse kanë një presupozim të tipit të kushtëzuar.
Togfjalëshi që përmban fjalën pyetëse, me një qëllim të gjerë, lidhet me një përcaktor
universal. Ky presupozim përmbushet vetëm me anë të fjalive pyetëse, ku togfjalëshi
lidhet me kumtimin. Pra, fjala e parë pyetëse e këtij togfjalëshi lidhet me kumtimin. Fjalët
pyetëse nuk mund të dalin kurrë jashtë qëllimit që ato kanë në këtë fjali pyetëse, ndërsa
qëllimi i fjalive pyetëse, ku fjala pyetëse është vendosur në pozicionin e funksionit
sintaksor që ajo kryen në fjali, mund të jetë më i madh sesa fjalia brenda së cilës ato
shfaqen209
.
Në gjuhën angleze, nëse një nga fjalët pyetëse është kryefjalë, kjo fjalë duhet patjetër të
jetë në fillim të fjalisë pyetëse. Në gjuhën shqipe këto lloj fjalish pyetëse jepen me më
shumë se një fjali pyetëse dhe për më tepër, kanë një rend më të lirë dhe nuk kanë një
kufizim se cila fjali pyetëse do të paraprijë. Gjithashtu, është intonacioni ai që i bën këto
lloj fjalish pyetëse më të pranushme e me të kuptueshme. Fjalitë pyetëse të këtij lloji
mund të jepen me anë të fjalive të plota ose të paplota pyetëse të pjesshme. Kështu fjalinë
pyetëse në anglishte :
Who said what to whom?
mund ta shprehim në gjuhën shqipe:
Kush e tha? Çfarë tha? Kujt ia tha? ose
Çfarë tha? Kush e tha? Kujt?
Po ku, si, kush e dinte se ai tallej?
Ç’kishte ndodhur, kush i kishte parë, si ishte përhapur aq shpejt pëshpërima?
(“E Penguara”, fq. 78, 167.)
Nëse asnjë nga fjalët pyetëse në një fjali të tillë pyetëse në anglishte nuk ka funksionin
sintaksor të kryefjalës, do të kemi një përzgjedhje të fjalës pyetëse që do të paraprijë.
Kështu, një fjali pyetëse mund të jepet në më shumë se një mënyrë. Le të krahasojmë
presupozimin:
You have hidden something somewhere. Ti ke fshehur diçka diku.
Mund të kemi secilën nga këto fjali pyetëse:
What have you hidden where?
Çfarë ke fshehur? Ku e ke fshehur?
Çfarë ke fshehur? Ku?
Çfarë ke fshehur dhe ku?
Where have you hidden what?
Çfarë ke fshehur? Ku e ke fshehur?
Ku e ke fsheur? Çfarë ke fshehur?
209
Comorovski , Ileana, “Discourse and the syntax of multiple constituent questions”, Dissertation Abstract
International, 1989, fq. 676.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
99
What have you said to whom?
Çfarë i the? Kujt ia the?
Çfarë i the? Kujt?
Kujt ia the? Çfarë i the?
Kujt ia the? Çfarë?
Në të dyja gjuhët, zakonisht kemi vetëm një fjalë pyetëse të vendosur në fillim të fjalisë
pyetëse. Por, kur fjala pyetëse në gjuhën angleze kryen funksionin e rrethanorit, ajo mund
të lidhet me bashkërenditje, mund të formojë një fjali pyetëse të përbërë me
bashkërenditje, ku secila fjalë pyetëse kryen një funksion sintaksor brenda pjesës së
fjalisë ku ajo bëjnë pjesë, ose të dyja fjalët pyetëse janë gjymtyrë homogjene dhe kryejnë
funksion të njëjtë sintaksor.
[1] When did they meet and where?Kur u takuan dhe ku?
How did it get there and when? Si shkoi atje dhe kur? (“Death in Holy Orders”)
[2] When and where did they meet? Kur dhe ku u takuan?
How and when did it get there? Si dhe kur shoi atje?
Në gjuhën shqipe:
Po ku, si, kush e dinte se ai tallej?
Pse, ç’i pengonte?
Ç’bën kështu, ku do të vejë?
Ç’premierë luhej në teatër, si visheshin vajzat atë stinë?
Si ishte e mundur dhe ku e merrte forcën për të ngadhënjyer?
(“E Penguara”, fq. 78, 79, 104, 106, 167.)
Edhe në gjuhën shqipe, fjalët pyetëse lidhen me lidhëza bashkërenditëse, duke qenë
gjymtyrë homogjene apo duke krijuar një periudhë me bashkërenditje. Por, gjithashtu i
shpeshtë është dhe bashkimi i tyre nëpërmjet intonacionit dhe pranëvënies, pa lidhëza a
fjalë lidhëse, me raporte të barazisë, të ngjashme me ato të bashkërenditjes210
.
► Nëse një fjalë pyetëse është rrethanor dhe tjetra është kundrinor i drejtë, vetëm
bashkërenditje e shtuar është plotësisht e pranueshme në gjuhën angleze. Fjala pyetëse
nuk mund t’i bashkërenditet fjalës së parë pyetëse. Ato nuk mund të jenë gjymtyrë
homogjene në fjali. Kjo nuk ndodh me gjuhën shqipe.
What does she teach and where? Çfarë lënde jep dhe ku?
Who did he hit and why? Kë goditi dhe pse? (“Death in Holy Orders”, fq. 23, 45.)
*What and where does she teach? Çfarë dhe ku jep mësim?
*Who and why did he hit? Kë dhe pse e goditi?
Po ku, si, kush e dinte se ai tallej?
Pse, ç’i pengonte? (“E Penguara”, fq. 78, 79.)
►Ndryshe ndodh me fjalën pyetëse “why” (përse, pse). Kjo fjalë pyetëse në anglishte
ndryshe nga gjuha shqipe, nuk mund të vendoset përpara një fjale tjetër pyetëse.
210
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 439.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
100
Where did he go and why? Ku shkoi dhe përse?
What did you do and why? Çfarë bëre dhe përse?
When do usually read and why then? Kur lexon zakonisht dhe pse atëherë?
What do you study and why? Çfarë studion dhe përse?
Pse, ç’i pengonte? (“E Penguara”, fq. 79.)
Fjala pyetëse, e cila nuk ka pozicion nistor në fjalinë pyetëse, nuk mund të ketë një qëllim
të gjerë dhe qëllimi i saj bëhet më i qartë me anë të kuptimit të shprehur nga fjala pyetëse
me pozicion nistor të po kësaj fjalie211
. Pyetja që lind është: Cila fjalë pyetëse zhvendoset
në fillim të fjalisë pyetëse dhe përse?
Në gjuhën angleze, ashtu si dhe e kemi përmendur në kapitullin e parë (shih fq. 29.), kjo
shpjegohet nëpërmjet parimit “tërheqja e elementit më të afërt” 212
. Elementi kokë
tërheq elementin kokë më afër tij. Ndërsa në gjuhën shqipe përgjigjja e pyetjes ka të bëjë
me rëndësinë kuptimore që fjalët pyetëse kanë në fjali. Fjala pyetëse, me rëndësinë më të
madhe, vendoset në pozicion nistor, ndërsa pjesa tjetër e fjalëve pyetëse qëndron në fund
dhe plotësojnë të njëjtën folje. Pra, është e rëndësishme të përmendim faktin se
zhvendosja e fjalës pyetëse në gjuhën shqipe lidhet me kategorinë e fokusit. Kjo vihet re
qartë në periudhat me më shumë se një fjalë pyetëse213
.
What’s what? Çfarë është? Cila? / Cila? Çfarë është? (“Tess of the d’Ubervilles”)
What’s what like? Si është? Cila? / Cila? Si është? ( “Billy Elliot”)
Fjalitë pyetëse me më shumë se një fjalë pyetëse nuk gjejnë përdorim të gjerë në gjuhën
angleze dhe shqipe. Shembujt e gjetur në romanet, revistat e filmat janë të paktë, gjithsej
10 shembuj në gjuhën angleze. Ndërsa në gjuhën shqipe këto lloj fjalish janë akoma dhe
më të rralla në përdorim, 5 shembuj. Tipet ndërtimorë më të zakonshëm në të dyja gjuhët
janë fjalitë pyetëse në të cilat fjalët pyetëse lidhen me bashkërenditje duke formuar kështu
periudhë me bashkërenditje. Në gjuhën shqipe kemi gjithashtu periudha asidentike me
raporte kutpimore të barabarta me ato të bashkërenditjes214
.
2.2.6. Fjalitë pyetëse të shprehura me një fjalë pyetëse
Janë fjali pyetëse me një përdorim mjaft të gjerë si në anglishte dhe në shqipe. Shprehen
vetëm me një fjalë pyetëse, e cila duhet të lidhet me kumtimin sepse jashtë kumtimit ajo
është e papërcaktuar215
. Në shqipe këto i klasifikojmë si fjali pyetëse të paplota të
kontekstit apo situatës. Kjo për arsye se këto fjali kanë ndërtim gramatikor të paplotë për
shkak të mungesës së gjymtyrëve, kryesore ose të dyta, të cilat, edhe pa u shprehur bëhen
të qarta nga konteksti ose situata. Paplotësia e ndërtimit gramatikor nuk i pengon këto
fjali të shërbejnë si njësi kumtuese, përderisa mungesa formale e gjymtyrëve nuk cënon
karakterin e mbaruar e të përcaktuar kuptimor të tyre216
.
211
Comorovski, Ileana, vep. cit, fq. 676. 212
Chomsky, N., vep. cit, fq. 297. 213
Turano, Giuseppina, vep. cit, fq. 36. 214
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 440. 215
“Journal of Linguistics”, vol 57, nr.5, 2004, fq. 144. 216
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 395.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
101
Në dialog, fjalitë e paplota pyetëse mund të rimarrin një gjymtyrë të fjalisë, e cila mund të
jetë edhe një fjali pyetëse, së thënë prej bashkëbiseduesit. Kjo ndodh kur folësi reagon
ndaj përmbajtjes së kumtimit të shprehur prej bashkëbiseduesit ose një elementi të saj 217
.
A. Do you know how many people I could have married?
B. How many?
A. E di me sa njerëz do të isha martuar?
B. Sa?
A. Do you know why?
B. A: A e di pse?
A. Why?
B. B:Përse? (filmi “Billy Elliot”)
Në gjuhën angleze:
[1] Everyone in the Pope’s office froze.
‘Poisened?’ the anchorman demanded. ‘But … but how?’
[2] ‘As for whether or notthe tomb is eatherly, I do not know, but certainly it is … shall
we say differente.’
‘Different?’ Langdon said. ‘How?’ (“Angels and Demons”, fq. 360, 285.)
Në gjuhën shqipe:
[1] Në studion e Papës ngrinë të gjithë.
- Qenka helmuar? - pyeti gazetari. Dhe si?
[2] - Nuk di ta them nëse varri eshtë apo jo një varr tokësor, por pa dyshim është …
ndryshe.
- Ndryshe? – tha Langdoni i habitur. Në ç’kuptim?
(“Engjëj dhe Djaj”, fq. 288, 231.)
Një përdorim të gjerë në ligjërimin bisedor në anglishte dhe shqipe, gjen fjala pyetëse
“çfarë”. Bashkëbiseduesi nuk është i qartë dhe pyet për të marrë sqarime për
informacionin e dhënë nga folësi i parë apo për një element të tij.
Në gjuhën angleze:
[1] ‘Mr Hitzort!’ he shouted.
A young man dozing in back sat up with a start.
‘What? Me?
[2] ‘And I don’t know Rome’s churches well enou - ’ he stopped.
Vittoria looked startled. ‘What?’ (“Angels and Demons”, fq. 273, 324.)
Në gjuhën shqipe:
[1] ‘Zoti Hitzrot’ - thirri.
Një djalë që po dremiste andej nga fundi i sallës, kërceu përpjetë.
‘Çfarë? Kush? Unë?’
217
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 399.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
102
[2] - Dhe nuk e njoh Romën sa duhet, që të … - E la fjalën përgjysmë.
Vitorja sikur u habit.
- Çfarë? (“Engjëj dhe Djaj”, 222, 259.)
► Në ligjërimin bisedor, në anglishte dhe shqipe, fjalitë pyetëse të paplota që përbëhen
nga një fjalë pyetëse me një parafjalë si: Where to? What for? What with? Who with?
Who by? (Për çfarë, Me çfarë, Me kë, Nga kush etj) kanë një përdorim po aq të gjerë sa
fjalitë pyetëse që përmbajnë vetëm fjalën pyetëse: Where? Who? Why?
A. It was suggested in the press room that you did it. U tha në sallën e konferencës se ti
e bëre.
B. By who? Nga kush?
A. Have you been to sleep yet? Ke qenë në gjumë?
B. Since when? Që kur?
A. Since yesterday. Që dje.
A. I am experiencing some pain. Po kaloj ca dhimbje.
B. For how long? Sa kohë ke?
A. About a month now. Një muaj bëj tani.
A. What are you talking about? Për çfarë po flet?
B. He was arrested. Ai u arrestua.
A. For what? Për çfarë?
A. They moved him. E transferuan.
B. Where to? Ku? / Në ç’vend?
( filmi “West Wing”)
Në gjuhën angleze parafjalët mund të vendosen para ose pas fjalës pyetëse, ndërsa në
gjuhën shqipe ato vendosen vetëm para fjalës pyetëse, dhe parafjalët që përdoren janë ato
të rasës emërore, kallëzore dhe rrjedhore.
Kemi dhe një fjali pyetëse mohuese eliptike ‘Why not?’ –Pse jo?
A. I’m afraid not, sir, no. Kam frikë se jo, zotëri.
B. Why not? Pse jo?
A. Why do you have to know? Përse duhet ta dish?
B. Why not? Përse jo?
A. I don’t want to go. Nuk dua të shkoj.
B. Why not? Pse jo?
A. I can’t do the briefing? Nuk mund t’i jap unë udhëzimet
B. Why not? Përse jo? (filmi “West Wing”)
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
103
Fjalitë pyetëse të paplota në të dyja gjuhët funksionojnë si të tilla vetëm në sajë të disa
faktorëve gjuhësorë e jogjuhësorë, që i bëjnë ato të kuptueshme e kumtuese, me gjithë
plotësinë ndërtimore të tyre. Këto faktorë janë: konteksti, situata, njohuritë bashkëfolëse,
intonacioni, deri diku gjestet dhe përdorimi i shpeshtë i ndërtimeve, ku më të
rëndësishmit janë dy faktorët e parë218
. Kështu, sipas faktorëve përcaktues kemi edhe
llojet e fjalive të paplota. Ato me përdorimin me të gjerë janë fjalitë e paplota të
kontekstit e situatës. Në llojin e parë të fjalive pyetëse dallojmë fjalitë e paplota të
ligjërimit dialogjik, të cilat gjejnë përdorim të gjerë jo vetëm te fjalitë pyetëse por edhe te
përgjigjet e fjalive pyetëse të pjesshme dhe në përgjigjet e pyetjeve ku kërkohet vërtetimi
a mohimi i diçkaje për të cilën pyetet219
.
218
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 396. 219
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 397-398.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
104
2.3 Struktura sintaksore e fjalive pyetëse dyfishe, përjashtimore (alternative) në
gjuhën angleze dhe shqipe
Në gjuhën shqipe këto fjali pyetëse i quajmë pyetje dyfishe, të cilat ashtu si në gjuhën
angleze mund të jenë përjashtimore tërësore dhe përjashtimore të pjesshme. Krahasuar me
llojet e tjera të fjalive pyetëse në gjuhën angleze, si ato të pjesshme, tërësore dhe të
pagjymtyrëzueshme (‘tag), të cilat kanë një përdorim të dendur, fjalitë pyetëse
përjashtimore (alternative) nuk kanë një përdorim shumë të gjerë.
Tabela 7. Përdorimi i fjalive pyetëse dyfishe përjashtimore
Ligjërimi i shkruar
Ligjërimi i folur
Burimi Korpusi
i fjalëve
Numri i
fjalive
pyetëse
përjashtimore
Burimi
Korpusi i
fjalëve
Numri i
fjalive
pyetëse
përjashtimore
romani
“Death in
Holy Orders”
981045
fjalë
16 fjali
filmi
“West Wing”
9020 fjalë
1 fjali
romani “Tess
of the
d’Uberville”
142100
fjalë
4 fjali
filmi
“Romancë në
trenin Orient
Ekspres”
4730 fjalë
1 fjali
4 revista të
stilit shkencor
213920
fjalë
10 fjali
filmi “Billy
Elliot”
6490 fjalë
1 fjali
romani
“Angels and
Demons’
123800
fjalë
15 fjali
5 revista
“OK”
121500
fjalë
9 fjali
- - - filmi “East is
East”
10285 fjalë 3 fjali
Romani
“Engjëj dhe
djaj”
1634476
fjalë
19 fjali
revista ‘Jeta”
19800
5 fjali
2 revista
shkencore në
shqip
68088
12 fjali
revista ‘Shqip”
19760
5 fjali
romani
‘E penguara’
52824
14 fjali
revista
“Klan”
8900
0 fjali
Bazuar në materialet e përdorura për këtë studim, dalim në përfundimin se këto lloj fjalish
pyetëse përdoren më gjerë në ligjërimin e shkruar, veçanërisht në letërsinë artistike dhe
zakonisht janë fjali të përbëra (periudhë). Fjalitë pyetëse dyfishe përjashtimore shprehen përkatësisht me dy fjali a grupe fjalish me
raporte veçuese ose me dy gjymtyrë homogjene, të bashkuara mes tyre me lidhëzën ‘or’
në gjuhën angleze dhe me lidhëzat veçuese ‘apo’, rrallë ‘a’ në gjuhën shqipe. Propozohen
dy a më shume fakte, dy a më shumë elemente të thënies, ndërmjet të cilave duhet
zgjedhur vetëm njëri; realizimi i tij përjashton tjetrin a të tjerët220
.
220
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 144.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
105
Kemi dy lloje të këtyre fjalive pyetëse:
- e para ngjan me një fjali pyetëse po/jo (në shqip fjali pyetëse përjashtimore, tërësore),
dhe
- e dyta një fjali pyetëse me fjalë pyetëse (fjali pyetëse përjashtimore, e pjesshme).
[1] Are we tanning or working?
[2] Which is the greater sin? Killing one’s enemy? Or standing idle while your true love
is strangled? (“Angels and Demons”, fq. 233, 582.)
[1] Këtu kemi ardhur të punojmë apo të bëjmë rreze?
[2] Çfarë është më keq; të vrasësh armikun, apo të rrish e të vëresh se si po vrasin atë që
është dashuria jote e vertetë?
Fjalia pyetëse përjashtimore, tërësore ndryshon nga një fjali pyetëse tërësore vetëm në
intonacion. Në vend të një intonacioni ngjitës fundor, ajo përmban një pikënisje për çdo
alternativë: një ngritje intonacioni ndodh me çdo fakt apo element të propozuar, me
përjashtim në atë të fundit, në të cilën kemi një rënie të intonacionit. Kjo tregon se lista
është e plotë221
. Ndryshimi i intonacionit midis fjalive pyetëse përjashtimore, tërësore dhe
fjalive pyetëse tërësore është i rëndësishëm për arsye se anashkalimi i saj mund të çojë në
keqkuptime, ashtu siç e tregon ndryshimi midis këtyre përgjigjeve:
Përjashtimore, tërësore:
A. Do you want to come back or wait? B - Wait.
A. Do të vish përsëri apo do të presësh? B - Do të pres.
Pyetëse tërësore:
A. Do you want to come back or wait? B- No, tell him I was here.
A. Do të vish përsëri apo do të presësh? B- Jo, thuaji se kalova këtej.
Fjalitë pyetëse dyfishe, përjashtimore, të pjesshme përmbajnë dy fjali pyetëse të veçanta:
një fjali pyetëse e pjesshme e ndjekur nga një fjali pyetëse alternative eliptike e tipit të
parë; kështu që fjalia pyetëse përjashtimore [2] e sipërpërmendur mund të merret si një
version i shkurtuar i:
Which is the greater sin? Is it killing one’s enemy Or standing idle while your true love
is strangled?
Një fjali pyetëse tërësore mund të shndërrohet në një fjali pyetëse dyfishe, përjashtimore
duke i shtuar togun ‘or not’ (apo jo) ose një pjesë fjalie mohuese, e cila lidhet me pjesën
paraprijëse.
Fjali pyetëse tërësore:
Are you coming? Po vjen?
Fjali pyetëse përjashtimore:
Are you coming or not? Po vjen a jo?
Are you coming or aren’t you coming? Po vjen apo nuk po vjen? (“West Wing”)
221
Quirk, R., Greenbaum, S., vep. cit, fq. 825
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
106
Fjali pyetëse tërësore:
Is that wise? A është e zgjuar?
Fjali pyetëse përjashtimore:
Is that wise or not? A është e zgjuar apo jo?
Is that wise or isn’t that? A është e zgjuar apo nuk është e zgjuar? (“Billy Eliot”)
Struktura e një fjalie pyetëse dyfishe, përjashtimore ndjek strukturën e një fjalie
bashkërenditëse; që do të thotë dy ose tre fjali pyetëse të veçanta shkrihen kudo që të jetë
e mundur me anë të eliptikës (të treguara më poshtë me anë të kllapave). Këto lloj fjalish
pyetëse si në anglishte dhe në shqipe dalin të paplota. Kjo do të thotë se fjalitë pyetëse
përjashtimore shpesh ndeshen edhe si fjali pyetëse të paplota, eliptike; dhe kjo vjen sepse
bashkëbiseduesit priren për të shkurtuar fjalitë në gjuhën bisedore, duke menduar se
konteksti bën të mundur komunikimin, pa keqkuptime. Për të shmangur përsëritjen e të
njëjtit element apo fjali, për të pasur një rrjedhshmëri në bashkëbisedim, fjalitë pyetëse
dyfishe përjashtimore eliptike i japin dinamizëm gjuhës së folur dhe gjejnë në të një
përdorim të shpeshtë.
When will you accept a woman as ordinand or (when would you accept) a woman
priest?
Kur do të pranoni një grua si ordinand apo (kur do të pranoni një grua si) priftëreshë?
(“Death in Holy Orders”, fq. 33.)
Are we talking about congestion or (are you talking about) emissions here?
Po flasim për rëndim trafiku apo (po flasim për) lëshimin e gazit? (“Ecologist”, fq.44.)
Kur pyetet për të zgjedhur midis dy a më shumë sendeve të shpehura me gjymtyrë
homogjene, përgjigjja merr formën e një fjalie të paplotë të përbërë vetëm prej njërës nga
këto gjymtyrë.
A: Was it kind or smart? Ishte e këndshme apo e zgjuar?
B: Kind. E këndshme.
A: Did you hear or notice anything? Dëgjove apo vure re diçka?
B: I heard something. Dëgjova diçka.
( “Death in Holy Orders”, fq. 67.)
Shpesh pjesa eliptike e një fjalie pyetëse dyfishe përjashtimore vendoset brenda fjalisë së
parë pyetëse.
Do you or your clients need more convincing?
Ti apo klientët e tu duhet të binden? ( “Management Today”, fq. 15.)
Were you or your family embarrassed by his speech?
Ti apo familja jote u vu në siklet nga ai fjalim? ( “OK”, fq. 38.)
Are you or aren’t you coming?
*Po vjen apo nuk po vjen?
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
107
* Në gjuhën shqipe, kur foljet janë gjymtyrë homogjene, eliptika nuk është e mundur. Siç
e tregojmë dhe në shembullin më sipër, të dyja gjymtyrët homogjene duhet të jepen të
plota. Ku nuk ka gjymtyrë të përsëritura, eliptika nuk është e mundur. Kështu që, fjalia e
dytë pyetëse shfaqet në formën e saj të plotë.
Fjalitë pyetëse dyfishe, përjashtimore, tërësore apo dhe të pjesshme mund të vijnë si fjali
të bashkërenditura me marrëdhënie veçuese, të cilat japin dy a më shumë dukuri, fakte,
ngjarje që përjashtojnë njëra-tjetrën. Këto struktura fjalish mund të përfshijnë dy a më
shumë fjali të bashkërenditura në një varg të hapët. Karakteristik është edhe paralelizmi
strukturor i fjalive me pozicione të njëjta të gjymtyrëve të njëllojta. Fjalia e fundit e
numërimit përjashtimor në gjuhën shqipe mbyllet nga lidhëza veçuese e pyetjes apo dhe
rrallë me lidhëzën a222
. Plani kohor i këtyre fjalive është i njëjtë.
What scenario seems more likely to you-that a four hundred year old satanic cult
has resurfaced with an advanced weapon of mass destruction, or that some
prankster at CERN is trying to disrupt a sacred Vatican event with a well-executed
fraud? (“Angels and Demons”, fq.159.)
Sipas mendimit tuaj, cili është skenari me i mundshëm? Që nje sekt satanik i para
katër shekujve të ketë nxjerrë përsëri krye, i armatosur me një teknologji të re, apo
që ndonjë qyfyrexhi i CERN-it është duke u përpjekur të sabotojë një ngjarje të
shenjtë të Vatikanit me një rreng të menduar deri ne një? (“Engjëj dhe Djaj”, fq.
130.)
Cila është hera e fundit që ke qenë në kinema apo ke ndjekur një shfaqje? (“Monitor”,
fq.72.)
Jeni përfshirë ndonjëherë në fushata humanitare, apo keni mbështetur ndonjëherë këto
lloj iniciativash? (“Jeta”, fq. 33.)
Gjithashtu, fjalitë pyetëse përjashtimore mund të japin raporte veçuese edhe nëpërmjet
gjymtyrëve homogjene me raporte veçuese, të cilat shprehin nocione zakonisht të
papajtueshme, që përjashtojnë njëra tjetrën plotësisht a pjesërisht223
. Gjymtyrët
homogjene si në anglishte dhe në shqipe bashkohen përgjithësisht me lidhëza
bashkërenditëse veçuese. Mund të bashkërenditen dhe asidentikisht kur kemi më shumë
se dy gjymtyrë, ku gjymtyra e fundit lidhet me lidhëz. Në gjuhën shqipe për pyetjet
përdoret apo, kur është fjala për zgjedhje objektesh, veprimesh, tiparesh, rrethanash të
kundërta, të kundërvëna a të ndryshme. Në gjuhën letrare ajo po përdoret gjithnjë e më
shumë edhe në rastet e tjera, në vend të lidhëzave ose, a224
.
Ishte sinqeritet apo kërcënim?
Ç’vegla, helika apo flatra?
E do heshtën dy pëllëmbë apo dymbëdhjetë pëllëmbë më të gjatë, se kështu ia
bën gropën më mirë kundërshtarit?
Kishte a s’kishte pakt të fshehtë?
222
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 475. 223
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 302-303. 224
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 304.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
108
Kush nga ju të dy nuk e mbajti premtimin, ajo apo ti?
(“E Penguara”, fq. 56, 90, 93, 196, 121.)
Këto fjali pyetëse në gjuhën shqipe mund të kenë një fjali të karakterit përgjithësues, e
cila pasohet nga alternativat dhe lidhet me to me lidhje asidentike sqaruese225
:
Ti the: memografia apo më bënë veshët? (“E Penguara”, fq. 104.)
Nocionet e dhëna prej gjymtyrëve homogjene veçuese janë përgjithësisht të kundërta, të
kundërvëna ose të ndryshme nga njëra tjetra nga ndonjë pikëpamje. Ndër to një vend të
veçantë zënë nocionet logjikisht të papajtueshme, të shprehura qoftë me fjalë antonime a
të kundërta, qoftë me kundërvënie të paraqitjeve mohuese a pohuese të të njëjtit
nocion226
.
Did that make life easier or more difficult? (“OK”, fq. 54.)
A bënte kjo jetën më të lehtë apo më të vështirë?
Did anyone go near or into church? (“Death in Holy Orders”, fq. 86)
A shkoi njeri afër apo brenda në kishë?
Were they in a bag or did you carry them unwrapped? (“Death in Holy Orders”, fq.
227)
Ishin në çantë apo i mbajte të papaketuara?
Do you want it or not? E do apo jo? (“East is East”)
How do you know if you’re honoring your father or not? (“West Wing”)
Nga e di në po e nderon babain tënd apo jo?
Ngyrimi i përjashtimit lidhet ngushtë me kuptimin e supozimit e të kushtit. Brendia e
fjalisë së parë, në fjalitë me bashkërenditje veçuse, tregon se ajo përbën edhe një nga
variantet e veprimeve a të ngjarjeve të mundshme. Pas mosrealizimit të brendisë së fjalisë
së parë, shfaqet varianti i dytë i alternativës227
.
*** Duke qenë se fjalitë pyetëse gjejnë një përdorim shumë herë më të gjerë në ligjërimin e
folur se në atë të shkruar, ato dëshmojnë natyrën dinamike të dialogut. Në dilog gjejmë si
fjali pyetëse tërësore dhe ato të pjesshme. Megjithatë, shumë prej këtyre fjalive pyetëse i
gjejmë të paplota apo dhe të pagjymtyrëzueshme.
225
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 475. 226
Quirk, R., Greenbaum, S., vep. cit, fq. 827. 227
Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M., vep. cit, fq. 303.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
109
KAPITULLI III
FJALITË PYETËSE NË PROCESIN E MËSIMDHËNIES
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
110
3.1 Mënyrat e paraqitjes dhe praktikimit të tri llojeve të fjalive pyetëse në gjuhën
angleze me nxënësit shqiptarë.
Roli i shpjegimit dhe paraqitjes së strukturave gramatikore në pedagogjinë e gjuhës së
huaj ka qenë në themel të kërkimeve të shumta për mësimin e gjuhës së huaj dhe
gjithmonë ka ngjallur debate midis gjuhëtarëve228
. Por ajo që dihet me siguri është
rëndësia që zë njohja e mënyrave të pranëvënies dhe kombinimit të përbërësve të gjuhës
dhe kategorizimi i tyre në procesin e nxënies së gjuhës së huaj. Kjo njohuri specifike
mund të paraqitet si një numër rregullash që kuptohen si një numër parimesh të thjeshta
për të ndërtuar njësi më të mëdha përbërësish nga njësi më të vogla dhe të japin
informacion mbi rendin e fjalëve në një njësi sintaksore dhe kategoritë e tyre.
Studuesit e gjuhës shprehin interes lidhur me arsyetimin se si zhvillohet sistemi sintaksor
te nxënësit: pse disa rregulla përvetësohen më parë se disa të tjera dhe pse disa mbeten të
vështira edhe për nxënësit e nivelit të përparuar të gjuhës së huaj. Kjo shpesh
konsiderohet një problem që lidhet me zhvillimin e sistemit gjuhësor të nxënësit.
Supozimi i bërë këtu lidhet me faktin se përvetësimi i njohurive sintaksore është parë më
së miri si pasojë e njohurive gjuhësore të pavetëdijshme të nxënësve, ku përfaqësime të
disa strukturave sintaksore formësohen para disa të tjerave229
.
Edhe pse është provuar se përftimi i Gj2 pasqyron në një farë mënyre të njëjtat faza të
zhvillimit sikundër Gj1 (Long 1983, Krashen 1985; Swain 1985; Pica 1992), hulumtime
të shumta demonstrojnë në të njëjtën kohë se edhe ekspozimi ndaj gjuhës së huaj nuk
garanton arritjen e niveleve të larta të kompetencës dhe performancës gjuhësore te
nxënësit. Rrjedhimisht, paraqitja dhe shpjegimi i strukturës gramatikore janë risjellë në
epiqendër të orës së mësimit të gjuhës së huaj. Është pranuar gjerësisht se, pa
nënvlerësuar këtu rolin e bartjes së mesazhit, shpjegimi i çështjeve gramatikore duhet të
bëhet një pjesë jetike e praktikave në klasë (White 1987, Ellis 1993, 2006; VanPatten
2004a, b). Pavarësisht faktit se shumë gjuhëtarë bien dakord lidhur me rëndësinë e
shpjegimit të strukturave gramatikore, ka shumë diksutime përsa i përket rolit të
shpjegimit deduktiv, përzgjedhjes së strukturave, llojit të metodës së shpjegimit,
kohëzgjatjes së saj dhe intensitetit.
Zhvillimi i orës së mësimit në gjuhën e huaj përfshin përdorimin e vazhdueshëm të kësaj
gjuhe (Gjj2), çka parashikon një minimizim të përdorimit të Gj1. Kjo vjen për shkak se
përdorimi i Gj2 çon në zhvillimin e aftësive komunikuese të nxënësit. Kalimet e shpeshta
nga ana e mësuesit nga Gj1 në Gj2 dhe anasjelltas kufizojnë mundësinë për të pasur një
dëgjim të pandërprerë në Gj2, një dukuri që ndikon jo vetëm në zhdërvjelltësinë e
nxënësve për të komunikur në Gj2 por edhe mospërdorimin e saj.
Nëse shpjegimi i një çështjeje gramatikore është shumë i detajuar, sidomos në një nivel
fillestarësh, është e udhës që të përdoret gjuha amtare (Gj1) pasi vetë ndërlikimi që kjo
çështje gramatikore shfaq e bën atë më të vështirë për t’u kuptuar nga nxënësit në gjuhën
e huaj (Gj2). Gjithashtu, nëse kjo çështje gramatikore kërkon përkufizimin e rregullave,
rekomandohet që shpjegimi në këtë rast të bëhet në Gj1 duke qenë se sipas Sharwood
Smith-it230
ka gjasë që shumë pak nxënës mund ta ndiejnë veten të aftë për ta dhënë
228
Mystkowska-Wiertelak A., Pawlak M., “Production-Oriented and Comprehension-Based Grammar
Teaching in the Foreign Language Classroom, Second Language Learning and Teaching”, DOI:
10.1007/978-3-642-20856-0_2, _ Springer-Verlag Berlin Heidelberg , 2012, fq. 30. 229
Hawkins Roger, “Second language syntax. A generative introduction”, Blackwell, 2001, fq. 2. 230
Marrë nga Swarbric Ann, “Teaching modern languages”, Open Univesity, 1994, fq. 115.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
111
përkufizimin e këtyre rregullave në gjuhën e huaj. Smith231
e konsideron nevojën për ‘të
dhënë shkurtimisht dhe në mënyrë jo të drejtpërdrejtë’ një teknikë që ndihmon në
shpjegimin e çështjeve gramatikore më lehtë . Ndërsa Rutherford 232
shton mundësi të
tjera përdorimi, si ‘krahasimi i strukturave përkatëse të të dyja gjuhëve’.
Duke qenë se është shumë e rëndësishme të kemi një shpjegim sa më të qartë të çështjeve
gramatikore, gjë që mund të jetë e vështirë apo ndoshta e pamundur të bëhet në Gj2,
mund të jetë e nevojshme një praktikim i mëtejshëm i strukturës gramatikore në Gj1, por
brenda një kohe të përcaktuar, e cila mendohet të jetë koha e bashkëbisedimit në Gj1.
Është një hapësirë kohore gjatë të cilës studentët mund të konfirmojnë dhe/apo qartësojnë
atë çfarë kanë kuptuar nëpërmjet pyetjeve dhe diskutimeve. Mund të përfshihen gjithashtu
ushtrime që kanë për qëllim të zgjidhin problemet e shfaqura. Corder233
e konsideron këtë
veprimtari të rëndësishme me qëllim evidentimin e këndvështrimeve të ndryshme që
nxënësit kanë në lidhje me çështjen gramatikore në diskutim dhe si një mënyrë që synon
të shmangë gabimet që vijnë si pasojë e mbipërgjithësimit.
Megjithtatë, koha e përcaktuar për të diskutuar në Gj1, ndoshta një kohë prej 10 minutash
në fund të orës së mësimit, duhet të merret e shkëputur nga përdorimi i Gj2 gjatë pjesës së
mbetur kohore, duke shmangur në këtë mënyrë pengesën që ajo mund të sjellë për
zhvillimin e bashkëbisedimit dhe aftësisë së të kuptuarit në Gj2. Është e rëndësishme që
brenda këtij minutazhi të përfshihen edhe diskutime mbi aspekte të tjera të mësimit (p.sh.
kulturë) të cilat kërkojnë një arsyetim më të thellë nga nxënësi.
Shpjegimi dhe paraqitja e strukturave gramatikore shihet si një mënyrë për të rritur
ndërgjegjësimin e nxënësit për tiparet gramatikore të gjuhës. Ndryshe nga qasjet
tradicionale për mësimin e gramatikës, të cilat kanë për qëllim të rrënjosin strukturat e
sakta gramatikore dhe shprehitë në mënyrë direkte, kjo qasje ndihmon në përvetësimin e
gjuhës së huaj në mënyrë indirekte. Studiuesi i parë që përkufizoi qasjen e
ndërgjegjësimit është Sharwood-Smith (1981), bazauar në teorinë e Krashen (Monitor
Theory) ), e cila hedh poshtë hipotezën se ekziston ‘një ndarje e dukshme midis të
mësuarit të vetëdijshëm dhe përftimit të pavetëdijshëm’. Rutherford dhe Sharwood-Smith
(1988) e përkufizojnë qasjen e ndërgjegjësimit si një qasje që përqafon një vazhdimësi,
duke filluar nga rritja intensive e ndërgjegjësimit nëpërmjet artikulimit të rolit pedagogjik
deri te ekspozimi i nxënësit ndaj strukturave të veçanta gramatikore234
.
Pra, një kombinim i të dyja metodave të shpjegimit si induktive dhe deduktive do të ishte
mënyra më e mirë për të pasur shpjegime efikase të çështjeve gramatikore.
Corder235
e zgjeron këtë strategji duke thënë:
‘Fakti që ne dimë shumë pak për përpunimin psikologjik të të nxënit të një gjuhe të huaj,
si në aspektin teorik dhe në atë praktik, tregon se kombinimi i metodës induktive me atë
deduktive na jep rezultatet më të dobishme.’ Ai e shikon këtë mënyrë si një metodë
231
Marrë nga Swarbric Ann, vep. cit, fq. 116. 232
Rutherford, W., Smith M. Sh., “Grammar and Second Language Teaching. New York: Newbury, 1988,
fq. 247. 233
Corder, S.Pit, ‘Pedagogic Grammars’ In William Rutherford, et al. (eds), Grammar and Second
Language Teaching. New York: Newbury, 1988, fq.133. 234
Rutherford, W.E., Sharwood Smith, M. “Grammar and Second Language Teaching:A Book of
Readings”, New York: Newbury House Publishers, fq. 3, 1988. 235
Corder, S.Pit, ‘Pedagogic Grammars’ In William Rutherford, et al. (eds), Grammar and Second
Language Teaching. New York: Newbury, 1988, fq.125.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
112
‘induktive të drejtuar’ pasi sipas tij të nxënit përbën një proces induktiv, të shoqëruar me
një shpjegim.
