dhjetor 2015 - economics-pr.weebly.com · 35 për qind në 1980 në 56 për qind në 1993 (banka...
Post on 04-Nov-2019
4 Views
Preview:
TRANSCRIPT
1
Dhjetor 2015
2
Përmbledhja Hyrje .......................................................................................................................................... 3
Ndryshimi i skenarit të ekonomisë botërore .............................................................................. 4 2.1. Ekonomia e dijes ................................................................................................................. 5 2.2. Aleanca Kapitaliste ............................................................................................................. 7 2.3. Liberalizimi i Tregjeve ....................................................................................................... 8 2.4. Tregjet e reja ....................................................................................................................... 9
Globalizimi: zgjerimi dhe thellimi i ndërvarësisë ekonomike ndërmjet kombeve .................. 10 Lokalizimi, grupimi dhe koncepti i vendeve 'ngjitëse' ............................................................ 12 Roli i MNE-ve në ndikimin e vendndodhjes së aktiviteteve ekonomike ................................. 15
5.1. MNE multi-vendore .......................................................................................................... 15 5.2. MNE të integruara në formë globale (apo rajonale) ......................................................... 15 Perspektiva rajonale ................................................................................................................. 19 Disa implikime menaxheriale .................................................................................................. 23 Konkluzione ............................................................................................................................. 23
2. ZHVILLIMI EKONOMISE KRAHASUESE ..................................................................... 25
2.1 PËRCAKTIMI I BOTËS NË ZHVILLIM ........................................................................ 26
3
Hyrje
Qëllimi i këtij kapitulli hyrës është që të ofrojë një kornizë analitike për të vlerësuar
implikimet e ngjarjeve të fundit në shpërndarjen hapësinore të aktiviteteve ekonomike dhe
rolin e luajtur nga ndërmarrjet multinacionale (MNEs) dhe koalicioneve ndërkufitare të
firmave në ndarjen internacionale dhe intranacionale të punës. Në veçanti, ne duhet të
shqetësohemi për forcat paralele, me sa duket ende armiqësore, në drejtim të shpërndarjes
gjeografike të rritjes së pasurisë dhe të shfrytëzimit të aseteve, dhe përqëndrimin e
aktiviteteteve në zonat e kufizuara hapësinore; apo çfarë Ann Markusen (1996) i është
referuar si paradoksi i "vendeve të ngjitura brenda hapësirës rrëshqitshme”.
Tema e këtij vëllimi është për ngritjen e interesit tek bizneset dhe tek politikëbërësit
njësoj, si dhe të komunitetit akademik. Nga një hulumtim për praktikuesit e biznesit, është
zbuluar se si kompetencat kryesore të firmave, sa më shumë njohuri intensive të bëhen,
akoma më të lëvizshme nëpër hapësirë do të bëhen, kështu që zgjedhja e vendndodhjes për
prodhimin, organizimin dhe përdorimin e këtyre aseteve është duke u bërë më shumë një
përparësi kritike konkurruese. Sfida është për të ofruar për politikëbërësit nacional apo
rajonalë, si për firmat vendase dhe ato me kapital te huaj, burimet e ankoruara në hapësirë
dhe aftësitë brenda juridiksionit të tyre, të cilat janë perceptuar nga këto firma që të jenë të
paktën komplemente po aq tërheqëse të përparësive të tyre specifike sa edhe ato të ofruara
nga vende ose rajone të tjera. Për studiuesit akademik, studime të ndërlidhura janë në hap me
kohën e hulumtimit ndërdisiplinor dhe i hulumtimeve ndërsektorale të ndërmarra nga tregtia,
investimet e huaja direkte (FDI) dhe ekonimistë evolucionar, nga gjeografët ekonomikë, nga
sociologët industrialë dhe nga strategët e biznesit.
Ky kapitull vazhdon si në mënyrën në vazhdim: Së pari, identifikon dhe përshkruan tiparet
kryesore të katër nga ngjarjet kritike të dy dekadave të fundit që kanë prekur mundësitë
globale në dispozicion të firmave dhe zgjedhjen e tyre nga këto mundësi. Së dyti, shqyrton
dhe shpjegon trendin drejt ndërvarësisë më të thellë ekonomike në mes vendeve, e cila është
karakteristikë e rëndësishme e (makro) regjionalizimit dhe globalizimit.
4
Seksioni i tretë duket më afër në natyrën e grumbullimit të aktiviteteve me vlerë të shtuar;
dhe mundohet të ofrojë një paradigm të asaj se pse lloje të të veçanta të investimeve direkte
në zgjerimin e asteve dhe shfrytezimin e pasurisë janë të tërhequra në vende të caktuara dhe
rajone te vogla.
Së katërti, kapitulli shqyrton mënyrat në të cilat rritja e aktivitetit në lidhje me MNE ka
ndikuar dhe vazhdon të ndikoj si në hapsirat ndërkombëtare dhe intranationale të prodhimit;
dhe të menduarit tonë rreth përcaktuesve dhe efekteve të tyre.
Së pesti, ne analizojmë disa nga pasojat e gjetjeve tona dhe teoritë tona për politikëbërësi
nacional dhe regjional dhe për praktikuesit e biznesit.
Së fundi, në një pjesë përmbyllëse do të diskutojmë disa nga implikimet për kërkime
shkencore-dhe veçanërisht atë që tërheq së bashku qasjet e ndryshme për çështjet nën
diskutim.
Ndryshimi i skenarit të ekonomisë botërore Mesi i vitve 70-a deri në fund të viteve 90-a
Në këtë pjesë, ne identifikojmë katër ngjarjet kryesore të dy dekadave të fundit të cilat ne
besojmë se kanë pasur një ndikim të thellë në natyrën dhe përbërjen globale të aktivitetit
ekonomik, mbi pronësinë dhe vendndodhjen e saj, dhe mbi mënyrën organizative të saj. Këto
janë:
1. Rritja e rëndësisë së të gjitha formave të kapitalit intelektual të aktivitetit të firmave
në krijimin e aseteve shfrytëzimin e aseteve.
2. Rritja e sipërmarrjeve kooperative dhe aleancave në mes dhe brenda institucioneve
kryesore pasuri-krijuese.
3. Liberalizimi i tregjeve të brendshme dhe ndërkufitare.
4. Shfaqja e disa lojtarëve të ri të mëdhenjë ekonomikë në ekonominë botërore.
Ne i trajtojmë secilën nga këto me radhë.
5
2.1. Ekonomia e dijes
Gjatë tre shekujve të fundit, burimi kryesor i pasurisë në ekonomitë e tregut është zhvendosur
nga pasuritë natyrore (sidomos të tokës dhe të punës relativisht të pakualifikuar), përmes
aseteve të prekshme të krijuara (kryesisht ndërtesa, makineri dhe pajisje, dhe financa), në
krijimin e aseteve të paprekshme (njohuritë dhe informacionet e të gjitha llojeve) të cilat
mund të jenë të përfshira në qeniet njerëzore, në organizata, apo në asetet fizike.
Për shembull, është llogaritur që, ndërsa në vitet 1950-a, 80 për qind të vlerës së shtuar në
industrinë e prodhimit amerikan të përfaqësojnë produkte ushqimore primare, materiale apo
produkte minerale dhe 20 për qind njohuri, nga 1995, këto proporcione kishin ndryshuar në
30 dhe 70 për qind respektivisht (Steëart 1997). Jo më pak e rëndësishëme, vlera kontabël e
aseteve të prekshme te korporatat po bëhet një komponent rënës të vlerës së tyre të tregut.
Një vlerësim (Handy 1990) ka vënë këtë në mes të 25 dhe 33 për qind në mes të viteve 1980,
derisa Leif Edvinson (1997) kohët e fundit ka llogaritur se për shumicën e organizatave,
raporti i kapitalit intelektual të tyre me atë të kapitalit fizik dhe financiar është midis pesë-
me-një dhe gjashtëmbëdhjetë-me-një.
Ndërmjet viteve 1975 dhe 1995, shpenzimet për të gjitha llojet e kërkimit/studimit dhe
zhvillimit në ekonomitë e OECD rriti tre herë normën e produktit në industrinë e prodhimit
(OECD 1997ft) Gjatë të njëjtës periudhë, derisa numri i patentave i regjistruar në SHBA
është rritur nga 76.800 në 113.600, pra rreth 48 për qind, ato në sektorët më shumë njohuri
intensive, u rriten nga 16.827 në 47.533, dmth rreth 182 për qind (US Patent and Trademark
Office 1997). Proporcioni i grup moshës 15-24 i angazhuar në arsimin e lartë është rritur nga
35 për qind në 1980 në 56 për qind në 1993 (Banka Botërore 1997). Së fundi, shpenzimet
kapitale në teknologjinë informative, e cila, më 1965, ishte vetëm një e treta e asaj në
teknologjinë e prodhimit, tani e tejkalon atë. Përgjatë gjithë aktivitetit ekonomik, aktivet jo-
materiale të krijuara janë duke i zëvendësuar asetet natyrore apo materiale të krijuara si burim
kryesor i shtimit të pasurisë Në shoqëritë industriale. Ndër të tjera, kjo është demonstruar nga
lindja e kontributit të shërbimeve, në lidhje me të mira, në GNP të shumicës së vendeve.
Këto të dhëna tregojnë një histori të qëndrueshme, dmth. trendin e shtimit të aseteve
ndërkufitare si një instrument i rëndësishëm për rritjen e mirëqenies ekonomike. Ato
gjithashtu sugjerojnë se në vlerësimin e prosperitetit ekonomik të shoqërive, dijetarët duhet ti
japin më shumë vëmendje dinamikës së gjetjes së aseteve FDI. Shumica e teoritve të firmës,
të organizatave industrial, dhe të vendndodhjes, janë të kryesisht interesuara se si asetet
6
ekzistuese mund të dislokohen dhe të vendosen në mënyrën me efikase. Përparësia e
ekonomisë së bazuar në dije, kërkon që studiuesit duhet t’i japin sa më shumë vëmendje një
skenari në të cilin asetet, larg nga të qenit kryesisht fiks dhe të palëvizshëm si në të kaluarën,
tani janë jashtëzakonisht rritëse dhe të lëvizshme. Kjo mund të kërkojë një ri-mendim
fundamental sërish i rëndësisë së paradigmave dhe teorive të 1970-a dhe në fillim të viteve
1980-a në shpjegimin e shpërndarjes bashkëkohore dhe hapësinore të aktiviteteve ekonomik.
Kapitali intelektual është i ndryshëm nga format e tjera të kapitalit në mënyrën e ndryshme të
vendosjes së tij. Derisa, për të qenë efektive, një pjesë të tokës, apo një makinë e veçantë, ose
madje dollarë të aseteve financiare 'X', është (ose janë) të pavarura nga një tjetër copë e tokës,
makinë, apo dollarë të aseteve financiare 'x', ky nuk është rasti me një njësi të njohurive dhe
formave tjera të kapitalit intelektual. Jo vetëm që është njohuria një produkt heterogjen dhe
mund të vihet në përdorime të shumta; shpesh, një lloj i dijes duhet të jetë i kombinuar me
disa lloje të tjera për të prodhuar një të mirë të veçantë apo shërbim. Me zhvillimin e dy prej
"motorëve" kyç të ekonomisë së dijes, p.sh. mikroçipit dhe kompjuterit, dallimi midis
industrive të larta dhe të ulëta teknologjike, siç përfaqësohet nga prodhimi final që ata
prodhojnë, po bëhet gjithnjë e më pak kuptimplotë. Në përdorimin njohurive, pjesë të
tekstilit, përpunimi i ushqimit, shitjes me pakicë, dhe industrive të kujdesit shëndetësor janë
po aq të përparuara teknologjikisht sa edhe paisjet elektronike, farmaceutike, shërbimet
financiare dhe sektorët e konsulencës të menaxhimit.
Kapitali intelektual i nevojshëm për të shtuar dhe për të shfrytëzuar pasuritë është pastaj
kompleks; dhe kjo është rrallë pronë e vetëm një firme. Një firmë për të rritur ose vendosur
njohuritë e saj në mënyrë efektive, ajo do të duhet të plotësojë këtë njohuri me atë të firmave
të tjera; dhe më shpesh sesa jo, me anë të disa lloje marrëveshjeve bashkëpunuese.
Ekzistojnë, natyrisht, disa arsye për rritjen e bashkëpunimit midis firmave që do të diskutohet
më tej në pjesën tjetër. Këtu ne do të ofrojë vetëm tri vëzhgime në lidhje me natyrën e dijes
bashkëkohore. Së pari, ajo mund të jetë shumë e shtrenjtë; kostoja e brezit të ardhshëm të
mikroprocesorët apo të në barëre gjeneruese shpesh shkon në miliarda dollarë. Së dyti,
rezultati i shumë investimeve për rritje të njohurive, psh nga hulumtimi dhe zhvillimi (R &
D), është shumë i pasigurt. Së treti, shumë lloje të dijes (dhe veçanërisht ato të cilat mund të
jenë të imituara) bëhen të pavlefshme mjaft shpejt. Së bashku, me kompleksitetin në rritje,
këto karakteristika të kapitalit intelektual së bashku me konkurrencën - mbojtjen ose rritjen e
ngutshme - kanë implikime të konsiderueshme për vendndodhjen dhe organizimin e firmave;
dhe, në të vërtetë, për karakterin dhe përbërjen e mikroregjioneve.
7
2.2. Aleanca Kapitaliste
Një nga karakteristikat veçanërisht interesante të ekonomive kryesore të tregut të viteve te
fundit, ka qenë shtrirja në të cilën forma hierarkike e qeverisjes së organizatave private dhe
publike është plotësuar dhe në disa raste është zëvendësuar nga një shumëllojshmëri të
marrëveshjeve interorganizative bashkëpunuese.
Kjo ka ndikuar që studiuesit të sugjerojnë se faza aktuale e kapitalizmit mundet më së miri të
përshkruhet si aleancë kapitalizimi. Këto aleanca mund të marrin (dhe marrin) forma të
shumëllojshme dhe përfshijnë një numër të madhë të subjekteve institucionale. Ato mund të
jenë në mes aktorëve të ndryshëm të firmës dhe /ose në mes të njësitve operative të ndryshme
ose funksionale, duke e bërë zinxhir vlerën e firmës (dmth. aleancat intrafirm). Ato mund të
jenë në mes një firmë dhe një tjetër-për shembull, në mes një firmë dhe konkurrentëve të saj,
furnizuesve ose konsumatorëve (dmth. aleancat interfirm). Ato mund të jenë në mes të një
firme private dhe një institucioni publik; ndërmjet institucioneve publike, sidomos mes
qeverive rajonale dhe kombëtare. Ato gjithashtu mund të jenë ndërmjet grupeve të ndryshme
të interesit, p.sh. konsumatorëve, ambientalistëve dhe i sindikatave të punës e kështu me
radhë.
Aleancat Interkorporative mund të formohen për të promovuar rritjen e aseteve apo
aktiviteteve të shfrytëzimit të aseteve. Në rastin e parë, partnerët janë kërkuar normalisht për
qasje të njohurive plotësuese apo sinergjike intensive, të mësuarit dhe aftësitë organizative
dhe tregjeve. Aleancat për avancimin teknologjik gjithashtu mund të konkludojnë në ndarjen
e kostos së R & D dhe për të shpejtuar procesin inovator. Në rastin shkollor, aleancat janë
formuar zakonisht për të rritur efikasitetin e shfrytëzimit të aseteve ekzistuese për shembull,
duke lehtësuar ekonomitë e qëllimit dhe shkallës dhe duke e bërë përdorimin më të mirë të
aftësive ekzistuese menaxhuese dhe të marketingut. Në raste të tilla, firmat mund të
angazhohet në koalicione për të mbrojtur ose për të forcuar pozicionet e tyre konkuruese
kundrejt firmave të tjera; derisa të mos përjashtohen duke bërë kështu nga legjistlacioni per
antitrust, një firmë mund të blejë një tjetër për të rritur fuqinë e saj në treg dhe për fitime
shtesë ekonomike.
Rritja e njohurise kapitaliste ka çuar në një shpërthim të aleancave midis firmave. Të dhënat
mbi bashkimet dhe blerjet (M & As) dhe koalicione jo-bashkëpunuese të kapitalit sugjerojnë
që, qoftë nga FDI apo nga licencime ndërkufitare, apo marrëveshje të tjera, aleancat kanë
qenë më të theksuara, dhe janë rritur në sektorë të njohurive intensive (UNCTAD 1998) dhe
kanë qenë kryesisht të lidhura ndërmjet MNE-ve dhe korporatave të tjera në vendet
industrialisht te avancuara.
8
2.3. Liberalizimi i Tregjeve
Ndoshta ngjarja më dramatike dhe më transparente ekonomike e dy dekadave të fundit ka
qenë rritja e liberalizimit të tregjeve kombëtare dhe ndërkombëtare. Edhe pse më veqanërisht
nga rrëzimi e Murit të Berlinit në 1989 dhe hapja e Republikës Popullore të Kinës për të
praunar FDI, rikonfigurimi i politikave kombëtare ekonomike të shumicës së vendeve të
Amerikës Latine, Indisë dhe disa ekonomive afrikane dhe ofrimi drejt integrimeve
makroregjionale në pjesë të ndryshme të botës, të gjitha kanë kontribuar për të ripërtërirë
vitalitetin e sistemit të tregut si instrumenti kryesor për shfrytëzimin e kombinuar dhe
vendosjen e burimeve të pakta dhe aftësitë në të gjithë botën.
Që nga fillimi i viteve 1980, barrierat artificiale ndaj tregtisë kanë renë veçanërisht në nivel
makroregjional. Në të njëjtën kohë shpenzimet e transportit dhe komunikimit kanë rënë në
mënyrë dramatike, siç kanë rënë kostot e firmave e të bërit biznes brenda dhe përtej kufijve
kombëtarë. Si rezultat, pjesa e tregtisë dhe investimeve të huaja, si një proporcion i produktit
të përgjithshëm kombëtar të shumicës së madhe të vendeve, është rritur shumë.
Disa tregues të tjerë të rritjes së hapjes së vendeve ndaj pjesës tjetër të botës është në të
njëjtin përfundim. Më dramatike ka qenë zgjerimi spektakular i rrjedhjeve ndërkufitare
financiare, dhe për shtrirjen dhe thellësinë e integrimit financiar ndërkombëtar. Për shembull,
investimet e portofolit të huaj u rritën nga $ 56.2 miliardë në 1984 në 412.5 miliardë $ në
1995 (FMN), ndërsa rritja e kredive bankare ndërkombëtare ka tejkaluar eksportet botërore
dhe FDI për shumicën e tridhjetë viteve para vitit 1994 (Perraton et al. 1994). Ngjashëm,
tregtimi mesatar ditore në tregun e këmbimeve valutore u rrit nga 15 miliardë dollarë në vitin
1973 në 880 miliardë dollarë në vitin 1992 dhe 1,300 miliardë dollarë në 1995, derisa shitjet
ndërkufitare dhe blerjet e aktiveve financiare u rritën nga më pak se 10 për qind të prodhimit
të brendshëm bruto (PBB) në 1980 në SHBA, Gjermani dhe Japoni në 135, 170 dhe 85 për
qind respektivisht në 1993 (Kozul-Wright 1997).
Më pak mbresëlënëse është rritja në përdorimin e medias për komunikimet ndër-kufitare. Më
1980, minutat për kokë banori të shpenzuar në telefonatat ndërkombëtare për të gjitha vendet
në botë ishte 3,6, ndërsa më 1994 ishte 9,4. Në vitin 1980, interneti ishte pak në përdorim;
nga 1995, së bashku me e-mail kishte rritjen më të shpejtë si formë e komunikimit
ndërkufitar duke u dyfishuar çdo tre vjet (UNDP 1997).
Së fundi, mund të përmendim rritjen e madhe në trafikun ndërkufitar të njerëzve gjatë dy
dekadave të fundit. Edhe pse pjesë e kësaj janë trefishimi i shpenzimeve turistike, dhe
katërfishimi i numrit të udhëtarëve në linjatë ndërkombëtare, nuk mund të vëjnë veten në
hyrjen e liberalizimit apo derregullimin e tregjeve, këto dhe lëvizjet e tjera të njerëzve (sic
9
janë: migrimi, punësimi i të huajve, udhëtimi ndërkufitar për në punë, etj) me siguri kanë
ndihmuar, drejtpërdrejt ose tërthorazi, me reduktimin e pengesave për lëvizjen e mallrave,
pasuritve, dhe shërbimeve.
2.4. Tregjet e reja
Trendi i fundit dhe më gradual - por në asnjë mënyrë më pak i rëndësishme - ngjarje (ose
trend është, ndoshta, fjala më e mirë) është marrë nga disa ekonomi në zhvillim si lojtarë
kryesorë në skenën ekonomike botërore. Shumica e këtyre janë në Azi dhe Amerikën Latine
dhe shumica janë zakonisht të referuara si ekonomi "të sapo industrializuara '. Tri, p.sh. Hong
Kong, Singapor, dhe Korea, ishin ndër tridhjetë vendet më të pasura në botë në viin 1997
(Banka Botërore 1998).
Shprehja më e qartë e përfaqëismit të ekonomive në zhvillim, si vende të prodhimit dhe si
tregje është pjesa e tyre e GNP të botës. Në vitn 1980, Amerika Latine, Azia Jug-Lindore,
dhe Azia Lindore, vendet në zhvillim përbënin 24,1 përqind të GNP të botës, shifër
korrespondues për vitin 1995 ishte 26,8 për qind (Banka Botërore 1997, 1998). Shifrat
krahasuese për pjesëmarrjen e eksporteve botërore ishin 18,4 dhe 28,9 për qind; për
pjesëmarrjen e investimeve direkte me kapital të të huaj, 16,7 dhe 23,5 për qind (UNCTAD
1998); për pjesëmarrjen botërore në rrjedhjet e portofolit të investimeve të huaja, 1,7 dhe 12,6
për qind (vd FMN), për pjesëmarrjen në shfrytëzimin komercial të energjisë 19,2 dhe 29,7
për qind; për pjesëmarrjen e patentave të regjistruar në SHBA në raport botëror: 0,4 dhe 3,5
për qind (US Patent and Trademark Office 1999); dhe për pjesëmarrjen e linjave telefonike
në botë 7,8 dhe 43,8 për qind (v.d. UN).
Shoqëruar me ngjarjet ekonomike të përshkruara më herët - të cilat kanë intensifikuar
presionet konkurruese midis korporatave dhe janë drejtuar në një rikonfigurim të produktit
dhe strategjive të inovacionit - ekonomitë e reja po ndihmojnë për të modernizuar një Veri-
Jug dhe Jug-Jug ndarje të re të punës. Edhe pse ato lëvizin nëpër shtigjet e tyre të zhvillimit të
investimeve (Narala 1995; Dunning dhe Narula 1996), struktura ekonomike e industrializimit
të vendeve ka tendencë për të lëvizur më pranë homologëve më të industrializuar të tyre.
10
Globalizimi: zgjerimi dhe thellimi i ndërvarësisë ekonomike ndërmjet
kombeve
Çfarë është ndikimi i ngjarjeve të përshkruara në vendndodhjen e aktivitetit ekonomik?
Teoria e vendndodhjes ka pohuar që një firmë me profit maksimal do të pozicionon
aktivitetet e saj me vlerë të shtuar aty ku ky qellim është më i avancuar. Fitimet e tilla
paraqesin ndryshimin në mes të ardhurave (variablat e lidhur me kerkesen) dhe kostoove
(variablat e nderlidhur me ofertën) plus taksat dhe detyrimet, duke zbritur ndihmat dhe
subvencionet. Ekzistojnë katër lloje kryesore të shpenzimeve: dizajni dhe zhvillimi,
prodhimi, transporti dhe transaksioni. Taksat, detyrimet, ndihmat dhe subvencionet mund të
jenë të drejtpërdrejta apo të tërthorta, të përgjithshme apo specifike. Në tregjet e papërsosura
– dhe vecanërisht tregjet oligopole, firmat gjithashtu do të marrin parasysh e strategjitë e
vendndodhjes së konkurrentëve të tyre.
Secila prej këtyre determinanteve të gjera të vendndodhjes, janë në një farë mase specifika të
produktit, aktivitetit dhe vendit (ose regjionit). Përveç disponueshmërinë dhe kostos së
faktorit dhe inputet e ndërmjetme, variablat kryesore të lidhura me furnizimin kanë ndikimin
se nëse një firmë përqendron apo shpërndan aktivitetet e saj në rritjen e aseteve apo aktivitete
apo shfrytezimin e aseteve në hapësirë janë, nga njëra anë, niveli në të cilin aktivitetet e tilla
mund të përfitojnë nga ekonomitë e shkallës dhe nga ana tjetër, kostot e shkaktuara në raport
me transakcionet. Sic potencon George Stigler (1951) shumë vite më parë - dhe Adam Smith
para tij – ndarja e punës, dmth specializim i aktivitetit ekonomik, është kufizuar nga
madhësia dhe gjeografia e tregut. Sot, ne mund të shtojmë në këtë variabël karakterin e tregut
dhe transaksionet e shkëmbimit të mallrave dhe shërbimeve midis regjimeve të ndryshme
politike dhe kulturore. Ne bëjmë këto pika hyrëse mjaft të dukshme, siç vlenë të theksohet se
shtrirja, forma dhe ritmi i globalizimit nuk janë të shpërndara në mënyrë të njejtë në të gjithë
planetin, as nëpër aktivitete me vlerë të shtuar të ndryshme. Disa mallra dhe shërbime, për
shembull, nuk janë të tregtueshme, pra ato janë të palëvizshme nëpër hapësirë. Disa janë
prodhuar në tërësinë e tyre në vetëm një ose disa vende dhe eksportohen në të gjithë globin.
Disa janë të përsëritura në tërësinë e tyre në disa vende, por shiten vetëm në vendin e tyre të
prodhimit. Disa pjesë të aktiviteteve globale të firmave (p.sh. hulumtimi dhe zhvillimi) kanë
tendencë të jenë të përqëndruar në disa vende dhe rajone, ndërsa të tjerat janë të përhapura
më gjerësisht.
Çfarë është atëherë globalizimi ekonomik? Nuk duam të qëndrojmë në këtë temë shumë të
hulumtuar, për të dhënë (atë që ne besojmë të jetë) një interpretim i shkëlqyer nga një
shkencëtar politik - Anthony McGreë (1992: 23).
11
Globalizimi i referohet multiplikimit të lidhjeve dhe ndërlidhjeve në mes të shteteve dhe
shoqërive e cila përbën sitemin aktual botëror.
Shkurtimisht, globalizimi është një proces që çon në transformimin strukturor të firmave dhe
kombeve. Ai përfaqëson një shkëputje në procesin e ndërkombëtarizimit në kuptimin që
krijon marrëdhënie të reja dhe më të thella ndër-kufitare. Ndonjëherë, transformimi bëhet në
nivel rajonal, ndonjëherë, kjo ndodh në nivel global. Për shembull: zhvillimi i tregtisë
elektronike është duke shkrutuar në mënyrë dramatike distancat në tregjet financiare dhe
tregjet e këmbimeve (Stopford dhe Strange 1991). Një dijetar ka shkuar aq larg sa të pohon se
shfaqja e internetit dhe integrimit global financiar është 'fundi i gjeografisë' O'Brien (1992).
Ndonjëherë, megjithatë, globalizimi, ndërsa lehtëson lëvizjen ndërkufitare të produkteve të
ndërmjetme, sidomos teknologjisë, është gjithashtu duke drejtuar në të përhapurit të
produkteve të kopjuar përfundimtarë.
Ne kemi identifikuar tashmë disa nga forcat të cilat 'shtyjnë' ose 'tërheqin' në drejtim të
rajonalizimit dhe globalizimit. Ne tani kemi përcaktuar disa fakte shtesë, veçanërisht ato që
lidhen me rritjen e aktivitetit MNE.
1. Gjatë dekadave të fundit rritja e tregtisë botërore ka tejkaluar vazhdimisht prodhimin
botëror -zakonisht nga një raport prej 2 me 1; ndërsa në vitin 1997 shitjet nga
bashkëpunimet e jashtme të MNEve kanë tejkaluar atë të tregtisë botërore nga 48 për
qind (UNCTAD 1998).
2. Shumica e shitjeve globale të MNE-ve janë në sektorët dijes apo informacionit, apo
në sektorë mbështetëse të këtyre aktiviteteve.
3. Në mes të një të tretës së tregtisë ndër-kufitare në mallra dhe shërbime jo bujqësore
dhe në mes një të dytës dhe tre nga pestë e të gjithë kapitalit dhe rrjedhjes së
teknologjisë janë internalizuar tani brenda MNE-ve.
4. Ka pasur dy trende të rëndësishme në aktivitetet lidhur me MNE (FDI dhe formimi i
aleancave) gjatë dy dekadave të fundit. E para është rritja spektakulare e bashkimit
dhe blerjeve së kërkimit të aseteve (M & As) dhe aleancave strategjike brenda
vendeve të Treshes, ose brenda rajoneve të SHBA-së, Japoni-së dhe Europës
Perëndimore. E dyta ka qenë rritja jo më pak dramatike e shfrytëzimit të aseteve FDI
në disa tregje në zhvillim, veçanërisht në Kinë, një pjesë e rritjes e të cilës ka qenë e
furnizuar nga tjetër vende tjera aziatike në në zhvillim.
5. Një pjesë e rritjes së FDI në vendet e zhvilluara dhe në atyre në zhvillim është në
shërbime – vecanërisht shërbimet intensive në inromatikë .
12
6. Një pjesë e rritjes së totalit të shpenzimeve R & D është financuar nga filialet e tyre të
jashtme. Për më tepër, ajo po rritet më shpejt se format e tjera të prodhimit të lidhur
me MNE. Akoma më tepër, një pjesë e rritjes së aktivitetve të R & D të MNE-ve
shkon në drejtim të rritjes së kapitalit të tyre vendor intelektual - shpesh nga pajisjet e
huaja R & D - në vend të vendosjes në mënyrë efektive të aftësive ekzistuese të R &
D (Kuemmerle 1996).
Lokalizimi, grupimi dhe koncepti i vendeve 'ngjitëse'
Ne kemi sugjeruar tashmë se globalizimi jo domosdoshmërisht do të thotë se të gjitha
aktivitetet e krijimit të pasurisë janë të shpërndara në mënyrë uniforme në të gjithë botën.
Larg nga ajo. Në qoftë se, me të vërtetë, specializimi i aktivitetit ekonomik është i kufizuar
nga madhësia e tregut, atëherë ajo do të ishte e duhur për të supozuar që globalizimi do të jetë
i shoqëruar nga më shumë, në vend se më pak, specializime; dhe kështu, për pasojë, do të
çojë në përqendrim të mëtejshëm hapësinor të aktivitetit të tillë. Pjesa më e madhe, natyrisht,
do të
të varet nga mënyra se si kostot e prodhimit, transportit dhe transaksionit të imponuara nga
barrierat artificiale ndaj tregtisë, ndryshojnë me madhësinë e një produkt të prodhuar. 'Ku' e
përqendrimit do të varet nga karakteristikat kombëtare dhe mikro rajonale specifike duke
ndikuar shpenzimet e tilla dhe gjithashtu në afërsi hapësinor të aktiviteteve të ndërlidhura
(grupime), të cilat gjenerojnë ekonomi të jashtme statike dhe dinamike.
Në shqyrtimin e propozimit që disa lloje të aktiviteteve të krijimit të pasurisë janë duke u
bërë më të përqendruara në grupe subnacionale, mund të jetë e dobishme për të bërë dallimin
në mes të tregtisë tradicionale dhe bashkëkohore dhe modeleve të vendndodhjes.
Tradicionale, dmth Heckscher-Ohlin, lloj i modele të tregtisë që ishin projektuar kryesisht për
të shpjegojë modelet optimale (më efikas) të tregtisë midis vendeve, bazuar në shpërndarjen e
faktorëve të palëvizshëm ndihmës. Teoritë e vendndodhjes ishin në mënyrë të ngjashme
shqetësuese me uljen optimale të aktiviteteve të shfrytëzimit të aseteve, dmth ato të
projektuara për të maksimizuar efikasitetin statik të firmave investuese; por, ndryshe nga
teoritë e tregtisë, ato në mënyrë të qartë e pranojnë rolin e kostos së transaksionit (dhe
përfitimet) të aktiviteteve të hapsirave të afërta.
Teoritë bashkëkohore tregtare dhe të vendndodhjes janë më kontekstuale se paraardhësit e
tyre. Ndërsa ato që u përshkruan janë ende një shpjegim i fuqishëm i disa llojeve të ndarjes
13
ndërkufitare të punës - veçanërisht i aktiviteteve të burimeve natyrore intensive në mes të
vendeve të zhvilluara dhe atyre në zhvillim - ato janë më pak të rehatshme në shpjegimin e
shpërndarjes së aktiviteteve të njohurive intensive dhe veçanërisht ato midis dhe brenda
vendeve të përparuara dhe nën qeverisjen e MNE-ve. Aktivitetet e tilla jo vetëm që kanë të
ngjarë të bëjnë shpenzime të konsiderueshme dhe kështu duhen kthime jo-rënëse në shkallë
dhe vëllimin e nevojshëm për të mbuluar këto shpenzime; por, siç është në dukje, ata shpesh
përfshijnë inpute të shumta dhe të ndërlidhura teknologjikisht. Për të minimizuar kostot e
transaksioneve për distancë të lidhur dhe për të maksimizuar përfitimet e ekonomive
dinamike të të mësuarit, ajo shpesh paguan firmat të përqëndrojnë aktivitetet e tyre brenda një
zone të kufizuar hapësinor. Prandaj, koncepti i të mësuarit të rajonit (Florida 1995), dhe me
të, rëndësia e ekonomive dinamike agglomerative si një shtytës i vendndodhjes së firmave -
dhe veçanërisht ato që kërkojnë për të shtuar burimet dhe aftësitë e tyre. Globalizimi pastaj
mund të çojë në një shpërndarje të prodhimit intenziv të njohurive ndërmjet dhe brenda
vendeve; dhe në një konvergjencë në strukturat ekonomike ndërkufitare. Kjo mund të çojë në
mënyrë të barabartë në koncentrimin e një prodhimi të tillë në vendet e veçanta, dhe në
mikrorajonet brenda këtyre vendeve, në të cilin rast strukturat ekonomike të vendeve dhe
mikrorajoneve priren të ndryshojnë nga njëri-tjetri, në vend se të konvergjojnë me njëri-
tjetrin.
Në të vërtetë, të dy trendet janë të dukshme, por është përmbajtja e këtij kapitulli – dhe
vërtetë, nga disa autorë në këtë vëllim – që (i) niveli më i lartë i intensitetit të njohurive të një
aktiviteti të veçantë, (ii) është e lehtë të migrojnë nëpër rajone pse vende, (iii) diferenca më e
ulët lidhur me kostot, dhe (iv) më shumë firma angazhohen në Investimet e Jashtme Direkte
dhe aktivitetet e aleancave të lidhura të rritjes, në vend se të shfrytëzojnë, asetet e tyre
ekzistuese, atëherë ka shumë të ngjarë që ekonomitë vendore dhe mikrorajonale, do të
zhvillojnë qendrat e specializuara të cilësisë së shkëlqyer. Në të njëjtën kohë, ekziston
evidencë e mjaftueshme që konkurrentët kryesorë në disa mikrorajone në tërheqjen dhe
mbajtjen e investimeve të ndryshme nuk janë mikrorajonet tjera në vendin e njëjtë, por
mikrorajonet në vendet tjera.
Ky observim është në përputhje me rritjen e ndërlikuar të të dyjave, tregtisë nder-industriale
dhe IJD nder-industriale ndërmjet vendeve dhe/ose mikrorajoneve. Një ndërlikim i tillë nuk
është i mbyllur në llojet e produkteve të prodhuara. Më tej, ky shtrihet në mjedisin inovativ të
vendeve konkurruese, dhe në veçanti në mundësitë e firmave brenda atij mjedisi të përgjojnë
dhe mësojnë nga burimet, aftësitë dhë ndërmarrësinë e njëri-tjetrit, d.m.th shtojnë
kompetencat e tyre kryesore.
14
Këto mundësi, dhe përfitimet e grumbullit hapësinor, qartë ndryshojnë ndërmjet industrive
dhe firmave; dhe ato mund të shfrytëzohen përmes një llojllojshmërie të rrugëve organizative,
p.sh. tregjeve të ngushta, aleancat e jo të barabarta, dhe IJD. Cili modalitet është zgjedhur, do
të varet në shtrirjen dhe karakterin e kostove të veçanta të transaksionit dinamik relevant në
hapësirë, p.sh ato që lidhen me aktivitetet inovative. Në përgjithësi, dikush mund të
parashikojë që (i) njohuritë e nevojshme më pak komplekse dhe/ose të pavarura për
prodhimin e një të mire ose shërbimi të caktuar, (ii) më shumë i rregullueshëm (d.m.th më
pak i heshtur) ose idiosikretik që është njohuria, më pak informacion simetrik ekziston
ndërmjet firmave të lidhura, (iv) më pak mundësi ekzistojnë për sjelljet oportuniste, (v)
rezultati më pak i sigurtë është i çdo marrëdhënie, (vi) konsumatorët janë më gjerësisht të
vendosur, pastaj kostot më të ulëta të transaksionit hapësinor, dhe ka të ngjarë të jenë më pak
ekonomitë e grumbullimit. Prandaj grumbullimi ka shumë të ngjarë të jetë një forcë e
aktivitetit të caktuar; dhe të jetë më i shënuar ku mbajtësit e vendimeve kritike në firma duhet
të kenë afërsi fizike në këmbimin, ose shpërndarjen, e njohurisë së nënkuptuar. Qyteti i
Londrës është një shembull klasik i grumbullimit të firmave të ndërvarura secili duke
prodhuar pjesë të një produkti final. Globalizimi dhe ndryshimi teknologjik janë kombinuar
për të forcuar grumbullimin e tillë, dhe gjithashtu për të rritur intënsitetin e njohurive të
firmave përbërëse. Në të njëjtën, rritja e mobilitetit të aseteve të firmave të caktuara, dhe
rritjen e përputhshmërisë ndërmjet llojeve të ndryshme të teknologjisë ka nxitur më shumë
diversitet të aktivitetit ekonomik, shpesh me rezultatet e dobishme për outputin inovativ
(Feldman and Audretsch 1999).
Deri tani, ne kemi tentuar të koncentrohemi në arsyet me ofertën e lidhur me atë pse firmat
grumbullojnë. Ne kemi argumentuar që gjersa arsyet origjinale Marshalliane për
grumbullimin ende qëndrojnë, ato kanë të bëjnë me shumëllojshmërinë e faktorëve “të butë”
të vendndodhjes dhe qasja në njohuritë dhe aftësitë e të mësuarit janë bërë më rëndësishme
*(Florida 1995; Giersch 1996). Në të njëjtën kohë, grupimet mund të bëhen nga nevojat e
konsumatorëve, dhe disa nga këto i zotërojnë të gjitha, apo vërtetë shumica e karakteristikave
të vërtetuar deri tani. Grupimet e tilla janë veçanërisht të dukshme në setorin e shërbimeve të
konsumit; ata tentojnë të jenë të orientuar në qytet ose përfshijnë zyrat ajrore, agjencitë e
makinave me qira, shpërndarësit e filmave, shërbimet mjekësore, dhe zinxhirët e ushqimit të
shpejtë.
15
Roli i MNE-ve në ndikimin e vendndodhjes së aktiviteteve ekonomike
Deri më tani në analizën tonë, ne nuk e kemi konsideruar rolin e vecantë të MNE-ve në
ndikimin e vendndodhjes së aktivitetit ekonomik. Tek jo do të kthehemi tani. Çfarë është e
veçantë në lidhje me këtë formë të veçantë organizative? Siç është definuar më herët, një
MNE është një institucion që zotëron ose kontrollon aktivitete të vlefshme në të paktën dy
vendeve. Shumë nga MNE-të zotërojnë apo kontrllojnë vlerë të shtuar të aktiviteteve në një
numër të madh të vendeve nëpërmjet FDI dhe aleancave ndërkufitare. Deri në çfarë mase
është modeli i vendndodhjes së aktiviteteve të tilla të ndryshme nga ajo që do të ishte në qoftë
se secili prej tyre do të kish qenë veç e veç dhe në pronësi të pavarur? A ndikon pronësina e
përbashkët e prodhimit në dy ose më shumë vende në teorinë tonë në lidhje me gjeografinë e
investimit në rrijen e aseteve apo në shfrytëzimin e pasurisë, dhe tendenca e saj për të
koncentruar apo shpërndararë?
5.1. MNE multi-vendore
Për t'iu përgjigjur kësaj pyetjeje, le të konsiderojmë dy lloje të strukturave qeverisëse të
MNE-ve. E para është struktura multi-vendore ose 'e vetme' të cilat janë shumica e MNE-ve,
jashtë sektorëve të burimeve natyrore bazë, të miratuar deri 1960. Karakteristika kryesore e
MNE multi-vendore është se ajo i trajton filialeve të saj të jashtme si pasuri duke krijuar njësi
autonome. Çdo degë ka tendencë për të kojuar - megjithëse shpesh në një shkallë të cunguar -
aktivitetet e shfrytëzimit të aseteve të kompanisë amë dhe të ofroj produktet e saj në tregjet
lokale apo tregjet me qasje te afërt. Edhe pse organizata prindërore mund të eksportojë asete
jo-materiale (p.sh. teknologji, ekspertizë menaxheriale dhe të marketingut) dhe produkte të
tjera të ndërmjetme (p.sh. materialet, komponentët dhe pjesët) në filialet e saj, për pjesën më
të madhe, ka të ngjarë të jenë pak të tregtueshme produktet përfunduar në mes të kompanisë
mëmë dhe filialeve e saj apo në mes e filialeve të saj.
5.2. MNE të integruara në formë globale (apo rajonale)
Tipar kryesor i këtij lloji të MNE-ve është se ai adopton një qasje sistemike dhe holistike
drejt operacioneve të saj globale dhe i trajton bashkëpunëtorët e saj të jashtme, si pjesë e një
rrjeti të aktiviteteve të ndërlidhura, i projektuar për të nxitur interesin e MNE në “toto”. Kur
është e mundur, MNE e integruar do të përfitojë avantazhe të plota në shpërndarjen
gjeografike të aseteve natyrore dhe të krijuara dhe në tregjet e liberalizuara. Kjo do të thotë se
16
është më mirë të angazhohen më shumë në FDI racionale dhe efikase, se në homologun e saj
multi-vendor, dhe të shtojë inmputet e veta dhe kapacitetet e saj në të gjithë globin. Është
gjithashtu më mirë të përfshihen në marrëveshje të mira për tregtimin e gjysmë-produkteve
dhe produkteve finale në mes të kompanisë amë dhe filialave të sa and në mes filalave –
vecanërisht në hapsira të integruara rajonale. Aktivitetet e MNE-ve të integruara globalisht
mund të nxitsin të dyja: tregtinë dhe investimet e huaja direkte. MNE globalisht e integruar
është një krijim i fundit të shekullit të njëzetë dhe secila prej ngjarjeve të përshkruara në
nenin 2 kanë ndihmuar për të nxitur në integrime të tilla. Përgjithësisht, MNE e integruar
promovon tre llojet e specializimit ndërkufitar. E para është specializim horizontal në të cilën
secili prej produkteve të ofruara nga e njëjta firmë është prodhuar në rajone ose vende të
ndryshme. Arsyeja kryesore e këtij specializimi është për të përfituar nga ekonomitë e
shkallës dhe nevojat e diferencuara të konsumit, ku produktet kërkojnë një përzierje të
ndryshme të burimeve natyrore dhe të aftësive, mund të jetë i tipit H-O. E dyta është
specializim vertikal ku fazat e ndryshme të vlerës së shtuar të një zinxhiri të një produkti të
veçantë janë ndërmarrë në vende të ndryshme. Objekti kryesor i këtij lloji të specializimit i
cili mbizotëron (edhe pse jo ekskluzivisht) ndodh në mes të vendeve të zhvilluara dhe atyre
në zhvillim - është që të përfitojnë nga dallimet në kostot e faktorëve të prodhimit dhe shijet e
konsumatorit, megjithëse mundësia për të fituar ekonomitë e shkallës mund të jenë të
rëndësishme.
Lloj i tretë i specializimit - specializimi i rritjes së aseteve - është një kombinim i dy të
parave; por është ndryshe në atë që ajo është projektuar më pak për të avancuar efikasitetin
statik të MNE-ve dhe më shumë për të rritur aftësitë në krijimin e pasurisë në të ardhmen e
vet në një mënyrë me kosto-efektive. Gjeografia e këtij lloji të punës kufizohet kryesisht në
vendet e përparuara industriale dhe është përshtatur ose në promovimin e efikasitetit dhe
aftësive R & D të MNE-ve apo duke fituar qasje në asetet e jashmte të cilat më së miri do të
mbrojnë ose të rrisin përparësitë e saj konkuruese. Është ky lloj i specializimit i cili është
duke u bërë i modës gjithnjë nga nevojat e ngutshme të ekonomisë globale të bazuar në dije,
dhe nga nevoja e firmave të vendosura në një vend për të plotësuar kompetencat e tyre
themelore me ato të firmave të vendosura në një vend tjetër.
Deri në çfarë mase është MNE e integruar globalisht në gjendje të preferojë për të gjetur tre
llojet e specializimit ndërkufitar në mickroregjione të veçanta vendeve bartëse? Dëshmia
është e përzier. Çështja kryesore në lidhje me FDI horizontale dhe vertikale është shkalla në
të cilën transaksioni hapësinor 'statik' kushton me një grup të firmave të lidhur me të, kështu
që ajo të mund të shfrytëzojë të mirat e 'ndërvarësive jotregtare '(Storper 1995). Megjithatë,
me kalimin e kohës, shumica e këtyre grupimeve kanë evoluar lidhjen e tyre inovative dhe
17
aftësitë e të mësuarit; në të tjera fjalë, ato gjithashtu gjenerojnë eksternalitete dinamike për
firmat pjesëmarrëse.
