dna hasarı ve tamiri

DNA Hasarı ve Tamiri

Moleküler Biyoloji ve Genetik Bölümü

DNA HASARI

• DNA molekülünün yapısında meydana gelen bir değişiklik şifrelerinde değişikliğe yol açacagından hatalı protein üretilmesine çeşitli mutasyonların, farklı fenotiplerin veya hastalıkların ortaya çıkmasına neden olur.

• DNA molekülünün içerdiği bilginin değişmeden aktarımı-devamlılığı için, replikasyon sırasında veya çevresel faktörler ile DNA da oluşan hatalar bir seri enzim tarafından düzeltilir.

DNA HASARI

DNA da oluşan hasarlar iki şekilde olabilir• Replikasyon sırasında• Çevresel etkilerle **Fiziksel (UV ışınları veya radyasyon) **Kimyasal ajanlar• Her iki etkiylede ortaya çıkabilecek hatalar DNA nın

bazyapısında bir değişim veya yapısında ortaya çıkan bir değişim şeklinde olabilir.

DNA HASARI

7

Prokaryat ve ökaryatlarda benzer olan başlıca 4 tip onarım sistemi vardır

1. Baz kesip çıkarma onarımı2. Nükleotid kesip çıkarma onarımı3. Yanlış eşleşme onarımı (mismatch onarım)4. Direkt onarım

8

Enzimler / Proteinler Hasarın Tipi

Baz Kesip Çıkarma Onarımı

 DNA glikozilazlar

AP endonükleazlar

DNA polimeraz I

DNA ligaz

Anormal bazlar (urasil, hipoksantin, ksantin): alkalilendirilmiş bazlar; pirimidin dimerleri

Nükleotid Kesip Çıkarma Onarımı

UvrABC endonükleaz

(veya ABC excinuclease)

DNA Helikaz

DNA polimeraz I

DNA ligaz

Yapısal değişikliklere neden olan DNA hasarları (örnek: pirimidin dimerleri)

9

Enzimler / Proteinler Hasarın Tipi

Yanlış Eşleşme Onarımı

Mut proteinler

Helikazlar

Ekzonükleazlar

DNA polimeraz III

DNA ligaz

Yeni sentezlenen kollarda yanlış eşleşmiş bazlar.

Direkt Onarım

DNA fotoliyazlar

O6-Metilguanin-DNA metitransferaz

Pirimidin dimerleri, O6-Metilguanin

Hasar Tipi 1

•DNA molekülü üzerinde Normal olmayan bazlar•Tamiri baz kesip çıkarma

12

• Baz değişimi veya kaybıyla ilgili hasarların düzeltilmesinde ilk olarak anormal bazlar,

glikozilazlar tarafından özel olarak tanınarak deoksiriboz-fosfat iskeletinden N-glikozidik bağını

yıkarak hidrolitik olarak uzaklaştırılırlar.

13

•pürin veya pirimidini uzaklaştırılmış apürinik/apirimidinik (AP) olarak tanımlanan bir bölge oluşur. •AP endonüklezlar, AP bölgesini 5’ tarafından veya 3’ tarafından (AP endonükleazın türüne gore değişir) keserler.

•AP bölgeyi kapsayan DNA parçası uzaklaştırılıp DNA polimeraz I tarafından boşluk doldurulur.

•Kırık, DNA ligaz ile bağlanır.

14

HASAR TİPİ 2

•Yapısal değişikliğe neden olan hasarlar örneğin pirimidin dimerleri•Tamiri nükleotid kesip çıkarma

16

17

Nükleotid Kesip Çıkarma Onarımı

• Güneş ışınlarının etkisinde kalan bir hücrede komşu primidinlerin,

kovalent bağlanmaları ile oluşan timin dimerleri DNA polimerazların

çalışmalarını ve DNA zincirinin replikasyonunu önler.

• DNA heliks yapısında bozulmalara yol açan hasarlar genellikle nükleotid kesip çıkarma sistemleri ile tamir edilir

18

• Bu mekanizmada yer alan multi-fonksiyonl enzim UvrABC hasar spesifik endonükleaz (veya eksonükleaz) olarak adlandırılır.

• Bu enzim UvrA, UvrB ve UvrC proteinlerinde (alt birimlerinden) oluşur

• UvrA proteini ATPaz aktivitesi olan bir DNA bağlayıcı proteindir.

• UvrB proteininin tek başına ATPaz aktivitesi yoktur.

19

•UvrA-UvrB-UvrC kompleksi DNA üzerinde hasarlı bölgeye yakın bir yere bağlanır ve helikaz aktivitesi gösterir.•DNA kıvrımın açarak ilerleyen bu kompleks hasarlı bazların bulunduğu yere gelince UvrA proteini kompleksten ayrılır.