Brown236
gjithashtu e vlerëson teknikën e kombinimit të të dy metodave të shpjegimit.
‘Nuk ka vlerë të rrisim debatin që ka ekzistuar prej kaq e kaq vitesh mbi çështjen
‘metoda induktive përkundrejt asaj deduktive’ në procesin e nxënies së një gjuhe të huaj.
Nuk është më çështja “o gjithçka o asgjë”; deri diku, të dyja metodat e të nxënit janë
domosdoshmërisht të nevojshme’.
Sipas tij, kjo metodë e kombinuar e të nxënit mund të shkaktojë probleme me përdorimin
e gjuhës së huaj për qëllime kominikuese në klasë. Të ndikuar nga rregullat e të nxënit,
mësuesit e gjuhëve të huaja kombinojnë shpjegimin në Gj1 me praktikën në Gj2. Metoda
mund të duket shumë frytdhënëse për sa i përket nxitjes së diskutimit të studentëve për të
përvetësuar sa më mirë strukturat gramatikore, por a është diskutimi në gjuhën amtare i
dëshirueshëm, duke qenë se është një orë mësimi në një gjuhë të huaj e cila ka përparësi
përvetësimin e gjuhës për qëllim komunikimi dhe jo përftimin e njohurive gramatikore?
Procesi i të nxënit në gjuhën amtare në lëndët e tjera si matematikë, bilologji, fizikë mund
të jetë diçka e mirë, por kjo nuk nënkupton se është mënyra më e mirë për të përvetësuar
një gjuhë të huaj.
Ndodh që një orë mësimi në gjuhë të huaj të humbë përparësinë që ka. Në një orë mësimi
të ndjekur në shkollën nëntëvjeçare ‘Naim Frashëri’ (Tiranë) mësuesi iu kërkon nxënësve
‘të shpjegojnë ndryshimin midis fjalive pyetëse, që ata krijuan, me fjalitë dëftore’. Duke
marrë parasysh faktin se nxënësit i krijuan fjalitë me gojë dhe duke qenë nivel fillestar,
ata kanë mangësi në formimin e fjalive pyetëse. Shpjegimi i mëtejshëm nga nxënësi
domosdoshmërisht do të bëhet në Gj1, çka bën që përdorimi i Gj2 të humbasë rëndësinë e
saj. Për rrjedhojë, gjuha e huaj përdoret te ushtrimet, ndërsa gjuha amtare përdoret për
qëllime komunikuese, çka nënkupton se duke qenë se nuk kemi një përdorim të
mjaftueshëm të Gj2, nxënësit hasin vështirësi në përdorimin e saj për qëllime
komunikuese.
Ndërsa në një orë tjetër mësimi, po në të njëjtën shkollë (klasa e gjashtë), ndërsa nxënësit
praktikojnë fjalitë pyetëse të pjesshme, mësuesi ndihmon dhe shpjegon paqartësitë e
ndryshme që nxënësit kanë në lidhje me strukturën e fjalisë pyetëse të pjesshme. Është
pikërisht ky moment gjatë orës së mësimit që nxënësit, të cilët e kanë të paqartë
strukturën e fjalisë pyetëse në gjuhën angleze, mund të bëjnë pyetje specifike. Sikundër
përmendëm më sipër, diskutimi bëhet në Gj1, kjo për shkak të nivelit që nxënësit kanë në
këtë gjuhë. Kështu, në kohën kur nxënësit njihen me strukturën e fjalive pyetëse, njohuria
e pakët gjuhësore që ata kanë për gjuhën e huaj nuk i lejon të shprehen apo bëjnë pyetje të
caktuara në Gj2.
Nevojat njohëse të nxënësve janë shumë të rëndësishme, por ato duhet të plotësohen
nëpërmjet përdorimit të gjuhës së huaj. Nëse mësuesi flet në Gj1, shpesh duke e
shoqëruar komunikimin me shpjegim të një çështjeje të caktuar gramatikore, ai përdor
metodën deduktive, e cila rrjedhimisht çon në një bashkëbisedim më të madh në gjuhën
amtare. Veprimtaritë mësimore të cilat kërkojnë bashkëbisedim me nxënësit, por i
tejkalojnë njohuritë që ata kanë në atë gjuhë të huaj, çojnë në një përdorim më të madh të
Gj1. Në vend të përdorimit të njëkohshëm të Gj1 dhe Gj2, një mjedis ku gjatë orës së
236
Marrë nga Swarbric Ann, vep. cit, fq. 119.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
113
mësimit mbizotëron Gj2 dhe ku çështje të caktuara gramatikore shpjegohen në Gj2,
kontribuon në përftimin e gjuhës së huaj nga nxënësit.
Gjatë shekujve të fundit, ‘arkitektët’237
e metodave të mësimdhënies së gjuhës kanë qenë
të shqetësuar për sa i përket dy qëndrimeve bazë që kanë lidhje me strukturimin e
gramatikës:
1. A duhet që metodat e mësimdhënies t’i përmbahen kurikulave?
2. A duhet të japim një paraqitje të hollësishme të strukturave gramatikore?
Qasjet e ndryshme ndaj këtyre çështjeve ndihmojnë në evidentimin e ndryshimeve që
ekzistojnë midis metodave të ndryshme të mësimdhënies. Historia e metodave të
mësimdhënies është në fakt historia e zhvillimit të mendimit mbi vendin që zë paraqitja e
strukturave gramatikore në mësimin e gjuhës së huaj.
Deklarata e Noam Chomsky-it në vitet ‘60 se ‘gjuha nuk është një sjellje në formë
shprehije, por një aftësi e lindur njerëzore’238
, solli një rivlerësim të një prej praktikave të
mësimdhënies, e cila është ajo e të nxënit nëpërmjet përsëritjes. Sipas tij disa prej
rregullave universale lindin me njeriun. Ideja e një gramatike universale, e lindur
ndihmon për të shpjeguar ngjashmëritë në fazat e procesit të të nxënit të gjuhës amtare
dhe të gjuhës së huaj. Kjo shpjegon përse një fëmijë anglez, shqiptar apo italian kalon në
fazën e ‘You like this?’ përpara se të arrijë te faza e formulimit të saktë ‘Do you like this?’
Këndvështrimi i Noam Chomsky-it solli mendimin e Krashen-it239
, se rregullat formale
ishin të panevojshme. Krashen solli një metodë tjetër të mësimdhënies, që është Metoda
Natyrale. Çështjet dhe rregullat gramatikore nuk janë pjesë e programit mësimor të
gjuhës së huaj të kësaj metode. Gramatika, sipas tij, nuk ka lidhje me mësimin e një gjuhe
të huaj dhe nxënësit janë të ekspozuar ndaj një sasie të madhe njohurish gjuhësore.
Zhvillimet e viteve 70 sollën Mësimdhënien e Gjuhës për Qëllime Komunikuese240
, e cila
erdhi si rrjedhojë e zhvillimeve në shkencën e re të sociolinguistikës dhe si rrjedhojë e
mendimit se aftësia komunikuese nuk mbështetet vetëm në njohjen e rregullave
gramatikore. Megjithatë, kjo metodë nuk e hedh poshtë mësimdhënien e strukturave dhe
rregullave gramatikore. Chomsky dëshmon se gjuha udhëhiqet nga rregullat, dhe kjo u
tregon teoricientëve të metodës së mësimdhënies së gjuhës për qëllime komunikuese se,
pavarësisht nga gjithçka, dhënia e rregullave ndihmon në procesin e nxënies së gjuhës së
huaj. Kjo ide e Chomsky-it gjen mbështjetje nga metoda e Mësimdhënies se Gjuhës për
Qëllime Komunikuese, e cila e përdori në ndërtimin e teknikave të saj të mësimdhënies.
Rregullat gramatikore rishfaqen menjëherë në tekstet e gjuhës së huaj dhe në orët e
mësimit kemi shpjegim të strukturave gramatikore. Por rishfaqja e tyre është në funksion
të përvetësimit të gjuhës për qëllime komunikuese. Kjo paraqitje e rregullave dhe
strukturave gramatikore synon zbatimin praktik të tyre gjatë përdorimit të gjuhës me
qëllim arritjen e funksionit të tyre. Për shembull, nëse sipas metodës së gramatikës
përkthimore gjatë shpjegimit të fjalisë pyetëse jepet forma dhe struktura e saj, sipas
metodës mësimdhënia e gjuhës për qëllime komunikuese fjalia pyetëse del në situata të
ndryshme për të shprehur funksionet e gjuhës.
Shall we go to the cinema? (sugjerim)
237
Marrë nga Thornbury Scott, “How to teach grammar”, Longman, 1999, fq. 13 238
Marrë nga Thornbury S., vep. cit, fq. 19. 239
Krashen, Stephen, “Principles and practice in second language acquisition”, New York: Pergamon
Press, 1982, fq. 9-32. 240
Thornbury S., vep. cit, fq. 21.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
114
Shall I open the door? (ofertë)
Would you like to have a drink? (ofertë)
Për të bërë një përmbledhje të asaj që kemi trajtuar deri tani: pyetjes së parë të bërë më
sipër (A duhet që metodat e mësimdhënies t’i përmbahen kurikulave?) shumë metoda të
mësimdhënies së gjuhës deri në vitet 70 i janë përgjigjur po. Rëndësia që programet
mësimore të gjuhës së huaj i japin shpjegimit të strukturave gramatikore ndryshon nga
metoda në metodë. Deri me shfaqjen e metodës mësimdhënia e gjuhës për qëllime
komunikuese, e cila bazohet te funksioni dhe forma, programet mësimore bazoheshin
kryesisht te shpjegimi i strukturave gramatikore.
Për sa i përket pyetjes së dytë (A duhet të japim një paraqitje të hollësishme të strukturave
gramatikore?) ka një ndarje të qartë midis metodave që shqyrtojnë procesin e përftimit të
gjuhës së huaj, si metoda e drejtpërdrejtë dhe metoda natyrale, dhe atyre, si gramatika
përkthimore, të cilat e shohin përftimin e gjuhës së huaj më shumë si një proces të
zhvillimit intelektual. Dy metodat e para nuk e pranojnë mësimdhënien e strukturave
gramatikore, ndërsa e fundit i jep përparësi shpjegimit të rregullave gramatikore. Përftimi
i rregullave gramatikore nga nxënësit vjen në varësi të mënyrës së shpjegimit të këtyre
rregullave. Në metodën gramatika përkthimore, rregullat thjesht i shpjegohen nxënësve,
të cilët i zbatojnë ato në shembujt e dhënë (metoda deduktive). Metoda të tjera, duke
përfshirë, metodën e mësimdhënies së gjuhës për qëllime komunikuese, shpesh kërkojnë
që nxënësit të studiojnë shembujt me qëllim formulimin e rregullave nga vetë ata (metoda
induktive).
Rëndësinë e shpjegimit të strukturave gramatikore për secilën prej metodave të
mësimdhënies, mund ta shprehim nëpërmjet grafikut të mëposhtëm:
Aspak E gjitha
gramatikë gramatikë
Metoda Natyrale Audiolinguizmi Gramatika
Metoda e Mësimdhënies Metoda e Drejtëpërdrejtë Përkthimore
së gjuhës pë qëllime komunikuese
3.1.1 Procesi i të nxënit në gjuhën amtare
Ka rëndësi të përmendim faktin se lidhur me përftimin e gjuhës amtare, shkalla e
ngjashmërisë së gjuhës dhe strukturave të përdorura prej fëmijëve në mbarë botën kur ata
fillojnë të flasin është e lartë. Studiues të ndryshëm kanë përshkruar zhvillimet e gjuhës
në lidhje me shumë aspekte të përftimit të gjuhës amtare241
. Ndërsa fëmijët nga mosha 1
vjeç e gjysmë deri në tre vjeç zhvillojnë aftësinë e tyre për të komunikuar, kemi struktura
të cilat mendohet të hasen gjatë zhvillimit të njohurive gjuhësore. Këto struktura
përshkruhen bazuar te ‘fazat e zhvillimit’242
. Deri diku këto faza të përftimit të gjuhës
lidhen me zhvillimin konjitiv të fëmijëve. Në raste të tjera, fazat e zhvillimit reflektojnë
përsosjen graduale të elementëve gjuhësorë për të shprehur mendime të cilat kanë qenë
pjesë e aftësisë së të kuptuarit konjitiv të fëmijës për një periudhë të gjatë kohore.
241
Cook, Vivian, “Second Language Learning and Language Teaching”, London: Arnold, 2008, fq. 33. 242
Brown, Roger, “A First Language”, Cambridge: Harvard University Press, 1973, fq. 84.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
115
Vështirësia për të mësuar sistemet komplekse të gjuhës, të cilat kërkojnë një përpjekje më
të madhe gjuhësore, jepet në fazat e zhvillimit. Ka një vijueshmëri në mënyrën sesi
fëmijët mësojnë të formulojnë pyetjet dhe rendi në të cilën shfaqen fjalët pyetëse është i
parashikueshëm243
. Zakonisht, fjala e parë pyetëse që përdoret nga fëmijët angleze është
fjala ‘çfarë’. Fëmijët mësojnë ta thonë këtë fjalë (në gjuhën angleze ‘Whassat?’) përpara
se të mësojnë se ka dhe forma të tjera, si Çfarë është ajo? Çfarë janë këto? (‘What is
that? What are those?’). Shumë shpejt, pas fjalës ‘çfarë’ shfaqen ‘ku’ dhe ‘kush’. Ndërsa
fëmijët shqiptarë fillojnë me fjalën pyetëse ‘ku’ (Ku e?) dhe më pas vijojnë me ‘çfarë’
dhe ‘kush’.
Fëmijët e perceptojnë botën nëpërmjet identifikimit të njerëzve, objekteve dhe
vendodhjes së tyre. Ndërkaq, kur fëmijët sapo kanë filluar të mësojnë të flasin gjuhën,
pyetjet Ku është mami? (Where is Mommy?) apo Kush është ai/ajo? (Who is that?) janë
modelet që të rriturit përdorin me ta. Fjala pyetëse ‘pse’ shfaqet kur fëmija është duke
mbushur tre vjeç dhe bëhet një prej fjalëve më të preferuara për një apo dy vitet e
ardhshme. Fëmijët bëjnë një mori pyetjesh që fillojnë me fjalën pyetëse ‘pse’ dhe kjo vjen
si rrjedhojë e faktit se ata janë në dijeni të faktit se kjo fjalë kaq e vogël bën që të rriturit
të marrin pjesë në bashkëbisedim, për shembull, Pse i ka ajo zonjusha flokët blu? (Why
that lady has dark blue hair?)
Dhe për ta rrokur këtë tërësi, kur fëmija është në gjendje të perceptojë sensin e kohës dhe
të mënyrës, shfaqen fjalët pyetëse ‘si’ dhe ‘kur’. Ndryshe nga pyetjet me fjalët pyetëse
‘çfarë, ku’ dhe ‘kush’, ato me me fjalët pyetëse ‘përse, kur’ dhe ‘si’ janë pyetje të vështira
dhe fëmijët jo gjithmonë e kuptojnë përgjigjen që ata marrin për këto pyetje.
Child: When can we go outside? Fëmija: Kur mund të dalim jashtë?
Mother: In about five minutes. Nëna: Për rreth pesë minuta.
Child: 1-2-2-4-5!! Can we go now? Fëmija: 1-2-3-4-5!! A mund të shkojmë tani?
Aftësia për të përdorur këto fjalë pyetëse ka të bëjë pjesërisht me zhvillimin konjitiv të
fëmijës. Për këtë arsye, nuk është çudi që kemi vijueshmëri në fazat244
e tyre të të nxënit
të gjuhës, veçanërisht kur flasim për përftimin e rendit në fjalitë pyetëse. Ky zhvillim nuk
bazohet te mësimi i kuptimeve të reja, por te nxënia e formave të ndryshme gjuhësore për
të shprehur kuptime që tashmë dihen.
Faza 1
Pyetjet e para të fëmijëve përbëhen nga një fjalë e vetme, apo nga fjali të thjeshta me dy
apo tre fjalë dhe me një intonacion ngjitës.
Cookie? Mummy book? ( Biskotë? Mami libër?)
Në të njëjtën kohë ata mund të thonë disa fjali pyetëse të sakta. Dhe kjo ndodh pasi ato
janë mësuar si formulime të gatshme:
Where’s Daddy? (Ku është babi?)
What’s that? (Çfarë është ajo?)
243
Brown, Roger, vep. cit, fq. 87. 244
Lightbown, Patsy M., Spada Nina, ‘How languages are learned’, Oxford University Press, 2006, fq. 85.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
116
Faza 2
Kemi një zhvillim të aftësisë për të drejtuar pyetje edhe pse strukturat e këtyre pyetjeve
ndodh që nuk janë të sakta nga ana gjuhësore. Përdoret rendi i fjalive dëftore por me
intonacion ngjitës.
You like this? (Të pëlqen kjo?)
I have some? (Të marr ca?)
Fëmijët vazhdojnë të përdorin formulime të gatshme si “Çfarë është ajo? ”, të shoqëruara
nga pyetje të formuluara nga vetë ata.
Faza 3
Kemi një perceptim më të saktë të strukturës së fjalisë pyetëse, duke e dalluar atë nga një
fjali dëftore.
Can I go? (A mund të shkoj?)
Are you happy? (A je i/e lumtur?)
Tre fazat e para të formulimit të fjalive pyetëse janë të njëjta si për gjuhën angleze dhe atë
shqipe. Megjithëse shumë prej fjalive pyetëse në fazën e tretë kanë ngjashmëri me ato të
të rriturve në gjuhën angleze, ato mund të jenë të sakta për një arsye të gabuar. Në këtë
veshtrim, strukturat analizohen duke u nisur nga prirjet që ka vetë fëmija për të formuluar
një rregull gramatikor. Kjo fazë emërtohet ‘vendosja në pozicion nistor’245
, duke qenë se
rregulli gramatikor që fëmijët arrijnë të formulojnë për strukturën e fjalisë pyetëse është
‘vendosja e një folje apo fjale pyetëse në fillim të fjalisë dhe pjesa tjetër e fjalisë jepet me
rendin e një fjalie dëftore’.
Is the teddy is tired? (Është arushi është i lodhur?)
Do I can have a cookie? (A kam mund një biskotë?)
Why you don’t have one? ( folja ndihmëse duhet të jetë përpara kryefjalës ‘Why don’t
you ...-Përse nuk merr një?)
Why you catched it? (kemi mungesë të foljes ndihmëse ‘Why did you catch it?-Përse e
kape?)
Në fjalitë pyetëse tërësore në gjuhën angleze fëmijët mjaftohen thjesht me vendosjen e një
folje ndihmëse në fillim të fjalisë, duke mos e ndryshuar pjesën tjetër të saj dhe në të
njëjtën kohë nuk i japin rëndësi përzgjedhjes së duhur të foljes ndihmëse. Edhe me fjalitë
pyetëse të pjesshme fëmijët ndjekin pothuajse të njëjtin rregull, vendosin në pozicion
nistor fjalën pyetëse dhe rendi i fjalëvë në pjesën tjetër të fjalisë nuk ndryshon, çka
rezulton në mungesë të inversionit. Kjo përbën vështirësi vetëm në gjuhën angleze dhe jo
në atë shqipe, pasi në gjuhën shqipe për formulimin e fjalisë pyetëse nuk kemi vetëm
zhvendosjen e foljes ndihmëse por të të gjithë grupit foljor, dhe shpesh kryefjala mungon.
Nga kjo pikëpamje, një fëmije nuk i nevojitet njohja e përmbajtjes së strukturës së grupit
foljor.
Randall ( 2 vjeç e 9 muaj) bëri këto pyetje në situata të ndryshme gjatë ditës246
: Are dogs can wiggle their tails?
Are those are my boots?
245
Lightbown, Patsy M., Spada Nina, vep. cit, fq. 86. 246
Lightbown, Patsy M., Spada Nina, vep. cit, fq. 87.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
117
Are this is hot?
Sipas Randall, formulimi i pyetjeve nënkutpon zhvendosjen e foljes ‘are’ (je, jemi, jeni,
janë) në fillim të fjalisë.
Shembujt më sipër, të artikuluar nga fëmijë, na japin një panoramë të procesit të nxënies
së gjuhës angleze. Por, nëse do të krahasojmë procesin e të nxënit të fjalive pyetëse në
gjuhën angleze dhe shqipe, do të binim dakord se vetëm imitimi dhe praktika nuk mund të
na shpjegojnë disa prej formulimeve të fëmijëve. Ato nuk janë thjesht imitime apo
përsëritje të ligjërimit nga të rriturit. Fëmijët mësojnë struktura të caktuara dhe pastaj i
përgjithësojnë ato në kontekste të reja. Fjalitë e tyre të reja zakonisht janë të kuptueshme
dhe të sakta. Për rrjedhojë, mund të themi se ‘fëmija krijon duke marrë hua, por ky
huazim nuk është kopje uniforme, sepse çdo imitm, duke kaluar në filtrin e vetë fëmijës,
bën një përzgjedhje dhe i jep një shmangie krijuese në raport me modelin, disa pjesë të të
cilit edhe mënjanohen, të tjera ripunohen apo ndryshohen gjerësisht’247
.
Faza 4
Në fazën e katërt kemi përvetësim të strukturës së fjalisë pyetëse, çka do të thotë se
fëmijët arrijnë ta transformojnë një fjali dëftore në pyetëse nëpërmjet inversionit
kryefjalë-folje ndihmëse. Fjalitë pyetëse janë njësoj për të dyja gjuhët, përveç faktit se në
gjuhën angleze kemi shumëllojshmëri foljesh ndihmëse, të cilat shfaqen përpara
kryefjalës.
Are you going to play with me? (A do të luash me mua?)
Në gjuhën angleze, në këtë fazë fëmijët kanë arritur të përvetësojnë rregullën e shtimit të
foljes ndihmëse ‘do’ për formimin e fjalive pyetëse.
Do dogs like ice cream? (I pëlqejnë qentë akulloret?)
Megjithatë ështe me rëndësi të vëmë në dukje se, në gjuhën angleze edhe pse në këtë fazë
fëmijët kanë përvetësuar rregullin e inversionit apo zhvendosjen e fjalës pyetëse në
pozicion nistor, nuk janë të aftë t’i zbatojnë të dyja këto zhvendosje njëkohësisht. Kështu,
mund të vërejmë inversion në fjalitë pyetëse tërësore por jo në fjalitë pyetëse të pjesshme.
Në këto të fundit, inversioni vërehet vetëm në shprehitë si ‘what’s that?’(çfarë është
ai/ajo?). Nëse në këtë gjuhë fëmijët hasin vështirësi për shkak të inversionit dhe
përdorimit të foljes ndihmëse ‘do’ në formulimin e fjalive pyetëse, në gjuhën shqipe nuk
është e vështirë të kthesh një fjali dëftore në fjali pyetëse, duke qenë se intonacioni bën të
mundur transformimin e një fjalie dëftore në pyetëse.
Fjali dëftore
Dogs like ice cream.
Qentë i pëlqejnë akulloret.
Fjali pyetëse tërësore
Do dogs like ice cream?
Qentë i pëlqejnë akulloret?
Faza 5
Në fazën 5 kemi një formulim të saktë të fjalive pyetëse tërësore dhe të pjesshme si në
gjuhën angleze dhe shqipe.
247
Shkurtaj, Gj., “Sociolinguistika”, Shblu, fq. 82.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
118
Are these your boots? (A janë këto çizmet e tua?)
Why did you do that? (Përse e bëre atë?)
Does Daddy have a box? (A ka babi një kuti?)
Megjithatë, fëmijët ende shfaqin vështirësi në formulimin e fjalive pyetëse mohuese në
gjuhën angleze.
Why the teddy bear can’t go outside? (Pse s’mund të dalë jashtë ariu prej pellushi?)
Faza 6
Në këtë fazë fëmijët janë të aftë të formulojnë saktë të gjitha llojet e pyetjeve, duke
përfshirë këtu fjalitë pyetëse mohuese dhe ato të përbëra.
Shumë fëmijë në moshën katër vjeçare, mund të bëjnë pyetje të mirëstrukturuara. Në fakt,
është pranuar se në këtë moshë fëmijët i kanë përsosur strukturat bazë të gjuhës apo
gjuhëve me të cilat ata komunikojnë në vitet e para të jetës së tyre. Të dhënat nga
vëzhgimet e pedagogëve kanë treguar se në moshën katër vjeçare, nga të folurit me fjalë-
fjali, apo me fjali të shkurtra, fëmija fillon të kalojë në përdorimin e fjalive dhe frazave të
zgjeruara248
.
Si përfundim, mund të thuhet se të folurit nuk është një aftësi e lindur tek njeriu; ajo
formohet tek fëmija dalëngadalë së bashku me trupin dhe me krejt zhvillimin e tij
shpirtëror e kulturor duke marrë si model të folurit e njerëzve të afërt që ka përreth në
bashkësinë shoqërore përkatëse.249
3.1.2 Procesi i të nxënit në gjuhën e huaj
Si gjuha amtare e një fëmije edhe gjuha e huaj është një sistem, i cili bazohet te rregullat
dhe është i parashikueshëm250
. Mund të themi se, si fëmija që flet gjuhën amtare dhe
nxënësi që flet po të njëjtën gjuhë, por që e ka gjuhë të huaj, bëjnë të njëjtat lloje
gabimesh. Kemi vënë re gjatë mësimdhënies së gjuhës angleze se si nxënësit tanë dhe ata
anglezë bëjnë gabime në inversionin kryefjalë-folje ndihmëse, apo përdorin rendin e një
fjalie dëftore për të bërë një pyetje.
Studiuesit Pienemann, Johnston dhe Brindley (1988)251
përshkruajnë fazat e të nxënit të
fjalive pyetëse nga nxënësit që mësojnë gjuhën anglezes si një gjuhë të huaj. Klasifikimi i
fazave është i ngjashëm me atë që përshkruam për përftimin e gjuhës amtare. Dallojmë se
disa gabime vijnë edhe si rrjedhojë e ndikimit nga gjuha amtare e nxënësit.
Faza 1
Karakterizohet nga fjali pyetëse, të cilat përbëhen nga një fjalë e vetme, copëza fjalie apo
artikulime të gatshme.
Cat? (Mace?)
Four children? (Katër fëmijë?)
Faza 2
248
Shkurtaj, Gj., vep. cit, fq. 93. 249
Shkurtaj, Gj., vep. cit, fq. 88. 250
Cook, Vivian, “Second Language Learning and Language Teaching”, London: Arnold, 2008, fq. 17. 251
Lightbown, Patsy M., Spada Nina, vep. cit, fq. 87.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
119
Fjalitë pyetëse ne këtë fazë zhvillimi kanë të njëjtin rend me fjalitë dëftore; nuk kemi
inversion apo zhvendosje në pozicion nistor.
It’s a monster in the right corner? (Është një monstër në qoshen e djathtë?)
The boys throw the shoes? (Djemtë hedhin kepucët?)
Struktura e një fjalie dëftore, në gjuhën angleze dhe shqipe, është kryefjalë + kallëzues +
kundrinë + rrethanor. Por, ndryshe nga gjuha angleze, në gjuhën shqipe në krye të fjalisë
dëftore mund të dalin gjymtyrë të dyta si kallëzuesi apo dhe kundrina. Rendi i lirë në
gjuhën shqipe përbën një ndër arsyet kryesore për gabimet e bëra nga vetë nxënësit
shqiptarë, veçanërisht në anashkalimin e një prej karakteristikave kryesore të fjalive
pyetëse në gjuhën angleze, inversionin.
Faza 3
Kjo fazë përfshin përvetësimin deri diku të rregullave transformuese të zhvendosjes në
pozicion nistor, si të foljes ndihmëse ‘do’ edhe të fjalës pyetëse. Por, mund të vërehen
edhe struktura të tilla pyetëse në të cilat kemi mungesë inversioni dhe vendosje në
pozicion nistor të gjymtyrëve të tjera të dyta.
Do you have a shoes on you picture?
Where the children are playing?
Does in the picture there is four astronauts?
Is the picture has two planets on top?
Faza 4
Këtu arrihet formulimi i saktë i strukturës së fjalive pyetëse. Fëmijët kanë përvetësuar
regullat kryesore të këtyre sturkurave, duke nisur nga inversioni fjalë pyetëse + folje
këpujore dhe ai me folje të tjera ndihmëse + kryefjalë në fjalitë pyetëse tërësore.
Where is the sun? (Ku është dielli?)
Is there a fish in the water? (A ka peshk në ujë?)
Duhet të pranojmë se në këtë fazë nxënësit shqiptarë arrijnë në mbipërgjithësim të
rregullit gramatikor. Duke qenë se gjuha angleze karakterizohet nga inversioni kryefjalë-
folje ndihmëse, nxënësit gabimisht do ta zbatojnë këtë rregull për të gjithë grupin foljor,
ashtu si ndodh në gjuhën shqipe, duke na sjellë pyetje të tilla si:
Drive you with car?
Like you ice cream?
Like you me not?
Disa studime të bëra252
, bazuar te gjuha e huaj e folur nga të rritur apo fëmijë që e
mësojnë këtë gjuhë, tregojnë se një pjesë e mirë e gabimeve të bëra prej tyre në gjuhën e
huaj reflektojnë strukturën e gjuhës së tyre amtare.
Faza 5
Këtu vërejmë jo vetëm inversionin e foljes ndihmëse por edhe vendosjen e fjalëve pyetëse
në pozicion nistor në fjalitë pyetëse të pjesshme.
252
Lightbown, Patsy M, Spada Nina,., vep. cit, fq. 90.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
120
How do you say Porsche? (Si thuhet Porsh?)
What’s the boy doing? (Çfarë po bën djali?)
Faza 6
Kemi një perceptim të saktë të strukturave të fjalive pyetëse të përbëra.
Fjalitë pyetëse të pagjymtyrëzueshme: It’s better, isn’t it?
Fjalitë pyetëse mohuese: Why can’t you go?
Fjalitë pyetëse dyfishe përjashtimore:Would you like to leave or go on with the
procedure?
Është me rëndësi që mësuesit t’u shpjegojnë nxënësve strukturat e ndryshme gjuhësore
nisur nga niveli i zhvillimit dhe moshës së tyre. Manfred Piemann253
është përpjekur të
shpjegojë se përse shumë shpesh disa çështje mund të shpjegohen me sukses dhe disa të
tjera, madje dhe pas një shpjegimi intensiv, mbeten të papërvetësuara nga nxënësit. Ai
dëshmon se disa çështje, si për shembull rendi i fjalëve në një fjali pyetëse, zhvillohen
përgjatë një rruge të parashikueshme të zhvillimit, të cilat quhen fazat e zhvillimit. Sipas
Pienmann,254
çdo përpjekje për t’u shpjeguar nxënësve fazën 4 të strukturës së rendit të
fjalëve që në fazën 1 nuk do të funksionojë për vetë faktin se nxënësit duhet të kalojnë
fazën 2 dhe më pas fazën 3, përpara se ata të jenë gati të mësojnë fazën 4.
Një shqetësim të veçantë për nxënësit shqiptarë përbën përdorimi i foljes ndihmëse ‘do’ si
bartëse e kategorisë së kohës gramatikore. Duke qenë se semantikisht kjo folje ndihmëse
është ‘e zbrazët’, ajo nuk shfaqet në ‘strukturën e thellë’ dhe detyra e nxënësit në këtë
rast është të zbulojë këtë funksion të veçantë të kësaj foljeje ndihmëse. Kjo ndihmon të
kuptojmë se përse transformimet me foljen ndihmëse ‘do’ përbëjnë një vështirësi të
veçantë për nxënësit që mësojnë këtë gjuhë të huaj255
.
Në gjuhën angleze
What did he say?
Did you do it?
Don’t you like ice cream?
Why don’t you like it?
Në gjuhën shqipe
Çfarë tha ai? (What said he?)
E bëre atë? (Did it?)
Nuk të pëlqen akullorja? ( Not you like ice cream?)
Përse nuk të pëlqen ajo? (Why not you like it?)
***
Nuk ka fakte që të dëshmojnë se përse një nxënës që mëson një gjuhë të huaj kalon të
njëjtat faza të zhvillimit që një fëmijë kalon kur mëson të flasë gjuhën amtare. Por
gjithsesi, mund të themi se nuk është i rastësishëm fakti që nxënësit ndjekin të njëjtën
rrugë apo përzgjedhin të njëtën strategji256
. Kur studiohet zhvillimi i sistemit gjuhesor të
253
Lightbown, Patsy M., Spada Nina, vep. cit, fq. 87 254
Lightbown, Patsy M., Spada Nina, vep. cit, fq. 90. 255
Ravem Roar, ‘The development of wh-questions. First and Second language.’, Longman, 1984, fq. 144. 256
Lightbown, Patsy M., Spada Nina, vep. cit, fq. 98.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
121
një nxënësi apo një fëmije, është me interes të përcaktosh rregullat që ndiqen duke u nisur
nga strukturat gjuhësore, pavarësisht faktit se zhvillimi mund të parashikohet ose jo
teorikisht. Ajo për të cilën ne kemi nevojë është një teori më gjithëpërfshirëse e procesit
të të nxënit, e cila merr për bazë jo vetëm mekanizmat gjuhësorë por edhe faktorët e
përgjithshëm konjitivë.
Situata në të cilën një nxënës shqiptar ndodhet kur ai mëson anglishten si një gjuhë të
huaj është shumë e ndryshme nga ajo e një nxënësi që e ka gjuhën angleze gjuhë amtare.
Procesi i të nxënit të gjuhës së huaj është ndryshe. Mund të themi se nxënësi shqiptar,
ndryshe nga një nxënës që e ka anglishten gjuhë amtare, nuk ka mundësinë të hasë apo të
ekspozohet ndaj ‘njohurive gjuhësore bazë’ të gjuhës angleze. Ajo çfarë një nxënës
shqiptar merr janë ‘doza të vogla’ të njohurive gjuhësore, edhe këto të përftuara gjatë disa
orëve mësimore në javë.
Kur krahasuam fazat e procesit të të nxënit të anglishtes si gjuhë amtare dhe si gjuhë e
huaj, vumë re se, pavarësisht faktit se nxënësi që mëson gjuhën e huaj gjendet në një
mjedis ku nuk ka kontakt me folës vendas të gjuhës angleze, aftësia e tij krijuese nuk
mbetet prapa aftësisë krijuese që nxënësi anglishfolës ka gjatë procesit të përftimit të
gjuhës angleze si gjuhë amtare. Ngjashmëritë që këta dy nxënës kanë gjatë procesit të
përftimit të fjalive pyetëse janë në shumë mënyra më të dukshme se ndryshimet.
Nuk themi me siguri se kontakti i drejtpërdrejtë i nxënësve me struktura gjuhësore të
përzgjedhura dhe të kategorizuara, do të mund të përshpejtonte procesin e përftimit të
gjuhës së huaj. Madje, edhe nëse e pranojmë se procesi i të nxënit të gjuhës së huaj nuk
është thjesht një çështje e formimit të shprehive dhe theksimit të përgjigjeve të sakta, ne
nuk mund ta përjashtojmë vlerën e mundshme që strukturat bazë të fjalisë pyetëse kanë,
sidomos kur ato janë përvetësuar në situata kontekstuale. Një kontak më i madh me
gjuhën e huaj, një lirshmëri në aftësinë krijuese dhe vetëkorrigjim gjatë procesit të të
nxënit do të ishin më se të domosdoshme në fazat fillestare të procesit të mësimdhënies së
gjuhës së huaj nëpër shkolla.
3.1.3 Mësimdhënia e gramatikës nëpërmjet rregullave
Metodën deduktive (nëpërmjet rregullave) të mësimdhënies, tradicionalisht e kanë
krahasuar me metodën e gramatikës përkthimore257
. Ora e mësimit për metodën e
gramatikës përkthimore fillon me një shpjegim të një çështjeje gramatikore, zakonisht në
gjuhën amtare të nxënësit. Vijon më tej me praktikë, e cila pëfshin përkthimin nga/dhe në
gjuhën e huaj. Duke qenë se shpjegimet gjatë orës së mësimit jepen në gjuhën amtare të
nxënësit, mundësitë e komunikimit në gjuhën e huaj janë shumë të pakta për nxënësin.
Veprimtaritë që mbizotërojnë në një orë mësimi janë përkatësisht shkrimi dhe leximi dhe
shumë pak vëmendje i kushtohet të folurit, përfshirë këtu edhe shqiptimin. Megjithatë,
duhet të theksojmë se metoda deduktive jo domosdoshmërisht është e varur nga
përkthimi.
257
Thornbury S., “How to teach grammar”, Longman, 1999, fq. 29.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
122
Shembull i analizës së një ore mësimi
1. Përdorimi i metodës deduktive për të shpjeguar formimin e fjalive pyetëse tërësore me
‘there is/there are’ në gjuhën angleze. (niveli A1)
Në këtë orë mësimi, mësuesi përdor metodën e gramatikës përkthimore për të paraqitur
‘there is/there are’ në fjalinë pyetëse, e cila synon përvetësimin dhe perceptimin e kësaj
strukture në gjuhën shqipe.
Hapi 1
Mësuesi shkruan në dërrasën e zezë:
======================= Gjendet një laps mbi tavolinë.
A ka ndonjë laps mbi tavolinë?
=======================
Ai kërkon përkthimin e këtyre fjalive në gjuhën angleze dhe kur nuk ka asnjë përgjigje,
jep përkthimin e tyre. There is a pencil on the table.
Is there a pencil on the table?
Duke iu rikujtuar nxënësve se ‘there is’ apo ‘there are’ përdoren kur duam të tregojmë se
gjendet apo ndodhet diçka dhe se për të bërë fjalinë pyetëse me to kërkohet vendosja e
foljes ‘is’ apo ‘are’ përapara fjalës “there’, ai shton se fjala ‘there’ nuk përkthehet në
gjuhën shqipe pasi ajo ka funksionin e ‘kryefjalës boshe’, që do të thotë se në gjuhën
angleze ndryshe nga gjuha shqipe, një fjali nuk mund të jetë pa kryefjalë, prandaj dhe
fjala ‘there’ përdoret në funksionin sintaksor të kryefjalës si në fjalinë dëftore ashtu dhe
në atë pyetëse e mohuese.