Shembuj të të dy grupimeve horizontale dhe vertikale ka shumë. Më të mëdhatë përfshijnë
Industrinë e orëve të Gjenevës, industria e Portugalisë Veriore, industria e tekstilit prej leshi i
Prato dhe Biellia në pjesën veriore të Italisë, industrinë e filmit të Hollivudit, industrinë
diamantëve të Amsterdamit, industrinë e rritjes së domateve në Campania, Italia e Jugut,
industrinë takëm e Solignen dhe Industria e shërbimit financiar të qytetit të Londrës dhe Wall
Street (New York). Shembujt e fundit përfshijnë numër të madh të zonave të eksportit të
ngritur në vendet në zhvillim veçanërisht në Azi - zënë vend fazat relativisht të punës
intensive të zinxhirit të vlerave nga MNE-të, në sektorë të tillë të prodhimit si tekstil, artikuj
lëkure dhe elektronikës së konsumit, dhe më së fundi, në shërbime të tilla si sigurimi i
anijeve, qendra të përbashkëta mbështetëse, dhe softëare kompjuterikë. Në vendet më të
avancuara, konglomerati i Boeing me firmat e lidhura në rajonin e Seattle dhe kompleksi e
firmave Toyota në rajonin e Tokios janë shembuj të grupimeve vertikale të të integruara, në
të cilën një firmë e prodhimit të anijeve, e cila përmban një numër të madh të komponenteve
dhe pjesëve, është e rrethuar nga një satelit i furnizuesve të saj.
Kjo është pikëpamja jonë që eksternalitetet dinamike lidhur me këto dhe grupimeve vertikale
dhe horizontale janë duke u bërë më të rëndësishëm aq sa kapitali intelektual bëhet më shumë
i sofistikuar, ideosinkretik, i heshtur dhe i ndërlikuar. Për më tepër, si magazinat kryesore të
dijes së tillë dhe sigurisht njësisë së organizimit principiel për t’u qasur njësive gjeografikisht
të shpërndara (Doz et al. 1998), MNE-të nuk janë tërhequr vetëm për grupime rajonale, por
nga ana e tyre prania dhe ndikimi, influencojnë karakterin e tyre dhe rritjen. Shembuj
historikë përfshijnë industritë kimike dhe fijet e pambukut New Jersey (Wallace 1998) dhe
zyra e makinerisë industriale e mesit të Skocisë (Dunning 1958, 2000). Më shumë rastet e
fundit përfshijnë anëtarësimin japonez të konsumit të elektronikës në South Wales (Strange
1993) dhe një turmë e MNE-ve në sektorin e software Bangalore (Balasubramanyam dhe
Balasubramanyam, në këtë vëllim).
Kjo është, megjithatë, lloji i tretë i specializimit industrial i cili gjithnjë ka angazhuar
vëmendjen e dijetarëve dhe gjithashtu autoritetet kombëtare dhe mikroregjionet janë shikuar
me kujdes. Zhvillimi i biznesit, parqet shkencore dhe industriale, dhe sektorët e specializuar
të shërbimit janë të gjitha dëshmi për besimin që aktivitetet e rritjes së aseteve të firmave të
përfitojnë nga të qenit pjesë e aktiviteteve të bazuara në krijimin e dijes – në të cilën firma
private, universitete, kolegjet teknike, dhe institucionet kërkimore qeveritare janë të gjithë të
përfshirë. Shumë prej këtyre grupimeve janë iniciuar fillimisht nga autoritetet e
mikroregjioneve për të ndihmuar dhe përmirësuar burimet dhe aftësitë nën juridiksionin e
18
tyre; dhe nganjëherë ata ishin në shënjestër në mënyrë specifike nga investitorët. Grupe të
tilla kanë tendencë të jenë të përqendruara në Treshe rajonale ose të kombeve; dhe si kapital
intelektual bëhet më i shpërndarë gjeografikisht dhe konkurrenca ndërkufitare bëhet më
intensive, firmat gjithnjë e më shumë e dëshirojnë për të vendosur një R & D dhe / ose të
përfundojnë në aleanca me rritje teknologjike mefirma në pjesën tjetër.
Por më shumë se kjo: si firmat që gjithnjë rrisin shkallën e kërkimit për kapital të njohurive,
ato janë të angazhuara në FDI në mënyrë specifike për të hyrë në to dhe në burimet specifike
të vendeve, aftësive dhe përvojave. Asetet e tilla mund të jenë interaktive me asetet e tyre
thelbësore, ose plotësuese për to. Ato mund të jenë shfrytëzuar nga blerja apo bashkimi me
firmat e huaja dhe / ose nga përfundimi i koalicioneve jo të barabarta me to. MNE-të mund të
përdorin gjithashtu filialet e tyre të jashtme ose partnerët si mjete për të kërkuar dhe
monitoruar nga jashtë njohuritë e reja dhe përvojat e të mësuarit; dhe si një mjet përgjimi në
sistemet e investimeve më të favorshme për avantazhet e tyre konkurruese dinamike
(Doremus et al. 1998). Në raste të tilla, një prani innovative në qendër të sektorëve do të
ndihmojë për të ulur kostot e transaksionit të përfshirë në një detyrë të tillë.
Kështu, firmat munden të tërhiqen nga xhepat e kapitalit intelektual të një ekonomi të huaj
dhe për aq sa ato janë të lejuara për ta bërë këtë, të marrë pjesë në hulumtim dhe zhvillim të
përbashkët dhe të mësuarit kolektiv (Florida 1995).
Ka disa prova rastësore se R & D aktivitetet e firmave kanë tendencë të jenë më të
koncentruara në një vend se sa aktivitete të tjera dhe kanë më shumë gjasa që të nxirren në
qendra të ekselencës akademike dhe në parqet industriale dhe shkencore. Në të vërtetë, sipas
Allen Scott (1998), si burime të punësimit të ri, ato nuk janë vetëm që të rritet më shpejt se
mesatarja kombëtare, por janë duke u bërë motorët kryesorë rajonal të ndryshimeve
teknologjike.
Në përmbledhje, atëherë, ndryshimi gjeografik i aktiviteteve të lidhura me MNE është një
mikrokozmos i ekonomisë botërore. Nga njëra anë, MNE po kryejnë një përqindje në rritje të
aktiviteteve të tyre me vlerë të shtuar jashtë vendeve të tyre edhe në më shumë vende. Për
pjesën më të madhe, gjithashtu, bashkëpunëtorët e tyre janë bërë më të ngulitur në mjediset e
tyre lokale; dhe janë duke ndihmuar për të nxitur shpërndarjen e të paktën disa llojeve të
kapitalit intelektual. MNE-të nga vende në zhvillim tentojnë të lokalizojnë aktivitetin e tyre
në larg nga koncentrime të mëdha industriale të favorizuara homologët nga vende të
zhvilluara. Për shembull, FDI në Europë nga MNE-të Koreane të automjeteve dhe
elektronikës janë koncentruar më tepër në Evropën Lindore dhe më pak në UK dhe në vendet
e BE-së sesa që FDI nga MNE-të e SHBA dhe Japonisë kanë bërë. Numri i M&A-ve
19
ndërkufitare dhe aleancave strategjike gjithashtu është rritë në krahasim me homologët
vendorë.
Në anën tjetër, MNE-të dhe bashkëpunëtorët e tyre janë duke u tërhequr gjithnjë e më në një
rrjet të vendeve të "ngjitura" për aktivitetet e tyre të krijimit të pasurisë; dhe ka nje sugjerimi
të fortë se ngjarjet e dy dekadave të fundit dhe veçanërisht thellimi i ekonomisë së bazuar në
dije dhe në rritje të ndërvarësisë në me të teknologjive të kohës, kanë rritur kostot hapësinore
të lidhura me transaksionet ekonomike. Kjo ka bërë që MNE-të të vendosin R & D dhe
njësitë e tyrë të prodhimit në një zonë gjeografike të madhe të mjaftueshme për të akomoduar
lidhjen e konkurrentëve, furnizuesit, konsumatorët dhe / ose shërbimet mbështetëse të
firmave por të vogla për të maksimizuar përfitimet e 'ndërvarësitë së patregtueshmërisë.
(Storper and Scott 1995).
Perspektiva rajonale
Po kthehemi për të marrë parasysh disa nga implikimet e ngjarjeve të fundit ekonomike për
rolin e mikroregjioneve si subjekte hapësinore dhe për qeverisjen e këtyre rajoneve. A është
rasti, si disa shkrimtarë (p.sh. Ohmae 1995) kanë sugjeruar, se mikroregjionet janë
zëvendësuar në shtet si mënyrë kryesore hapësinore të qeverisjes? Apo është mendimi më i
përmbajtur i gjeografëve si Allen Scott, dhe strategëve të biznesit të tilla si Michael Porter, që
rajone të tilla do të bëhen gjithnjë e më të rëndësishëm për aktivitetet e rritjes së
konkurrencës së investitorëve të lëvizshmëm dhe si motorët e rritjes ekonomike kombëtare?
Shumë kërkime janë kryer gjatë tridhjetë viteve të fundit mbi rolin e FDI-ve dhe aktiviteteve
të lidhura me MNE në avancimin e ekonomisë, mirëqenien e kombit por relativisht pak si kjo
se si kanë ndikuar mikroregjionet. Në parim, ne do të kishim pritur rezultatet të jenë shumë të
ngjashme, dhe veçanërisht kështu kur mikroregjionet janë madhësia e vendeve të vogla (cf
ndikimin e IHD në ekonominë e Baden-Ëürttemberg me atë të Belgjikës, apo të Irlandës
Veriore me atë të Danimarkës). Ndërsa, tradicionalisht, dijetarët kanë dalluar gjithmonë
midis e brenda aktivitetit ekonomik ndër-kombëtar dhe kanë supozuar përgjithësisht se
sovraniteti i qeverive subnacionale është më shumë i ndrydhur se ai i qeverive kombëtare,
ngjarjet bashkëkohore ekonomike po kërkojnë një rivlerësim të këtyre pikëpamjeve. Kjo
është veçanërisht kështu në rastin e vendeve që janë bërë pjesë e skemave integruese
makroregjinale.
Megjithatë, de fakto, qeverisja ekonomike e shumicës së mikroregjioneve ndahet dhe
ekzekutohet nga një gamë e autoriteteve-mikroregjionale, kombëtare, dhe mbikombëtare.
Roli i saktë i secilit do të ndryshojnë nga makroregioni në mikroregion, nga vendi në vend,
20
me kalimin e kohës. Në shumë aspekte, lidhja e mikroregjioneve për qeverisjen kombëtare
mund të krahasohet me atë të një filiali të një MNE ndaj kompanisë amë të saj. Kjo degë ka
qëllimet e veta dhe agjendën për arritjen e këtyre qëllimeve; ashtu si kompania amë. Shuma e
përgjegjësisë e vendim-marrjes deleguar filialit ka mundësi të varet nga variabla të tilla si
funksionet e kryera nga ajo, madhësia e saj, mosha dhe përvoja, aftësitë përkatëse të
menaxherëve të organizatës amë dhe ato të filialit, dhe shtrirje të cilat menaxherët e këtij të
fundit, duke promovuar qëllimet e veta, perceptojnë për të çuar përpara ato MNE të cilit ata
janë pjesë.
I njëjti parim i 'subsidiaritetit' mund të aplikohet për të kuptuar se si sovraniteti është shumë i
decentralizuar nga kombëtarë në mikroregjional. Por, nga perspektiva e qeverisë rajonale,
detyrat e saj ekonomike janë të qarta.
Këto janë, së pari, për të nxitur përdorimin e plotë dhe më efikas të burimeve dhe aftësitë
brenda juridiksionit të tij; dhe së dyti për aq sa ka pushtet për të siguruar infrastrukturën
mbështetëse për burimet e saj ekzistuese dhe aftësive të përmirësohet dhe për firmën e saj
vendase që të jetë në tregjet konkurruese në botë.
Kontributi i investimeve të lëvizshme përbrenda është gjykuar normalisht nga këto kritere.
Megjithatë, pyetjet me interes të veçantë për ata që kontribuan në këtë vëllim janë: së pari,
qoftë në globalizim bashkëkohorë, ekonomia e bazuar në njohuri, investimi i tillë ka të ngjarë
të ketë më shumë, ose më pak, kontribut të rëndësishëm të mirëqenies ekonomike rajonale; së
dyti, çfarë duhet të jenë politikat e qeverive rajonale për të siguruar që një kontribut i tillë
është optimal; dhe e treta, sa janë këto politika të mbështetetura ose të pajtueshme me ata të
ndiqen nga dhe / ose qeveritë kombëtare, të cilat kërkojnë të promovuar një adresim më të
gjerë të interesave.
Qeveritë e mikrooregjineve janë si menaxhimi i firmave në një tjetër referim. Ata
konkurrojnë me njëri-tjetrin për burimet, aftësitë, dhe tregjet.
Një rol në rritje e shumë autoriteteve subnacionale, në vitet e fundit, ka qenë e drejtuar për të
siguruar sa më shumë stimuj kosto efektive dhe sa më pak pengesa të jetë e mundur në
investimet e lëvizshme që rajonet perceptojnë që duhet të promovojnë avantazhin krahasues
dinamik. Shumë nga këto stimuj kanë marrë formën e granteve investuese, pushimeve
tatimore, tokës së lirë ose të subvencionuar dhe përshtatur shërbimet komunale publike,
ndjekjen agresive nga disa mikroregjione, p.sh. disa shtete në SHBA, kanë bërë që disa
studiues për t'iu referuar atyre si turne vendorë (Mytelka 1996).
Por, jo më pak të rëndësishëm kanë qenë përpjekjet e koncentruara të disa qeverive të
mikroregjioneve për të siguruar, ose të sigurojë që sektori privat ofron llojin e pasurive të
lokacionit-i detyruar që investitorët të jenë nga rajoni ose gjetkë - duke perceptuar nevojat e
21
tyre nëse ata janë duke shfrytëzuar konpetencat e tyre thelbësore. Megjithatë, po bëhet e qartë
se autoritetet rajonale duhet të bëjnë më shumë se kjo, thjesht sepse shumë prej këtyre
aseteve (shërbimeve p.sh. kosto-efektive, arsimore objektet, transporti dhe infrastruktura
komunikimi) janë dhënë ose mund të kopjohen mjaft lehtë nga konkurentët e tyre. Kjo
sugjeron se ata kanë nevojë për të ofruar investitorëve celular një grup të vecantë dhe
hapësirë, avantazhe fikse konkurruese, të cilat janë të përshtatura për nevojat e tyre
individuale (Peck 1996), ose nuk janë lehtësisht të imituara nga qeveritë e tjera rajonale. Ka
gjithashtu nevojë për bashkëpunim strategjik midis niveleve të ndryshme të qeverisjes
nënkombëtare duke minimizuar shpenzimet e transaksioneve private dhe publike.
Në fund, administratat lokale, në bashkëpunim me kooperativën lokale, shoqatat tregtare,
arsimore kanë nevojë për të krijuar një mjedis, i cili jo vetëm ndihmon për të promovojë
grumbullim të aktiviteteve të lidhura, por një në të cilat investitorët cellular mund të
mbledhin burimet dhe aftësitë, por nga të cilat ata mund të kenë të vështirë për të dalë
(Harrison 1992). Kjo shpesh, është një gjë jashtëzakonisht e vështirë për tu bërë, edhe pse
disa mikroregjione p.sh. Silicon Valley në Kaliforni dhe disa vende të vogla, p.sh. Singapor
dhe Hong Kong, e kanë bërë këtë shumë suksesshëm.
Po ashtu është duke u bërë gjithnjë e më e qartë se, për të çuar përpara zhvillimin e tyre
ekonomik, qeveritë mikroregjionale duhet të japin vëmendje sa më shumë për të ofruar
mjedisin e duhur për aktivitetet për shtim të pasurisë të firmave te tyre rezidente qofshin ato
me kapital vendas apo të huaj-si për aktivitetet e shfrytëzimit të aseteve.
Është e mundur për tu identifikuar disa lloje të grumbullimit hapësinor. Këto mund të
ndryshojnë sipas qëllimit të tyre, densitetit, modelit të aktiviteteve, potencialit për rritje,
kapacitit novator dhe strukturave të qeverisjes (Enright 2000). Në këtë kapitull hyrës, ne
kufizojmë diskutimin tonë për gjashtë lloje të grupimeve. E para nga këto janë grupimeve
'qendër-dhe-sipërfaqe', në të cilin një qendër ose bërthamë e firmave të anijeve gjeneron një
rreth satelitor (ose sipërfaqe) firmave. Në këtë rast (kompleksi i Boeing rreth Seattle,
kompleksi i Toyota rreth Tokio, kompleksi i Pohang çelikut rreth Pohang në Korea, dhe
kompleksi I Jenoptak elektronikë në Jean në Gjermaninë Lindore janë shembuj të mirë)
suksesi i viles ka gjasa për të pushuar në aftësinë e firmës së levave të anijes duke zhvilluar
një rrjet të furnizuesve dhe konsumatorëve që janë në gjendje për të fituar ekonomi të jashtme
jo vetëm nga një qendër e firmës por nga secila.
Lloji i dytë i grumbullimit eshtei I ilustruar nga industria e tekstilit verior Italian, industria e
tapave portugeze, Cambridge (Zelanda e Re) dhe industria e orëve në Gjenevë, dhe u
identifikua për herë të parë nga Alfred Marshall (1920). Ajo përbëhet nga një përqendrim i
ndërmarrjeve të angazhuara në aktivitete të ngjashme ekonomike, në mënyrë që secili të
22
mund të tërheqë nga ekonomitë e tilla të jashtme si disponueshmërinë e përbashkët të
burimeve natyrore.
Lloji i tretë, ashtu si i dyti, përbëhet nga një kompleks i firmave prodhuese Mallra dhe
shërbime të ngjashme. Dallimi është se ndërsa, në ish-rastet, përfitimet kryesore të
grumbullimit lindin nga një reduktim static I kostove të transaksionit dhe nga internalizimi
statik i ekonomive të jashtme, kjo e fundit kryesisht merr formën e ekonomive të të mësuarit
për ndërtimin e institucioneve dhe ndarjen e njohurisë kolektive.
Lloji i katërt i zones industriale është ajo që lind nga një grumbullim i qeverisë që
sponsorizon publikisht institucionet. Shembujt përfshijnë një mbledhje të hapësirës ajrore,
ushtarake, dhe institucioneve të tjera kërkimore të cilat janë të përqendruara rreth
Farnborough dhe Aldershot në Anglinë jug-lindore, rreth Colorado Springs në SHBA, dhe
rreth San Jose dos Campos në Brazil dhe të cilat gjenerojnë një satelit të nënkontraktuar në
rajonet fqinje. Vullneti dhe kapaciteti për të krijuar dhe zhvilluar rrjetet e tilla hapësinore
është padyshim më shumë i varur nga politika kombëtare se ato rajonale.
Lloji i pestë i grumbullimit është ai nga zonat e përpunimit të eksportit në vendet në zhvillim.
Këtu, shpesh joshet nga tatimi dhe nxitjet tjera të ofruara nga qeveritë kombëtare dhe të
orientuara nga eksporti / ose qeveritë rajonale, MNE-të e huaja koncentrohen kryesisht në
aktivitete me punë intensive dhe ndikojnë në inkuraimin e grumbullimit të firmave.
Megjithatë, në qoftë se grupime të tilla janë çdo gjë për të përfituar plotësisht ekonominë
lokale, një politikë kombëtare apo rajonale që promovon përmirësimin e vazhdueshëm të
burimeve vendase, dhe krijimin e lidhjeve me firmat lokale, është thelbësor
(Mclntyre,Narula, dhe Trevino 1996).
Lloji i gjashtë i grumbullimit është i drejtuar në mënyrë specifike në inkurajimin e të gjitha
aktiviteteve të formave. Shkenca dhe teknologjia, parqet e rritjes së aseteve janë shembuj
kryesore të grupimeve të tilla. Për të qenë i suksesshëm, ato kanë nevojë për një up-to-date
dhe të sofistikojnë infrastrukturën institucionale dhe një mjedis inovativ i cili ndihmon për të
gjeneruar rrjedhshmëri të njohurive, eksternalitete të mësuarit, dhe të kapitalit social, të
kërkuar nga firmat pjesëmarrëse (Putman 1993). Siç e kemi treguar tashmë, grupe të tilla janë
zakonisht, edhe pse jo ekskluzivisht, të vendosura në zonat e qyteteve të mëdha ose në qytetet
universitare dhe qytete në vendet e përparuara industriale.
23
Disa implikime menaxheriale
Pjesa e fundit e ketij kapitulli do të identifikojë disa nga mundesitë e implikimit të ekonomisë
në kohët e fundit për qellimin e menagjerëve rreth lokacionit te tyre. Pika e parë që ne do të
theksojmë është se duke bërë zgjedhjen e duhur për vendodhjen e veqant të një FDI dhe
arritjen e portofolit për të drejtën e lokacioneve për të gjithë FDI, me firmë ëe veçantë, vetë
mund të jetë një avantazh konkurrues i rendesishëm. Për më tepër, sikur firmat që bëhen
shumëkombëshe sikur asetet e veçanta të firmave të bëhen të lëvizshme dhe si mundesitë për
gjetjen e llojeve të FDI zgjerohen, kështu, arritja për përzierjen optimale të lokacioneve për
shfrytezimin e kombinuar dhe vendosjen e burimeve dhe aftësive të shpërndara
gjeografikisht, për prokurimin e hyrjeve dhe për furnizimin e produkteve të tyre për t'i dhënë
fund tregjeve, po bëhet gjithnjë e më kritike. Në të njëjten kohë, ka qenë jashtëzakonisht e
injoruar në literaturën menaxheriale. Qëllimi është se për çdo pesëdhjetë traktatet,
monografet dhe gazetat e botuara në menagjimin strategjik të burimeve dhe aftësive, si dhe
mënyrën e duhur të hyrjes në tregjet e huaja, aty është vetëm një që ndikon në zgjidhjen e
lokacioneve të firmave të veçanta në konkurrencë. Ndoshta dijetarët e bizneseve e
konsideruan jashtë njohurive të tyre dhe vendimet per lokacione janë marrë në ekonominë e
pastër.
Konkluzione
Në këtë kapitull hyrës, ne kemi kërkuar që të përshkruajmë dhe analizojmë ndikimin që
ngjarjet e fundit ekonomike kanë pasur në vendndodhjen e aktiviteteve me vlerë të shtuar,
dhe veçanërisht në ato të MNE-ve. Më konkretisht, ne kemi përqëndruar vëmendje në forcat
centrifugale e bërë për makroregjinet dhe globalizimi i FDI dhe aleancave midis firmave, dhe
mbi forcat centripetale e bërë për një model më të koncentruar gjeografik. Ne kemi dalluar
edhe ndërmjet atyre aktiviteteve me vlerë të shtuar të trupëzuara në burimet kryesisht të
lokacionit të lidhur dhe aftësitë që personifikojnë burimet e lëvizshme dhe të dijes. Kapitulli
ka identifikuar edhe dallimet mes llojit të ndarjes ndërkombëtare të punës e nxitur nga MNE-
të multidomestike dhe globale (ose MNE-të rajonale) të integruara; Në veçanti, ne diskutuam
idenë e distancës së lidhur me kostot e transaksioneve; dhe argumentuam se, në ekonominë
bashkëkohore të bazuar në dije, kostot e transaksionit, p.sh. ato që kanë të bëjnë me të
mësuarit dhe koordinimin e inovacionit, detyrat lidhur me të, ishin të paktën, nëse jo më
shumë, të rëndësishme në ndikimin e vendndodhjes. Së fundi, në qoftë se është e vërtetë se
mikroregjionet janë gjithnjë e duke u bërë një nga motorët kryesorë të zhvillimit ekonomik
24
(Scott 1998), dhe porta e vendeve në vendin e tregut global (Ohmae 1995), nuk ka kuptim për
të parë MNE-të, jo vetëm si një nga kanalet kritike për organizimin e pasurise ndërkufitare
duke kërkuar dhe aktivitete të shfrytëzimit jo vetëm mes shteteve të ndryshme kombëtare, por
edhe në mes mikroregjineve brenda shteteve të ndryshme kombëtare? A nuk është kjo, me të
vërtetë, rasti që lidhjet ekonomike mes Silicon Valley në Kaliforni dhe silic Glen në mes të
Skocisë, apo në mes të Neë York dhe rretheve financiare të Londrës, janë të paktën po aq të
rëndësishme sa ato midis Britanisë së Madhe dhe SHBA-ve si faktorë për përcaktimin e
vendndodhjes ndërkombëtare të aktivitetit ekonomik, dhe modelet e ndërkufitar të tregtisë?
25
2. ZHVILLIMI EKONOMISE KRAHASUESE Tipari më i spikatur i ekonomisë globale janë kontrastet e saj ekstreme. Produktiviteti për
punëtor në Shtetet e Bashkuara është rreth 10 herë më i lartë se ajo në Indi dhe më shumë se
50 herë më e lartë se në Republikën Demokratike të Kongos (RDK). Të ardhurat reale për
frymë janë 48.430 $ në Shtetet e Bashkuara, $ 2.930 në Indi, dhe 280 $ në RDK. Nëse bota
do të ishte një vend i vetëm, të ardhurat e saj do të shpërndaheshin në mënyrë të pabarabartë
më shumë se në çdo komb përveç Namibisë. Gjithashtu ka edhe boshllëqe të mëdha në masat
e mirëqenies. Jetëgjatësia është 78 në Shtetet e Bashkuara, 65 në Indi, dhe vetëm 46 në RDK.
Përhapja e jo-të-ushqyerit është më pak se 2.5% në Shtetet e Bashkuara, por 22% në Indi dhe
75% në RDK. Ndërsa pothuajse të gjitha gratë janë të shkolluara në Shtetet e Bashkuara,
vetëm 51% janë në Indi dhe 56% në RDK. Si u arrit të bëheshin dallime kaq të mëdha? Në
botën e sotme, me kaq shumë njohuri dhe me lëvizjen e njerëzve, informacionit, si dhe
mallrave dhe shërbimeve në mënyrë të shpejtë dhe relativisht të lirë, si kanë boshllëqe të tilla
të mëdha të ndodhin dhe madje edhe të zgjerohen? Pse disa vende në zhvillim kanë bërë aq
shumë progres në mbylljen e këtyre boshllëqeve, ndërsa të tjerët kaq pak?
Në këtë kapitull, ne kemi prezantuar studimin e zhvillimit të ekonomisë krahasuese. Ne do të
fillojmë duke përcaktuar botën në zhvillim dhe duke përshkruar se si matet zhvillimi në
mënyrë që të bëjmë krahasime sasiore në të gjitha vendet. Të ardhurat mesatare është një, por
vetëm një, nga faktorët që përcaktojnë nivelin e zhvillimit ekonomik të një vendi. Kjo është
për t'u pritur, duke pasur parasysh diskutimin e kuptimit të zhvillimit në Kapitullin 1.
Ne atëherë konsiderojmë dhjetë karakteristika të rëndësishme që vendet në zhvillim kanë
tendencë ti kenë të përbashkta, mesatarisht, në krahasim me botën e zhvilluar. Në secilin rast,
ne gjithashtu zbulojmë se pas këtyre mesatareve ekzistojnë dallime shumë të konsiderueshme
në të gjitha këto dimensione në mesin e vendeve në zhvillim që janë të rëndësishme për tu
vlerësuar dhe për tu marrë parasysh në politikën e zhvillimit. Këto fusha janë si më poshtë:
1. Nivele të ulëta të jetesës dhe produktivitetit;
2. Nivele të ulëta të kapitalit njerëzor;
3. Nivele të larta të pabarazisë dhe varfërisë absolute;
4. Norma të larta të rritjes së popullsisë;
5. Ndarje e madhe sociale;
6. Popullsi të madhe rurale, por migrim i shpejtë rural-urban;
7. Nivelet e ulëta të industrializimit;
8. Gjeografi e pafavorshme;
9. Tregje financiare dhe të tjera të pazhvilluara;
10. Impakt i zgjatur kolonial si institucione të dobëta dhe shpesh varësi e jashtme.
26
Përzierja dhe ashpërsia e këtyre sfidave vendosin kufizimet e zhvillimit dhe prioritetet e
politikave të një vendi në zhvillim. Pas shqyrtimit të këtyre të përbashkëtave dhe dallimeve
midis vendeve në zhvillim, ne më tej konsiderojmë dallimet kryesore në mes të kushteve në
vendet e sotme në zhvillim dhe atyre në vendet e zhvilluara tani, në fazën e hershme të
zhvillimit të tyre, dhe ne shqyrtojmë polemikat nëse vendet në zhvillim dhe vendet e
zhvilluara tani janë konvergjente në nivelet e tyre të zhvillimit.
Ne pastaj bazohemi në njohuritë e kohëve të fundit në zhvillimin ekonomisë krahasuese për
të sqaruar më tej se si u bë bota kaq e pabarabartë dhe mbeti kështu vazhdimisht e
pabarabartë, dhe do të hedhim dritë mbi faktorët pozitivë pas progresit të shpejtë të kohëve të
fundit në një pjesë të konsiderueshme të botës në zhvillim. Bëhet mjaft e qartë se
kolonializmi ka luajtur një rol të madh në formimin e institucioneve që përcaktojnë "rregullat
e lojës ekonomike", të cilat mund të kufizojnë ose të lehtësojnë mundësitë për zhvillim
ekonomik. Ne shqyrtojmë faktorët e tjerë në zhvillimin krahasues, të tilla si nivelet e vendeve
të pabarazisë. Ne do të vlerësojmë se pse kaq shumë vende në zhvillim kanë vështirësi të tilla
në arritjen e zhvillimit ekonomik, por edhe do të fillojmë të shohim disa nga përshkrimet se
çfarë mund të bëhet për të kapërcyer pengesat dhe për të inkurajuar përparim sa më të
shpejtë, edhe në mesin e vendeve më pak të zhvilluara sot. Kapitulli mbyllet me një rast
studimi krahasues të Bangladeshit dhe Pakistanit.
2.1 PËRCAKTIMI I BOTËS NË ZHVILLIM Mënyra më e shpeshtë për të përcaktuar botën në zhvillim është me të ardhurat për frymë.
Disa agjenci ndërkombëtare, përfshirë Organizatën për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik
(OECD) dhe Kombet e Bashkuara, ofrojnë klasifikimet e vendeve sipas statusit të tyre
ekonomik, por sistemi më i njohur është ai i Bankës Ndërkombëtare për Rindërtim dhe
Zhvillim (IBRD), e njohur zakonisht si Banka Botërore. (Banka Botërore është shqyrtuar në
detaje në Kutinë 13.2). Në sistemin e klasifikimit të Bankës Botërore, 210 ekonomi me një
popullsi prej të paktën 30.000 janë renditur me nivelin e tyre të të ardhurave bruto nacionale
(GNI) për frymë. Këto ekonomi pastaj klasifikohen si vende me të ardhura të ulëta (LIC),
vende me të ardhura mesatare të ulta (LMCs), vendet me të ardhura mesatare të larta
(UMCs), vendet me të ardhura të larta të OECD, dhe vende të tjera me të ardhura të larta.
(Shpesh, LMCs dhe UMCs janë grupuar jozyrtarisht si vende me të ardhura mesatare.)
Me një numër të përjashtimeve të rëndësishme, vendet në zhvillim janë ato me të ardhura të
ulta, mesatare-të ulta, ose të ardhurat mesatare-të larta. Këto vende janë grupuar sipas rajonit
gjeografik të tyre në tabelën 2.1, duke i bërë ato më lehtë të identifikueshme në hartë në
Figurën 2.1. Limitet për këto kategori janë ato të përdorura nga Banka Botërore: Vendet me
të ardhura të ulëta janë të definuara si vende që kanë të ardhura kombëtare bruto për frymë
për vitin 2008 prej 975 $ ose më pak; Vendet me të ardhura mesatare-të ulëta kanë të ardhura
në mes $ 976 dhe $ 3855; Vendet me të ardhura mesatare-të larta kanë të ardhura mes 3,856 $
dhe $ 11,906; dhe vendet me të ardhura të larta kanë të ardhura prej $ 11.907 ose më shumë.
Krahasimet e të ardhurave për disa vende janë paraqitur grafikisht në figurën 2.2.
Vini re se një numër i vendeve të grupuara si "ekonomitë e tjera me të ardhura të larta" në
tabelën 2.1 nganjëherë klasifikohen si vende në zhvillim, të tilla si kur ky është qëndrimi
zyrtar i qeverive të tyre. Për më tepër, vendet me të ardhura të larta që kanë një ose dy sektorë
27
shumë të zhvilluar të eksportit, por në të cilin pjesë të rëndësishme të popullsisë mbeten
relativisht të paarsimuar ose me shëndet të dobët për nivelin e të ardhurave të vendit mund të
shihet si ende në zhvillim. Shembujt mund të përfshijnë eksportuesit e naftës si Arabia
Saudite dhe Emiratet e Bashkuara Arabe. Ekonomitë e të ardhurave të larta përfshijnë edhe
disa ishuj turistik të varur nga problemet e vazhdueshme të zhvillimit. Madje disa prej
vendeve anëtare të OECD me të ardhura të larta, sidomos Portugalia dhe Greqia, janë parë si
vende në zhvillim të paktën deri kohët e fundit. Megjithatë, karakterizimi i botës në zhvillim
si Afrika sub-Sahariane, Afrika e Veriut dhe Lindja e Mesme, Azia përveç Japonisë dhe, më
së fundi Koresë së Jugut, dhe ndoshta dy ose tre ekonomitë e tjera me të ardhura të larta,
Amerika Latine dhe Karaibet, dhe vendet në "tranzicion" të Evropës Lindore dhe Azisë
Qendrore, duke përfshirë ish-Bashkimin Sovjetik, mbetet një përgjithësim i dobishëm. Në të
kundërt, bota e zhvilluar që përbën thelbin e vendeve me të ardhura të larta të OECD është i
përbërë nga vendet e Evropës Perëndimore, në Amerikën e Veriut, Japoninë, Australinë dhe
Zelandën e Re.
Ndonjëherë një dallim i veçantë bëhet në mes të ekonomive me të ardhura mesatare-të larta
dhe ekonomivetë reja me të ardhura të larta, duke i përcaktuar disa vende që kanë arritur
sektorë relativisht të përparuar të prodhimit si vendet e sapo industrializuara (NICs).
Megjithatë, një tjetër mënyrë për të klasifikuar kombet e botës në zhvillim është me shkallën
e tyre të borxhit ndërkombëtar; Banka Botërore i ka klasifikuar vendet si shumë në borxh, me
borxh të moderuar, dhe me më pak borxhe. Programi për Zhvillim i Kombeve të Bashkuara
(UNDP) klasifikon vendet sipas nivelit të tyre të zhvillimit njerëzor, duke përfshirë shëndetin
dhe arritjet e arsimit si të ulët, të mesëm, të lartë dhe shumë të lartë. Ne i konsiderojmë
indekset tradicionale dhe të reja të zhvillimit Njerëzor të UNDP në detaje më vonë në
kapitull.
Një tjetër klasifikim i përdorur gjerësisht është ai i vendeve më së paku të zhvilluara, një
përcaktim i Kombeve të Bashkuara që deri më 2010 përfshinte 49 vende, 33 prej tyre në
Afrikë, 15 në Azi, plus Haiti. Për tu përfshirë, një vend duhet të plotësojë njërin prej tre
kritereve: të ardhura të ulëta, kapital të ulët njerëzor, dhe cënueshmëri të lartë
ekonomike.Klasifikime të tjera të veçanta të OKB-së përfshijnë vendet e mbyllura në
zhvillim (të cilat janë 30, gjysma e tyre në Afrikë) dhe ishuj-shtete të vogla në zhvillim (nga
të cilat janë 38). Së fundi, termi tregjet në zhvillim u prezantua në Korporimin Financiar
Ndërkombëtar për të sugjeruar progres (duke shmangur frazën që atëherë ishte standarde e
Botës së Tretë që investitorët dukej që e lidhnin me stagnim).
28
29
Klasifikime të tjera të veçanta të OKB-së përfshijnë vendet e mbyllura në zhvillim (të cilat
janë 30, gjysma e tyre në Afrikë) dhe ishuj-shtete të vogla në zhvillim (nga të cilat janë 38).
Së fundi, termi tregjet në zhvillim u prezantua në Korporimin Financiar Ndërkombëtar për të
sugjeruar progres (duke shmangur frazën që atëherë ishte standarde e Botës së Tretë që
investitorët dukej që e lidhnin me stagnim). Edhepse termi është tërheqës, ne nuk e përdorim
atë në këtë tekst për tri arsye. Së pari, "treg në zhvillim" është përdorur gjerësisht në shtypin
financiar për të sugjeruar praninë e aksioneve dhe obligacioneve në tregjet aktive; megjithëse
thellimi financiar është i rëndësishëm, është vetëm një aspekt i zhvillimit ekonomik. Së dyti,
duke iu referuar kombeve si "tregje", mund të çojë në një jo-theksim të mjaftueshëm për disa
prioritete të zhvillimit që nuk kanë të bëjnë me tregun. Së treti, përdorimi ndryshon dhe nuk
ka përcaktim përgjithësisht të pranuar se cilat tregje duhet të etiketohen tregje në zhvillim dhe
cilat ende në proces të zhvillimit.Ndarja e thjeshtë e botës në vende të zhvilluara dhe në
zhvillim ndonjëherë është e dobishme për qëllime analitike. Shumë modele të zhvillimit
zbatohen në nivelet e të ardhurave të vendeve në zhvillim. Megjithatë, kjo gamë e gjerë e të
ardhurave të këtyre të fundit shërben si një paralajmërim i hershëm për ne që të mos mbi-
gjeneralizojmë. Në të vërtetë, dallimet ekonomike mes vendeve me të ardhura të ulëta në
Afrikën Sub-Sahariane dhe Azinë Jugore dhe vendet me të ardhura mesatare-të larta në Azinë
Lindore dhe Amerikën Latine mund të jenë edhe më të mëdha sesa ato midis vendeve me të
ardhura të larta të OECD dhe vendeve me të ardhura mesatare-të larta në zhvillim.
30
31
2.2 TREGUESIT BAZË TË ZHVILLIMIT:
TË ARDHURAT REALE, SHËNDETI, DHE ARSIMIMI
Në këtë seksion, ne shqyrtojmë treguesit bazë të tri aspekteve të zhvillimit: të ardhurat reale
për frymë përshtatur për fuqi blerëse; shëndeti i matur nga jetëgjatësia, mos-ushqyerja, dhe
vdekshmëria e fëmijëve; dhe arritjet arsimore të matura me shkrim-lexim dhe shkollim.
PARITETI I FUQISË BLERËSE
Në përputhje me skemën e klasifikimit të vendeve bazuar në të ardhura të Bankës Botërore,
të ardhurat bruto kombëtare (GNI) për frymë, masa më e zakonshme e nivelit të përgjithshëm
të aktivitetit ekonomik, shpesh përdoret si një indeks përmbledhës i mirëqenies relative
ekonomike e njerëzve në vende të ndryshme. Ajo llogaritet si vlera e shtuar totale, vendase
dhe e huaj, pretenduar nga banorët e një vendi pa bërë zbritjet për amortizimin e kapitalit
vendas. Produkti i brendshëm bruto (GDP) mat vlerën e përgjithshme për përdorimin
përfundimtar të prodhimit të prodhuar nga një ekonomi, nga të dy banorët dhe
jorezidentët.Kështu GNI përfshin GDP plus diferenca midis të ardhurave që banorët marrin
nga jashtë për shërbime (të punës dhe kapitalit) me pagesën që u bëhet jorezidentëve që
kontribuojnë në ekonominë vendase. Ku ka një popullsi të madhe jorezidente që luan një rol
të madh në ekonominë e vendit (si korporatat e huaja), këto dallime mund të jenë signifikante
(shih Kapitullin 12). Në vitin 2008, të ardhurat e përgjithshme kombëtare të të gjitha
kombeve të botës janë vlerësuar në më shumë se $ 58 trilion, nga të cilat mbi $ 42 trilion janë
në rajonet ekonomikisht të zhvilluara me të ardhura të larta dhe më pak se $ 16 trilion u
gjenerua në vendet më pak të zhvilluara, pavarësisht që ato përfaqësojnë rreth 5/6 e
popullsisë së botës.
Në vitin 2008 Norvegjia ka pasur 312 herë të ardhura për frymë më shumë se Etiopia dhe 84
herë më shumë se India.
Krahasimet e GNI për frymë midis vendeve të zhvilluara dhe më pak të zhvilluara si ato të
treguara në Figurën 2.2, megjithatë, të ekzagjeruara nga përdorimi i normave zyrtare valutore
për të kthyer monedhat kombëtare në dollarë amerikanë. Ky konvertim nuk mat fuqinë
blerëse të brendshme relative të monedhave të ndryshme. Në një përpjekje për të ndrequr këtë
problem, shkencëtarët janë përpjekur të krahasojnë GNI dhe GDP relative duke përdorur
paritetin e fuqisë blerëse (PPP) në vend të kurseve të këmbimit, si faktorë të konvertimit. PPP
është llogaritur duke përdorur një grup të përbashkët të çmimeve ndërkombëtare për të gjitha
mallrat dhe shërbimet.
Në një version të thjeshtë, pariteti i fuqisë blerëse përcaktohet si numri i njësive të valutës së
një vendi të huaj të nevojshme për të blerë sasinë identike të mallrave dhe shërbimeve në
tregun vendor të vendit në zhvillim sa $ 1 do të blente në Shtetet e Bashkuara. Në praktikë,
rregullimet janë bërë për çmimet relative të ndryshme në të gjitha vendet në mënyrë që
standardet e jetesës të mund të maten më saktë. Në përgjithësi, çmimet e shërbimeve jo të
tregtueshme janë shumë më të ulëta në vendet në zhvillim, sepse pagat janë shumë të ulëta.
Në mënyrë të qartë, në qoftë se çmimet e brendshme janë më të ulëta, matja e PPP të GNI-së
për kokë banori do të jetë më e lartë se sa vlerësimet që përdorin normat valutore si faktor
konvertimi. Për shembull, në 2008 GNI për frymë e Kinës ishte vetëm 6% e asaj të Shteteve
32
të Bashkuara duke përdorur konvertimin e kursit të këmbimit, por rritet në 13% kur llogaritet
me metodën PPP të konvertimit. Boshllëqet e të ardhurave në mes vendeve të pasura dhe të
varfra në këtë mënyrë kanë tendencë të jenë më të vogla kur PPP përdoret për llogaritje.
Tabela 2.2 ofron një krahasim të kursit të këmbimit dhe PPP të GNI për kokë banori për 26
vende, nga tetë vende nga Afrika, Azia, dhe Amerika Latine, plus Mbretëria e Bashkuar dhe
Shtetet e Bashkuara. Matur në dollarë PPP, hendeku mes Shteteve të Bashkuara dhe
Burundisë do të jetë 127 me 1, në vend të hendekut 342-1 duke përdorur kursin e këmbimit të
huaj zyrtar.
Tabela 2.3 zgjeron këto krahasime për të përfshirë rajone dhe grupimet e të ardhurave, si dhe
shembuj ilustrues të gjashtë vendeve me nivele të të ardhurave në ngritje, së bashku me
indikator themelor të shëndetësisë dhe arsimit. Në kolonën e parë të tabelës 2.3, të ardhurat
maten me treg ose normat zyrtare të këmbimit dhe sugjerojnë se të ardhurat e një personi në
Shtetet e Bashkuara janë 320 herë sa ajo e një personi në Republikën Demokratike të
Kongos. Por përsëri, kjo është e pabesueshme, pasi shumë shërbime kushtojnë shumë më pak
në DRC se sa në Shtetet e Bashkuara. Normat PPP japin një kuptim më të mirë të sasisë së
mallrave dhe shërbimeve që mund të blihen me çmime të SHBAve dhe tregojnë se të
ardhurat reale të SHBAve janë afër 173 herë më të mëdha se ato të DRCsë, ende një nivel i
lartë i pabarazisë. Në përgjithësi, të ardhurat reale mesatare për frymë në vendet me të
ardhura të larta janë më shumë se 28 herë më të mëdha se në vendet me të ardhura të ulëta
dhe 7 herë më të larta se sa në vendet me të ardhura mesatare.
TREGUESIT E SHËNDETËSISË DHE ARSIMIMIT
Përveç të ardhurave mesatare, është e nevojshme të vlerësohet shëndeti dhe arritjet arsimore
mesatare të një kombi, të cilat pasqyrojnë aftësitë bazë. Tabela 2.3 tregon disa tregues bazë të
të ardhurave, shëndetësisë (jetëgjatësia, shkalla e jo-të-ushqyerit, shkalla e vdekshmërisë nën
5 vjec, dhe shkalla e lindjeve), dhe arsimit (aftësia e shkrim/leximit të meshkujve dhe
femrave të rritur). Jetëgjatësia është numri mesatar i viteve që fëmijët e porsalindur do të
jetojnë nëse u nënshtrohen rreziqeve të vdekshmërisë që mbizotërojnë për gjeneratën e tyre
në kohën e lindjes së tyre. Jo-të-ushqyerit nënkupton konsumimin e shumë pak ushqimi për të
ruajtur nivele normale të aktivitetit; kjo është ajo që është quajtur shpesh problem i urisë.
Pjelloria e lartë mund të jetë edhe një shkak dhe një pasojë e prapambetjes, kështu që
lindshmëria raportohet si një tjetër tregues themelor. Aftësia për të lexuar/shkruar është pjesa
e meshkujve dhe femrave të rritur të raportuar ose që vlerësohet që kanë aftësi themelore për
të lexuar dhe shkruar; shkrim/leximi funksional në përgjithësi është më i ulët se shifrat e
raportuara.
33
Tabela 2.3 paraqet të dhënat për grupet e vendeve me të ardhura të ulta, mesatare-të ulta,
mesatare-të larta, dhe të larta. Tabela gjithashtu tregon mesataret nga gjashtë rajone në
zhvillim (Azia Lindore dhe Pacifiku, Amerika Latine dhe Karaibet, Lindja e Mesme dhe
Afrika e Veriut, Azia Jugore, dhe Afrika sub-Sahariane) dhe nga gjashtë vende ilustruese:
DRC, India, Egjipti, Brazili, Malajzia, dhe Shtetet e Bashkuara. Vini re se përveç dallimeve
të mëdha në të gjithë këto grupime të të ardhurash, vendet me të ardhura të ulëta janë vetë një
grup shumë i ndryshëm me sfida shumë të ndryshme të zhvillimit. Të ardhurat reale të Indisë
janë gati dhjetë herë sa të ardhurat e DRCsë. Jetëgjatësia e përgjithshme është 16 vjet më e
gjatë. Ndërsa rreth tre të katërtat janë të kequshqyer në DRC, 22% janë të kequshqyer në
Indi.Cdo 1,000 lindje të gjalla, 199 prej këtyre fëmijëve do të vdesin para ditëlindjes së tyre
të pestë në DRC, në krahasim me 69 në Indi. Dhe lindshmëria është rreth dy herë më e lartë
në DRC se në Indi. Në një zonë, DRC duket fare më mirë: Ajo raporton nivele më të larta të
shkrim/leximit te meshkujt dhe femrat sesa India. Nëse India dukshëm del më mirë në
përgjithësi, të dy vendet ende duhet të përballen me sfida të mëdha zhvillimore nëse i
krahasojmë këto statistika edhe me Malajzinë.
