austriacki garnizon w rzeszowie w latach 1772-1848 · wojsko austriackie w rzeszowie było...
Post on 24-Oct-2020
7 Views
Preview:
TRANSCRIPT
-
„Rocznik Podkarpacki”, 2012, nr 1
WACŁAW SZCZEPANIK Uniwersytet Jagielloński
Instytut Historii
Austriacki garnizon w Rzeszowie w latach 1772-1848
Uwagi wstępne
Badania nad historią wojskowości na ziemiach polskich w okresie zaborów
przez wiele lat ograniczały się w zasadzie do opisywania polskiego wysiłku po-
wstańczego. Powstające, nieliczne publikacje dotyczą zwłaszcza najbardziej wi-
docznych pozostałości po wojskowej obecności zaborców na ziemiach polskich, ja-
kimi są pozostałości twierdz. Temat obecności austriackiej na terenie Galicji sze-
rzej opracowywany jest tylko przez prof. Michała Baczkowskiego z Krakowa1. Wie-
le powstających opracowań uwzględnia wojskową obecność armii zaborczych na
terenach polskich jedynie jako tło do opisywanych wydarzeń i procesów, lub nie
uwzględnia jej wcale2.
Należy jednak pamiętać, że przodkowie większości z nas, obecnie żyjących, słu-
żyli w armii któregoś z naszych zaborców. Pamiętajmy też, że przez jednostki „za-
borcze” przewinęło się kilkakrotnie więcej Polaków niż przez różnego typu, często
efemeryczne, oddziały „polskie”.
1 Zob. M. Baczkowski, W służbie Habsburgów: polscy ochotnicy w austriackich siłach zbrojnych w latach 1772-
1815, Kraków 1998; M. Baczkowski, Pod czarno-żółtymi sztandarami. Galicja i jej mieszkańcy wobec austro-
węgierskich struktur militarnych 1868-1914, Kraków 2003; M. Baczkowski, Wojsko austriackie w Krakowie w la-
tach 1796-1809, Kraków 2007; M. Baczkowski, Szarży podobnej dawno nie widziały dzieje! Ułani galicyjscy 1778-
1918, Kraków 2011.
2 Dla Rzeszowa najlepszą pozycją jest publikacja: J. Majka, Garnizon Rzeszów w latach 1918-1939, Rze-
szów 2005. Autor z powodu braku źródeł i zakresu chronologicznego, pracę poświęcił okresowi, którym
zająłem się na dwóch stronach w tym artykule, skupiając się nieco dokładniej na okresie autonomicznym.
-
WACŁAW SZCZEPANIK 16
Mój artykuł ma za zadanie przybliżyć czytelnikowi kilka aspektów związanych
z obecnością wojskową Austriaków w Rzeszowie w latach 1772-1848. Opiszę wkro-
czenie wojsk habsburskich do Rzeszowa w 1772 r. analizując skład jednostek „kor-
pusu” okupacyjnego. Następnie skupię się na opisie struktury organizacyjnej armii
austriackiej stacjonującej w Rzeszowie we wspomnianym okresie. Opiszę komen-
dy wojskowe, jednostki i instytucje wojskowe funkcjonujące w tym mieście (oraz,
w kilku przypadkach, także w okolicy).
Zajęcie Galicji
Przebieg zajmowania ziem polskich przez Austriaków podczas pierwszego za-
boru z 1772 r. jest dość dobrze opracowany pod kątem politycznym. Opis działań
wojskowych Austriaków w 1772 r. ogranicza się tylko do wzmiankowania nazwisk
dowódców poszczególnych „korpusów”, zajmowania przez nich większych miast
oraz ich postępowanie stricte polityczne w stosunku do ludności miejscowej. Kwe-
stię jakie konkretnie formacje brały udział w tych działaniach podsumowuje się za-
zwyczaj sformułowaniem, że były to głównie oddziały węgierskie.
Analiza akt zgromadzonych w zbiorach Kriegsarchiv pozwoliła mi odtworzyć
jakie konkretnie oddziały zajmowały Rzeszów w 1772 r., jaka była ich liczebność
oraz struktura etniczna.
Rzeszów został zajęty przez grupę generała Martina Grävena3. Grupa ta skła-
dała się z batalionów garnizonowych z pułków Königsegg4, Thierheim5, Langlo-
sis6, batalionu polowego z pułku Esterhazy7, pułku dragonów Modena8 oraz pod-
3 Prawdopodobnie generał-major (General-Major – odpowiednik polskiego stopnia generał brygady
– dalej: GM) Martin baron Gräven (zm. ok. 1791 r.).
4 16 pułk piechoty (dalej: pp) w latach 1741-1778 pozostający pod szefostwem feldmarszałka-porucz-
nika (Feldmarschall-Leutnant – odpowiednik polskiego stopnia generał dywizji – dalej: FML) – feldmar-
szałka (Feldmarschall – najwyższy austriacki stopień wojskowy – dalej: FM) Christiana Moriza hrabiego
Königsegg-Rothenfels. Jednostka rekrutowała się ze Szwabii oraz z Biskupstwa Münster. W 1771 r. otrzy-
mała centrum werbunkowe w styryjskim Cilli. W 1766 r. część liniowa pułku stacjonowała w Marburgu.