Më pas nxënësit përkthejnë fjalitë pyetëse të mësuesit. P.sh., A ka gomë në çantën e
Anës? (Is there a rubber in Ana’s bag?); A ka piktura në klasën tonë? (Are there any
pictures in our classroom?)
Hapi 2
============================== Gjendet ndonjë karrige në klasë?
A ka fletore në çantën e Benit?
A gjendet ndonjë libër mbi tavolinën e Aronit?
Ka stilolaps mbi tavolinën e mësuesit?
==============================
Mësuesi shkruan disa fjali pyetëse tërësore në gjuhën shqipe në dërrasën e zezë dhe
kërkon përkthimin e tyre, duke shpresuar që nxënësit të mos bëjnë të njëjtin gabim të orës
së shkuar: të përkthejnë ‘there is/there are’ me foljen ‘have/have got’ (kam) në gjuhën
angleze, si ‘Have any chair in the classrooom?’. Në fakt ky gabim nuk evitohet tërësisht.
Disa prej nxënësve vijnë me strukturëne gabuar.
Mësuesi nuk vonon të rishpjegojë rregullin e formimit të këtyre fjalive pyetëse. Më pas
shkruan strukturën e saktë të pyetjeve në gjuhën angleze në dërrasën e zezë:
Are there any chairs in the classroom?
Are there any notebooks in Ben’s bag?
Is there a book on Aron’s desk?
Is there a pen on teacher’s desk?
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
123
Hapi 3
Mësuesi shkruan:
=========================== Is there a book in my bag?
Are there any notebooks on your desk?
============================
U kërkon nxënësve t’i përkthejnë në gjuhën shqipe dhe më pas fshin fjalët kyçe:
=========================== ---- there a book in my bag?
---- ----- any notebooks on your desk?
===========================
Nxënësit plotësojnë vendet bosh. Pas këtij hapi, duke menduar se nxënësit e kanë
përvetësuar strukturën e fjalisë pyetëse tërësore me ‘there is/there are’, mësuesi vazhdon
me praktikimin e tyre nga vetë nxënësit në grupe ndërsa vëzhgon dhe ndihmon punën e
tyre.
***
Edhe pse kemi një mënyrë paraqitjeje të strukturës së fjalisë pyetëse sipas metodës
deduktive, mësuesi përpiqet që t’i aktivizojë nxënësit në çdo hap. Për më tepër, ai
mundohet të paraqesë strukturën gramatikore sa më shkurt dhe ta ilustrojë atë me
shembuj. Duke qenë në dijeni të rrezikut që mund të përbëjë metoda përkthimore, ai
mundohet ta evitojë këtë rrezik.
Është e rëndësishme të demonstrohet jo vetëm se fjala nuk ka një kuptim të caktuar, por
edhe kutpimi që përkatësisht ka. Për të bërë këtë mësuesi (në hapin 2) u kërkon nxënësve
të përkthejnë fjalitë pyetëse që ai shkruan në dërrasë me qëllim arritjen e synimit te tij,
vënien në dukje të faktit se ‘a ka? gjendet? ndodhet?’ nuk përkthehen me foljen ‘have’ në
gjuhën angleze por me ‘is there/are there’. Në këtë mënyrë ai paraprin gabimin e
pritshëm. Kjo strategji ka mjaft efikasitet në paraqitjen e strukturës gramatikore.
Metoda përkthimore ka përparësitë e saj. Ajo ndihmon nxënësit të krijojnë një ide të
përafërt për kuptimin e strukturës që paraqitet. Gjithashtu, ajo është një metodë mjaft e
thjeshtë duke qenë se nuk kërkon mjete vizuale apo tekste dhe pak ose aspak përgatitje
nga mësuesi. E meta e kësaj metode shpjegohet nëpërmjet efikasitetit të saj. Kemi një
shprehje më se të njohur, e cila thotë: ‘në daç lyp, në daç lep, pa punuar kush s’të jep’, që
do të thotë se nëse një nxënës nuk bën përpjekje gjatë procesit të nxënies, ajo çka ai do të
përfitojë do të jetë jetëshkurtër. Pra, përkthimi kërkon ‘të vësh mendjen në punë’.
Përdorimi i tepruar i përkthimit pakëson mundësitë që nxënësit kanë për të praktikuar
gjuhën e huaj. Këtë e vë në dukje edhe Berlitz (1911)258
: “Në të gjitha teknikat
përkthimore mbizotëron gjuha amtare dhe shumë pak komunikohet në gjuhën e huaj.
Është më se e qartë se një metodë e tillë është në kundërshtim me mendimin praktik.”
Metoda përkthimore, e përdorur nga mësuesi me qëllim paraqitjen e strukturës
gramatikore në orën e mësimit që analizuam më sipër, është efikase vetëm atëherë kur
nxënësit janë të nivelit fillestar, ku njohuritë e tyre gjuhësore në gjuhën e huaj nuk janë të
mjaftueshme për të bërë një paraqitje të strukturës në këtë gjuhë të huaj. Mospërdorimi i
kësaj metode në këtë nivel gjuhësor sjell një përkthim të pamonitoruar dhe të pasaktë të
strukturës nga nxënësit.
258
Marrë nga Ellis R., “SLA research and Language teaching”, Oxford University Press, 1997, fq. 67.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
124
2. Përdorimi i metodës deduktive për të shpjeguar formimin e fjalive pyetëse të
pjesshme në gjuhën angleze. (niveli A2)
Për ta paraqitur këtë strukturë gramatikore mësuesi përdor ilustrumin me qëllim nxjerrjen
në pah të tiparit kryesor të sintaksës angleze (rendin e fjalëve në fjali). Kjo metodë mund
të përdoret dhe për të shpjeguar struktura të tjera gramatikore.
Hapi 1
Mësuesi shkruan në dërrasë fjalinë:
================================== The president phoned the Prime Minister.
==================================
Pasi nxënësit evidentojnë foljen (phoned), më pas kryefjalën (the president) dhe në fund
kundrinorin (the prime minister), mësuesi vijon të rikujtojë rendin e një fjalie dëftore në
gjuhën angleze:
kryefjalë + folje + kundrinor (SVO në anglisht).
Hapi 2
Mësuesi zëvendëson kryefjalën ‘the president’ në fjalinë e dhënë me përemrin ‘someone’
dhe u kërkon nxënësve të formulojnë fjalinë pyetëse: Who phoned the Prime Minister?
E shkruan pyetjen dhe përgjigjen në dërrasë dhe zëvendësimit të parë i jep numrin 1.
==================================== Someone phoned the Prime Minister.
Who phoned the Prime Minister?
The president
===================================
I kthehet sërish fjalisë së parë (The president phoned the Prime Minister.) Kundrinorin ‘the
prime minister’ e zëvendëson me përemrin ‘someone’.Nxënësit formulojnë pyetjen dhe së
bashku me përgjigjen mësuesi i shkruan në dërrasë.
=============================== The president phoned someone.
Who did the president phone?
The Prime Minister.
================================
Mësuesi vijon me ndryshimin që ekziston midis pyetjes për kryefjalën [1] dhe pyetjes për
kundrinorin [2] duke treguar strukturën përkatëse për secilën fjali pyetëse. Who phoned the Prime Minister?
subject verb object
Who did the president phone?
object auxiliary subject verb
Hapi 3
Mësuesi shpjegon ndryshimin dhe thekson se nuk kemi ndryshim të rendit të fjalëve kur
bëjmë pyetje për kryefjalën.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
125
=========================== S V O
Someone phoned the Prime Minister.
Who phoned the Prime Minister?
===========================
Ndërsa për të formuar fjalinë pyetëse për gjymtyrët e tjera të fjalisë, të cilat vijnë pas
foljes në një fjali dëftore (në këtë rast kundrinori), kërkohet një ndryshim i rendit standard
të fjalisë nëpërmjet inversionit. Në shembullin tonë, inversioni arrihet duke shpërbërë
foljen phoned në did + phone dhe më pas duke përdorur foljen ndihmëse ‘did’ për të kryer
inversionin. I gjithë procesi është si më poshtë:
=========================== S V O
The president phoned someone.
The president did phone someone.
O V S V
Who did the president phone?
===========================
Hapi 4
Mësuesi vendos në dërrasë katër figura njerëzish të famshëm (ose në mungesë të tyre,
emrat e këtyre njerëzve) dhe i lidh ato me shigjeta. Shigjetat përfaqësojnë telefonatat.
Madonna
M. Jackson The Pope
Bill Gates
Krijohen pyetje në lidhje me njerëzit e sipërpërmendur:
Who phoned Madonna?
Who did Madonna phone?
Who did the Pope phone?
Nxënësit punojnë dyshe dhe krijojnë ‘një rrjet telefonik’ të ri, me emra të tjerë njerëzish
të njohur në diagram. Mësuesi i fton ata të vazhdojnë ushtrimin me pyetje-përgjigje.
Hapi 5
Mësuesi shkruan në dërrasë:
================================== Who phoned you yesterday/this morning/last weekend?
Who did you phone yesterday/this morning/last weekend?
==================================
Ndërsa nxënësit vijojnë me ushtrimin pyetje-përgjigje, mësuesi fshin pyetjet në dërrasë
më qëllim që ata të mos varen nga forma e shkruar, duke fituar në këtë mënyrë pavarësi
në përmbushjen e detyrës. Klasa vijon bashkëbisedimin, ku bazë janë pyetjet dhe
informacioni që nxënësit kanë marrë nga shokët e tyre.
***
Duke pasur parasysh nivelin gjuhësor të nxënësit, shpjegimi i strukturës gramatikore në
këtë orë mësimi bëhet në gjuhën angleze. Kur nxënësit hasin vështirësi në zbatimin e
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
126
kësaj strukture, mund të përdorim edhe gjuhën amtare, kjo për të siguruar një shpjegim sa
më të qartë të strukturës gramatikore.
Edhe pse struktura gramatikore e fjalive pyetëse nuk është e panjohur për nxënësit, e
trajtuar fillimisht në nivelin fillestar, ata përsëri hasin vështirësi në formulimin e saktë të
saj. Mund të themi se në hapat e parë (1, 2, 3) gjithçka duket e qartë për nxënësit. Por, me
kalimin në pjesën e dytë të hapit të katërt, ku nxënësve iu kërkohet të punojnë të pavarur,
vëmë re se ata kanë vështirësi në formulimin e fjalive pyetëse. Vështirësi për t’u
përvetësuar nga nxënësit paraqesin fjalitë pyetëse për kundrinorin dhe pikërisht kalimi i
foljes leksikore në formën bazë dhe vendosja e foljes ndihmëse ‘did’ përpara kryefjalës.
Kjo shpjegohet me faktin se janë tipare specifike të gjuhës angleze ku fjalia pyetëse ka një
strukturë të caktuar, e cila përcakton edhe rendin e fjalëve.
Për të realizuar një shpjegim sa më të suksesshëm është e domosdoshme që nxënësit të
kuptojnë terminologjinë e përdorur. Qëllimi i hapit të parë është dhënia e terminologjisë
së duhur për të shpjeguar ndryshimin midis pytjeve për kryefjalën dhe atyre për
kundrinorin. Hapi i dytë synon të japë ndryshimin midis këtyre dy strukturave
gramatikore. Në hapin e tretë mësuesi fillon me shpjegimin e strukturës. Ai mund të
përdorë dërrasën për t’i dhënë shpjegimit të tij një përforcim vizual. Hapi i katërt synon
marrjen e informacionit reagues lidhur me asimilimin e strukturës gramatikore. Duhet
pasur parasysh se fillimisht nxënësit duhet të evidentojnë vetëm ndryshimin midis këtyre
dy lloj pyetjesh. Ushtrimi ka për bazë vetëm foljen ‘phone’ (telefonoj), pra nga ana
gjuhësore nxënësit nuk janë të mbingarkuar me leksik të ri. Ata kanë mundësi të
praktikojnë këtë ndryshim gramatikor duke qenë më pak të varur te shpjegimi apo ndihma
e mësuesit dhe duke shfrytëzuar edhe njohuritë gjuhësore që ata vetë zotërojnë. Hapi i
pestë u jep nxënësve më shumë liri dhe aftësi krijuese dhe sjell përvetësimin e kësaj
strukture gjuhësore. Këtu nxënësit inkurajohen të dëgjojnë njëri-tjetrin duke u
përqëndruar te kuptimi i ligjërimit dhe struktura.
Efikasiteti i kësaj metode varet jo vetëm nga lloji i rregullit gramatikor që shpjegohet, nga
monitorimi i mësuesit për të kuptuar se sa është asimiluar shpjegimi i bërë në çdo etapë të
orës së mësimit, por dhe nga aftësia e tij për të zgjidhur çdo problem që nxënësit hasin.
Nëse rregulli është relativisht i lehtë, atëherë kjo metodë është ‘ekonomike’ përsa i përket
kohës që struktura gjuhësore kërkon për të shpjeguar.
3. Paraqitja e rendit të fjalëve në fjalitë pyetëse nëpërmjet librave të gramatikës. (niveli
B1)
Shumë nxënës sot kanë mundësinë të përdorin libra gramatike të cilët ofrojnë praktikë
ushtrimesh dhe përgjigjet për këto ushtrime. Në këtë orë mësimi mësuesi shfrytëzon
mundësitë që këta libra gramatike ofrojnë, duke i lënë nxënësit të studiojnë në mënyrë të
pavarur ose në grup me qëllim nxjerrjen në pah të strukturës gramatikore të fjalive
pyetëse.
Hapi 1 Mësuesi ka evidentuar një problem me nxënësit e klasës së tij, i cili lidhet me prirjen për
të vendosur grupin foljor përapara kryefjalës në fjalitë pyetëse të pjesshme, tërësore dhe
ato dyfishe, përjashtimore, dhe mospërshtatja e foljes ndihmëse ‘do’ në kohën dhe në
numrin e duhur të foljes leksikore. Kështu, mësuesi u sugjeron nxënësve librin e
gramatikës që duhet të përdorin për të njohur fillimisht teorinë dhe më pas të vijojnë me
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
127
ushtrimin përkatës. Përgjigjet e ushtrimit nxënësit i gjejnë në fund të librit. Gjithashtu, ata
krijojnë një ushtrim të të njëjtit lloj. P.sh.,
You are not racing, are not you?
Did he behaved improperly?
Why you should be late?
Mësuesi u rikujton nxënësve se fjalitë që ata do të krijojnë kanë për qëllim praktikimin e
rendit të fjalëve në fjalinë pyetëse.
Hapi 2
Në orën e mësimit në vijim, nxënësit punojnë dyshe dhe shkëmbejnë ushtrimin që kanë
përgatitur me shokun e tyre. Secili prej nxënësve përcakton fjalitë e sakta dhe korrigjon
ato të pasaktat. Pasi mbarojnë, ushtrimi kontrollohet nga nxënësi që e ka përpiluar.
Ndërkohë mësuesi i përgjigjet pyetjeve që drejtojnë nxënësit dhe zgjidh çdo problem të
tyre.
Hapi 3
Mësuesi vijon duke kërkuar formulimin e rregullit gramatikor të zbatuar në ushtrimin e
praktikuar. Ky është një tjetër shembull i shprehjes ‘ndihmoje nxënësin të ndihmojë
vetveten’259
. Duke i inkurajuar nxënësit të përdorin burime të ndryshme informacioni për
të gjetur atë çfarë ata kërkojnë, në mënyrë të pavarur, mësuesi nxit motivimin e tyre.
Përgatitja dhe studimi i teorisë gramatikore në mënyrë të pavarur lejon që mësuesi t’i
kushtojë më shumë kohë praktikimit. Çdo temë e mbuluar nga librat e gramatikës është e
përshtatshme për këtë metodë shpjegimi. Por, studimi i mëvetësishëm nga nxënësit,
caktuar si detyrë, do të ishte më i përshtatshëm për ato probleme që dalin në klasë, por që
nuk mbulohen nga tematika e kurikulave shkollore. Ndërsa fakti që nxënësve u duhet të
krijojnë një ushtrim bazuar te teoria gramatikore që ata lexojnë, luan një rol të
rëndësishëm jo vetëm në përvetësimin e strukturës gramatikore, por dhe në aftësinë për ta
përdorur këtë strukturë në komunikim. Ky lloj ushtrimi i nxit nxënësit të mendojnë më
thellë duke çuar në rritjen e efikasitetit të kësaj metode mësidhënieje. Ndërsa puna dyshe
në orën tjetër të mësimit krijon mundësinë e bashkëveprimit, që do të thotë se edhe
nxënësit që nuk kanë mundur ta bëjnë ushtrimin, kanë mundësinë ta kuptojnë atë nga
shokët e tyre.
Me qëllim rritjen e efikasitetit të kësaj metodë mësimdhënieje, duhet që nxënësit të njihen
me të gradualisht, fillimisht duke e punuar ushtrimin e krijuar në shtëpi, në dyshe, në
klasë dhe nën mbikqyrjen e mësuesit. Me grupe të rriturish, të cilët janë edhe më të
motivuar, madje preferojnë që t’i jepet më shumë hapësirë praktikës në orën e mësimit
sesa teorisë, kjo metodë do të ishte shumë më efikase.
3.1.4 Mësimdhënia e gramatikës nëpërmjet praktikimit
Metoda induktive, në pamje të parë, duket se përputhet më mirë me mënyrën e natyrshme
të përvetësimit të gjuhës amtare. Rregullat dhe strukturat e gjuhës përvetësohen pa pasur
nevojë për një studim të saj, apo për një shpjegim të rregullave të formimit gjuhësor.
Shembulli më i mirë i të nxënit nëpërmjet kësaj metode është ai i vendosjes së një nxënësi
në mjedisin gjuhësor të komunitetit ku flitet gjuha e huaj që ai do të mësojë. Ka raste
studimi të mirëdokumentuara të nxënësve të cilët kanë dalë me një sukses mbresëlënës në
259
Thornbury S., “How to teach grammar”, Longman, 1999, fq. 50.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
128
një situatë të tillë, ashtu si dhe ka shumë raste të nxënësve që dështuan tërësisht260
.
Dëshira për të nxitur këtë përvojë çoi në hartimin e programeve mësimore të gjuhës së
huaj për fëmijë, të cilat kanë për bazë pëfshirjen e nxënësve në mjedisin gjuhësor të
komunitetit ku flitet gjuha e huaj261
. Këto programe tashmë janë të njohura në shumë
vende dygjuhëshe. Megjithatë, në aftësitë gjuhësore të nxënësve që u bënë pjesë e këtyre
programeve vihen re mangësi të konsiderueshme. Kjo dëshmon se vendosja e nxënësve
në mjedisin gjuhësor, pa pasur për bazë një strukturë të caktuar gjuhësore, mund të mos
jetë e mjaftueshme. Që metoda induktive të jetë më efikase, kërkohet më shumë se thjesht
një vendosje e paprogramuar e nxënësve në mjedisin gjuhësor: kërkohet një program i
mirëhartuar, një mësues apo materiale mësimore, madje dhe të trija këto së bashku262
.
Metoda induktive i jep përparësi aftësimit për të dalluar strukturat dhe për të zgjidhur
problemet. Nëse zgjidhja e problemit në një orë mësimi të gjuhës së huaj bëhet në grup,
nxënësve iu ofrohet më shumë mundësi për të komunikuar dhe praktikuar strukturën
gramatikore me njëri-tjetrin. Duke i zgjidhur vetë problemet që hasin, studentët fitojnë
besueshmëri më të madhe te vetja dhe kjo gjë e rrit mëvetësinë e tyre.
Duke qenë se kjo metodë mësimdhënieje nxit formulimin e rregullit nga vetë nxënësit,
rregullat e formuluar përshtaten më shumë me strukturat gjuhësore që nxënësit zotërojnë
sesa me strukturat që atyre u prezantohen. Për rrjedhojë, kjo i bën rregullat më
kuptimplote, të nevojshme dhe jetëgjata263
. Thellimi i analizës nga vetë nxënësit siguron
një shkallë më të lartë të kapaciteteve njohëse, çka bën që ky informacion të mbetet me
gjatë në mendjet e tyre. Në këtë mënyrë, nxënësit janë më të angazhuar në procesin e
nxënies, më të vëmendshëm dhe më të motivuar sesa kur janë thjesht marrës pasiv.
Kërkimet 264
e bëra për sa i përket përfitimeve relative të metodës deduktive dhe asaj
induktive nuk kanë dhënë rezultate përfundimtare. Ka përfitime afatshkurtra për të nxënit
në mënyrë deduktive, dhe madje ka fakte që sugjerojnë se disa struktura gjuhësore është
më mirë të trajtohen sesa thjesht të ekspozohen. Gjatë anketimit të kryer me nxënësit e
shkollës së mesme të gjuhëve të huaja, viti i tretë, u vu re se shumë nxënës preferojnë
shpjegimin e strukturave gramatikore nëpërmjet metodës deduktive; madje mjaft nxënës
ankohen se mësuesi nuk shpjegon gramatikë. Kjo ndodh për shkak se këta nxënës e lidhin
mësimin e gjuhës së huaj me shpjegimin e gramatikës. Nga 50 nxënës të anketuar, 45 prej
tyre mendonin se është e nevojshme të shpjegohen strukturat gramatikore në një orë
mësimi të gjuhës së huaj. Por, 70% e nxënësve në klasat ku shpjegohen këto struktura
shprehen se nuk bëhet praktikimi i strukturave të shpjeguara.
Gjithsesi, aftësia për të kuptuar natyrshëm strukturat dhe rregullat e një strukture
gjuhësore, duket se është një mjet i pazëvendësueshëm në procesin e të nxënit. Në këtë
proces, nxënësit janë të motivuar dhe aftësia e tyre për të kuptuar vetë rregullat përbën një
mjet frutdhënës në një orë mësimi.
260
Thornbury S., “How to teach grammar”, Longman, 1999, fq. 30. 261
Thornbury S., “How to teach grammar”, Longman, 1999, fq. 30. 262
Carter R., McCarthy M., “Exploring spoken English”, Oxford University Press, 1997, fq. 54. 263
Carter R., McCarthy M., vep. cit, fq. 65. 264
DeCapua A., “Grammar for Teachers. A Guide to American English for Native and Non-Native
Speakers”, Springer Science+Business Media, LLC, 2008, fq. 9.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
129
Shembull i analizës së një ore mësimi 1. Paraqitja e fjalive pyetëse tërësore në kohën e tashme. (niveli A1)
Në shembullin e mëposhtëm, mësuesi përdor teknikën ‘realia’265
për të vjelë shembuj të
fjalive pyetëse të pjesshme në një orë mësimi në nivelin fillestar.
Hapi 1
Mësuesi tregon një sërë objektesh në një çantë. Ato përfshijnë sende të tilla si: një abone
autobusi, një program i një koncerti, një kuti syzesh, garancia e një marke shumë të
njohur ore dore, një roman në frëngjisht, një kapuç notimi, etj. (Duhet të kemi parasysh se
një prej objekteve ka emrin e personit, të cilit i përkasin këto sende.) Mësuesi e ndan
klasën në dyshe dhe i jep çdo dysheje një send rreth të cilit formojnë pyetje. Këto pyetje
më pas i drejtohen mësuesit. Nxënësit e studiojnë me kujdes sendin dhe pastaj ia kalojnë
atë një grupi tjetër nxënësish në të majtë të tyre. Kjo vazhdon derisa ata kalojnë në duart e
tyre çdo send të gjetur në çantë.
Hapi 2
Mësuesi drejton pyetjen: A mendoni se personi është grua apo burrë? Në varësi të
përgjigjes, pronarit të çantës i referohet me përemrin ai/ajo. Mësuesi dëgjon pyetjet e
nxënësve. Mësuesi ndihmon me leksikun e duhur për formimin e fjalisë pyetëse. Duke iu
dhënë formën e duhur fjalive pyetëse, ai i shkruan në dërrasë me qëllim që të dal në pah
struktura e synuar, struktura e fjalisë pyetëse tërësore në kohën e tashme.
=======================================
He likes jazz. Does he like jazz?
He takes the bus. Does he take the bus?
He wears a swatch. Does he wear a swatch?
He wears glasses. Does he wear glasses?
He plays the guitar. Does he play the guitar?
He reads French. Does he read French?
He goes swimming. Does he go swimming?
=======================================
Hapi 3
Mësuesi thekson mbaresën fundore ‘es’ të foljes ndihmëse dhe formën bazë të foljes
leksikore në fjalinë pyetëse. Më pas kontrollon përvetësimin e kësaj strukture duke
drejtuar pyetje të tilla si: Çfarë ndodh më mbaresën fundore‘s’ të foljes leksikore? Cila
është forma që folja leksikore ka në fjalinë pyetëse? të cilat çojnë në formulimin e
rregullit gramatikor.
Mëusesi fshin foljen leksikore dhe atë ndihmëse në fjalitë e dhëna në dërrasë dhe u
kërkon nxënësve të punojnë dyshe dhe t’i plotësojnë ato. Kjo detyrë më pas kontrollohet.
Hapi 4
Me qëllim përvetësimin e strukturës së paraqitur, ora e mësimit vijon me pyetje të
nxënësve për një shok apo shoqe në klasë, sikundër bënë për të gjetur personin të cilit i
përket çanta, si Does he go swimming? Does he play the guitar? Does he wear glasses?
etj. Mësuesi monitoron fjalitë e shkruara, ndihmon me leksikun e duhur dhe jep sugjerime
265
‘Realia’ është termi teknik që i referohet çdo objekti real të përdorur në një orë mësimi për qëllime
mësimdhënieje. Kështu, një familje fjalësh si p.sh. emrat e frutave të ndryshme, mund të mësoheshin
nëpërmjet teknikës ‘realia’, që do të thotë ilustrimi nëpërmjet frutave.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
130
për mënyrën se si formulohen fjalitë pyestëse. Nxënësit i drejtojnë pyetjet shokut apo
shoqes së tyre deri sa të gjendet se për të cilin shok flitet.
***
Mjetet ndihmëse pamore dhe ‘realia’ janë të nevojshme pasi ato shmangin nevojën e
përkthimit, ofrojnë një sërë kuptimesh, madje më shumë se edhe vetë veprimet. Në orën e
mësimit që përshkruam më sipër, mësuesi përdor sende reale me qëllim që të rrisë
interesin e nxënësve për të bërë pyetje (hapi 1). Një problem që nxënësit hasin lidhet me
mungesën e leksikut të duhur për të bërë pyetje. Evitimi i këtij problemi kërkon
emërtimin e sendeve përkatëse si dhe përdorimin e fjalorit dygjuhësh, në rastin tonë
anglisht-shqip. Ndërsa nxënësit përqëndrohen te leksiku i përdorur (hapi 3), mësuesi
shpjegon strukturën gramatikore me një terminologji të përshtatur me nivelin gjuhësor të
nxënësve. Mosdhënia e rregullit, që do të thotë kalimi direkt te hapi 4, do të ishte e
mundur në rastet kur konteksti dhe shembujt janë të mjaftueshëm për të dhënë qartë
kuptimin dhe rregullin përkatës.
Sendet reale rrisin interesin dhe përqëndrimin e nxënësve. Por, duhet të theksojmë se
vetëm një numër i kufizuar strukturash gramatikore mund të shpjegohen nëpërmjet
metodës induktive. Ato përdoren me moshat e vogla, por mund të përdoren, me kufizim e
me kujdes edhe me moshat e rritura duke qenë se ato ndihmojnë në përforcimin e fjalorit
dhe për më tepër, në përdorimin e gjuhës së huaj për qëllime komunikuese.
2. Paraqitja e ndryshimeve strukturore dhe kuptimore të fjalive pyetëse në kohën e kryer
të thjeshtë dhe atë të kryer. (niveli A2)
Në këtë orë mësimi paraqiten me të cilat nxënësit janë njohur veçmas. Për këtë arsye nuk
janë të familjarizuar me pranëvënien e tyre në të njëjtin ushtrim.
Hapi 1
Mësuesi jep në dërrasë grupet e mëposhtme të fjalive pyetëse:
============================================
1. a) Have you ever been to Peru?
b) When were you in Peru?
2. a) How long has she worked for that newspaper?
b) Did she work for the Observer?
3. a) Have you seen all of John Travolta’s films?
b) When did you see his last film?
==================================================
Fillimisht nxënësit evidentojnë togfjalëshat foljorë në secilën prej fjalive pyetëse dhe më
pas përcaktojnë kohën gramatikore, ku çdo fjali (a) është një shembull i kohës së kryer
ndërsa çdo fjali (b) është shembull i kohës së kryer të thjeshtë.
Hapi 2
Nxënësit vijojnë me rregullin gramatikor për formimin e fjalive pyetëse në këto kohë
gramatikore si dhe sjellin ndryshimin në kuptim për secilin grup fjalish. Pas vjeljes së
formulimeve të ndryshme për rregullin gramatikor nga nxënësit, mësuesi jep rregullin se
‘për të formuar fjalinë pyetëse në kohën e kryer të thjeshtë përdoret folja ndihmëse did
ndërsa për të formuar fjalinë pyetëse në kohën e kryer përdoret folja ndihmëse have’.
Përsa i përket ndryshimit kuptimor, ai shpjegon se ‘fjalia pyetëse në kohën e kryer të
thjeshtë përdoret për të pyetur për një veprim të caktuar, të përfunduar në një kohë të
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
131
përcaktuar, kurse fjalia pyetëse në kohën e kryer përdoret për një veprim të përfunduar, në
një kohë të papërcaktuar’. Për t’i bërë sa më të qarta të dyja rregullat, mësuesi jep në
dërrasë strukturën e fjalive pyetëse në të dyja kohët dhe nëpërmjet grafikës jep
ndryshimin kuptimor.
============================================================= Past simple Present Perfect Yes No question did + S +V( bare infinitive) have/has + S + P.P
Wh question wh-word +did + S +V( bare infinitive) wh-word +have/has + S + P.P
? ? ? NOW
1978 NOW
====================================================================
Hapi 3
Nxënësit punojnë dyshe për të plotësuar ushtrimin e mëposhtëm, i cili kërkon vendosjen e
foljes në kohën e duhur.
***
Përqasja e një strukture gramatikore me një tjetër, me të cilën ajo ka më shumë
ngjashmëri, apo shpesh ngatërrohet nga nxënësit, ndihmon në përvetësimin e kësaj
strukture. Me paraqitjen e dy strukturave mësuesi synon të theksojë se përzgjedhja e
formës përcakton edhe ndryshimin në kuptim. Nëse këto struktura nuk jepen në kontekst,
ka shumë mundësi që këto struktura të zhvishen nga kuptimi dhe diskutimi mbi
ndryshimin e tyre të jepet vetëm teorikisht. Kështu, mësuesit i duhet të përzgjedhë
shembuj me leksik të thjeshtë, në kontekste të qarta.
Në hapin 1 mësuesi jep shembuj fjalish, të cilët janë të nevojshëm për të dhënë
ndryshimin e synuar gramatikor. Hapi 2 kërkon që nxënësit të zotërojnë një terminologji
gramatikore bazë. Në nivele më të ulta, nxënësit mund ta formulojnë rregullin në gjuhën
266
Ushtrim i marrë nga Ur, P. A course in language teaching”, Cambridge, Cambridge University Press,
1996, fq.23.
a. Complete the job interview between an Interviewer (I) and a Candidate (C)
Put the verbs in brackets in the Present Perfect or Past Simple.266
I: So, tell me a little about the things you have done.
C: Well, I have studied English and French at the university.
Then, I have taught in secondary school for a few years.
I: ………….. (enjoy) teaching?
C: No, not really. So, I started working for a large drug company.
I: ……………(work) abroad at all?
C: Yes, well about three years ago I got a job in France, selling adevertising
space for a science magazine.
I: ………. (go) anywhere else?
C: Yes, I worked in England in 1990.
I: Oh really? What ……. (do) there?
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
132
amtare. Hapi 3 është një fazë shumë e rëndësishme e paraqitjes së strukturës gramatikore
në këtë orë mësimi. Nxënësi është përsëri në epiqendër.
Kjo mënyrë paraqitjeje e strukturës gramatikore është relativisht e lehtë për t’u
planifikuar dhe organizuar dhe për këtë arsye ajo përbën një mënyrë efikase për trajtimin
e problemeve që hasen gjatë kësaj paraqitjeje. Mungesa e kontekstit sjell vështirësi pasi
ajo çon në formulimin e gabuar apo në mosarritjen e formulimit nga nxënësit. Për
shembull, pavarësisht njohurive gjuhësore për këto dy struktura, nxënësit e kanë të
vështirë të tregojnë apo të kuptojnë ndryshimin midis këtyre dy fjalive:
a. What have you done?
b. What have you been doing?
Por, nëse do të kishim një kontekst me të plotë, ndryshimi nga ana kuptimore do të bëhej
më i qartë:
a. What a mess!
What have you been doing? --- We have been painting the kitchen.
b. The flat is looking nice!
What have you done? ---- We have painted the kitchen.
Nëse shembujt e sjellë janë të mirëpërzgjedhur dhe kanë rrjedhshmëri logjike, atëherë
nxënësit nuk do të hasin vështirësi në formulimin e rregullit gjuhësor.
Kjo mënyrë paraqitjeje e strukturave gramatikore është më e përshtatshme për të rriturit,
të cilët kanë një mënyrë analitike të të nxënit. Duke përfshirë dhe elementin e formulimit
të rregullit nga nxënësit, kjo metodë shpjegimi mund të rrisë bashkëpunimin në klasat ku
praktikohet puna në grupe. Për nxënësit më të vegjël apo ata të cilët preferojnë metodën
deduktive, kjo metodë do të dukej e thatë dhe pa motivim, veçanërisht nëse ndryshimet që
kërkohen të evidentohen nuk janë të dallueshme.
1. Një orë përsëritje mbi mënyrat që përdoren për të pyetur për veprime në të ardhmen.
(niveli B2)
Në këtë orë mësimi mësuesi përdor kasetofonin me mikrofon. Gjashtë nxënës ulen në
formën e një rrethi. Mikrofoni vendoset në qendër të rrethit të formuar: mësuesi qëndron
jashtë rrethit duke përdorur regjistruesin.
Hapi 1
Mësuesi jep temën: “Pushimet e ardhshme”. Përpara se të regjistrohet dialogu i krijuar,
nxënësit punojnë në grup për formimin e tij. Më pas, ata ndalojnë dhe regjistrojnë çdo
fjali dhe vazhdojnë bashkëbisedimin. Mësuesi ndihmon nxënësit me leksikun e
nevojshëm dhe tregon se kur nxënësi mund të regjistrojë ligjërimin e tij.
Ani: Ana, what will you do next Easter holiday?
Teacher: Listen: Ana, what are you going to do this Easter?
Ani: Ana, what are you going to do this Easter?
Teacher: Good. Again. [ Mësuesi bën me shenjë se do të regjistrojë.]
Ana: I don’t know. Maybe I’ll stay at home.
Teacher: Ok. [Ai tregon se do të fillojë regjistrimi.]
Ana: I don’t know. Maybe I’ll stay at home.
Paolo: And you, Ani, what are you going to do?
Ani: I’going to go skiing.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
133
Teacher. Ok. [ Ai tregon se do të vazhdojë me regjistrimin.]
Ani: I’m going to go skiing.
Pra, dialogu i regjistruar do të ishte:
Ani: Ana, what are you going to do this Easter?
Ana: I don’t know. Maybe I’ll stay home.
Paolo: And you, Ani, what are you going to do?
Ani: I’m going to go skiing.
Hapi 2
Kur mësuesi apo dhe nxënësit mendojnë se ka pasur një pjesëmarrje të konsiderueshme
në bashkëbisedim dhe se bashkëbisedimi është realizuar, nxënësit dëgjojnë gjithë bisedën
e zhvilluar prej tyre. Kjo bën të mundur vlerësimin e bashkëbisedimit si një të tërë. Dihet
që koha e regjistrimit është shumë më e shkurtër se koha që ky bashkëbisedim kërkon për
t’u përgatitur. Njëzet minuta përgatitje mund të marrin dy minuta regjistrimi në kasetë.
Bashkëbisedimi i regjistruar shkruhet në dërrasë. Gabimet që mund të mos jenë korrigjuar
gjatë fazës së përgatitjes, korrigjohen në këtë fazë të orës së mësimit.
Hapi 3
Mësuesi tërheq vëmendjen e nxënësve te mënyrat që përdoren për të pyetur për një
veprim në të ardhmen. Për shembull, ai nënvizon formën gramatikore të përdorur në
pyetjet e përmendura në dialogun e regjistruar më sipër.
================================= Ana, what are you going to do?
And you, Ani, what are you going to do?
=================================
Më tej, ai kërkon arsyen e përdorimit të të njëjtës formë gramatikore, duke i ndihmuar
nxënësit të rikujtojnë rregullën e përdorimit të ‘going to’.
Hapi 4
Nxënësit ridëgjojnë dhe ndjekin bashkëbisedimin të shkruar në dërrasë. Më pas fshihet
teksti i shkruar në dërrasë dhe nxënësit riformojnë rrethin e tyre të mëparshëm me qëllim
improvizimin e bashkëbisedimit.
***
Në këtë orë mësimi nxënësit janë në qendër të procesit të të nxënit nëpërmjet praktikimit,
duke bërë që të angazhohen jo vetëm nëpërmjet njohurive gjuhësore që zotërojnë por
edhe emocionalisht. Roli i mësuesit është ndihmues. Ai ndihmon nxënësit me leksikun e
nevojshëm për të shprehur saktë kuptimin. Leksiku është në varësi të qëllimit të
bashkëbisedimit, duke marrë gjithmonë parasysh nivelin e nxënësve. Mësuesi më shumë
riformulon sesa thjesht korrigjon ligjërimin e nxënësve. Ai ndihmon nxënësit me fjalorin
dhe njohuritë gramatikore.
Në hapat 2 dhe 3 mësuesi ka një rol më drejtues: nxit nxënësit të përqëndrohen te disa
tipare të tekstit. Përparësia e përdorimit të tekstit të krijuar nga vetë nxënësit qëndron te
fakti se kuptueshmëria e tij është e sigurt. Për më tepër, nxënësit janë më të motivuar të
studiojnë një tekst të tyren sesa një tekst të marrë nga një libër apo të sjellë nga mësuesi.