34
2.3 MASAT HOLISTIKE TË NIVELEVE TË JETESËS DHE AFTËSIVE
INDEKSI I ZHVILLIMIT NJERËZOR TRADICIONAL
Mënyra më e përdorur për matjen e statusit krahasues të zhvillimit socio-ekonomik është
paraqitur nga Programi për Zhvillim i Kombeve të Bashkuara (UNDP) në serinë e saj vjetore
të Raporteve të Zhvillimit Njerëzor. Thelbi i këtyre raporteve, të cilat janë iniciuar në vitin
1990, është ndërtimi dhe përsosmëria e Indeksit të Zhvillimit Njerëzor (IZHNJ). IZHNJ
tenton të rendit të gjitha vendet në një shkallë nga 0 (zhvillimi më i ulët njerëzor) deri në 1
(zhvillimi më i lartë njerëzor), bazuar në tre qëllime kryesore të zhvillimit: jetëgjatësia e
matur nga jetëgjatësia në lindje, njohuritë e matur nga mesatarja e arsimimit të të rriturve (dy
të tretat) dhe raporti i regjistrimit në shkollë bruto (një e treta), dhe standardi i jetesës i matur
nga GDP reale për kokë banori e rregulluar për paritetet e ndryshme të fuqisë blerëse për
valutën e secilit vend për të reflektuar koston e jetesës dhe për supozimin e zvoglimit të
dobisë margjinale të të ardhurave. Duke përdorur këto tri masa të zhvillimit dhe duke
aplikuar një formulë për të dhënat për 177 vende, IZHNJ rendit vendet në katër grupe:
zhvillim i ulët njerëzor (0.0 deri 0.499), zhvillim të mesëm njerëzor (0.50 deri 0.799),
zhvillim të lartë njerëzor (0.80 deri 0.90), dhe zhvillim shumë të lartë njerëzor (0.90 deri 1.0).
Llogaritja e IZHNJsë tradicionale ka pësuar një sërë ndryshimesh që nga fillimi i tij.
(Versioni i ri i 2010 i IZHNJ është shpjeguar në seksionin e ardhshëm.) Në mënyrë të
veçantë, në të kaluarën një formulë relativisht e ndërlikuar është përdorur për të konvertuar të
ardhurat PPP në të ardhura të "përshtatura" (që do të thotë të ardhurat të përshtatura për
35
zvogëlimin e dobisë margjinale në mënyrë që mirëqenia të rritet me të ardhurat, por në një
normë në rënie). Kohët e fundit, të ardhurat e përshtatura gjenden thjesht duke u bazur në
logun e të ardhurave aktuale. Pastaj, për të gjetur indeksin e të ardhurave, zbresim logun e
100 nga regjistri i të ardhurave aktuale, në supozimin se të ardhurat reale për frymë nuk mund
të jenë më pak se $ 100 PPP. Dallimi jep shumën me të cilën vendi ka tejkaluar "shtyllën më
të ulët." Për të vënë këtë arritje në perspektivë, e konsiderojmë atë në lidhje me maksimumin
që një vend në zhvillim mund të aspiroj të kaloj në brezin e ardhshëm. UNDP e merr këtë në
40.000 $ PPP. Pra, ne pastaj pjestojmë me dallimin në mes të log të $ 40,000 dhe log prej $
100 për të gjetur arritjen relative të të ardhurave të vendit. Kjo i jep cdo vendi një numër
indeksi që gjendet midis 0 dhe 1. Për shembull, në rastin e Bangladeshit, tek i cili në PPP e
vitit 2007, GDP për kokë banori është vlerësuar nga UNDP-ja të jetë $ 1241, indeksi i të
ardhurave llogaritet si vijon:
Indeksi i të ardhurave = ( ) ( )
( ) ( ) = 0.420 ....................................................(2.1)
Efekti i zvogëlimit të dobisë margjinale është i qartë. Të ardhurat prej $ 1241, e cila është
vetëm 3% e qëllimit maksimal prej $ 40,000 është tashmë e mjaftueshme për të arritur më
shumë se dy të pestat e vlerës maksimale që indeksi mund të marrë. Vini re se disa vende
kanë tejkaluar tashmë objektivin e të ardhurave PPP $ 40,000; në raste të tilla, UNDP ka
caktuar vlerën maksimale të të ardhurave PPP prej $ 40,000, dhe kështu vendi merr indeksin
maksimal të të ardhurave prej 1.
Për të gjetur indeksin e jetëgjatësisë (indeksin shëndetësor), UNDP fillon me pritshmërinë
aktuale të jetës në një vend në lindje dhe zbret 25 vjet. Ky i fundit është qëllimi më i ulët,
jetëgjatësia më e ulët që mund të jetë në një vend gjatë brezit të mëparshëm. Pastaj UNDP
ndan rezultatin nga 85 vjet minus 25 vjet, apo 60 vjet, e cila përfaqëson jetëgjatësinë e
pritshme gjatë gjeneratave të mëparshme dhe të ardhshme. Eshtë parashikuar që 85 vite është
jetëgjatësia maksimale për një vend që të përpiqet për ta arritur gjatë brezit të ardhshëm. Për
shembull, në rastin e Bangladeshit, popullsia e të cilit kishte jetëgjatësinë në vitin 2007 - 65.7
vjet, indeksi jetëgjatësisë është llogaritur si më poshtë:
Indeksi i jetëgjatësisë =
= 0.678 ............................................................................(2.2)
Vini re se nuk ka supozim se është pakësuar dobia marxhinale e viteve të jetës; e njëjta gjë
vlen për indeksin e arsimit. Indeksi i arsimit është i përbërë nga dy pjesë, me dy të tretat e
peshës për shkrim-lexim dhe një e treta për regjistrimin në shkollë. Sepse regjistrimet e
shkollave bruto mund të tejkalojnë 100% (për shkak të nxënësve më të vjetër që shkojnë
përsëri në shkollë), ky indeks është mbuluar edhe në 100%. Për rastin e Bangladeshit,
arsimimi i të rriturve është vlerësuar (jo sigurtë) me 53.5%, kështu që
Indeksi shkrim/lexim i të rriturve =
= 0.535 .......................................................... (2.3)
36
Për indeksin e regjistrimit bruto, për Bangladeshin vlerësohet se është 52.1% e popullsisë në
moshë për shkollim primar, sekondar dhe terciar, të cilët janë të regjistruar në shkollë, kështu
që vendi merr vlerën e mëposhtme:
Indeksi i regjistrimit bruto =
= 0.521 .................................................................... (2.4)
Pastaj, për të gjetur indeksin e përgjithshëm të arsimit, indeksi shkrim/lexim i të rriturve
shumëzohet me dy të tretat dhe indeksi i regjistrimit bruto shumëzohet me një të tretën. Kjo
zgjedhje reflekton pikëpamjen se aftësia për të shkruar/lexuar është karakteristika themelore e
një personi të arsimuar. Në rastin e Bangladeshit, kjo na jep
Indeksi i arsimit =
(Indeksi shkrim/lexim i të rriturve) +
(Indeksi i regjistrimit bruto)
=
(0.535) +
(0.521) = 0.530 ............................................................... (2.5)
Në indeksin e fundit, secili nga tre komponentët merr sasinë e barabartë, ose një të tretën.
Kështu
IZHNJ =
(Indeksi i të ardhurave) +
(Indeksi i jetëgjatësisë)+
(Indeksi i arsimit) ..........(2.6)
Për rastin e Bangladeshit
IZHNJ =
(0.420) +
(0.678)+
(0.530) = 0.543 ...............................................................(2.7)
Një avantazh i madh i IZHNJsë është se tregon që një vend mund të bëjë shumë më mirë se
që pritet me një nivel të ulët të të ardhurave dhe që fitimet e konsiderueshme të të ardhurave
ende mund të arrijnë relativisht pak në zhvillimin njerëzor.
Më tej, IZHNJ thekson se pabarazitë në të ardhura janë më të mëdha se pabarazitë në
treguesit e tjerë të zhvillimit, të paktën shëndetësi dhe arsim. Për më tepër, IZHNJ na kujton
se me zhvillim ne në mënyrë të qartë kuptojmë zhvillim të gjerë njerëzor, e jo vetëm të
ardhura më të larta. Shumë vende, të tillë si disa prej prodhuesve të naftës me të ardhura të
larta, kanë thënë se kanë përjetuar "rritje pa zhvillim." Shëndeti dhe arsimi janë inpute që në
funksionin e prodhimit kombëtar roli i tyre është si përbërës i kapitalit njerëzor, që do të thotë
investime produktive të mishëruara në persona. Përmirësimet në shëndetësi dhe arsim janë
edhe qëllime të rëndësishme të zhvillimit (shih kapitullin 8). Ne nuk mund të argumentojmë
se një komb i individëve me të ardhura të larta që nuk janë të arsimuar mirë dhe që vuajnë
nga probleme të mëdha shëndetësore që ndikojnë që të jetojnë shumë më shkurtë se të tjerët
rreth e rrotull globit ka arritur një nivel më të lartë të zhvillimit se sa një vend me të ardhura
të ulëta, me jetëgjatësi më të lartë të jetës dhe aftësi më të madhe të shkrim/leximit. Një
tregues më i mirë i pabarazive të zhvillimit dhe renditjes mund të gjendet duke përfshirë
variabla shëndetësore dhe arsimore në një masë të ponderuar të mirëqenies sesa thjesht duke
u bazuar në nivelet e të ardhurave, dhe IZHNJ ofron një mënyrë shumë të dobishme për të
bërë këtë.
37
Ka kritika të tjera dhe të meta të mundshme të IZHNJsë. Njëra është se regjistrimi bruto në
shumë raste mbideklaron shumën e shkollimit për shkak se në shumë vende një student i cili
fillon shkollën fillore llogaritet si i regjistruar, pa marrë parasysh nëse studenti e lë shkollimin
në një fazë. Peshë e barabartë (një e treta) është dhënë për secilin nga tre komponentet, e cila
në mënyrë të qartë ka vlerë të gjykimit pas saj, por është e vështirë për të përcaktuar se çfarë
është kjo. Vini re se për shkak se variablat janë matur në lloje shumë të ndryshme të njësive,
është e vështirë edhe për të përcaktuar pikërisht atë që do të thotë peshë e barabartë. Së fundi,
nuk ka rëndësi roli i cilësisë. Për shembull, ekziston një dallim i madh në mes të një viti
shtesë të jetës si i shëndetshëm, të një individi që funksionon mirë dhe një viti shtesë me një
gamë të kufizuar të aftësive (të tilla si duke qëndruar në shtrat). Për më tepër, cilësia e
shkollimit ka rëndësi, jo vetëm numri i viteve të shkollimit. Së fundi, duhet të theksohet se
ndërsa mund të imagjinohen matës më të mirë për shëndetin dhe arsimin, matjet për këto
variabla janë zgjedhur pjesërisht në kriterin që të dhëna të mjaftueshme duhet të jenë në
dispozicion për të përfshirë sa më shumë vende që të jetë e mundur.Tabela 2.4 tregon
Indeksin e Zhvillimit Njerëzor 2009 (duke përdorur të dhënat e vitit 2007) për një mostër prej
24 vendeve të zhvilluara dhe në zhvillim duke i renditur nga zhvillimi njerëzor i ulët te
zhvillimi i lartë njerëzor (kolona 3) së bashku me GDP e tyre përkatëse reale për frymë
(kolona 4) dhe një mase të diferencës midis GDP për frymë dhe rangimin për IZHNJ (kolona
5). Një numër pozitiv tregon se për sa renditja relative e një vendi rritet kur IZHNJ është
përdorur në vend të GDP-së për kokë banori, dhe një numër negativ tregon të kundërtën. Në
mënyrë të qartë, kjo është një nga çështjet kritike për IZHNJ. Nëse renditja e vendeve nuk
ndryshon shumë kur IZHNJ përdoret në vend të GDP për frymë, kjo e fundit do të shërbejë si
një matës i besueshëm për zhvillimin socio-ekonomik, dhe nuk do të kishte nevojë për t'u
shqetësuar në lidhje me gjëra si treguesit e shëndetësisë dhe arsimit. Ne e shohim nga tabela
2.4 se vendi me IZHNJ më të ulët (0.340) në vitin 2007 ishte Nigeria, dhe ai me të lartë
(0.971) ishte Norvegjia.
Duhet theksuar se IZHNJ ka një tendencë të fortë për tu rritur me rritjen e të ardhurave për
frymë, pasi vendet e pasura mund të investojnë më shumë në shëndetësi dhe arsim, dhe kur
kjo i shtohet kapitalit njerëzor, rritet produktiviteti. Por ajo që është e habitshme është se
pavarësisht se janë këto pritshmëri, ka ende ndryshim të madh ndërmjet të ardhurave dhe
masave më të gjera të mirëqenies siq shihet në Tabelat 2.4 dhe 2.5. Për shembull, Senegali
dhe Ruanda kanë në thelb të njëjtën IZHNJ mesatare përkundër faktit se të ardhurat reale janë
92% më të larta në Senegal. Dhe Kosta Rika ka një IZHNJ më të lartë se Arabia Saudite,
pavarësisht nga fakti se Arabia Saudite ka më shumë se dyfishin e të ardhurave reale për
frymë se Kosta Rika. Shumë vende kanë një IZHNJ shumë të ndryshme nga ajo e parashikuar
nga të ardhurat e tyre. Afrika e Jugut ka një IZHNJ prej 0.683, por ajo renditet e 129, 51
vende më poshtë se sa mund të pritet nga renditja e saj me të ardhura mesatare. Por në
mënyrë të ngjashme renditet Sao Tome dhe Principe (numri 131) renditen 17 vende më lartë
se sa pritej nga niveli i të ardhurave.
38
Për vendet e listuara në Tabelën 2.5 me GDP për frymë afër $ 1000, IZHNJ kalon në mënyrë
dramatike nga 0.371 në 0.543. Përkatësisht, normat e shkrim-leximit gjenden nga vetëm 26%
në 71%. Jetëgjatësia gjendet nga vetëm 44 në 61. Në mesin e vendeve me GDP për frymë
afër 1.500 $, arsimimi gjendet nga 32% në 74% dhe regjistrimi në shkollë nga 37% në 60%,
me variacione përkatëse në IZHNJ. Për vendet në tabelën 2.5, me GDP për frymë afër $
2,000, IZHNJ gjendet, nga 0.511 në 0.710. Jetëgjatësia gjendet nga 48 deri 68. Shkalla e
shkrim/leximit nga 56% në 99%. Për vendet e listuara në Tabelën 2.5 me GDP për frymë afër
4.000 $, IZHNJ varion nga 0.654 në 0.768. Jetëgjatësia gjendet prej 65 deri 74, dhe normat e
shkrim/leximit variojnë habitshëm nga 56% në Maroko deri në shkrim/lexim universal në
Tonga. Këto diferenca dramatike tregojnë se projekti i Indeksit të Zhvillimit Njerëzor është i
vlefshëm. Nëse i renditim vendet vetëm nga të ardhurat, apo vetëm me shëndetin apo me
arsimin, bën që të humbasim dallime të rëndësishme në nivelet e zhvillimit të vendeve.
39
Të ardhurat mesatare janë një gjë, por ndonjëherë edhe në një vend me të ardhura mesatare-të
ulëta, shumë njerëz jetojnë në varfëri. Kur IZHNJ totale për vende të ndryshme është
rregulluar për shpërndarjen e të ardhurave, renditja relative e shumë vendeve në zhvillim ka
ndryshuar në mënyrë të konsiderueshme. Për shembull, Brazili ka një shpërndarje të tillë
shumë të pabarabartë saqë renditja e tij ra, ndërsa Sri Lanka pa renditjen e saj të IZHNJ të
rritet për shkak të shpërndarjes më të barabartë.IZNJ gjithashtu ndryshon në masë të madhe
për grupet brenda vendeve. Ndikimi i përjashtimit social mund të shihet qartë në Guatemalë,
ku grupi etnik Q'eqchi kishte një renditje të IZHNJ të ngjashme me Kamerunin, dhe
Poqomchi renditej më poshtë Zimbabve siç shihet në figurën 2.3 a. Dallimet rajonale në të
gjithë rrethet mund të shihet në Kenia, ku IZHNJ e kryeqytetit të Nairobit renditet lartë si
Turqia, por IZHNJ e distriktit Turkana në Kenia është më e ulët se ajo e çdo mesatare të cdo
vendi, siç tregohet në figurën 2.3b. Dallimet rurale-urbane janë ilustruar me rastin e Kinës, ku
si tregon figura 2.3c, IZHNJ e Shanghait urban ishte gati aq e lartë sa ai i Greqisë, ndërsa
Gansu rural ka një e IZHNJ në një nivel me Indinë, dhe IZHNJ e Guizhou rurale është më
poshtë se ajo e Kamboxhias. Një studim i parë i OKB-së gjeti në mënyrë të ngjashme që në
Afrikën e Jugut të bardhët gëzojnë një nivel të lartë të IZHNJ ndërsa zezakët shumë më të
ulët.
40
Në mënyrë të qartë, Indeksi i Zhvillimit Njerëzor i Kombeve të Bashkuara ka dhënë një
kontribut të madh në përmirësimin e të kuptuarit tonë të asaj se cka e përbën zhvillimin, cilat
vende janë pasuruar (siç pasqyrohet nga rritjet në IZHNJ e tyre me kalimin e kohës), dhe në
qfarë gjendje grupe dhe rajone të ndryshme brenda vendeve janë.Duke kombinuar të dhënat
sociale dhe ekonomike, IZHNJ lejon kombet të kenë një matje më të gjerë të performancës së
tyre të zhvillimit, si relativisht dhe absolutisht.
Edhe pse ka disa kritika të vlefshme, mbetet fakti se IZHNJ dhe versioni i saj i ri që do të
shqyrtohen në seksionin e ardhshëm, kur përdoret në lidhje me masat tradicionale ekonomike
të zhvillimit, në masë të madhe e rrit të kuptuarit tonë se cilat vende janë duke përjetuar
zhvillim dhe cilat nuk janë. Dhe duke modifikuar IZHNJ e përgjithshme të një vendi për të
pasqyruar shpërndarjen e të ardhurave, diferencat në gjini, diferencat rajonale dhe diferencat
etnike, siç janë paraqitur në raportet e fundit të Zhvillimit Njerëzor, ne jemi tani në gjendje të
identifikojmë jo vetëm nëse një vend është duke u zhvilluar, por edhe nëse grupe të ndryshme
të rëndësishme brenda atij vendi po marrin pjesë në këtë zhvillim.
INDEKSI I RI I ZHVILLIMIT NJERËZOR
Në nëntor të vitit 2010, UNDP prezantoi Indeksin e ri të Zhvillimit Njerëzor (IZHNJ i ri), i
cili ka për qëllim të adresojë disa nga kritikat e IZHNJ. Indeksi është ende i bazuar në
standardin e jetesës, arsimin dhe shëndetësinë. Por i ka tetë ndryshime të dukshme, secila me
pika të forta, por edhe me disa të meta të mundshme.
41
Cfarë është Indeksi i ri i Zhvillimit Njerëzor
1.Të ardhurat kombëtare bruto (GNI) për frymë e zëvendëson produktin e brendshëm bruto
(GDP) për frymë. Kjo duhet të jetë një përmirësim i qartë: GNI reflekton çfarë qytetarët
mund të bëjnë me të ardhurat që ata marrin, ndërsa kjo nuk është e vërtetë në vlerën e shtuar
të mallrave dhe shërbimeve të prodhuara në një vend që shkojnë tek dikush jashtë vendit, dhe
të ardhurat e fituara jashtë vendit ende u sjellin përfitim disa qytetarëve të kombit. Si flukset
tregtare dhe remitencat janë zgjeruar me shpejtësi, dhe si ndihma që po u jepet më shumë
vendeve me të ardhura të ulëta, ky dallim është bërë gjithnjë e më i rëndësishëm.
2. Indeksi i arsimit është riorganizuar tërësisht. Dy komponente të reja janë shtuar: arritja
mesatar aktuale arsimore e të gjithë popullsisë dhe arritja e pritshme e fëmijëve të sotëm.
Secila prej këtyre ndryshimeve të indeksit ka implikime. Përdorimi i arritjeve aktuale, viteve
mesatare të shkollimit, si një tregues tregon qartë një përmirësim. Vlerësimet vazhdimisht
përmirësohen, dhe të dhënat është e lehtë të krahasohen midis vendeve. Edhe pse është një
udhëzues shumë i përafërt me atë që në të vërtetë mësohet, mesatarisht, një vit i shkollimit
në Mali u siguron studentëve shumë më pak se një vit i shkollimit në Norvegji, kjo është
matja më e mirë që kemi për momentin për shkak se të dhëna më të detajuara mbi cilësinë që
janë të besueshme dhe të krahasueshme nuk janë në dispozicion.
3. Pritshmëria e nivelit arsimor, komponenti tjetër i ri, është disi më i paqartë: nuk është një
arritje, por një parashikim i OKB-së. Historia tregon se sa shumë mund të ndodhin ngjarje
negative që ndikojnë në vonimin e arritjes së planeve të zhvillimit. Megjithatë, ka pasur edhe
shumë të papritura pozitive në zhvillim, të tilla si përmirësime të shpejta në arritjet arsimore
në disa vende; ekziston rreziku që pritjet e ulëta do të jenë dekurajuese. Vini re se
jetëgjatësia, i cili mbetet treguesi për shëndetin, është edhe një projektim në bazë të kushteve
që mbizotërojnë.
4. Të dy komponentët e mëparshëm të indeksit të arsimit, shkrim-leximi dhe regjistrimi, janë
larguar. Në kontrast me arritjen e pritshme, aftësia e shkrim/leximit është qartë një arritje,
madje edhe regjistrimi është të paktën një arritje modeste. Megjithatë, shkrim/leximi
gjithmonë është matur keq dhe shumë rrallë dhe është përcaktuar në mënyrë të
pashmangshme më modest në një vend më pak të zhvilluar. Dhe regjistrimi nuk paraqet asnjë
garanci që një nivel shkollimi do të përfundohet ose që mësohet dicka, ose për faktin se a
shkojnë në shkollë studentët dhe mesuesit në të vërtetë.
5. Qëllimet e sipërme (vlerat maksimale) në secilin dimension janë rritur në maksimum sesa
që u është dhënë një ndërprerje e paracaktuar. Në disa mënyra, kjo e kthen indeksin në
hartimin e tij origjinal, i cili ishte kritikuar për njohjen joadekuate të fitimeve të vogla nga
vende që fillojnë në nivele shumë të ulëta.
6. Qëllimi më i ulët për të ardhurat është zvogëluar. Kjo është e bazuar në vlerësimet për
Zimbabve në vitin 2007 se, në qoftë se të dhënat dhe interpretimi i tyre janë lart, përfaqësojnë
nivelin më të ulët historik për të ardhurat e regjistruara.
7. Një tjetër ndryshim i vogël është se në vend që të përdoret logaritmi i përbashkët (log) për
të reflektuar zvogëlimin e përfitimit margjinal të të ardhurave, IZHNJ i ri tani përdor
42
logaritmin natyror (ln), siç përdoret në ekuacionin e pestë në Kutinë 2.1. Kjo pasqyron një
ndërtim më të zakonshëm të indekseve.
8. Ndoshta ndryshimi më i rëndësishëm është se IZHNJ i ri është llogaritur me një mesatare
gjeometrike, sic do ta shqyrtojmë më poshtë.
Indekset përbërëse të IZHNJ të ri llogariten nga e njëjta metodë si për IZHNJ, siç shihet në
rastin e jetëgjatësisë në ekuacionin 2.2 (dhe, për rastin e Kinës në IZHNJ e ri, si në
ekuacionin e parë në Kutinë 2.1) . Ne fillojmë duke marrë diferencën midis arritjeve aktuale
të vendit dhe vlerës minimale të qëllimit dhe pastaj të ndajmë rezultatin nga diferenca
ndërmjet qëllimit maksimal të përgjithshëm dhe vlerat e qëllimit minimal.Por, në llogaritjen e
indeksit të përgjithshëm, në vend të mesatares aritmetike, një mesatare gjeometrike e tre
indekseve është përdorur (një mesatare gjeometrike është përdorur edhe për të ndërtuar
indeksin e përgjithshëm të arsimit nga të dy komponentët e saj). Le të shikojmë pse ky
ndryshim është i rëndësishëm dhe si llogaritjet janë bërë.
LLOGARITJA E IZHNJ TË RI
Përdorimi i mesatares gjeometrike në IZHNJ e ri është shumë rëndësishme. Kur përdorim një
mesatarje aritmetike (duke shtuar indekset komponente dhe i pjestojmë me tre) në IZHNJ,
efekti supozon zëvendësueshmëri të përsosur në mes të të ardhurave, shëndetësisë dhe
arsimit. Për shembull, një vlerë më të lartë të indeksit të arsimit mund ta kompensojë, një për
një, për një vlerë më të ulët të indeksit shëndetësor. Në të kundërt, përdorimi i mesatares
gjeometrike siguron se performanca e dobët në çdo dimension drejtpërdrejtë ndikon në
indeksin e përgjithshëm. Kështu, duke e lejuar zëvendësueshmërinë jo të përsosur është një
ndryshim i dobishëm; por ka debat aktiv nëse duke përdorur mesataren gjeometrike është
mënyra më e përshtatshme për të arritur këtë. Kështu siç vëren UNDP, llogaritja e re "kap sa
harmonishëm është performanca e një vendi është në tre drejtime." Për më tepër, UNDP
argumenton, "se është vështirë të krahasohen këto dimensione të ndryshme të mirëqenies dhe
se ne nuk duhet të lejojmë ndryshimet në asnjërën prej tyre të shkojnë pa u vënë re." Pra, në
IZHNJ e ri, në vend të shtimit të indekseve të shëndetit, arsimimit, dhe të të ardhurave dhe
pjestimin e tyre me 3, IZHNJ i ri është llogaritur me mesataren gjeometrike.:
IZHNJ i ri = SH 1/3
E 1/3
A 1/3
…………………………………………………………… (2.8)
43
ku SH qëndron për indeksin SHëndetësor, E qëndron për indeksin e arsimit (Edukimit), dhe
A qëndron për indeksin e të Ardhurave. Kjo është ekuivalente nëse marrim rrënjën kubike të
produktit të këtyre tre indekseve. Llogaritjet e IZHNJ së ri janë ilustruar për rastin e Kinës në
Kutinë 2.1.
Tabela 2.6 tregon vlerat e IZHNJ së ri për vitin 2010 për një grup prej 31 vendeve. Koreja e
Jugut ka arritur statusin e një vendi të zhvilluar plotësisht, duke u renditur midis Japonisë dhe
Zvicrës. Vende të tilla si Katari, Guatemala, Bregu i Fildishtë, Angola dhe Afrika e Jugut
kanë pasur performanca më të dobëta në IZHNJ të ri sesa parashikohej nga niveli i të
ardhurave të tyre, ndërsa e kundërta ndodhi me Korenë e Jugut, Kilin, Bangladeshin,
Madagaskarin, dhe Ganan. Nuk ka dyshim, eksplorim i indekseve alternative do të vazhdojë;
dhe IZHNJ i ri mund të jetë një hap kalimtar në përmirësimin e saj të vazhdueshme. UNDP-ja
tani gjithashtu ofron Indeksin e përshtatur të pabarazisë të Zhvillimit Njerëzor (IPZHNJ), i
cili imponon një dënim në IZHNJ i cili rritet kur pabarazia në mes të popullit bëhet më e
madhe, dhe Indeksi Pabarazisë Gjinore (IPGJ), si dhe një risi të rëndësishme, Indeksi e
varfërisë shumëdimensionale (IVSH), i cili është shqyrtuar në detaje në Kapitullin 5.
2.4 KARAKTERISTIKAT E BOTËS NË ZHVILLIM:
DIVERSITETI BRENDA BASHKËSISË
Siç u theksua më herët, ka të perbashketa të rëndësishme historike dhe ekonomike mes
vendeve në zhvillim që kanë çuar që problemet e tyre të zhvillimit ekonomik të studiohen
brenda një kornize të përbashkët analitike në ekonominë zhvillimore. Këto probleme të
përbashkëta gjerësisht janë shqyrtuar këtu në detaje në një bazë të formës problem-pas-
problemi. Në të njëjtën kohë, megjithatë, është e rëndësishme që të mbahet në mend se ka një
diversitet të madh në të gjithë botën në zhvillim, madje edhe brenda këtyre zonave me të
përbashkëta. Gama e gjerë e të ardhurave, shëndetësisë, arsimit, dhe treguesve të IZHNJ
tashmë të shqyrtuar nganjëherë quhet një "shkallë e zhvillimit." Problemet e ndryshme të
zhvillimit kërkojnë përgjigje të ndryshme të politikave specifike dhe strategjive të
përgjithshme të zhvillimit. Ky seksion shqyrton dhjetë fushat kryesore të "diversitetit brenda
bashkësisë" në botën në zhvillim.
44
NIVELET MË TË ULËTA TË JETESËS DHE PRODUKTIVITETIT
Siç kemi theksuar në fillim të kapitullit, është një humnerë e madhe në produktivitetin në mes
të ekonomive të avancuara të tilla si Shtetet e Bashkuara dhe vendeve në zhvillim, duke
përfshirë Indinë dhe Republikën Demokratike të Kongos, por edhe një dallim i madh në
mesin e këtyre dhe vendeve të tjera në zhvillim. Dhe siç e kemi parë, të gjitha vendet me
mesataren më poshtë se çfarë është definuar si të ardhura të larta janë konsideruar në
shumicën e klasifikimeve si vende në zhvillim (dhe disa në renditjen me të ardhura të larta siç
përcaktohet nga Banka Botërore ende konsiderohen në zhvillim). Nivelet më të ulëta
mesatare, por të ardhura të larta në zonat në zhvillim shihen në tabelën 2.3. Edhe kur
përshtaten për paritetin e fuqisë blerëse dhe pavarësisht rritjes së jashtëzakonshme të kohëve
të fundit në Kinë dhe Indi, vendet në zhvillim me të ardhura të ulëta dhe të mesme, dhe që
përbëjnë më shumë se pesë të gjashtat (84%) të popullsisë së botës, ka marrë pak më shumë
se dy të pestat (41%) të të ardhurave në botë në vitin 2008, siç shihet në figurën 2.4.
45
Në nivelin e të ardhurave shumë të ulëta, në fakt, një rreth vicioz mund të vendoset, ku të
ardhurat e ulëta çojnë në investime të ulëta në arsim dhe shëndetësi, si dhe impiante dhe
pajisje dhe infrastrukturë, e cila çon në produktivitet të ulët dhe stagnim ekonomik. Kjo është
e njohur si gracka e varfërisë apo çfarë laureati i çmimit Nobel, Gunnar Myrdal e quajti
"shkak rrethor dhe kumulativ." Megjithatë, është e rëndësishme të theksohet se ka mënyra për
të shpëtuar nga të ardhurat e ulëta, si ju do të shihni në këtë libër. Më tej, vendet me të
ardhura të ulëta janë vetë një grup shumë i ndryshëm me sfida shumë të ndryshme të
zhvillimit.
Në të vërtetë, disa interpretues të zotë në mes të ekonomive tanimë me të ardhura të larta si
Korea e Jugut dhe Tajvani kanë qenë dikur ndër më të varfrit në botë. Disa vende me të
ardhura mesatare janë gjithashtu relativisht stagnues, por të tjerët janë në rritje të shpejtë,
Kina më së shumti, siç shqyrtohet në rastin studimor në fund të kapitullit 4. Në të vërtetë,
normat e rritjes së të ardhurave kanë ndryshuar në masë të madhe në rajone dhe vende të
ndryshme në zhvillim, me rritje të shpejtë në Azinë Lindore, ngadalshëm apo fare rritje në
Afrikën sub-Sahariane, dhe nivele të ndërmjetme të rritjes në rajone të tjera. Problemet e
ndezjes dhe më pas mbajtjes së rritjes ekonomike janë shqyrtuar në thellësi në Kapitujt 3 dhe
4.
46
Një perceptim i gabur i zakonshëm është se të ardhurat e ulëta rezultojnë nga një vend që
është shumë i vogël për të qenë i vetë-mjaftueshëm apo tepër i madh për të kapërcyer
inercinë ekonomike. Megjithatë, nuk ka asnjë korrelacion të nevojshëm në mes madhësisë së
vendit në popullatë ose zonën dhe zhvillimin ekonomik (pjesërisht për shkak se secili ka
avantazhet dhe disavantazhet e ndryshme që mund të kompensojnë njëri-tjetrin).
12 vendet më të populluara përfshijnë përfaqësues të të gjitha katër kategorive: vendet me të
ardhura të ulëta, mesatare-të ulëta, mesatare-të lartë, dhe të lartë (shih tabelën 2.7). 12 vendet
më pak të populluara në listë përfshijnë vendet kryesisht me të ardhura mesatare-të ulëta dhe
mesatare-të larta, edhe pse vendi i 12 më pak i populluar, Sao Tome dhe Principe, ka të
ardhura për frymë prej vetëm 1,030 $. Dhe katër vende shumë të vogla, por me të ardhura të
larta evropiane që janë anëtare të OKB-së (Andorra, Monako, Lihtenshtajni dhe San Marino)
do të shfaqeshin në listë në qoftë se të dhënat e krahasueshme të Bankës Botërore do të ishin
në dispozicion.
NIVELE MË TË ULËTA TË KAPITALIT NJERËZOR
Kapitali njerëzor - shëndeti, arsimi, dhe aftësitë, është jetik për rritjen ekonomike dhe
zhvillimin njerëzor. Ne kemi theksuar tashmë pabarazitë e mëdha në kapitalin njerëzor në
mbarë botën duke diskutuar Indeksin e Zhvillimit Njerëzor. Krahasuar me vendet e
zhvilluara, pjesa më e madhe e botës në zhvillim ka mbetur mbrapa në nivelet e saj mesatare
të të ushqyerit, shëndetit (të matur, për shembull, nga jetëgjatësia ose keq-ushqimi) dhe
arsimit (matur nga aftësia e shkrim/leximit), siç shihet në tabelën 2.3. Vdekshmëria nën 5
vjec është 17 herë më e lartë në vendet me të ardhura të ulëta se sa në vendet me të ardhura të
larta, edhe pse është bërë përparim që nga viti 1990, siç tregohet grafikisht në figurën 2.5.
47
Tabela 2.8 tregon normën e regjistrimit në shkollimin fillor (përqindja e nxënësve të të njejtës
moshë të regjistruar në shkollë) dhe raporti në shkolla fillore nxënës-arsimtar për katër grupet
e vendeve në bazë të të ardhurave dhe për pesë rajone të mëdha në zhvillim. Regjistrimet janë
përmirësuar fuqishëm në vitet e fundit, por frekuentimi i nxënësve dhe kompletimi, së bashku
me arritjen e aftësive bazë të tilla si shkrim-leximit funksional, mbeten probleme. Në të
vërtetë, mungesa të pajustifikuara të mësuesve mbetet një problem serioz në Azinë Jugore
dhe Afrikën sub-Sahariane.
Për më tepër, ka sinergji të forta (plotësuese) mes progresit në shëndetësi dhe arsim
(shqyrtuar në thellësi më të madhe në Kapitullin 8). Për shembull, normat e vdekshmërisë së
fëmijë nën 5 vjec përmirësohen me rritjen e nivelit të arsimit të nënave, siç shihet në
shembujt e vendeve në Figurën 2.6.
Vendet në zhvillim me performancë të mirë janë shumë më afër botës së zhvilluar në
standardet shëndetësore dhe të arsimit se sa që janë me vendet me të ardhura të ulëta. Edhe
pse kushtet shëndetësore në Azinë Lindore janë relativisht të mira, Afrika sub-Sahariane
vazhdon të jetë e preokupuar me problemet e mosushqyeshmërisë, malaria, tuberkulozi,
AIDS dhe infeksionet parazitare. Pavarësisht progresit, Azia Jugore vazhdon të ketë nivele të
larta të analfabetizmit, nivel të ulët të shkollimit, dhe joushqyeshmëri. Megjithatë, në fusha të
tilla si përfundimi i shkollës fillore, vendet me të ardhura të ulëta gjithashtu janë duke bërë
përparim të madh; për shembull, regjistrimet në shkollë në Indi janë rritur nga 68% në fillim
të viteve 1990 në 94% në 2008.
48
NIVELE MË TË LARTA TË PABARAZISË DHE VARFËRISË ABSOLUTE
Globalisht, 20% e njerëzve më të varfër në botë marrin vetëm 1.5% të të ardhurave botërore.
20% tani i korrespondon afërsisht në rreth 1.4 miliard të njerëzve që jetojnë në varfëri
ekstreme me më pak se 1,25 $ në ditë në paritetin e fuqisë blerëse. Zhvendosjen e të
ardhurave të atyre që jetojnë me më pak se 1,25 $ në ditë deri në linjën minimale të varfërisë
do të kërkonte më pak se 2% e të ardhurave të 10% e njerëzve më të pasur në botë. Pra
shkalla e pabarazisë globale është e madhe.
49
Por hendeku i madh në të ardhurat për frymë mes vendeve të pasura dhe të varfra nuk është i
vetmi manifestim i pabarazive të mëdha ekonomike botërore. Për të kuptuar gjerësinë dhe
thellësinë e privimit në vendet në zhvillim, është gjithashtu e nevojshme që të shikojmë në
hendekun në mes të pasurve dhe të varfërve në kuadër të vendeve të veçanta në zhvillim.
Nivele shumë të larta të pabarazisë, ekstreme në të ardhurat relative të qytetarëve me të
ardhura të larta dhe të ulta, janë gjetur në shumë vende me të ardhura mesatare, pjesërisht për
shkak se vendet e Amerikës Latine historikisht kanë tendencë të jenë të dyja, vend me të
ardhura mesatare dhe shumë i pabarabartë.Disa vende afrikane, përfshirë Sierra Leone,
Lesoto, dhe Afrika e Jugut, gjithashtu kanë ndër nivelet më të larta të pabarazisë në botë.
Pabarazia është veçanërisht e lartë në shumë vende në zhvillim të pasura me burime, sidomos
në Lindjen e Mesme dhe Afrikën sub-Sahariane. Në të vërtetë, në shumë prej këtyre rasteve,
pabarazia është ndjeshëm më e lartë se në shumicën e vendeve të zhvilluara (ku pabarazia në
shumë raste është në rritje). Por pabarazia ndryshon shumë në mesin e vendeve në zhvillim,
me pabarazinë përgjithësisht më të ulët në Azi. Si pasojë, ne nuk mund ta kufizojmë
vëmendjen tonë tek mesataret; ne duhet të shikojmë brenda kombeve se si të ardhurat
shpërndahen, të dijmë kush përfiton nga zhvillimi ekonomik dhe pse.
Duke korresponduar me nivelet e tyre të ulëta mesatare të të ardhurave, një shumicë e madhe
e njerzve që jetojnë në varfëri të skajshme jetojnë në vendet në zhvillim të Afrikës sub-
Sahariane dhe Azisë Jugore. Varfëria e skajshme është pjesërisht për shkak të kapitalit të ulët
njerëzor, por edhe të përjashtimit social dhe politik dhe privimet e tjera. Tashmë është bërë
përparim i madh në uljen e pjesës së popullsisë së botës në zhvillim që jeton në më pak se
1,25 $ në ditë dhe rritjen e të ardhurave të atyre që ende janë nën atë nivel, por mbetet shumë
për të bërë, siç shqyrtojmë me hollësi në Kapitullin 5.
Ekonomistët e zhvillimit përdorin konceptin e varfërisë absolute të përfaqësojnë një nivel të
caktuar minimal të të ardhurave të nevojshme për të plotësuar nevojat themelore fizike të
ushqimit, veshmbathjes, dhe strehimit për të siguruar mbijetesën e vazhdueshme. Një
problem, megjithatë, lind kur shohim se këto nivele të jetesës minimale do të ndryshojnë nga
vendi në vend dhe rajoni në rajon, duke reflektuar kërkesa fiziologjike të ndryshme, si dhe
sociale dhe ekonomike. Prandaj ekonomistët kanë qenë të prirur për të bërë vlerësime
konservative të varfërisë botërore në mënyrë që të shmangin ekzagjerimin të paqëllimshëm të
problemit.
Incidenca e varfërisë së skajshme ndryshon gjerësisht në mbarë botën në zhvillim. Banka
Botërore vlerëson se pjesa e popullsisë që jeton me më pak se 1,25 $ në ditë është 9.1% në
Azinë Lindore dhe Paqësor, 8.6% në Amerikën Latine dhe Karaibe, 1.5% në Lindjen e
Mesme dhe Afrikën e Veriut, 31.7% në Azinë Jugore, dhe 41.1% në Afrikën sub-Sahariane.
Pjesa e popullsisë së botës që jeton nën këtë nivel ka rënë inkurajueshëm në rreth 21% deri në
vitin 2006, por shenjat janë se kriza ekonomike globale e ngadalësoi reduktimin e varfërisë
dhe se në disa vende, varfëria është rritur. Por si Figura 2.7 tregon, numri i njerëzve që
jetojnë me më pak se 1,25 $ në ditë ka rënë nga rreth 1.9 miliardë në vitin 1981 në rreth 1.4
miliard në vitin 2005; kjo pavarësisht një rritjeje prej më shumë se 40% të popullsisë së
botës.
Varfëria ekstreme paraqet mjerim të madh njerëzor, dhe kështu korrigjimi i tij është një
prioritet i lartë i zhvillimit ndërkombëtar. Ekonomistët e zhvillimit gjithashtu janë
50
përqendruar gjithnjë e më shumë në mënyrat në të cilat varfëria dhe pabarazia mund të çojnë
në ngadalsimin e rritjes. Kjo është, jo vetëm që varfëria dhe pabarazia rezultatojnë nga rritja e
shtrembëruar, por ato gjithashtu mund ta shkaktojë atë. Kjo marrëdhënie, së bashku me
matjet e pabarazisë dhe të varfërisë dhe strategjitë për të adresuar këto probleme, është
shqyrtuar në thellësi në Kapitullin 5; për shkak të rëndësisë së tyre qendrore në zhvillimin,
strategjitë e reduktimit të varfërisë janë ekzaminuar gjatë gjithë tekstit.
NORMAT MË TË LARTA TË RRITJES SË POPULLSISË
Popullsia botërore ka pasur një rritje të shpejtë që nga fillimi i epokës industriale, nga vetëm
nën 1 miliard në vitin 1800 në 1.65 miliardë në vitin 1900 dhe në mbi 6 miliardë në 2000.
Kombet e Bashkuara vlerësojnë se "dita e 7 miliardëve" do të ndodhë në fund të vitit 2011
ose në fillim të vitit 2012. Rritja e shpejtë e popullsisë filloi në Evropë dhe vende të tjera të
zhvilluara tani. Por në dekadat e fundit, rritja e popullsisë ka qenë e përqendruar në botën në
zhvillim. Krahasuar me vendet e zhvilluara, të cilat shpesh kanë norma të lindjes pranë ose
edhe më poshtë niveleve të zëvendësimit (rritjes së popullsisë zero), vendet në zhvillim me
të ardhura të ulëta kanë norma shumë të larta të lindjeve. Më shumë se pesë të gjashtat të të
gjithë njerëzve në botë tani jetojnë në vendet në zhvillim.
Por dinamika e popullsisë varion gjerësisht në mesin e vendeve në zhvillim. Popullatat e disa
vendeve në zhvillim, veçanërisht në Afrikë, vazhdojnë të rriten me shpejtësi. Nga viti 1990
deri në vitin 2008, popullsia në vendet me të ardhura të ulëta është rritur me 2.2% në vit, në
krahasim me 1.3% në vendet me të ardhura mesatare (në vendet me të ardhura të larta është
rritur me 0.7% në vit, duke pasqyruar lindjet dhe emigracionin).Vendet në zhvillim me të
ardhura mesatare tregojnë variancë më të madhe, ku disa kanë arritur norma të ulëta të
lindjeve afër me ato që mbizotërojnë në vendet e pasura. Siç shihet në tabelën 2.3, shkalla e
lindjeve është rreth tre herë më e lartë në vendet me të ardhura të ulëta se në vendet me të
ardhura të larta. Në Afrikën sub-Sahariane, norma vjetore e lindjeve është 39 për 1,000, katër
herë sa norma në vendet me të ardhura të larta. Normat e ndërmjetme por ende relativisht të
larta të lindjes gjenden në Azinë e Jugut (24), Lindjen e Mesme dhe Afrikën e Veriut (24),
dhe Amerikën Latine dhe Karaibe (19). Azia Lindore dhe Paqësori kanë një normë të
moderuar të lindjes së 14 për 1000, pjesërisht si rezultat i politikave të kontrollit të lindjes në
Kinë. Gama shumë e gjerë të normave të papërpunuar të lindjeve në mbarë botën është
ilustruar në Tabelën 2.9. Që nga viti 2010, norma mesatare e rritjes së popullsisë ishte rreth
1.4% në vendet në zhvillim. Një implikimin i madh i normave të larta të lindjeve është se
forca aktive e punës duhet të mbështesë në mënyrë proporcionale pothuajse dy herë më
shumë fëmijë se ajo në vendet e pasura.