Zob. Geschichte der k. und k. Wehrmacht, Bd. 1, Wien 1898-1905, s. 224-231.
5 25 pp, którego szefem w latach 1757-1783 był FML-FM Franz Ludwig hrabia Thürheim. W latach
1766-1806 jednostka pobierała rekruta z Bawarii, z okolic Salzburga, Passau i Regensburga. W 1766 r. część
liniowa pułku stacjonowała w Schüttenhofen. Zob. Geschichte..., Bd. 1, cyt. wyd., s. 291-298.
6 59 pp, którego szefem w latach 1771-1790 był GM – Feldzeugmeister (odpowiednik polskiego stop-
nia generała broni w austriackiej piechocie i wojskach technicznych – dalej: FZM) Peter von Langlois. Jed-
nostka w latach 1766-1806 pobierała uzupełnienia z Nadrenii oraz dodatkowo od 1771 r. z Górnej Austrii
z okolic Enns. W Enns stacjonował także w latach 1771-1775 sztab i pododdziały liniowe pułku. Zob. Ge-
schichte..., Bd. 1, cyt. wyd., s. 529-537.
7 33 pp w latach 1753-1791 pozostający pod szefostwem General-Feldwachtmeister (odpowiednik póź-
niejszej rangi General-Major – dalej: GFWM) Nikolausa Josepha księcia Esterházy de Galantha. Jedno-
-
Austriacki garnizon w Rzeszowie w latach 1772-1848 17
oddziału artylerii w składzie kilku dział 3-funtowych, dwóch dział 6-funtowych
oraz 7-funtowej haubicy9.
W latach 1769-1779 austriacki pułk piechoty (pp), bez rozróżnienia na pułki „nie-
mieckie” i „węgierskie”, składał się z dwóch batalionów fizylierskich (po 6 kom-
panii) oraz batalionu „garnizonowego” (trzeciego – z 4 kompaniami). Dodatkowo
w każdym pułku istniały dwie kompanie grenadierskie oraz sztab. Na etacie poko-
jowym każda kompania liczyła 113 ludzi, sztab liczył 37 ludzi, co w sumie dawa-
ło 2070 ludzi. Etat wojenny przewidywał rozbudowę batalionu garnizonowego
w polowy (6 zamiast 4 kompanii) oraz zwiększenie liczebności poszczególnych
kompanii. Kompanie fizylierskie miały liczyć po 153, kompanie grenadierskie 115,
zaś sztab 39 ludzi. Dawało to w sumie 3023 ludzi. Na etacie pokojowym interesu-
jące nas trzecie bataliony liczyły 452 ludzi, co mniej więcej pokrywa się z danymi
archiwalnymi z tego okresu. Musterliste dla 3 pp10 dla 1772 r. stan batalionu podaje
na 453-474 ludzi wliczając w to 8 osób ze sztabu batalionu. Daje to trochę większe
liczby niż w przypadku obliczeń na podstawie etatu, ale jak się wydaje, to one są
bliższe prawdzie i to sumę 450-475 ludzi będę używał w dalszych rozważaniach11.
Każdy batalion polowy liczył w sumie 678 ludzi. Zakładając, że na teren Rze-
czypospolitej wkraczały jednostki o nieco zwiększonych stanach liczebnych sza-
cuję, że batalion pułku „Esterhazy” działający w ramach „korpusu” M. Grävena li-
czył około 700 ludzi.
Austriacki pułk dragonów w latach 1772-1791 liczył 1044 ludzi oraz sztab. W ro-
ku 1772 każdy pułk dragonów składał się z czterech dywizjonów podzielonych na
dwa szwadrony oraz ze sztabu pułku12. Liczebność pododdziału artylerii oceniał-
bym na maksymalnie 100 ludzi.
W sumie „korpus” generała M. Grävena liczył, według moich szacunków, 3200-
3275 żołnierzy, w 2/3 złożonych z piechoty. Narodowość żołnierzy zajmujących
stka do 1781 r. była uzupełniana, na zasadzie wolnego zaciągu, z zachodnich komitatów węgierskich
(z okolic Oedenburga). W latach 1771-1772 pododdziały liniowe pułku stacjonowały w Gran a w latach
1772-1774 w Zamościu. Zob. Geschichte..., Bd. 1, cyt. wyd., s. 352-358.
8 5 pułk dragonów rozwiązany w 1801 r. od 1756 r. nosił imię GFWM-FM Herkulesa księcia Mode-
ny. Rekrutował się z Czech. W latach 1767-1773 stacjonował w Debreczynie. Zob. Geschichte..., Bd. 3, cyt.
wyd., s. 685.
9 Nazwy pułków pochodziły od nazwisk ich właścicieli (Inhaber). Zazwyczaj była to osoba, która wy-
stawiła za własne pieniądze jednostkę. Wraz z upływem czasu honorowymi właścicielami (szefami) puł-
ków zostawali członkowie dynastii panującej, przedstawiciele obcych dynastii oraz żyjący i zmarli naj-
wybitniejsi wodzowie służący Habsburgom austriackim.