Hapi 4 mundëson një bashkëbisedim më të lirshëm. Në këtë orë mësimi nuk mëshohet te
përdorimi i një forme të caktuar, p.sh. ‘going to’, por te kuptimi i saj.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
134
Mënyra e përdorur për të paraqitur strukturën gjuhësore është shumë e lehtë për t’u
realizuar, duke qenë se nuk kërkon asnjë përgatitje apo material tjetër përveç një
kasetofoni regjistrues. Sigurisht që, riformulimi i ligjërimit të nxënësit kërkon një farë
përvoje dhe për këtë arsye nuk rekomandohet për mësuesit e rinj. Përsa i përket kohës që
kërkohet mund të mos jetë ‘ekonomike’, por mundësia që bashkëbisedimi jep për
praktikimin e gjuhës së folur dhe fakti që ai ndihmon në zhvillimin e imagjinatës dhe
zgjerimin e leksikut s’mund të jenë tjetër veçse përparësi të kësaj mënyre paraqitjeje.
Gjithashtu, kjo mënyrë do të ishte më e përshtatshme në një grup të vogël (gjashtë
nxënës). Nëse do të ketë nëntë apo dhjetë nxënës, mundësia e praktikimit dhe e
pjesëmarrjes për secilin prej nxënësve do të pakësohej. Në një klasë ku mungon vullneti i
nxënësve për të marrë pjesë apo bashkëbiseduar me njëri-tjetrin, kjo metodë do të kishte
një fillim të ngadaltë. Por me një klasë të vogël në numër, shumë aktive, pavarësisht
nivelit mesatar apo fillestar, kjo metodë do të kishte efikasitet të lartë.
Ka pasur një sërë studimesh mbi efikasitetin e metodës deduktive dhe asaj induktive, të
përdorura për shpjegimin e strukturave gramatikore, por, në përgjithësi, rezultatet kanë
qenë jo vendimtare267
. Nuk ka dyshim për sa i përket numrit të komponentëve të
ndryshëm të përdorur në secilën prej metodave, si p.sh. stili i preferuar i të nxënit (për
nxënesit) dhe aftësitë shpjeguese të mësuesit. Përzgjedhja e njërës metodë apo tjetrës
varet nga lloji i strukturës gramatikore që do të paraqitet. Disa struktura gramatikore
kërkojnë një trajtim të tyre me mënyrën deduktive dhe disa të tjera me mënyrën
induktive.
Metoda deduktive është më e përshtatëshme për të rriturit. Duke qenë se ata kanë qenë
nën ndikimin e metodave tradicionale, kërkojnë sqarime të hollësishme të rregullit
gramatikor. Kjo nënkupton se metoda deduktive nuk është e përshtatshme për ata të cilët
duan të mësojnë gjuhën e huaj nëpërmjet komunikimit. Për shembull:
A: Coffee?
B: Please.
A: Milk?
B: Just a drop.
Këtu vlen të përmendej rregulli praktik ‘sa më shumë kontekst, aq më pak gramatikë’268
.
Mund të themi se dhe në shembullin e mësipërm, kur njërëzit shkojnë në kafene, ata janë
në dijeni të llojit të komunikimit që do të zhvillojnë dhe janë në gjendje t’i vendosin
thëniet e tyre në kontekstin e përshtatshëm, si atë të realitetit fizik e psikologjik, ashtu dhe
në atë gjuhësor269
..
Metoda e mësimdhënies së gjuhës së huaj për qëllime komunikuese nuk do të ishte e
përshtatëshme për fëmijët. Konceptet abstrakte gramatikore (si kryefjala, folja,
kundrinori) janë përtej aftësisë së tyre për të kuptuar. Në këtë rast do të ishte më e
kuptueshme ilustrimi i shembujve në dërrasë. Pavarësisht stilit të të nxënit të secilit,
shpjegimet e tejzgjatura dhe të hollësishme nëpërmjet metodës tradicionale do të lodhnin
shumë shpejt madje dhe nxënësit më të vëmendshëm dhe më të motivuar. Mënyra më
efikase është një shpjegim i shkurtër, i qartë dhe praktik, që vë në epiqendër nxënësit.
Duke pasur parasysh përparësitë dhe mangësitë që secila prej metodave ka, kombinimi i
të dyja metodave ndihmon në realizimin me sukses të orës së mësimit.
267
Thornbury S., vep. cit, fq. 68. 268
Thornbury S., vep. cit, fq. 72. 269
Lloshi Xh., vep. cit, fq. 326.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
135
3.2 Përdorimi i fjalive pyetëse në procesin e mësimdhënies
Në mësimdhënie, një mësues i zgjuar i udhëheq nxënësit e tij, por nuk i tërheq; ai i
inkurajon ata të shkojnë përpara dhe nuk i shtyp; ai u hap rrugën, por nuk i çon deri në
vend; … nëse nxënësit e tij janë të inkurajuar të mendojnë për veten e tyre, ne mund ta
konsiderojmë një mësues të tillë të suksesshëm.
Confucius (shekulli i pestë para erës sonë)
Njohuria dhe vetëdija janë pjesë e brendshme e çdo individi. Duke ushtruar profesionin e
mësimdhënësit, një mёsues duhet të arrijë nivelet e fshehura të dijes dhe vetëdijes së
nxënësve, me qëllim që t’i ndihmojë ata të arrijnë nivele të reja të të menduarit. Dhe është
pikërisht nëpërmjet pyetjeve që mësuesit mund të sigurojnë jo vetëm riprodhimin e
njohurive e fakteve të dhëna prej tyre, por në veçanti të thellojnë njohuritë e nxënësve në
lidhjen e koncepteve, nxjerrjen e përfundimeve, rritjen e vetëdijes, inkurajimin e
mendimit krijues, si dhe zhvillimin e procesit të të menduarit kritik dhe të aftësisë për të
kuptuar270
.
Është interesant fakti që mësuesit me një stazh pune pesë deri në dhjetë vjet, mendohet të
kenë bërë rreth gjysmë milion pyetje në orët e mësimit. Ndërsa mësuesit me një stazh
pune mbi pesëmbëdhjetë vjet, mund të kenë bërë deri në një milion pyetje. Madje edhe
studentët që bëjnë një praktikë prej dhjetë javësh në një shkollë, duke dhënë gjysmën e
ngarkesës së një mësuesi me kohë të plotë, mund të bëjnë rreth pesë deri në dhjetë mijë
pyetje.
Ky përfundim271
, disi i pazakontë, bazohet në disa fakte të qëndrueshme të shekullit të
fundit që tregojnë se mësuesit bëjnë mesatarisht një apo dy pyetje në minutë, ndonjëherë
edhe më shumë në ushtrime apo tema të caktuara. Shumë prej pyetjeve që ata drejtojnë
kanë të bëjnë me menaxhimin e klasës dhe rikujtimin e fakteve. Shumë pak prej pyetjeve
të bëra prej mësuesve kërkojnë mendim të thellë.
Në literaturën metodike bashkëkohore ka mendime të ndryshme për sa i përket sasisë së
llojeve të pyetjeve. Pyetjet deduktive nxisin procesin e të menduarit, ndërsa pyetjet
faktike nxisin rikujtimin e fakteve. Gjithsesi, çështja në lidhje me përcaktimin e llojit të
pyetjeve që mund të përdoren për të nxitur të menduarit dhe ato që përdoren për të
rikujtuar faktet është e debatueshme. I vetmi përfundim që mund të nxjerrim është se para
se të përcaktojmë llojin e duhur të pyetjeve, duhet të përzgjedhim llojin e procesit të të
nxënit që dëshirojmë të inkurajojmë. Ky përfundim është veçanërisht i rëndësishëm kur
mësuesit hedhin bazat për ndërtimin e lëndës së tyre mbi procesin e të pyeturit.
Pse përdoren fjalitë pyetëse?
Drejtimi i pyetjeve përfshin arsye të ndryshme. Një nga arsyet lidhet me nevojën për
njohuri të problemeve të ndryshme të jetës së përditshme (‘Si e rregullon një makinë?’).
Të tjera mund të lidhen me ndjenjat dhe emocionet (‘Përse je mërzitur?’). Ka gjithashtu
dhe arsye shoqërore. Ne kërkojmë informacion apo zgjidhje të një problemi. Ne duam të
kënaqim kuriozitetin tonë, apo të lehtësojmë ankthin, duam të kontaktojmë dikë, apo të
kuptojmë më mirë një person tjetër. Dillon272
është një prej shumë studiuesve që ka
270
Hiz, H. (ed.) “Questions”, Reidel, Dordrecht, 1978, fq. 53. 271
Hiz, H. (ed.), vep. cit, fq. 57. 272
Dillon, J.T. “Using Discussions in Classrooms’, Buckingham: Open University Press, 1994, fq.78.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
136
eksploruar përdorimin e pyetjeve për të nxitur procesin e të mendurit dhe diskutimet në
klasë.
Për të parë mendimet dhe qëndrimet e mësuesve të gjuhëve të huaja, ndërtuam një
pyetësor273
të ndarë në dy grupe:
Grupi A – pse mësuesit bëjnë pyetje
Grupi B – pse nxënësit bëjnë pyetje
Ky pyetësor iu shpërnda mësuesve të shkollave nëntëvjeçare, të mesme e të larta.
Grupi A: PSE MËSUESIT BËJNË PYETJE?
Rregullat e bashkëbisedimeve në klasë janë të ndryshme nga ato në kontekste të tjera
shoqërore. Mësuesit nuk drejtojnë pyetje për të përftuar njohuri, por për të kuptuar
njohuritë që nxënësit zotërojnë. Këto njohuri janë thelbësore për procesin e të nxënit. Një
mësim i suksesshëm është ai që ndërtohet mbi nevojat mësimore të nxënësve. Duke
drejtuar pyetje të mirëstrukturuara, mësuesi arrin të kuptojë çfarë njohurish dhe aftësish
ata zotërojnë. Bazuar në to, ai strukturon orën mësimore me qëllim plotësimin e nevojave
dhe zhvillimin e aftësive të nxënësve.
Arsye të tjera pse mësuesit bëjnë pyetje janë: për të nxitur kujtesën, për të zhvilluar më tej
aftësinë e të kuptuarit, aftësinë krijuese, si dhe për të inkurajuar zgjidhjen e problemeve të
ndryshme. Gjithashtu, ka pyetje të cilat lidhen me menaxhimin e klasës, si: ‘A i keni
marrë librat me vete?’.
Pas analizës së pyetësorëve të shpërndarë 100 të anketuarëve, kemi përgjigjet e dhëna prej
tyre në përqindje si vijon :
Për të rritur interesin dhe kuriozitetin, për një temë të caktuar. 5
Për të përftuar një teknikë aktive të të nxënit. 5
Për të nxitur nxënësit të bëjnë pyetje. 3
Për të maksimizuar procesin e të nxënit. 5
Për të kapërcyer vështirësitë të cilat pengojnë procesin e të nxënit. 25
Për t’i komunikuar grupit se pjesëmarrja në mësim është e nevojshme dhe vlerësohet. 10
Për të nxitur nxënësit të përdorin teknikën konjitive të deduktimit. 10
Për të bërë të mundur që nxënësit të reflektojnë dhe të komentojnë mbi përgjigjet e pjestarëve të tjerë të
grupit. 4
Për të mundësuar të nxënit nëpërmjet pjesëmarrjes në diskutime. 3
Për të bërë të mundur që nxënësit të asimilojnë dhe të reflektojnë mbi informacionin e dhënë. 30
Nga anketimi del se kategoria më e zakonshme është ajo e ‘pyetjeve të bëra me qëllim, që
të kontrolloheshin njohuritë dhe të kuptuarit’, e pasuar nga kategoria tjetër, ‘për të
kapërcyer vështirësitë që nxënësit hasin’. Vetëm 10% theksuan përdorimin e pyetjeve për
të inkurajuar mendimin e nxënësve. Shifrat (një përqindje e vogël e të anketuarve)
tregojnë se pyetjet mund të përdoren për të ndihmuar nxënësit të mësojnë nga njëri-tjetri
apo për të inkurajuar vetë nxënësit të bëjnë pyetje. Megjithatë, kur diskutohet për
mësimdhënien nga profesionistë, inkurajimi i nxënësve për të folur dhe për të menduar
përbën përparësi.
Nga të dhënat del se konteksti është shumë i rëndësishëm. Arsyet se pse mësuesit bëjnë
pyetje ndryshojnë në bazë të materialit që trajtohet, orës së mësimit dhe aftësisë së
nxënësve. Ndër pyetjet më efikase që angazhojnë nxënësit janë ato që kanë një objektiv të
273
Ky pyetësor është bazuar mbi ide dhe informacion të Dillon “Questioning and Teaching: A Manual of
Practice”, London: Croom Helm, 1988.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
137
qartë. Ndërsa pyetjet më pak efikase, janë ato që nuk kanë asnjë qëllim e që përqëndrohen
te njohuritë e nxënësve. Pyetjet, të cilat kufizojnë mendimin e nxënësve vetëm në
riprodhimin e e thjeshtë ose vetëm në proceset e detyruara mendore, bëjnë që nxënësit të
mendojnë se të menduarit e tyre është i tepërt. Pyetjet, të cilat i ftojnë nxënësit të
reflektojnë, të mendojnë, krijojnë apo peshojnë me kujdes, ngrenë nivelin e të menduarit
të nxënësve dhe i mësojnë se të menduarit e tyre është i vlefshëm. Pra, nëpërmjet pyetjeve
që bëhen, mësuesi mund t’u mësojë nxënësve se njohuritë nuk janë të ngulitura, se idetë
janë të farkëtueshme274
.
Pyetjet drejtuar nxënësve në klasë duhet të lidhen ngushtë me objektivat e mësimit dhe
duhet të nxisin nxënësit të mendojnë e veprojnë për realizimin e qëllimit mësimor.
Grupi B: PSE NXËNËSIT BËJNË PYETJE?
Nxënësit bëjnë shumë pyetje por zakonisht jo në shkollë. Në një nga analizat e detajuara
për drejtimin e pyetjeve, në 20 orë mësimi në lëndën ‘Analizë teksti’ në vitin e parë Grupi
G, Fakulteti i Gjuhëve të Huaja, kemi më pak se njëzet pyetje të drejtuara në mënyrë të
natyrshme nga studentët dhe shumica e këtyre pyetjeve nuk synojnë zhvillimin e
mendimit të pavarur. Shumë pyetje janë të karakterit procedurial, si për shembull, ‘A do të
bëjmë 10 minuta pushim?’, ‘Në çfarë ore mbarojmë?’, ‘A kemi pushim ditën e hënë?’. Ato nuk
inkurajojnë procesin e të menduarit në lëndën respektive ‘Përse vendoset kjo folje?’ apo
‘Çfarë ndodh nëse …? Edhe nëse mësuesi inkurajon nxënësit që të bëjnë pyetje, pyetjet e
bëra prej tyre njëri-tjetrit janë shpesh pyetje që nuk lidhen me mësimin. Shprehja e
mirënjohur e psikologut zviceran Jean Piaget, se ‘I gjithë mendimi i logjikshëm vjen nga
manipulimi i objekteve’ mund të vazhdohet ‘dhe me bërjen e pyetjeve’ (Piaget dhe
Inhelder, 1969)275
.
Përveç pyetjeve që kanë të bëjnë me procedurën dhe me përmbajtjen e lëndës, ka dhe
arsye të tjera pse nxënësit i bëjnë pyetje mësuesit apo dhe njëri-tjetrit. Këto lidhen me
nevojat emocionale të nxënësit, sigurinë, vëmendjen, afeksionin apo njohjen e arritjeve.
Pyetja më e shpeshtë në një orë mësimi është ajo që bëhet për të tërhequr vëmendjen.
Mësuesit në këtë rast i duhet të kuptojë arsyet që fshihen pas kërkesës për vëmendje nga
një nxënës i caktuar, duke pasur gjithmonë parasysh edhe nevojat e nxënësve të tjerë.
Me qëllim analizën e arsyeve të drejtimit të pyetjeve nga nxënësit, u krye një anketim me
mësues të shkollave nëntëvjeçare, të mesme dhe të larta.
Arsyet e pyetjeve nga nxënësit (përqindja e përgjigjeve për secilën kategori):
Për t’u informuar në lidhje me procedurat e mësimit apo të shkollës. 30
Për të thelluar procesin e tyre të të menduarit. 7
Për t’u informuar mbi çështje të ndryshme sociale. 30
Për të tërhequr vëmendjen. 15
Për të asimiluar/ kuptuar një çështje të caktuar. 8
Për të shprehur ndjenjat, emocionet, pikëpamjet apo mirëkuptimin e tyre. 6
Për të kontrolluar njohuritë dhe aftësinë e tyre për të kuptuar. 4
Rezulton se nxënësit janë të prirur të bëjnë më shumë pyetje për t’u informuar mbi
procedurat shkollore dhe çështjet sociale. Të dhënat tregojnë se një numër i vogël i
pyetjeve të tyre kanë për qëllim nxitjen e mendimit kritik apo asimilimin e çështjeve të
274
Musai, B., “Metodologji e mësimdhënies”, Albgraf, 2003, fq. 136. 275
Wrag, E.C., Brown. G., “Questioning in the secondary school”, London and New York, 2003, fq. 11.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
138
trajtuara në orën e mësimit, arsye këto që janë shumë të rëndësishme në zhvillimin e
procesit të të nxënit të gjuhës.
Qëllimi dhe arsyeja kryesore e pyetjeve është sa e thjeshtë aq dhe komplekse. E thënë më
thjesht, pyetjet bëhen me qëllim që të lehtësojnë procesin e të nxënit. Kështu, ato lidhen
ngushtë me qëllimin kryesor të orës mësimore. Kompleksiteti rritet ndërsa ne shpalosim
qëllimet dhe bëhemi të vetëdijshëm për një numër arsyesh, jo vetëm për realizimin e
pyetjeve por edhe për drejtimin e pyetjeve të veçanta nxënësve të caktuar.
Përveç pyetjeve drejtuar nxënësve, mësuesi shpesh në mënyrë të vetvetishme pyet dhe
vetveten. Këto pyetje276
janë :
- të tërthorta, kur ato ndërtohen në strukturën e ushtrimeve të përpiluara nga vetë
mësuesi me qëllim mësimdhënien.
- të drejtpërdrejta, kur mësuesi përgatit mësimin apo temat (‘Ç’ushtrim mund të
vijojë pas këtij ushtrimi?’), ose kur pyetjet vlerësojnë performancën e tij si
mësues (‘A shkoi mirë?’, ‘Ç’mund të bëja më mirë?’).
Janë pyetje thelbësore në procesin e mësimdhënies ato të cilat lidhen ngushtë me qëllimet
dhe synojnë të nxisin arsyetimin e mësuesit dhe nxënësit.
Llojet e pyetjeve
Mësimdhënia nëpërmjet drejtimit të pyetjeve synon të sfidojë saktësinë dhe plotësinë e të
menduarit, në mënyrë të tillë që nxënësit të shkojnë drejt arritjes së qëllimit të tyre
përfundimtar277
. Prandaj, është e rëndësishme që mësuesit të mos drejtojnë pyetje thjesht
për kënaqësinë e tyre, por të marrin kënaqësi nëpërmjet përvojës që fitojnë nxënësit, nga
hapat dhe veprimet që ata ndërmarrin për të arritur qëllimin mësimor.
Në vijim do të paraqesim llojet e pyetjeve të klasifikuara nga Sokrati278
. Përvoja e
pyetjeve Sokratike është një model tek i cili mësuesit mbështeten edhe në ditët e sotme.
1. Pyetje për të qartësuar konceptin
Është e vërtetë që, me drejtimin e pyetjeve nxisim nxënësit të mendojnë më shumë për atë
çka pyesin dhe atë që mendojnë. Pyetjet ndihmojnë në vërtetimin e koncepteve që fshihen
pas argumentit të tyre.
Why are you saying that? Përse e thua atë?
What is the nature of...? Cila është natyra e...?
Can you give me an example? A mund të më japësh një shembull?
Are you saying ... or... ? Po thua ... apo...?
2. Pyetje për një analizë më të thellë të mendimit
Drejtimi i këtyre pyetjeve ndihmon nxënësit të analizojnë hamendësimet, mendimet,
supozimet dhe faktet te të cilat ata bazojnë argumentet e tyre: çka nënkupton të gjejnë
rezultate dhe të arrijnë në përfundime apo përgjithësime, pra, të zbulojnë arsyet përtej
informacionit të dhënë.
What else could we assume? Çfarë tjetër mund të mendojmë?
Please explain why/how...? Të lutem shpjego përse/si...?
276
Wrag, E.C., Brown. G., “Questioning in the secondary school”, London and New York, 2003, fq. 13. 277
http://honolulu.hawaii.edu/intranet/committees/FacDevCom/guidebk/teachtip/teachtip.htm 278
Po aty.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
139
What would happen...? Çfarë mund të ndodhë...?
Do you agree or disagree with...? A jeni dakord apo jo me...?
3. Pyetje për analizën e arsyeve dhe fakteve
Kur nxënësit japin një bazë logjike për argumentet e tyre, është e rëndësishme që
mësuesit të ‘gërmojnë’ më shumë në arsyetimin e argumenteve të tyre, duke mos i marrë
ato si fakte të mirëqena. Kështu, pyetjet për analizën kërkojnë që nxënësit të ndajnë
problemin në pjesët e tij përbërëse dhe të ndërtojnë marrëdhëniet midis pjesëve me qëllim
identifikimin e dallimeve logjike.
Why is that happening? Përse po ndodh kjo?
Can you give me an example of that? A mund të më japësh një shembull për të?
What do you think causes...? Çfarë e shkakton ...?
Are these reasons good enough? A janë këto arsye të mjaftueshme?
Would it stand up in court? A do të qëndronte si provë në një seancë gjyqësore?
How might it be refuted? Si mund të refuzohet?
4. Pyetje për pikëpamjet dhe perspektivat
Shumë argumente jepen nisur nga një pozicion i caktuar. Kështu, është e nevojshme të
argumentohet ky pozicion, duke treguar se ka edhe pikëpamje të tjera, po aq të vlefshme.
Shpesh përgjigjja e pyetjeve dhe arritja e përfundimeve varet nga një këndvështrim dhe
perspektivë e caktuar. Duke drejtuar pyetje të ndryshme, ne ndihmojmë nxënësin ta shohë
dhe ta trajtojë çështjen në diskutim në mënyra të ndryshme. Argumentet dhe gjykimet e
nxënësve varen jo vetëm nga materiali që po diskutohet, por edhe nga njohuritë e
mëparshme që ata kanë për këtë material. Mësuesi, nëpërmjet pyetjeve që drejton nxit
nxënësit ta shohin një çështje nga një këndvështrim apo pikëpamje tjetër.
Why it is ... necessary? Pse është ... e nevojshme?
Who benefits from this? Kush përfiton prej saj?
What is the difference between... and...? Cili është ndryshimi midis ... dhe...?
What if you compared ... and..? Nëse krahasojmë ...dhe ...?
How could you look another way at this? Ç’këndvështrim tjetër mund të ketë për të?
5. Pyetje për të verifikuar rezultatet dhe pasojat
Këto lloj pyetjesh shkojnë përtej riprodhimit dhe transformimit të fakteve. Ato kërkojnë
nga nxënësit të zbatojnë faktet në një problem, përmbajtje apo situatë të ndryshme nga ajo
në të cilën është mësuar informacioni me qëllim verifikimin e rezultateve. Këto lloj
pyetjesh ndihmojnë nxënësin të japë një përgjigje logjike, të lidhë informacionin e ri me
atë të njohur dhe të zbatojë atë që përvetëson. What are the consequences of that assumption? Cilat janë pasojat e atij supozimi?
How could ... be used to...? Si mund ... të përdoret për të ... ?
Why is ... important? Përse është ... e rëndësishme?
6. Pyetje rreth pyetjes
Nëpërmjet pyetjeve rreth pyetjes nxënësi rishikon materialin dhe analizon nëse pyetja e tij
lidhet thjesht me njohuritë sipërfaqësore apo trajton thelbin e këtij materiali. Kur pyesim
për arsyen dhe qëllimin e pyetjes së drejtuar nga mësuesi, ne ndihmojmë nxënësin të
kuptojë më mirë pyetjen dhe rëndësinë e saj në përvetësimin e lëndës. Pyetjet rreth
pyetjes ndihmojnë nxënësit t’i shohin pyetjet jo thjesht si mjet kontrolli në duart e
mësuesit, por si mjete që nxisin nxënësit të kuptojnë dhe përvetësojnë njohuritë.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
140
What was the point of asking that question? Pse e bëtë atë pyetje?
Why do you think I asked this question? Pse mendon se e bëra atë pyetje?
What does that mean? Ç’do të thotë kjo?
Mësuesit zakonisht drejtojnë pyetje të cilat dëshmojnë apo tregojnë njohuritë që nxënësit
kanë. Këto lloj pyetjesh zënë 80% deri në 90% të kohës. Sipas klasifikimit të Bloom-it
(Taksonomia e Bloom, 1956)279
, ato i përkasin grupit të parë. Taksonomia për qëllime
arsimore, e njohur si Taksonomia e Bloom-it, paraqet klasifikim të qëllimeve të ndryshme
që arsimtarët i parashtrojnë për nxënësit (qëllimet e të mësuarit). Ashtu si te taksonomitë
e tjera edhe te ajo e Bloom-it ekziston një hierarki, çka nënkupton se mësimi i niveleve
më të larta varet nga dituria dhe shkathtësitë e mëparshme, të përvetësuara këto në nivelet
më të ulëta280
.
Bloom281
i përkufizon në mënyrë efektive pesë nivelet, duke u nisur nga proceset e nivelit
më të ulët, e deri te më i larti.
1. Niveli bazë 2. Niveli mesatar 3. Niveli i lartë
1. të njohurit 1. zbatimi 1. sinteza
2. të kutpuarit 2. analiza 2. vlerësimi
Ky sistem klasifikimi ka përparësinë të sigurojë një hapësirë të gjerë për ndërtimin e
pyetjeve, duke filluar nga ato që kërkojnë riprodhim të thjeshtë, deri te ato që nxisin
proceset e larta të të menduarit. Kjo llojshmëri e ndërtimit të pyetjeve, në të gjitha nivelet
e të menduarit, me shkallë të ndryshme vështirësie, është pjesë përbërëse e artit të të
pyeturit282
.
Ka shumë mënyra për të kategorizuar pyetjet. Përveç taksonomisë së Bloom-it, pyetjet që
kanë të bëjnë me procesin e të nxënit mund të klasifikohen283
në tri lloje kryesore:
Pyetje konceptuale, të cilat kanë të bëjnë me vjeljen e ideve, përkufizimeve dhe
arsyetimin.
Për shembull, duke studiuar fjalitë pyetëse dhe klasifikimin e tyre, nuk është e pazakontë
që një mësues t’u kërkojë nxënësve të krijojnë klasifikimin e tyre: të grupojnë fjalitë
pyetëse që ata sjellin ndërmend, sipas kritereve të përcaktuara prej tyre.
Procesi i të menduarit në lidhje me përgjigjet e sakta dhe ato të pasakta ndihmon nxënësit
të formulojnë dhe të qartësojnë konceptet përkatëse.
Pyetje empirike, të cilat kërkojnë përgjigje të bazuara në fakte.
Pyetjet empirike synojnë vëzhgimin, rikujtimin e të dhënave, fakteve dhe
eksperimentimin e mundshëm. Nëse përdoret arsyetimi, ai përdoret për të konfirmuar
faktet dhe për të treguar lidhjen që ekziston midis fakteve dhe vëzhgimeve. Mësuesit
synojnë të strukturojnë pyetjet e tyre empirike me qëllim që të ndihmojnë nxënësit të
vëzhgojnë, të arsyetojnë dhe të bëjnë lidhjen e një fakti me një tjetër. Duhet të sigurojmë
279
Erickson, H. L. “Concept-based curriculum and instruction for the thinking classroom”, Thousand
Oaks, Corwin Press, 2007, fq. 6. 280
Orlich, et al. “Teaching Strategies: A Guide to Effective Instruction”, Houghton Mifflin, 2004 281
Bloom, B. S., Engelhart, M. D., Furst, E. J., Hill, W. H., & Krathwohl, D. R. (1956). Taxonomy of
educational objectives: the classification of educational goals; Handbook I: Cognitive Domain New York,
Longmans, Green, 1956. 282
Musai, B., “Metodologji e mësimdhënies”, Albgraf, 2003, fq. 142. 283
Erickson, H. L. “Concept-based curriculum and instruction for the thinking classroom”, Thousand
Oaks, Corwin Press, 2007, fq. 8.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
141
shtjellim dhe zhvillim të pyetjeve (p.sh., të përdorim mjete ndihmëse pamore, pyetje në
mënyrë të tërthortë, të bëjmë një parantezë të asaj që kërkojmë, një përmbledhje të
mendimeve të sugjeruara nga nxënësit dhe t’i përdorim ato). Shpesh këto lloj pyetjesh
kërkojnë që nxënësit të analizojnë, kombinojnë dhe vlerësojnë njohuritë bazë dhe më pas
të projektohen apo parashikohen rezultate të ndryshme284
. Për t’iu përgjigjur pyetjeve
empirike mund të na ndihmojnë dhe nivelet e larta të funksioneve emocionale. Pyetjet
empirike kanë për qëllim stimulimin e mendimit krijues, analizën e lidhjes shkak-pasojë,
provokimin e mendimit të thellë apo kërkimin e detajuar285
. Në mësimin e gjuhës së huaj
krijohet mundësia për drejtimin e një shumëllojshmërie pyetjesh sepse tekstet mësimore
ofrojnë material të bollshëm nga të gjitha fushat e jetës.
Pyetjet e vlerësimit, të cilat investigojnë meritën dhe vlerën relative, çëshjte morale
dhe mjedisore.
Pyetjet e vlerësimit kanë një cilësi të dallueshme në përballjen e nxënësit me problemet
reale, ashtu sikurse paraqiten në jetë. Duke qenë se vendimet dhe gjykimet janë përbërësit
e parë të jetës së të rriturve, është thelbesore që përvojat jetësore në klasë të lidhin
nxënësit me botën në të cilën ata jetojnë, pavarësisht moshës apo pjekurisë së tyre286
.
Ato lidhen me moralin, shqetësimet shoqërore si varfëria, çështje shëndetësore (duhan
pirja) dhe çështjet mjedisore (ndotja). Mund t’i ndeshim në çdo orë mësimi ku ajo çka
njerëzit besojnë apo mendojnë mund të jetë e saktë apo e gabuar. Për shembull: Në një
orë mësimi me temë ‘varfëria e njerëzve të moshuar’, diskutimi mund të përfshijë çështje
të ndryshme dhe pyetje të cilat mbulojnë aspekte të ndryshme të mënyrës se si njerëzit
sillen, të vlerave që ndikojnë te sjellja dhe mendimet e shkaqet që sjellin fatkeqësi.
Këto kategori të përgjithshme të pyetjeve shpesh ndërthuren dhe nuk janë kurrsesi të
prera apo të ndara nga njëra tjetra. Disa pyetje, veçanërisht pyetjet kyçe, mund të
përfshijnë elementë nga të tri llojet e pyetjeve287
. Në pamje të parë, ky klasifikim288
i
pyetjeve mund të duket i shkëputur nga mësimdhënia dhe më shumë i ngjashëm me
punën e bërë në universitete. Gjithsesi, duke pasur parasysh rëndësinë e krijimit të
njohurive themelore te shkencat dhe artet, ka shumë mundësi që këto pyetje të gjenden,
në një formë apo në një tjetër, në të gjitha nivelet e klasave në shkollë fillore,
nëntëvjeçare, të mesme dhe në universitet.
Ekziston mendimi se nxënësit ndihen sikur jetojnë në një botë pyetjesh dhe jo në botën e
tyre. Kjo pasi shpesh mësuesit japin pyetje për një tekst të caktuar si detyrë me shkrim
apo me gojë. Prandaj, shumë nxënës arrijnë në përfundimin se detyra e mësuesit është të
bëjë pyetje, kurse detyra e tyre është t’u përgjigjet këtyre pyetjeve. Dhe përgjigjet e sakta
nënkuptojnë asimilim të njohurive.
Edhe pse mësuesit vijnë me mendime të ndryshme në lidhje me bërjen e pyetjeve, dihet se
dhënia e njohurive dhe aftësive është në themel të çdo përpjekje akademike. Profesorët e
mirë nuk duan t’iu mësojnë studentëve të tyre ‘faktet’ e një disipline të caktuar, më shumë
se duan t’i ndihmojnë ata të ndërtojnë njohuritë e tyre në një disiplinë të caktuar
nëpërmjet pyetjeve. Këto të fundit synojnë të nxisin nxënësit të kërkojnë informacion dhe
t’i pajisë ata me aftësi kërkuese dhe hulumtuese.
284
Erickson, H. L. vep. cit, fq. 13. 285
Wrag, E.C., Brown. G., vep. cit, fq. 19. 286
Musai, B., “Metodologji e mësimdhënies”, Albgraf, 2003, fq. 147. 287
Erickson, H. L. vep. cit, fq. 9. 288
Erickson, H. L. vep. cit, fq. 10.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
142
Duke qenë se pyetjet kanë një rëndësi të veçantë në procesin mësimor, kryem një pyetësor
investigativ mbi atë ‘çfarë funksionon’ lidhur me to. Ky pyetësor ka për qëllim të
identifikojë llojin dhe strukturën e pyetjeve të drejtuara nga studentët e vitit të parë në
fakultetin e Gjuhëve të Huaja dhe të motivojë përdorimin e pyetjeve të nivelit të lartë.
Gjatë procesit të këtij investigimi vumë re se, pyetjet e studentëve dëshmojnë pasigurinë e
tyre për të përcaktuar një pyetje të mirëformuluar dhe për më tepër pyetjet e tyre lënë për
të dëshiruar. Pedagogë më me përvojë sugjeruan se duhet fillimisht të studiojmë dhe të
kuptojmë realisht pyetjet e studentëve para se t’i korrigjojmë ato. Kështu që, pyetësori
‘çfarë funksionon’ u kthye në pyetësorin ‘çfarë pyetje bëjnë studentët’. Pyetësori
investigativ ‘çfarë funksionon’, hulumton mbi mënyrat për të përmirësuar procesin e të
pyeturit, ndërsa projekti ‘çfarë pyetje bëjnë studentët’ përshkruan dhe dokumenton me
kujdes pyetjet që studentët bëjnë. Roli ynë kryesor në këtë pyetësor është të dëgjojmë me
kujdes llojet e pyetjeve që studentët bëjnë dhe t’i analizojmë ato me qëllim njohjen e
mendimeve, motiveve, përparësive dhe mungesave të tyre, të cilat dëshmojnë formimin e
tyre. Qëllimi kryesor është të sigurojmë një tablo të plotë të llojeve të pyetjeve që
studentët bëjnë e vlerësojnë. Nga këtu, do të përcaktojmë nevojat e studentëve për të bërë
pyetje më kuptimplota. Duke menduar se modelet e pyetjeve të formuluara drejt do të
ndihmojnë studentët, ofruam një shumëllojshmëri pyetjesh për t’u përdorur nga studentët.
Si mësimdhënës të gjuhës së huaj, është me interes për ne të vëzhgojmë llojet e pyetjeve
që studentët bëjnë në lidhje me tekstet. Për të mbledhur dhe analizuar pyetjet e bëra nga
studentët, hapëm një adresë në internet, ku studentët mund të shkruajnë pyetjet e tyre.
Studentët lexojnë tekstin dhe formulojnë pyetjet lidhur me tekstin një ditë para orës së
mësimit. Pyetjet ruhen. Për të nxitur studentët të jenë të lirshëm të bëjnë çdo lloj pyetje,
pa pasur frikë se mund të dukeshin qesharakë përpara bashkëmoshatarëve të tyre,
anonimati është i rëndësishëm.
Sigurisht, që analiza e pyetjeve dëshmon se studentët janë më të prirur të bëjnë pyetje të
cilat ndihmojnë të kuptosh tekstin, sesa pyetje të cilat ndihmojnë ‘të lexosh midis
rreshtave’ të tekstit. Nga 140 pyetje të bëra, mesatarisht pesë pyetje nga çdo student, një
qind pyetje i përkasin nivelit bazë, sipas taksonomisë së Bloom-it, pyetje të cilat lidhen
me aftësinë për të kuptuar më mirë materialin; njëzet e pesë pyetje të nivelit mesatar, që
do të thotë aftësisë për të analizuar dhe pesëmbëdhjetë pyetje të nivelit të lartë, aftësisë
sintetizuese dhe vlerësuese.
Teknika e të pyeturit
Mjeshtëritë e të pyeturit janë gjithashtu qendra e repertorit të mësimdhënies së
suksesshme289
. Dewey, themeluesi i filozofisë progresiste në edukim, për mjeshtërinë e
teknikës së pyetjeve shprehet: “Të dish të bësh pyetje si duhet, do të thotë të dish të japësh mësim. Më shumë se çdo gjë
tjetër, arti i bukur i mësimdhënies varet nga mjeshtëria e përdorimit të pyetjeve, pasi ajo
shërben si drejtim për ide të gjalla dhe të qarta, të nxit me shpejtësi imagjinatën dhe
mendimin, gjë që të shtyn për veprim.290
”
289
Musai, B., “Metodologji e mësimdhënies”, Albgraf, 2003, fq. 134. 290
Cituar nga Musai në “Metodologji e mësimdhënies”, Albgraf, 2003, fq. 134.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
143
Është e rëndësishme të mbahet parasysh se pyetjet duhen bërë me një gjuhë të thjeshtë
dhe nxitëse. Teknikat291
e mëposhtëme synojnë të japin disa nga shprehitë e përdorimit të
teknikave të të pyeturit, të cilat sjellin seanca konstruktive të të pyeturit dhe përvoja të
kënaqshme.
Strukturimi (dhënia e pikave kyçe) Strukturimi ka të bëjë me dhënien e ‘shtyllave drejtuese’ për rendin e pyetjeve që
shtrohen. Kjo teknikë mund të përfshijë dhënien shkurtimisht të temës, përsëritje të
pyetjeve dhe shpjegimeve të bëra në orën e mëparshme të mësimit, ose paraqitjen e
objektivave.
Përzgjedhja dhe dhënia qartë e pyetjeve
Në bashkëbisedimet e jetës së përditëshme, ‘përzgjedhja’292
i referohet vlerësimit të
nivelit të duhur intelektual të njerëzve që mësojmë. Në këtë kontekst ajo lidhet me
përzgjedhjen e dimensionit të duhur të pyetjes. Ndërsa ‘dhënia qartë’293
lidhet me
regjistrin e gjuhës. Pytejet duhet të jenë të niveleve të ndryshme. Ato duhet të përshtaten
me nivelin e përparimit të nxënësve. Kjo ndihmon në ruajtjen e niveleve të ndryshme
motivuese dhe të ecurisë së mësimit.