51
Nga ana tjetër, përqindja e njerëzve mbi moshën 65 vjeç është shumë më e madhe në vendet
e zhvilluara. Të dy të moshuarit dhe fëmijët janë shpesh të referuar si një barrë ekonomike e
varësisë në kuptimin që ata duhet të mbështeten financiarisht nga forca punëtore e vendit
(zakonisht përkufizohet si qytetarë të moshave 15 dhe 64 vjeç). Në vendet me të ardhura të
ulëta, ka 66 fëmijë nën 15 vjec për çdo 100 të rritur në moshë pune (15-65), ndërsa në vendet
me të ardhura mesatare, ka 41 dhe në vendet me të ardhura të larta vetëm 26. Në të kundërt,
vendet me të ardhura të ulëta kanë vetëm 6 persona mbi 65 vjec për 100 të rritur në moshë
52
pune, në krahasim me 10 në vendet me të ardhura mesatare dhe 23 në vendet me të ardhura të
larta. Kështu raporti i përgjithshëm i varësisë është 72 për 100 në vendet me të ardhura të
ulëta dhe 49 për 100 në vendet me të ardhura të larta. Por në vendet e pasura, qytetarët e
moshuar janë të mbështetur nga kursimet e tyre të jetës dhe nga pensionet publike dhe
private. Në të kundërt, në vendet në zhvillim, mbështetja publike për fëmijët është shumë e
kufizuar. Pra, varësia ka një ndikim të zmadhuar më tej në vendet në zhvillim.
Ne mund të konkludojmë, pra, që jo vetëm që vendet në zhvillim karakterizohen nga norma
të larta të rritjes së popullsisë, por ato duhet të luftojnë me barrën më të madhe të varësisë se
vendet e pasura, edhe pse me një dallim në mes të vendeve në zhvillim me të ardhura të ulëta
dhe të mesme. Rrethanat dhe kushtet në të cilat rritja e popullsisë bëhet një pengesë për
zhvillimin ekonomik është një çështje kritike dhe është shqyrtuar në Kapitullin 6.
NDASI MË TË MËDHA SHOQËRORE
Vendet me të ardhura të ulëta shpesh kanë ndarje në format etnike, gjuhësore, dhe forma të
tjera sociale, të njohur ndonjëherë si ndasi. Kjo është e lidhur shpesh me konfliktet civile dhe
konfliktet e dhunshme, të cilat mund të çojnë shoqërinë në zhvillim të devijojnë energjitë e
konsiderueshme për të punuar për strehim politik dhe konsolidim kombëtar. Kjo është një
nga sërë sfidash të qeverisjes që vendet në zhvillim përballen. Ka disa prova se shumë nga
faktorët që lidhen me performancën e dobët të rritjes ekonomike në Afrikën sub-Sahariane, të
tilla si shkollimi i ulët, paqëndrueshmëria politike, sistemet e pazhvilluara financiare dhe
infrastruktura e pamjaftueshme, mund të shpjegohen statistikisht nga fragmentimi i lartë
etnike.Sa më i madh diversiteti etnik, gjuhësor, dhe fetar i një vendi, më shumë ka të ngjarë
se do të ketë mosmarrëveshje të brendshme dhe paqëndrueshmëri politike. Disa nga përvojat
e zhvillimit më të suksesshme, Korea e Jugut, Tajvani, Singapori, dhe Hong Kong, kanë
ndodhur në shoqëritë kulturalisht homogjene.
Por sot, më shumë se 40% e popujve të botës kanë më shumë se pesë popullsi të
konsiderueshme etnike. Në shumicën e rasteve, një ose më shumë prej këtyre grupeve
përballen me probleme serioze të diskriminimit, përjashtimit social, apo disavantazhet e tjera
sistematike. Mbi gjysma e vendeve në zhvillim të botës kanë përjetuar një formë të konfliktit
ndëretnik. Konfliktet etnike dhe fetare që çojnë në vdekje të përhapur dhe shkatërrimit kanë
ndodhur në vende të ndryshme si Afganistan, Ruandë, Mozambik, Guatemala, Meksika, Sri
Lanka, Iraku, India, Kirgistani, Azerbajxhani, Somali, Etiopi, Liberia, Sierra Leone, Angola,
Mianmar, Sudan, në ish-Jugosllavi, Indonezia dhe Republika Demokratike e Kongos.
Konflikti mund të crregulloje progresin relativisht pozitiv të zhvillimit, si në Bregun e
Fildishtë që nga viti 2002 (shih kapitullin 14 dhe rastin studimor për kapitullin 5). Megjithatë,
egziston një trend inkurajues që nga fundi i viteve 1990 drejt zgjidhjes më të suksesshme të
konflikteve dhe më pak konflikte të reja. Në qoftë se zhvillimi ka të bëjë me përmirësimin e
jetës së njeriut dhe duke ofruar një gamë më të madhe të zgjedhjeve për të gjithë popujt,
racat, etnicitetet, kastat, ose diskriminimi fetar është i dëmshëm. Për shembull, në të gjithë
Amerikën Latine, popullsitë indigjene kanë mbetur dukshëm prapa grupeve të tjera në
pothuajse çdo masë të progresit ekonomik dhe social. Ndërsa në Bolivi, Brazil, Peru,
Meksikë, Guatemala, apo Venezuela, grupet indigjene kanë përfituar shumë pak nga rritja e
përgjithshme ekonomike. Për të dhënë vetëm një ilustrim, tre të katërtat e popullsisë vendase
53
të Guatemalës është e varfër, krahasuar me rreth 50% të pjesës tjetër të popullsisë. Duke qenë
indigjen ka më shumë gjasa që një individ do të jetë më pak i arsimuar, me shëndet më të
varfër, dhe në një shtresë më të ulët socio-ekonomik se sa qytetarët e tjerë. Kjo është
veçanërisht e vërtetë për gratë indigjene. Për më tepër, pasardhësit e skllevërve afrikanë të
sjellë me forcë në hemisferën perëndimore vazhdojnë të vuajnë diskriminimin në vende të
tilla si Brazili.Diversiteti etnik dhe fetar nuk duhet domosdoshmërisht të çoj në pabarazi,
trazira, ose paqëndrueshmëri, dhe nuk mund të bëhen deklarata të pakualifikuara për
ndikimin e saj. Ka pasur raste të shumta të integrimit të suksesshëm ekonomik dhe social të
pakicës apo popullsive indigjene etnike në vende të ndryshme si Malajzia dhe Mauritius. Dhe
në Shtetet e Bashkuara, diversiteti është përmendur shpesh si një burim i krijimtarisë dhe
inovacionit. Qështja e përbërjes etnike dhe fetare të një kombi në zhvillim dhe nëse është
diversiteti ai që çon në konflikt apo bashkëpunim mund të jenë përcaktues të rëndësishëm të
suksesit apo dështimit të përpjekjeve për zhvillim.
POPULLSI MË E MADHE RURALE POR MIGRIM I SHPEJTË RURAL-URBAN
Një nga shenjat dalluese të zhvillimit ekonomik është kalimi nga bujqësia te prodhimi dhe
shërbimet. Në vendet në zhvillim, një pjesë shumë më e madhe e popullsisë jeton në zonat
rurale, siç shihet në tabelën 2.10. Edhe pse janë modernizuar shumë rajone, zonat rurale janë
më të varfra dhe kanë tendencë që të vuajnë nga mungesa e tregjeve, informacionit të
kufizuar, dhe stratifikimit social. Një ndryshim masiv i popullsisë është gjithashtu në proces
pasi qindra miliona njerëz po lëvizin nga zonat rurale në ato urbane, duke nxitur urbanizim të
shpejtë, me problemet e veta shoqëruese.
Bota në tërësi sapo ka kaluar pragun e 50%: Për herë të parë në histori, më shumë njerëz
jetojnë në qytete sesa në zonat rurale. Por, Afrika sub-Sahariane dhe shumica e Azisë mbetet
kryesisht rurale. Çështjet e Migracionit dhe bujqësisë janë ekzaminuar në Kapitujt 7 dhe 9.
54
NIVELE MË TË ULËTA TË INDUSTRIALIZIMIT DHE EKSPORTEVE TË
PRODHUARA
Një nga terminologjitë më të përdorura gjerësisht për grupin e vendeve origjinale të shtatëve
(G7) dhe ekonomitë e tjera të avancuara të tilla si vendet e vogla evropiane dhe Australia
është "vendet industriale." Industrializimi është i lidhur me produktivitet dhe të ardhura të
larta dhe ka qenë një shenjë dalluese e modernizimit dhe fuqisë ekonomike kombëtare. Nuk
është rastësi që shumica e qeverive në vendet në zhvillim e kanë bërë Industrializimin një
prioritet të lartë kombëtar, me një numër të tregimeve të suksesshme në Azi.
Tabela 2.11 tregon strukturën e punësimit të burrave dhe grave dhe vlerës së shtuar në
sektorin e bujqësisë, industrial, dhe të shërbimit. Në vendet e zhvilluara, bujqësia përfaqëson
një pjesë shumë të vogël të punësimit dhe produktivitetit, rreth 1% në Shtetet e Bashkuara
dhe Mbretërinë e Bashkuar, edhe pse produktiviteti nuk është disproporcionalisht i ulët. Dhe
pjesa e punësimit në industri në këto dy vende, për shembull, është në fakt më i vogël tani se
në disa vende në zhvillim, veçanërisht në mesin e grave, pasi vendet e zhvilluara kanë kaluar
në sektorin e shërbimeve. Një "model i zhvillimit" shpesh i sugjeruar por diskutabil, është se
pjesa e punësimit në industri fillon të bjerë ngadalë (dhe sektori i shërbimeve vazhdon të
zgjerohet), pasi të arrihet statusi i vendit të zhvilluar (shih Kapitullin 3). Ka variacion të gjerë
në aktivitetin në sektore mbarë botës në zhvillim. Megjithatë, në shumicën e vendeve
afrikane dhe aziatike, bujqësia ende ofron një pjesë të konsiderueshme të punësimit, në disa
raste edhe shumicën. Në Amerikën Latine, pjesa e punësimit bujqësor është më e vogël, por
ende e konsiderueshme.Së bashku me industrializim të ulët, vendet në zhvillim kanë qenë të
prirur të kenë një varësi të lartë mbi eksportet kryesore. Shumica e vendeve në zhvillim janë
larguar nga eksportet bujqësore dhe minerale deri në një farë mase.
55
Vendet me të ardhura mesatare janë duke zënë hapin me botën e zhvilluar në pjesën e
mallrave të prodhuara në eksportet e tyre, edhe në qoftë se këto mallra janë zakonisht më pak
të avancuara në përmbajtjen e tyre të aftësive dhe teknologjisë. Megjithatë, vendet me të
ardhura të ulëta, veçanërisht atyre në Afrikë, mbeten shumë të varura nga një numër
relativisht i vogël i eksporteve bujqësore dhe minerale. Afrika do të duhet të vazhdojë
përpjekjet e saj për të diversifikuar eksportet e saj. Ne e shqyrtojmë këtë në Kapitullin 12.
GJEOGRAFIA E PAFAVORSHME
Shumë analistë thonë se gjeografia duhet të luajë një rol në problemet e bujqësisë, shëndetit
publik, dhe moszhvillimit krahasues në përgjithësi. Ekonomitë pa dalje në det, e zakonshme
në Afrikë, shpesh kanë të ardhura më të ulëta se ekonomitë bregdetare. Siç mund të vërehet
në hartë në kopertinën e brendshme, vendet në zhvillim janë kryesisht tropikale ose
subtropikale, dhe kjo do të thotë se ata vuajnë më shumë nga dëmtuesit tropikale dhe
parazitëve, sëmundjeve endemike të tilla si malarja, kufizimeve të burimeve të ujit, dhe
ekstreme të të nxehtit. Një shqetësim i madh duke shkuar përpara është se ngrohja globale
është parashikuar të ketë ndikimin e saj më të madh negativ në Afrikë dhe Azinë Jugore (shih
Kapitullin 10).
Rasti ekstrem i gjeografisë së favorshme të burimeve fizike është shteteti i pasura me naftë i
Gjirit Persik. Në ekstremin tjetër janë vende si Çadi, Jemen, Haiti, dhe Bangladeshi, ku
dhurimet e lëndëve të para dhe mineraleve dhe madje edhe toka pjellore janë relativisht
minimale. Megjithatë, rasti i Republikës Demokratike të Kongos tregon gjallërisht, pasuria
minerale e lartë nuk është garanci e suksesit të zhvillimit. Konflikti mbi fitimet nga këto
industri shpesh ka çuar në një fokus në shpërndarjen e pasurisë sesa krijimin e saj dhe për
grindje sociale, qeverisje jodemokratike, pabarazi të lartë, dhe konflikt madje edhe të
armatosur, në atë që quhet "mallkimi i burimeve natyrore."Në mënyrë të qartë, gjeografia nuk
është fat; Singapori që ka të ardhura të larta shtrihet pothuajse direkt në ekuator, dhe pjesë të
Indisë jugore kanë shfaqur dinamikë të madhe ekonomike në vitet e fundit. Megjithatë, prania
e karakteristikave të përbashkëta dhe shpesh negative gjeografike në krahasim me vendet e
zonën e butë do të thotë se është e dobishme të studiojmë vendet në zhvillim tropikale dhe
subtropikale së bashku për disa qëllime. Përpjekje të dyfishuara tani janë në rrugë për të
zgjeruar përfitimet e revolucionit të gjelbër dhe kontrollit të sëmundjeve tropikale në Afrikën
sub-Sahariane. Në seksionin 2.7 të këtij kapitulli, ne shtojmë perspektiva të mëtejshme në
rolet e mundshme indirekte të gjeografisë në zhvillimin krahasues.
TREGJET E PAZHVILLUARA
Tregjet e papërsosura dhe informacioni i paplotë janë shumë më të përhapura në vendet në
zhvillim, me rezultat që tregjet e brendshme, sidomos, por jo vetëm tregjet financiare, janë
treguar më shumë efikase, siç shqyrtuar në kapitujt 4, 11, dhe 15. Në shumë vende në
zhvillim, themelet institucionale dhe ligjore për tregjet janë jashtëzakonisht të dobët.
Disa aspekte të prapambetjes së tregut janë se shpesh u mungon (1) një sistem ligjor që
zbaton kontratat dhe vërteton të drejtat e pronësisë; (2) një monedhë e qëndrueshme dhe të
besueshme; (3) një infrastrukturë e rrugëve dhe shërbimeve që rezulton në kosto të ulët të
transportit dhe komunikimit në mënyrë për të lehtësuar tregtinë ndërrajonale; (4) një sistem i
zhvilluar mirë dhe efikas i bankave dhe sigurimeve, me qasje të gjerë dhe me tregje formale
56
të kreditit që përzgjedh projekte dhe të jep kredi mbi bazën e përfitimit relativ ekonomike dhe
duke zbatuar rregullat e shlyerjes; (5) informata të konsiderueshme të tregut për
konsumatorët dhe prodhuesit për çmimet, sasitë dhe cilësitë e produkteve dhe burimeve, si
dhe vlerën kreditore të huamarrësve të mundshëm; dhe (6) norma shoqërore që lehtësojnë
marrëdhëniet e suksesshme të biznesit afat-gjatë.Këto gjashtë faktorë, së bashku me
ekzistencën e ekonomive të shkallës në sektorët kryesorë të ekonomisë, zvoglojnë tregjet për
shumë produkte për shkak të kërkesës së kufizuar dhe pranisë së disa shitësve, eksternalitetet
e përhapura (shpenzime apo perfitimeve qe rrjedhin për kompanitë ose individët jo duke
prodhuar apo konsumuar) në prodhimin dhe konsumin, dhe burimet e dobëta të rregulluara të
pronës së përbashkët (p.sh., peshkimi, kullotave, gropat me ujë) do të thotë se tregjet janë
shpesh shumë të papërsosur. Për më tepër, informacioni është i kufizuar dhe i kushtueshëm
për ta marrë, duke shkaktuar shpesh që mallrat, financat, dhe burimet të shpërndahen gabim.
Dhe ne kemi arritur të kuptojmë se eksternalitetet e vogla mund të ndërveprojnë në mënyra
që të shtojnë shtrembërime shumë të mëdha në një ekonomi dhe paraqesin mundësinë reale të
një kurthi të nënzhvillimit (shih kapitullin 4). Shkalla në të cilën këto tregje të papërsosura
dhe sistemet e informacionit jo të plota justifikojnë një rol më aktiv për qeverinë (i cili është
gjithashtu subjekt i problemeve të ngjashme të informatave jo të plota dhe të papërsosur)
është një çështje që do të merremi në kapitujt vijues. Por ekzistenca e tyre mbetet një
karakteristikë e përbashkët e shumë kombeve në zhvillim dhe një faktor i rëndësishëm që
kontribuon në gjendjen e tyre të prapambetjes.
IMPAKTET E VAZHDUESHME KOLONIALE DHE MARRËDHËNIET E
PABARABARTA NDËRKOMBËTARE
Trashëgimia Koloniale – Shumica e vendeve në zhvillim dikur ishin koloni të Evropës ose
të dominuar nga fuqitë e huaja evropiane apo të tjera, dhe institucionet e krijuara gjatë
periudhës koloniale shpesh kanë pasur efektet e dëmshme në zhvillimin që në shumë raste
kanë mbijetuar deri në ditët e sotme. Pavarësisht ndryshimeve të rëndësishme që pasuan,
institucionet e epokës koloniale shpesh favorizuan nxjerrësit e pasurisë në vend se krijuesit e
pasurisë, duke dëmtuar zhvillimin atëherë dhe tani. Të dyja brenda dhe jashtë vendit, vendet
në zhvillim kanë pasur mungesë të institucioneve dhe organizatave formale të llojit nga të
cilat kanë përfituar bota e zhvilluar: Brenda vendit, mesatarisht, të drejtat pronësore kanë
qenë më pak të sigurta, kufizimet mbi elitën kanë qenë të dobëta, dhe një segment i vogël i
shoqërisë ka qenë në gjendje për të fituar qasje dhe të përfitojnë nga mundësitë ekonomike.
Problemet me qeverisjen dhe administratën publike (shih Kapitullin 11), si tregjet me
performancë të dobët, shpesh rrjedhin nga institucione të dobëta.
Dekolonizimi ishte një nga ngjarjet më të rëndësishme historike dhe gjeopolitike të epokës
post-Luftës së Dytë Botërore. Më shumë se 80 ish-koloni evropiane janë bashkuar me
Kombet e Bashkuara. Por, disa dekada pas pavarësisë, efektet e epokës koloniale janë të
pranishme për shumë vende në zhvillim, veçanërisht ato më pak të zhvilluara.
Historia koloniale ka rëndësi jo vetëm apo edhe kryesisht për shkak të burimeve të vjedhura,
por edhe për shkak se fuqitë koloniale përcaktuan nëse institucionet ligjore dhe të tjera në
kolonitë e tyre do të inkurajojnë investimet nga (dhe në) popullatën e gjerë ose në vend të
kësaj do të lehtësonte shfrytëzimin e njerëzve dhe burimeve të tjera për përfitimin i elitës
kolonizuese dhe për të krijuar ose përforcuar pabarazitë ekstreme. Institucionet që lehtësojnë
57
zhvillimin apo pengojnë zhvillimin kanë tendencë që të funksionojnë gjatë. Për shembull,
kur tokat koloniale të pushtuara ishin të pasura, ka pasur më shumë për të vjedhur. Në këto
raste, fuqitë koloniale favorizuan institucionet nxjerrëse (ose "kleptokratike") në kurriz të
atyre që inkurajojnë përpjekje produktive. Kur kolonizuesit erdhën në numër të madh për të
jetuar përgjithmonë, të ardhurat në fund të fundit ishin relativisht të larta, por popullsitë
indigjene u asgjësuan kryesisht nga sëmundje apo konflikte, dhe pasardhësit e atyre që
mbijetuan ishin të shfrytëzuar dhe bllokuar nga avancimi.
Një gjë që ka rëndësi të madhe, kolonizimi evropian shpesh krijoi apo përforcoi shkallë të
ndryshme të pabarazisë, shpesh në korrelacion me përkatësinë etnike, të cilat kanë provuar që
janë shumë të qëndrueshëm gjatë shekujve. Në disa aspekte, elitat postkoloniale në shumë
vende në zhvillim në masë të madhe morën përsipër rolin shfrytëzues të luajtur më parë nga
fuqitë koloniale. Pabarazia e lartë ndonjëherë u shfaq si rezultat i skllavërisë në rajonet ku
avantazh krahasues në kulturat si kallami i sheqerit mund të prodhoheshin me fitim në
plantacione të skllevërve. Kjo gjithashtu u shfaq ku një popullsi e madhe indogjene mund të
detyrohej të punonte. Kjo histori ka pasur pasoja afatgjata, veçanërisht në Amerikën
Latine.Ku pabarazia ishte ekstrem, rezultati ka qenë lëvizje më e vogël drejt institucioneve
demokratike, më pak investime në mallra publike, dhe më pak investim i përhapur në
kapitalin njerëzor (arsim, aftësitë, dhe shëndet). Këto janë ndër mënyrat në të cilat pabarazia
ekstreme është e dëmshme për zhvillimin dhe kështu është edhe një përcaktues i rëndësishëm
afatgjatë të zhvillimit krahasues. Ne do të kthehemi në këto tema më vonë në këtë kapitull.
Fuqitë koloniale europiane gjithashtu kishin një ndikim dramatik dhe afatgjatë për ekonomitë
dhe strukturat politike dhe institucionale të kolonive të tyre në Afrikë dhe Azi nga futja e tre
ideve të fuqishme dhe shkatërruese të traditës: pronë private, tatimet personale, dhe kërkesa
që taksat të paguhen në të holla e jo në natyrë. Këto risi u paraqitën në mënyra që lehtësoi
sundimin e elitës sesa që ofroi mundësi më të gjera. Ndikimi më i keq i kolonizimit u ndje
ndoshta në Afrikë, veçanërisht në qoftë se gjithashtu konsiderojmë tregtinë e skllevërve më
parë. Ndërsa në ish-kolonitë e tilla si India njerëzit lokalë luajtën një rol në qeverisje
koloniale, në Afrikë qeverisja është administruar nga emigrantët.
Në Amerikën Latine, një histori më e gjatë e pavarësisë politike plus një trashëgimi më e
përbashkët koloniale (spanjisht dhe portugalisht) ka bërë që, në dritën e diversitetit gjeografik
dhe demografik, vendet të posedojnë institucione relativisht të ngjashme ekonomike, sociale,
dhe kulturore dhe të ballafaqohen me probleme të ngjashme, megjithëse me vështirësitë të
veçanta për njerëzit vendas dhe pasardhësit e skllevërve. Vendet e Amerikës Latine kanë
qenë prej kohësh vende me të ardhura të mesme, por rrallë të avancuara në statusin vende me
të ardhura të larta, duke reflektuar situatën e njohur tani si "kurth i të ardhurave mesatare." Në
Azi, trashëgimitë e ndryshme koloniale dhe traditat e ndryshme kulturore të popullit kanë
kombinuar për të krijuar modele të ndryshme institucionale dhe sociale në vende të tilla si
India (Britaneze), Filipinet (Spanjolle dhe Amerikane), Vietnam (Franceze), Indonezia
(Holandeze), Korea (Japoneze), dhe Kina (jo e kolonizuar formalisht, por e dominuar nga një
shumëllojshmëri e fuqive të huaja). Në një shkallë që ndryshon shumë kombet e reja të
pavarura vazhduan të përjetojnë dominim të huaj nga ish-fuqitë koloniale dhe Shteteve të
Bashkuara, dhe në një numër të vendeve nga Bashkimi Sovjetik, veçanërisht gjatë periudhës
së Luftës së Ftohtë. Diversiteti i përvojave koloniale është një nga faktorët e rëndësishëm që
ndihmojnë të shpjegojnë spektrin e gjerë të rezultateve të zhvillimit në botën e sotme.
58
Varësia e jashtme - Rrjedhimisht, vendet në zhvillim kanë qenë gjithashtu më pak të
organizuar mirë dhe kanë pasur më pak ndikim në marrëdhëniet ndërkombëtare, me pasoja
nganjëherë negative për zhvillimin. Për shembull, marrëveshjet brenda Organizatës Botërore
të Tregtisë (OBT) dhe paraardhësit e tij në lidhje me çështje të tilla si subvencionet bujqësore
në vendet e pasura që dëmtojnë fermerët në vendet në zhvillim dhe rregulloret e njëanshme të
të drejtave të pronësisë intelektuale shpesh kanë qenë relativisht të pafavorshme për vendet
në zhvillim (shih kapitullin 12 ). Gjatë krizave të borxhit në vitet 1980 dhe 1990, interesat e
bankave ndërkombëtare shpesh mbizotëronin mbi ato të kombeve me shumë borxhe (të
diskutuara në kapitullin 13). Më në përgjithësi, vendet në zhvillim kanë pozita më të dobëta
negociuese se sa vendet e zhvilluara në marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare. Vendet në
zhvillim shpesh gjithashtu shprehin shqetësim të madh lidhur me forma e ndryshme të
varësisë kulturore, nga lajmet dhe argëtimi deri te praktikat e biznesit, stili i jetes, dhe vlerat
shoqërore. Rëndësia potenciale e këtyre shqetësimeve nuk duhet të nënvlerësohet, ose në
efektet e tyre të drejtpërdrejtë në zhvillimin në kuptimin e saj më të gjerë ose ndikimet
indirekte mbi shpejtësinë ose karakterin e zhvillimit kombëtar.
Vendet në zhvillim janë gjithashtu të varur nga bota e zhvilluar për ruajtjen e mjedisit, në të
cilën shpresat për zhvillimin e qëndrueshëm varen. Një shqetësim i madh, ngrohja globale
është parashikuar të dëmtojë zhvillimin e rajoneve në zhvillim më shumë se ato të zhvilluara;
por edhe serat e emetimit të gazit të akumuluar dhe ato aktuale ende e kanë origjinën
kryesisht në vendet me të ardhura të larta. Kështu bota në zhvillim vazhdon atë që mund të
quhet varësi e mjedisit, në të cilën ajo duhet të bazohet në botën e zhvilluar të zvoglojnë
rëndimin e problemit dhe për të arritur zgjidhje, duke përfshirë lehtësimin e problemit në
vendet e tyre dhe asistencë për vendet në zhvillim.
2.5 SI VENDET ME TË ARDHURA TË ULËTA SOT NDRYSHOJNË NGA VENDET
E ZHVILLUARA NË FAZAT E TYRE FILLESTARE
Pozita e vendeve në zhvillim sot është në shumë mënyra signifikante më e ndryshme se ajo e
vendeve të zhvilluara aktualisht kur ata hynë në epokën e tyre të rritjes ekonomike moderne.
Ne mund të identifikojmë tetë dallime të rëndësishme në kushtet fillestare që kërkojnë një
analizë të veçantë të perspektivave të rritjes dhe kërkesave të zhvillimit modern ekonomik:
1. Burimet fizike dhe njerëzore;
2. Të ardhurat për frymë dhe nivelet e GDP-së në raport me pjesën tjetër të botës;
3. Klima;
4. Madhësia, shpërndarja, dhe rritja e popullsisë;
5. Roli historik i migrimit ndërkombëtar;
6. Përfitimet e tregtisë ndërkombëtare;
7. Aftësi të kërkimeve bazike dhe zhvillimeve shkencore dhe teknologjike;
8. Efikasiteti i institucioneve vendore.
59
Ne do të diskutojnë secilin nga këto kushte, me synim formulimin e kërkesave dhe
prioriteteve për gjenerimin dhe mbajtjen e rritjes ekonomike në vendet në zhvillim.
BURIMET FIZIKE DHE NJERËZORE
Vendet bashkëkohore në zhvillim shpesh janë të pajisura më pak me burime natyrore se sa
vendet e zhvilluara aktualisht ishin në kohën kur filluan rritjen e tyre moderne. Disa vende në
zhvillim janë të bekuar me sasi të shumta të naftës, mineraleve dhe lëndëve të para për të cilat
kërkesa botërore është në rritje; shumica e vendeve më pak të zhvilluara, megjithatë,
veçanërisht në Azi, ku më shumë se gjysma e popullsisë së botës jeton, janë të pajisura dobët
me burime natyrore. Për më tepër, në disa pjesë të Afrikës, ku burimet natyrore janë më të
shumta, dhe gjeologët parashikojnë se ka shumë më tepër ende për t'u zbuluar, investime të
mëdha të kapitalit janë të nevojshme për të shfrytëzuar ato, që deri kohët e fundit ka qenë e
penguar me forcë nga konflikti i brendshëm dhe ndoshta qëndrimet perëndimore. Një valë e
re e investimeve nga Kina dhe "investitorë jotradicionale" të tjerë ka filluar të ndryshojë
pamjen, edhe pse kritikët janë duke ngritur shqetësime në lidhje me procesin.
Dallimi në të pasurit burime njerëzore të aftë është edhe më i theksuar. Aftësia e një vendi
për të shfrytëzuar burimet e saj natyrore dhe për të iniciuar dhe mbështetur rritjen ekonomike
afatgjatë varet, ndër të tjera, zgjuarsia dhe aftësitë menaxheriale dhe teknike të popullit të saj
dhe qasja e tij në treg dhe informacionin e produktit në kosto minimale. Popullsitë e vendeve
të sotme në zhvillim, me të ardhura të ulëta, shpesh janë më pak të arsimuar, më pak të
informuar, me më pak përvojë, dhe më pak të aftë se sa që homologët e tyre ishin në ditët e
para të rritjes ekonomike në Perëndim. Paul Romer argumenton se kombet e sotme në
zhvillim "janë të varfër, sepse qytetarët e tyre nuk kanë qasje në idetë që janë përdorur në
vendet industriale për të gjeneruar vlera ekonomike." Për Romer, hendeku i teknologjisë
midis vendeve të pasura dhe të varfëra mund të ndahet në dy komponentë, një hendek i
objekteve fizike, duke përfshirë fabrikat, rrugët, dhe makineritë moderne, dhe një hendek i
ideve, duke përfshirë njohuri rreth marketingut, shpërndarjes, kontrollin e inventarit,
përpunimin e transaksioneve, dhe motivimin e punëtorëve. Ky hendek i ideve, dhe çfarë
Thomas Homer-Dixon quan hendekun e zgjuarsisë (aftësia për të aplikuar ide të reja për
zgjidhjen e problemeve praktike sociale dhe teknike), ndërmjet vendeve të pasura dhe të
varfra qëndron në thelbin e ndarjeve në zhvillim. Nuk kanë egzistuar boshllëqe të tilla të
burimeve njerëzore për vendet e zhvilluara tani në prag të industrializimit të tyre.
NIVELET RELATIVE TË TË ARDHURAVE PËR FRYMË DHE GDP-SË
Njerëzit që jetojnë në vende me të ardhura të ulëta kanë, mesatarisht, një nivel më të ulët të të
ardhurave reale për frymë se sa që kishin homologët e tyre të vendeve të zhvilluara në
shekullin e nëntëmbëdhjetë. Para së gjithash, gati 40% e popullsisë së vendeve në zhvillim
është duke u përpjekur të mbijetoj në nivele minimale. Natyrisht, standardi mesatar i jetesës,
të themi, në Anglinë e fillimit të shekullit të nëntëmbëdhjetë, nuk ishte për ti pasur zili ose
për tu mburrur, por nuk kishte ekonomikisht aq efekte të mëdha negative apo pasiguri siç ka
sot, për një pjesë të madhe të njerëzve në 40 apo më shumë vende të zhvilluara, që njerëzit
tani i referohen shpesh si "fundi i miliardës." Së dyti, në fillim të epokës së tyre të rritjes
moderne, vendet e zhvilluara të sotme ishin ekonomikisht përpara pjesës tjetër të botës. Ata,
60
pra, mund të përfitojnë nga pozita e tyre relativisht e fortë financiare për të zgjeruar
boshllëqet e të ardhurave midis tyre dhe vendeve më fatkeqe në një periudhë të gjatë
divergjence të të ardhurave. Në të kundërt, vendet e sotme në zhvillim filluan procesin e tyre
të rritjes në fundin e shkallës ndërkombëtare të ardhurave për frymë.
DALLIMET KLIMATIKE
Pothuajse të gjitha vendet në zhvillim janë të vendosura në zonat klimatike tropikale ose
subtropikale. Gjithashtu është vënë re se vendet ekonomikisht më të suksesshme janë të
vendosura në zonën e butë. Edhe pse pabarazia sociale dhe faktorët institucionalë besohet
gjerësisht të jetë të një rëndësie të madhe, kjo ndarje në dy pjesë është më shumë se rastësi.
Kolonialistët duket se krijuan institucione "nxjerrëse" të padobishme , ku ata e patën të
vështirë për tu vendosur. Por gjithashtu, ekstremet e nxehtësisë dhe lagështisë në shumicën e
vendeve të varfëra kontribuojnë në përkeqësimin e cilësisë së tokës dhe zhvlerësimin e
shpejtë të shumë mallrave natyror.Gjithashtu kontribuojnë në produktivitetin e ulët të të
korrave të caktuara, rritjen e dobësuar rigjeneruese të pyjeve, si dhe shëndetin e dobët të
kafshëve. Ekstremet e të nxehtit dhe lagështisë jo vetëm që shkaktojnë siklet për punëtorët,
por gjithashtu mund të dobësojnë shëndetin e tyre, të zvogëlojnë dëshirën e tyre për t'u
angazhuar në punë fizike të fuqishme, dhe në përgjithësi të ulë nivelin e tyre të produktivitetit
dhe efikasitetit. Siç do të shohim në kapitullin 8, malaria dhe sëmundje të tjera të rënda
parazitare shpesh janë të përqendruara në zonat tropikale. Ka dëshmi se gjeografia tropikale
paraqet probleme të rëndësishme për zhvillimin ekonomik dhe se vëmendje e veçantë në
ndihmë të zhvillimit duhet të jepet për këto probleme, të tilla si një përpjekje të përbashkët
ndërkombëtare për të zhvilluar një vaksinë të malaries.
MADHËSIA, SHPËRNDARJA, DHE RRITJA E POPULLSISË
Në kapitullin 6, ne do të shqyrtojmë në hollësi disa nga problemet e zhvillimit dhe çështjet që
lidhen me rritjen e shpejtë të popullsisë. Në këtë pikë, është e mjaftueshme që të theksohet se
madhësia e popullsisë, dendësia, dhe rritja e përbëjnë një dallim të rëndësishëm mes vendeve
më pak të zhvilluara dhe të zhvilluara. Para dhe gjatë viteve të tyre të hershme të rritjes,
vendet perëndimore përjetuan një rritje shumë të ngadaltë në rritjen e popullsisë.
Industrializimi vazhdoi, normat e rritjes së popullsisë u rritën kryesisht si rezultat i normave
të rënies së vdekjeve, por edhe për shkak të normave të ngadalë në rritjen e lindjeve.
Megjithatë, në asnjë kohë vendet e Evropës dhe të Amerikës së Veriut nuk kanë pasur norma
të rritjes natyrale të popullsisë më të madhe se 2% në vit, dhe ata në përgjithësi kanë një
mesatare shumë më të vogël.
Nga ana tjetër, popullsia e shumë vendeve në zhvillim është rritur me ritme vjetore më të
madhe se 2.5% në dekadat e fundit, dhe disa janë ende në rritje të shpejtë edhe sot. Për më
tepër, përqendrimi i këtyre popullsive të mëdha dhe në rritje në disa zona do të thotë se
shumë vende në zhvillim kanë raporte më të mëdha person-tokë sesa që vendet evropiane
kanë pasur në vitet e hershme të rritjes. Së fundi, në aspektin e madhësisë krahasuese
absolute, me përjashtim të ish-Bashkimit Sovjetik, asnjë vend që hynë në një periudhë
afatgjate të rritjes ekonomike nuk iu afrua madhësisë së popullsisë së sotme të Indisë,
Egjiptit, Pakistanit, Indonezisë, Nigerisë, apo Brazilit. As nuk ishin normat e tyre të rritjes
natyrore të tilla si Kenia e sotme, Filipinet, Bangladeshi, Malavi, apo Guatemala. Në fakt,
61
shumë vëzhgues dyshojnë nëse Revolucioni Industrial dhe normat e larta afatgjata të rritjes së
vendeve bashkëkohore të zhvilluara mund të ishin arritur apo proceduar në mënyrë të shpejtë
dhe me kaq pak pengesa e trazira, sidomos për shumë të varfërit, nëse popullatat e tyre do të
ishin zgjeruar kështu me shpejtësi.
ROLI HISTORIK I MIGRIMIT NDERKOMBETAR
Në shekullin XIX dhe fillim të shekullit XX, një rrugëdalje për një pjesë të madhe të
popullsisë rurale ishte migrimi ndërkombëtar, i cili ishte edhe i përhapur dhe në shkallë të
gjerë. Më shumë se 60 milion njerëz migruan në Amerikë në mes të 1850 dhe 1914, një kohë
kur popullsia e botës mesatarisht ishte më pak se një e katërta e niveleve të saj aktuale. Në
vende të tilla si Itali, Gjermani, dhe Irlandë, periudhat e urisë apo presioni mbi tokën shpesh e
kombinuar me mundësi të kufizuara ekonomike në industrinë urbane nxiti punëtorët e
pakualifikuar rural drejt vendeve të punës të pakta të Amerikës së Veriut dhe Australi. Në
përshkrimin e famshëm të Brinley Thomas, "tre kontributet e papaguara të punës europiane
për ekonominë amerikane,1,187,000 irlandez dhe 919,000 gjermanë në mes të 1847 dhe
1855, 418,000 skandinavët dhe 1,045,000 gjermanët në mes të 1880 dhe 1885, dhe 1,754,000
italianët në mes të 1898 dhe 1907, kishin karakterin e evakuimit. "
Përderisa qëllimi kryesor i emigrimit ndërkombëtar deri në Luftën e Parë Botërore ishte edhe
i largët dhe i përhershëm, periudha që nga Lufta e Dytë Botërore dëshmoi një rigjallërim të
migrimit ndërkombëtar brenda Evropës, e cila është në thelb në distanca të shkurtra dhe në
një shkallë të madhe e përkohshme. Megjithatë, forcat ekonomike që kanë ndikuar në këtë
migrimi në thelb janë të njëjta; domethënë, gjatë viteve 1950 dhe sidomos vitet 1960,
punëtorët e tepërt rural nga Italia e jugut, Greqia dhe Turqia u dyndën në fushat e mungesës
së punëtorëve, më së shumti në Gjermaninë perëndimore dhe Zvicër. Trende të ngjashme
janë vërejtur pas zgjerimit të Bashkimit Evropian. Fakti që ky migrim i më vonshëm nga
rajonet me punëtorë të tepërt në Evropën jugore dhe juglindore ishte fillimisht i një natyre të
përhershme dhe të përkohshme jepi një përfitim të vlefshëm të dyfishtë për zonat relativisht
të varfëra nga të cilat këta punëtorë të pakualifikuar migruan. Qeveritë në shtëpi u
lehtësuannga kostoja e mbajtjes së njerëzve që sipas të gjitha gjasave do të mbeteshin të
papunë, dhe për shkak se një përqindje e madhe e të ardhurave të punëtorëve u dërguan në
shtëpi, këto qeveri morën një burim të vlefshëm dhe jo të parëndësishëm të këmbimit të huaj.
Në funksion të diskutimit të mësipërm, ju mund të pyesni në mënyrë të arsyeshme se pse
numri i madh i popujve të varfër në Afrikë, Azi dhe Amerikën Latine nuk ndjekin shembullin
e punëtorëve nga Evropa Juglindore dhe të kërkojnë punë të përkohshme ose të përhershme
në zonat e mungesës së punës. Historikisht, të paktën në rastin e Afrikës, puna e migrantëve
si brenda dhe ndërmjet vendeve ishte mjaft e zakonshme dhe siguroji një lehtësim për zonat e
varfra në vend. Deri kohët e fundit, përfitime të konsiderueshme u përllogaritën dhe probleme
të shumta potenciale janë shmangur nga fakti se mijëra punëtorë të pakualifikuar në Burkina
Faso ishin në gjendje për të gjetur punë të përkohshme në vendet fqinje si Bregu i Fildishtë. E
njëjta gjë është e vërtetë për Egjiptasit, Pakistanezët, dhe Indianët në Kuvajt dhe në Arabinë
Saudite; Tunizianët, Marokenët dhe Algjerianët në Evropën Jugore; Kolumbianët në
Venezuelë; dhe Haitianët në Republikën Domenikane. Fakti mbetet, megjithatë, se ka shumë
pak hapësirë për uljen e presioneve të popullsive në rritje në vendet në zhvillim sot përmes
emigrimit masiv ndërkombëtar. Arsyet për këtë nuk kanë të bëjnë aq shumë me mungesën e
62
njohurive lokale rreth mundësive në vendet e tjera, si për efektet e kombinuara të distancës
dhe, më e rëndësishmja, vetë natyra e kufizuar e ligjeve të emigracionit në vendet e zhvilluara
bashkëkohore.
Pavarësisht nga këto kufizime, mbi 50 milionë njerëz nga vendet në zhvillim kanë arritur të
emigrojnë në botën e zhvilluar që nga viti 1960. Ritmi i migrimit nga vendet në zhvillim në
vendet e zhvilluara, veçanërisht në Shtetet e Bashkuara, Kanada dhe Australi, ka arritur që
nga mesi i viteve 1980 deri në mes të 2 dhe 3 milionë njerëz në vit. Dhe numri i emigrantëve
pa dokumente ose të paligjshëm është rritur në mënyrë dramatike që nga viti 1980. Disa
njerëz në vendet e industrializuara pranuese mendojnë se këta emigrantë janë duke marrë
punët nga qytetarët e varfër, e të pakualifikuar. Për më tepër, emigrantët e paligjshëm dhe
familjet e tyre besohet shpesh që marrin avantazh të padrejtë në shëndetin, arsimin dhe
shërbimet sociale të lira lokale, duke shkaktuar presion në rritje në taksat lokale për të
mbështetur këto shërbime.Si rezultat i kësaj, debatet e mëdha janë tani në proces në Shtetet e
Bashkuara dhe Evropë lidhur me trajtimin e emigrantëve të paligjshëm. Shumë qytetarë
dëshirojnë kufizime të ashpra mbi numrin e emigrantëve që janë të lejuar të hyjnë ose
qëndrojnë në vendet e zhvilluara. Të tjerë bëjnë thirrje për legjislacionin për tu penguar
punëtorëve të paligjshëm dhe familjet e tyre nga përfitimet bujare që shtetet dhe lokalitetet
ofrojnë për qytetarët e tyre. Humbja e reformës së kufizimit të imigracionit në Shtetet e
Bashkuara në vitin 2007 përforcoi shqetësimin se valvula e sigurisë e migrimit ndërkombëtar
nuk do të jetë aq e hapur sa ka qenë historikisht për numër të madh të punëtorëve të
pakualifikuar bashkëkohor nga bota në zhvillim. Ligji anti-emigracionit u miratua në Arizona
në vitin 2010 dhe përforcoi efektin e parandalimit të kufirit Meksikë-SHBA dhe udhëhoqi
edhe shumë emigrantë ligjore të ndihen të pambrojtur. Në Evropë, partitë anti-emigrantëve
kanë shënuar fitore të mëdha, si në Holandë dhe Suedi në vitin 2010.
Ironia e migrimit ndërkombëtar sot, megjithatë, nuk është vetëm se kjo rrugëdalje
tradicionale për njerëzit e tepërt efektivisht është mbyllur, por se shumë prej njerëzve të cilët
migrojnë nga vendet e varfëra në vendet e pasura janë ato njerëz të cilët vendet në zhvillim
më së paku mund të përballojnë për ti humbur: me arsim të lartë dhe të aftë. Pasi pjesa më e
madhe e këtyre emigrantëve lëvizin në mënyrë të përhershme, kjo ikje e trurit e çoroditur jo
vetëm që përfaqëson një humbje e burimeve të vlefshme njerëzore, por gjithashtu mund të
provojë të jetë një pengesë serioze për zhvillimin e ardhshëm ekonomik të vendeve në
zhvillim. Për shembull, në mes të 1960 dhe 1990, më shumë se një milion punëtorë
profesional dhe teknik të nivelit të lartë nga vendet në zhvillim emigruan në Shtetet e
Bashkuara, Kanada, dhe Mbretërinë e Bashkuar. Nga fundi i viteve 1980, Afrika kishte
humbur gati një të tretën e punëtorëve të kualifikuar, me deri në 60.000 menaxher të nivelit të
mesëm dhe të nivelit të lartë emigruan në Evropë dhe Amerikën e Veriut në mes të 1985 dhe
1990. Sudani, për shembull, ka humbur 17% të mjekëve dhe dentistë të tij, 20% e mësuesve
universitare, 30% e inxhinierëve, dhe 45% e anketuesve. Filipinet kanë humbur 12% të
punëtorëve profesional në Shtetet e Bashkuara, dhe 60% e mjekëve Ganezë shkuan të
ushtronin profesionin jashtë vendit. Në fillim të viteve 2000, India ka qenë e shqetësuar se ajo
nuk do të jetë në gjendje të përmbush kërkesat për punonjësit e teknologjisë së informacionit
për sipërmarrjet në rritje të teknologjisë së lartë, nëse emigrimi në Shtetet e Bashkuara,
Kanada, dhe Mbretërinë e Bashkuar vazhdon me ritmin e tanishëm. Globalisht, dërgesat nga
emigrantët e paligjshëm dhe të ligjshëm kanë arritur 100 milion $ në vit në këtë shekull dhe
63
iu afruan 200 $ miliardë në vitin 2006. Migrimi, kur lejohet, redukton varfërinë për
emigrantët dhe familjet e tyre, dhe shumicën e përfitimeve të uljes së varfërisë përmes
migrimit për ata që mbesin në vendin e tyre i marrin përmes remittances.This është një burim
shumë i rëndësishëm (shih kapitullin 14).
Në mënyrë paradoksale, një përfitim i mundshëm është se thjesht mundësia e emigrimit
mund të inkurajoj më shumë punëtorë të aftë për të poseduar aftësinë e teknologjisë së
informacionit ose aftësi të tjera dhe pastaj janë përfundimisht në gjendje të largohen, duke
çuar në një rritje neto në aftësitë e fuqisë punëtore. Të paktën në teori, rezultati mund të jetë
në fakt një "brain gain". Pika themelore mbetet, megjithatë, se mundësia e migrimit
ndërkombëtar të punëtorëve të pakualifikuar në një shkallë proporcionale me atë të shekullit
nëntëmbëdhjetë dhe fillim të shekullit XX nuk ekziston për të siguruar një valvul ekuivalente
të sigurisë për popullsitë bashkëkohore të Afrikës, Azisë, dhe Amerika Latine.