20

• UvrA proteini ayrılınca UvrC proteini ve UvrB proteini, hasarlı DNA kompleksine bağlanır.

• UvrC proteininin komplekse bağlanmasıyla hasarlı bazların 3’ ve 5’ yönlerinde birer kırık oluşur.

• Hasarlı kısım helikazla ayrılır.

• Boşluk DNA polimeraz I tarafından doldurulur ve

• DNA ligazla zincir bağlanır

• Xeroderma pigmentosum (XP) ; DNA nın UV ışığa aşırı hasasiyetine bağlı olarak

gelişen bir genetik temelli deri hastalığıdır.

Kişilerde güneşe aşırı hassasiyet, UV den etkilenen bölgelerde çeşitli deri kanserlerinin oluşumuna yatkınlık gözlenir.

Moleküler mekanizmasında,UV ile hasarlanan DNA nın onarılamaması , bozuk eksizyon (kesip-çıkarma) enzimi veya bozuk helikaz enzimi olduğu tespit edilmiştir.

23

HASAR TİPİ 3

•Yeni sentezlenen DNA kollarında yanlış eşleşme olması.•Tamiri YANLIŞ EŞLEŞME ONARIMI ile olur.

• Yanlış eşleşme daima kalıp zincirdeki bilgi baz alınarak tamir edilir DNA sentezi esnasında sentezlenen yeni zincir kısa bir süre için metillenmemiş bir yapıya sahiptir.

• Tamir sistemine ait proteinler metillenmeye göre kalıp zincir ve yeni sentez edilen zinciri ayırd edebilir ve yeni zincirdeki yanlış eşleşmeleri düzeltebilir.

• Onarım sisteminin, eski zincir ile yeni sentezlenen zinciri ayırd edebilmesi gerekir.

• Ayırım eski zincir üzerinde bulunan fakat yeni sentezlenmiş zincirde henüz bulunmayan metil grupları aracılığı ile olur.

• Dam metilaz, 5’ GATC dizisindeki adenini N6 pozisyonunda metiller.

• Replikasyondan hemen sonra yaklaşık ilk bir dakika içinde eski zincir metillenmiş iken, yeni sentezlenen zincir henüz metillenmemiştir

• Bu kısa geçiş süresi yeni zincirin tanınmasını sağlar.

27

•MutS, MutH ve MutL proteinleri anahtar role sahiptirler.

•Metillenmemiş kolda kıvrım açılır ve 3’5’ yönünde yıkıma uğrar Oluşan boşluk DNA polimeraz I ile doldurulduktan sonra zincir bağlanır Bu işlemler DNA helikaz II, SSB, ekzonükleaz I, DNA polimeraz III ve DNA ligaz gerektirir

Yanlış Eşleşme Onarımı

HASAR TİPİ 4

DNA zinciri üzerinde timin dimerleri ve alkillenmiş bazların oluşması. •Tamiri DİREKT ONARIM ile olur.

30

Direkt Onarım Direkt onarım mekanizmalarında hasar, zinciri kırmadan hasarlı bölge uzaklaştırılmaktadır. Sadece timin dimerleri ve alkillenmiş bazlar direk olarak onarılabilmektedir. Fotoreaktivasyon : Tek ve çift sarmal DNA üzerinde bulunan timin dimerleri 300-600 nm dalga boyundaki ışıkla indüklenen, fotoliyaz tarafından birbirlerinden ayrılır. Bu enzim hem prokaryotlarda hemde ökaryotlarda bulunur.

Direkt Onarım Mekanizması

32

DNA alkilasyonunun onarımı

Alkilleyici maddelerin, mutajenik ve karsinojenik etkilerinden en fazla sorumlu olan hasar O6-metilguanindir (O6-MG).

O6-MG, O6-metilguanin DNA metil transferaz (O6-MGMT) tarfından onarılır. E.collide Ada geni tarafından kodlanan ve monomerik bir protein olan O6-MGMT, guaninin O6 konumundaki metil grubunu kendi üzerindeki spesifik bir sistein kalıntısına aktarır ve inaktive olur. Bir intahar enzimi olan O6-MGMT‘nin rejenerasyonu olmaz. İnsan, O6-MGMT geni, 10. kromozomun uzun kolunda telomerik bölgede bulunur.

Direkt Onarım Mekanizması

DNA tamir genleri• ilk kez mayalarda radyasyona hassasiyet genleri olarak

bulunmuş ve RAD genleri olarak isimlendirilmiştir. • İnsanda da DNA tamir genleri olarak bilinen ve hasarlandığı

zaman yukarıda verilen sendromlara neden olan genlerden bazıları ve ürünleri şunlardır,

Gen Ürün• XPA Hasarı tanıma enzimi• XPB Helikaz• XPC DNA ya bağlanan proteinler• XPD Helikaz• XPF 5’ nukleaz• XPG 3’ nukleaz