Koha e pritjes pas drejtimit të pyetjes
Mësuesit bëjnë më shumë pyetje sesa marrin përgjigje294
dhe shpesh u përgjigjen vetë
pyetjeve të tyre. Ky dështim vjen si pasojë e mungesës së ‘pauzës’ pas bërjes së pyetjes.
Përdorimi i teknikës pyetje-pauzë-thirrje, e cila nënkupton shtrim të pyetjes, pauzë të
shkurtër pas pyetjes, dhe pastaj të thuhet emri i nxënesit që do t’i përgjigjet pyetjes, nxit
të gjithë të dëgjojnë dhe të përgatisin një përgjigje para se t’u bëhet thirrja. Kjo mënjanon
përgjigjen në kor.
Pyetje për të nxitur dhe kontrolluar
Janë pyetje të cilat kërkojnë riformulimin e përgjigjes për të ndihmuar dëgjimin aktiv. Kjo
bën që nxënësit të jenë të vëmendshëm në dëgjimin e përgjigjes së shokut.
Dy forma295
të pyetjeve nxitëse janë:
Perifrazimi
Bërja e një numri pyetjesh të thjeshta, të cilat qartësojnë kuptimin e pyetjes
fillestare.
Kjo mënyrë e të pyeturit kontribuon në bashkëpunimin midis nxënësve. Gall dhe Artero-
Boneme296
janë ata të cilët vlerësuan dhe përshkruan metodën e “ shumë mendjeve
bashkë”, metodë që përfshin vendosjen e nxënësve në grupe me katër nxënës, secili prej
tyre me aftësi të ndryshme, ku çdo grup thellohet te pyetja e bërë dhe bashkon mendimet
për të sjellë përgjigjen më të mirë të mundshme.
291
French, P. and Maclure, M. ‘Teachers’ questions and pupil answers: an investigation of questions and
answers in the infant classroom’, in Stubbs, M. and Hillier. H., Readings in Language, Schools and
Classrooms, second edition, London: Methuen, 1983, fq.101. 292
Wrag, E.C., Brown. G., vep. cit, fq. 30. 293
Wrag, E.C., Brown. G., vep. cit, fq. 30. 294
Brown, G.A. “Microteaching: A Programme of Teaching Skills”, London: Methuen, 1978, fq.43. 295
Gall, M.D. and Artero-Boneme, M.T. “Questioning” in Husen, T. and Postlethwaite, T.N. (eds)
International Encyclopaedia of Educational research (second edition) 8: 4875–82, Oxford: Pergamon, 1994 296
Gall, M.D., Artero-Boneme, M.T., vep. cit, 4875–82.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
144
Dëgjimi i përgjigjeve
Aftësia dhe mjeshtëria e mësuesit qëndron pikërisht në dëgjimin e përgjigjeve. Mund të
kemi katër lloje dëgjimi297
:
- Dëgjim i shpejtë: është pak më shumë se të jesh i vetëdijshëm se një nxënës po
flet dhe shpesh ndodh kur përgjigjet duken se nuk lidhen me pyetjen e bërë.
- Dëgjim analizues: përpjekja për të krijuar një mendim më të plotë për përgjigjen e
nxënësit.
- Dëgjim kërkimor: përpjekja për të gjetur një informacion të caktuar në një
përgjigje apo në një numër përgjigjesh.
- Dëgjim shqyrtues: një kombinim i mirë i dëgjimit kërkimor dhe atij analizues i cili
shkon përtej fjalëve që nxënësit përdorin për të dhënë kuptimin kryesor dhe
shpjeguar pasiguritë që ata kanë.
Mësuesi duhet të jetë i vetëdijshëm për llojin e dëgjimit që përdor, kjo në varësi të
rëndësisë së pyetjes.
Informacioni reagues
Informacioni reagues është thelbësor në organizimin dhe strukturimin e procesit mësimor.
Këto të fundit janë mekanizma me anë të së cilave jepen njohuritë e reja dhe kalohet në
faza të ndryshme të orës së mësimit.
Mënyra më e mirë për të dhënë informacion reagues është angazhimi i mësuesit në
procesin e pyetje-përgjigjeve.
Teknikat e përshkruara me sipër ndihmojnë në formulimin e pyetjeve të suksesshme dhe
sjellin efikasitet në drejtimin e pyetjeve. Pyetjet e suksesshme janë ato për të cilat
nxënësit formulojnë, në mënyrë aktive, përgjigjen, dhe në ketë mënyrë, janë të përfshirë
në procesin e nxënies. Efekti dhe suksesi i tyre nuk varet shumë në fjalët që ato
përmbajnë, por nga përzgjedhja e tyre dhe mënyrat sesi ato ndërtohen. Kështu, është e
rëndësishme të konsiderohen jo vetëm llojet e pyetjeve që mësuesit bëjnë, por edhe
teknikat e formulimit të tyre. Për të pasur një proces sa më efikas të të pyeturit ka rëndësi
minimizimi i gabimeve që mësuesit dhe nxënësit bëjnë, duke u përqëndruar te fakte të
veçanta.
Në një anketim298
të kryer, lidhur me gabimet në procesin e drejtimit të pyetjeve, me 100
mësues të shkollave të mesme dhe të larta, kemi përgjigjet e tyre në përqindje si më
poshtë:
Drejtimi i shumë pyetjeve njëherësh. 25
Drejtimi i një pyetjeje dhe dhënia e përgjigjes nga vetë mësuesit. 13
Drejtimi i pyetjeve vetëm nxënësve më të mirë / atyre që ju pëlqeni më shumë. 15
Drejtimi i një pyetjeje të vështirë para kohe. 6
Bërja e pyetjeve që s’kanë lidhje me atë që diskutohet. 2
Bërja gjithmonë e pyetjeve të të njëjtit lloj (p.sh. pyetje informuese). 10
Bërja e pyetjeve në një mënyrë që i streson/nervozon/frikëson nxënësit. 2
Mospërdorimi i pyetjeve empirike (p.sh. ‘A mund të japësh një shembull?’ apo ‘Si e shpjegon këtë gjë?’). 2
Mosdhënia nxënësve kohë për t’u menduar. 25
Nga analiza e pyetësorit dhe rezultateve vërehet se ndër gabimet më të shpeshta në lidhje
me drejtimin e pyetjeve janë ‘drejtimi i shumë pyetjeve njëherësh’ dhe ‘mosdhënia
297
Dillon, J.T., vep. cit, fq. 53. 298
Anketim i bazuar në informacion të marrë nga Wragg E. C., Brown G., “Asking questions in the
secondary school”, London and New York, 1993, fq.29-44.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
145
nxënësve kohë për t’u menduar’, të cilat zënë përqindjen më të madhe, të vijuara nga
‘drejtimi i pyetjeve vetëm nxënësve më të mirë / atyre që ju pëlqeni më shumë’ me 15%
dhe ‘drejtimi i një pyetjeje dhe dhënia e përgjigjes nga vetë mësuesit’ me 13%.
Kjo prirje dëshmon qartë se, arsyeja kryesore pse pyetjet e drejtuara nga mësuesit nuk
kanë efikasitet të lartë është mungesa e kualifikimit sistematik të tyre për përdorimin e
strategjive të të pyeturit, çka do të thotë të njohësh faktin se teknika e pyetjeve eshtë një
mjet i fuqishëm për të nxitur e përkrahur zhvillimin e të menduarit kritik.
Edhe pse shpesh drejtimi i pyetjeve nuk është parë si një mjet i rëndësishëm edukimi,
gabimet e bëra me mënyrën se si ato drejtohen cënojnë orën e mësimit. Këto gabime
çojnë në mosasimilimin e njohurive mësimore dhe shpesh në një orë jo të suksesshme,
sepse mungon motivimi dhe diskutimi i nxënësve, të cilat e gjallojnë procesin mësimor.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
146
3.3 Analiza e gabimeve në ndërtimin e fjalive pyetëse
Për vite me rradhë janë bërë studime të ndryshme lidhur me procesin e përftimit të gjuhës
amtare dhe asaj të huaj. Përfundimet e arritura nga studimet mbi përftimin e gjuhës
amtare janë përshtatur në procesin e nxënies së gjuhës së huaj dhe është arritur
konkluzioni se procesi i nxënies në gjuhën e huaj funksionon në të njëjtën mënyrë në
gjuhën amtare299
. Fakti që fëmijët bëjnë shumë gabime kur mësojnë gjuhën amtare, është
pjesë e natyrshme e procesit të nxënies. Ndërsa marrin informacion nga të rriturit, ata
mësojnë të formulojnë fjali të sakta gramatikisht dhe semantikisht në gjuhën amtare.
Ecuria e nxënësit në përvetësimin e gjuhës dhe gabimet që shfaqen në fazat e ndryshme të
kësaj ecurie, ndihmojnë studiuesit dhe mësuesit të kuptojnë se, nëse gabimet e bëra gjatë
përftimit të sistemit gjuhësor analizohen me kujdes, atëherë procesi i zotërimit të gjuhës
do të jetë më i suksesshëm. Në këtë mënyrë, analiza e gabimeve bëhet pjesë e
linguistikës. Didaktika e mësimdhënies së gjuhës shpeshherë përfiton nga kërkimet e bëra
në fushën e lingustikës, duke përfshirë këtu dhe analizën e gabimeve. Shumë mësues
ankohen se nxënësit e tyre nuk janë të aftë të përdorin format gjuhësore që atyre iu
mësohen. Lengo (1995)300
dëshmon se ‘kjo situatë vjen për shkak të përshtypjes së
gabuar të mësuesve se ‘ajo çfarë prodhohet’ duhet të jetë një pasqyrim i mirëfilltë i
‘njohurive të dhëna’. Ky mendim nënvlerëson rolin e njohurisë gjuhësore që nxënësit
zotërojnë. Niveli i këtyre njohurive mund të jetë i ndryshëm midis nxënësve të ndryshëm,
në varësi edhe të programit mësimor. Pra, mund të themi se analiza e gabimeve është një
mjet i domosdoshëm për të kapërcyer disa vështirësi, për të ofruar zgjidhje lidhur me
aspekte të ndryshme.
Deri nga fundi i viteve gjashtëdhjetë, teoria që mbizotëronte në lidhje me çështjen e
përftimit të gjuhës së huaj ishte bihevioriste, e cila dëshmon se procesi i nxënies
nënkupton përvetësim të një numri shprehish të gjuhës së huaj301
. Kjo bëri që studiuesit e
gjuhësisë së zbatuar të krahasonin gjuhën amtare me gjuhën e huaj me qëllim që të
parashikonin dhe shpjegonin gabimet. Megjithatë, gabime të cilat nuk mund të
shpjegoheshin nëpërmjet krahasimit të gjuhëve u nënvlerësuan, duke bërë që të gjitha
gabimet, pavarësisht origjinës së tyre, të eleminoheshin me të njëjtën mënyrë: ushtrimit të
formës së saktë gjuhësore në orët e mësimit.
Analiza e gabimeve si degë e gjuhësisë së aplikuar u shfaq në vitet gjashtëdhjetë për të
nxjerrë në pah se gabimet e bëra nga nxënësit, nuk janë vetëm rrjedhojë e ndikimit të
gjuhës amtare, por në të njëjtën kohë pasqyrojnë disa strategji universale të procesit të të
nxënit. Këto strategji janë një kundërpërgjigje ndaj teorisë së analizës përqasëse, e cila
ashtu siç dëshmon dhe teoria behivoriste, e konsideron ‘transferimin gjuhësor’ bazën e
procesit të përvetësimit të gjuhës së huaj302
. Analiza e gabimeve trajton performancën
gjuhësore të nxënësve, duke u nisur nga proceset konjitive që ata përdorin, duke
deshifruar të dhënat gjuhësore që ata marrin në gjuhën e huaj. Kështu, fillimisht analiza e
gabimeve përqëndrohet te të dhënat që gabimet e nxënësve japin, duke evidentuar
299
Swarbric Ann, “Teaching modern languages”, Open Univesity, 1994, fq. 65. 300
Marrë nga Heafford, M. “Teachers may teach, but do learners learn?” in Language Learning Journal,
No. 1, 1990, fq. 88. 301
Erdogan, V., ‘Contribution of error analysis to foreign language teaching’, Mersin University Journal
of the Faculty of Education, Vol. 1, Issue 2, December 2005, fq. 261. 302
Brown, H.D. “Principles of language learning and teaching”, New York, Longman, 2000, fq. 32.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
147
procesin themelor të përftimit të gjuhës së huaj. Nisur nga ky këndvështrim, Keshavars303
tregon se fusha e analizës së gabimeve, duhet të ndahet në dy degë: (i) analizë teorike dhe
(ii) analizë zbatuese.
(i) Analiza teorike:
- ka të bëjë me procesin dhe strategjitë e përftimit të gjuhës së huaj dhe
ngjashmëritë që ajo ka me zotërimin e gjuhës amtare.
- deshifron strategjitë e nxënësve.
- del në përfundime lidhur me universalet e procesit të nxënies së gjuhës, për të
hartuar një program mësimor për përvetësimin e gjuhës së huaj.
(ii) Analiza zbatuese e gabimeve lidhet me hartimin e programeve lëndore, të cilat do të
ndihmojnë nxënësit në kapërcimin e vështirësive të parashikueshme, përdorimin e
materialeve dhe strategjive të duhura të mësimdhënies: të bazuara në gjetjet teorike të
analizës së gabimeve.
Në fushën e metodologjisë, lidhur me gabimet që bëjnë nxënësit, kemi dy shkolla
mendimesh304
. Së pari, shkolla e cila mbështet mendimin se gabimet nuk do të ekzistonin
nëse do të kishim një metodë mësimdhënieje të përkryer. Si rrjedhim, idhtarët e kësaj
shkolle mendojnë se ndeshja e gabimeve është thjesht një shenjë e teknikave të
papërshtatshme të mësimdhënies. Ndërsa filozofia e shkollës së dytë është se ne nuk
jetojmë në një botë të përsosur dhe për rrjedhojë, megjithë përpjekjet tona maksimale, do
të bëhen gjithmonë gabime. Zotësia jonë duket te gjetja e mënyrave të përshtatshme për
t’i trajtuar këto gabime. Që të kemi një proces mësimdhënieje sa më efikas, duhet të
marrim në konsideratë edhe nevojat e nxënësve kur përpilojmë programet mësimore. Kjo
ndihmon në zgjidhjen e problemeve që nxënësit hasin gjatë procesit të nxënies së gjuhës
së huaj.
Është më se vërtetë se, gabimet e nxënësve japin pikërisht informacionin e duhur të
sistemit gjuhësor në përdorim, domethënë sistemin gjuhësor që ai ka mësuar në një
moment të caktuar të mësimit të gjuhës. Duhet të evidentojmë faktin se, nxënësi është në
gjendje të përdorë një sistem të caktuar gjuhësor edhe pse mund të mos jetë sistemi i
duhur.
Gabimet e nxënësve janë të rëndësishme për:
- mësuesin: ato i tregojnë mësuesit nëpërmjet analizave sistematike shkallën e
përvetësimit të njohurive gjuhësore nga nxënësit.
- studuesit: ato i ndihmojnë për të evidentuar mënyrën se si është përftuar gjuha e
huaj dhe mekanizmat apo strategjitë e përdorura nga nxënësi gjatë mësimit të
kësaj gjuhe.
- nxënësit: ata i shohin gabimet si një mjet për të testuar rregullat e ndryshme të
gjuhës që ata po mësojnë.
Duke analizuar gabimet e nxënësve në mënyrë sistematike, mësuesi kupton më mirë
strategjitë e nxënies. Ai përshtat mësimdhënien me stilin e nxënies së nxënësve dhe
nevojat e tyre. Nëse mësuesi imponon mënyrën e tij të nxënies, nuk do të ketë rezultate të
pritshme.
Është e rëndësishme të mos arrijmë në përfundimin e gabuar se fjalitë e pasakta të një
nxënësi në gjuhën e huaj, janë thjesht rezultat i një performance të dështuar. Edhe pse
303
Keshavars, M.H. “Contrastive analysis and error analysis”, Tehran, Rahmana Pub, 1997, fq. 65. 304
Lengo, N. “What is an error?” English Teaching Forum, 33(3), 1995, fq. 20-24.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
148
nxënësi i di rregullat e gjuhës që ai po mëson, për një arsye apo për një tjetër dështoi apo
zgjodhi të mos i zbatonte ato. Një ndër arsyet kryesore pse studiohen gabimet e nxënësit,
është pikërisht për të zbuluar nivelin e zotërimit të gjuhës.
Mendimi i përgjithshëm i studiuesve është se jo domosdoshmërisht të gjitha fjalitë e
pazakonta të një nxënësi në një gjuhë të huaj lidhen me fjalitë në gjuhën amtare të
nxënësit. Kjo është një dukuri të cilën nuk do ta diskutonte askush. Ajo çfarë është e
hapur për diskutim është shpjegimi i kësaj dukurie. Një shpjegim305
që japin studiuesit e
ndryshëm lidhet me faktin se nxënësi ndikohet nga interferencat e gjuhës amtare. Kjo
nënkupton se interferencat e gjuhës amtare deri diku e pengojnë nxënësin të përftojë
shprehitë e gjuhës së huaj.
Tradicionalisht, evidentimi dhe analiza e ndikimit midis gjuhëve kanë qenë një aspekt
kryesor studimi. Sistemet e vetë gjuhëve në kontakt shpesh janë vënë në përqasje. Një
rezultat i rëndësishëm i studimeve përqasëse306
është fakti se ato bëjnë të mundur
parashikimin e vështirësive që mund të hasen në përftimin e një gjuhe të huaj.
Sipas një shpjegimi tjetër307
të autorëve të ndryshëm, një gjuhë e huaj është një veprimtari
njohëse që kërkon përpunim të dhënash dhe formulim të rregullave. Sipas këtij
këndvështrimi, fjalitë ‘e pazakonta’ të nxënësit janë shenjë e një rregulli fals. Kur ka më
shumë të dhëna që përpunohen nëpërmjet kontaktit të drejtpërdrejtë apo nga fjalitë që
jepen nga vetë mësuesi (korrigjimet dhe shembujt), këto fjali bëjnë të mundur që nxënësi
të riformulojë një rregull, i cili përputhet më shumë me parametrat e gjuhës së huaj (Cf.
Hockett, 1948) 308
.
Gabimet janë një pjesë e pashmangshme e procesit të të nxënit të një gjuhe të huaj,
pavarësisht aftësive apo përpjekjeve të vazhdueshme të mësuesit. Shumë mësues
mendojnë se nënvlerësimi i gabimeve mund të vërë në rrezik zhvillimin gjuhësor të
nxënësit. Megjithatë, mosnënvlerësimi i gabimeve shpesh nënkupton marrjen e disa
vendimeve të menjëhershme. Këto mund të përmblidhen me disa pyetje309
që një mësues
mund t’i bëjë vetvetes kur përballet me gabimet e mundshme të një nxënësi: A ka gabim
këtu?, Ç’lloj gabimi është?, Cili është shkaku i këtij gabimi?, A është i rëndësishëm? dhe
Çfarë duhet të bëj në këtë rast?
Mësuesit e një gjuhe të huaj hasin dy probleme kur flitet për gabimet që nxënësit e tyre
bëjnë:
- Së pari, të evidentojnë gabimet.
- Së dyti, të përcaktojnë mënyrën e duhur për të ndërhyrë në ndreqjen e gabimit.
Një pyetje që shtrohet ka të bëjë me veprimet që duhet të ndërmarrë mësuesi me qëllim që
të ndihmojë nxënësit të shmangin gabimet. Edhe më e rëndësishme është t’i bëjmë
nxënësit të vetëdijshëm për gabimin.
Nga përvoja didaktike e studiuesve të ndryshëm310
, vënia e aftësisë komunikuese në
epiqendër të mësimdhënies së gjuhës së huaj flet më shumë për problemin e parë sesa për
të dytin.
305
Morrow, K., “Mistakes are the mistakes” in Swarbric Ann, “Teaching modern languages”, Open
Univesity, 1994, fq. 62. 306
Erdogan, V., vep. cit, fq. 264. 307
Morrow, K., vep. cit, fq. 64. 308
Corder, S.P., vep. cit, fq. 169. 309
Morrow, K., “Mistakes are the mistakes” in Swarbric Ann, “Teaching modern languages”, Open
Univesity, 1994, fq. 64. 310
Morrow, K., vep. cit, fq. 61.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
149
Çfarë është një gabim?
Për një mësues tradicional përgjigjja e kësaj pyetjeje do të ishte: Gramatika është një
çështje rregullash, nëse thyen regullat, ti bën një gabim. Qarkoje gabimin me të kuq.
Kërkoji nxënësit që e ka bërë gabimin të shkruajë versionin e duhur dhjetë herë dhe këtu
mbaron problemi. Edhe nëse nxënësit inkurajohen të bëjnë pyetje se përse një strukturë e
caktuar (Go you to school?) konsiderohet gabim, përgjigjja do të ishte fare e thjeshtë: ‘do’
është folja ndihmëse e përdorur për të formuar fjalinë pyetëse në anglisht. Kështu që,
fjalia pyetëse‘Go you to school?’ është një strukturë sintaksore e gabuar.
Pyetja shtrohet: Pse bëhen gabimet?
Një nga zhvillimet e mëdha lidhur me metodën e Mësimdhënies së Gjuhës për Qëllime
Komunikuese ka qenë shqetësimi i mësuesve dhe studiuesve, jo vetëm për produktin (pra
atë çfarë nxënësit ligjërojnë apo kuptojnë), por dhe për procesin (atë çfarë nxënësve u
duhet të bëjnë me qëllim që të formulojnë apo të kuptojnë një strukturë gjuhësore)311
.
Pikërisht shqetësimi për procesin përbën bazën e shumë zhvillimeve metodologjike nga
më interesantet lidhur me metodën komunikuese në ditët e sotme.
Ka gabime të cilat i ndeshim shumë rrallë dhe të tjera të cilat i ndeshim shumë shpesh.
Është e rëndësishme, që të bëhet dallimi midis gabimeve sistematike dhe atyre jo
sistematike. Jemi të vetëdijshëm se në jetën tonë të përditshme, në komunikimin tonë
ligjërimor vihen re gabime të një lloji apo tjetri. Këto gabime mund të bëhen për arsye të
ndryshme312
, si p.sh., për shkak të memories (lapsuse), gjendjes fizike (lodhjes) dhe
gjendjes psikologjike (emocionet). Duke qenë se janë produkte të rastësishme të
performancës gjuhësore, këto gabime nuk nënkuptojnë mangësi në njohuritë tona për
gjuhën. Ne bëhemi menjëherë të vetëdijshëm kur ato ndodhin dhe mund t’i korrigjojmë
me një siguri të plotë. Do të ishte shumë e pavend të prisnim që një nxënës që mëson një
gjuhë të huaj, të mos bënte këto lloj gabimesh, duke qenë se ai ndikohet nga faktorë të
jashtëm dhe të brendshëm kur komunikon në gjuhën amtare apo në gjuhën e huaj313
.
Gabimet që kanë të bëjnë me performancën janë josistematike dhe ato të cilat kanë të
bëjnë me kompetencën janë sistematike. Për këtë arsye, Pit Corder314
thekson se gabimet
e nxënësve, që mësojnë gjuhën e huaj, janë dy lloje. Të parin ai e emërton ‘errors’
(gabim), i cili vjen për shkak të mosnjohjes së rregullit apo strukturës së duhur në gjuhën
e huaj. Këto janë kryesisht probleme që lidhen me njohuritë që nxënësi ka për një element
të caktuar gjuhësor, ose me njohuritë që ai ka për përdorimin e disa tipareve të gjuhës.
Ndërsa emërtimi ‘mistake’ (gabim) i bëhet një problemi të dytë shumë të ndryshëm nga ai
i pari. Ky lloj gabimi nuk është me rëndësi për procesin e nxënies së gjuhës dhe i
referohet pikërisht gabimeve që kanë të bëjnë me performacën gjuhësore. Ndryshimi
midis ‘mistake’ dhe ‘error’ (të dyja në shqip ‘gabim’) është shumë domethënës. Një
‘mistake’ (gabim) për Pit Corder315
është ‘një problem që nuk ka të bëjë me njohuritë, por
me zbatimin’.
311
Corder, S.P. “Error Analysis and Interlanguage”, Oxford University Press, 1981. 312
Morrow, K., vep. cit, fq. 63. 313
Corder, S.P., “The significance of learners’ errors”, vol V/4, 1967 in Richards, Jack C., “Eror
Analysis”, Longman, 1984, fq. 25. 314
Corder, S.P. “Error Analysis and Interlanguage”, Oxford University Press, 1981, fq. 68. 315
Corder, S.P. “Error Analysis and Interlanguage”, Oxford University Press, 1981, fq. 68.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
150
Edhe pse nxënësit e njohin rregullin gjuhësor për formulimin e fjalive pyetëse në gjuhën
angleze, gjatë komunikimit përsëri bëjnë gabime me strukturën e tyre. Kjo përbën një
problem shumë të rëndësishëm për ata që duan ta përdorin gjuhën si mjet komunikimi.
‘Gërmimi’ i njohurive gjuhësore të nxënësit me qëllim që ai të përdorë fjalën apo
strukturën e duhur në momentin e duhur, tashmë konsiderohet një pjesë e rëndësishme e
procesit të të nxënit. Kur ky proces nuk ka sukses, metoda e vjetër e përdorimit të
stilolapsit të kuq dhe përsëritjes nuk ka ç’të ofrojë. Në praktikë është shumë e vështirë të
përcaktosh nëse një problem që një nxënës mund të ketë, vjen për shkak të mungesës së
njohurive apo për shkak të paaftësisë së tij për të zbatuar në praktikë atë që ai di.
Studimi i sistemit gjuhësor të nxënësve që mësojnë gjuhën e huaj tregon se një sërë
faktorësh316
ndikojnë dhe karakterizojnë këtë sistem. Faktori i parë është transferimi
gjuhësor, që do të thotë se ligjërimi i nxënësve në gjuhën e huaj mund të ndikohet nga
gjuha amtare. Një tjetër faktor, përbën ndikimi ndërgjuhësor, i cili nënkupton struktura
apo forma gjuhësore të nxënësit të cilat nuk reflektojnë struktura të gjuhës amtare por
përgjithsime që vijnë si pasojë e ecurisë së tij të dobët në gjuhën e huaj. Shpesh ata sjellin
formulime, të cilat nuk korrespondojnë as në gjuhën amtare dhe as në gjuhën e huaj.
Faktori i tretë, lidhet me situatën sociolinguistike. Mjedise të ndryshme të ofruara për
praktikimin e gjuhës rezultojnë në shkallë dhe lloje të ndryshme të procesit të të nxënit të
gjuhës së huaj.
Gjuha e një nxënësi mund të ndryshojë dhe nga një faktor i katërt, ekspozimi ndaj gjuhës
së huaj dhe performanca. Faktori i pestë, i cili ndikon në sistemin gjuhësor të nxënësit
është mosha. Disa aspekte të kapacitetit të fëmijëve ndryshojnë me rritjen e tij dhe
ndikojnë në procesin e të nxënit. Aftësia memorizuese përmirësohet me rritjen e moshës.
Dhe kjo të çon në analizën e situatave të ndryshme të të nxënit, të cilat tipizojnë procesin
e të nxënit te fëmijët dhe të rriturit. Mungesa e formimit të plotë të sistemit gjuhësor te
nxënësit përbën faktorin e gjashtë. Sistemet gjuhësore janë të paqëndrueshme te disa
persona të caktuar, të cilët nuk kanë përmirësim të vazhdueshëm të zotërimit të gjuhës së
huaj. Kështu, përftimi i leksikut të ri, çështjeve të reja sintaksore apo fonologjike,
ndryshojnë nga një person te tjetri.
Vihen re një sërë gabimesh të bëra gjatë përftimit të gjuhës angleze, si një gjuhë e dytë, të
cilat nuk vijnë si rrjedhojë e transferimit apo bartjes së shprehive nga një gjuhë tjetër
(gabimet që shkaktohen nga ndikimi i gjuhës amtare)317
. Këto gabime ilustrohen
nëpërmjet shembujve të mëposhtëm: Did he comed?
What you are doing?
He coming from Israel?
Can I to speak Italian? (“Error Analysis”, fq. 173.)
Gabime të kësaj natyre janë të shpeshta, pavarësisht njohurive gjuhësore të nxënësit.
Richards318
i quan gabime ndërgjuhësore dhe gabime të zhvillimit gjuhësor. Më shumë
sesa paaftësinë e nxënësit për të dalluar një gjuhë nga tjetra, gabimet ndërgjuhësore dhe
ato të zhvillimit reflektojnë aftësinë e nxënësit në një fazë të caktuar, madje janë tregues i
316
Richards & Sampson, “The study of learner English” in Richards, Jack C., “Eror Analysis”, Longman,
1984, fq. 5. 317
Fida., “Analizimi i gabimeve”, Gjuhët e Huaja 3, 2003, fq 111. 318
Richards, Jack C., “ A non-contrastive approach to error analysis”, English Language teaching, Vol
25/3, 1971, in Richards, Jack C., “Error Analysis”, Longman, 1984, fq. 173.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
151
disa karakteristikave të përgjithshme të përftimit të gjuhës nga çdo nxënës. Origjina e
këtyre gabimeve gjendet në strukturën e vetë gjuhës angleze dhe te strategjitë e përdorura
për përftimin dhe mësimdhënien e gjuhë së huaj (cf Cook, 1969)319
.
Studimi i gabimeve ndërgjuhësore dhe atyre të zhvillimit, trajtuar nëpërmjet teorisë së të
nxënit të gjuhës së huaj dhe nëpërmjet analizës së rasteve tipike në procesin e
mësimdhënies dhe mësimnxënies së gjuhës së huaj, mundëson gjetjen e metodave efikase
të mësimdhënies, të cilat marrin parasysh nevojat gjuhësore dhe strategjitë e nxënësit për
zotërimin e gjuhës së huaj.
Analiza e gabimeve tregon se gabimet ndërgjuhësore janë ato të cilat evidentojnë
karakteristikat e përgjithshme të përvetësimit të rregullit, si p.sh., përgjithësimi i gabuar i
rregullit, zbatimi i cunguar i rregullave dhe mosarritja për të mësuar kushtet në të cilat
këto rregulla duhet të zbatohen. Gabimet e zhvillimit lidhen me perpjekjen e një nxënësi
për të dhënë formulime apo rregulla për gjuhën angleze, duke u nisur nga përvoja e
mangët që ai ka në këtë gjuhë320
.
Për të parë problemet që shfaqen lidhur me formulimin e fjalive pyetëse në gjuhën
angleze hartuam një pyetësor. Pyetësori bazohet te aftësitë e nxënësve për të bërë fjali
pyetëse, veçanërisht fjali pyetëse tërësore (këtu kemi dhe fjalitë pyetëse të
pagjymtyrëzueshme ‘tag’), të pjesshme dhe ato dyfishe, përjashtimore (alternative).
Fjalitë pyetëse të formuluara nga nxënësit na japin të dhëna përkatëse për analizën tonë.
Sipas teorisë së lidhjes321
, e cila bazohet në rregulla dhe parametra (Chomsky, 1981),
mendohet se ka një lidhje të drejtpërdrejtë midis pozicionimit të elementëve sintaksorë në
pemën e varësisë dhe numrit të gabimeve. Nyjet e pemës së varësisë të cilat preken më
shumë nga gabimet, janë nyjet e kreut. Nëse përqindja relative e gabimeve të bëra nga
nxënësit është nxjerrë nga fjalitë pyetëse të izoluara, atëherë rezultatet bazuar te pema e
varësisë janë të parashikueshme. Pikënisja e analizës sonë është: (i) mungesa e
inversionit, (ii) mungesa e foljes ndihmëse ‘do’, (iii) mungesa e kryefjalës, (iv) mungesa e
foljes ‘be’ (jam) përpara F + ing dhe (v) forma e gabuar e foljes leksikore e asaj
ndihmëse. Gabimet, në përgjithësi, vijnë si rezultat i mospërshtatjes së foljes, qoftë asaj
ndihmëse apo asaj leksikore në numër, në kohën apo formën e duhur. Këto analiza të
strukturës së fjalisë pyetëse lidhen drejtpërdrejtë me problemet që hasin nxënësit që
mësojnë anglishten si gjuhë të huaj.
Sipas analizës së bërë rezulton se, përqindjen më të madhe të gabimeve të bëra e përbëjnë
ato që lidhen me formën e gabuar të foljes leksikore apo të foljes ndihmëse. Këto zënë 61
% të gabimeve në nivelin A1, 72% në nivelin A2 dhe 80.3 % në nivelin B1.
319
Marrë nga Richards, Jack C., vep. cit, fq. 173 320
Richards, Jack C., vep. cit, fq. 174. 321
Teoria e lidhjes trajton marrëdhëniet midis kokës së sintagmës dhe plotësorëve të saj.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
152
Tabela 8
Rezultatet e gabimeve të bëra nga nxënësit shqiptarë me fjalitë pyetëse (niveli A1):
Llojet e fjalive
pyetëse
Mungesë
inversioni
Mungesë e
foljes ‘do’
Forma e
gabuar e foljes
leksikore apo
asaj ndihmëse
Mungesë e
kryefjalës
Mungesë e
foljes ‘be’
përpara
verb+ing
Fjalitë pyetëse të
pjesshme
5.2% 5.1% 15.1% 4.25% 2.9%
Fjalitë pyetëse
tërësore
2.1% 5.3% 34.3% 4.25% 0.1%
Fjalitë pyetëse
përjashitmore
2.1% 4.6% 11.6% 2% 0%
Totali 10.5% 15% 61% 10.5% 3%
Rezultatet e gabimeve të bëra nga nxënësit shqiptarë me fjalitë pyetëse (niveli A2):
Llojet e fjalive
pyetëse
Mungesë
inversioni
Mungesë e
foljes ‘do’
Forma e
gabuar e foljes
leksikore apo
asaj ndihmëse
Mungesë e
kryefjalës
Mungesë e
foljes ‘be’
përpara
verb+ing
Fjalitë pyetëse të
pjesshme
6.2% 8.1% 20.2% 3% 1%
Fjalitë pyetëse
tërësore
2.5% 6.3% 30.1% 4% 1%
Fjalitë pyetëse
përjashtimore
0.8% 0.6% 21.6% 3% 0%
Totali 8% 8 % 72% 10% 2%
Rezultatet e gabimeve të bëra nga nxënësit shqiptarë me fjalitë pyetëse (niveli B1):
Llojet e fjalive
pyetëse
Mungesë
inversioni
Mungesë e
foljes ‘do’
Forma e
gabuar e foljes
leksikore apo
asaj ndihmëse
Mungesë e
kryefjalës
Mungesë e
foljes ‘be’
përpara
verb+ing
Fjalitë pyetëse të
pjesshme
1.9% 3.9% 27% 1.75% 0.3%
Fjalitë pyetëse
tërësore
1.5% 2.8% 29.3% 2.25% 0.3%
Fjalitë pyetëse
alternative
1.5% 1.8% 24.% 1.5% 0.2%
Totali 4.9% 8.5% 80.3% 5.5% 0.8%
Rezultatet e dhëna në tabelën 8 tregojnë se në nivelin A1 kemi jo vetëm mungesën e
foljes ndihmëse në krijimin e fjalive pyetëse, por edhe të inversionit kryefjalë-folje
ndihmëse. Nisur nga pema e varësisë së fjalisë pyetëse, këto rezultate janë të
parashikueshme. Ashtu si dhe pritej, si te fjalitë pyetëse tërësore dhe ato të pjesshme kemi
mungesë të përshtatjes së foljes ndihmëse me vetën e kryefjalës dhe kohën e grupit foljor.
Po ashtu, kemi dhe gabime të foljes leksikore. Kjo nënkupton se nxënësit gabojnë shpesh
në dhënien e formës së duhur të foljes leksikore, veçanërisht kur kërkohet shtimi i foljes
ndihmëse ‘does’ dhe ‘did’ për të formuar fjalinë pyetëse në gjuhën angleze. Në rastin e
nxënësve shqiptarë, kjo folje në mënyrë të gabuar lidhet në formën që ajo ka në fjalinë
dëftore, p.sh. me mbaresën ‘s’ që ajo merr në vetën e tretë, nr. njëjës, në kohën e tashme
të mënyrës dëftore, apo në kohën e kryer të thjeshtë. Këto dy të fundit përbëjnë
përqindjen më të madhe të gabimeve jo vetëm në nivelin A1(61%), por edhe në atë A2
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
153
(72%) dhe B1 (80.3%). Kjo vjen si rrjedhojë e kërkesës për të pasur një element në
funksionin e plotësorit në fjalinë pyetëse që të kemi një fjali të mirëstrukturuar pyetëse.
Karakteristikat e strukturave specifike gramatikore të gjuhës angleze përcaktojnë dhe
llojet e gabimeve që nxënësit bëjnë. Fjalitë e gabuara, si rezultat i mungesës së
inversionit, vijnë si pasojë e mungesës së këtij tipari në gjuhën shqipe. Ky gabim te fjalitë
pyetëse të pjesshme mund të trajtohet edhe në lidhje me ndryshimin që ekziston midis
pyetjeve që bëhen për kryefjalën dhe ato të cilat bëhen për rrethanorin. Sipas kësaj
analize, nxënësit vendosin në pozicione të gabuara foljen ndihmëse në fjalitë pyetëse për
rrethanorin, duke sjellë në këtë mënyrë mungesë të inversionit. Ky gabim lidhet me tre
çështje kryesore322
.
- Së pari, fjalët pyetëse zënë pozicionin e plotësit dhe janë në gjendje të drejtojnë
‘gjurmët’ që ato vetë krijojnë në pozicionet e tyre të mëparshme.
- Së dyti, sipas teorisë së lidhjes, rregulli transformues i lëvizjes së foljes ndihmëse
shpjegon ndryshimin midis pyetjeve për rrethanorin dhe atyre për kryefjalën. Në
fjalitë pyetëse për rrethanorin, ndryshe nga ato për kryefjalën, fjalët pyetëse lënë
‘gjurmë’ në strukturën e thellë të fjalisë pyetëse.