STIMULI I RRITJES SË TREGTISË NDËRKOMBËTARE
Tregtia e lirë ndërkombëtare është quajtur "motor i rritjes", që solli zhvillimin e kombeve të
përparuara ekonomikisht të sotme gjatë shekujve nëntëmbëdhjetë dhe njëzetë. Zgjerimi me
shpejtësi i tregjeve të eksportit jepi një stimul shtesë për kërkesat lokale në rritje që çuan në
krijimin e industrive prodhuese në shkallë të gjerë. Së bashku me një strukturë relativisht të
qëndrueshme politike dhe institucioneve fleksibël sociale, këto rritje në të ardhurat e eksportit
u mundësoi vendeve në zhvillim në shekullin e nëntëmbëdhjetë për të marrë hua fonde në
tregun ndërkombëtar të kapitaleve me norma shumë të ulëta të interesit. Akumulimi i
kapitalit si kthim stimuloi prodhimin e mëtejshëm, bëri të mundur rritjen e importeve, dhe çoi
në një strukturë më të larmishme industriale. Në shekullin e nëntëmbëdhjetë, vendet
evropiane dhe të Amerikës së Veriut ishin në gjendje të marrin pjesë në këtë rritje dinamike
të shkëmbimit ndërkombëtar kryesisht në bazë të tregtisë së lirë, lëvizjen e lirë të kapitalit,
dhe migrimin e papenguar ndërkombëtar të punëtorëve të pakualifikuar.
Në shekullin e njëzetë, situata për shumë vende në zhvillim ishte shumë e ndryshme. Me
përjashtim të disa vendeve shumë të suksesshme të Azisë, vendet në zhvillim jo-eksportuese
të naftës (dhe madje edhe disa eksportues të naftës) u përballën me vështirësi të frikshme në
përpjekje për të gjeneruar rritje të shpejtë ekonomike në bazë të tregtisë botërore. Për dekada
me radhë pas Luftës së Parë Botërore, shumë vende në zhvillim përjetuan një pozicion të
përkeqësuar në tregti. Eksportet e tyre u zgjeruan, por zakonisht jo aq shpejt sa eksportet e
vendeve të zhvilluara. Kushtet e tyre të tregtisë (çmimi që ata marrin për eksportet e tyre në
raport me çmimin që ata duhet të paguajnë për importet) ka rënë gjatë disa dekadave.
Prandaj, vëllimi i eksportit është dashur të rritet më shpejt vetëm për të fituar të njëjtën sasi të
valutës së huaj si në vitet e mëparshme. Për më tepër, është e paqartë nëse bumi i çmimeve të
mallrave nga fillimi i shekullit njëzet e një, e nxitur nga rritja spektakolare në Kinë, mund të
mbahet.
Ku vendet në zhvillim janë të suksesshme të bëhen prodhues me kosto të ulët të produkteve
konkurruese me vendet e zhvilluara (p.sh., tekstile, veshje, këpucë, disa produkte të lehta),
këto të fundit shpesh janë drejtuar me forma të ndryshme të tarifave dhe barrierave jo-tarifore
të tregtisë, duke përfshirë kuotat e importit "vullnetare", kërkesa të tepërta sanitare,
pretendimet e pronës intelektuale, "hetimet" anti dumping, "dhe marrëveshjet e veçanta të
64
licencimit. Por në vitet e fundit një numër në rritje i vendeve në zhvillim, veçanërisht Kina
dhe të tjerët në Azinë Juglindore dhe të Mesme, kanë përfituar nga eksportet e zgjeruara të
produkteve në vendet e zhvilluara. Ne do të diskutojmë ekonominë e tregtisë ndërkombëtare
dhe të financave në kontekstin e zhvillimit në detaje në pjesën e tretë.
AFTËSITË E KËRKIMEVE BAZIKE DHE ZHVILLIMEVE SHKENCORE DHE
TEKNOLOGJIKE
Kërkimi shkencor bazik dhe të zhvillimit teknologjik kanë luajtur një rol vendimtar në
përvojën moderne të rritjes ekonomike të vendeve të zhvilluara bashkëkohore. Normat e tyre
të larta të rritjes kanë qenë të mbështetur nga bashkëveprimi në mes aplikacioneve masive të
shumë risive të reja teknologjike të bazuara në një avancim të shpejtë në stokun e njohurive
shkencore dhe shtesave të mëtejshme në atë stok të njohurive të bëra të mundur nga rritja e
tepërt e pasurisë.Edhe sot, procesi i përparimit shkencor dhe teknologjik në të gjitha fazat e
tij, nga hulumtimet themelore në zhvillimin e produkteve, është shumë i koncentruar në
vendet e pasura, pavarësisht nga dalja e Kinës dhe Indisë si destinacione për aktivitet e
korporatave shumëkombëshe për kërkim dhe zhvillim (R & D). Për më tepër, fondet
kërkimore shpenzohen në zgjidhjen e problemeve ekonomike dhe teknologjike me interes për
vendet e pasura në përputhje me prioritetet e tyre ekonomike dhe burimeve që posedojnë.
Vendet e pasura janë të interesuar kryesisht në zhvillimin e produkteve të sofistikuara, tregjet
e mëdha, dhe metodat teknologjikisht të përparuara të prodhimit duke përdorur inpute të
mëdha të kapitalit dhe nivele të larta të aftësive dhe të menaxhimit, duke ekonomizuar në
furnizimet e tyre relativisht të pakta të punës dhe të lëndëve të para. Vendet e varfra, nga ana
tjetër, janë shumë më të interesuar në produktet të thjeshta, dizajne të thjeshtë, duke kursyer
kapitalin, përdorimin e punës të bollshme, dhe prodhimin për tregjet më të vogla. Por ata nuk
kanë as burimet financiare as shkencore dhe teknologjike të të diturit se cfarë lloji të R & D
do të ishte në interesin e tyre më të mirë afatgjatë ekonomik.
Në fushën e rëndësishme të kërkimit shkencor dhe teknologjik, vendet në zhvillim me të
ardhura të ulëta, në veçanti janë në një pozitë shumë të pafavorshme vis-à-vis me vendet e
zhvilluara. Në të kundërt, kur vendet e fundit po hynin në procesin e tyre të hershëm të rritjes,
ata ishin shkencërisht dhe teknologjikisht në masë të madhe para pjesës tjetër të botës. Ata
rrjedhimisht do të mund të përqëndrohen në të qëndruarit përpara me hartimin dhe zhvillimin
e teknologjisë së re me një ritëm të diktuar nga kërkesat e tyre të rritjes ekonomike afatgjatë.
EFIKASITETI I INSTITUCIONEVE VENDORE
Një tjetër ndryshim mes shumicës së vendeve në zhvillim dhe vendeve më të zhvilluara në
kohën e fazave të hershme të zhvillimit të tyre ekonomik qëndron në efikasitetin e
institucioneve të brendshme ekonomike, politike, dhe shoqërore. Deri në kohën e
industrializimit të tyre të hershëm, shumë vende të zhvilluara, sidomos Mbretëria e Bashkuar,
Shtetet e Bashkuara dhe Kanada, kanë pasur rregulla ekonomike në vend që siguruan qasje
relativisht të gjerë të mundësive për individët me dëshira sipërmarrëse. Më parë në kapitull,
kemi vërejtur se pabarazia e lartë dhe institucionet e dobëta që lehtësonin largimin sesa
sigurimin e stimujve për produktivitet shpesh ishin themeluar nga fuqitë koloniale. Sot
nxjerrja e tillë mund të kryhet nga interesa të fuqishme lokale, si dhe ato të huaja. Por është
shumë e vështirë për të ndryshuar institucionet me shpejtësi. Siç thekson Douglass North,
65
edhe në qoftë se rregullat formale "mund të ndryshohen brenda natës, rregullat jozyrtare
zakonisht ndryshojnë vetëm ndonjëherë në mënyrë graduale." Ne do të kthehemi në çështjen
e institucioneve ekonomike më vonë në kapitull.
Vendet e zhvilluara në mënyrë tipike kanë gëzuar stabilitet relativisht të fortë politik dhe
institucione sociale më fleksibël me akses më të gjerë ndaj lëvizshmërisë. Shtetet zakonisht
janë shfaqur më organikisht gjatë një periudhe më të gjatë kohore në rajonet e zhvilluara, dhe
konsolidimi si shtete-komb në përgjithësi ka ndodhur para epokës industriale. Në të kundërt,
veçanërisht në Afrikë, kufijtë kombëtarë janë diktuar më shumë në mënyrë arbitrare nga
fuqitë koloniale. "Shteti i dështuar", dhe shtetetet në rrezik për t'u bërë kështu, është një
fenomen i periudhës postkoloniale, me rrënjët në praktikat kolonizuese dhe imperialiste.
Edhe pse shumë vende në zhvillim kanë rrënjët në civilizimevet e lashta, një pauze e gjatë
ekzistonte shpesh në mes regjimeve autonome.
2.6 A PO BËHEN TË NJEJTA STANDARDET E JETESËS TË VENDEVE TË
ZHVILLUARA DHE NË ZHVILLIM?
Në agimin e epokës industriale, standardet reale mesatare të jetesës në vendet më të pasura
kanë qenë jo më shumë se tre herë më të mëdha se ato në vendet më të varfra. Sot, raporti i
afrohet 100 me 1. Pra, siç vuri në dukje Lant Pritchett, nuk ka dyshim se vendet e zhvilluara
të sotme kanë gëzuar norma shumë më të larta të rritjes ekonomike mesatarisht mbi dy shekuj
se shtetet e sotme në zhvillim, një proces i njohur si divergjenca. Teoritë e rritjes ekonomike
janë diskutuar në kapitullin 3. Por në krahasimin e performancës së zhvillimit midis vendeve
në zhvillim dhe në mes të zhvilluara dhe vendet në zhvillim, është e përshtatshme që të
konsiderohet nëse, me përpjekje të fuqishme për zhvillim ekonomik që janë bërë në të gjithë
botën në zhvillim, standardet e jetesës në vendet në zhvillim dhe të zhvilluara kombet u janë
ekspozuar konvergjencës.
Nëse përvojat e rritjes së vendeve në zhvillim dhe të zhvilluara do të ishin të ngjashme, ka dy
arsye të rëndësishme që të pritet që vendet në zhvillim do të "zënë hapin" duke u rritur më
shpejt mesatarisht sesa vendet e zhvilluara. Arsyeja e parë është për shkak të transferimin e
teknologjisë. Vendet e sotme në zhvillim nuk duhet të "rizbulojnë rrotën"; për shembull, ata
nuk duhet të përdorin tuba vakumi para se ata mund të përdorin gjysem perçuesit. Edhe në
qoftë se licensat duhet të paguhen, është më lirë të replikohet teknologjia sesa të ndërmerret
R & D origjinale, pjesërisht për shkak se nuk duhet të paguajnë për gabimet dhe jo-
funksionimet gjatë rrugës. Kjo duhet të mundësojë vendeve në zhvillim të "shmangin" disa
nga fazat e hershme të zhvillimit teknologjik, duke shkuar menjëherë në teknikat që sjellin
produktivitet të lartë të prodhimit. Si rezultat i kësaj, ata duhet të jenë në gjendje të rriten
shumë më shpejt se vendet e zhvilluara që janë duke u rritur tani apo ishin në gjendje të rriten
në të kaluarën, kur ata duhej të shpiknin teknologjinë dhe të vazhdonin hap pas hapi nëpër
fazat historike të inovacionit . (Kjo është e njohur si një "avantazh i prapambetjes", një term i
shpikur nga historiani ekonomik Alexander Gerschenkron.). Në fakt, në qoftë se ne
kufizojmë vëmendjen tonë për rastet e zhvillimit të suksesshëm, sa më vonë një vend fillon
rritjen e tij moderne ekonomike, më të shkurtër e ka kohën e nevojshme për të dyfishuar
prodhimin për punëtor.Për shembull, Britania dyfishoi prodhimin e saj për person në 60 vitet
e para të zhvillimit të saj industrial, dhe Shtetet e Bashkuara e bënë këtë në 45 vjet. Koreja e
66
Jugut njëherë dyfishoi prodhimin për kokë banori në më pak se 12 vjet dhe Kina e ka bërë
këtë në më pak se nëntë.
Arsyeja e dytë për të pritur konvergjencën nëse kushtet janë të ngjashme është e bazuar në
akumulimi e faktorëve. Vendet e zhvilluara të sotme kanë nivele të larta të kapitalit fizik dhe
njerëzor; në një analizë të funksionit të prodhimit, kjo do të shpjegonte nivelet e tyre të larta
të prodhimit për person. Por në analizën tradicionale neoklasike, produkti margjinal i kapitalit
dhe profitabiliteti i investimeve do të jetë më i ulët në vendet e zhvilluara, ku intensiteti i
kapitalit është më i lartë, me kusht që të zbatohet ligji i kthimit të pakësuar. Kjo është,
ndikimi i kapitalit shtesë në prodhim do të pritet të jetë më i vogël në një vend të zhvilluar e
cila tashmë ka shumë kapital në raport me madhësinë e fuqisë punëtore të saj se sa në një
vend në zhvillim ku kapitali është i pakët. Si rezultat i kësaj, ne do të presim shkallë më të
lartë të investimeve në vendet në zhvillim, ose nëpërmjet burimeve të brendshme ose
nëpërmjet tërheqjes së investimeve të huaja (shih kapitullin 14). Me norma më të larta të
investimeve, kapitali do të rritet më shpejt në vendet në zhvillim deri në nivele përafërsisht të
barabarta të kapitalit dhe (gjërat e tjera janë të barabartë) prodhimi për punëtor arrihen.Duke
pasur parasysh një ose të dyja këto kushte, transferimi i teknologjisë dhe akumulimi më i
shpejtë i kapitalit, të ardhurat do të priren drejt konvergjencës në afat të gjatë si vendet në
zhvillim me rritje më të shpejtë, do të zënë hapin me vendet e zhvilluara me rritje më të
ngadalshme. Edhe në qoftë se të ardhurat përfundimisht nuk do të jenë identike, ato të paktën
do të priren të barazohen kushtëzuar me (dmth, duke pasur parasysh ndryshimet sistematike
në) variablat kryesorë të tilla si normat e rritjes së popullsisë dhe norma e kursimeve (ky
argument është formalizuar në modelin e rritjes neoklasike shqyrtuar në kapitullin 3). Duke
pasur parasysh dallimet e mëdha në kapital dhe teknologji të gjithë vendeve, në qoftë se
kushtet e rritjes janë të ngjashme, ne duhet të shohim tendenca për konvergjencë në të dhënat.
Nëse tani ka konvergjencë në ekonominë botërore varet nga dy nivele se si pyetja është
përshtatur: nëse marrim të ardhurat mesatare të vendit ose të gjithë individëve (duke pasur
parasysh botën sikur të ishte një vend); dhe nëse fokusohemi në boshllëqet relative ose
absolute.
Konvergjenca relative e vendeve – Qasja më e përdorur gjerësisht është thjesht të
shqyrtohet nëse vendet e varfra po rriten më shpejt se vendet e pasura. Për sa kohë që kjo po
ndodh, vendet e varfra do të jenë në një rrugë që përfundimisht të "arrijnë" në nivelin e të
ardhurave të vendeve të pasura. Në ndërkohë hendeku relativ në të ardhurat do të jetë
pakësuar, pasi të ardhurat e vendeve më të pasura do të bëhen një shumëfish më i vogël i të
ardhurave të vendeve të varfëra (ose shikuar nga perspektiva tjetër, të ardhurat e vendeve të
varfra do të bëhen një pjesë gjithnjë e më e madhe e të ardhurave të vendeve e pasura). Kjo
mund të shihet në një bazë të vend-nga-vendi. Edhe pse të ardhurat mesatare të Kinës ishin
vetëm 3% të asaj të Shteteve të Bashkuara në vitin 1980, ajo vlerësohet të ketë arritur në 14%
të të ardhurave të SHBA nga 2007. Por në të njëjtën periudhë, të ardhurat e RDKsë kanë rënë
nga rreth 5% të niveleve të SHBA në vetëm 1%. Por globalisht, dëshmi për konvergjencë
relative është e dobët, madje edhe për dekadat më të fundit.
Figura 2.8a ilustron gjetjet tipike të kësaj literature. Në boshtit x, të dhënat e të ardhurave
janë komplotuar nga viti fillestar, në këtë rast 1980; ndërsa në boshtin y, norma mesatare e
rritjes së vërtetë të të ardhurave për frymë është komplotuar, në këtë rast, gjatë 27 viteve të
67
mëvonshme të vitit 2007. Nëse ka pasur konvergjencë të pakushtëzuar, do të kishte një
tendencë për pikat e paraqitura për të treguar një të marrëdhënie negative, fillimisht me
vendet me të ardhura të ulëta me rritje të shpejtë. Por, siç shihet në figurën 2.8a nuk ka
tendencë të dukshme në drejtim të konvergjencës midis vendeve. Në fakt, edhe në këtë
periudhë të fundit rreth 60% e vendeve u rrit më ngadalë se Shtetet e Bashkuara. Duke
shikuar vetëm vendet në zhvillim, si në figurën 2.8b, është e qartë se divergjenca po ndodh:
vendet me të ardhura mesatare po rriten më shpejt se vendet me të ardhura të ulëta, kështu që
ka një hendek në rritje në mesin e vendeve në zhvillim. Shumë kombe, sidomos në mesin e
49 vendeve më pak të zhvilluara, mbeten në stagnim relativ. Vendet e varfra në zhvillim nuk
po e zënë hapin si një grup.
Në figurën 2.8c, rritja e vendeve të OECD me të ardhura të larta është shqyrtuar veçmas për
1950-2007. Kjo figurë paraqet konvergjencë, dhe ne duhet ta interpretojmë atë me kujdes.
Një shpjegim është se të gjitha këto vende kanë karakteristika të ngjashme, duke përfshirë një
fillim relativisht të hershëm në rritjen ekonomike moderne.
Kjo i bën vendet më në gjendje për të marrë hua teknologji nga njëri-tjetri, si dhe të tregtojnë
dhe të investojnë në ekonomitë e njëri-tjetrit. Ne mund të konkludojmë se në qoftë se vendet
në zhvillim ndjekin nga afër institucionet dhe politikat e këtyre ekonomive të OECD-së, ata
mund ti arrijnë ato. Megjithatë, siç u vë në dukje më parë, ka shumë dallime institucionale
68
dhe të tjera në mes të ekonomive me të ardhura të ulëta dhe të ardhura të larta sot, disa prej të
cilave mund të jetë shumë e vështirë për ti ndryshuar; i kemi shqyrtuar këto më tej në
seksionin tjetër. Për më tepër, një vend i varfër nuk mund të detyrojë një vend të pasur të ul
barrierat e saj tregtare.
Në çdo rast, duhet të nxjerrim konkluzione nga rezultatet me kujdes të madh për shkak të
paragjykimeve të përzgjedhjes. Kjo është, në mesin e vendeve të pasura të sotme, disa ishin
relativisht të pasur në të kaluarën dhe disa ishin relativisht të varfër; në mënyrë që të gjithë të
jenë vende të pasura sot, vendet e varfra duhej të rriten më shpejt se ato të pasura, thjesht si
një çështje e logjikës. Të kufizojmë vëmendjen vetëm për vendet e pasura në këtë mënyrë
bën gabimin statistikor të paragjykimit të përzgjedhjes. Megjithatë, prova të forta për
konvergjencë midis vendeve të OECD-së, së bashku me dështimin për të gjetur prova bindëse
për konvergjencën afatgjatë për botën në tërësi, veçanërisht divergjencë për vendet më pak të
zhvilluara, është një reflektim i ndryshimeve në kushtet e rritjes midis vendeve të zhvilluara
dhe në zhvillim tani.
Konvergjenca absolute e vendeve – Me rritjen e fundit të shpejtë në Kinë, si dhe
përshpejtimin e rritjes në Azinë Jugore, këto rajone janë aktualisht në rrugën e konvergjencës
relative të vendit. Për shembull, në periudhën 1990-2003, ndërkohë që të ardhurat u rritën
24% në vendet e OECD me të ardhura të larta, ato u rritën 56% në Azinë Jugore dhe 196% në
Kinë. Por për shkak të niveleve të ardhurave të tyre relativisht të ulëta fillestare, pavarësisht
nga rritja e lartë, fitimet e të ardhurave ishin ende më të vogla në sasi absolute se sa në
OECD, siç është ilustruar në Figurën 2.9. Kjo është, edhe kur të ardhurat mesatare të një
vendi në zhvillim janë duke u rritur, diferenca në të ardhurat ende mund të vazhdojë të
zgjerohet për disa kohë para se më në fund të fillojë të tkurret. Një proces i konvergjencës
69
absolute të vendeve është një standard i fortë sesa (dhe duket se vetëm me vonesë) një proces
i konvergjencës relative të vendit.
Konvergjenca e ponderuar relative e popullsisë së vendeve – Shkalla e lartë e rritjes në
Kinë dhe Indi është veçanërisht e rëndësishme për shkak se më shumë se një e treta e
popullsisë së botës jeton në këto dy vende. Kjo qasje e strukturon pyetjen në mënyrë që të
peshoj rëndësinë e normës së rritjes së të ardhurave për kokë banori të një vendi në mënyrë
proporcionale me madhësinë e popullsisë së tij. Një studim tipik i këtij lloji është përshkruar
në figurën 2.10a-d.
Në vend të pikave që përfaqësojnë të dhënat për secilin vend, madhësitë e flluskave janë
përdorur për të përshkruar madhësinë relative të popullatave vendeve. Për të kuptuar më
mirë se si përshpejtimi i rritjes në Kinë dhe Indi, së bashku me disa vende të tjera, kanë
ndryshuar gjendjen, të dhënat janë ndarë në katër periudha kohore. Figurat 2.10a dhe 2.10b
pasqyrojnë se ka pasur divergjencë relative për frymë prej 1950 deri 1976, por figura 2.10d
reflekton konvergjencë relative për frymë që nga viti 1989 (dhe diskutabile, por bindshëm
nga viti 1977 deri 1989 gjithashtu-shih figurën 2.10c). Edhe pse është e vërtetë se kushtet
kanë mbetur të ngecura apo janë përkeqësuar edhe në shumë në vendet më pak të zhvilluara,
për shkak të popullsisë së tyre të vogël, me qasjen e popullatës së ponderuar ky efekt i
divergjencës kompensohet nga rritja në vendet me popullsi të mëdha. Vini re se të gjitha keto
tendenca mund të jenë subjekt për të ndryshuar. Për shembull, norma e rritjes së popullsisë së
49 vendeve më pak të zhvilluara dhe vende të tjera me të ardhura të ulëta është shumë më e
70
lartë se ajo e vendeve me të ardhura të mesme dhe të larta; kështu popullsia e tyre e
ponderuar është në rritje me kalimin e kohës. Vendet afrikane mund të shohin një mbështetje
të prirjes së tyre të fundit për rritje më të shpejtë në lartësimin e prirjes së re të konvergjencës
globale; ose ata dhe rajone të tjera në zhvillim mund të shohin një ngadalësim të rritjes, dhe
ekonomia globale mund të kthehet në një periudhë divergjence. Këto tendenca do të
vëzhgohen nga afër.
Konvergjenca e botës si një vend i vetëm – Një qasje finale, dhe shumë e ndryshme, në
studimin e konvergjencës është që të mendohet bota sikur të ishte një vend i vetëm. Në
studimin e parë të tillë, Branko Milonovic vendosi së bashku grupe të të dhënave nga e gjithë
bota dhe arriti në përfundimin se pabarazia globale u rrit në mënyrë të konsiderueshme në
periudhën 1988 deri 1993. Studime të këtij lloji janë të vështira për tu kryer. Dallimi më i
rëndësishëm i konvergjencës së ponderuar të popullsisë të vendeve është se një studim i
konvergjencës të botës si një vend i vetëm mund të marrë parasysh ndryshimet në pabarazi
brenda vendeve, si dhe në mes tyre. Në veçanti, zgjerimi i hendekut midis të ardhurave në
Kinën rurale dhe urbane ka pasur një efekt të madh në gjetjen e divergjencave globale duke
përdorur këtë metodë. Por shumica e dijetarëve dhe politikëbërësve e shohin zhvillimin si një
proces që ndodh në nivel kombëtar, dhe studimet e konvergjencës së vendeve mbeten
standard.
2.7 SHKAQET AFATGJATE TË ZHVILLIMIT KRAHASUES
Çfarë shpjegon variacionet ekstreme në arritjen e zhvillimit deri më sot midis vendeve në
zhvillim dhe të zhvilluara? Dy kapitujt e ardhshëm shqyrtojnë teoritë e rritjes dhe zhvillimit
të proceseve ekonomike dhe sfidat e politikave; këtu ne paraqesim një kornizë skematike për
vlerësuar shkaqet e mëdha të zhvillimit krahasues afatgjatë që janë argumentuar në disa
literatura kërkimore të kohëve të fundit. (Kini parasysh se hulumtimet në këtë temë të
rëndësishme janë ende në një fazë relativisht të hershme, dijetarët kanë mospajtime të
ligjshme rreth përmbajtjes, dhe gjetjet e reja po raportohen vazhdimisht.)
Së pari, në afat shumë të gjatë, pak ekonomistë dyshojnë se gjeografia fizike, duke përfshirë
klimën, ka pasur një ndikim të rëndësishëm në historinë ekonomike. Gjeografia dikur ishte
vërtet ekzogjene, edhe pse aktiviteti njerëzor tani mund ta ndryshojë atë, për mirë apo për
keq. Por roli ekonomik i luajtur nga gjeografia, të tilla si klima tropikale, sot është më pak e
qartë. Disa hulumtime tregojnë se kur faktorë të tjerë, sidomos pabarazia dhe institucionet,
janë marrë parasysh, gjeografia fizike jep pak informata për të kuptuarit tonë të niveleve
aktuale të zhvillimit. Megjithatë, disa fakte janë të përziera. Për shembull, ka disa prova të
ndikimit të pavarur të malaries dhe indikatorëve tjerë se në disa rrethana, statusi i vendit pa
dalje në det mund të jetë një pengesë për rritjen ekonomike; në të vërtetë, një lidhje e
drejtpërdrejtë është argumentuar nga disa ekonomistë, kështu që ky efekt i mundshëm
pasqyrohet në shigjetën 1 që e lidh gjeografinë me të ardhurat dhe zhvillimin njerëzor në
anën e majtë të figurës 2.11.
71
Institucionet ekonomike, të cilat luajnë një rol të rëndësishëm në zhvillimin krahasues,
përcaktohen nga laureati i cmimit Nobel Douglass North si "rregullat e lojës" të jetës
ekonomike. Si e tillë, institucionet sigurojnë mbështetje të ekonomisë së tregut duke krijuar
rregullat e të drejtave të pronësisë dhe zbatimit të kontratave; përmirësimin e koordinimit;
kufizimin e sjelljes shtrënguese, mashtruese, dhe antikonkurruese -duke siguruar qasje në
mundësitë për popullatën e gjerë; duke kufizuar fuqinë e elitave; dhe menaxhimin e konfliktit
në përgjithësi. Për më tepër, institucionet përfshijnë sigurimin shoqëror (i cili gjithashtu
shërben për të legjitimuar konkurrencën e tregut) dhe sigurimin e stabilitetit makroekonomik
të parashikueshëm.
Vendet me të ardhura më të larta mund të përballojnë institucione më të mira, kështu që është
e vështirë për të identifikuar ndikimin e institucioneve mbi të ardhurat. Por kohët e fundit,
ekonomistët e zhvillimit kanë bërë kontribute influencuese drejt arritjes së këtij qëllimi
kërkimor.
Siç është theksuar më herët, shumica e vendeve në zhvillim ishin më parë koloni. Gjeografia
ndikoi në llojet e kolonive të themeluara (shigjeta 2), me një nga tiparet tani më të njohura
gjeografike - normat e vdekshmërisë të kolonuesve, ndikimi i të cilëve u shqyrtua nga Daron
Acemoglu, Simon Johnson dhe James Robinson. Në këtë argument, kur kolonët e mundshëm
u përballën me norma të larta të vdekshmërisë (ose ndoshta shpenzime të tjera të larta), ata
shpesh sunduan duke qenë larg vendit dhe shmangën të qëndruarit afatgjatë. Interesi i tyre
mund të përmblidhet si "vjedhni shpejt dhe dilni jashtë" ose "bëjini vendasit të vjedhin për
72
ju." Prandaj institucionet e pafavorshme janë themeluar, duke favorizuar nxjerrjen mbi
incentivat e prodhimit. Por, ku vdekshmëria ishte e ulët, popullata nuk ishin të dendura, dhe
shfrytëzimi i burimeve të nevojshme kërkonte përpjekje të konsiderueshme nga kolonistët,
janë themeluar institucionet që gjerësisht nxitin investimet, sidomos kufizime mbi drejtuesit
dhe mbrojtjen nga shpronësimi (ndonjëherë si rezultat i agjitacionit nga kolonët që kishin
fuqinë e pazarllëkut për të kërkuar trajtim më të mirë). Këto efekte janë pasqyruar nga
shigjeta 3. Acemoglu dhe kolegët dhanë dëshmi, qe pasi numëruan ndryshimet institucionale,
variablat gjeografike (p.sh., afërsia në ekuator) kanë pak ndikim në të ardhurat sot.
Vlerësimet e tyre statistikore tregojne për efekte të mëdha të institucioneve mbi të ardhurat
për frymë.
Ndikimi i gjeografisë në institucionet para-kolonizuara është kapur nga shigjeta 4.
Institucionet e para-kolonizuara gjithashtu patën rëndësi në masën që ata kishin ndikim në
llojin e regjimit kolonial që themelohej. Ky efekt i mundshëm është reflektuar nga shigjeta 5.
Avantazhi krahasues para-kolonizimit dhe evulimi i punës me bollëk në Amerika dhe në
raport me institucionet e themeluara janë shqyrtuar në punën pioniere të Stanley Engerman
dhe Kenneth Sokoloff. Kur klima ishte e përshtatshme për një strukturë të prodhimit së
bashku me plantacione të bujqësisë (sidomos kallamsheqeri në historinë e hershme),
skllavëria dhe lloje të tjera të shfrytëzimit në masë të punës indigjene u prezantuan. Në fusha
të tjera, kur njerëzit vendas në numër të mjaftueshëm mbijetuan kontaktin dhe pasuria
minerare ishte në dispozicion, grante të mëdha për marrjen e tokës që përfshiheshin
pretendime ndaj punës u krijuan (nga Spanja). Ndonëse rezultojnë nga avantazhe të ndryshme
krahasuese (kallamsheqeri dhe minerale), pabarazia ekonomike dhe politike ishte dhe mbeti e
lartë në të gjitha këto ekonomi (edhe në mesin e të lirëve), e cila kishte efekte afatgjata
negative në zhvillimin. Këto lidhje janë pasqyruar nga shigjeta 6 dhe 7. Pabarazitë e hershme
ishin përjetësuar me kufizimin e qasjes së popullatës joelite ndaj tokës, arsimit, financave,
mbrojtjen e pronës dhe të drejtat e votimit, si dhe tregjet e punës. Kjo pengoi mundësitë për të
përfituar nga industrializimi, kur u shfaq në shekullin e nëntëmbëdhjetë, një periudhë kur
pjesëmarrja e gjerë në veprimtari tregtare kishte kthim të lartë shoqëror.
Kontrasti me strukturën e prodhimit potencial të Amerikës së Veriut është i habitshëm.
Avantazhi krahasues i saj (në zhvillim) në drithëra mungonte në kohën kur ekonomitë e
shkallës të bujqësisë tropikale dhe të nxjerrjes së mineraleve po vëreheshin në Amerikë. Puna
e pakët me tokë të bollshme frenoi përqendrimin e pushtetit (pavarësisht nga përpjekjet e
kolonizuesve për ta bërë këtë). Nevoja për të tërhequr më shumë kolonizues dhe për të
inkurajuar ata që të angazhohen në ekonominë koloniale çoi në evoluimin e institucioneve më
barazuese në kolonitë e Amerikës së Veriut. Amerikanët e Veriut gëzuan barazi më të madhe
në qasjen në të gjitha faktorët që në vendet tjera ishin të kufizuar.
Ky mjedis lehtësoi inovacionin me bazë të gjerë, sipërmarrjen, dhe investimet dhe i dha
Shteteve të Bashkuara dhe Kanadasë një avantazh vendimtar, pavarësisht se ato filluan si
shoqëri shumë të varfra, të cilën e përdorën për të mposhtur ekonomikisht shoqëritë popullata
e të cilit ishin kryesisht analfabetë, nuk kishin të drejtë të votës. (Ne do të shqyrtojmë
aspektet e mëtejshëm të analizës Engerman and Sokoloff së shpejti.)
73
Kur popullsitë lokale ishin më të mëdha dhe më të dendur dhe organizimi shoqëror ishte më i
avancuar, ishte më e lehtë për kolonistët për të detyruar strukturat ekzistuese sociale për të
fituar haraç. Në raste të tilla, këto rregullimet institucionale prireshin të favorizojnë
mekanizmat e nxjerrjes së pasurisë ekzistuese mbi krijimin e pasurisë së re, shpesh duke çuar
në rënie të pasurisë relative të këtyre rajoneve. Kjo është theksuar nga Acemoglu, Johnson,
dhe Robinson, hulumtimi me ndikim i të cilëve në këtë "ndryshim të pasurisë" historike është
reflektuar edhe nga shigjeta 5. Këta autorë theksojnë se në qoftë se gjeografia është themelore
për perspektivat zhvillimore, zonat më të begata para kolonizimit duhet vazhdojnë të jenë
relativisht të begata sot. Por zonat më të begata dikur të kolonizuara, sot priren të kenë qenë
më pak të begata në të kaluarën. Dendësia e kaluar e popullsisë dhe urbanizimi i kaluar, të
cilat janë të lidhura pozitivisht me të ardhurat e kaluara, janë të lidhura negativisht me të
ardhurat aktuale, këta autorë tregojnë. Ka të dhëna se evropianët kanë ngritur institucione më
nxjerrëse (ato të dizajnuara për të nxjerrë më shumë suficit prej popullsive të kolonizuara) në
zonat e begata dhe se këto institucione shpesh kanë vazhduar edhe në periudhën
bashkëkohore.
Gjeografia padyshim ka ndikuar historinë e hershme ekonomike në Evropë. Kjo reflektohet
nga shigjeta 8 që çon drejt evolucionit dhe kohën e zhvillimit evropian. Zhvillimi i hershëm
në Evropë i dha përparësi mbi rajonet e tjera, përparësi që janë përdorur për të kolonizuar
pjesën më të madhe të botës. Por llojet e regjimeve koloniale të zbatuara ndryshonin në
mënyrë të konsiderueshme, në varësi të kushteve që mbizotëronin në kohën e kolonizimit në
pjesë të ndryshme të botës së kolonizuar dhe brenda vendit të kolonizatorit në shtëpi. Koha e
zhvillimit evropian ndikoi në llojin e regjimit kolonial të themeluar, sic reflektohet nga
shigjeta 9. Për shembull, është argumentuar se për arsye të ndryshme, kolonizimi i hershëm
përgjithësisht përfshinte më shumë plaçkitje dhe më pak prodhim aktiv se kolonizimi i
vonshëm, edhe pse të dyja kanë ndodhur në kurriz të popullsive indigjene.
Avantazhi krahasues para-kolonizimit gjithashtu mund të ketë bashkëvepruar me kohën e
zhvillimit evropian në ndikimin e institucioneve në vendet e kolonizuara se kolonizuesit
mbërritën me më shumë njohuri dhe teknologji më të avancuar. Në veçanti, evropianët sollën
teknika më të mira bujqësore në zonat e kolonizuara më vonë, të tilla si Amerika e Veriut. Siç
është cekur nga David Fielding dhe Sebastian Torres, nga shekulli i tetëmbëdhjetë, rritja e
popullsisë në Evropë dhe ndryshimi teknik kishte prodhuar një furnizim të madh të njerëzve
me aftësi bujqësore në produkte të tilla si gruri dhe qumështi. Ata ishin në gjendje për të
fituar të ardhura më të larta duke përdorur këto aftësi në koloni dhe ish-koloni (të
ashtuquajturat neo-Europat). Kështu avantazhet krahasuese të rikolonizimit (potencial) patën
përsëri rëndësi. Kjo lidhje është reflektuar në drejtimin e shigjetës 6 dhe 7. Roli i mundshëm i
luajtur nga aftësitë e veçanta gjithashtu vë lart rëndësinë e investimeve kapitale njerëzore për
zhvillim, pasqyruar nga shigjeta 14.
Kështu llojet e regjimeve koloniale u themeluan, përderisa të projektuara gjithmonë për të
mirën e kolonizuesve, u ndikuan nga faktorë të kërkesës dhe të ofertës lokale dhe evropiane.
Lloji i regjimit pati ndikim të madh në cilësinë e institucioneve postkoloniale, reflektuar nga
shigjeta 10. Për shembull, sundimi i Mbretit Leopold II të Belgjikës mbi Kongon (Republika
Demokratike e Kongos së sotme) ishte ndoshta një shkak përfundimtar i mbretërimit shtypës
të Mobutu pas pavarësisë. Sigurisht, jo të gjitha ndikimet e kolonializmit ishin
domosdoshmërisht të këqija. Së bashku me skllavërimin, nënshtrimin, shfrytëzimin, humbjen
74
e trashëgimisë kulturore, dhe represionit, kolonistët sollën edhe metoda moderne shkencore
në fusha të tilla si mjekësia dhe bujqësia. Vini re se kjo nuk mund të jetë mbrojtje për
kolonializmin, sepse këto përparime mund të jenë fituar pa u kolonizuar shoqëritë, si në
Japoni. Megjithatë, ka disa prova që vendet dhe territoret që kaluan një kohë të gjatë si koloni
(të paktën në rastin e ishujve) kanë të ardhura më të larta se ato që përjetuan periudha më të
shkurtra koloniale, me këtë efekt më të madh për subjektet që u kolonizuan më vonë (ndoshta
për shkak se aktiviteti i kolonizimit të hershëm kishte efekte më të dëmshme se ato më vonë).
Edhe kështu, ka përjashtime të forta në këtë gjetje.
Përveç krijimit të institucioneve të veçanta, kolonizimi evropian krijoi apo përforcoi shkallë
të ndryshme të pabarazisë (shpesh në korrelacion me përkatësinë etnike), përfundimisht duke
çuar në zvoglimin e perspektivave për rritje dhe zhvillim, sidomos në Amerikën Latine dhe
Karaibe. Kjo reflektohet nga shigjeta 11. Pabarazia e lartë shpesh u shfaq si rezultat i
skllavërisë në rajonet ku të korrat mund të prodhoheshin në mënyrë "efikase", në plantacione
të skllevërve. Ata gjithashtu u shfaqën ku një popullsi e madhe indigjene mund të detyrohej
të punonte. Histori të tilla patën pasoja afatgjata, veçanërisht në Amerikën Latine. Engerman
dhe Sokoloff kanë argumentuar, shkalla e vetë pabarazisë mund të formësojnë evolucionin e
institucioneve, si dhe politikat specifike. Ku pabarazia ishte ekstreme, kishte më pak
investime në kapitalin njerëzor (shigjeta 13) dhe mallra të tjera publike (shigjeta 16) dhe, siç
pasqyrohet nga shigjeta dydrejtimshe 12, më pak tendencë për të lëvizur drejt institucioneve
demokratike (të cilat mund të kenë lehtësuar lëvizjen për institucione të tjera konstruktive).
Kështu pabarazia ekstreme ka të ngjarë të jetë një faktor afatgjatë në shpjegimin e zhvillimit
krahasues. Kjo është ngritur në kontrast goditës të historisë mes shteteve të Amerikës së
Veriut dhe të shteteve të Amerikës Qendrore dhe Jugut. Kishte barazi më të madhe në
Amerikën e Veriut, edhe pse trajtimi çnjerëzor i amerikanëve vendas dhe i skllevërve në
kolonitë jugore pasqyron faktin se kjo nuk është për shkak se kolonët anglez ishin në thelb
"zotërinj më të mirë" se spanjollët. Megjithatë, përvoja e Amerikës së Veriut bie në kontrast
fort me pabarazinë ekstreme të Amerikës Qendrore dhe Jugore dhe Karaibeve. Engerman dhe
Sokoloff argumentuan se pabarazia e lartë në Amerikën Latine ka ndikuar në investime të
ulëta kapitale njerëzore, përsëri në kontrast me Amerikën e Veriut; ky mekanizëm është
reflektuar përsëri nga shigjeta 13. Elitat në Amerikën Latine pastaj liruan kontrollin e tyre
vetëm kur kthimi i tyre u rrit më rritjen e emigracionit, dhe kështu për krijimin e kushteve më
tërheqëse për emigrantët. Përveç krijimit të institucioneve të veçanta, atëherë, kolonizimi
evropian krijoi apo përforcoi shkallë të ndryshme të pabarazisë, shpesh në korrelacion me
përkatësinë etnike. Kjo histori pati pasoja afatgjata, veçanërisht në Amerikën Latine. Në
drejtimin nga pabarazia në cilësinë e institucioneve postkoloniale, shigjeta 12 reflekton atë që
është quajtur teoria e konflikteve sociale të institucioneve.
Faktorët kulturorë gjithashtu mund të ndikojnë në shkallën e theksimit në arsim, cilësinë e
institucioneve postkoloniale, dhe efikasitetin e shoqërisë civile, ndonëse rolet e sakta të
kulturës nuk janë përcaktuar qartë në lidhje me faktorët ekonomikë të anketuar në këtë pjesë
dhe kështu nuk janë të përfshira në diagram. Përveç kësaj, cilësia institucionale ndikon në
sasinë dhe cilësinë e investimeve në arsim dhe shëndetësi, nëpërmjet ndikimit ndërmjetësues
të pabarazisë. Në vende me nivele më të larta të arsimit, institucionet kanë tendencë të jenë
më demokratike, me më shumë kufizime mbi elitën. Shkakësia midis arsimit dhe
institucioneve mund të drejtohet në secilin drejtim, ose të dyja mund të shkaktohen
75
bashkërisht nga faktorë të tjerë. Disa studiues argumentojnë se disa vende me institucione të
këqija drejtuar nga diktatorë kanë zbatuar politika të mira, duke përfshirë investimet në arsim,
dhe më pas, pasi korrën përfitimet në aspektin e rritjes, këto vende kanë ndryshuar
institucionet e tyre. Ata argumentojnë se kapitali njerëzor është të paktën po aq burim
themelor sikur institucionet për zhvillimin afatgjate. Në diagram, kjo do të sugjeroj shtimin e
një shigjete nga kapitali njerëzor tek cilësia e institucioneve postkoloniale; kjo është
intuitivisht bindëse, edhe pse do të nevojiten dëshmi shtesë për këtë link që ajo të vendoset
më plotësisht.
Për numrin relativisht të vogël të vendeve në zhvillim që nuk kanë qenë të kolonizuara, të
tilla si Tailanda, tipi i regjimit kolonial mund të ri-interpretohet në diagram si cilësia
institucionale në një fazë të hershme të zhvillimit (ose si ndikimet kulturore nuk tregohen) -
por theksohet se provat për modelin e kauzalitetit nuk është aq bindëse në këto raste.
Megjithatë, shumëllojshmëria e përvojave të zhvillimit të vendeve të jo kolonizuara
asnjëherë, na paralajmërojnë që të mos vëmë theksin e plotë mbi zgjedhjet e kolonizatorëve;
kapitali shoqëror që ka egzistuar më parë ka rëndësi gjithashtu. Vendet asnjëherë të
kolonizuara gjithashtu tregojnë një gamë dramatike në performancë; Etiopia dhe Afganistani
mbeten shumë të varfër, Tajlanda është në rangun e mesëm-të ulët, Turqia është në rangun e
mesëm-sipërm, dhe Japonia është ndër vendet më të pasura; Kina, duke filluar ndër vendet
më të varfra 30 vjet më parë, është tani me shpejtësi në ngjitje të tabelave të ardhurave.
Cilësia e institucioneve (dhe pabarazisë) padyshim ka pasur rëndësi në shoqëritë jo të
kolonizuara; është e vështirë të konkludohet se institucionet cuan në të ardhura dhe jo
anasjelltas. Në mënyrë të qartë, kapitali njerëzor ka një ndikim të drejtpërdrejtë në të ardhurat
dhe në zhvillimin njerëzor më gjerësisht, siç pasqyrohet nga shigjeta 14. Thellësia dhe
gjerësia e arsimit në popullsi do të ndihmojë të përcaktojë efektivitetin e qeverisjes si një
forcë për zhvillim, sic reflektohet nga shigjeta 15. Kjo është jo vetëm për shkak të shërbimit
civil më të kualifikuar, por edhe në kuptimin e qytetarëve të performancës së dobët të
qeverisë dhe njohuri se si të punohet për një rezultat më të mirë dhe kapacitet për të
organizuar. Sigurisht, edukimi mund të ndikojë në mënyrë të pavarur organizimin dhe
funksionimin e tregjeve në vetvete (shigjeta e harruar), por literatura deri tani kryesisht ka
parë ndikimin produktiv të kapitalit njerëzor në rezultatet e tregut si një të drejtpërdrejtë,
reflektuar nga shigjeta 14. Këto ndikime janë hulumtuar më tej në Kapitullin 8.
Lloji dhe cilësia e integrimit global (veçanërisht tregtia), janë theksuar si një ndihmë për
rritjen afatgjatë dhe zhvillimin në shumë raporte të Bankës Botërore. Tregtia mund të jetë e
dobishme në atë që ofron lloje të ndryshme të qasjes në teknologji. Dhe disa ekonomistë
argumentojnë se transparencë më të madhe të tregtisë ndikon në evoluimin e mëvonshëm të
institucioneve. Në anën tjetër, kritikët argumentojnë se lloji i gabuar i integrimit apo dështimi
për të plotësuar integrimin me politikat e duhura mund të jetë e dëmshme për zhvillimin. Në
fakt, dëshmitë tregojnë se kur institucionet llogariten, vetë tregtia shpjegon shumë pak,
kështu që për thjeshtësi, integrimi është lënë jashtë diagramit.