- Së treti, që një fjalë pyetëse të zhvendoset duhet treguar se ku pikërisht. Struktura
e thellë duhet t’i nënshtrohet rregullës transformuese të inversionit dhe të ketë veç
nyjave të mbushura me material leksikor edhe nyja të zbrazëta, në të cilat mund të
vendoset elementi që lëviz.
Përgjithësimi i rregullit gramatikor, çka nënkupton veshjen e foljeve ndihmëse dhe atyre
leksikore në gjuhën e huaj nga nxënësit me të njëjtat tipare të foljeve ndihmëse dhe
leksikore në gjuhën amtare, na çon në tre parime323
të mundshme, por të pasakta: A1)
inversion të të gjitha foljeve; A2) mungesë të inversionit; A3) inversion jo të detyrueshëm
me të gjitha foljet.
Me qëllim evitimin e këtyre tre përgjithësimeve të gabuara, nxënësit duhet të kenë të qartë
klasifikimin e foljeve në ndihmëse dhe leksikore. Vetëm pas kësaj do të jenë në gjendje të
arrijnë në formulimin e saktë të rregullit gramatikor se ‘vetëm foljet ndihmëse janë pjesë e
procesit të inversionit në fjalitë pyetëse në gjuhën angleze dhe jo foljet leksikore’. Përpara
se nxënësit të përvetësojnë ndryshimin midis këtyre dy lloj foljesh, ata të cilët arrijnë të
kuptojnë se disa folje mund të jenë pjesë e procesit të inversionit dhe disa të tjera jo, do të
zgjedhin rregullin A3), duke qenë se ai përputhet më shumë me faktet. Por, nëse rregulli i
formuluar prej nxënësve do të jetë shumë i përgjithshëm, ky rregull do të përfshijë edhe
një numër rregullash324
të tjera për fjalinë pyetëse në gjuhën angleze si: B1) kemi
gjithmonë inversion; B2) nuk kemi asnjëherë inversion; B3) inversioni nuk është i
detyrueshëm. Gjithsesi, asnjë prej formulimeve nuk është i saktë. Nxënësi që ka arritur në
përfundimin se inversioni ndodh ndonjëherë por jo gjithmonë, mbeshtet formulimin e
rregullit B3. Kjo do të thotë se fjalitë e mëposhtme janë gramatikisht të sakta për të. (3) Where could Maria go / Where Maria*could go?
Dallimet ndërgjuhësore janë pikërisht ato të cilat ndihmojnë për të përcaktuar fushën e
kërkimit. Janë pikërisht dallimet ato të cilat tregojnë apo sjellin struktura të ndryshme për
322
Mayer, Judith, Erreich A. & Valian V. “Transformations, basic operations, and language Acquisition”.
Cognition 6, 1978, fq.1–13. 323
Ferreiro S. M., “Ibero-romance agrammatism and Tree-pruning”, Universitat Autònoma de Barcelona,
2007, fq. 9. 324
Ferreiro S. M., vep. cit, fq. 11.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
154
përvetësimin e gjuhës. Nisur nga përvoja arrijmë të kuptojmë se inversioni do të jetë një
dukuri me të cilën nxënësit tanë do të hasin vështirësi. Një nxënës shqiptar fillon pikërisht
me formulimet A1 – A3. Por, në rastin tonë A1 është menjëherë e krahasueshme me
faktet, pasi në gjuhën shqipe nuk e ndajmë foljen ndihmëse nga ajo leksikore kur
transformojmë një fjali dëftore në fjali pyetëse (4a, 4b).
(4)
a. Ku do të hajë kukulla sot?
*Where will eat doll today?
Where will the doll eat today?
b. Ku ha kukulla sot?
*Where eats doll-the today?
Where does the doll eat today?
Pra, mund të arrijmë në përfundimin se gjuha shqipe mbështet vetëm një formulim të
rregullit: ‘pjesë e procesit të inversionit në fjalinë pyetëse është i gjithë togfjalëshi foljor’.
Përqasja krahasuese e gjuhëve evidenton tre çështje kryesore. Së pari, gabimet e nxënësve
nuk janë rrjedhojë e paaftësisë. Së dyti, fakti që nxënësit hasin vështirësi me përvetësimin
e rregullit të inversionit në gjuhën angleze nuk do të thotë se ata kanë vështirësi me
sintaksën. Së treti, vështirësia që paraqet inversioni lidhet me kombinimin e veçantë të
karakteristikave specifike gjuhësore të gjuhës angleze.
Analiza jonë fokusohet te karakteristikat e veçanta gjuhësore, por në të njëjtën kohë,
thekson një kombinim të ndryshimeve përkatëse, të cilat përcaktojnë kohën që duhet për
të përvetësuar gjuhën e huaj.
Pyetësori që hartuam, me synim analizën e gabimeve që nxënësit shqiptarë bëjnë lidhur
me fjalitë pyetëse, përmban këto lloj ushtrimesh: (i) identifikimi i gabimeve, (ii) ndërtim i
fjalive pyetëse dhe (iii) pyetje rreth temës. Analiza e fjalive pyetëse në pyetësorët që
shpërndamë tregon se përshtatja, e cila gjendet në nyjet më të ulëta të funksioneve
sintaksore në pemën e varësisë, është nyja më pak e prekshme nga gabimet. Ndërsa koha
e foljes, e cila konsiderohet relativisht më lart si pozicion sintaksor në pemën e varësisë,
është më shumë e prekshme nga gabimet.
Në të njëtën kohë, vumë re edhe një lloj gabimi të cilin mund ta quajmë gabim të
‘dyfishtë’325
. Nëse koha dhe përshtatja jepen vetëm një herë në një fjali gramatikore të
saktë, në një fjali të pasaktë koha dhe përshtatja e foljes jepen dy herë: njëherë te folja
ndihmëse e zhvendosur përpara kryefjalës dhe njëherë te folja leksikore:
(1) *What’s that is? (Is është vendosur dy herë në fjalinë pyetëse.)
(2) *What did you bought? (Si folja ndihmëse did dhe folja leksikore bought mbartin
kohën e kryer të thjeshtë.)
Duke qenë se gabimet e dyfishta lidhen me kohën dhe përshtajen e foljes ndihmëse dhe
asaj leksikore, këto gabime mund të hasen në ato lloj strukturash të fjalive pyetëse të cilat
kërkojnë jo vetëm një folje ndihmëse por edhe një folje leksikore. Kështu që, fjalitë
pyetëse tërësore, fjalitë pyetëse të pjesshme (me përjashtim të atyre që bëjnë pyetje për
kryefjalën) dhe ato dyfishe, përjashtimore në gjuhën angleze janë tre struktura të
mundshme te të cilat mund të ndeshim gabime të dyfishta.
325
O’Grady, William. “Syntactic development”, Chicago: The University of Chicago Press, 1997, fq.166.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
155
Një veçori e përbashkët e të tre llojeve të fjalive pyetëse është inversioni kryefjalë-folje
ndihmëse. Ky lloj inversioni shfrytëzohet në gjuhën angleze për të dalluar fjalitë pyetëse
nga ato dëftore. Sikundër përmendëm dhe në pjesën e parë të punimit (shih fq. 19.),
Chomsky (1965, 1993) dëshmon se kemi dy veprime në këtë lloj zhvendosjeje, kopjimin
e elementit të synuar (folja ndihmëse në rastin e inversionit) në një pozicion në strukturën
sipërfaqësore dhe shuarjen e pozicionit origjinal të foljes ndihmëse në strukturën e thellë.
Ky mekanizëm jepet më poshtë:
Inversioni nëpërmjet kopjimit dhe shuarjes:
Struktura e thellë: they will go
Pas kopjimit: will they will go
Pas shuarjes: will they ∅ go
Çka ndodh shpesh me nxënësit të cilët mësojnë gjuhën angleze është moskryerja e
procesit të shuarjes, e cila nënkupton mosfshirjen e kohës fillestare të foljes leksikore.
Struktura e thellë: they will go
Pas kopjimit: will they will go
--------- asnjë shuarje--------------
Struktura sipërfaqësore: will they will go
Pavarësisht faktit se gabimet e dyfishta ndodhin në fjalitë pyetëse, të cilat përfshijnë
zhvendosjen e foljes ndihmëse në pozicionin përpara kryefjalës, mund të shtojmë se ato
mund të ndeshen dhe në struktura të cilat përfshijnë çfarëdolloj zhvendosjeje me kopjim,
pa proces të shuarjes.
Struktura e thellë: they not are going
Pas kopjimit: they are not are going
-----------asnjë shuarje ------------------
Struktura sipërfaqësore: they are not are going
Megjithatë, rastet që përmendëm më sipër nuk mjaftojnë për të bërë një përshkrim të
saktë të shpërndarjes së gabimeve të dyfishta. Faktori kryesor që nënvizon gabimin e
dyfishtë është nevoja e shtimit të foljeve ndihmëse ‘do’ apo ‘did’për të transformuar një
fjali dëftore në një fjali pyetëse.
Analiza e gabimeve të bëra nga nxënësit tanë tregon se shpeshtësia e gabimeve të dyfishta
është 15% në fjalitë pyetëse që fillojnë me ‘does’ (‘Does she writes quite well in
English?’) dhe rreth 10% në fjalitë pyetëse që fillojnë me ‘did’ (‘Did she went there?’).
Megjithatë, këto lloj gabimesh rrallë ndodhin apo thuajse nuk ndeshen fare në fjali
pyetëse që fillojnë me ‘is’ (Is she is eating?), ‘are’ (Are you are eating?) dhe me folje
gjysmëndihmëse (Can you can finish?).
Nisur nga kjo analizë, u arrit në përfundimin se 14.7 % e gabimeve janë gabime të
dyfishta, nga ku 6 % e tyre u ndeshën në fjalitë pyetëse të pjesshme, 5.4 % në fjalitë
pyetëse tërësore dhe 3.3% në fjalitë pyetëse dyfishe, përjashtimore. Nuk kemi gabime të
dyfishta në fjalitë pyetëse me folje gjysmëndihmëse apo me foljen ‘jam’.
Tabela 9
Gabime ‘të dyfishta’
Totali
Fjalitë pyetëse me ‘do,
does, did’
Fjalitë pyetëse me folje
gjysmë ndihmëse
Fjalitë pyetëse me foljen
‘be’ (jam)
14.7 % 14.7 % 0 % 0 %
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
156
Ka një ndryshim të rëndësishëm midis llojeve të fjalive pyetëse lidhur me formimin e
tyre. Fjalitë pyetëse me foljen be dhe ato me folje gjysmëndihmëse nuk kërkojnë shtim të
një elementi tjetër, si p.sh., të foljes ndihmëse ‘do’. Ndërsa, fjalitë pyetëse me do
shfrytëzojnë përdorimin e kësaj folje për të formuar strukturën e saktë të fjalisë pyetëse.
Duke u bazuar te rezultatet e treguara në tabelën 9 është e natyrshme të arrijmë në
përfundimin se gabimet e dyfishta lidhen me fjalitë pyetëse, të cilat kërkojnë përdorimin e
foljes ndihmëse do dhe zënë rreth 15% të këtyre fjalive pyetëse. Në të njëjtën kohë, ato u
ndeshën shumë rrallë në llojet e tjera të fjalive pyetëse.
Vlen të theksohet se, këto gabime nuk janë pasojë e mospërvetësimit apo të mos
mirëformulimit të rregullit të zhvendosjes, por për shkak të një procesi specifik të gjuhës
angleze.
Ekziston një lidhje midis faktit të shtimit të foljes ndihmëse do dhe kufizimit të elementit
që duhet përdorur, i cili duhet të jetë një folje ndihmëse. Chomsky (1991) dëshmon se
vetë kufizimi të çon në përdorimin e foljes ndihmëse do për transformimin e fjalisë
dëftore në fjali pyetëse, duke qenë ‘mundësia e fundit’ për të përmbushur inversionin që
formimi i fjalisë pyetëse kërkon. Si rrjedhim, përdorimi i foljes ndihmëse do, një
nënprodukt i vetë këtij kufizimi (se elementi që duhet të përdoret duhet të jetë folje
ndihmëse) është gjithashtu shumë i rëndësishëm. Shtimi i këtij elmenti mendohet të mos
jetë pjesë e parimeve të Gramatikës Universale por një rregull specifik gjuhësor
(Chomsky, 1991). Chomsky dëshmon se parimet e Gramatikës Universale janë ‘me më
pak kosto’ se parimet specifike gjuhësore. Duke qenë një proces specifik gjuhësor, folja
ndihmëse do ka një kosto më të madhe dhe përbën faktorin kryesor të gabimeve të
dyfishta. Ndërsa inversioni apo zhvendosja janë faktorë dytësorë.
Studimi bëri një vlerësim të rregullave të transformimit, pra, të inversionit, zhvendsojes
dhe përdorimit të foljes ndihmëse në formimin e fjalive pyetëse në gjuhën angleze, si një
gjuhë e huaj dhe gabimeve të dyfishta që ndeshen gjatë procesit të përftimit të kësaj
gjuhe. Mekanizmat gjuhësorë janë mjaft të komplikuar, prandaj është e pritshme që
nxënësit të hasin më shumë vështirësi me vendosjen e foljeve ndihmëse në pozicionin e
duhur në fjalinë pyetëse. Ekziston mundësia që të kemi renditje të ndryshme të foljeve
ndihmëse në fjalitë pyetëse nga nxënësit shqiptarë, por gjithsesi, ndër gabimet më të
zakonshme në lidhje me këto folje janë mungesa e tyre në fjalinë pyetëse, mosvendosja e
tyre përpara kryefjalës (pjesë e procesit të inversionit) dhe mospërshtatja e tyre në vetë,
numër dhe kohë.
Fakti tregoi se, rregulli i përdorimit të foljes ndihmëse për formimin e fjalive pyetëse
përbën arsyen kryesore pse nxënësit shqiptarë bëjnë gabime gjatë formimit të fjalive
pyetëse në gjuhën angleze, duke mos lënë prapa dhe dukurinë e inversionit apo atë të
zhvendosjes. Folja ndihmëse do është ‘e zbrazët’ për nga ana kuptimore dhe e
painterpretueshme në gjuhën shqipe, që do të thotë se ‘kostoja e lartë’ në lidhje me
përdorimin e kësaj folje mund të vijë pikërisht nga ‘pafuqia’ semantike që vetë kjo folje
ka gjatë këtij përdorimi. Kur kemi shtim elementësh gjuhësorë në gjuhën angleze, këto
elementë janë gjithmonë ‘të zbrazët’ nga ana semantike. Në këtë rast, është thuajse e
pamundur të dallojmë mungesën semantike nga shtimi i elementëve. Duke qenë një
kategori të zbrazët semantikore, ‘do’ nuk shfaqet në strukturën e thellë të fjalisë dhe
detyra që i del një nxënësi që mëson gjuhën angleze, si një gjuhë të huaj, është të zbulojë
funksionin specifik që kjo folje ndihmëse ka si bartëse e kategorisë së kohës.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
157
Gjuhët, te të cilat rregullat e përgjithshme duhet të kufizohen në disa fusha të veçanta
morfo-sintaksore, janë më të vështira për t’u përvetësuar. Kjo shpjegon dhe vështirësinë
që nxënësit tanë kanë me transformimin e një fjalie dëftore në një fjali pyetëse në gjuhën
angleze. Analiza e zhvendosjes që ndodh në fjalinë pyetëse përkundrejt strukturës bazë të
fjalisë dëftore ndihmon për përshkrimin e saktë të dukurive që evidentuam gjatë analizës
së pyetësorëve.
Faktorët që ndikojnë në sistemin gjuhësor të nxënësve dhe analiza e gabimeve që nxënësit
bëjnë, tregojnë se ky sistem ka një rëndësi gjuhësore, pedagogjike dhe sociale. Përshkrimi
dhe analiza e procesit dhe strategjive të të nxënit ndihmon në zhvillimin e metodave të
mësimdhënies për përvetësimin e gjuhës së huaj. Vëzhgimet si nxënësit mësojnë gjuhën e
huaj në mjediset shkollore, japin të dhënat bazë për gramatikën pedagogjike. Analiza e
gabimeve jep mjetin me anë të të cilit mësuesi vlerëson si procesin e të nxënit ashtu dhe
atë të mësimdhënies.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
158
3.4 Rëndësia e korrigjimit të gabimeve
Metoda tradicionale e mësimdhënies e vë theksin në saktësinë gjuhësore, që do të thotë,
kurdoherë që hasim një gabim, ai duhet të korrigjohet menjëherë. Ky qëndrim mund të
bëjë që nxënësit të humbasin interesin për të mësuar dhe për të përdorur gjuhën. Kështu,
aftësia e tyre krijuese gjuhësore mund të ndrydhet326
. Në rrethana të tilla introduktohet një
metodë tjetër, e cila ka për synim aftësinë komunikuese. Nxënësit flasin dhe praktikojnë
gjuhën ndërsa mësuesi anashkalon gabimet e tyre. Nxënësit flasin rrjedhshëm, por jo
gjithmonë saktë. Kjo çon në fenomenin e ‘rrjedhshmërisë mashtruese’(fluent fool)327
.
Në dallim nga metoda tradicionale e mësimdhënies, e cila vlerëson saktësinë duke lënë
mënjanë rrjedhshmërinë, metoda për qëllime komunikuese synon rrjedhshmërinë, duke
anashkaluar saktësinë. Kjo vendos saktësinë dhe rrjedhshmërinë gjuhësore kundra njëra-
tjetrës.
Dihet që lidhja midis saktësisë dhe rrjedhshmërisë përbën metodën më të rëndësishme në
mësimdhënien e gjuhës dhe korrigjimi i gabimit lidhet me to. Nga metoda të ndryshme të
mësimdhënies së gjuhës ka mendime të ndryshme lidhur me korrigjimin e gabimeve328
.
Audiolinguizmi: Nuk inkurajon korrigjimin e gabimeve.
Nxënia konjitive: Gabimet duhet të korrigjohen kurdoherë që ato bëhen me qëllim
evitimin e tyre.
Ndërgjuhësia: Gabimet janë një pjesë e rëndësishme e procesit të të nxënit. Korrigjimi i
tyre përbën një mënyrë për të sjellë ndërgjuhësoren sa më afër gjuhës së huaj.
Mësimdhënia e gjuhës për qëllime komunikuese: Jo të gjitha gabimet kanë nevojë të
korrigjohen. Theksi vihet te mesazhi më shumë sesa te gabimi.
Teoria e monitorimit: Korrigjimi nuk kontribuon në procesin e nxënies së gjuhës.
Ajo që Corder (1973)329
dëshmon më poshtë, është një sintezë e mënyrës sesi korrigjimi i
gabimeve shihet në mësimdhënien e gjuhës së huaj.
‘Mësimi i gjuhës së huaj nuk njehsohet me procesin e nxënies te papagalli; ne nuk
‘mësojmë’ apo ‘praktikojmë’ shembuj. Ato janë të dhënat me anë të të cilave ne nxisim
sistemin e gjuhës. Aftësia për të korrigjur gabimet shtrihet pikërisht te mirëshfrytëzimi i
formave të gabuara, të sjella nga nxënësit në një mënyrë të kontrolluar.’
Mendimi se gabimet nuk janë të rëndësishme shpjegon dhe arsyen pse disa mësues e
konsiderojnë metodën e mësimdhënies së gjuhës për qëllime komunikuese një metodë
tolerante. Ajo i lejon mësuesit dhe nxënësit të jenë përdorues elokuent të një gjuhe jo të
saktë dhe, për rrjedhojë, çon në rënien e standardeve. Megjithatë, është e rëndësishme të
vihet në dukje se ndërsa të gjitha gabimet pengojnë komunikimin, disa janë një pengesë
më e madhe se të tjerat. Ajo që pengon komunikimin mund të mos jetë ajo që ne
tradicionalisht e quajmë ‘gabim’. Nëse qëllimi i një programi për mësimdhënien e një
gjuhe të huaj është të përgatisë përdorues të gjuhës, që të komunikojnë lirshëm, atëherë
kemi prioritete të tjera përveç korrigjimit dhe eleminimit të të gjitha gabimeve. Duke u
nisur nga standardet që priten prej nxënësve, mësimdhënia e gjuhës për qëllime
326
Erdogan, V., ‘Contribution of error analysis to foreign language teaching’, Mersin University Journal
of the Faculty of Education, Vol. 1, Issue 2, December 2005, fq. 265. 327
Erdogan, V., vep. cit, fq. 265. 328
Ur, P. “A course in language teaching”, Cambridge, Cambridge University Press, 1996, fq.54. 329
Corder, S.P. “Idiosyncratic dialects and error analysis” in Richards, Jack C., “Error analysis”, Longman,
1984, fq. 163.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
159
komunikuese nënkupton se një gabim është konkret dhe i mëvetësishëm. Mësuesi mund ta
identifikojë, ta trajtojë apo anashkalojë në varësi të situatës.
Një pyetje që shtrohet ka të bëjë me arsyen se pse na duhet të kemi ligjërimin të saktë. Në
vitin 1954, Shoqata e Gjuhëve Moderne, botoi pamfletin e quajur ‘Grammar in relation
to language learning’. Në një pjesë të titulluar ‘Domosdoshmëria e saktësisë në studimin
e gjuhëve të huaja në shkolla’ shkruhet330
:
‘Studimi i saktësisë dhe funksionit gramatikor, është i domosdoshëm për të arritur një
standard të arsyeshëm të saktësisë në përdorimin e gjuhës. Mosaplikimi i rregullave gjatë
përdorimit të gjuhës çon në mësime josolide dhe e privon gjuhën nga aftësia e saj për të
prodhuar shprehje të sakta.’
Është e qartë se autorët e këtij artikulli e konsiderojnë gramatikën të rëndësishme në
përftimin e një komunikimi të saktë. Ky është një këndvështrim që ekziston edhe në ditët
e sotme. Gjithsesi, studiuesit të cilët mbështesin fort metodën e mësimdhënies së gjuhës
për qëllime komunikuese, mendojnë se saktësia gramatikore nuk është gjithmonë e
rëndësishme për të pasur një komunikim të saktë. Sipas tyre, shpesh ligjërime të pasakta
gramatikore nuk përcjellin mesazhe më pak të sakta. Dhe jo domosdoshmërisht ato janë
shenjë treguese e mendimeve të paqarta331
.
Duke qenë se një ligjërim i pasaktë nuk mund të quhet i gabuar, qëllimi ynë i të nxënit të
gjuhës, është të kuptojmë se mbi çfarë bazash duhet ta konsiderojmë atë ligjërim të
pasaktë. Shtrohet pyetja: nëse gramatika e saktë nuk është e domosdoshme për
komunikim, atëherë përse na duhet kjo gramatikë? Cila është vlera komunikuese e
gramatikës së saktë? Për studiuesit332
e metodës së mësimdhënies së gjuhës për qëllime
komunikuese përgjigjja është e qartë. Gramatika e saktë, ashtu si dhe shqiptimi, ka një
funksion shoqëror. Ajo i tregon botës diçka për individin, si p.sh., ç’person je, mënyrën e
jetesës, veshjes etj.
Gabimet në një gjuhë të huaj janë të rëndësishme për të kuptuar procesin e përftimit të
gjuhës dhe për rrjedhim planifikimin, inkorporimin e psikologjisë së të nxënit të gjuhës së
huaj. Kohët e fundit ky ka qenë fokusi në literaturën e mësimdhënies moderne të gjuhëve
të huaja. Korrigjimi i gabimeve na jep pikërisht të dhënat e nevojshme për të kuptuar
konceptin, apo rregullin e saktë. Pra, një përshkrim sa më i mirë i fjalive të pasakta
ndihmon në mënyrë të drejtpërdrejtë për të kuptuar njohuritë gjuhësore që një nxënës
zotëron. Korrigjimi mundëson aftësimin e mësuesit për t’i treguar nxënësit jo vetëm se
formulimi i tij është i gabuar, por mbi të gjitha i jep atij të dhënat e duhura për të
formuluar konceptin e saktë të një rregulli gjuhësor.
Me zhvillimin e gjuhës komunikuese, rëndësia e saktësisë shpesh është anashkalur, duke
inkurajuar më shumë rrjedhshmërinë në ligjërimin bisedor. Një metodë e ekuilibruar ku të
zhvillohen të dyja si rrjedhshmëria dhe saktësia është më efikase. Për të arritur saktësinë
gramatikore, një nxënësi i duhet t’i kushtojë vëmendje formës, pra të ‘shprehë diçka
saktë’. Dhe kjo kërkon kohë. Është e vërtetë që nxënësit janë më të saktë kur ata kanë më
shumë kohë në dispozicion. Këtë kohë ata e përdorin për të planifikuar, monitoruar dhe
për të mirëakorduar ligjërimin e tyre.
330
Corbett, R., vep. cit, fq. 122. 331
Page Brian, “Why do I have to get it right anyway?” in in Swarbric Ann, “Teaching modern languages”,
Open Univesity, 1994, fq. 123. 332
Page Brian, vep. cit, fq. 123.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
160
Swain (1995) dhe Lyster (1993) dëshmojnë se “një mjedis i orientur drejt metodës së
mësimdhënies së gjuhës për qëllime komunikuese nuk është kushti i vetëm për përftimin
e gjuhës së huaj”. Sipas tyre, një mënyrë efikase për performancën e nxënësve është vënia
e theksit ndaj formës, duke iu referuar rregullave formale teksa kryhen ushtrime të cilat
kanë për qëllim aftësinë komunikuese333
. Pra, mësuesit tërheqin vëmendjen e nxënësve te
forma specifike gjuhësore, duke u bazuar në programin mësimor.
Nëse roli i gramatikës shihet i domosdoshëm për rritjen e aftësisë komunikuese, rëndësi të
veçantë ka dhe gjuha e folur. Nga kjo pikëpamje, informacioni reagues mendohet të jetë
një strategji mjaft e domosdoshme për mësuesit. Nëpërmjet kësaj strategjie, ai ndihmon
nxënësit të ripërpunonojnë të dhënat gjuhësore që ata kanë për gjuhën e huaj. Kjo çon në
zhvillimin e mëtejshëm e të saktë të sistemit të tyre gjuhësor. Sidoqoftë, nxënësit nuk
arrijnë menjëherë saktësinë në ligjërimin bisedor. E rëndësishme është që ata të vlerësojnë
saktësinë. Për këtë nevojitet informacion reagues i qartë, që të tregojë se gabimi i bërë
kërcënon kuptueshmërinë. Fakti që nxënësit e dinë që po monitorohen në mënyrë të
kujdesshme ndihmon që ata t’i kushtojnë më shumë vëmendje formës. Më e mira e
pritshme është përmirësimi i vazhdueshëm i saktësisë gramatikore.
3.4.1 Tipet e korrigjimit
Korrigjimi është një mjet i domosdoshëm për t’i çuar nxënësit drejt përmirësimit, por jo
ç’do gabim që bëhet duhet të korrigjohet. Corder (1973)334
dëshmon se evidentimi i një
gabimi është vetëm fillimi. Aftësia korrigjuese lidhet me përcaktimin e të dhënave që
duhet t’u paraqiten nxënësve si dhe me shpjegimin përshkrues apo përqasës, që duhet të
jepet në lidhje me këtë gabim.
Duke qenë se asnjë mësues nuk mund të ketë kohë të merret me të gjitha gabimet që
nxënësit bëjnë, është e rëndësishme të ndërtohet një hierarki e gabimeve, bazuar te natyra
dhe rëndësia e tyre. Në një hierarki të tillë i duhet dhënë prioritet gabimeve të cilat
ndikojnë komunikimin dhe për rrjedhojë shkaktojnë keqkuptim. P.sh, nuk është e
nevojshme të korrigjohen gabimet në shembullin e mëposhtëm. Kjo pasi mesazhi është i
qartë dhe korrigjimi mund të pengojë rrjedhën e komunikimit335
.
*Did she brought the paper?
Nga ana tjetër, është me rëndësi të trajtohen gabime të tilla si në shembullin në vijim, të
cilat pengojnë përcjelljen e kuptimit dhe çojnë në një ligjërimi të paperceptueshëm.
* Will daddy my car happy tomorrow buy?
Duke u nisur nga kuptueshmëria e fjalisë, gabimet që kanë të bëjnë me shumësin, nyjet,
kohët e foljeve etj. janë më pak të rëndësishme se gabimet që kanë të bëjnë me rendin e
fjalëve, përzgjedhjen e pozicionit të gjymtyrëve të fjalisë dhe përdorimin e lidhzave të
duhura. Për këtë arsye, lloji i dytë i gabimeve ka përparësi në korrigjim, duke qenë se ato
ndihmojnë në zhvillimin e aftësisë komunikuese te nxënësit.
333
Rauber, A. S., Gil, G., “Feedback to Grammar Mistakes in EFL Classes: A Case Study”, Rev.
Brasileira de Lingüística Aplicada, v. 4, n. 1, 2004, fq. 278. 334
Corder, S.P. “Idiosyncratic dialects and error analysis” in Richards, Jack C., “Error analysis”,
Longman, 1984, fq. 166. 335
Erdogan, V., vep. cit, fq. 269.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
161
Mësuesi, i mirëinformuar mbi analizën e gabimeve, është në gjendje të monitorojë
gabimet e nxënësve dhe të marrë masa kur është e nevojshme. Detyra të ndryshme
kërkojnë mënyra të ndryshme trajtimi. Reagimi i mësuesit përkundrejt gabimit dhe lloji i
informacionit reagues që duhet të japë, zakonisht përcaktohen nga rëndësia që gabimi ka
për realizimin e qëllimit të detyrës. Për shembull, ushtrimet me gojë bazohen te korrigjimi
dhe informacioni reagues. Gjatë kryerjes së këtyre ushtrimeve, zakonisht rekomandohet
që gabimet në një ligjërimi elokuent të mos korrigjohen. Ato duhet të vihen në dukje dhe
të shpjegohen përse janë gabim pas përfundimit të ligjërimit. Nëse informacioni reagues
është për një formë/strukturë apo përmbajtje, kjo përcaktohet nga qëllimi i ushtrimit apo
materiali. Nëse qëllimi është praktikimi i një çështjeje të caktuar gramatikore, atëherë
është e rëndësishme të jepet një informacion reagues për formën/strukturën (Ur, 1996)336
.
Korrigjimi shihet si nga mësuesi dhe nga nxënësi si një veprim pozitiv i përdorur për të
ndihmuar nxënësit të përmirësojnë saktësinë e tyre gramatikore dhe asnjëherë nuk
nënkupton kritikë. Prandaj, theksojmë se mësuesi në vend që të bëjë vetë korrigjimin apo
të thotë ‘Jo, kjo nuk është e saktë’, duhet të inkurajojë vetëkorrigjimin. Kjo mund të bëhet
në mënyrë të kujdesshme.
Nxënësi: What you did yesterday? (gabimi ka të bëjë me mungesën e foljes ndihmëse)
Mësuesi: Pardon? (Më fal?)
Mësuesi: I mean, what did you do yesterday? (Dua të them, dhe mesuesi jep strukturën
e saktë të fjalisë.)
Në ushtrime, të cilat kanë për qëllim rrjedhshmërinë në të folur, nuk këshillohet që
nxënësit të ndërpresin njëri-tjetrin. Ata duhet të përqëndrohen te ligjërimi i shokut.
Nxënësit nuk e kanë shumë të lehtë të evidentojnë gabimet që ata mund të bëjnë gjatë
komunikimit. Kjo bëhet e mundur nëpërmjet informacionit reagues të dhënë nga mësuesi,
i cili e lehtëson procesin e vetëkorrigjimit apo dhe korrigjimit nga shokët e klasës. Këto
mënyra korrigjimi rezultojnë të jenë më efikase sesa korrigjimi i mësuesit. Nëse flasim
për fjalitë pyetëse (shembujt e dhënë më poshtë paraqesin disa prej gabimeve të bëra nga
nxënësit tanë), gabimet që lidhen me to janë të domosdoshme të korrigjohen kur ato
bëhen gjatë ushtrimeve gramatikore. Është shumë e rëndësishme që nxënësit të
inkurajohen të korrigjojnë vetveten, para se mësuesi të ofrojë korrigjimin e tij. Gabimet e
mëposhtme nuk janë bërë në një orë të vetme mësimi, por ne jemi në dijeni të faktit se
këto janë gabimet337
më të shpeshta që nxënësit tanë bëjnë.
◘ What did you yesterday? ◘ What does mean ‘ alien’? ◘ What you are doing here?
◘ What means ‘space invader’? ◘ Who did the cake eat? ◘ What drank she?
◘ Who to did you give the book?
◘ You aren’t from here, isn’t it? ◘ You don’t like it, don’t you? ◘ I am right this time,
amn’t I? ◘ He can’t understand, is he? ◘ It isn’t very good, isn’t it? ◘ He’d done it, isn’t
he?
Lyster nënvizon se llojet e ndryshme të informacionit reagues kanë efekte të ndryshme në
procesin e nxënies dhe çojnë në shkallë të ndryshme të përqëndrimit. Gjithashtu, ai
336
Penny Ur., “A Course in Language Teaching: Practice of Theory”, Cambridge University Press, 1996,
fq. 269. 337
Keto janë shembuj gabimesh të vjela nga pyetësorët që kemi kryer me nxënësit e shkollave të mesme.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
162
thekson se, që të kemi një korrigjim efikas, duhet të jepen sinjalizime të qarta nga
mësuesit338
. Më e rëndësishmja është që korrigjimi nuk duhet të jetë gjithmonë prioritet i
një mësuesi. Me qëllim që të arrijmë rrjedhshmërinë në përdorimin e një gjuhe,
inkurajimi është më i rëndësishëm se vetëkorrigjimi. Kur nxënësi bën një gabim, çfarë
duhet të bëjë mësuesi? Përparësi duhet të ketë inkurajimi i metodës së vetëkorrigjimit.
Vetëkorrigjimi
Në përgjithësi nxënësit parapëlqejnë t’i korrigjojnë vetë gabimet e tyre pasi
vetëkorrigjimi ndihmon në përvetësimin dhe memorizimin e strukturave gjuhësore. Është
veçanërisht e rëndësishme të inkurajohet vetëkorrigjimi kur kemi të bëjmë me gabime të
tilla si lapsuset339
. Për trajtimin e gabimeve të tilla këshillohet që mësuesi thjesht t’i
evidentojë nëpërmjet shprehjes së fytyrës, duke bërë shenjë me dorë, ose duke përdorur
pasthirrma të tilla si, ‘Ër …,’, ‘Mmmm’, apo çfarëdolloj forme tjetër që vjen natyrshëm.
Theksojmë se nxënësi duhet të ketë kohë të mjaftueshme për të kuptuar dhe korrigjuar
gabimin. Nëse një nxënës nuk arrin ta korrigjojë vetë gabimin, mësuesi mund të përdorë
një mënyrë tjetër korrigjimi: korrigjimi nga shoku/shoqja e klasës.
Korrigjimi nga shoku/shoqja e klasës
Ky lloj korrigjimi është veçanërisht i domosdoshëm kur trajtojmë ato që në anglisht
emërtohen ‘errors’340
. Le të shohim shembujt e mëposhtëm, ku nxënësit praktikojnë
fjalitë pyetëse në kohën e kryer të thjeshtë.
go to bed last night?
get up this morning?
What time have breakfast today?
leave home this morning?
arrive at school?
Një nxënës i drejton një prej pyetjeve te mësipërme shokut, i cili duhet t’i kthejë përgjigje
e më pas të drejtojë një pyetje tjetër një nxënësi në klasë. E njëjta mënyrë praktikohet
edhe me nxënësit e tjerë.
Ndodh shpesh që nxënësit nuk e mirëpresin këtë metodë korrigjimi. Madje, ata e
konsiderojnë korrigjimin nga shokët si një kritikë dhe në të njëjtën kohë mendojnë se
mësuesi nuk po e bën punën e tij ashtu si duhet. Në këtë lloj atmosfere, korrigjimi nga
shokët/shoqet e klasës është i panevojshëm, në mos dhe i dëmshëm. Prandaj, në raste të
tilla, mësuesit i duhet të marrë një vendim shumë të vështirë: ose të mos e praktikojë këtë
lloj korrigjimi pasi nxënësit nuk janë të familjarizuar me të, ose ta përdorë këtë metodë
gradualisht, duke iu dhënë nxënësve mundësinë të përshtaten me këtë metodë të re,
gjithmonë duke e pasur situatën nën kontroll.
Mënyra më e mirë për të praktikuar korrigjimin nga shoku/shoqja e klasës është
inkurajimi i punës në dyshe apo grup. Kjo mënyrë ka dy përparësi:
(i) Nëpërmjet diskutimit nxënësit arrijnë të mësojnë nga gabimet e tyre. Dy mendje
janë më mirë se një. Të gjithë ne e kemi të vështirë të kuptojmë gabimet që
bëjmë, madje dhe në rastet kur mësuesi na sinjalizon se ç’lloj gabimi është.
338
Rauber, A. S., Gil, G., vep. cit, fq. 278. 339
Edge Julian, vep. cit, fq. 34. 340
Shih fq. 61.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
163
(ii) Bashkëveprimi ndihmon në zhvillimin e aftësisë për të kuptuar gabimet që vetë
nxënësit bëjnë.
Korrigjimi i mësuesit
Nëse një gabim duhet të korrigjohet dhe asnjë nxënës nuk është në gjendje ta korrigjojë
atë, atëherë mësuesit i duhet të japë më shumë ndihmë. Kjo nuk nënkupton dhënien
menjëherë të strukturës së saktë. Sa më shumë që nxënësit përfshihen në korrigjimin e
gabimeve aq më shumë ata mendojnë për strukturën, formën dhe kuptimin e gjuhës së
përdorur. Mësuesi jep ndihmesën e tij duke e tërhequr vëmendjen e nxënësit pikërisht atje
ku është bërë gabimi. Nëse të gjitha orvatjet e përdorura prej tij dështojnë mësuesi jep
formën e saktë.
Nëse korrigjimi i gabimit nuk vjen nga nxënësi, kjo tregon se çështja gjuhësore nuk është
përvetësuar mirë dhe ka nevojë të ritrajtohet në një mënyrë tjetër. Korrigjimi nuk
nënkupton mëshimin se çdo gjë duhet të jetë në mënyrë absolute e saktë. Korrigjimi
nënkupton ndihmesë për nxënësit, me qëllim që ata të jenë më të saktë në ligjërimin e
tyre’341
.
Me qëllim njohjen e qëndrimit të nxënësve ndaj korrigjimit të gabimeve dhe mendimin e
tyre lidhur me metodën e korrigjimit të përdorur nga mësuesi, nxënësve në Qendrën e
Gjuhëve të Huaja ‘Lincoln’, iu shpërnda një pyetësor i shkurtër, i cili përmbante shtatë
pyetje me tre përgjigje të mundshme (plotësisht dakord, pjesërisht dakord, kundra).
Pyetja e parë (1): Kur keni informacion të ri (fjalor, gramatikë), preferoni t’i merrni
gjërat gradualisht apo të gjithë informacionin njëherësh?
69% e nxënësve në nivelin A2 dhe 72% në nivelin B1 janë më se dakord me marrjen e
këtij informacioni të ri leksiko-gramatikor në mënyrë graduale.
Pyetja e dytë (2): A të pëlqen të përdorësh struktura të reja pavarësisht se nuk je
tërësisht i sigurt se ato janë të sakta?
Kjo pyetje kishte rezultate më të ekuilibruara. Shumë prej nxënësve, 46% në nivelin A2
dhe 76% në nivelin B1, janë pjesërisht dakord të përdorin informacionin e ri, pa
përvetësuar tërësisht përdorimin e saktë të një fjale apo strukture. Këto përgjigje
konfirmojnë edhe njëherë interesimin e nxënësve për të pasur një përdorim të saktë të
gjuhës.
Pyetja (3): A të pëlqejnë ushtrimet që kërkojnë punë në dyshe, sepse mësuesi nuk të
korrigjon gjatë të gjithë kohës dhe je i lirshëm kur flet?
Përgjigjet janë ‘pjesërisht dakord’(46% në nivelin A2 dhe 50% në nivelin B1). Kjo tregon
se ka raste kur nxënësit preferojnë të marrin informacion reagues, ndërsa në raste të tjera
ata duan vetëm të komunikojnë pa i kushtuar shumë vëmendje formës. Pra, kemi një
interesim të pjesshëm të nxënësve për të folur rrjedhshëm pa u korrigjuar ndërsa ata janë
duke folur.
Pyetja (4): A e kontrollon vetveten kur flet me qëllim që të mos bësh gabime? lidhet
me pyetjen numër (3).
Shumë prej nxënësve në nivelin A2 (46%) pjesërisht monitorojnë vetveten kur flasin,
ndërsa 50% e nxënësve në nivelin B1 preferojnë të monitorojnë vetveten me qëllim që të
341
Edge Julian, vep. cit, fq. 57.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
164
flasin saktë. Kjo përgjigje dëshmon se sa më të zhvilluar ta kenë aftësinë gjuhësore
nxënësit aq më shumë shqetësohen për saktësinë.
Pyetja (5): Si ndihesh kur bën gabime?
Edhe pse nxënësit përpiqen të jenë të saktë, shumë prej tyre (76% në nivelin A2 dhe 94%
në nivelin B1) parapëlqejnë të përdorin gabimet e tyre për të përmirësuar aftësitë
gjuhësore.
Pyetja (6): E vlerësoni korrigjimin e menjëhershëm të mësuesit kur flisni?
Këtu jepet qëndrimi i nxënësve në lidhje me korrigjimin gjatë komunikimit. Megjithëse
komunikimi është qëllimi parësor, pjesa më e madhe e nxënësve (92% në nivelin A2 dhe
94% në nivelin B1) e konsiderojnë saktësinë të rëndësishme, pra e miratojnë korrigjimin e
mësuesit. Kjo vërehet më tej te përgjigjet e pyetjes (7).
Pyetja (7): A të pëlqen mënyra e korrigjimit?
Përgjigjet e pyetjes tregojnë se pjesa më e madhe e nxënësve (61% në nivelin A2 dhe
72% në nivelin B1) e vlerësojnë mjedisin ndërveprues të ofruar nga mësuesi.
Nga ky pyetësor u bë e mundur analiza e plotë e kategorive të ndryshme të informacionit
reagues të përdorura nga mësuesi në një mjedis ku zhvillohet më tej aftësia komunikuese.
Në shumë raste mësuesi bën të qartë korrigjimin e bërë prej tij. Është me rëndësi të
përmendim se aftësia e mësuesit për t’i përdorur metodat e korrigjimit në mënyrë
spontane inkurajon bashkëveprimin dhe motivimin e nxënësve. Vërehet një lidhje shumë
e mirë mësues-nxënës dhe për rrjedhojë, një bashkëveprim frutdhënës ndërmjet tyre.
Shumë prej nxënësve reagojnë në mënyrë të vetëdijshme ndaj korrigjimit, e vlerësojnë
dhe e konsiderojnë atë të rëndësishëm për zhvillimin e tyre gjuhësor.
Si përfundim, gabimi pjesë e procesit të të nxënit dhe korrigjimi pjesë e procesit të
mësimdhënies lidhen me njëra tjetrën në punën e mësuesve, të cilët e shohin vetveten
pjesë të të nxënit të nxënësve, pikërisht atje ku mësimdhënia ekziston për t’i shërbyer
procesit të të nxënit. Nxënësit kanë nevojë të ndiejnë fort se gjuha e huaj po zhvillohet
brenda tyre. Dhe është mësuesi ai që do t’i ndihmojë të përmbushin këtë nevojë.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
165
PËRFUNDIME
Punimi ynë mbështetet kryesisht te ndryshimet parametrike të cilat përbëjnë thelbin e
sintaksës diakronike në aspektin e qasjes së parimeve dhe parametrave. Studimi i
sintaksës diakronike pasqyron mekanizmat e ndryshimit në parametër, pra, ai na jep
informacion lidhur me përcaktimin e parametrit, që do të thotë përvetësimin e gjuhës.
Analiza e shembujve të mbledhur nga gjuha angleze dhe shqipe në lidhje me fjalitë
pyetëse është bërë nga pikëpamja ndërgjuhësore dhe pragmatike. Kjo nënkupton
përshkrimin dhe krahasimin e strukturave gjuhësore të fjalive pyetëse jo vetëm brenda
kuadrit të disiplinës së gramatikës, njohjes së mendimeve dhe studimeve që janë bërë në
fushën e gramatikës, por edhe në rrafshin semantiko-pragmatik. Dihet që gjuhësia
tradicionale i studion fjalitë pyetëse si njësi të sistemit, të sintaksës, d.m.th. jashtë
kontestit. Por, kuptimi i një fjalie pyetëse duhet analizuar kur ajo shqiptohet, kur është
pjesë e tekstit, sepse përdorimi dhe semantika e saj përcaktohen edhe nga mjedisi
shoqëror e kulturor. Për këtë arsye, çështjet e trajtuara në këtë punim: fjalitë pyetëse
tërësore, të pjesshme dhe ato dyfishe përjashtimore, janë parë në aspektin përqasës të
formës, kuptimit dhe kontekstit të përdorimit, duke qenë se pyetja lidhet me përgjigjen
dhe kushtet e përdorimit të tyre përcaktohen nga bashkëveprimi i drejtpërdrejtë i folësve.
Në pjesën e parë parashtrohet klasifikimi i fjalive pyetëse nga gramatikanë të ndryshëm,
të huaj edhe shqiptarë dhe analizohet struktura sintaksore e tyre në këndvështrimin
gjenerativist, e cila tregon mënyrën se si funksionojnë parimet e gramatikës universale.
Nga krahasimi i bërë klasifikimeve del se pavarësisht emërtimeve apo klasifikimeve nga
gjuhëtarët e gramatikës angleze dhe ata të gjuhës shqipe, shumë prej syresh bazohen
kryesisht te kumtimi i fjalive pyetëse si njësi të sistemit të sintaksor.
Duke qenë se sintaksa e vështron traditën gjuhësore si një varg skemash, modeli i
ndërtimit do të thotë rend i caktuar. Një aspekt mjaft i njohur i gramatikës, i cili ka lidhje
me ‘parametrat’ është rendi i fjalëve, pasi gjuhë të ndryshme kanë rend të ndryshëm në
struktura të caktuara. Një strukturë e tillë mund të tregohet te fjalitë pyetëse. Gjuha shqipe
ndryshe nga gjuha angleze, ka një rend të lirë të fjalëve. Dhe kjo vjen për arsye se gjuha
shqipe ka një sistem të pasur trajtash morfologjike dhe përdorim të gjerë të parafjalëve.
Gjithashtu, bazuar në analizën përqasëse të fjalive pyetëse, del se në gjuhën shqipe në
dallim nga gjuha angleze, fjalitë pyetëse në sajë të rendit të lirë të fjalëve shfaqin një
shumëllojshmëri strukturash sintaksore, çka do të thotë se në gjuhën shqipe mund të kemi
fjali pyetëse me rend të ndryshëm të elementëve por me kuptim të njëjtë. Jo pa rëndësi
është fakti se vendi i gjymtyrëve të fjalisë në gjuhën shqipe përcaktohet nga faktorë të
ndryshëm: kryesisht nga gjymtyrëzimi aktual, nga shkaqe stilistike dhe nga funksioni i
tyre sintaksor. Fjalitë pyetëse, ndryshe nga ato dëftore në gjuhën angleze, karakterizohen
nga inversioni. Ndërsa në gjuhën shqipe inversioni nuk është një domosdoshmëri për të
formuar fjalinë pyetëse. Kur karakterin e kumtimit dhe natyrën e fjalisë e shpreh vetëm
intonacioni, e njëjta fjali, e përbërë prej të njëjtave fjalë, me të njëjtin rend, mund të jetë
ose dëftore ose pyetëse sipas intonacionit me të cilin shqiptohet. Si rrjedhim, mund të
themi se strukturat sintaksore të fjalisë pyetëse të shfaqura në këto dy gjuhë nuk janë
homogjene por ndryshojnë sepse gjuha shqipe shpalos një larmi të formave të fjalisë
pyetëse duke alternuar tekninkat e sipërpërmendura me forma të tjera si intonacioni, duke
pasuruar strukturat e saj krahasuar me strukturat statike të gjuhës angleze. Ky rend i
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
166
ndryshëm lidhet me parametrin e rendit të fjalëve dhe në këtë parametër këto dy gjuhë
ndryshojnë.
Megjithatë, strukturat sintaksore në gjuhën angleze dhe në atë shqipe nuk janë i vetmi
tipar që ndihmon për të përcaktuar nëse një fjali është pyetëse ose jo. Jo gjithmonë ka
paralelizëm midis natyrës së kumtimit dhe shprehjes, përkim të formës me përmbajtjen.
Kështu, në gjuhën shqipe kemi fjali pyetëse nga forma (zakonisht me intonacion pyetës,
herë-herë edhe me fjalë pyetëse) me të cilat nuk pyetet për diçka, por pohohet a mohohet
me një forcë të veçantë ose shprehet nxitje për një veprim. Pra, nuk është forma ajo që
përcakton llojin e fjalisë por kuptimi.
Për ndërtimin e një fjalie pyetëse shërbejnë një ose më shumë fjalë që lidhen me njëra-
tjetrën në bazë të rregullave të përcaktuar në çdo gjuhë. Që të ndërtojmë fjali pyetëse
gramatikisht të sakta, është e rëndësishme që të njohim përbërësit e saj. Dhe është
pikërisht sintaksa gjenerative ajo që na jep ndihmesë në analizën e një fjalie pyetëse. Vetë
sintaksa gjenerative ka kaluar faza të ndryshme zhvillimi, ku secila prej tyre ka dhënë një
kontribut të veçantë në synimin për të shpjeguar thelbin e gjuhës njerëzore dhe për
rrjedhojë në përftimin e kompetencës gjuhësore nga folësi. Për këtë arsye Chomsky
sugjeron rregullat transformuese. Ato zbatohen pas rregullave të strukturës së sintagmës,
mbi vargun bazë, duke përmbysur rendin e përbërësve.
Një fjali pyetëse është një organizim përbërësish ku çdo përbërës projekton një kokë dhe
një kokë mund të zhvendoset drejt një koke tjetër. Kjo zhvendosje mund të përfshijë
lëvizjen e kokave të ndryshme funksionale në fjalitë pyetëse tërësore dhe ato të pjesshme.
Pavarësisht faktit nëse transformojmë një fjali pyetëse në gjuhën angleze apo shqipe,
transformimimi i kësaj strukture përfshin disa nënprocese. Pikë së pari, është përzgjedhja
e një grupi fjalësh që do të ndihmojnë në ndërtimin e strukturës sintaksore. Më pas, me
anë të rregullës shkrij formohet objekti sintaksor. Është e rëndësishme të theksohet se
bashkimi i përbërësve kryhet pjesërisht edhe sipas parimit të përzgjedhjes leksikore, i cili
përcakton elementët që do të bashkohen për të formuar sintagmën.
Transformimi në një fjali pyetëse, nënkupton disa zhvendosje.
(i) Zhvendosja e kohës te plotësori (T-to-C movement).
Duke përdorur metaforën e Chomsky-it, mund të themi se kjo zhvendosje vjen për shkak
se plotësori është pozicioni kyç në fjalinë pyetëse dhe se ky pozicion duhet të zihet nga
një element i dukshëm dhe i përshtatshëm. Në gjuhën angleze përfaqësohet nga
zhvendosja e foljes ndihmëse ose gjysmëndihmëse, kurse në shqipe përfaqësohet nga EPT
(elementët eptimorë, shprehës të kategorisë së kohës).
Morfema pyetëse Q (question particle), pavarësisht faktit nëse ajo është një kategori
leksikore (në fjalitë pyetëse tërësore në gjuhën shqipe), apo një kategori e zbrazët (në
gjuhën angleze), bën që një folje gjysmëndihmëse apo ndihmëse në gjuhën angleze dhe
një sintagmë foljore në gjuhën shqipe të zhvendosen nga pozicioni kohë në pozicionin
kyç të plotësorit. Sipas Chomsky-it, kjo lidhet me faktin se morfema pyetëse është një
element eptimor dhe për këtë arsye e tërheq elementin kokë pranë vetes. Duke qenë se
elementët eptimorë i shtohen fjalëve të caktuara (si p.sh. mbaresa ‘ed’ u shtohet vetëm
foljeve dhe jo emrave apo parafjalëve në gjuhën angleze, ndërsa mbaresa –jmë u shtohet
foljeve në gjuhën shqipe). Duke qenë se foljet gjysmëndihmëse në gjuhën angleze dhe SF
në gjuhën shqipe, të cilat bartin kategorinë e kohës, zhvendosen në pozicionin e
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
167
plotësorit, na çon në një tjetër shpjegim të Chomsky-it. Sipas tij, morfema pyetëse bart
një tipar kryesor të kategorisë kohë dhe për këtë arsye çon në zhvendosjen e K te P.
Është me interes të përmendim faktin se në gjuhën shqipe morfema pyetëse nuk është e
‘padukshme’. Në dallim nga gjuha angleze, morfemat pyetëse janë elementë të cilët
shtohen në fjali për të treguar llojin e saj. Ato nuk kanë fleksion dhe kjo na shtyn të
mendojmë se ato mund të kenë statusin e një operatori modal pyetës më shumë sesa atë të
një sintagme. Për më tepër, nuk mund të flitet për ndonjë zhvendosje të këtyre
morfemave pyetëse nga pozicioni i brendshëm SF, pasi ato nuk janë të afta të mbajnë rol
tematik, por duhet thënë se ato gjenerohen në një pozicion kokë të fjalisë.
Ndërtimet e fjalive pyetëse terësore në gjuhën angleze dhe shqipe kanë një rend të
ndryshëm nga ai i fjalive pyetëse dëftore. Në gjuhën angleze ato fillojnë gjithmonë me një
folje ndihmëse e ndjekur nga kryefjala, ndërsa në gjuhën shqipe ato mund të fillojnë edhe
me një pjesëz. Folja ndodhet gjithnjë pranë kësaj pjesëze pyetëse, ndërsa kryefjala zë një
pozicion fundor në fjali. Edhe pse roli i pjesëzave pyetëse në gjuhën shqipe është të
shënojnë llojin e fjalisë, ato mund të paraprihen nga elementë të tjerë, si p.sh. nga
elementë të topikalizuar, të cilët zënë pozicionin e specifikuesit të sintagmës topikë.
(ii) Zhvendosja e kokës funksionale të sintagmës foljore në degëzimin kohë është një
tjetër zhvendosje.
Kjo lloj zhvendosje shtron pyetjen se përse folja nuk mund të zhvendoset direkt nga F te
P. Përgjigjja e pyetjes ka të bëjë me parimin e lokalitetit. Lëvizja e përbërësve nuk është e
lirë, çka do të thotë se jo gjithçka mund të lëvizë kudo pa rregulla dhe kufizime. Ka një
sërë parimesh universale që e kontrollojnë lëvizjen. Kështu, folja nuk mund të zhvendoset
drejtpërdrejt nga F te P pasi do të cënonte parimin e lokalitetit, i cili nënkupton se çdo
lëvizje duhet të jetë e shkurtër dhe e justifikueshme.
Analiza e përdorimit të foljes ndihmëse do për të formuar fjalinë pyetëse në gjuhën
angleze përbën një çështje teorike. Kjo për vetë faktin se strukturat sintaksore të përbëra
prej elementësh sintaksorë të gramatikës i nënshtrohen jo vetëm formës fonetike por edhe
asaj semantike. Ndërfaqësi fonetik interpreton tiparet fonetike të njësive leksikore, ndërsa
ai semantik interpreton tiparet semnatike. Në punimet e tij të fundit, Chomsky propozon
se strukturat sintaksore nuk duhet të përmbajnë elementë, të cilët nuk kontribuojnë në
përcaktimin e formës fonetike dhe kuptimin e njësive. Kjo do të thotë se gramatika e një
gjuhe nuk duhet të përmbajë elementë, të cilët nuk ndihmojnë në përcaktimin e formës
fonetike dhe semantike të njësive leksikore. Kjo folje ndihmëse shtohet në përbërësit e
formës fonetike me qëllim që të shpjegohet mungesa e elementit eptimor që shpreh
kategorinë e kohës. Në të njëjtën kohë, përdorimi i foljes ndihmëse është i nevojshëm pasi
nëse kjo folje ndihmëse nuk do të ishte e pranishme në sintaksë, ajo nuk do të mund të
kalonte në rrafshin semantik. Ajo çfarë një semantikë sheh në strukturat sintaksore që
përmbajnë këtë folje ndihmëse është një element eptimor, i cili shpreh kategorinë e kohës
së foljes.
(iii) Zhvendosja e fjalës pyetëse
Elementi pyetës në fjalitë pyetëse të pjesshme del në krye të fjalisë në të dyja gjuhët, dhe,
ndërsa kryefjala në gjuhën angleze zhvendoset midis foljes ndihmëse dhe foljes leksikore,
në gjuhën shqipe kryefjala zhvendoset në fund të fjalisë. Por, në gjuhën shqipe kryefjala
mund të realizohet edhe në pozicionin nistor të fjalisë, në pozicionin pasfoljor por
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
168
asnjëherë në pozicionin parafoljor. Elementët pyetës zhvendosen drejt pozicionit të
specifikuesit të fjalisë.
Për rrjedhojë, raportet midis strukturës së thellë dhe strukturës sipërfaqësore varen nga
ajo çfarë duhet lëvizur, nga duhet lëvizur dhe sa larg. Është e rëndësishme të theksojmë se
zhvendosja si në shqipe dhe anglishte është e kufizuar brenda një fushe të caktuar
sintaksore.
Meqënese kemi një lidhje më se të qartë midis semantikës së fjalive pyetëse dhe nocionit
të një pyetjeje, pyetjes se çfarë është një pyetje i përgjigjemi duke theksuar se ajo është
një tipar i një pohimi, tipar i cili specifikon atë që mendohet të jetë një përgjigje e
ezauruar. Çka do të thotë se nga ana pragmatike një pyetje krijon një situatë përzgjedhjesh
midis një numri pohimesh, përkatësisht ato pohime, të cilat mund të merren si përgjigje të
pyetjes. Nisur nga ky këndvështrim, çdo pyetje përcakton një numër pohimesh, elementët
përbërës të së cilës mund të na çojnë në një përgjigje. Hamblin e identifikon një pyetje me
alternativat që mund të ketë si përgjigje. Kjo mënyrë përcaktimi dëshmon rëndësinë e
nevojës për një trajtim të pavarur të nocionit të pyetjes.
Fjalitë pyetëse, faktet, pohimet manipulohen gjatë përdorimit të sistemit gjuhësor. Një
pyetje e caktuar, në një dialog të caktuar ndikon në përzgjedhjen e temës dhe lejon format
e paplota. Nocionet e të pyeturit dhe ato të pohimit bashkëveprojnë. Kuptimi i thënies
përfshin dhe vlerën e saj si akt i të folurit në një dialog. Në këtë mënyrë akti i të folurit
shkrihet në një veprimtari reale, gjuhësore. Është e qartë se krijimi i thënieve dhe kuptimi
i tyre është i pandarë, çka do të thotë se thënia drejtohet nga parimi i koherencës dhe
synon plotësimin e qëllimeve të saj ilokucionare.
Pra, fjalitë pyetëse ndërtohen dhe përpunohen jo vetëm në kuadrin e gramatikës por edhe
në bashkëveprimin e drejtëpërdrejtë të folësve, që janë të pranishëm dhe perceptojnë
mjedisin dhe kushtet e komunikimit në rolin e dhënësit e marrësit.
Në përqasjen mes gjuhës angleze dhe asaj shqipe, vumë re se për të shprehur lloje të
ndryshme pyetjesh të dyja gjuhët karakterizohen nga një strukturë e veçantë e fjalisë. Në
fakt, shumë në mos të gjitha gjuhët, kanë një strukturë të veçantë për të formuluar fjalinë
pyetëse. Kjo tregon se forma gjuhësore e një ligjërimi shpesh lidhet ngushtë me kuptimin
dhe funksionin e saj. Nga ana tjetër, vumë re se tiparet gramatikore të fjalive pyetëse në
gjuhën angleze nuk janë njësoj si në gjuhën shqipe. Gjuhë të ndryshme mund të përdorin
mjete të ndryshme gramatikore për të shprehur të njëjtin koncept bazë. Pra, njohja e
kuptimit dhe e funksioneve të një ligjërimi nuk është gjithçka që ne na nevojitet për të
përvetësuar formën gjuhësore.
Në pjesën e dytë të punimit, fjalitë pyetëse analizohen në bazë të strukturës. Shembujt e
ofruar dhe analiza e parashtruar në këtë pjesë të punimit vërtetojnë se fjalitë pyetëse në të
dyja gjuhët duhet të kenë përgjigje, fjalitë pyetëse dhe përgjigjet lidhen me njëra tjetrën,
përgjigjet e fjalive pyetëse të pjesshme ndryshojnë nga përgjigjet e fjalive pyetëse
tërësore. Mbi fjalitë pyetëse veprojnë një sërë rregullash transformuese si inversioni,
shtimi i elementëve, zhvendosja e fjalës pyetëse apo togfjalëshit që përmban fjalën
pyetëse në pozicion nistor. Nga krahasimet e bëra dolëm në përfundimin se gjuha angleze
dhe ajo shqipe janë të ngjashme edhe përsa i takon funksioneve sintaksore të fjalëve
pyetëse, duke qenë se në të dyja gjuhët ato kryejnë funksionin e kryefjalës, kundrinorit,
kallëzuesori, dhe të plotësve të mënyrës e rrethanës. Këto përfundime vërtetojnë teorinë
gjenerativiste mbi universalitetin e parimeve të përgjithshme gramatikore, duke pranuar
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
169
faktin se gjuhë të ndryshme si anglishtja dhe shqipja kanë në bazë të gramatikës së tyre
një varg parimesh universale, të cilat realizohen në parametra të veçantë në secilën gjuhë.
Pavarësisht ngjashmërive, ka ndryshime të dallueshme në format pyetëse në të dyja
gjuhët. Gjuha angleze ka një strukturë të ngurtë për formimin e fjalisë pyetëse, ndërsa
gjuha shqipe ka një rend më të lirë. Fjalitë pyetëse tërësore në shqipe kryesisht fillojnë me
pjesëz ose me folje, por jo gjithmonë. Ato mund të fillojnë dhe me pjesë të tjera të
ligjëratës. Ky rend i lirë në fjalinë pyetëse në gjuhën shqipe shfrytëzohet për ngjyrime të
ndryshme stilistikore.
Një ndryshim tjetër lidhet me një parim që realizohet në parametra të ndryshëm: rregulli
sipas së cilës çdo fjali me formë foljore të shtjelluar ka kryefjalë. Anglishtja e ka të
domosdoshme një kryefjalë të shprehur me emër ose përemër. Kurse në gjuhën shqipe
emri ose përemri edhe mund të mungojë. Megjithatë, edhe kur kryefjala nuk shprehet në
fjali ka tregues të saj, si mbaresat të cilat tregojnë vetën dhe numrin e saj. Shpesh
përdorimi i kryefjalës në fjalinë pyetëse në shqipe ka një funksion të ndryshëm nga ai në
anglishte. Ajo përdoret në rastet kur mbi të bie theksi logjik dhe ka një pozicion nistor ose
fundor.
Përftimi i një fjalie pyetëse në gjuhën angleze dhe shqipe përfshin dhe një numër
rregullash transformuese. Përmendim inversionin, përmbysja e rendit të gjymtyrëve dhe
shtimin e elementëve. Pavarësisht faktit se të dyja këto rregulla veprojnë për formimin e
fjalive pyetëse në të dyja gjuhët, realizimi i tyre ndryshon. Një fjali pyetëse në gjuhën
angleze zhvendos vetëm foljen ndihmëse përpara kryefjalës dhe shton foljen ndihmëse
‘do’ në rastet kur nuk kemi një folje ndihmëse në fjali. Kurse në gjuhën shqipe kemi
zhvendosje të togfjalëshit foljor përpara kryefjalës. Prandaj dhe një ndër problemet
kryesore që nxënësit shqiptarë hasin kur mësojnë gjuhën angleze lidhet me përcaktimin e
foljes së duhur ndihmëse në përgjigjet e shkurtra, pasi në shqipe mund të përdorim
pjesëzat ‘po’ ose ‘jo’, por edhe një togfjalësh foljor. Kurse anglishtja kërkon vetëm foljen
ndihmëse e jo të gjithë togfjalëshin foljor në përgjigjet e shkurtra.
Përveç fjalive më të zakonshme që japin fakte reale, sipas qëndrimit të folësit ndaj
realitetit të pasqyruar prej thënies, si në gjuhën shqipe dhe në anglishte kemi fjali pyetëse
që mund të shprehin mundësi/pamundësi, supozim, pasiguri, dyshim, domosdoshmëri,
lejim, etj. Duhet të përmendim këtu se, fjalitë pyetëse tërësore me folje gjysmëndihmëse
në gjuhën angleze dhe shqipe kanë më shumë të përbashkëta nga ana kuptimore sesa nga
ana strukturore. Struktura e foljeve gjysmëndihmëse është:
në anglishte: folje gjysmëndihmëse + një folje në formën e saj bazë
kurse
në shqipe: folje gjysmëndihmëse + një folje në mënyrën lidhore
Në gjuhën shqipe është folja në mënyrën lidhore ajo që përshtatet me kryefjalën. Ndërsa
në anglishte kjo përshtatje nuk jepet me anë të foljes që ndjek foljen gjysmëndihmëse,
sepse ajo është një formë e pashtjelluar. Nëse do të kishim përshtatje të foljes me
kryefjalën, e vetmja folje do të ishte ajo gjysmëndihmëse. Duke qenë se foljet
gjysmëndihmëse janë të çrregullta në këtë gjuhë, ato nuk ndryshojnë dhe përshtatja nuk
mund të pasqyrohet me anë të mbaresave foljore, siç ndodh në gjuhën shqipe.
Në gjuhën shqipe, në dallim nga gjuha angleze kemi dhe disa folje të tjera
gjysmëndihmëse të cilat tregojnë fillimin, vazhdimin ose mbarimin e një veprimi si: filloj,
zë, nis, vazhdoj, mbaroj. Këto folje ndiqen nga një folje në mënyrën lidhore, me
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
170
përjashtim të foljes gjysmëndihmëse ‘mbaroj’, e cila ndiqet nga pjesëza “së + pjesore e
emërzuar”. Përshtatja me kryefjalën kryhet si nga folja në lidhore ashtu dhe folja
gjysmëndihmëse. Bën përjashtim vetëm folja gjysmëndihmëse “mbaroj”. Në këtë rast
përshtatet me kryefjalën vetëm folja gjysmëndihmëse dhe jo ‘pjesorja e emërzuar’.
Bazuar në analizën e fjalive pyetëse, në përqasjen e tipave ndërtimorë vihet re nje tjetër
ndryshim i cili lidhet me fjalitë pyetëse të pagjymtyrëzueshme (tag). Në gjuhën angleze
kanë strukturën folje ndihmëse + përemër (me ose pa pjesëzën mohuese “not”) dhe rendin
e fjalive pyetëse tërësore. Ato shprehin qëndrim pohues ose mohues duke iu shtuar fjalive
dëftore. Në gjuhën shqipe shprehen me togun e fjalëve “apo jo”, i cili mund të shtohet në
fund të një fjalie dëftore (në këtë rast kemi të bëjmë me një fjali pyetëse të paplotë), ose
mund të jetë i ndarë nga fjalia paraprijëse. Fjalitë pyetëse ‘tag’ në gjuhën angleze mund
t’i hasim dhe në fjalitë thirrmore dhe në këtë rast fton dëgjuesin të miratojë. Në gjuhën
shqipe, fjalitë pyetëse thirrmore nuk mund të ndiqen nga togu ‘apo jo’.
Gjithashtu, në dallim nga shqipja, anglishtja e përcakton strukturën e kësaj fjalie pyetëse
në varësi të fjalisë dëftore të cilës ajo i shtohet. Në gjuhën shqipe një fjali e
pagjymtyrëzueshme nënkupton një fjali të përbërë nga një fjalë a tog të pandarshëm që as
nuk mund të vështrohen si gjymtyrë fjalie, as nuk mund të zgjerohen me fjalë plotësuese.
Fjalitë pyetëse të pagjymtyrëzueshme (tag) si në gjuhën angleze dhe atë shqipe gjejnë
përdorim më të gjerë në ligjërimin e folur. Përdoren mjaft në dialog, sidomos në
përgjigjet edhe në monolog për të kërkuar miratim, kundërshtim, për të vënë në dyshim
një thënie të mëparshme etj. Ndërsa në ligjërimin e shkruar i gjejmë kryesisht në stilin e
letërsisë artistike.
Duke qenë karakteristikë për ligjërimin e folur, fjalitë pyetëse të pagjymtyrëzueshme nuk
kanë përdorim të mëvetësishëm, po shoqërojnë një a disa fjali strukturalisht të
gjymtyrëzueshme dhe lidhen me të ose me to për nga përmbajtja. Janë kështu të lidhura
ngushtë me kontekstin.
Formimi i fjalive pyetëse të pjesshme në gjuhën angleze e shqipe përfshin rregullën
transformuese të lëvizjes së elementit pyetës, e cila vepron mbi strukturën e thellë që i
gjegjet fjalisë dëftore. Kemi një lëvizje të hapët të elementit pyetës në fillim të fjalisë.
Por, në shqipe ndryshe nga anglishtja fjala pyetëse është më e lirë. Në fillim të fjalive
pyetëse mund të vijë dhe një kundrinor a një kryefjalë për spikatje stilistikore.
Analiza e parashturar e fjalëve pyetëse ne rrafshin funksional na sjell një tjetër ndryshim.
Në gjuhën shqipe fjalët pyetëse analizohen edhe të mëvetësishme. Ato kanë dhe një
funksion tjetër sintaksor brenda grupit emëror, i cili mund të jetë funksioni i përcaktorit
dhe në varësi të përgjigjes mund të jetë përcaktor me përshtatje ose me drejtim.
Fjala pyetëse në fjalitë pyetëse të pjeshme në gjuhën angleze dhe shqipe kryen funksione
të ndryshme sintaksore. Nisur nga funksioni që fjalët pyetëse kanë në fjalinë pyetëse,
fjalët pyetëse në funksion e kryefjalës, kundrinorit të drejtë, rrethanorit të shkakut/qëllimit
dhe rrethanorit të mënyrës kanë përdorimin më të gjerë si në ligjërimin e shkruar dhe në
ligjërimin e folur. Krahasuar me funksionet e sipërpërmenduara, fjalët pyetëse në
funksionin e rrethanorit të vendit, kohës dhe sasisë nuk kanë një përdorim shumë të gjerë
dhe ato në funksionin e përcaktorit kallëzuesor të kryefjalës e kundrinorit janë ato që kanë
një përdorim edhe më të rrallë. Në gjuhën angleze një fjalë pyetëse nuk mund të kryejë
funksionin e kundrinorit të zhdrejtë. E kundërta ndodh në shqipe; një fjalë pyetëse në
gjuhën tonë mund të kryejë funksionin e një kundrinori të zhdrejtë dhe kjo shpjegohet me
faktin se në gjuhën shqipe përemri pyetës ‘kush’ lakohet.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
171
Fakti se në një fjali pyetëse mund të kemi zhvendosjen e foljes ndimëse dhe të fjalës
pyetëse në pozicion nistor, do të thotë se togfjalëshi që përmban fjalën pyetëse nuk
zhvendoset në të njëjtin pozicion me foljen ndihmëse. Kjo tregon se ky togfjalësh
zhvendoset në një tjetër pozicion, në atë të plotësit. Ai fillon fjalinë pyetëse dhe ka një
funksion brenda fjalisë. Pra, ky togfjalësh me fjalë pyetëse, me pozicion nistor, duhet t’i
përkas kategorive të afta për të patur një funksion në fjali: togfjalësh emëror, togfjalësh
me parafjalë, togfjalësh ndajfoljor, togfjalësh mbiemëror. Koka e sintagmës përfaqëson
elementin kryesor përbërës të sintagmës dhe i jep emrin këtij të fundit.
Fjalitë pyetëse të pjesshme në gjuhën angleze rezultojnë të pasura edhe me një strukturë
pyetëse, që përmban më shumë se një fjalë pyetëse. Zakonisht, kemi vetëm një fjalë
pyetëse të vendosur në fillim të fjalisë. Por, kur fjala pyetëse kryen funksionin e
rrethanorit në gjuhën angleze, ajo mund të lidhet me bashkërenditje, mund të formojë një
fjali pyetëse të përbërë me bashkërenditje, ku secila fjalë pyetëse kryen një funksion
sintaksor brenda pjesës së fjalisë ku ajo bëjnë pjesë, ose të dyja fjalët pyetëse janë
gjymtyrë homogjene dhe kryejnë funksion të njëjtë sintaksor. Edhe në gjuhën shqipe
fjalët pyetëse lidhen me lidhëza bashkërenditëse, duke qenë gjymtyrë homogjene apo
duke krijuar një periudhë me bashkërenditje. Gjithashtu, i shpeshtë është dhe bashkimi i
tyre nëpërmjet intonacionit dhe pranëvënies, pa lidhëza a fjalë lidhëse, me raporte të
barazisë, të ngjashme me ato të bashkërenditjes.
Kur një nga fjalët pyetëse është kryefjalë në gjuhën angleze, ajo duhet të jetë në fillim të
fjalisë pyetëse. Në gjuhën shqipe kanë një rend më të lirë dhe nuk ka kufizim për sa i
përket fjalës pyetëse që duhet të paraprijë.
Fjalitë pyetëse me më shumë se një fjalë pyetëse nuk gjejnë përdorim të gjerë në gjuhën
angleze dhe atë shqipe. Si në gjuhën angleze dhe shqipe ato që kanë përdorim me të gjerë
janë fjalitë pyetëse në të cilat fjalët pyetëse lidhen me bashkërenditje, duke formuar
kështu periudhë me bashkërenditje, apo në gjuhën shqipe edhe periudha asidentike me
raporte kutpimore të barabarta me ato të bashkërenditjes.
Struktura e fjalisë pyetëse dyfishe, përjashtimore ka strukturën e një fjalie
bashkërenditëse: dy ose tre fjali pyetëse të veçanta shkrihen kudo që të jetë e mundur me
anë të eliptikës. Pra, këto lloj fjalish pyetëse si në anglishte dhe në shqipe dalin të paplota.
Në gjuhën shqipe, kur foljet janë gjymtyrë homogjene, eliptika nuk është e mundur. Të
dyja gjymtyrët homogjene duhet të jepen të plota.
Krahasuar me llojet e tjera të fjalive pyetëse në gjuhën angleze, si ato të pjesshme,
tërësore dhe të pagjymtyrëzueshme (‘tag), të cilat kanë një përdorim të dendur, fjalitë
pyetëse dyfishe, përjashtimore (alternative) nuk kanë përdorim të gjerë.
Ngyrimi i përjashtimit lidhet ngushtë me kuptimin e supozimit e të kushtit. Brendia e
fjalisë së parë, në fjalitë me bashkërenditje veçuese tregon se ajo përbën një nga variantet
e veprimeve a të ngjarjeve të mundshme. Pas mosrealizimit të brendisë së fjalisë së parë,
shfaqet varianti i dytë i alternativës.
Bazuar në analizën përqasëse të fjalive pyetëse në të dyja gjuhët dhe konkretisht, në
përqasjen e formës ndërtimore si dhe funksioneve të tyre, kemi mbërritur në përfundimin
se mënyra e realizimit konkret në secilën gjuhë të këtyre fjalive shpalos jo vetëm
ndryshime por edhe mjaft ngjashmëri, duke dëshmuar se bazën e nje gjuhe e përbën një
sistem kategorish universale.
Në pjesën e tretë të punimit sjellim paraqitjen dhe përdorimin e fjalive pyetëse në
procesin e mësimdhënies. Të qenurit pjesë e një shoqërie nënkupton përfshirjen në një
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
172
shumëllojshmëri situatash komunikuese në të cilat mund të ndodhë bashkëbisedimi real.
Prandaj, është e rëndësishme të dimë se përftimi i informacionit, pjesë e procesit të
komunikimit, kërkon edhe shpjegim të çështjeve gramatikore. Një kombinim i të dyja
metodave të shpjegimit si induktive dhe deduktive do të ishte mënyra më e mirë për të
pasur shpjegime efikase të strukturave gramatikore, sepse të dyja metodat e të nxënit janë
domosdoshmërisht të nevojshme.
Ka pasur një sërë studimesh që krahasojnë efikasitetin e metodës deduktive dhe asaj
induktive, këto të përdorura për shpjegimin e strukturave gramatikore. Është e qartë se
nëse krahasojmë elementët përbërës të secilës, si stili i preferuar i të nxënit apo aftësitë
shpjeguese të mësuesit, këto metoda ndryshojnë. Përzgjedhja e njerës përkundrejt tjetrës
varet nga lloji i strukturës gramatikore që do të paraqitet. Disa struktura gramatikore
kërkojnë një trajtim të tyre me mënyrën deduktive dhe disa të tjera me mënyrën
induktive.