Cilësia e institucioneve postkoloniale ka një ndikim të fortë mbi efektivitetin e sektorit privat,
publik dhe sektorit qytetar (apo shoqëria civile). Qeverisja demokratike, sundimi i ligjit, dhe
kufizimet mbi elitat do të inkurajojnë më shumë dhe më të mira mallra publike, pasqyruar
nga shigjeta 17. Mbrojtje më të mirë të të drejtave të pronësisë dhe zbatimi i kontratave për
qytetarët e thjeshtë dhe qasje të gjerë në mundësitë ekonomike do të nxisë investimet private,
76
pasqyruar nga shigjeta 18. Dhe institucionet do të ndikojnë në aftësinë e shoqërisë civile për
të organizuar dhe për të vepruar në mënyrë efektive si një forcë e pavarur e shtetit dhe tregut,
reflektuar nga shigjeta 19. Në mënyrë të qartë, aktivitetet e tre sektorëve do të kenë secili një
ndikim në produktivitetin dhe të ardhurat, dhe në zhvillimin e njeriut në përgjithësi, siç
pasqyrohet nga shigjeta 20, 21, dhe 22, respektivisht. Këta faktorë janë hulumtuar më tej në
kapitullin 11.
Nuk është ende plotësisht e qartë cilat institucione ekonomike janë më të rëndësishme në
lehtësimin e zhvillimit apo shkallën në të cilën fuqia e një institucioni mund të kompensojë
për dobësi në një tjetër. Në mënyrë të qartë, ka rrugë të shumta për zhvillimin ekonomik
(shih, për shembull, studimin e rastit të Kinës në fund të kapitullit 4). Por një zbulim kyç i
hulumtimit të kohëve të fundit është se forcat që mbrojnë elitat ngushtë në mënyra që
kufizojnë qasjen e popullatës më të gjerë në mundësitë për avancim janë pengesat të mëdha
për zhvillimin ekonomik të suksesshëm. Nëse institucionet janë shumë rezistente ndaj
përpjekjeve për reforma, kjo ndihmon të sqarojë pse zhvillimi është aq sfidues.
Megjithatë, në shumicën e vendeve me institucione të dobëta, ka ende shumë që mund të
bëhet për të përmirësuar mirëqenien e njeriut dhe për të inkurajuar zhvillimin e institucioneve
më të mira. Në të vërtetë, institucionet ekonomike do të ndryshojnë me kalimin e kohës, edhe
pse institucionet politike siç janë rregullat e votimit nganjëherë ndryshojnë pa ndryshuar
shpërndarjen e vërtetë të pushtetit apo pa çuar në reforme të vërtetë të institucioneve
ekonomike. Edhe pse dëshmitë e ndikimit të demokracisë në rritjen në periudhën afatshkurtër
dhe afatmesme nuk është i fortë (shih kapitullin 11), në afat të gjatë qeverisja demokratike
dhe zhvillimi i mirëfilltë shkojnë dorë për dore, dhe përhapja e vazhdueshme e institucioneve
më të vërtetë demokratike në botën në zhvillim është një shenjë shumë inkurajuese. Siç ka
thënë Dani Rodrik, "Sistemet politike pjesëmarrëse dhe të decentralizuara janë ato më
efektive që ne kemi për përpunimin dhe për mbledhjen e njohurive lokale. Ne mund të
mendojmë për demokracinë si një meta-institucion për ndërtimin e institucioneve të tjera të
mira. "Përveç kësaj, strategjitë e zhvillimit që çojnë në kapitalin më të madh njerëzor,
përmirësojnë qasjen në teknologjitë e reja, prodhojnë të mira publike më të mira,
përmirësojnë funksionimin e tregut, adresojnë problemet e rrënjosura thellë të varfërisë,
përmirësimin e qasjes në financa, parandalimin e degradimit të mjedisit, dhe të nxisë një
shoqëri civile të gjallë të gjithë për të nxitur zhvillimin.
GJETJET E KUTISË 2.2 Instrumentet për të testuar teoritë e Zhvillimit krahasues:
Pabarazia
Në një studim të vitit 2007, William Easterly përdori të dhënat duke krahasuar vendet për të
shqyrtuar hipotezën e Engerman dhe Sokoloff. Hulumtimi i tij konfirmoi se "dhurimet
bujqësore parashikojnë pabarazinë dhe pabarazia parashikon zhvillimin." Në mënyrë të
veçantë, Easterly konstaton se pabarazia ndikon negativisht në të ardhurat për frymë; ajo
gjithashtu ndikon negativisht në cilësinë institucionale dhe shkollimin, të cilat janë
"mekanizmat me të cilat pabaraza më e lartë ul të ardhurat për frymë." Që marrëdhënia
negative ndërmjet të ardhurave dhe pabarazisë është e pranishme në të dhënat është e qartë,
por si mund ekonomistët e zhvillimit të marrin hapin për parashikim dhe caktimin e
shkakësisë kur janë të pranishëm gabimi në matje dhe shumë faktorë të ngatërruar, të tilla si
lidhja e mundshme që vetë moszhvillimi është shkaku i pabarazisë?
77
Ndonjëherë ekonomistët e zhvillimit bëjnë eksperimente në terren, por natyrisht, ne nuk
mund të caktojmë rastësisht vendeve nivele të ndryshme të pabarazisë për të parë se çfarë
ndodh! Në shumë raste kur eksperimentet në terren janë të pamundura, ekonomistët e
zhvillimit shpesh përpiqen për të kuptuar shkakësinë duke kërkuar për një variabël
instrumentale (ose "instrument"); në fakt, shumë hulumtues në ekonominë e zhvillimit
investojnë shumë kohë të tyre në këtë kërkim. Kjo është një temë e mbuluar në klasa në
ekonometri. Por ideja themelore është për të identifikuar efektin e variable shkakësore
potenciale c (të tilla si pabarazia) në një variabël d të rezultateve të zhvillimit (të tilla si të
ardhurat ose niveli arsimor), qëllimi është për variabël instrumentale e që ndikon d vetëm
përmes efektit në c. Pra, një instrument nuk ka efekt të pavarur në ndryshoren e rezultateve të
interesit. Ju patë më herët se Acemoglu, Johnson, dhe Robinson përdorën vdekshmërinë e
kolonëve si një instrument për institucionet e hershme. Easterly përdor "bollëkun e tokës të
përshtatshme për rritjen e grurit në krahasim me atë të përshtatshme për rritje të kallamëve të
sheqerit", si një instrument për pabarazinë. Duke përdorur këtë strategji, Easterly konkludon
se pabarazia e lartë e Engerman dhe Sokoloff është në mënyrë të pavarur "një pengesë e
madhe dhe statistikisht e rëndësishme për prosperitetin, institucionet e cilësisë së mirë, dhe të
shkollimit të lartë." Shkollimi dhe cilësia institucionale janë pikërisht mekanizmat e
propozuar nga Engerman dhe Sokoloff nga që pabarazia më e lartë çon në të ardhura të ulëta.
Ashtu si një Leprechaun, një variabël instrumentale e dobishme është e vështirë për tu arrirë,
por kur të gjendet mund ti japë studiuesit shumë përfitim. Edhe pse debati aktiv mbi
pabarazinë dhe zhvillimin vazhdon, bashkëveprimi në mes të një analize të kujdesshme
institucionale dhe dijetarëve të historisë ekonomike të Engerman dhe Sokoloff dhe studimin e
shkakësisë me të dhëna më të mëdha si përdoren nga Easterly i jep një dritare në si fusha e
zhvillimit të ekonomisë vazhdon të bëjë progres
GJETJET E KUTISE 2.3 Trashëgimia e Sistemit Kolonial të mbajtjes së Tokës
Dëshmi të konsiderueshme për rëndësinë e institucioneve jepet në një studim të ndikimit të
institucioneve të ardhurave të tokës të përcaktuara nga Raji britanik në Indi kryer nga Abhijit
Banerjee dhe Lakshmi Iyer. Sepse zonat ku mbledhja e të ardhurave nga toka është marrë
përsipër nga britanikët në mes të 1820 dhe 1856 (por jo para ose pas) kishin më shumë gjasa
që të kenë një sistem jo-pronar, autorët përdorën të qenurit të pushtuar në këtë periudhë, si
një instrument për të pasur një sistem jo-pronar. Ata gjithashtu përdorën teste të tjera
statistikore që treguan se rezultatet ishin të fuqishme. Ata tregojnë se dallimet historike në
institucionet e të drejtave të pronësisë çoi në dallimet e qëndrueshme në rezultatet
ekonomike. Rajonet në të cilat të drejtat e pronësisë për tokën janë dhënë për pronarët kanë
pasur investime dukshëm më të ulëta bujqësore dhe produktivitetit në periudhën pas-
pavarësisë sesa rajonet në të cilat të drejtat pronësore u janë dhënë kultivuesve. Autorët
arrijnë në përfundimin se divergjenca ka ndodhur për shkak se dallimet historike në
institucione çoi në zgjedhje të ndryshme të politikave. Pra, rajonet në të cilat pronarët kanë
marrë të drejtat e pronësisë gjithashtu kishin investime të konsiderueshme më të ulëta në
shëndetësi dhe arsim në periudhën postkoloniale.
2.8 VËZHGIMET PËRFUNDIMTARE
Historia ka rëndësi. Ne kemi mësuar se kushtet që mbizotërojnë në një komb në zhvillim, kur
filloi kolonializmi evropian ka pasur një ndikim të madh në historinë e mëvonshme të
78
pabarazisë dhe zhvillimit institucional në kombin në mënyra që ose lehtësuan apo prishën
pjesëmarrjen në rritjen ekonomike moderne pasi Revolucioni Industrial mbërriti në fund
shekullit të tetëmbëdhjetë. Dhe institucionet e dobëta kanë rezultuar përgjithësisht shumë
rezistent ndaj përpjekjeve për reforma. Por perspektivat e reja nuk nënkuptojnë se zhvillimi
është i pamundur! Në vend të kësaj, ato shërbejnë për të sqaruar natyrën e sfidave të mëdha
me të cilat përballen shumë vende në zhvillim. Fenomeni i moszhvillimit është parë më së
miri në dy kontekste, të shtetit dhe ndërkombëtar. Problemet e varfërisë, pabarazisë,
produktivitetit të ulët, rritja e popullsisë, papunësia, varësia në eksportin e produkteve
primare, dhe cënueshmëria ndërkombëtare kanë të dyja origjinë vendore dhe globale dhe
zgjidhjet e mundshme.
Edhe pse fotoja e jetës në pjesën më të madhe të botës në zhvillim pikturuar gjatë gjithë
shqyrtimit tonë mund të duket e zymtë, ajo cka duhet të mbahet mend është se shumica e
vendeve në zhvillim kanë pasur sukses në rritjen e të ardhurave në mënyrë të
konsiderueshme. dhe shumica e vendeve në zhvillim kanë pasur suksese të dukshme në uljen
e vdekshmërisë së foshnjave, përmirësimin e qasjes në arsim, dhe ngushtimin e pabarazive
gjinore. Duke ndjekur politikat e duhura ekonomike dhe sociale si në shtëpi dhe jashtë vendit
dhe me ndihmën efektive nga vendet e zhvilluara, vendet e varfra vërtet kanë mjete për të
realizuar aspiratat e tyre të zhvillimit. Pjesa dy dhe tre do të diskutojmë mënyrat në të cilat
këto shpresa dhe objektivat mund të arriten.
Por ndryshime shoqëruese dhe plotësuese të kapitalit njerëzor, teknologjik, social, dhe
ndryshime institucionale duhet të bëhen në qoftë se rritja ekonomike afatgjatë është që të
realizohet. Transformimet e tilla duhet të ndodhin jo vetëm brenda zhvillimit individual të
vendeve, por edhe në ekonominë ndërkombëtare. Me fjale te tjera, po të mos ketë një
reformim të madh strukturor, të qëndrimeve, dhe reforma institucionale në ekonominë
botërore, vetëm aspiratat për rritje dhe perfitime, performancat individuale të
jashtëzakonshme të vendeve në zhvillim, sidomos të vendeve më pak të zhvilluara,
transformimi i brendshëm ekonomik dhe social brenda botës në zhvillim mund të jetë i
pamjaftueshëm.
Mund të ketë disa "avantazhe të prapambetjes" në zhvillim, të tilla si aftësia për të përdorur,
teknologjinë ekzistuese të provuar në vend që të rizbulojnë rrotën dhe të shmangin standardet
e teknologjisë më të vjetër sesa që e përdorin vendet e zhvilluara. Mund të mësohen mësime
të vlefshme nga politikat ekonomike që janë provuar në vende të ndryshme nëpër botë. Këto
avantazhe janë veçanërisht të dobishme në qoftë se një ekonomi mund të menaxhoj me
sukses për të arritur rritje të qëndrueshme moderne ekonomike, si, për shembull, në Tajvan,
Korenë e Jugut, Kina, dhe disa raste të tjera. Megjithatë, për shumicën e vendeve shumë të
varfra, prapambetja vjen me mangësi të rënda, shumë prej të cilave kanë qenë të shoqëruara
nga trashëgimitë e kolonializmit, robërisë dhe diktaturave të Luftës së Ftohtë. Në secilin rast,
vendet në përgjithësi do të duhet të bëjnë më shumë sesa thjesht të imitojnë politikat e
ndjekura nga vendet e zhvilluara sot, kur ata ishin në fazat e hershme të zhvillimit.
Pavarësisht shumëllojshmërisë së dukshme të këtyre vendeve, shumica e vendeve në zhvillim
ndajnë një grup të qëllimeve të përbashkëta dhe të mirëpërcaktuara. Këto përfshijnë një
reduktim të varfërisë, pabarazisë dhe papunësisë; ofrimin e arsimit bazë, shëndetësi, strehim,
dhe ushqim për çdo qytetar; zgjerim të mundësive ekonomike dhe sociale. Në lidhje me këto
79
qëllime ekonomike, sociale dhe politike janë problemet e përbashkëta në shkallë të ndryshme
nga shumica e vendeve në zhvillim: varfëria kronike absolute, nivelet e larta të papunësisë
dhe nënpunësimit, pabarazi të gjera në shpërndarjen e të ardhurave, nivel i ulët i
produktivitetit bujqësor, pabarazi të matshme në mes të niveleve urbane dhe rurale të jetesës
dhe mundësive ekonomike, pakënaqësi nga ana e segmenteve të popullsisë që nuk përfiton
nga rritja ekonomike, prishja serioze dhe përkeqësim i mjedisit, sisteme të vjetruar dhe
papërshtatshme arsimore dhe shëndetësore, si dhe varësia substanciale në teknologjitë e
huaja, institucione, dhe sisteme vlerash. Prandaj është gjithashtu e mundur dhe e dobishme
për të folur për ngjashmëritë e problemeve kritike të zhvillimit dhe për të analizuar këto
probleme nga një perspektivë të gjerë zhvillimin e botës.
Zhvillimi ekonomik dhe social shpesh do të jetë i pamundur pa ndryshime në institucionet
sociale, politike, juridike, dhe ekonomike të një kombi, të tilla si sistemet e pronësisë mbi
tokën, format e qeverisjes, strukturat arsimore, marrëdhëniet e tregut të punës, të drejtat
pronësore, ligji kontratës, liritë qytetare, shpërndarjen dhe kontrollin e aseteve fizike dhe
financiare, ligjet e tatimeve dhe trashëgimisë, dhe sigurimin e kredive. Por në thelb, çdo vend
në zhvillim ballafaqohet me kufizimet e veta në opsionet e politikave të mundshme dhe
rrethana të tjera të veçanta, dhe secili do të duhet ta gjej rrugën e vet të institucioneve
efektive ekonomike dhe sociale. Shembujt e ofruara nga përvojat e vendeve të zhvilluara të
mëparshme dhe institucioneve aktuale, si dhe ato të vendeve të tjera në botën në zhvillim,
ofrojnë njohuri të rëndësishme për formulimin e politikave. Institucionet ekonomike të
Evropës dhe Amerikës së Veriut janë në shumicën e rasteve më afër optimale sesa ato të
shumë vendeve në zhvillim, edhe pse të gjitha vendet kanë hapësirë për inovacione të
mëtejshme institucionale. Por vendet në zhvillim nuk mund të supozojmë pa hetime shtesë që
modelimi i politikave dhe institucioneve të tyre si ato të vendeve të zhvilluara gjithmonë do
të sigurojë rrugën më të shpejtë në zhvillimin ekonomik të suksesshëm.
Me pak fjalë, ky kapitull ka theksuar disa ngjashmëri të rëndësishme nëpër shumicën e
vendeve në zhvillim, në kontrast me karakteristikat bashkëkohore dhe historike të vendeve të
zhvilluara. Ajo ka treguar gjithashtu se vendet në zhvillim janë shumë heterogjene, të
ndryshme në shumë aspekte kritike. Trubullt duke shpjeguar shkaqet rrënjësore në nivelet e
të ardhurave dhe zhvillimit njerëzor janë pabarazia më e lartë, institucionet e dobëta, dhe
nivelet e ulëta të arsimit dhe shëndetësisë. Por edhe duke filluar me këto dobësi, ka shumë
gjëra që vendet në zhvillim mund të ndërmarrin përmes strategjive të duhura politike për të
shpejtuar përparimin ekonomik dhe shoqëror.
Në të vërtetë, përvoja e 50 viteve të fundit tregon se ndërsa zhvillimi nuk është i
pashmangshëm dhe kurthet e varfërisë janë mjaft të vërtetë, është e mundur për të shpëtuar
nga varfëria dhe të fillohet zhvillimi i qëndrueshëm. Para shqyrtimit të politikave specifike
për të arritur këtë, në kapitujt e ardhshëm ne do të përcaktojmë kontekstin më tej, duke
shqyrtuar teoritë e rëndësishme dhe modelet e zhvillimit dhe moszhvillimit. Në kapitullin 3,
ne shqyrtojmë teoritë klasike që mbeten me ndikim dhe të dobishme në shumë aspekte, dhe
në kapitullin 4, ne konsiderojmë modelet e dështimeve të koordinimit dhe pengesave të tjera
dhe strategjitë konceptuale për tu ikur atyre.
80
Faktorët që ndikojnë në normën e rritjes ekonomike shpesh herë ne teorinë ekonomike janë
marrë parasysh në mënyrë të zgjëruar, por edhe të ngushtuar. Inkorporimi (futja) në analizë i
numrit të caktuar faktorësh në një ekonomi konkrete varet nga këto elemente:
- shkalla e zhvillueshmërisë së ekonomisë,
- madhësia e vendit konkret,
- sistemi politik në vend dhe ambienti ndërkombëtar,
- pasuritë natyrore, dhe
- pozita gjeografike e vendit.
Por, pavarësisht nga elementet e cekur të cilët na përcaktojnë se cilët faktorë zhvillimor duhet
të
merren parasysh në politikën zhvilimore, sot, në saje të zhvillimit të shkencës në përgjithësi,
si dhe të shkencës ekonomike në veçanti, numri i faktorëve që futen në analizë vazhdimisht
po shtohet. Gjithë kjo ka efekte pozitive edhe në sferën e qeverisjes së zhvillimit. Këtë gjë,
pra inkorporimin në analizë të një numri përherë në rritje të faktorëve, e kanë kushtëzuar dy
dukuri: (1) kriza e rritjes ekonomike në mbarë botën, ndonëse jo me intensitet të njëjtë në të
gjitha vendet, dhe (2) depërtimi i shpejt i revolucionit të tretë teknologjik, së bashku me
ndryshimet e thella që ai i shkakton.
Në një periudhë kohore mjaft të gjatë teoria e dikurshme ekonomike i ka stërtheksuar
fakto-
rët materialë të prodhimit, sidomos mjetet për punë dhe lëndët e punës, ndërsa fuqia punëtore
është trajtuar si faktor i gjallë njerëzor. Shumë vonë informatat janë pranuar si faktor i
rëndësi-
shëm i prodhimit.
Poashtu, në një mënyrë shumë të thjeshtë është hedhur poshtë pohimi i shumë ekonomistëve
se në normën e rritjes ekonomike ushtrojnë ndikim shumë faktorë, ”prej rënies së shiut e deri
te politika”. Pra, nuk janë marrë në konsiderim as klima e pozita gjeografike, sikundër as
sistemi politik dhe qeverisja e zhvillimit.
Në këtë fushë të analizës së faktorëve që ndikojnë në procesin e zhvillimit të
gjithëmbarshëm, rol tejet të dobishëm po luan teknika kompjuterike. Ajo mundëson që në
shqyrtime shkencore të inkorporohen një numër dukshëm më i madh i faktorëve dhe
ndryshimeve, dhe gjithashtu të parashikohën efektet e tyre. Lista e faktorëve që merren
parasysh vazhdimisht zgjerohet si te sistemet biologjike, ashtu edhe te ata shoqërorë. Nëse
për zhvillimin e një sistemi biologjik janë të rëndësishëm trashëgimia biologjike, imuniteti
natyror ndaj ndikimeve negative që vijnë nga jashtë dhe aftësia e autoregullimit, atëherë te
sistemet shoqërore patjetër duhet të merren parasysh trashëgimia historike, rezistenca ndaj
ndikimeve negative të ambientit natyror dhe ndërkombëtar, aftësia e autoregullimit të sistemit
të qeverisjes, etj.
Ekzistojnë mendime të ndryshme mbi numrin e faktorëve dhe fuqinë e ndikimit të tyre në
normën e rritjes ekonomike. Disa ekonomistë nga Organizata Ndërkombëtare për Punë (me
seli në Zhenevë) të gjithë faktorët i klasifikojnë në pesë grupe: 1. resurset njerëzore, resurset
81
finanaciare dhe informatat, 2. zhvillimi teknologjik, 3. numri, cilësia dhe lokaacioni i
institucioneve për arsim, hulumtim dhe zhvillim, 4. ambienti natyror, 5. sistemi dhe ambienti
politik, ndikimi i kompanive multinacionale dhe format e bashkëpunimit me vendet e tjera.
Rëndësi të madhe ka fakti se lista e klasifikimit të faktorëve ndryshon nga një vend në tjetrin,
dhe gjithashtu ndryshon edhe brendapërbrenda një vendi, si për shkak të ndryshimeve të
brendshme ashtu edhe ato të jashtme.
2.2. Renditja e faktorëve sipas ndikimit në normën e rritjes ekonomike
a) Popullsia
Deri më tani popullsia kryesisht është trajtuar nga aspekti i numrit, arsimit, punësimit në
krahasim me numrin e personave të aftë për punë dhe i nivelit të urbanizimit. Por, ky është
vetëm një aspekt i problematikës, ndërsa aspektet e tjera janë aktualizuar në bazë të zhvilimit
të shpejtuar të vendeve në zhvillim. Në përgjithësi mund të thuhet se në kuadrin e popullsisë
duhet të analizohen:potenciali njerëzor, përbërja etnike dhe trashëgimia historike.
Potenciali njerëzor zbërthehet më tutje në këto katër komponente: 1. numri i gjithmbarshëm i
popullsisë, 2. numri i personave të aftë për punë dhe numri i të punësuarve të vërtetë, 3.
gjendja shëndetësore, dhe 4. arsimi.
1. Numri i gjithëmbarshëm i popullsisë duhet, më tutje, të zbërthehet në: numrin e
banorëve në një kilometër katror(gjë që tregon dendësinë), normën vjetore të shtimit të
popullsisë, përqindjen e emigrimit dhe përqindjen e imigrimit. Popullsia duhet të vështrohet
edhe nga aspekti hapësiror. Me fjalë të tjera, numri i banorëve në një kilometër katror,
shikuar për tërë vendin, është një dimension i shpërndarjes së popullsisë, ndërsa dimensioni i
dytë është shpërndarja regjionale e popullsisë. Ky aspekt i dytë është i rëndë sishëm në ato
vende që kanë dallime të mëdha regjionale në nivel të zhvillimit, e sidomos nëse janë vende
me shumë popuj.
2. Elementi i dytë i potencialit njerëzor është numri i personave të aftë për punë.
Gjatë përpilimi të projekteve dhe programeve zhvillimore në afat të mesëm dhe të gjatë, këtë
faktor përmbledhës duhet zbërthyer në këto komponente:numri i të punësuarve në vendet
përkatëse të punës; numri i të punësuarve në vendet jopërkatëse; pastaj numri i të punësuarve,
veçmas numri i të rinjve të cilët përherë të parë kërkojnë punë; numri i personave me
problem të zgjithur e të pazgjidhur të banimit; niveli i urbanizimit, etj.
3. Komponenta e tretë e potencialit njerëzor është shëndeti i njerëzve. Këtu duhet
pasur parasysh: shkalla e ushqyeshmërisë së popullsisë dhe traditat e ushqimit; rrjeti i
institucioneve shëndetësore dhe pajisja e tyre; numri i banorëve për një mjek; shkalla e
vdekshmërisë, sidomos e fëmijve; mbrojtja e shëndetit në vendin e punës.
4. Komponenta e katërtë është arsimi i njerëzve. Arsimi ushtron ndikim të fuqishëm
në zhvillimin ekonomik, ndërsa aspektin cilësor dhe sasior të këtij ndikimi i pari në shkencën
ekonomike e shpjegoi ekonomisti i njohur amerika Eduard Denison, në vitin 1962. Në
kuadër të arsimit tërheqin vëmendjen: struktura arsimore e popullsisë, rrjeti i institucioneve
arsimore dhe pajisja e tyre; numri i nxënësve për një arsimtar; arsimimi permanent në vendin
e punës dhe në shtëpi, ku ky i dyti do të fiton në peshë me përhapjen e teknikës kompjuterike.
Përbërja etnike e popullsisë si komponentë më tutje zbërthehet në këto elemente përbërëse:
kombësia, gjuha (amtare dhe ajo që flitet) dhe religjioni (tejet gabimisht është lënë pas dore
82
për një periudhë të gjatë kohore). Natyrisht, nga aspekti i zhvillimit ekonomik rëndësi më të
madhe kanë gjuha dhe religjioni.
Roli i përbërjes etnike është i rëndësishëm sidomos në ato vende që kanë shumë popuj,
shumë gjuhë dhe shumë religjione. Ky rol veçanërisht manifestohet në vendet në zhvillim
kur që të tre elementet etnike janë të ndryshëm. Natyrisht, në vendet e ndryshme të botës
ekzistojnë kombinime të ndryshme ndërmjet këtyre tre elementeve etnike. Poashtu, me
rëndësi është të shihet se në cilën fazë zhvillimore ndodhet një vend, a është fjala për një
vend kryesisht emigrues apo imigrues, etj.
Trashëgimia historike si element i popullsisë nuk është marrë parasysh sa duhet në teorinë
ekonomike. Këtu duhet kushtuar kujdes: kuptimit të obligimeve te punës (shembull pozitiv i
Japonisë); traditat për disa profesione; traditat për formim të sindikatave dhe shoqatave të
ngjashme;tendenca që me disa të bashkëpunohet më tepër, ose e kundërta; e kaluara politike e
një vendi.
b) Resurset natyrore dhe klima
Resurset natyrore, kryesisht toka, oqeanet, detet, lumenjtë dhe liqenet, si dhe klima, edhe deri
më tani kanë pasur një trajtim qenësor në teorinë ekonomike. Mirëpo, pasi që revolucioni i
tretë teknologjik e ka ndryshuar edhe eksploatimin e resurseve minerale, shfrytëzimin e tokës
dhe të ujërave, etj. , për këtë arësye burimet natyrore dhe klima kanë fituar në peshë
specifike. Pra, këtu është fjala për tokën dhe klimën e një rajoni apo vendi të caktuar, për të
cilin formulohet strategjia zhvillimore. Kur shqyrtohet ndikimi i klimës atëherë zakonisht
merret parasysh lartësia e temperaturave gjatë vitit dhe amplitudat e tyre, pastaj sasia dhe
shpërndarja e reshjeve sipas stinëve të vitit dhe sipas regjioneve, etj. Ndërkaq, trajtimi i tokës
është dukshëm më i ndërlikuar nga aspekti shkencor.
Përnga karakteri i tyre resurset natyrore bëjnë pjesë në grupin e faktorëve pasivë dhe ata, për
dallim nga popullsia, nuk hyjnë vetëvetiu në procesin zhvillimor të një vendi. Kjo vlen njësoj
si për resurset e papërtëritshme (resurset minerale), ashtu edhe për ato të përtëritshme (toka
pjellore, pyjet). Pra, është e nevojshme një politikë sistematike e resurseve. Aktivitetet më
kryesore në kuadrin e kësaj politike janë:
- Politika e resurseve të një vendi, si politikë tipike afatgjate, ka për detyrë të regullon dhe
qeveris shfrytëzimin dhe eksploatimin e resurseve, pastaj të planifikon përtëritjen e resurseve
të përtëritshme; gjithashtu i kushton kujdes konservimit (ruajtjes) të resurseve të
papërtëritshme dhe më vonë (në momentin e duhur) t`i shfrytëzon në mënyrë përkatëse;në
fund, ajo duhet të lehtëson depërtimin e inovacioneve teknologjike, si gjatë eksploatimit
ashtu edhe gjatë përtëritjes.
- Rrjeti i institucioneve për ruajtjen dhe përtëritjen e resurseve natyrore, si dhe i atyre
institucioneve që kujdesen për ruajtjen e ambientit natyror, është element i rendësishëm në
këtë grup të faktorëve zhvillimorë.
- Shfrytëzimi i parametrave të natyrës pozitive dhe negative. Në grupin e parametrave
pozitivë bëjnë pjesë: heqja e kamatave dhe tatimeve, premitë e ndryshme për përparime
teknologjike, stimulimi për të pastruar ujin dhe ajrin, stimulimet për eksport, etj. Parametrat
negativë janë këta: tatimet, pagesa për rentë dhe qira nëse toka shfrytëzohet në mënyrë
joracionale, dënimet e ndryshme për shfrytëzim jopërkatës të resurseve të papërshtatshme,
etj.
- Përjashtimi gradual i stabilimenvete të ndërtuara për pastrim të ujit dhe ajrit nga fondet
themelore të prodhimit, dhe trajtimi i tyre si objekte të konsumit të përbashkët (instrumentet
dhe mjetet kimike për pastrim).
83
- Institucionet e përfshira në bashkëpunim ndërkombëtar për eksploatimin e resurseve
natyrore, sidomos për ruajtjen e ambientit natyror, gjithashtu janë element i rëndësishëm i
këtij grupi të faktorëve.
Kur flitet për eksploatimin e resurseve natyrore duhet të përmendet edhe një specifitet. Në të
vërtetë, sa më i madh që është vëllimi i prodhimit (output-) për një vëllim të caktuar të
investimeve (input- ), kjo trajtohet si plus (dobi) për shoqërinë, respektivisht për
organizatorin e prodhimit. Ky eksploatim i pakufizuar i sipërfaqeve të zbrazta e të
pakufizuara në teorinë ekonomike që moti është titulluar “ekonomi e kaubojve”(angl.
”coëboy economy”). Por, konservatorët (mbrojtësit) e natyrës nuk e shikojnë si ideal
“ekonominë e kaubojve”, por janë për një ruajtje të vetëdijshme të natyrës, dmth. janë për
ekonomi të vërtetë të hapësirës (angl. spaceship economy).
Lufta kundër ndotësve të natyrës, si dhe shfrytëzimi më i mirë i lëndëve të para minerale
kërkojnë investime në pastrim të ujit dhe ajrit, si dhe zbatimin e metodave të ndryshme
bioteknologjike. Investimet në këto veprimtari trajtohen si investime prodhuese, qoftë kur
është fjala për mekanizimin që përdoret ose për vetë veprimtarinë - pastrimet e llojeve të
ndryshme. Pra, sa më shumë që bëjnë ndotjen e natyrës aq më të mëdha janë shpenzimet e
prodhimit, e edhe vlera e krijuar. Kjo do të thot se lufta kundër efekteve negative të
ekonomisë eksterne (ndotja) jo vetëm që nuk është shpenzim për shoqërinë, por trajtohet si
rritje e prodhimit dhe të ardhurës kombëtare. Thënë me terminologjinë e analizës
shpenzimet-rezultatet (angl. costbene-fits analysis), shpenzimet (costs) shndërrohen në
rezultate (benefits).
Në përfundim, mund të thuhet se disa probleme të qeverisjes së faktorëve, siç janë resurset
natyrore, humbin rëndësinë që kanë pasur në saje të metodave të reja të eksploatimit që i
ofron bioteknologjia ( për lëndët e para minerale) dhe inxhinieringu gjenetik (resurset e
përtëritshëm, pyjet, toka pjellore), por, njëkohësisht, paraqiten problemet e reja. Akoma nuk
dihet në tërësi cilat janë efektet negativet të zbatimit të rezultateve të revolucionit të tretë
teknologjik. Çdo përparim shkencor shkakton efekte positive dhe negative, ku efektet
positive dukshëm dominojnë. Të cekim, si shembull, dy “ndotës”:energjinë bërthamore dhe
eksploatimin e mineraleve nga thellësitë detare e oqeanike. Si gjithmonë në jetë, realitet
dhe zhvillim ekonomik: disa probleme qe e karakterizojnë fazën e ultë zhvillimore zhduken,
por shfaqen probleme të karakterit tjetër në fazën e re zhvillimore. Njëkohësisht, dituritë dhe
mjetet tona për të luftuar kundër këtyre efekteve negative vazhdimisht shtohen.
c) Mjetet themelore të instaluara
Mjetet themelore të instaluara, përkatësisht teknika e instaluar, mund të vështrohen sipas
degëve, sipas regjioneve dhe sipas llojeve të teknologjisë së zbatuar.
Kur teknika e instaluar vështrohet sipas degëve, atëherë duhet të bëhet ndarja e e të gjitha
degëve në dy grupe kryesore: 1. degët në të cilat zbatohet teknologjia e lartë, dhe këtu është
fjala për industritë e reja dhe investimet që prodhojnë produkte shumë të ndërlikuara dhe
teknologjikisht tejet moderne, dhe 2. degët në të cilat ende dominon teknologjia e ultë dhe
tradicionale (me aplikim modest të inovacioneve teknologjike).
84
Veshtrimi i teknikës së instaluar sipas regjioneve në të vërtetë jep informata mbi nivelin e
zhvillueshmërisë të regjionit konkret, shkallën e tij të industrializimit dhe përfshirjen në
përparimin teknologjik.
Kur teknika e instaluar shikohet sipas llojeve të teknologjisë së zbatuar, ajo jep një informatë
komplete mbi nivelin teknologjik, e sidomos e pasqyron raportin ndërmjet teknologjive të
reja dhe atyre të vjetra. Treguesë të zbatimit të teknologjive të reja e të larta janë numri dhe
llojet e kompjuterëve të instaluar, numri i robotëve dhe pjesëmarrja e automatizimit fleksibil,
telekomunikimet, pajisjet bioteknologjike dhe ato të inxhinieringut gjenetik, etj.
Pas marrjes së informatës mbi vëllimin, shpërndarjen dhe lartësinë teknologjike të mjeteve
themelore të instaluara (teknikës së instaluar), shfaqet nevoja që të prezentohet efekti i
teknologjive të zbatuara, dmth. të shifet se çfarë efikasiteti kanë. Ky efikasitet mund të
shprehet nëpërmjet të:
- ndikimit në shpenzimet e prodhimit dhe lartësinë e investimeve,
- ndikimit në normën e rritjes së degës konkrete,
- ndikimit në punësim,
- ndikimit në eksport dhe në bilancin e pagesave,
- ndikimit në regjionet e pazhviluara,
- ndikimit në arsimimin e përgjithshëm dhe professional,
- ndikimit në standardin jetësor, dhe
- ndikimit në informimin e qytetarëve, që u mundëson pjesëmarrje active në jetën
e tërësishme.
Karakteristikë tjetër dhe e rëndësishme e mjeteve të instaluara, e që duhet gjithsesi të merret
parasysh, është shkalla e vjetërsimit të këtyre mjeteve. Këtu tërheqin vëmendjen dy
momente: (a) cili është brezi i fundit i teknologjisë në botë, dhe në cilin brez ndodhet
teknologjia jonë, dhe (b) cila është “pika kritike” e brezeve (gjeneratave) teknologjike, dmth.
pasi që të kalohet ajo pikë nuk ka mundësi që vendi të barazohet me ata që teknologjikisht
vrapojnë, e aq më pak t` u afrohet atyre që gjenden në kulm. Pra, vjetërsimin duhet
prezentuar ashtu që, sipas degëve dhe teknologjive të zbatuara, duhet të jipet shpërndarja në
bazë të brezave teknologjike (llogaritja e tyre fillon prej brezit të parë). Pastaj, bëhet lista e
atyre prodhuesve dhe shfrytëzuesve të teknikës së instaluar të cilët ndodhen në “pikën
kritike” (atyre ende mund t`u ndihmohet), si dhe lista e atyre të cilët e kanë kaluar “pikën
kritike”, dmth. të cilët nuk mund t` i shmangen falimentimit dhe likuidimit.
Kur shqyrtohet ky problem, atëherë kujdes i veçantë duhet t` i kushtohet raportit ndërmjet
pajisjeve të vendit dhe atyre të importuara, pra shkalla e varësisë nga bota e jashtme, dhe kjo
duhet të prezentohet sipas degëve, regjioneve dhe llojeve te teknologjisë së aplikuar. Analiza
e këtij raporti jep informata se cilin bashkëpunim me botën e jashtme duhet aplikuar:
importimi i patenteve dhe licencave, pjesëmarrja në prodhimin e teknologjive të reja,
investimet e përbashkëta, etj. Shkalla dhe llojet e varësisë nga bota e jashtme kanë dy
aspekte paralele – pamundësia e pranisë në tregun botëror nëse vonohemi me teknologji të
reja dhe rreziku që të paraqitet varësia e madhe teknologjike. Këto dy aspekte shikohen
globalisht, ndërsa sipas degëve duhet ditur se ka produkte të tilla ku nuk guxon të na paraqitet
vonesa teknologjike, si dhe asosh produktesh ku mund të jemi më tolerantë.
85
d) Infrastruktura
Infrastrukturën e përbëjnë një grup i tërë degësh, ato kanë pjesëmarrje të rëndësishme në
zhvillimin e gjithmbarshëm ekonomik, kanë efekte eksterne më të mëdha dhe gjithashtu
përbëjnë bazën për secilën ngritje të standardit jetësor. Karakteristikë tjetër e degëve të
infrastrukturës është se ato kanë kryesisht karakter të brendshëm, dmth. mungesa e tyre
vetëm pjesërisht dhe vetëm në afat të shkurtër mund të kompensohet nëpërmjet të importit
(shembull: mungesa e energjisë).
Shkalla e zhvillueshmërisë së degëve të infrastrukturës, si grup faktorësh zhvillimorë, mund
të shprehet në mënyrë të trefishtë:
- në raport me nivilin e përgjithshëm të zhvillueshmërisë së vendit,
- në raport me zhvillueshmërinë e infrastrukturës në grupin e njejtë të vendeve,
- në raport me nivelin botëror kulminant.
“Grykat e ngushta”në zhvillimin e degëve infrastrukturale janë faktorë negativ i zhvillimit
dhe mund ta ngadalësojnë dukshëm zhvillimin e një vendi. Pra, këto “gryka të ngushta”
duhet parashikuar me kohë dhe të menjanohen sa më shpejtë. Kjo për arësye se koha e
ndërtimit të objekteve në degët e infrastrukturës ( energjetikë, komunikacion, etj. ) është
relativisht e gjatë dhe me investime relativisht të mëdha, ndërsa afati i kthimit të mjeteve të
investuara gjithashtu është i gjatë.
Struktura e infrastrukturës mund të vështrohet nga aspekti degor dhe territorial. Në
strukturën degore të infrastrukturës degët më kryesore janë: informatika, komunikacioni,
telekomunikimet dhe energjetika. Për sa i përket strukturës territoriale, ajo na tregon
shpërndarjen territoriale të objekteve të patundshme, për shembull, rrjeti i telekomunikimeve,
aeroportet, limanet, termo dhe hidrocentralet, etj.
Në fund, duhet të përmendet edhe teknologjia e përdorur, shkalla e përfshirjes në sistemet
botërore të informatikës, komunikacionit, etj. Është shumë e dobishme që infrastruktura të
përfshihet sa më shumë në sistemet e mëdha në botë. Aspekti ndërkombëtar i infrastrukturës
ka rëndësi si nga ana ekonomike ashtu edhe nga ajo juridike.
e ) Madhësia e vendit, pozita gjeopolitike dhe marrëdhëniet ekonomike dërkombetare
Ky grup faktorësh gjithashtu është i madh, tejet i ndërlikuar dhe, për sa i përket
marrëdhënieve ekonomike ndërkombëtare, mund të pëson ndryshime të parashikueshme dhe
të paparashikueshme.
Madhësia e vendit vështrohet e zbërthyer në këto elemente përbërëse:territori, regjionet,
popullzimi dhe madhësia e tregut të brendshëm. Tre elementet e para qëmoti përdoren për të
shprehur madhësinë e një vendi, por në kohë të fundit në teorinë dhe praktikën ekonomike ka
hyrë edhe faktori i katërt, pra shkalla e unitetit të tregut të brendshëm dhe vëllimi i këmbimit
të mallrave në të. Ai vend që ka një prodhim bujqësor e industrial intensiv, lidhje të mira të
komunikacionit të brendshëm dhe fuqi të madhe blerëse të popullsisë së vet, trajtohet vend
më i madh se ai tjetri që ka territor më të madh, numër më të madh të banorëve, por që ka
prodhim më të vogël, rrjet më të dobët të komunikacionit dhe fuqi blerëse më modeste të
86
popullsisë. Për të kuptuar në tërësi unitetin e tregut të brendshëm, duhet të përmendet edhe
lëvizshmëria e plotë ekonomike e te gjithë faktorëve zhvillimorë që janë fizikisht mobil (të
lëvizshëm).
Pozita gjeopolitike e vendit është një faktor tejet i rëndësishëm, i cili shpesh herë përcakton
jo vetëm tempin e zhvillimit ekonomik, por edhe rregullimin e brendshëm. Kështu, për
shembull, pas përfundimit të Luftës se dytë botërore, fuqitë e mëdha i kanë caktuar kufijtë e
vendeve të shumta. E ngjashme është situata në rajonin e Paqësorit Perëndimor. Për shumë
karakteristika ky element veçohet prej të tjerëve.
Nga pozita gjeopolitike e një vendi varet edhe financimi eksten (i jashtëm) i tij, madje edhe
në ato raste kur ky financim bëhet nëpërmjet të institucioneve ndërkombëtare
f ) Sistemi politik dhe sistemi i qeverisjes
Sistemi politik shumë lehtë mund të ceket si i pari ndër faktorët zhvillimorë, ngase nga ai
varet shfrytëzimi i të gjithë faktorëve, pastaj nga ai drejtëpërdrejt varet sistemi i qeverisjes së
zhvilimit shoqëror e ekonomik. Kjo gjë është vërtetuar në shumë analiza dhe në shumë
vende, si të zhvilluara ashtu edhe të pazhvilluara. Në bazë të studimeve që janë bërë nga
fundi i dekadës së gjashtë të këtij shekulli (sidomos në Universitetin e Çikagos, më 1967),
sistemi politik është përfshirë si factor zhvillimor, e më vonë edhe me pjesëmarrje dominante
në normën e rritjes ekonomike.
Nga sistemi politik varen:
- format e pronësisë mbi faktorët e zhvillimit,
- mënyra dhe kushtet e shfrytëzimit të faktorëve,
- lëvizshmëria e faktorëve, dmth. format dhe intensiteti i lëvizshmërisë degore e
territoriale të faktorëve, si brenda ashtu edhe jashtë vendit, dhe
- politika e çmimeve të faktorëve ( si formohen çmimet, në cilën masë ndërhyn
shteti në fushën e çmimeve, etj. ).
Të gjitha këto varen nga sistemi politik kur kemi të bëjmë me format dhe intensitetin e
shfrytëzimit, ndërsa nga sistemi i qeverisjes varet efikasiteti i përdorimit të tyre. Pikërisht për
këtë arësye shumë ekonomistë në botë pohojnë se qeverisja e faktorëve të zhvillimit është
faktori zhvillimor më i fuqishëm.
Institucionet politike dhe ato të qeverisjes, dmth. i tërë aparati institucional që ka lidhje të
drejtëpërdrejtë me zhvillimin ekonomik, gjithashtu janë element i këtij grupi faktorësh. Këtu
janë të rëndësishëm dy momente: rrjeti i institucioneve të qeverisjes dhe efikasiteti i
institucioneve të qeverisjes. Roli i këtyre institucioneve, përkatëse kontributi i tyre i
mundshëm procesit të zhvillimit ekonomik, vlerësohet duke pasur parasysh:
- në cilën masë këto institucione janë bashkëkohore,
- çfarë është efikasiteti i tyre, dhe
- çfarë është shpejtësia e tyre adaptimit ndaj risive.
87
Duke folur për këtë grup faktorësh, gjithsesi duhet të përmendet edhe fleksibiliteti i niveleve
të qeverisjes. Para së gjithash, nuk mund të ekziston vetëm një nivel i qeverisjes, dhe më
tutje, aktivitetet e ndryshme të qeverisjes kërkojnë nivele të ndryshme të qeverisjes, dmth. atë
nivel në të cilin një qëllim apo një problem më së miri vështrohet.
Shtrohet pyetja se çfarë është ndikimi i teknikës kompjuterike në nivelin e qeverisjes, dmth.
a bëhet ngritja apo zbritja e nivelit?
Këtu janë të mundshme dy qasje të kundërta:
qasja e parë – niveli i qeverisjes mund të ngritet, sepse ekzistojnë mundësitë teknike që të
pyeten të gjithë, që të votojnë të gjithë dhe që deri te vendimi të arrihet relativisht shpejt,
qasja e dytë – niveli mund të zbritet, sepse është e mundur që informata të merret nga qendra
informative nepërmjet të monitorit, gjë që është në interesin shoqëror, pra vendim shoqëror
optimal, dhe, duke ditur këtë (vendimin shoqëror optimal)kemi mundësi që të kërkojmë
vendimin tonë optimal.
Cila qasje është më e mirë, dhe a është gjithmonë e njëjtë, kjo gjë varet nga tipi i aksioneve të
cilat marrin vendime.
Natyrisht, përgjegja është: qasja alternative. Çdo gjë varet nga lloji i qëllimeve, respektivisht
nga problemet për të cilët kërkojnë zgjidhje. Mikroelektronika nuk na imponon zgjidhjen,
madje ajo e afirmon maksimalisht qasjen alternative dhe na tregon kur kemi ardhur te
zgjidhja optimale. E drejta jonë është që të pranojmë atë ose jo.