Metoda deduktive është më e përshtatëshme për të rriturit. Duke qenë se ata kanë qenë
nën ndikimin e metodave tradicionale, kërkojnë një sqarim të hollësishëm të rregullit
gramatikor. Kjo nënkupton se metoda deduktive nuk është e përshtatshme për ata të cilët
duan të mësojnë gjuhën e huaj nëpërmjet komunikimit, e cila e vë theksin jo vetëm mbi
përvetësimin e strukturës gjuhësore por edhe te funksionet e saj. Nëse flasim për fjalitë
pyetëse, përdorimi i një lloji të caktuar fjalie pyetëse përcaktohet nga qëllimi dhe rrjedha
e bisedës. Lloji i kësaj fjalie ndihmon për të parashikuar përgjigjet e mundshme.
Por, në të njëjtën kohë, metoda e mësimdhënies së gjuhës së huaj për qëllime
komunikuese nuk do të ishte e përshtatëshme për fëmijët. Konceptet abstrakte
gramatikore janë përtej aftësisë së tyre për të kuptuar. Në këtë pikë, vlen të ritheksojmë se
mënyra më efikase lidhet ngushtë me të gjithë faktorët, pjesë përbërëse të mësimdhënies,
si nxënësi, mësuesi dhe çështja grmatikore. Përcaktimi i saktë i asaj që synohet ndihmon
në realizimin me sukses të orës së mësimit.
Shkalla e ngjashmërisë së gjuhës dhe strukturave të përdorura prej fëmijëve në mbarë
botën kur ata fillojnë të flasin është e lartë. Kjo lidhet me faktin se gjuha është një sistem,
i cili bazohet te rregullat dhe është i parashikueshëm. Kur krahasuam fazat e procesit të të
nxënit midis një nxënësi që e mëson anglishten si gjuhë të huaj dhe atij që e ka anglishten
gjuhë amëtare, vumë re se, pavarësisht faktit se nxënësit që mësojnë gjuhën e huaj nuk
kanë kontakt me folës vendas të gjuhës angleze, aftësia e tyre krijuese nuk mbetet prapa
aftësisë krijuese që nxënësit anglishtfolës kanë gjatë procesit të përftimit të gjuhës
angleze si gjuhë amtare. Ngjashmëritë që këta dy nxënës kanë gjatë procesit të përftimit të
fjalive pyetëse janë në shumë mënyra më të dukshme se ndryshimet.
Përdorimi i pyetjeve nuk nënkupton thjesht një strukturë të saktë sintaksore. Arsyet se
përse mësuesit u bëjnë pyetje nxënësve në klasë, shpesh janë të ndryshme nga ato të bëra
në bashkëbisedimet e përditshme. Nëpërmjet tyre mësuesit mund të sigurojnë jo vetëm
riprodhimin e njohurive e fakteve të dhëna prej tyre, por në veçanti të thellojnë njohuritë e
nxënësve në lidhjen e koncepteve, nxjerrjen e përfundimeve, rritjen e vetëdijes,
inkurajimin e mendimit krijues e imagjinues, si dhe zhvillimin e procesit të të menduarit
kritik.
Duke drejtuar pyetje të mirëstrukturuara, mësuesi arrin të kuptojë çfarë njohurish dhe
aftësish nxënësit zotërojnë. Bazuar në to ai strukturon orën mësimore me qëllim
plotësimin e nevojave dhe zhvillimin e aftësive të tyre.
Nga anketimi që kryem del se kategoria më e zakonshme është ajo e ‘pyetjeve të bëra me
qëllim, që të kontrollohen njohuritë dhe të kuptuarit’ e pasuar nga kategoria tjetër, ‘për të
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
173
kapërcyer vështirësitë që nxënësit hasin’. Vetëm 10% theksuan përdorimin e pyetjeve për
të inkurajuar mendimin e nxënësve. Shifrat (një përqindje e vogël e të anketuarve)
tregojnë se pyetjet mund të përdoren për të ndihmuar nxënësit të mësojnë nga njëri-tjetri,
apo për të inkurajuar vetë nxënësit të bëjnë pyetje. Megjithatë, kur diskutohet për
mësimdhënien nga profesionistë, inkurajimi i nxënësve për të folur dhe për të menduar
përbën përparësi. Nga të dhënat del se konteksti është shumë i rëndësishëm. Arsyet se pse mësuesit bëjnë
pyetje ndryshojnë në bazë të materialit që trajtohet, orës së mësimit dhe aftësisë së
nxënësve. Ndër pyetjet më efikase që angazhojnë nxënësit, janë ato që kanë një objektiv
të qartë. Ndërsa pyetjet më pak efikase, janë ato që nuk kanë asnjë qëllim e që
përqëndrohen te njohuritë e nxënësve. Pyetjet drejtuar nxënësve në klasë duhet të lidhen
ngushtë me objektivat e mësimit dhe duhet të nxisin nxënësit të mendojnë e veprojnë për
realizimin e qëllimit mësimor.
Lidhur me pyetjet e drejtuara nga nxënësit, rezulton se ata janë të prirur të bëjnë më
shumë pyetje për t’u informuar mbi procedurat shkollore dhe çështjet sociale. Të dhënat
tregojnë se pak pyetje të bëra prej tyre kanë për qëllim nxitjen e mendimit kritik apo
asimilimin e çështjeve të trajtuara në orën e mësimit, arsye këto që janë shumë të
rëndësishme në zhvillimin e procesit të të nxënit të gjuhës.
Qëllimi dhe arsyeja kryesore e pyetjeve është sa e thjeshtë aq dhe komplekse. Pyetjet
bëhen me qëllim që të lehtësojnë procesin e të nxënit. Kështu, ato lidhen ngushtë me
qëllimin kryesor të orës mësimore. Kompleksiteti rritet ndërsa ne shpalosim qëllimet dhe
bëhemi të vetëdijshëm për një numër arsyesh jo vetëm për realizimin e pyetjeve, por edhe
për drejtimin e pyetjeve të veçanta nxënësve të caktuar. Arsyet pse pyetjet bëhen lidhen
ngushtë me llojet e pyetjeve: konjitive, emocionale, shoqërore dhe proceduriale.
Është e rëndësishme të konsiderohen jo vetëm llojet e pyetjeve që mësuesit bëjnë, por
edhe teknikat e formulimit të tyre. Për të pasur një proces sa më efikas të të pyeturit, ka
rëndësi minimizimi i gabimeve që mësuesit dhe nxënësit bëjnë, duke u përqendruar te
fakte të veçanta.
Nga analiza e anketimit të kryer, lidhur me gabimet në procesin e drejtimit të pyetjeve,
del se gabimet më të shpeshta janë: (i) drejtimi i shumë pyetjeve njëherësh, (ii)
mosdhënia nxënësve kohë për t’u menduar, (iii) drejtimi i një pyetje dhe dhënia e
përgjigjes nga vetë mësuesit dhe (iv) drejtimi i pyetjeve vetëm nxënësve më të mirë /
atyre që ata pëlqejnë më shumë.
Edhe pse shpesh drejtimi i pyetjeve nuk është parë si një mjet i rëndësishëm edukimi,
gabimet e bëra me mënyrën se si ato drejtohen cënojnë orën e mësimit. Këto gabime
çojnë në mosasimilimin e njohurive mësimore dhe shpesh në një orë jo të suksesshme
sepse mungon motivimi dhe diskutimi i nxënësve, të cilat e gjallojnë procesin mësimor.
Si përfundim, mund të themi se mësimdhënia dhe mësimnxënia e pyejeve mund të jetë
më e efektshme nëse si mësuesit ashtu edhe nxënësit vendosin një lidhje të dukshme
ndërgjuhësore të pyetjeve për qëllime didaktike.
Analiza e gabimeve është një çështje tjetër e trajtuar në këtë pjesë të punimit. Ecuria e
nxënësit në përvetësimin e gjuhës dhe gabimet që shfaqen në fazat e ndryshme të kësaj
ecurie, ndihmojnë studiuesit dhe mësuesit të kuptojnë se nëse gabimet e bëra gjatë
përftimit të sistemit gjuhësor analizohen me kujdes, atëherë procesi i zotërimit të gjuhës
do të jetë më i suksesshëm. Pra, mund të themi se analiza e gabimeve është një mjet i
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
174
domosdoshëm për të kapërcyer disa vështirësi, për të ofruar zgjidhje lidhur me aspekte të
ndryshme.
Gabimet e nxënësve janë të rëndësishme për mësuesin (tregojnë shkallën e përvetësimit të
njohurive gjuhësore nga nxënësit), studuesit (japin të dhëna për mënyrën se si është
përftuar gjuha e huaj dhe se çfarë mekanizmash apo strategjish janë përdorur nga nxënësi
gjatë mësimit të kësaj gjuhe), nxënësit (një mjet për të testuar rregullat e ndryshme të
gjuhës së huaj).
Duke analizuar gabimet e nxënësve në mënyrë sistematike, mësuesi do të kuptojë më
mirë strategjitë e nxënies dhe do të përshtatë mësimdhënien me stilin e nxënies së
nxënësve dhe nevojave të tyre.
Studimi i sistemit gjuhësor të nxënësve që mësojnë gjuhën e huaj, tregon se një sërë
faktorësh ndikojnë dhe karakterizojnë këtë sistem, si transferimi gjuhësor, ndikimi
ndërgjuhësor, situata sociolinguistike, ekspozimi ndaj gjuhës së huaj dhe performanca,
mosha e nxënësit dhe mungesa e formimit të plotë të sistemit gjuhësor te nxënësit.
Faktorët që ndikojnë në sistemin gjuhësor të nxënësve dhe analiza e gabimeve që nxënësit
bëjnë, tregojnë se ky sistem ka një rëndësi gjuhësore, pedagogjike dhe sociale. Përshkrimi
dhe analiza e procesit dhe strategjive të të nxënit ndihmon në zhvillimin e metodave të
mësimdhënies për përvetësimin e gjuhës së huaj. Vëzhgimet si nxënësit mësojnë gjuhën e
huaj në mjediset shkollore, japin të dhënat bazë për gramatikën pedagogjike. Analiza e
gabimeve jep mjetin me anë të të cilit mësuesi vlerëson si procesin e të nxënit ashtu dhe
atë të mësimdhënies.
Pikënisja e analizës sonë në lidhje me gabimet që nxënësit bëjnë me fjalitë pyetëse, është
(i) mungesa e inversionit, (ii) mungesa e foljes ndihmëse ‘do’, (iii) mungesa e kryefjalës,
(iv) mungesa e foljes ‘be’ (jam) përpara F + ing dhe (v) forma e gabuar e foljes leksikore
e asaj ndihmëse. Gabimet, në përgjithësi, vijnë si rezultat i mospërshtatjes së foljes, qoftë
asaj ndihmëse apo asaj leksikore në numër, në kohën apo formën e duhur. Këto analiza të
strukturës së fjalisë pyetëse lidhen drejtpërdrejtë me problemet që hasin nxënësit që
mësojnë anglishten si gjuhë të huaj.
Bazuar në analizën e pyetësorëve që iu shpërndamë nxënësve, rezulton se përqindjen më
të madhe të gabimeve të bëra e përbëjnë gabimet që lidhen me formën e gabuar të foljes
leksikore apo të foljes ndihmëse. Këto zënë 61 % të gabimeve në nivelin A1, 72% në
nivelin A2 dhe 80.3 % në nivelin B1.
Në të njëtën kohë, vumë re ndodhinë e një lloji gabimi, të cilin mund ta quajmë gabim i
‘dyfishtë’. Nëse koha dhe përshtatja jepen vetëm një herë në një fjali pyetëse gramatikisht
të saktë, në një fjali të pasaktë koha dhe përshtatja e foljes jepen dy herë: njëherë te folja
ndihmëse e zhvendosur përpara kryefjalës dhe njëherë te folja leksikore. Nga analiza e
fjalive pyetëse, të formuluara nga nxënësit tanë në pyetësorin e shpërndarë, del se gabimet
e dyfishta ndodhin më shpesh në kontekste të cilat nuk karakterizohen thjesht nga një
zhvendosje e foljes ndihmëse, apo e një elementi foljor, por edhe përdorimi i foljes
ndihmëse ‘do’ për të formuar fjalinë pyetëse në gjuhën angleze.
Gjuhët, te të cilat rregullat e përgjithshme duhet të kufizohen në disa fusha të veçanta
morfo-sintaksore, janë më të vështira për t’u përvetësuar. Kjo shpjegon dhe vështirësinë
që nxënësit tanë kanë me transformimin e një fjalie dëftore në një fjali pyetëse në gjuhën
angleze. Analiza e zhvendosjes që ndodh në fjalinë pyetëse përkundrejt strukturës bazë të
fjalisë dëftore ndihmon për përshkrimin e saktë të dukurive që evidentuam gjatë analizës
së pyetës
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
175
Për të arritur saktësinë gramatikore, një nxënësi i duhet t’i kushtojë vëmendje formës.
Vëmendja kërkon kohë. Është e vërtetë që nxënësit janë më të saktë kur ata kanë më
shumë kohë në dispozicion. Ata mund ta përdorin këtë kohë për të planifikuar,
monitoruar dhe për të mirëakorduar ligjërimin e tyre.
Një mënyrë efikase për performancën e nxënësve është vënia e theksit ndaj formës. Kjo
nënkupton se mësuesit fokusohen në përftimin e strukturave të sakta gramatikore. Nga
kjo pikëpamje, informacioni reagues mendohet të jetë një strategji mjaft e domosdoshme
për mësuesit. Nëpërmjet kësaj strategjie, ai ndihmon nxënësit të ripërpunonojnë të dhënat
gjuhësore që ata kanë për gjuhën e huaj. Kjo çon në zhvillimin e mëtejshëm e të saktë të
sistemit të tyre gjuhësor.
Si përfundim, mund të themi se fjalitë pyetëse duhet të mësohen të ndërfutura në skemat e
tyre konceptore të cilat motivojnë dhe inkurajojnë kuptimin e tyre. Njohja e këtyre fjalive
pyetëse nuk nënkupton vetëm saktësi gjuhësore, por gjithashtu edhe përdorimin e tyre në
mënyre krijuese në mjedise të ndryshme ligjërimore. Përdorimi i tyre nuk kufizohet
vetëm brenda kuadrit të shpjegimit në gramatikë, por ato përfshijnë edhe përdorimin e
tyre për të thelluar njohuritë e nxënësve në lidhjen e koncepteve si dhe zhvillimin e
procesit të të menduarit kritik. Në këtë pikë përforcojmë pikëpamjen se fjalitë pyetëse
përdoren edhe për qëllime didaktite.
Në mbyllje, mund të themi se kërkohen studime të mëtejshme me qëllim që të kemi një
trajtim më të gjerë ose më të specializuar për fjalitë pyetëse, pasi deri më sot punime të
tilla janë të pakta. Ky punim jep disa prej njohurive themelore fillestare, me shpresën se
do të shërbejë si një pikënisje për kërkime të mëtjeshme përqasëse ndërgjuhësore të cilat
do të mund të bazohen në korpuse më të mëdha me qëllim që përdorimi i fjalive pyetëse
në stile të ndryshme të dalë edhe më qartë.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
176
BIBLIOGRAFIA 1. Asatiani Rusudan. Semantics and typology of yes no questions. Instituti i
Studimeve Orientale), 2004 (Internet)
2. Asher Nicholas, Reese Brian. Intonation and Discourse: Biased Questions.
Interdisciplinary Studies on Information Structure 08, 2007.
3. Aoun, Joseph and Yen-hui Audrey Li. Essays on the representational and
derivational nature of grammar: the diversity of Wh-constructions. Cambridge,
Mass., MIT Press. 2003.
4. Barnes, D. and Todd, E. Communication and Learning in Small Groups. London:
Routledge and Kegan Paul, 1977. fq. 10-40
5. Battye Adrian, Roberts Ian. Clause structure and language change. Oxford
University Press Inc., 1995,
6. Bechhofer, Robin. Reduced Wh-Questions. Harvard Studies in Syntax and
Semantics. eds. J. Hankamer and J. Aissen. Cambridge, MA, Harvard University:
1976, fq. 31-67.
7. Berman, Stephen. On the Semantics and Logical Form of Wh-Clauses. UMass
Amherst Ph.D. thesis. 1991.
8. Bentzen Kristine, Vangsnes Alexander. Scandinavian Dialect Syntax. Nordlyd
34, 2007, fq. 219-238.
9. Bloom, B. S., Engelhart, M. D., Furst, E. J., Hill, W. H., & Krathwohl, D. R.
Taxonomy of educational objectives: the classification of educational goals;
Handbook I: Cognitive Domain New York, Longmans, Green, 1956.
10. Bošković, Z. On multiple wh-fronting. Linguistic Inquiry 33: 2002a, fq. 351-383.
11. Bošković, Željko. On the Interpretation of Multiple Questions. Linguistic
Variation Yearbook. John Benjamins, Amsterdam, 2003, fq.1-15.
12. Brown, G.A. Microteaching: A Programme of Teaching Skills. London: Methuen,
1978.
13. Brown, H.D. Principles of language learning and teaching. New York, Longman,
2000.
14. Brown, Roger. A First Language. Cambridge: Harvard University Press, 1973.
15. Burton, Noel. Analysing sentences.An introduction to English Syntax. Longman,
1997, fq. 219-249.
16. Carter R., McCarthy M. Exploring spoken English. Oxford University Press,
1997, fq. 30-64.
17. Cheng, L. On the Typology of Wh-Questions. Garland, New York, 1997.
18. Chierchia, Gennaro. Questions with Quantifiers. Natural Language Semantics 1/2:
1993, fq. 181-234.
19. Chomsky, N. Aspects of the theory of syntax. Cambridge, Massachusssets, 1972.
20. Chomsky, N. Lectures on Government and Binding. Foris, Dordrecht, 1981, fq.
324.
21. Chomsky, N. The minimalist Program. MIT Press, 1995.
22. Chomsky, N. Minimalist Inquiries: The Framework, MIT Press, Cambridge
Mass., 1998.
23. Cipo, K. Sintaksa. Instituti i shkencave, 1952.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
177
24. Comorovski, Ileana. Discourse and the syntax of multiple constituent questions.
Dissertation Abstract International, 1989,
25. Comorovski, Ileana. Interrogative phrases and the syntax-semantics interface.
Dordrecht: Kluwer Academic Publications, 1996.
26. Cook, V.J. Chomsky’s universal grammar. Basil Blackwell, 1988.
27. Cook, Vivian. Second Language Learning and Language Teaching. London:
Arnold, 2008.
28. Corbett, R. No great matter. Modern Languages XLVI, 3, 1965.
29. Corder, S.P. Idiosyncratic dialects and error analysis, vol IX/2, 1971 in Richards,
Jack C., “Eror Analysis”, Longman, 1984. fq. 158-172.
30. Corder, S.P. Pedagogic Grammars. In William Rutherford, et al. (eds), Grammar
and Second Language Teaching. New York: Newbury, 1988.
31. Cheng, L. On the Typology of Wh-Questions. Garland, New York, 1997.
32. Cormack, A. & Smith, N. Fronting: The Syntax and Pragmatics of “Focus” and
Topic”. UCL Working Papers in Linguistics 20: 2000b, fq. 387-417.
33. Çeliku, M., Domi, M., Floqi, S., Mansaku, S., Pernaska, R., Prifti, S., Totoni, M.
Gramatika e Gjuhёs Shqipe. vёllimi II, 2002, fq. 136.
34. Çeliku, M., Karapinjalli, M., Stringa, R. Gramatika praktike e gjuhёs shqipe.
ILAR, 2007, fq. 375-400.
35. Çeliku, M., Sintaksë e gjuhës shqipe (Përbërësit sintaksorë). ILAR, 2012.
36. DeCapua A. Grammar for Teachers. A Guide to American English for Native and
Non-Native Speakers. Springer Science+Business Media, LLC, 2008.
37. DeKeyser, Robert. Beyond focus on form: Cognitive perspectives on learning and
practicing second language grammar. In Doughty, Catherine; Williams, Jessica.
‘Focus on Form in Classroom Second Language Acquisition’, New York:
Cambridge University Press. 1998, fq. 42–63.
38. Dillon, J.T. To question or not question in discussion. Journal of Teacher
Education, 1981, fq. 25-60.
39. Dillon, J.T. Questioning and Teaching: A Manual of Practice. London: Croom
Helm, 1988.
40. Dillon, J.T. Using Discussions in Classrooms. Buckingham: Open University
Press, 1994.
41. Domi, M. Gramatika e gjuhës shqipe, Sintaksa. 1957, fq. 205
42. Drubig, H.N. Toward a typology of focus and focus constructions. Linguistics 41:
2003, fq. 1-50.
43. Edwards, A.D. & Furlong, V.J. The Language of Teaching. London: Heinemann,
1978.
44. Ellis Rod. The Study of Second Language Acquisition. Oxford Oxfordshire:
Oxford University Press, 1994.
45. Ellis Rod. SLA research and Language teaching. Oxford University Press, 1997.
46. Ellis, Rod; Barkhuizen, Patrick. Analysing Learner Language. Oxford: Oxford
University Press, 2005.
47. Embick, D. & Noyer, R. Movement operations after Syntax. Linguistic Inquiry 32:
2001, fq. 555-595.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
178
48. Engdahl, Elisabet. Interpreting Questions. Cambridge: Cambridge University
Press. 1985.
49. Erdogan, V. Contribution of error analysis to foreign language teaching. Mersin
University Journal of the Faculty of Education, Vol. 1, Issue 2, December 2005,
fq. 261-270.
50. Erickson, H. L. Concept-based curriculum and instruction for the thinking
classroom. Thousand Oaks, Corwin Press, 2007.
51. Ferreiro S. M. Ibero-romance agrammatism and Tree-pruning. Universitat
Autònoma de Barcelona, 2007.
52. Fida., Analizimi i gabimeve, Kurrikula dhe shkolla, fq. 111-127, 2003.
53. Floqi S. Mbi disa çështje të rendit të fjalëve në shqipen e sotme. Studime
filologjike, 1969, Nr. 2.
54. Fox, D. Economy and Semantic Interpretation. MIT Press, Cambridge Mass,
2000.
55. Freidin Robert. Principles and parameters in comparative grammar. Cambridge:
MIT Press, 1991, fq. 417–54.
56. French, P. & Maclure, M. Teachers’ questions and pupil answers: an
investigation of questions and answers in the infant classroom’, in Stubbs, M. and
Hillier. H., Readings in Language, Schools and Classrooms, second edition,
London: Methuen, 1983.
57. Gall, M.D. The use of questioning in teaching. Review of Educational Research,
1970,
58. Gall, M.D. and Artero-Boneme, M.T. Questioning, in Husen, T. and
Postlethwaite, T.N. (eds) International Encyclopaedia of Educational research
(second edition) 8. Oxford: Pergamon, 1994, fq. 4875–82.
59. Galton, M., Simon, B. and Croll, P. Inside the Primary Classroom. London:
Routledge and Kegan Paul,1980.
60. Gass, S. M. &Selinker L. Second Language Acquisition. Routledge, New York
and London, 2008.
61. Ginzburg, J. An Update Semantics for Dialogue. In: H. Bunt, R. Muskens, G.
Rentier (eds.) Proceedings of the International Workshop on Computational
Semantics, ITK: Tilburg. 1994c
62. Ginzburg Jonathan, Interrogatives: questions, facts and dialogue, Blackwell,
1996.
63. Ginzburg Jonathan, Sag Ivan, Interrogative Investigations: The Form, Meaning
and Use of English Interrogatives. Stanford: CSLI, 2000.
64. Grebenyova Lydia. Multiple interrogatives: Semantics and learnability. 2006,
PhD thesis.
65. Guasti, M.T. Language Acquisition: The Growth of Grammar. Bradford books,
MIT Press, Cambridge Mass, 2002.
66. Groenendijk, J., M. Stokhof. Studies on the Semantics of Questions and the
Pragmatics of Answers. Amsterdam. 1984.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
179
67. Groenendijk, Jeroen. The Logic of Interrogation, in T. Matthews & D.L.
Strolovitch (eds.) Proceedings of SALT IV, CLC Publications, Cornell University,
Ithaca. 1999.
68. Haegeman, L. Introduction to Government and Binding Theory, Blackwell,
Oxford, 1994 (2nd edition).
69. Haegman, L. Elements of Grammar. Kluwer Academic Publishers,
Dordrecht/Boston/ London, 1997.
70. Hamblin, C. L. Questions in Montague English, Foundations of Language.
Foundations of Language 10, 1973.
71. Hawkins Roger. Second language syntax. A generative introduction. Blackwell,
2001.
72. Hyams, N. Language Acquisition and the Theory of Parameters. Dordrecht:
Kluwer, 1986; Pierce, A. The Emergence of Syntax: A Cross-linguistic Study. PhD
Dissertation, MIT 1989; Pierce, A. and V. Deprez. A Crosslinguistic Study of
Negation in Early Syntactic Development. Ms. University of
Pennsylvania/Rutgers University 1990.
73. Heafford, M. Teachers may teach, but do learners learn? in Language Learning
Journal, No. 1, 1990.
74. Hiz, H. (ed.) Questions. Reidel, Dordrecht, 1978.
75. Huddleston, R. Introduction to the Grammar of English. Cambridge University
Press, 1989. fq. 351-377.
76. Huddleston, R., Pullum, G. K. The Cambridge Grammar of the English language.
Cambridge University Press, 2002, fq. 860-90.
77. Huddleston, R., Tayane, J., Mittwoch, A., Collins, P., Peterson,P., Words, G.
Cambridge Grammar of English language, Cambridge University Press, 2003.
78. Hughes, R. & Heah, C. Common errors in English: Grammar exercises for
Malaysians. Petaling Jaya: Penerbit Fajar Bakti Sdn. Bhd. 1993.
79. Hymes, D. On communicative competence. in J.Pride and J.Holmes (eds)
sociolinguistics, Harmondsworth: Penguin, 1972.
80. Jacobs, R. English Syntax. Oxford University Press, 1995.
81. Jackson, H. Discovering Grammar. Wheaton and Co LTD Exeter, 1985.
82. - - - Journal of Linguistics. vol 57, nr.5, 2004, fq. 144.
83. Jusczyk Peter W. The Discovery of Spoken Language. Bradford Books, 2000.
84. Kadmon, Nirit. Formal Pragmatics. Blackwell Publisher, 2001.
85. Karttunen, Lauri. Syntax and Semantics of Questions. Linguistics and Philosophy
1, 1977, fq. 3-44.
86. Keshavars, M.H. Contrastive analysis and error analysis. Tehran, Rahmana Pub,
1997.
87. Kiefer, F. (ed.) Questions and Answers. Reidel, Dordrecht. 1983.
88. Koeling Rob. Dialogue-Based Disambiguation: Using Dialogue Status to Improve
Speech Understanding. University of Groningen dissertation, 200.
89. Koleci, F., Turano, G. Hyrje në sintaksën gjenerative të shqipes”, Libri
universitar, 2011.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
180
90. Krashen, Stephen. Principles and practice in second language acquisition. New
York: Pergamon Press, 1982, fq. 9-32.
91. Radford, A. English Syntax: An Introduction. Cambridge University Press, 2004.
92. Krashen, S.J. Second Language Acquisition and Second Language Learning.
Oxford: Pergamon, 1981, fq. 50–70.
93. Kroeger, R., P. Analyzing grammar. An introduction. Cambridge University Press,
2005.
94. Lasnik, H. Syntactic Structures Revisited: Contemporary Lectures on Classic
Transformational Theory, MIT Press, Cambridge Mass. (with Depiante, M. &
Stepanov, 2000.
95. Lee, Chungmin. Contrastive Topic/Focus and Polarity in Discourse, in K. A new
approach to contrastive topic: Partition semantics and pragmatics, 2006, fq. 763-
75.
96. Leech, Geoffrey. An A- Z of English Grammar and Usage. Nelson, 1988, fq. 527-
547.
97. Leech, G., Deucher, M., Hoogenraad, R. English Grammar for today,
MACMILLAN, 1982, fq. 3-182
98. Leech, G., Starvik, J. A communicative grammar of English. Longman, 1991, fq.
232-237.
99. Von Heusinger & K. Turner (eds.) Where Semantics Meets Pragmatics (CRiSPI
16), Elsevier. 2006. 381-420.
100. Lengo, N. What is an error? English Teaching Forum, 33(3), 1995, fq. 20-
24.
101. Lightbown, Patsy. Chapter 6: Process-product research on second
language learning in classrooms. In Harley, Birgit. ‘The Development of Second
Language Proficiency’. Cambridge, New York: Cambridge University Press,
1990, fq. 82–92.
102. Lightbown, Patsy; Spada, Nina. Focus-on-Form and Corrective Feedback
in Communicative Language Teaching: Effects on Second Language Learning.
Studies in Second Language Acquisition 12 (4): 1990, 429–48.
103. Lloshi, Xh. Stilistika dhe Pragmatika. Toena, 1999.
104. Lutz, U., Müller, G., von Stechow A. (eds). Wh-Scope Marking.
Benjamins, Amsterdam, 2000.
105. Mayer, Judith, Erreich A. & Valian V. Transformations, basic operations,
and language Acquisition. Cognition 6, 1978, fq.1–13.
106. Morley David G., Syntax in Functional Grammar. An introduction to
lexicogrammar in systemic linguistics. Continuum London and New York, 2000.
107. Morrow, K. Mistakes are the mistakes. in Swarbric Ann, “Teaching
modern languages”, Open Univesity, 1994, fq. 61-65.
108. Memushaj, R. Gjuhësia gjenerative. Shblu, 2008.
109. Musai, B. Metodologji e mësimdhënies. Albgraf, 2003.
110. Mystkowska-Wiertelak A., Pawlak M. Production-Oriented and
Comprehension-Based Grammar Teaching in the Foreign Language Classroom,
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
181
Second Language Learning and Teaching. DOI: 10.1007/978-3-642-20856-0_2, _
Springer-Verlag Berlin Heidelberg , 2012, fq. 30.
111. Norrish J. Lnaguage Learners and Their Errors. Macmillion Publishers,
1983.
112. O’Grady, William. Syntactic development. Chicago: The University of
Chicago Press, 1997.
113. Orlich, et al. Teaching Strategies: A Guide to Effective Instruction.
Houghton Mifflin, 2004.
114. Page Brian. Why do I have to get it right anyway? in in Swarbric Ann,
“Teaching modern languages”, Open Univesity, 1994, fq. 121-124.
115. Parrot, M. Grammar for English language Teachers. Cambridge
University Press, 2002.
116. Pesetsky, D. Phrasal Movement and Its Kin, MIT Press, Cambridge Mass,
2000.
117. Pollard, Carl, & Ivan A. Sag. Head-Driven Phrase Structure Grammar.
Chicago: University of Chicago Press. 1 994.
118. Pollock, J.-Y. Verb movement, Universal Grammar, and the structure of
IP. Linguistic Inquiry 20: 1989, fq. 365-424.
119. Prifti, S. Sintaksa e Gjuhës shqipe. Dega e Botimeve të Universitetit të
Tiranës, 1962.
120. Huang Qian. Accuracy & Fluency – Inspiration from Error-correction of
Interlanguage Theory. Asian Social Science February, 2009, fq. 84-87.
121. Quirk, R., Greenbaum, S., Leech, G., Starvik, J. A Comprehensive
Grammar of the English Language. Longman, 1985, fq. 806-827.
122. Quirk, R., Greenbaum, S. A University Grammar of English. Longman,
1973, fq. 166-207.
123. Radford, A. Transformational Grammar. Cambridge University Press,
1988, fq. 462-507.
124. Radford, A. English Syntax: An Introduction. Cambridge University Press,
2004, fq.40- 65; 103-145.
125. Rauber, A. S., Gil, G. Feedback to Grammar Mistakes in EFL Classes: A
Case Study. Rev. Brasileira de Lingüística Aplicada, v. 4, n. 1, 2004, fq. 279-
284.
126. Ravem Roar, The development of wh-questions. First and Second
language. Longman, 1984.
127. Richards, Jack C. Eror Analysis. Longman, 1984.
128. Richards, Jack C. A non-contrastive approach to error analysis. English
Language teaching, Vol 25/3, 1971, in Richards, Jack C., “Eror Analysis”,
Longman, 1984, fq. 172-188.
129. Richards, N. What Moves Where When in Which Language? PhD diss.,
MIT, 1997.
130. Richards & Sampson. The study of learner English. in Richards, Jack C.,
“Eror Analysis”, Longman, 1984, fq. 3-18.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
182
131. Rizzi, L. Remarks on early null subjects. in M.-A. Freidemann & L. Rizzi
(eds) The Acquisition of Syntax, 2000, fq.269-292.
132. Rivero, Maria-Luisa. Clause Structure and V-movement in the Languages
of the Balkans. Natural Language and Linguistic Theory 12(1): 1994, fq. 63-120.
133. Roberts, Craige. Information Structure in Discourse: Toward an
Integrated Formal Theory of Pragmatics. Papers in Semantics. OSU Working
Papers in Linguistics 49, ed. by J.-H. Yoon & A. Kathol, 1996, fq. 91-136.
134. Rowe, M.B. Teaching Science as Continuous Enquiry. New York:
McGraw- Hill, 1978.
135. Rrushi, Th. Funksioni gramatikor i rendit të fjalëve në gjuhën
shqipe. Studime filologjike, 1983, Nr. 4.
136. Rullmann, Hotze and Sigrid Beck. Presupposition Projection and the
interpretation of Which- Questions. in SALT 8, Cornell: CLC, 1998.
137. Rutherford, W., Smith M. Sh., Grammar and Second Language Teaching.
New York: Newbury, 1988.
138. Skehan, Peter. A Cognitive Approach to Language Learning. Oxford:
Oxford University Press. 1998.
139. Sinclar, J. Collins Cobuild English Grammar. University of Birmingham,
1990.
140. Spada Nina, Lightbown, Patsy M., How languages are learned, Oxford
University Press, 2006.
141. Speas, Peggy. Evidentiality, Logophoricity and the Syntactic
Representation of Pragmatic Features. Presented at University College Workshop
on the Syntax-Pragmatics Interface. Forthcoming in Lingua, 2000.
142. Sportiche, D. Movement, agreement and case. in Partitions and Atoms of
Clause Structure, Routledge, London, 1998, fq. 88-243.
143. Stoyanova, Marina. Unique focus. Languages without multiple wh-
questions. John Benjamins Publishing Company, Amsterdam / Philadelphia, 2008.
144. Swain, M & B. Smith. Learner English: a teacher’s guide to Interference
and other problems. Cambridge: Cambridge University Press, 2001.
145. Swarbric Ann. Teaching modern languages. Open Univesity, 1994.
146. Shkurtaj, Gj. Kultura e gjuhës. Shblu, 2006, fq. 22-29.
147. Tenny Carol L., Speas Peggy, The interaction of clausal syntax, discourse
roles, and information structure in questions, linguist.umass.edu.
148. Thornbury Scott. How to teach grammar. Longman, 1999.
149. Thornton, R. Referentiality and Wh-Movement in Child English: Juvenile
D-Linkuency. Language Acquisition 4: 1995, fq. 139-175.
150. Tobin, K. The role of wait time in higher cognitive learning. Review of
Educational Research, 1987 fq. 69–95.
151. Tomioka, Satoshi. Contrastive Topic, Speech Acts, and (Anti-)
Exhaustivity. Talk given at Stony Brook University, February 16th. 2007.
FJALITË PYETËSE NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE
183
152. Tsui, A.B.M. Classroom interaction. Penguin English Applied Linguistics,
1995.
153. Turano, Giuseppina. Dipendenze Sintattiche in Albanese. Unipress,
Padova, 1995, fq. 18-39.
154. Ur, P. A course in language teaching, Cambridge, Cambridge University
Press, 1996.
155. Wang Ping. Exploring Errors in Target Language Learning and Use:
Practice Meets Theory. English Language Teaching, Vol. 1, No. 2 , December,
2008, fq. 182-87.
156. Yoo Eun-Jung. Alternative questions in the syntax-semantics interface.
aclweb.org, 2000, fq. 377-88.
157. Wrag, E.C., Brown. G. Questioning in the secondary school. London and
New York, 2003.
158. Wu, Heping. ‘How to deal with students’ errors in Chinese middle school’
School Teaching Materials And Teaching Method No.9, Beijing: People’s
Education Press, 1990, fq. 6-16.
159. http://honolulu.hawaii.edu/intranet/committees/FacDevCom/guidebk/teach
tip/teachtip.htm
160. www.harrison.k12.ms.us/LinkClick.aspx?fileticket...tabid=173
161. www.successconsciousness.com/blog/...teachers/confucius-quotes/
Literatura e korpusit të shembujve
1. P.D.James “Death in Holy Orders” , 2001 (roman) Shtëpia botuese ‘faber and
faber’
2. Thomas Hardy “ Tess of d’Ubervilles”, Wordsworth Classics, 2000 (roman)
3. Tomas Hardi “Tesi i D’Erbervilëve”, PEGI, 2002. (roman)
4. Dan Brown “Angels and Demons”, CORGI BOOKS, 2000. (roman)
5. Dan Brown “Engjëj dhe Djaj”, Dudaj, 2000. (roman)
6. Ismail Kadare “E Penguara”, Onufri, 2009.
7. “Architecture Today”, 159, Qershor 2005 (revistë)
8. “BBC Wildlife”, vol 23, nr.7, Korrik 2005 (revistë)
9. “Ecologist”, Qershor 2005 (revistë)
10. “ Management today”, Korrik 2005 (revistë)
11. Jan Worhtington“Romancë në trenin Orient Ekspres”, versioni Britanik, Maj
1998 (film)
12. “Billy Eliot” (film)
13. “East is East” (film)
14. “West Wing” (film)
15. “OK”, nr 463, 5 Prill, 2005
16. “OK”,nr 464, 12 Prill, 2005
17. “OK”, nr 459, 8 Mars, 2005
18. “OK”, nr 466, 26 Prill, 2005
19. “OK”, nr 467, 3 Maj, 2005
20. “Monitor”, revistë e përjavshme, 21 mars 2011, nr 11(471)
21. “ Shqip” , revistë e përmuajshme, korrik 2011, nr. 107
22. “Klan” revistë, 8 Korrik 2011, nr.723
top related