Çdo komb angazhohet për zhvillim ekonomik. Progresi ekonomik është një komponent
thelbësor, por nuk është i vetmi komponent. Siç është theksuar në Kapitullin 1, zhvillimi nuk
është thjesht një fenomen ekonomik. Në një kuptim të përgjithshëm, ai duhet të përfshijë më
shumë se anën materiale dhe financiare të jetës së njerëzve, që të zgjerojë liritë e njeriut.
Prandaj zhvillimi ekonomik duhet të perceptohet si një proces shumëdimensional që përfshin
riorganizimin dhe riorientimin e gjithë sistemeve ekonomike dhe sociale. Përveç
përmirësimeve në të ardhura dhe prodhim, ai zakonisht përfshin ndryshime radikale në
strukturat institucionale, shoqërore, dhe administrative, si dhe në qëndrimet popullore dhe
madje edhe zakonet dhe besimet. Së fundi, edhe pse zhvillimi përcaktohet zakonisht në një
kontekst kombëtar, realizimi më i përhapur i tij mund të kërkojë modifikimin e sistemit
ndërkombëtar ekonomik dhe social.
Në këtë kapitull, kemi shqyrtuar evolucionin historik dhe intelektual në të menduarit
shkencor, në të cilin si dhe pse zhvillimi ekonomik merr apo nuk merr pjesë.Ne e bëjmë këtë
duke shqyrtuar katër teori të mëdha dhe shpesh konkuruese të zhvillimit. Ju do të shihni se,
secila ofron njohuri të vlefshme dhe një perspektivë të dobishme për natyrën e procesit të
zhvillimit. Disa modele të reja të zhvillimit dhe prapambetjes sjellin teori me heterogjene në
teoritë klasike, dhe ne i konsiderojmë ato në Kapitullin 4.
Qasjet në analizën e rritjes ekonomike janë paraqitur gjatë këtij rishikimi të teorive
alternative të zhvillimit dhe janë të përforcuar më pas në tre kapituj shtesë.
88
3.1 TEORITË KLASIKE TË ZHVILLIMIT EKONOMIK: KATËR QASJE
Literatura klasike e pas - Luftës së Dytë Botërore për zhvillimin ekonomik ka qenë e
dominuar nga katër qasje të mëdha dhe ndonjëherë konkurruese të mendimit: (1) fazat-
lineare-të-modelit-të-rritjes, (2) teoritë dhe modelet e ndryshimeve strukturore, (3)
revolucioni-varësisë-ndërkombëtare, dhe (4) kundërrevolucioni neoklasik i tregut të lirë. Në
vitet e fundit, një qasje eklektike ka dalë që tërheq të gjitha këto teori klasike.
Teoricienët e viteve 1950 dhe 1960 e shihnin procesin e zhvillimit si një seri të fazave të
njëpasnjëshme të rritjes ekonomike përmes të ciliave të gjitha shtetet duhet të kalojnë. Kjo
ishte kryesisht një teori ekonomike e zhvillimit në të cilën sasia dhe përzierja e saktë e
kursimeve, investimeve, dhe ndihmave të huaja ishte gjithçka që ishte e nevojshme për të
mundësuar zhvillimin e vendeve për të vazhduar së bashku një rrugë të rritjes ekonomike që
ka qenë historikisht e ndjekur nga vendet më të zhvilluara. Zhvillimi kështu u bë sinonim me
rritje të shpejtë, agregate ekonomike.
Kjo qasje fazë-lineare u zëvendësua në masë të madhe në vitin 1970 nga dy shkolla të tjera të
mendimit. I pari, i cili u përqëndrua në teoritë dhe modelet e ndryshimeve strukturore, përdori
teorinë moderne ekonomike dhe analizat statistikore në një përpjekje për të portretizuar
procesin e brendshëm të ndryshimeve strukturore që një vend "tipik" në zhvillim duhet t'i
nënshtrohet nëse dëshiron që të ketë sukses në gjenerimin dhe mbajtjen e shpejtë të rritjes
ekonomike. E dyta, revolucioni varësisë-ndërkombëtare, ishte më radikal dhe më shumë
politik. Kuptonte prapambetjen në aspektin e fuqise në marrëdhëniet ndërkombëtare dhe
vendore, ngurtësinë ekonomike institucionale dhe strukturore, si dhe dhe përhapjen e
ekonomive dhe shoqërive të dyfishta si brenda ashtu edhe midis kombeve të botës. Teoritë e
varësisë kishin prirje për të theksuar kufizimet e jashtme dhe të brendshme institucionale dhe
politike për zhvillimin ekonomik. Theksi u vu në nevojën për politika të reja për të zhdukur
varfërinë, për të siguruar mundësi më të mëdha të punësimit, dhe për të reduktuar pabarazitë
në të ardhura. Këto dhe objektiva të tjerë ishin duke u arritur brenda kontekstit të një
ekonomie në rritje, por rritja ekonomike në vetvete nuk i ishte dhënë statusi sipas modelit të
fazave-lineare dhe modelit të ndryshimeve strukturore.
Gjatë shumicës së viteve 1980 dhe 1990, një qasje e katërt mbizotëronte. Ky
kundërrevolucion në mendimin ekonomik neoklasik (i quajtur nganjëherë neoliberal) theksoi
rolin e dobishëm të tregjeve të lira, ekonomive të hapura, dhe privatizimin e ndërmarrjeve
publike joefikase. Dështimi për të zhvilluar, sipas kësaj teorie, nuk është për shkak të forcave
shfrytezuese të jashtme dhe të brendshme siç shpjegohet nga teoricienë të varësisë.
Përkundrazi, ajo është kryesisht rezultat i ndërhyrjes së madhe të qeverisë dhe rregullimit të
ekonomisë. Qasja e sotme eklektike bazohet në të gjitha këto perspektiva, dhe ne do të
nxjerrim në pah anët e forta dhe dobësitë e secilës.
3.2 ZHVILLIMI SI RRITJE DHE TEORITË E FAZAVE-LINEARE
Kur interesi në vendet e varfëra të botës me të vërtetë filloi të materializohet pas Luftës së
Dytë Botërore, ekonomistët në vendet e industrializuara u kapën në befasi. Ata nuk kishin
aparat në dispozicion me të cilin do të analizonin procesin e rritjes ekonomike në shoqëritë
89
kryesisht agrare të cilave u mungonin strukturat moderne ekonomike. Por ata kishin përvojën
e fundit të Planit Marshall, sipas të cilit, një shumë masive e ndihmës financiare dhe teknike e
dhënë nga SHBA-te u mundësoi vendeve të Evropës të shkatërruara nga lufta për të
rindërtuar dhe modernizuar ekonomitë e tyre për disa vite. Për më tepër, nuk ishte e vërtetë se
të gjitha kombet moderne industriale ishin dikur shoqëri të pazhvilluara agrare? Sigurisht se
përvoja e tyre historike në transformimin e ekonomive të tyre nga shoqëri të varfra të jetesës
bujqësore në gjigandë modern industrialë shërbeu si mësim i rëndësishëm për vendet e
"prapambetura" të Azisë, Afrikës dhe Amerikës Latine. Logjika dhe thjeshtësia e këtyre dy
shkollave të mendimit - dobia e sasisë masive të kapitalit dhe përvojës historike të vendeve të
zhvilluara - ishte shumë e parezistueshme për t'u hedhur poshtë nga studiues, politikanë dhe
administratorë në vendet e pasura, për të cilit njerëzit dhe mënyra e jetës në botën në zhvillim
shpesh ishin jo më shumë se statistika të OKB-së ose kapituj të shpërndarë në librat e
antropologjisë. Për shkak që kjo teori vë theksin në rolin qendror të akumulimit të kapitalit të
përshpejtuar, kjo qasje shpesh është quajtur "fundamentalizëm i kapitalit."
FAZAT E RRITJES SË ROSTOV-it
Mbrojtësi më me ndikim dhe i njohur i modelit të zhvillimit 'fazat-e-rritjes' ishte historiani
ekonomisë amerikan Walt W. Rostow. Sipas Rostow, kalimi nga prapambetja në zhvillim
mund të përshkruhet në termat e një seri hapash apo fazave nëpër të cilat të gjitha vendet
duhet të kalojnë. Siç shkroi Rostow në kapitullin hyrës së Fazat e Rritjes Ekonomike:
Ky libër paraqet mënyrën e një historiani ekonomik për të përgjithësuar pastrimin e historisë
moderne. . . . Është e mundur për të identifikuar të gjitha shoqëritë, në dimensionet e tyre
ekonomike, si pjesë e një nga këto pesë kategori: shoqërinë tradicionale, arritja e
parakushteve për të mbajtur një rritje të qëndrueshme, rruga drejt maturimit,ngritja dhe
periudha e konsumit masiv...Këto faza nuk janë thjeshtë përshkruese. Ato nuk janë thjeshtë
një mënyrë për të përgjithësuar observime të caktuara faktike në lidhje me sekuencën e
zhvillimit të shoqërive moderne. Ato kanë një logjikë të brendshme dhe vazhdimësi. . . . Ato
përbëjnë, në fund, si një teori në lidhje me rritjen ekonomike dhe një teori më të
përgjithshme, nëse ende shumë të pjesshme, për historinë moderne si një e tërë.
Vendet e përparuara, është argumentuar, kanë kaluar të gjithë fazën e "ngritjes në rritjen e
vetëqëndrueshme ", dhe vendet e pazhvilluara që nuk ishin ende në fazën e shoqërisë
tradicionale apo tek faza e "parakushteve" duhej vetëm të ndjeknin një grup të caktuar të
rregullave të zhvillimit për të arritur rritjen ekonomike të vetëqëndrueshme.
Një nga strategjitë kryesore të zhvillimit e nevojshme për çdo ngritje ka qenë mobilizimi i
kursimit vendas dhe të huaj në mënyrë që të gjenerohen investime të mjaftueshme për të
përshpejtuar rritjen ekonomike. Mekanizmi ekonomik sipas të cilit më shumë investime çojnë
në më shumë rritje mund të përshkruhet në terma të modelit të rritjes Harrod-Domar, sot
shpesh i referuar si modeli AK, sepse është i bazuar në një funksion linear të prodhimit me
prodhim të dhënë nga stoku i kapitalit K shumëzuar me konstanten, shpesh të quajtur A. Në
një formë apo një tjetër, kjo shpesh është aplikuar në çështjet e politikave me të cilat
përballen vendet në zhvillim, të tilla si në modelin e dy hendeqeve shqyrtuar në kapitullin 14.
90
MODELI I RRITJES HARROD-DOMAR
Çdo ekonomi duhet të ruaj një pjesë të caktuar të të ardhurave të saj kombëtare, në qoftë se
vetëm për të zëvendësuar mallrat kapitale të vjetra apo të dëmtuara (ndërtesa, pajisje, dhe
materiale). Megjithatë, në mënyrë që të ketë rritje, investimet e reja që përfaqësojnë shtesa
neto ndaj kapitalit janë të nevojshme. Në qoftë se ne supozojmë se ka një marrëdhënie të
drejtpërdrejtë ekonomike në mes të madhësisë së stokut total të kapitalit, K, dhe PBB-së
totale, Y-për shembull, në qoftë se $ 3 të kapitalit është gjithmonë e nevojshme për të
prodhuar një PBB vjetore prej $ 1, rrjedh se çdo shtesë neto ndaj kapitalit në formën e
investimeve të reja do të sjellë rritje korresponduese në rrjedhën e prodhimit kombëtar, PBB-
së.
Supozoni se kjo marrëdhënie, e njohur në ekonomi si raport kapital-prodhim, është afërsisht 3
me 1. Në qoftë se ne përcaktojmë raportin kapital-prodhim si k dhe të supozojmë më tej se
raporti i kursimeve kombëtare neto, s, është një pjesë e caktuar e prodhimit kombëtar
(p.sh., 6%) dhe se investimi total i ri përcaktohet nga niveli i kursimeve totale, ne
mund të ndërtojmë modelin e mëposhtëm të thjeshtë të rritjes ekonomike:
1. Kursimi neto (S) është një pjesë, s, i të ardhurave kombëtare (Y) i tillë që ne kemi
ekuacionin e thjeshtë:
S=sY........................................................................(3.1)
2. Investimi neto (I) përkufizohet si ndryshim në stokun e kapitalit, K, dhe mund të
përfaqësohet nga K në atë mënyrë që
I =∆ K .................................................................. (3.2)
Por për shkak se stoku total i kapitalit, K, mbart një marrëdhënie të drejtpërdrejtë në
të ardhurat e përgjithshme kombëtare ose prodhim, Y, siç shprehet nga raporti kapital-
prodhim, c, rrjedh se
K
= c ose
= c
ose perfundimisht
K = c Y………………………………...……… (3.3)
3. Së fundi, sepse kursimet neto kombëtare, S, duhet të jenë të barabarta me investimet
neto, I, ne mund të shkruajmë këtë barazim si
S = I…………………………………………… (3.4)
Por nga ekuacioni 3.1 ne e dimë se S = sY, dhe nga ekuacionet 3.2 dhe 3.3 ne e dimë
se
I = K = c Y
91
Prandaj rezulton që mund të shkruajmë "identitetin" kursimet e barabarta me
investimet të treguar nga ekuacionin 3.4 si
S = sY = c Y = K = I ……………………………(3.5)
ose thjeshtë sikur
sY = c Y …………………………………………(3.6)
Pjestimi i të dy anëve të ekuacionit 3.6 fillimisht me Y dhe pastaj me C, ne fitojmë
shprehjen:
=
………………………………………… (3.7)
Vini re se ana majtë e ekuacionit 3.7, Y / Y, përfaqëson normën e ndryshimit apo
normën e rritjes së PBB-së.
Ekuacioni 3.7, i cili është një version i thjeshtuar i ekuacionit të famshëm në teorinë Harrod-
Domar të rritjes ekonomike, thotë thjesht se norma e rritjes së PBB-së ( Y / Y) përcaktohet
bashkërisht nga raporti i neto kursimeve kombëtare, s, dhe raporti i kapitalit kombëtar–
output, c. Më konkretisht, ai thotë se në mungesë të qeverisë, norma e rritjes së të ardhurave
kombëtare do të jetë direkt ose pozitivisht në lidhje me raportin e kursimeve (dmth, aq më
shumë që një ekonomi është në gjendje për të kursyer – dhe për të investuar – nga një PBB e
caktuar, aq më e madhe do të jetë rritja e PBB-së) dhe anasjelltas ose negativisht lidhur me
raportin kapital–prodhim të ekonomisë (dmth, sa më i lartë është c, aq më e ulët do të jetë
norma e rritjes së PBB). Ekuacioni 3.7 gjithashtu është shpesh i shprehur në termat e
kursimeve bruto, sG, në të cilin rast norma e rritjes është dhënë nga
=
- ……………………………………(3.7’)
ku është shkalla e amortizimit të kapitalit.
Logjika ekonomike e ekuacioneve 3.7 dhe 3.7' është shumë e thjeshtë. Që të rriten,
ekonomitë duhet të kursejnë dhe të investojnë një pjesë të caktuar të PBB-së së tyre. Sa më
shumë që ata mund të kursejnë dhe të investojnë, aq më shpejt ata mund të rritin ekonominë e
tyre. Por norma aktuale në të cilën ata mund të rriten për çdo nivel të kursimeve dhe
investimeve - sa prodhim shtesë mund të ketë nga një njësi shtesë të investimeve - mund të
matet me të anasjelltën e raportit kapital-output, c, sepse kjo, 1 / c, është thjesht raporti
prodhim-kapital ose prodhim-investim. Vijon se duke shumëzuar normën e investimeve të
reja, S = I / Y, me produktivitetin e saj, 1 / c, do të japë normën me të cilën të ardhurat ose
PBB kombëtare do të rritet.
Përveç investimeve, dy komponentë të tjerë të rritjes ekonomike janë rritja e fuqisë
punëtore dhe progresi teknologjik. Rolet dhe funksionimi i këtyre tre komponentëve është
shqyrtuar në detaje në Shtojcën 3.1. Në kontekstin e modelit Harrod-Domar, rritja e fuqisë
punëtore nuk është përshkruar në mënyrë eksplicite. Kjo për shkak se puna është supozuar të
jetë e bollshme në kontekstin e një vendi në zhvillim dhe mund të punësohen punëtorët si të
jetë nevojshme në një proporcion të caktuar të investimeve kapitale (ky supozim nuk është
92
gjithmonë i vlefshëm). Në mënyrë të përgjithshme, përparimi teknologjik mund të shprehet
në kontekst të Harrod-Domar si një rënie në raportin e kërkuar të kapitalit - të prodhimit,
duke i dhënë më shumë rritje për një nivel të caktuar të investimeve, sic paraqitet më poshtë
nga ekuacioni 3.7 apo 3.7 '. Kjo është e qartë kur kuptojmë se në periudhë afatgjatë ky raport
nuk është fiks, por mund të ndryshojë me kalimin e kohës në përgjigje të funksionimit të
tregjeve financiare dhe të mjedisit të politikave. Por përsëri, fokusi ishte në rolin e
investimeve kapitale.
PENGESAT DHE KUFIZIMET
I kthehemi teorisë fazat-e rritjes dhe duke përdorur ekuacionin 3.7 të modelit tonë të thjeshtë
të rritjes Harrod-Domar, ne mësojmë se një nga strategjitë themelore të rritjes ekonomike
është thjesht rritja e përqindjes së kursimeve të të ardhurave kombëtare (dmth, nuk
konsumohen). Në qoftë se ne rrisim s në ekuacionin 3.7, ne mund të ngrisim Y / Y, normën
e rritjes së PBB-së. Për shembull, në qoftë se ne supozojmë se raporti kombëtar i kapitalit-
prodhimit në ndonjë vend më pak të zhvilluara është, të themi, 3 dhe raporti neto kursimit
agregat është 6% të PBB-së, rrjedh nga ekuacioni 3.7 që ky vend mund të ketë rritje me një
normë prej 2 % në vit për shkak
=
=
= 2% ………………………… (3.8)
Tani në qoftë se norma e kursimeve kombëtare neto disi mund të rritet nga 6% në, të themi,
15% – përmes një kombinimi të rritjes së taksave, ndihmës së huaj, dhe sakrificave të
konsumit të përgjithshëm – PBB mund të rritet nga 2% në 5%, sepse tani
=
=
= 5% …………………………(3.9)
Në fakt, Rostow dhe të tjerët përcaktuan fazën e ngritjes pikërisht në këtë mënyrë. Vendet që
ishin në gjendje për të kursyer 15% deri 20% të PBB-së mund të rriten ("zhvillohen") në një
normë shumë më të shpejt se ata që kursejnë më pak. Për më tepër, kjo rritje do të jetë e
vetëqëndrueshme. Mekanizmat e rritjes dhe zhvillimit ekonomik, për këtë arsye, janë thjesht
një çështje e rritjes së kursimeve kombëtare dhe investimeve. Pengesa kryesore apo kufizimi
në zhvillimin, sipas kësaj teorie, është niveli relativisht i ulët i formimit të kapitalit të ri në
shumicën e vendeve të varfëra. Por në qoftë se një vend dëshiron të ketë rritje në, të themi,
një normë prej 7% në vit dhe në qoftë se ajo nuk do të mund të gjenerojë normë të kursimeve
dhe investimeve prej 21% të të ardhurave kombëtare (duke supozuar se c, raporti
përfundimtar agregat i kapital-prodhimit, është 3), por mund të arrij të kursej vetëm 15%, ai
vend mund të tentoj të mbush këtë "boshllëk të kursimeve" prej 6% përmes ndihmës së huaj
apo investimeve të huaja private.
Kështu qasja e fazës së ''kufizimit të kapitalit'' ndaj rritjes dhe zhvillimit u bë një racionale
dhe (në termet e politikës së Luftës së Ftohtë), një mjet oportunist për të justifikuar
transferimet masive të kapitalit dhe asistencës teknike nga të vendet e zhvilluara për kombet
më pak të zhvilluara. Kjo kishte për qëllim të ishte Plani Marshall përsëri, por këtë herë për
kombet e botës në zhvillim.
93
KUSHTET E NEVOJSHME KUNDREJT KUSHTEVE TË MJAFTUESHME: DISA
KRITIKA TË MODELIT TË FAZAVE
Për fat të keq, mekanizmat e zhvillimit të mishëruara në teorinë e fazave të rritjes nuk
funksionuan gjithmonë. Dhe arsyeja themelore pse nuk funksionuan nuk ishte për shkak se
më shumë kursim dhe investim nuk është një kusht i nevojshëm për normat e përshpejtuar të
rritjes ekonomike, por më tepër për shkak se kjo nuk është një kusht i mjaftueshëm. Plani
Marshall funksionoi për Evropën, sepse vendet e Evropës që morën ndihmë posedonin
kushtet e nevojshme strukturore, institucionale, dhe të qëndrimit (p.sh., mallrat e integruar
mirë dhe tregjet e parave, objektet e zhvilluara të transportit, një fuqi punëtore të trajnuar
mirë dhe të edukuar, motivimi për të pasur sukses, një burokraci efikase qeveritare) për të
kthyer kapitalin e ri në mënyrë efektive në nivele të larta të prodhimit. Modelet e Rostow dhe
Harrod–Domar supozojnë në mënyrë implicite ekzistencën e qëndrimeve dhe rregullimeve të
njëjta në vendet e pazhvilluara. Megjithatë, në shumë raste u mungojnë, siç janë faktorë
plotësues të tillë si kompetenca menaxheriale, fuqia punëtore e kualifikuar, dhe aftësia për të
planifikuar dhe administruar një shumëllojshmëri të gjerë të projekteve të zhvillimit. Ka
pasur edhe fokus të pamjaftueshëm në një tjetër strategji për ngritjen e rritjes që është e
dukshme nga ekuacioni 3.7: ulja e raportit kapital – output, C, e cila përfshin rritjen e
efikasitetit me të cilën investimet gjenerojnë prodhim shtesë, një temë që do ta diskutojmë më
vonë.
3.3 MODELET E NDRYSHIMEVE STRUKTURORE
Teoria e ndryshimit strukturor fokusohet në mekanizmin me të cilin ekonomitë e pazhvilluara
kanë transformuar strukturat e tyre të brendshme ekonomike nga ekonomi të bazuara në
jetesën në bujqësinë tradicionale në ekonomi më moderne, më të urbanizuar, dhe me prodhim
industrial më të larmishëm dhe të ekonomisë së shërbimit. Kjo vë në punë mjetet e teorisë së
çmimit neoklasik dhe të alokimit të burimeve si dhe ekonometrinë moderne për të përshkruar
se si ky proces i transformimit ndodh. Dy shembuj të njohur përfaqësues të qasjes së
ndryshimit strukturor janë "teprica e punës e dy-sektorëve" model teorik i W. Arthur Lewis
dhe "modelet e zhvillimit" analizë empirike e Hollis B. Chenery dhe bashkëautorëve të tij.
TEORIA E ZHVILLIMIT LEWIS
Modeli Bazik: Një nga modelet e para dhe më të njohura teorike të zhvillimit që ishte e
fokusuar në transformimin strukturor të ekonomisë kryesisht asaj të mbijetesës ishte
formuluar nga laureati i cmimit nobel W. Arthur Lewis në mes të viteve të 1950ta dhe që më
vonë u modifikua, formalizua dhe zgjerua nga John Fei dhe Gustav Ranis. Modeli i dy
sektorëve i Lewis-it u bë teoria e përgjithshme e procesit të zhvillimit në vendet në zhvillim
me tepricë të punës gjatë pjesës më të madhe të viteve 1960 dhe fillim të viteve 1970, dhe
ndonjëherë ende aplikohet, veçanërisht për të studiuar përvojën e fundit të rritjes në Kinë dhe
tregjet e punës në të tjera vende të zhvilluara.
Në modelin Lewis, ekonomia e pazhvilluar përbëhet nga dy sektorë: një tradicional, të
mbipopulluar, sektor rural që karakterizohet me produktivitet margjinal të punës zero, një
situatë që lejon Lewis ta klasifikojë këtë si tepricë të punës në kuptimin që ajo mund të
tërhiqet nga sektori i bujqësisë tradicionale pa asnjë humbje të prodhimit -dhe një sektor
94
industrial modern e urban me produktivitetit të lartë në të cilin puna nga sektori mbijetesës
transferohet gradualisht. Fokusi kryesor i modelit është në të dyja proceset e transferimit të
punës dhe rritjen e prodhimit dhe punësimit në sektorin modern. (Sektori modern mund të
përfshijnë bujqësinë moderne, por ne do ta quajmë sektor "industrial", si një shkurtesë).
Të dyja transferi i punës dhe rritja e punësimit në sektorin modern janë sjellë nga zgjerimi
prodhimit në këtë sektor. Shpejtësia me të cilën ndodh ky zgjerim përcaktohet nga shkalla e
investimeve industriale dhe akumulimi i kapitalit në sektorin modern. Investim i tillë i bërë i
mundur nga fitimet e tepërta të sektorit modern mbi paga mbi supozimin se kapitalistët
riinvestojmë tërë fitimet e tyre. Së fundi, Lewis supozon se niveli i pagave në sektorin
industrial urban ishte konstant, i përcaktuar si një premisë e caktuar mbi një nivel të caktuar
mesatar jetese së pagave në sektorin tradicional bujqësor. Te paga konstante urbane, kurba
ofertës së punës rurale në sektorin modern konsiderohet të jetë krejtësisht elastike.
Ne mund të ilustrojmë modelin e Lewis të rritjes së sektorit modern në ekonominë e dy
sektorëve duke përdorur figurën 3.1. Konsideroni fillimisht sektorin e bujqësisë tradicionale
portretizuar në dy diagramet nga krahu i djathtë i figurës 3.1b. Diagrami i sipërm tregon se si
prodhimi i ushqimit ndryshon me rritjen e inputit të punës.
Ky është një funksion tipik i prodhimit bujqësor në të cilin prodhimi i përgjithshëm (TPA) ose
produkti i ushqimit përcaktohet nga ndryshimet në sasinë e imputit të vetëm të
ndryshueshëm, punës (LA), dhënë një sasi të caktuar të kapitalit (KA), dhe teknologji të
pandryshueshme tradicionale (tA). Në diagramin e ulët - djathas, ne kemi produktin mesatar
dhe margjinal të kurbës së punës, APLA dhe MPLA, të cilat janë nxjerrë nga kurba e produktit
total e treguar menjëherë sipër. Sasia e punës bujqësore (QLA) në dispozicion është e njëjtë në
të dy boshtet horizontale dhe është shprehur në miliona punëtorë, si Lewis përshkruan një
ekonomi të pazhvilluar, ku pjesa më e madhe e popullsisë jeton dhe punon në zonat rurale.
Lewis bën dy supozime për sektorin tradicional. Së pari, ka tepricë pune në kuptimin që
MPLA është zero, dhe së dyti, të gjithë punëtorët marrin pjesë në mënyrë të barabartë në
95
prodhim kështu që paga reale rurale përcaktohet nga mesatarja dhe jo produkti margjinal i
punës (si do të jetë rasti në sektorin modern). Në mënyre metaforike, kjo mund të shpjegohet
sikur një familje e cila gjatë drekës kalon tasin me oriz, nga e cila çdo person merr një pjesë
të barabartë (nuk ka nevojë që patjetër secili të merr pjesën e barabartë, por që kuptohet
ideja). Supozojmë se ka punëtorë bujqësorë LA që prodhojnë ushqim TPA, i cili është ndarë
në mënyrë të barabartë si WA ushqim për person (ky është produkti mesatar, i cili është i
barabartë me TPA / LA). Produkti margjinal i këtyre punëtorëve LA është zero, siç tregohet në
diagramin e poshtëm të figurës 3.1b; prandaj supozimi i tepricës së punës zbatohet për të
gjithë punëtorët, më së tepërmi për LA (vini re kurbën horizontale TPA përtej punëtorëve LA
në diagramin e sipërm në anë të djathtë).
Diagrami i sipërm-majtas i figurës 3.1a portretizon kurbën e produktit të përgjithshëm
(funksionin e prodhimit) për sektorin modern industrial. Edhe një herë, prodhimi, i të themi,
mallrave të prodhuara (TPM) është funksion i një inputi të ndryshueshëm të punës, LM, për
kapital KM dhe teknologji të caktuar, tM. Në boshtet horizontale, sasia e punëtorëve të
punësuar për të prodhuar një prodhim prej, të themi, TPM1, me stok të kapitalit KM1, është
shprehur në mijëra punëtorë urbane, L1. Në modelin Lewis, stoku i kapitalit në sektorin
modern lejohet të rritet nga K M1 në KM2 në KM3 si rezultat i riinvestimit të fitimeve nga
kapitalistët industrialë. Kjo do të shkaktojë kurbën e prodhimit të përgjithshëm në figurën
3.1a të zhvendoset lart nga TPM (KM1) për TPM (KM2) në TP M(KM3). Procesi që do të
gjenerojë këto fitime kapitaliste për riinvestime dhe rritje ilustrohet në diagramin në anën e
ulët-majtas te figura 3.1a. Këtu kemi kurbën e produktit të punës margjinale të sektorit
modern që rrjedh nga kurba TPM në diagramin e sipërm. Nën supozimin e tregjeve krejtësisht
konkurruese të punës në sektorin modern, këto produkte margjinale të kurbës së punës janë
në fakt kurbat aktuale të kërkesës për punë. Këtu është se si funksionon sistemi.
WA në diagramet e poshtme të figurave 3.1A dhe 3.1B përfaqëson nivelin mesatar të të
ardhurave reale për mbijetesë në sektorin tradicional rural. Prandaj WM në figurën 3.1A
është paga reale në sektorin modern kapitalist. Në këtë pagë, oferta e punës rurale supozohet
të jetë e pakufizuar ose krejtësisht elastike, siç tregohet nga kurba horizontale e ofertës së
punës WMSL. Me fjalë të tjera, Lewis supozon se në pagën urbane WM mbi të ardhurat
mesatare rurale WA, punëdhënësit e sektorit modern mund të punësojnë sa më shumë
punëtorë rurale që ata duan pa u friksuar se duhet të rrisin pagat. (Vini re përsëri se sasia e
punës në sektorin rural, figura 3.1B, është shprehur në miliona, ndërsa në sektorin modern
urban, figura 3.1A, njësitë e punës janë të shprehura në mijëra.) Me një sasi të dhënë të
kapitalit KM1 në fazën fillestare të rritjes të sektorit modern, kurba e kërkesës për punë
përcaktohet rënia e produktit margjinal të punës dhe është treguar nga kurba negativisht e
pjerrët D1 (KM1) në diagram e poshtëm majtas. Sepse punëdhënësit fitim-maksimizues të
sektorit modern supozohet të punësojnë punëtorë deri në pikën ku produkti margjinal fizik
është i barabartë me pagën reale (dmth, pika F ku kryqëzohet kurba ekërkesës për punë dhe
ofertës), punësimi i përgjithshëm në sektorin modern do të jetë i barabartë në L1. Prodhimi
total i sektorit modern, TPM1, do të jepet nga zona e kufizuar nga pikat 0D1FL1. Pjesa e këtij
prodhimit total që paguhet për punëtorët në formën e pagave do të jetë e barabartë, pra, me
hapsirën e drejtkëndëshit 0WMFL1. Balanca e prodhimit treguar në zonën 0WM FL1 paraqet
fitimet totale që grumbullohen nga kapitalistët. Sepse Lewis supozon se të gjitha këto fitime
riinvestohen, stoku i kapitalit të përgjithshëm në sektorin modern do të rritet nga KM1 për
kM2. Kjo sasi më e madhe e kapitalit shkakton kurbën e produktit total të sektorit modern të
zhvendoset në TPM (KM2), e cila shkakton një rritje në kurbën e kërkesës së produktit
96
margjinal për punë. Ky ndryshim i jashtëm në kurbën e kërkesës për punë është treguar nga
linja D 2 (KM2) në gjysmën e poshtme të figurës 3.1A. Një ekuilibër i ri në nivelin e
punësimit në sektorin modern do të themelohet në pikën G me punëtorë L2 tani të punësuar.
Gjithsej rritet outputi në TP M2 ose 0D2GL2 ndërsa pagat totale dhe fitimet rriten në
0WMGL2, dhe WMD2G respektivisht. Edhe një herë, këto fitime të mëdha (WMD2G) janë
riinvestuar, duke rritur stokun e kapitalit total në K M3, duke zhvendosur kurbat e produktit
total dhe kërkesës në TPM (KM3) dhe D3 (km3), respektivisht, duke rritur nivelin e
punësimit në sektorin modern në L3.
Ky proces i rritjes së vetëqëndrueshme dhe zgjerimit të punësimit në sektorin modern
supozohet të vazhdojë deri sa e gjithë teprica e punës rurale absorbohet nga sektorin i ri
industrial. Pas kësaj, punëtorë shtesë mund të tërhiqen nga sektori i bujqësisë vetëm me një
kosto më të lartë të prodhimit të ushqimit të humbur për shkak se rënia e raportit te punës -
dhe - tokës do të thotë se produkti marxhinal i punës rurale nuk është zero. Kjo është e njohur
si "Pika kthyese e Lewisit." Kështu kurba e ofertës së punës bëhet pozitivisht e pjerrët
perderisa pagat dhe punësimi në sektorin modern vazhdojnë të rriten. Transformimi
strukturor i ekonomisë do të ndodh, me balancën e aktivitetit ekonomik që zhvendoset nga
bujqësia tradicionale rurale në industrinë moderne urbane.
Kritikat ndaj Modelit Lewis: Edhe pse Lewis modeli i zhvillimit me dy sektor është i
thjeshtë dhe afërsisht reflekton përvojën historike të rritjes ekonomike në Perëndim, katër
prej supozimeve kryesore të saj nuk i përshtaten realiteteve institucionale dhe ekonomike të
shumicës së vendeve bashkëkohore në zhvillim.
Së pari, modeli supozon pa dyshim se norma e transferimit të punës dhe krijimit të punësimit
në sektorin modern është proporcionale me shkallën e akumulimit të kapitalit në sektorin
modern. Sa më e shpejt që është shkalla e akumulimit të kapitalit, aq më e lartë norma e
rritjes së sektorit modern dhe aq më e shpejtë është shkalla e krijimit të vendeve të reja të
punës. Por, çfarë nëse fitimet kapitaliste janë riinvestuar në pajisje kapitale më të sofistikuara
të kursimit të punës në vend se vetëm duke dyfishuar kapitalin ekzistues, siç supozohet në
mënyrë implicite në modelin Lewis? (Ne jemi, natyrisht, këtu duke pranuar supozimin e
debatueshëm që fitimet e kapitalistëve janë në fakt të riinvestuara në ekonominë lokale dhe jo
dërguar jashtë vendit si një formë e "fluturimit të kapitalit", që do të shtohen në depozitat e
bankave perëndimore.) Figura 3.2 riprodhon diagramin më të ulët të sektorit modern të
figurës 3.1A, vetëm që këtë herë kurbat e kërkesës për punë nuk zhvendosen në mënyrë
uniforme jashtë, por në fakt kryqëzohen. Kurba e kërkesës D 2 (KM2) ka një pjerrësi më të
madhe negative sesa D2 (K M1) për të pasqyruar faktin që shtesat në kapital mishërojnë
progresin teknik të kursimit të punës, domethënë, teknologjia KM2 kërkon shumë më pak
punë për njësi të prodhimit se teknologjia KM1.
97
Ne e shohim se edhe pse prodhimi i përgjithshëm është rritur ndjeshëm (p.sh., 0D2EL1 është
dukshëm më i madh se 0D 1EL1), paga totale (0WMEL1) dhe punësimi (L1) mbesin të
pandryshuara. I gjithë prodhimi shtesë i shtohet fitimit të kapitalistëve në formën e fitimeve.
Figura 3.2, pra, ofron një ilustrim të asaj që disa mund ta quajnë rritje ekonomike
"antizhvilluese" - të ardhurat dhe prodhimi shtesë janë të shpërndarë te disa pronarë të
kapitalit, përderisa nivelet e të ardhurave dhe punësimit për masat e punëtorëve mbeten
kryesisht të pandryshuar. Edhe pse GDP totale do të rritet, do të ketë pak ose aspak
përmirësim në mirëqenien sociale agregate të matur, të themi, në aspektin e përfitimeve të
shpërndara më gjerësisht në të ardhura dhe punësim.
Supozimi i dytë i diskutueshëm i modelit Lewis është nocioni që ekziston tepricë e punës në
zonat rurale, ndërsa ka punësim të plotë në zonat urbane. Shumica e hulumtimeve
bashkëkohore tregojnë se ka pak tepricë pune në vende rurale. Vërtetë, ka dy përjashtime
sezonale dhe gjeografike nga ky rregull (p.sh., të paktën deri kohët e fundit në disa pjesë të
Kinës dhe nënkontinentit aziatik, disa ishuj Karaibe, dhe rajone të izoluara të Amerikës
Latine ku pronësia e tokës është shumë e pabarabartë), por në përgjithësi, ekonomistët e
zhvillimit sot pajtohen se supozimi i Lewisit i tepricës së punës rurale në përgjithësi nuk
është e vlefshme.
Supozimi i tretë diskutabil është nocioni i një tregu konkurrues të punës në sektorin modern
që garanton ekzistencën e vazhdueshme të pagave reale urbane konstante deri në pikën ku
oferta e tepricës së punës rurale është shterur. Para viteve 1980, një tipar goditës i tregjeve
urbane të punës dhe përcaktimit të pagave në pothuajse të gjitha vendet në zhvillim ka qenë
tendenca që këto paga të rriten ndjeshëm me kalimin e kohës, si në terma absolutë dhe relativ
me të ardhurat mesatare rurale, madje edhe në prani të rritjes së niveleve të papunësië në
sektorin modern dhe produktivitet margjinal të ulët ose zero në bujqësi. Faktorët
institucionalë të tilla si fucia e ndikimit të sindikatave, shkalla e pagave të shërbimit civil, si
98
dhe praktikat e punësimit të korporatave multinacionale që 'priren të mohojnë forcat
konkurruese në tregjet e punës në sektorin modern në vendet në zhvillim.
Një shqetësim i fundit me modelin Lewis është supozim i tij i zvoglimit të të ardhurave në
sektorin modern industrial. Megjithatë, ka shumë dëshmi se fitimet mbizotërojë në këtë
sektor, duke paraqitur problem të veçant për politikëbërjen e zhvillimit që ne do të
shqyrtojmë në Kapitullin 4.
Ne studiojmë modelin Lewis sepse, shumë specialistë të zhvillimit ende mendojnë për
zhvillimin në këtë mënyrë direkt ose indirekt, dhe kjo i ndihmon studentët të marrin pjesë në
këto debate. Për më tepër, modeli konsiderohet gjerësisht relevant me përvojat e kohëve të
fundit në Kinë, ku puna është absorbuar në mënyrë të qëndrueshme nga bujqësia dhe
prodhimi dhe disa vende të tjera me modele të ngjashme të rritjes. Pika kthimit e Lewisit në
të cilën pagat në prodhimtari fillojnë të rriten është identifikuar gjerësisht me rritjen e pagave
në Kinës në vitin 2010.
Megjithatë, kur marrim parasysh paragjykimin e kursimit të punës te shumica e transferit
teknologjik modern, ekzistencën e fluturimit të konsiderueshëm të kapitalit, me
mosekzistencën e gjerë të tepricës së punës rurale, rritjen e mbizotërimit të tepricës së punës
urbane, dhe tendencën që pagat e sektorit modern të rriten me shpejtësi edhe kur ekziston
papunësia e konsiderueshme e hapur, ne duhet të pranojmë se modeli i dy sektorëve i Lewisit
megjithëse i vlefshëm si një portretizim i hershëm konceptual i procesit të zhvillimit të
ndërveprimit sektorial dhe ndryshimi strukturor dhe një përshkrim i disa përvojave historike,
duke përfshirë disa të fundit të tilla si Kina, kërkon modifikim të konsiderueshëm që
supozimet dhe analizat të përshtaten me realitetin e shumicës së vendeve të bashkëkohore në
zhvillim.
NDRYSHIMI STRUKTUROR DHE MODELET E ZHVILLIMIT
Ashtu si modeli i mëparshëm i Lewisit, analiza e modeleve të zhvillimit të ndryshimit
strukturor fokusohet në procesin vijues përmes të cilit struktura ekonomike, industriale, dhe
struktura institucionale e një ekonomie të pazhvilluar është transformuar me kalimin e kohës
për të lejuar industritë e reja për të zëvendësuar bujqësinë tradicionale si motor i rritjes
ekonomike. Megjithatë, në kontrast me modelin e Lewisit dhe pikepamjes origjinale te fazat e
zhvillimit, rritja e kursimeve dhe investimeve janë perceptuar nga modelet e analistëve të
zhvillimit si kushte të nevojshme por jo të mjaftueshme për rritjen ekonomike.
Përveç akumulimin e kapitalit, si fizik dhe njerëzor, një grup i ndryshimeve të ndërlidhura në
strukturën ekonomike të një vendi janë të nevojshme për kalimin nga një sistem tradicional
ekonomik në një modern. Këto ndryshime strukturore përfshijnë pothuajse të gjitha
funksionet ekonomike, përfshirë transformimin e prodhimit dhe ndryshimet në përbërjen e
kërkesës konsumatore, tregti ndërkombëtare, dhe të përdorimit të burimeve, si dhe
ndryshimet në faktorët socio-ekonomike siç janë urbanizimi dhe rritja si dhe shpërndarja e
popullsisë së një vendi.
Analistët empirik të ndryshimeve strukturore theksojnë kufizimet vendore dhe ndërkombëtare
për zhvillim. Ato të brendshme përfshijnë kufizimet ekonomike të tilla si burimet e ndihmat
të një vendi dhe madhësinë e tij fizike dhe të popullsisë, si dhe kufizimet institucionale të tilla
si politikat dhe objektivat e qeverisë. Kufizimet ndërkombëtare mbi zhvillimin përfshijnë
qasje në kapitalin e jashtëm, të teknologjisë, dhe të tregtisë ndërkombëtare. Dallimet në
nivelin e zhvillimit në mesin e vendeve në zhvillim kryesisht i atribuohet këtyre kufizimeve
vendore dhe ndërkombëtare. Megjithatë, janë kufizimet ndërkombëtare që e bëjnë
99
tranzicionin e vendeve aktualisht në zhvillim të ndryshojë nga ajo e vendeve të
industrializuara. Në atë masë që vendet në zhvillim kanë qasje në mundësitë e paraqitura nga
vendet industriale si burime të kapitalit, teknologjisë, dhe importet të prodhuara, si dhe tregje
për eksportet, ata mund të bëjnë kalimin në një shkallë edhe më shpejt se ai i arritur nga
vendet industriale gjatë periudhave të hershme të zhvillimit të tyre ekonomik. Kështu,
ndryshe nga modeli i fazave të hershme, modeli ndryshimit strukturor pranon faktin se vendet
në zhvillim janë pjesë e një sistemi të integruar ndërkombëtar që mund të promovojnë (si dhe
pengojnë) zhvillimin e tyre.
Modeli më i njohur i ndryshimeve strukturore është ai i bazuar kryesisht në punën empirike të
ekonomistit të Harvardit Hollis B. Chenery dhe kolegëve të tij, i cili shqyrtoi modelet e
zhvillimit për shumë vende në zhvillim gjatë periudhës së pasluftës. (Kjo qasje u ndërtua
edhe në kërkimet e laureatit të cmimit nobel Simon Kuznets në rritjen moderne ekonomike të
vendeve të zhvilluara.) Studimet e tyre empirike, të kryqëzuara (në mesin e vendeve në një
moment të caktuar kohor) dhe në seri- kohore (mbi periudha të gjata kohore), të vendeve në
nivele të ndryshme të të ardhurave për frymë banori çoi në identifikimin e disa tipareve
karakteristike të procesit të zhvillimit. Këto përfshinin kalimin nga prodhimi bujqësor te ai
industrial, akumulimin e qëndrueshëm të kapitalit fizik dhe njerëzor, ndryshimin e kërkesave
të konsumatorit nga kërkesat bazike dhe për ushqim në të mira dhe shërbime të ndryshme,
rritjen e qyteteve dhe industritë urbane si njerëzit emigrojnë nga ferma dhe qytete të vogla, si
dhe rënien e madhësisë së familjes dhe rritjen e përgjithshme të popullsisë, si fëmijët humbin
vlerën e tyre ekonomike dhe prindërit zëvendësojnë atë që është emërtuar tradicionalisht
cilësi e fëmijës (arsim) për sasinë (shih Kapitullin 6), fillimisht me rritjen e popullsisë dhe më
pas uljen e popullsisë në procesin e zhvillimit. Përkrahësit e kësaj shkolle shpesh bëjnë thirrje
për specialistët e zhvillimit që të "lënë faktet të flasin për veten e tyre" sesa të perfshihen në
teori misterioze të tilla si fazat e rritjes. Kjo është një kundërpeshë e vlefshme për teori bosh,
por ajo gjithashtu ka limitet e veta.
KONKLUZIONET DHE IMPLIKIMET
Ndryshimet strukturore që kemi përshkruar janë modelet "mesatare" të zhvillimit që Chenery
dhe kolegët e tij kanë vërejtur në mesin e vendeve në analizat me seri kohore dhe të
kryqëzuara. Hipoteza më e madhe e modelit të ndryshimit strukturor është se zhvillimi është
një proces i identifikueshëm i rritjes dhe ndryshimit karakteristikat kryesore të të cilit janë të
ngjashme në të gjitha vendet. Megjithatë, siç u përmend më herët, modeli pranon se dallimet
mund të lindin në mes të vendeve në ritmin dhe modelin e zhvillimit, në varësi të rrethanave
të veçanta ku gjenden. Faktorët që ndikojnë në procesin e zhvillimit përfshijnë burimin dhe
sasinë e ndihmave, politikat dhe objektivat e qeverisë së tyre, disponueshmërinë e kapitalit të
jashtëm dhe të teknologjisë, dhe të mjedisit të tregtisë ndërkombëtare.
Një mangësi për të mbajtur në mend është se duke theksuar modelet më tepër se teoritë, kjo
qasje shkon rrezikun për të drejtuar praktikuesit të nxjerrin përfundime të gabuara rreth
shkakësisë - në efekt, për të vënë "karrocën para kalit". Duke observuar modele të vendeve të
zhvilluara, si rënia e pjesëmarrjes së fuqisë punëtore në bujqësi me kalimin e kohës, shumë
politikëbërës të vendeve në zhvillim kanë qenë të prirur për të lënë pas dore këtë sektor jetik.
Por sic do ta shihni në kapitullin 9, që është pikërisht konkluzioni i kundërt me atë që duhet të
nxirret. Duke observuar rolin e rëndësishëm të arsimit të lartë në vendet e zhvilluara,
politikëbërësit mund të jenë të prirur për të theksuar zhvillimin e një sistemi të avancuar
universitar edhe para se shumica e popullsisë të fitojë shkrim e këndim bazë, një politikë që
100
ka çuar në pabarazi të mëdha edhe në vende të paktën që formalisht janë angazhuar për
rezultatete të barazisë, të tilla si Tanzania.
Studimet empirike mbi procesin e ndryshimit strukturor çojnë në përfundimin se ritmi dhe
modeli i zhvillimit mund të ndryshojnë sipas dy faktorëve të brendshëm dhe ndërkombëtarë,
shumë prej të cilave shtrihen përtej kontrollit të një kombi të veçantë në zhvillim. Megjithatë,
pavarësisht nga ky ndryshim, ekonomistët e ndryshimeve strukturore argumentojnë se mund
të identifikohen modele të caktuara që ndodhin në pothuajse të gjitha vendet, gjatë procesit të
zhvillimit. Dhe këto modele, argumentojnë ata, mund të ndikohen nga zgjedhja e politikave
të zhvillimit të ndjekura nga qeveritë në vendet në zhvillim, si dhe politikat tregtare
dheasistencës së huaj ndërkombëtare të kombeve të zhvilluara. Për këtë arsye analistët e
ndryshimeve strukturore janë në thelb optimist se përzierja "e saktë" e politikave ekonomike
do të gjenerojë modelet e dobishme të rritjes së vetëqëndrueshme. Shkolla ndërkombëtare e
varësisë ndaj të cilës ne po drejtohemi tani është, në të kundërt, shumë më pak optimiste dhe
është në shumë raste pesimiste.
3.4 REVOLUCIONI I VARËSISË NDËRKOMBËTARE
Gjatë viteve 1970, modele të varësisë ndërkombëtare fituan mbështetje në rritje, veçanërisht
në mesin e intelektualëve në vendet në zhvillim, si pasojë e rritjes së zhgënjimit me të dyja
modelet, atë të fazave dhe të ndryshimeve strukturore. Ndërsa kjo teori në një shkallë të
madhe doli prej favorit gjatë viteve 1980 dhe 1990, versionet e saj kanë gëzuar një rigjallërim
në shekullin 21, pasi disa nga pikëpamjet e tyre janë adoptuar, megjithëse në formë të
modifikuar, nga teoricienë dhe liderë të lëvizjes antiglobalizim. Në thelb, modelet e varësisë
ndërkombëtare i shohin vendet në zhvillim si të rrethuara nga ngurtësa institucionale, politike
dhe ekonomike, si vendore dhe ndërkombëtare, dhe të lidhur në mardhënie deri në varësi dhe
dominim me vendet e pasura. Në kuadër të kësaj qasjeje të përgjithshme janë tre drejtime
kryesore të mendimit: Modeli i varësisë neokoloniale, modeli i paradigmës së gabuar, dhe
teza e zhvillimit dualist.
MODELI I VARËSISË NEOKOLONIALE
Rryma e parë e madhe, të cilin ne e quajmë modelin e varësisë neokoloniale, është një
rezultat i tërthortë i të menduarit marksist. Ajo atribon ekzistencën dhe vazhdimësinë e
moszhvillimit kryesisht në zhvillimin historik të një sistemi shumë të pabarabartë kapitalist
ndërkombëtar të marrëdhënieve të vendeve të pasura me ato të varfra. Nëse për shkak se
vendet e pasura janë qëllimisht shfrytëzuese apo pa dashje të pakujdesshëm, bashkëjetesa e
vendeve të pasura dhe të varfëra në një sistem ndërkombëtar të dominuar nga marrëdhënie të
tilla të pabarabarta të pushtetit midis qendrës (vendet e zhvilluara) dhe periferisë (vendet në
zhvillim) bën që përpjekjet e bëra nga vendet e varfëra të jenë të pavarur të jenë të vështira
dhe ndonjëherë edhe të pamundura. Grupe të caktuara në vendet në zhvillim (duke përfshirë
pronarët, sipërmarrësit, udhëheqësit ushtarakë, tregtarët, zyrtarët publik dhe udhëheqësit e
sindikatave), të cilët gëzojnë të ardhura të larta, status social, dhe pushtet politik përbëjnë një
klasë të vogël qeverisëse elitë, interesi kryesor i të cilëve, me vetëdije ose jo , është në
vazhdimësinë e sistemit ndërkombëtar kapitalist të pabarazisë dhe të konformitetit në të cilën
ata shpërblehen. Direkt dhe indirekt, ata shërbejnë (janë të dominuar nga) dhe shpërblehen
(janë të varur) nga grupe ndërkombëtare me interes të veçantë në pushtet, duke përfshirë
101
korporatat shumëkombëshe, agjencitë kombëtare të ndihmave bilaterale, dhe organizatat e
ndihmës shumëpalëshe si Banka Botërore apo Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN), të cilat
janë të lidhura me besnikëri ose financim në vendet e pasura kapitaliste. Aktivitetet e elitave
dhe këndvështrimet shpesh shërbejnë që të pengojnë çdo përpjekje për reforma të vërteta nga
të cilat mund të përfitojë popullata e gjerë dhe në disa raste çojnë në nivele edhe më të ulëta
të jetesës dhe në vazhdimësinë e prapambetjes. Me pak fjalë, pikëpamja neo-Marksiste,
neokoloniale e moszhvillimit i atribuon një pjesë të madhe të varfërisë së vazhdueshme të
botës në zhvillim me ekzistencën dhe politikat e vendeve industriale kapitaliste të hemisferës
veriore dhe zgjerimet e tyre në formën e grupeve të vogla, por të fuqishme të elitës apo blerës
në vendet më pak të zhvilluara. Në këtë mënyrë moszhvillimi pra shihet si një fenomen i
imponuar nga jashtë, në kontrast me modelet e fazave lineare dhe ndryshimeve strukturore që
theksojnë kufizimet e brendshme të tilla si kursimet dhe investimet e pamjaftueshme ose
mungesa e arsimit dhe aftësive. Tentimet revolucionare ose të paktën ristrukturim i madh i
sistemit kapitalist botëror për këtë arsye është i nevojshëm për të liruar vendet në zhvillim, të
varura nga kontrolli direkt dhe indirekt ekonomik nga bota e tyre e zhvilluar dhe shtypësve të
brendshëm.
Një nga deklaratat më të fuqishme të shkollës së mendimit të varësisë ndërkombëtare është
bërë nga Theotonio Dos Santos:
Moszhvillimi, larg që përbën një gjendje të prapambetjes para kapitalizmit, është më tepër
pasojë dhe një formë e veçantë e zhvillimit kapitalist i njohur si kapitalizëm i varur. . . .
Varësia është një situatë e kushtëzuar në të cilën ekonomitë e një grupi të vendeve janë të
kushtëzuar nga zhvillimi dhe zgjerimi i të tjerëve. Një marrëdhënie e ndërvarësisë ndërmjet
dy ose më shumë ekonomive apo ndërmjet ekonomive të tilla dhe sistemit botëror të tregtisë
bëhet një marrëdhënie e varur kur disa vende mund të zgjerohen përmes vetë-nxitjes, ndërsa
të tjerët, duke qenë në një pozitë të varur, mund të zgjerohen vetëm si një reflektim i zgjerimit
të vendeve dominuese, të cilat mund të kenë efekte pozitive apo negative në zhvillimin e tyre
të menjëhershëm. Në të dy rastet, gjendja themelore e varësisë shkakton këto vende të jenë të
dyja të prapambetur dhe shfrytëzuar. Vendet dominuese janë të pajisura me superioritet
teknologjik, tregtar, kapitalit dhe sociopolitik mbi vendet e varura, kjo formë e këtij
superioriteti ndryshon sipas momentit historik të caktuar, dhe për këtë arsye mund të
shfrytëzojë ato, dhe të marrë pjesë të tepricës së prodhuar në vend. Varësia, atëherë, është e
bazuar mbi ndarjen ndërkombëtare të punës e cila lejon zhvillimin industrial të zhvillohet në
disa vende, ndërsa e kufizon atë në disa vende të tjera, rritja e të cilave kushtëzohet nga dhe
është e nënshtruar nga qendrat e pushtetit të botës.
Një perspektivë e ngjashme, por natyrisht jo-marksiste u shpjegua nga Papa Gjon Pali II në
citimin e letrës së tij enciklike të vitit 1988 (një shprehje formale, e përpunuar e
mësimdhënies papale) Sollicitude rei socialis (Shqetësimet shoqërore të Kishës), në të cilën ai
deklaroi:
Secili duhet të deklarojë ekzistencën e mekanizmave ekonomike, financiare, sociale dhe të
cilat, edhe pse ata janë të manipuluar nga njerëzit, shpesh funksionojnë pothuajse
automatikisht, duke theksuar gjendjen e pasurisë për disa dhe varfërisë për pjesën tjetër. Këto
mekanizma, të cilat manovrohen direkt ose indirekt nga vendet më të zhvilluara, me
funksionimin e tyre, favorizojnë interesat e individëve që i manipulojnë ato. Por në fund ata
ju ndalin frymën apo i kushtëzojnë ekonomitë e vendeve më pak të zhvilluara.
102
MODELI I PARADIGMËS SË GABUAR
Një qasje e dytë dhe më pak radikale e varësisë ndërkombëtare për zhvillimin, të cilën ne
mund ta quajmë modelin paradigmë e gabuar, thotë se prapambetja vie për shkak të
këshillave të gabuara dhe të papërshtatshme të dhënë nga ekspertët ndërkombëtar shpesh të
painformuar, të njëanshëm, që vijnë si ndihmë nga agjencitë për asistencë nga vendet e
zhvilluara dhe organizatat donatore shumëkombëshe. Këta ekspertë thuhet që japin modele
komplekse, por mashtruese të zhvillimit që shpesh çojnë në politika të papërshtatshme apo të
pasakta. Për shkak të faktorëve institucionalë të tilla si roli qendror dhe jashtëzakonisht
elastik i strukturave tradicionale shoqërore (fisi, kastës, klasës, etj), pronësia shumë e
pabarabartë e tokës dhe të drejtave të tjera të pronësisë, kontrolli joproporcional nga elitat
lokale mbi asetet financiare vendore dhe ndërkombëtare , dhe qasja shumë e pabarabartë në
kredi, këto politika, të bazuara sic janë shpesh në rryma, modelet neoklasike (ose ndoshta
lloji i tepricës së punës të Lewis ose tipi i ndryshimeve strukturore i Cheneryt), në shumë
raste thjesht u shërbejnë interesave vetjake të grupeve të pushtetit ekzistuese, si vendore dhe
ndërkombëtare.
Përveç kësaj, sipas këtij argumenti, intelektualët universitarë, sindikalistët, ekonomistët
qeveritare të nivelit të lartë, si dhe nëpunës të tjerë civilë të gjithë marrin trajnimin e tyre në
institucionet e vendeve të zhvilluara ku ayre u shërbehet padashur një dozë e modeleve
teorike jo të shëndetshme dhe elegante e koncepteve të huaja, por të pazbatueshme. Duke
pasur pak ose aspak njohuri të dobishme për tu mundësuar atyre që të kuptojnë në mënyrë
efektive problemet e vërteta të zhvillimit, ata shpesh kanë tendencë të bëhen mbrojtës të
sistemit ekzistues të politikave elitiste dhe strukturave institucionale. Në kurset universitare të
ekonomisë, për shembull, kjo zakonisht nënkupton përsëritjen e pandërprerë të mësimit të
shumë koncepteve dhe modeleve perëndimore "të parëndësishme", ndërsa në diskutimet e
politikave qeveritare, shumë theks vëhet në përpjekjet për të matur raportet kapital-prodhim,
raportet e rritjes së kursimeve dhe investimeve, privatizimin dhe crregullimin e ekonomisë,
ose maksimizimin e normave të rritjes së GDPsë. Si rezultat i kësaj, përkrahësit thonë se
reformat e dëshirueshme institucionale dhe strukturore, shumë prej të cilave i kemi diskutuar,
janë lënë pas dore ose u është dhënë vetëm vëmendje të paktë.
TEZA E ZHVILLIMIT DUALIST
Nënkuptuar në teoritë e ndryshimit strukturor dhe deklaruar në teoritë e varësisë
ndërkombëtare është nocioni i një bote me shoqëri të dyfishta, të kombeve të pasura dhe
vendeve të varfra dhe, në vendet në zhvillim, shumë pasuri brenda zonave të gjera të
varfërisë. Dualizmi është një koncept që diskutohet gjerësisht në ekonominë e zhvillimit. Ajo
përfaqëson ekzistencën dhe vazhdimësinë e divergjencave të konsiderueshme dhe madje në
rritje mes vendeve të pasura dhe të varfra dhe individëve të pasur dhe të varfër në nivele të
ndryshme. Në mënyrë të veçantë, edhe pse hulumtimi vazhdon, koncepti tradicional i
dualizmit përqafon katër argumente kryesore:
1. Kushte të ndryshme, nga të cilat disa janë "superiore" dhe të tjerat "inferiore", mund
të bashkëjetojnë në një hapësirë të caktuar. Shembuj të këtij elementi të dualizmit
përfshijnë nocionin e Lewisit të bashkëjetesës së metodave moderne dhe tradicionale
të prodhimit në sektorët urban dhe rural; bashkëjetesën elitave të pasura, me arsim të
103
lartë, me masat e njerëzve analfabetë e të varfër; dhe nocionin e varësisë të
bashkëjetesës së kombeve të fuqishme dhe të pasura e të industrializuara me shoqëritë
e varfra fshatare e të dobëta, në ekonominë ndërkombëtare.
2. Kjo bashkëjetesë është kronike dhe jo lehtë e ndryshueshme. Kjo nuk është për shkak
të një dukurie të përkohshme, në të cilin rast koha mund të eliminojë mospërputhjen
mes elementeve superiore dhe inferiore. Me fjalë të tjera, bashkëjetesa ndërkombëtare
e pasurisë dhe varfërisë nuk është thjesht një fenomen historik që do të korrigjohet në
kohë. Edhe pse të dyja teoria e fazave të rritjes dhe modelet e ndryshimeve
strukturore, nënkuptojnë një supozim të tillë, për ithtarët e tezës së zhvillimit dualist,
faktet e rritjes së pabarazive ndërkombëtare duket se hedhin poshtë atë.
3. Jo vetëm që shkallët e superioritetit apo inferioritetit dështojnë të tregojnë shenja të
zhdukjes, por ato kanë edhe një tendencë të natyrshme për tu rritur. Për shembull,
hendeku midis produktivitetit të punëtorëve në vendet e zhvilluara dhe homologëve të
tyre në shumicën e vendeve në zhvillim duket se zgjerohet me kalimin e çdo viti.
4. Ndërlidhjet ndërmjet elementeve superiore dhe inferiore janë të tilla që ekzistenca e
elementeve superiore bën pak apo asgjë për të ndihmuar elementin inferior. Në fakt,
ai shërben për të nxitur atë edhe më poshtë të "zhvillojë moszhvillimin e saj."
KONKLUZIONET DHE IMPLIKIMET
Çfarëdo cofshin dallimet e tyre ideologjike, përkrahësit e varësisë neokoloniake, paradigmës
së gabuar, dhe modelet e dualizmit refuzojnë theksin ekskluziv mbi teoritë tradicionale
neoklasike ekonomike të dizajnuara për të përshpejtuar rritjen e GDP-së si indeksin kryesor
të zhvillimit. Ata vënë në dyshim vlefshmërinë e modelit me dy sektorë të Lewisit të
modernizimit dhe industrializimit në dritën e supozimeve të tyre të diskutueshme dhe
historisë së fundit të botës në zhvillim. Ata më tej refuzojnë pretendimet e bëra nga Chenery
dhe të tjerët se ka modele të mirë-përcaktuara empirike të zhvillimit që duhet të ndiqen nga
shumica e vendeve të varfëra. Në vend të kësaj, teoritë e varësisë, paradigmës së gabuar, dhe
dualizmit vendosin theksin më shumë në pabarazitë në fucive ndërkombëtare dhe në reformat
e nevojshme themelore ekonomike, politike, dhe institucionale, si të brendshme edhe në
mbarë botën. Në raste ekstreme, ata duan shpronësimin e drejtpërdrejtë të aseteve private në
pritje që pronësia dhe kontrolli i aseteve publike do të jetë një mjet shumë efektiv për të
ndihmuar çrrënjosjen e varfërisë absolute, ofrojnë mundësi të zgjeruara për punësim,
pakësojnë pabarazitë në të ardhura, dhe për të rritur nivelet e jetesës (duke përfshirë
shëndetësinë, arsimin, dhe pasurimin kulturor) të masave. Edhe pse disa radikal neo-marksist
shkuan aq larg sa të thonë se rritja ekonomike dhe ndryshimi strukturor nuk kanë rëndësi,
shumica e vëzhguesve pranojnë se mënyra më efektive për t'u marrë me këto probleme të
ndryshme sociale është që të përshpejtohet ritmi i rritjes ekonomike përmes reformave të
brendshme dhe ndërkombëtare të shoqëruar nga një përzierje e matur e veprimtarisë
ekonomike publike dhe private.
Teoritë e varësisë kanë dy dobësi të mëdha. Së pari, edhe pse ata ofrojnë një shpjegim
tërheqës pse shumë vende të varfra mbeten të pazhvilluar, ata nuk japin shpjegim se si vendet
të fillojnë dhe mbajnë zhvillimin. Së dyti dhe ndoshta më e rëndësishmja, përvoja aktuale
ekonomike e vendeve në zhvillim që kanë ndjekur fushatat revolucionare të industrializimit
të shtetit dhe të prodhimit të drejtuar nga shteti ka qenë kryesisht negativ.
104
Në qoftë se ne marrim teorinë e varësisë në vlerë nominale, ne do të konkludojmë se kursi më
i mirë për vendet në zhvillim është që të ngatërrohen sa më pak që të jetë e mundur me
vendet e zhvilluara dhe në vend të kësaj të ndjekin një politikë të tyre, ose zhvillim të drejtuar
së brendshmi, ose më së shumti të tregtojnë vetëm me vendet e tjera në zhvillim. Por vendet e
mëdha që hynë në politikat vetanake, të tilla si Kina dhe, në një masë të konsiderueshme,
India, përjetuan një rritje të ngecur dhe përfundimisht vendosën të hapin ekonomitë e tyre,
Kina filloi këtë proces pas 1978 dhe India pas 1990. Në ekstremin e kundërt, ekonomitë e
vendeve si Tajvani dhe Korea e Jugut, dhe Kina në kohët e fundit, që kanë rritur eksportet në
vendet e zhvilluara kanë pasur rritje ekonomike të madhe. Edhe pse në shumë raste lidhje të
ngushta me vendet metropolitane gjatë periudhës koloniale me sa duket prodhuan rezultate
dëmtuese si në Peru nën Spanjën, Kongo nën Belgjikën, India nën Britaninë e Madhe, dhe
Afrika Perëndimore nën Francën në shumicën e rasteve, kjo marrëdhënie duket se ka
ndryshuar në mënyrë të konsiderueshme gjatë periudhës postkoloniale. Në mënyrë të qartë,
megjithatë, konfliktet e interesit midis botëve të zhvilluara dhe në zhvillim, të tilla si ajo që
ishte në qendër të vëmendjes në samitin e klimës në Kopenhagë në dhjetor të vitit 2009 dhe
që kanë luajtur një rol në takimet e fundit të OBT-së dhe G20, janë të vërteta dhe nuk mund
të injorohen.
Ne e konsiderojmë pikëpamjen tjetër se zgjidhjet e zhvillimit janë gjetur në tregjet e lira. Për
perspektivën, siç do të vërehet në kapitujt më vonë, qeveritë mund të ketë sukses ose të
dështojnë ashtu si tregje; çelësi për arritjen e suksesshme të zhvillimit është arritja e një
ekuilibëri të kujdesshëm mes asaj çfarë suksesi qeveria mund të arrijë, çfarë mund të bëjë
sistemi i tregut privat, dhe çfarë mund të bëjnë që të dyja duke punuar së bashku.
Ndërsa revolucioni i varësisë ndërkombëtare në teorinë e zhvillimit po kapte imagjinatën e
shumë dijetarëve perëndimor dhe të vendeve në zhvillim, një reagim doli në fund të viteve
1970 dhe në fillim të viteve 1980 në formën e një kundërrevolucioni neoklasik të tregut të
lirë. Kjo qasje shumë e ndryshme dominoi teoritë Perëndimore (dhe në një masë më të vogël
të vendeve në zhvillim) të zhvillimit ekonomik gjatë viteve 1980 dhe fillim të viteve 1990.
3.5 KUNDËRREVOLUCIONI NEOKLASIK : FUNDAMENTALIZMI I TREGUT
DUKE SFIDUAR MODELIN STATISTICIEN: TREGJET E LIRA, ZGJEDHJA E
PUBLIKUT, DHE QASJET ETREGUT MIQËSOR
Në vitet 1980, epërsia politike e qeverive konservatore në Shtetet e Bashkuara, Kanada,
Britani, dhe Gjermani Perëndimore dolën me një kundërrevolucion neoklasik në teorinë
ekonomike dhe të politikës. Në vendet e zhvilluara, ky kundërrevolucion favorizoi politikat e
ofertës makroekonomike, teoritë e pritjeve racionale, dhe privatizimi i korporatave publike.
Në vendet në zhvillim, kjo bëri thirrje për tregje të lira dhe privatizimin e pronësisë publike,
planifikimin statist, dhe rregullimin e aktiviteteve ekonomike nga qeveria. Neoklasistët
përftuan kontrollin e votave në bordet e dy agjencive më të fuqishme ndërkombëtare
financiare të botës, të Bankës Botërore dhe Fondit Monetar Ndërkombëtar. Gjithashtu me
ndikimin e organizatave të tilla si Organizata Ndërkombëtare e Punës (ILO), Programi për
Zhvillim i Kombeve të Bashkuara (UNDP), dhe Konferencës së Kombeve të Bashkuara për
Tregti dhe Zhvillim (UNCTAD), të cilat përfaqësojnë më plotësisht pikëpamjet e delegatëve
105
nga vendet në zhvillim, ishte e pashmangshme që sfida neokonservative e tregut të lirë të
argumenteve ndërhyrëse të teoricienëve të varësisë do të fitonin. Argumenti kryesor i
kundërrevolucionit neoklasik është se rezultatet e moszhvillimit nga alokimi i dobët i
burimeve për shkak të politikave të gabuara të çmimeve dhe ndërhyrja e tepruar e shtetit nga
qeveritë tepër aktive në vendet e zhvilluara. Përkundrazi, shkrimtarët kryesorë të shkollës së
kundërrevolucionit, duke përfshirë Lord Peter Bauer, Deepak Lal, Ian Little, Harry Johnson,
Bela Balassa, Jagdish Bhagwati, dhe Anne Krueger, argumentuan se kjo ndërhyrje e shtetit
në aktivitetin ekonomik është ajo që ngadalëson ritmin e rritjes ekonomike. Neoliberalët
argumentojnë se duke lejuar tregjet e lira konkurruese të lulëzojnë, duke privatizuar
ndërmarrjet shtetërore, duke promovuar tregtinë e lirë dhe zgjerimin e eksportit, duke
mirëpritur investitorët nga vendet e zhvilluara, dhe duke eliminuar rregulloret e qeverisë dhe
shtrembërimet e çmimeve në faktor, produkte, dhe tregjet financiare, do të stimulohet edhe
efikasiteti ekonomik dhe rritja ekonomike.
Në kundërshtim me pretendimet e teoricienëve të varësisë, neoklasistët kundërrevolucionarë
argumentojnë se bota në zhvillim është e pazhvilluar jo për shkak të aktiviteteve grabitqare të
botës së zhvilluar dhe agjencitë ndërkombëtare që ajo kontrollon, por më tepër për shkak të
dorës së rëndë të shtetit dhe korrupsionit, joefikasitetit dhe mungesës së stimujve ekonomik
që përshkojnë ekonomitë e vendeve në zhvillim. Çfarë është e nevojshme, prandaj, nuk është
një reformë e sistemit ekonomik ndërkombëtar, një ristrukturimi i ekonomive dualiste në
zhvillim, rritje të ndihmës së huaj, përpjekjet për të kontrolluar rritjen e popullsisë, ose një
sistem më efektiv i planifikimit të zhvillimit. Përkundrazi, është thjesht një çështje e
promovimit të tregjeve të lira dhe ekonomisë laissez-faire brenda kontekstit të qeverive
tolerante që lejojnë "magjinë e tregut" dhe "dorën e padukshme" të çmimeve të tregut të
udhëzojnë alokimin e burimeve dhe nxitjen e zhvillimit ekonomik. Ata tregojnë për suksesin
e ekonomive, si Koreja e Jugut, Tajvani dhe Singapori si shembuj të "tregut të lirë" (edhe pse,
siç do ta shohim më vonë, këta Tigra Aziatik janë larg nga prototipi neokonservativ i laissez-
faire) dhe për dështimet e ekonomive të ndërhyrjes publike të Afrikës dhe Amerikës Latine.
Kundërrevolucioni neoklasik mund të ndahet në tri qasje përbërëse: Qasja e tregut të lirë,
zgjedhja e publikut (ose qasja "ekonomia e re politike"), dhe qasja "tregu-miqësor". Analizat
e tregut të lirë argumentojnë se tregjet në vetëvete janë efikase, tregjet e produkteve japin
sinjalet më të mira për investime në aktivitete të reja; tregjet e punës iu përgjigjen këtyre
industrive të reja në mënyra të përshtatshme; Prodhuesit e dinë më së miri se çfarë të
prodhojnë dhe si ta prodhojnë atë në mënyrë efikase; dhe çmimet e produkteve dhe faktorëve
pasqyrojnë vlerat e sakta të mungesës së mallrave dhe burimeve tani dhe në të ardhmen.
Konkurrenca është efektive, në qoftë se jo e përsosur; teknologjia është në dispozicion dhe
gati pa kosto për tu absorbuar; informacioni është gjithashtu i përkryer dhe gati pa kosto për
tu marrë. Në këto rrethana, çdo ndërhyrje e qeverisë në ekonomi është sipas definicionit
deformuese dhe kundërproduktive. Ekonomistët e zhvillimit të tregut të lirë kanë qenë të
prirur të supozojmë se tregjet në botën në zhvillim janë efikase dhe se çfarëdo papërsosmërie
që ekziston ka pak pasoja.
Teoria e zgjedhjes së publikut, e njohur gjithashtu si qasje të re ekonomisë politike, shkon
edhe më tej duke argumentuar se qeveritë mund të bëjnë (pothuajse) asgjë në rregull. Kjo
është për shkak teoria e zgjedhjes së publikut supozon se politikanët, burokratët, qytetarët,
dhe shtetet veprojnë vetëm nga një perspektivë të vetë-interesit, duke përdorur pushtetin e
106
tyre dhe autoritetin e qeverisë për qëllimet e tyre egoiste. Qytetarët përdorin ndikimin politik
për të marrë përfitime të veçanta (të quajtura "Qira") nga politikat qeveritare (p.sh. licencat e
importit ose këmbimi i huaj racional), që kufizojnë qasjen në burime të rëndësishme.
Politikanët përdorin burimet e qeverisë për të konsoliduar dhe për të ruajtur pozitat e pushtetit
dhe autoritetit. Burokratët dhe zyrtarët publikë përdorin pozitat e tyre për të nxjerrë ryshfete
nga qytetarët që kërkojnë "qira" dhe të operojnë bizneset e mbrojtura në anën tjetër. Së fundi,
shtetet përdorin fuqinë e tyre për konfiskimin e pronës private nga individë. Rezultati neto
është jo vetëm një mosshpërndarje e burimeve, por edhe një ulje e përgjithshme në liritë
individuale. Përfundimi, pra, është se qeveria minimale është qeveria më e mirë.
Qasja miqësore në treg është një variant i kundërrevolucionit neoklasik lidhur kryesisht me
shkrimet e Bankës Botërore dhe ekonomistët e saj në vitin 1990, shumë prej të cilëve ishin
më shumë në anën e tregut të lirë dhe të zgjedhjes së publikut gjatë viteve 1980. Kjo qasje
pranon se ka shumë papërsosmëri në tregjet e produkteve dhe faktorëve në vendet në zhvillim
dhe se qeveritë kanë një rol kyç në lehtësimin e funksionimit të tregjeve nëpërmjet
ndërhyrjeve "joselektive" për shembull (tregu-miqësor), duke investuar në infrastrukturën
fizike dhe sociale, objektet e kujdesit shëndetësor, dhe institucionet arsimore dhe duke
siguruar një klimë të përshtatshme për ndërmarrje private. Qasja tregu-miqësor gjithashtu
ndryshon nga shkollat e mendimit të tregut të lirë dhe zgjedhja publike, duke pranuar idenë se
dështimet e tregut (shih kapitujt 4 dhe 11) janë më të përhapura në vendet në zhvillim në
fusha të tilla si koordinimi investimeve dhe rezultateve të mjedisit. Për më tepër, fenomene të
tilla si mungesa informacionit dhe informacioni i paplotë, eksternalitetet në krijimin e
aftësive dhe të të mësuarit, dhe ekonomitë e shkallës në prodhim janë tipike për tregjet në
vendet në zhvillim. Në fakt, njohja e këtyre tre fenomeneve të fundit krijon shkolla të reja të
teorisë së zhvillimit, qasja e rritjes endogjene, për të cilën ne të flasim në Shtojcën 3.3, në
fund të këtij kapitulli, dhe qasjen e dështimit të koordinimit, që diskutohet në Kapitullin 4.
TEORIA TRADICIONALE NEOKLASIKE E RRITJES
Një tjetër gurthemel i argumentit neoklasik të tregut të lirë është pohimi se liberalizimi
(hapja) e tregjeve kombëtare tërhek investime shtesë të brendshme dhe të jashtme dhe në këtë
mënyrë rrit normën e akumulimit të kapitalit. Në kushtet e rritjes së GDP-së, kjo është e
barabartë me rritjen e normave të kursimeve të brendshme, e cila rrit raportet kapital-punë
dhe të ardhurat për frymë në vendet në zhvillim të varfra me kapital. Modeli Solow i rritjes
neoklasike në veçanti përfaqëson kontributin seminal në teorinë neoklasike të rritjes dhe që
më vonë ndikoi që Robert Solow të fitonte cmimin Nobel në ekonomi. Kjo teori ndryshonte
nga formulimi i Harrod-Domar duke shtuar një faktor i dytë, të punës, dhe duke futur një
variabël të tretë të pavarur, teknologjinë, në ekuacionin e rritjes. Ndryshe nga koeficienti fiks,
supozimi kthimet-konstante-të-shkallës i modelit Harrod-Domar, modeli i rritjes neoklasike
Solow ekspozoi rënien e kthimit të të ardhurave të punës dhe kapitalit veç e veç dhe të
kthimit të vazhdueshëm për të dy faktorët bashkërisht. Progresi teknologjik u bë faktor i
mbetur që shpjegonte rritjen afatgjatë, dhe supozohej nga Solow dhe teoricienë të tjerë të
rritjes neoklasike që nivelet e teknologjisë përcaktoheshin në mënyrë ekzogjene, që është, në
mënyrë të pavarur nga të gjithë faktorët e tjerë në model.
Më formalisht, modeli standard i rritjes neoklasike i Solow përdor një funksion të prodhimit
total në të cilën
107
Y = Kα (AL)
1-α .................................................(3.10)
ku Y është produkti i brendshëm bruto, K është stoku i kapitalit (i cili mund të përfshijë
kapitalin njerëzor, si dhe kapitalin fizik), L është puna, dhe A përfaqëson produktivitetin e
punës, e cila rritet në një normë ekzogjene. Për vendet e zhvilluara, kjo normë është vlerësuar
të jetë rreth 2% në vit. Ajo mund të jetë më e vogël apo më e madhe për vendet në zhvillim,
në varësi të asaj nëse ata kanë ngecur apo po zënë hapin me vendet e zhvilluara. Për shkak se
shkalla e progresit teknologjik është ekzogjene (le të themi me 2% në vit), modeli neoklasik
Solow është nganjëherë i quajtur model i rritjes "ekzogjene", në kontrast me qasjen
endogjene të rritjes (diskutuar në Shtojcën 3.3). Ekuacioni 3.10, përfaqëson elasticitetin e
prodhimit në lidhje me kapitalin (rritjen e përqindjes të GDP-së që rezulton nga një rritje 1%
në kapitalin njerëzor dhe fizik). Meqë është supozuar të jetë më pak se 1 dhe kapitali privat
është supozuar që paguan produktin e tij margjinal në mënyrë që të mos ketë ekonomi të
jashtme, ky formulim i teorisë neoklasike të rritjes jep kthim të të ardhurave në pakësim të
kapitalit dhe të punës. Modeli i rritjes neoklasike Solow është shqyrtuar në detaje në Shtojcën
3.2.
Sipas teorisë tradicionale të rritjes neoklasike, rritja e prodhimit rezulton nga një ose nga tre
faktorë: rritja në sasi dhe cilësi e punës (përmes rritjes së popullsisë dhe edukimit), rritjet në
kapital (nëpërmjet kursimeve dhe investimeve), dhe përmirësimeve në teknologji (shih
Shtojcën 3.1).
Ekonomitë e mbyllura (ato pa aktivitete të jashtme), me norma të ulëta kursimi (gjërat e
tjera janë të barabartë) rriten më ngadalë në afat të shkurtër se sa ato me norma të larta të
kursimeve dhe kanë tendencë të kenë nivele të të ardhurave për frymë të ulta.
Ekonomitë e hapura (ato me tregtinë, investimet e huaja, etj), megjithatë, përjetojnë
konvergjencë me të ardhura me nivele të larta, pasi kapitali kalon nga vendet e pasura në
vendet e varfra ku raportet e kapitalit dhe punës janë më të ulëta dhe kështu kthimet në
investime janë më të larta. Rrjedhimisht, duke penguar fluksin e investimeve të huaja,
kokëfortësia e qeverive të shumë vendeve në zhvillim, sipas teorisë neoklasike të rritjes, do të
vonojë rritjen në ekonomitë e botës në zhvillim. Përveç kësaj, hapja është thënë që inkurajon
qasje më të madhe në idetë e huaja të prodhimit që mund të rritin normën e progresit
teknologjik.
108
KONKLUZIONET DHE IMPLIKIMET
Ashtu si revolucioni i varësisë i 1970, kundërrevolucioni neoklasik i viteve 1980 kishte
origjinën e vet në pikëpamje të ideologjisë ekonomike të botës në zhvillim dhe problemet e
saj. Ndërsa teoricienët e varësisë (shumë, por jo të gjithë, ishin ekonomistë nga vendet në
zhvillim) panë moszhvillimin si një fenomen i detyruar nga jashtë, revizionistët neoklasik
(shumica, por jo të gjithë, prej të cilëve ishin ekonomistë perëndimorë) panë problemin si një
fenomen të detyruar nga brenda vendit te vendet në zhvillim, shkaktuar nga ndërhyrja e tepërt
e qeverisë dhe politikat e këqija ekonomike. Probleme të tilla nga të dyja palët nuk është e
pazakontë në çështjet e diskutueshme që ndajnë kombet e pasura dhe kombet e varfra.
Por çfarë për pretendimin e kundërrevolucionit neoklasik se tregjet e lira dhe më pak
ndërhyrje të qeverisë sigurojnë përbërësit bazë për zhvillim? Në kriter krejtësisht të
efikasitetit (në krahasim me atë të barazisë), mund të ketë pak dyshim se shpërndarja e
çmimit të tregut zakonisht e bën një punë më të mirë se ndërhyrja e shtetit. Problemi është se
shumë nga ekonomitë në zhvillim janë aq të ndryshme në strukturë dhe organizim nga
homologët e tyre perëndimorë sa që supozimet e sjelljes dhe parimet e politikave të teorisë
tradicionale neoklasike janë nganjëherë të diskutueshme dhe shpesh të pasakta. Tregjet
konkurruese të lira në përgjithësi nuk ekzistojnë, as, duke pasur parasysh kontekstin
institucional, kulturor, dhe historik të shumë vendeve në zhvillim, do të jetë
domosdoshmërisht i dëshirueshëm nga pikëpamja ekonomike dhe sociale afatgjatë (shih
kapitullin 11). Konsumatorët si tërësi janë rrallë sovran në atë që cfarë mallra dhe shërbime
do të prodhohen, në cfarë sasie, dhe për kë. Informacioni është i kufizuar, tregjet janë të
fragmentuara, dhe pjesa më e madhe e ekonomisë në vendet me të ardhura të ulëta është ende
e jomonetarizuar. Ka eksternalitete të përhapura të prodhimit dhe konsumit, si dhe ndërprerje
në prodhim dhe pandashmëri (dmth, ekonomitë e shkallës) në teknologji. Prodhuesit, privat
ose publik, kanë fuqi të madhe në përcaktimin e çmimeve të tregut dhe sasitë e shitura. Ideali
i konkurrencës është zakonisht vetëm një ideal me pak substance të realitetit. Edhe pse
monopolet e blerjes së burimeve dhe shitjen e produktit janë të përhapura në botën në
zhvillim, teoria tradicionale neoklasike e monopolit gjithashtu ofron shumë pak njohuri për
aktivitetet e përditshme të korporatave publike dhe private. Rregullat e vendimmarrjes mund
të ndryshojnë shumë në mjedise shoqërore, në mënyrë që maksimizimi i fitimit mund të jetë
një objektiv i prioritetit të ulët, sidomos në ndërmarrjet shtetërore, në krahasim me, të themi,
krijimi i vendeve të punës apo zëvendësimi i menaxherëve të huaj me personelin vendas. Së
fundi, dora e padukshme shpesh vepron jo për të promovuar mirëqenien e përgjithshme, por
më tepër për të ndihmuar ata që janë tashmë të pasur, ndërsa dështojnë për të ofruar mundësi
për mobilitet për shumicën dërrmuese. Shumë mund të mësohet nga teoria neoklasike në
lidhje me rëndësinë e analizës elementare të ofertës dhe kërkesës në arritjen e "saktë" të
produktit, faktorit, dhe çmimet valutore për prodhimin efikas dhe alokimin e burimeve.
Megjithatë,
qeveritë e mencura mund të bëjnë gjithashtu përdorimin efektiv të çmimeve si sinjale dhe
stimuj për të ndikuar në shpërndarjen e burimeve optimale shoqërore. Në të vërtetë, ne
shpesh do të demonstrojmë dobinë e mjeteve të ndryshme të teorisë neoklasike në analizën
tonë të mëvonshme të problemeve të tilla si rritja e popullsisë, stagnimi bujqësor, papunësia
dhe nënpunësimi, puna e fëmijëve, kërkesat arsimore, ambienti, promovimi eksportit kundrejt
zëvendësimit të importit, zhvlerësimi, planifikimi i projekteve, politika monetare, dhe
109
privatizimi ekonomik. Megjithatë, realiteti i strukturës institucionale dhe politike i shumë
ekonomive të botës në zhvillim, për të mos përmendur sistemet e tyre të ndryshme të vlerave
dhe ideologjive, shpesh e bën arritjen e politikave të duhura ekonomike të bazuara ose në
tregjet ose në ndërhyrjen publike një përpjekje jashtëzakonisht të vështirë. Në një mjedis me
ngurtësi të gjerë institucionale dhe pabarazi të rënd socio-ekonomike, të dyja tregjet dhe
qeveritë në mënyrë tipike do të dështojnë. Kjo nuk është thjesht një pyetje në bazë të bindjeve
ideologjike; por është një çështje e vlerësimit të situatës në secilin vend. Vendet në zhvillim
duhet të miratojnë zgjidhje lokale në përgjigje të kufizimeve lokale. Ekonomistët e zhvillimit
duhet pra të jenë në gjendje të bëjnë dallimin midis teksteve të teorisë neoklasike dhe
realitetit institucional dhe politik të vendeve bashkëkohore në zhvillim. Ata pastaj mund të
zgjedhin konceptet tradicionale neoklasike dhe modelet më të mira që mund të ndriçojnë
çështjet dhe dilemat e zhvillimit dhe hedhin ato që nuk u shërbejnë. Kjo do të jetë detyra jonë
në pjesën dy dhe tre.
3.6 TEORITË KLASIKE TË ZHVILLIMIT: HARMONIZIMI I DALLIMEVE
Në këtë kapitull, ne kemi shqyrtuar një gamë të teorive konkurruese dhe qasjeve në studimin
e zhvillimit ekonomik. Çdo qasje ka anët e forta dhe dobësitë e saj. Fakti se ekzistojnë
polemika të tilla, qoftë ideologjike, teorike, apo empirike, është ajo që e bën studimin e
zhvillimit ekonomik sfidues dhe emocionues. Edhe më shumë se fushat e tjera të ekonomisë,
ekonomia e zhvillimit nuk ka pranuar universalisht asnjë doktrinë apo paradigmë. Në vend të
kësaj, ne kemi një model që vazhdimisht evoluon nga njohuritë dhe kuptimet të cilat së
bashku përbëjnë bazën për shqyrtimin e mundësive për zhvillimin bashkëkohor të kombeve
të ndryshme të Afrikës, Azisë dhe Amerikës Latine.
Ju mund të pyesni veten se si mund të del një konsensus nga aq shumë mosmarrëveshje. Edhe
pse nuk nënkuptohet këtu se një konsensus i tillë ekziston sot ose ndonjëherë do të bëhet kur
vlera të tilla të ashpra kontradiktore dhe ideologjitë mbizotërojnë, ne sugjerojmë që diçka e
një rëndësie mund të nxirret nga secili prej katër qasjeve që kemi përshkruar. Për shembull,
modeli i fazave lineare thekson rolin vendimtar që kursimi dhe investimet luajnë në
promovimin e rritjes së qëndrueshme afatgjatë. Modeli Lewisit i dy sektorëve i ndryshimeve
strukturore nënvizon rëndësinë e transferimit të burimeve nga aktivitetet me produktivitet të
ulët te ato me produktivitet të lartë në procesin e zhvillimit ekonomik, duke u përpjekur për të
analizuar lidhjet e shumta midis bujqësisë tradicionale dhe industrisë moderne, dhe duke
qartësuar përvojat e kohëve të fundit të tilla si ajo e Kinës. Hulumtimi empirik i Chenery dhe
bashkëpunëtorëve të tij kërkon të dokumentojë saktësisht se si ekonomitë pësojnë ndryshime
strukturore duke identifikuar vlerat numerike të parametrave kryesorë ekonomikë të përfshirë
në këtë proces. Mendimet e teoricienëve të varësisë ndërkombëtare na lajmërojnë për
rëndësinë e strukturës dhe punimet e ekonomisë botërore dhe shumë mënyra në të cilat
vendimet e marra në botën e zhvilluar mund të ndikojnë në jetën e miliona njerëzve në vendet
në zhvillim. Nëse janë apo jo këto aktivitete të dizajnuara me qëllim për të ruajtur vendet në
zhvillim në një gjendje të varësisë është shpesh jashtë diskutimit. Vetë fakti i varësisë së tyre
dhe ndjeshmëria e tyre ndaj vendimeve kyçe ekonomike të bëra në kryeqytetet e Amerikës së
Veriut, në Evropën Perëndimore, apo Japoni (për të mos përmendur ato të bëra nga FMN-ja
dhe Banka Botërore) na detyron të njohim rëndësinë e disa prej njohurive të shkollës së
varësisë ndërkombëtare. E njëjta gjë vlen edhe për argumentet në lidhje me strukturat dualiste
dhe rolin e elitave në ekonomitë e brendshme të botës në zhvillim. Edhe pse një pjesë e mirë
110
e teorisë konvencionale ekonomike neoklasike duhet të modifikohet që tu përshtatet
rrethanave unike shoqërore, institucionale, dhe strukturore të vendeve në zhvillim, nuk ka
dyshim se promovimi i prodhimit dhe shpërndarjes efikase përmes një sistemi të duhur
funksional të çmimeve është pjesë integrale e çdo procesi të suksesshëm të zhvillimit. Shumë
nga argumentet e kundërrevolucionarëve neoklasik, veçanërisht ato që lidhen me mungesën e
efikasitetit të ndërmarrjeve shtetërore dhe dështimet e planifikimit të zhvillimit (shih
kapitullin 11) dhe efektet e dëmshme të shtrembërimeve vendore dhe ndërkombëtare të
çmimeve të detyruar nga qeveria (shih Kapitujt 7, 12, dhe 15) mirren, si ato të shkollave të
varësisë dhe strukturaliste. Në të kundërt, lartësimi i padyshimtë i tregjeve të lira dhe
ekonomive të hapura së bashku me nënvlerësimin universal të lidershipit të sektorit publik në
nxitjen e rritjes me barazi në botën në zhvillim është e hapur për sfida serioze. Si kapitujt në
pjesën e dytë dhe tretë zbulojnë, zhvillimi i suksesshëm kërkon një balancim të aftë dhe të
mençur të çmimeve të tregut dhe promovimin ku tregjet mund të ekzistojnë dhe të veprojë në
mënyrë efikase, së bashku me ndërhyrjen inteligjente dhe të barazisë të qeverisë në zonat ku
forcat e papenguara të tregut do të çojnë në rezultate ekonomike dhe sociale të
padëshirueshme. Përparime të mëdha janë bërë në analizën ekonomike të zhvillimit modern
në sqarimin e logjikës se si politika qeverisëse e formuluar mirë mund të lehtësojë zhvillimin
e tregjeve dhe rritjen e të përbashkët, siç do të shpjegohet në Kapitullin 4.
Në përmbledhje, secila prej qasjeve për të kuptuar zhvillimin ka diçka për të ofruar.
Kontributet e tyre përkatëse do të bëhen të qarta më vonë në libër kur kemi shqyrtuar në
detaje edhe origjinën edhe zgjidhjet e mundshme për një gamë të gjerë të problemeve të tilla
si varfëria, rritja e popullsisë, papunësia, zhvillimi rural, tregtia ndërkombëtare, dhe ambienti.
Ata gjithashtu informojnë modele bashkëkohore të zhvillimit dhe të moszhvillimit, për të
cilat ne të kthehemi në kapitullin e ardhshëm.
top related