10 Jego batalion garnizonowy wkroczył do Rzeczypospolitej w ramach „korpusu” gen. D’Althona.
11 Zob. Geschichte..., Bd. 1, cyt. wyd.; Österreichisches Staatsarchiv (dalej: OeStA)/ Kriegsarchiv (dalej: KA)/
Personalunterlagen (dalej: Pers)/ Musterlisten (dalej: MSTL), karton 248 (dalej: k.): IR 3 ST 1772.
12 Zob. M. Baczkowski, Dyslokacja wojsk austriackich w Galicji w latach 1772-1848, „Studia Historycz-
ne”, 2002, z. 3-4 (178-179), R. XIV, s. 261-274.
-
WACŁAW SZCZEPANIK 18
Rzeszów13, z wyjątkiem żołnierzy pułku „Esterhazy” (Węgrzy), stanowiła mieszan-
kę Niemców i Czechów.
W dniu 28 czerwca 1772 r. grupa wymaszerowała z Bartfeld na Węgrzech. Na-
stępnego dnia wychodząc z Koniecznej dotarła do Żmigrodu, gdzie M. Gräven za-
rządził jednodniowy odpoczynek. 1 lipca Austriacy wkroczyli do Jasła, 2 lipca do
Frysztaku. 3 lipca znowu został przeznaczony na odpoczynek. 4 lipca formacja osią-
gnęła Sutsch14, a 5 lipca weszła do Rzeszowa. Oddziały odpoczywały w Rzeszowie
do 12 lipca, a następnie wymaszerowały na Łańcut, Przeworsk, Sieniawę i dalej na
Biłgoraj, który osiągnięto 23 lipca 1772 r.15
Austriacy w Rzeszowie
Wojsko austriackie w Rzeszowie było pierwszą armią, która potraktowała to
miasto jako garnizon we współczesnym znaczeniu tego słowa16. Przez cały okres
rządów austriackich w mieście znajdowały się lokalne dowództwa wojskowe, ko-
mendy uzupełnień, instytucje oraz jednostki wojskowe.
Według spisu konskrypcyjnego z 1808 r. Rzeszów posiadał możliwości kwate-
runkowe dla jednego generała, 16 oficerów, 315 ludzi i 166 koni. Przekładało się to
na kompanię piechoty, szwadron kawalerii oraz dowództwo brygady lub dywizji17.
Właśnie o takiej ilości wojska możemy mówić jeżeli chodzi o obsadę garnizonu Rze-
szowa pod koniec XVIII i w pierwszej połowie XIX w. Sytuacja zmieniła się18 do-
piero w drugiej połowie XIX w. w związku z budową licznych kompleksów kosza-
rowych na terenie całej Galicji, w tym także w Rzeszowie19.
13 Czy też raczej ich pochodzenie z konkretnego terytorium, bo o tym tylko możemy mówić pod ko-
niec XVIII w., nie zaś o narodowości we współczesnym tego słowa znaczeniu.
14 Czudec?
15 OeStA/KA/Altefeldakten (dalej: AFA), k. 775. Einmarsch der k.k. Truppen in Galizien und Reise des Kaisers.
16 Według Słownika Języka Polskiego PWN, garnizon to: „1. »oddział wojska przebywający stale lub cza-
sowo w mieście lub twierdzy«; 2. »obszar, na którym stacjonują oddziały wojska oraz mieszczą się insty-
tucje wojskowe«”. Za: www.sjp.pwn.pl/slownik/2558949/garnizon [dostęp: 17 IX 2012].
17 Zob. OeStA/Haus-, Hof- und Staatsarchiv, Kabinettakten Kaiser Franz Akten, Alt Fasz 200: Galliciens
Militair Conscriptions uibersicht vom Jahre 1808.
18 W okresie autonomii galicyjskiej garnizon Rzeszowa urósł do jednego z większych w Galicji.
W 1880 r. załoga liczyła 615 ludzi, co stanowiło 10 pozycję w kraju koronnym, w 1890 r. żołnierzy w Rze-
szowie było 1890 (7 pozycja), w 1900 r. 2510 (6 pozycja), w 1910 r. 2947 (6 pozycja). Zob. M. Baczkowski,
Pod czarno-żółtymi sztandarami, cyt. wyd., s. 433-437.
19 Do połowy lat 40. XIX w. wojsko stacjonowało w Rzeszowie w budynkach poreformackich oraz
na kwaterach prywatnych. Po pożarze w 1842 r. w mieście wybudowano pierwsze koszary tzw. duże
lub Kraińskiego przy dzisiejszej ul. Piłsudskiego. Zob. J. Majka, Garnizon..., cyt. wyd., s. 25-26.
http://sjp.pwn.pl/slownik/2558949/garnizon%20dostęp%2017.09.2012
-
Austriacki garnizon w Rzeszowie w latach 1772-1848 19
Jednostki garnizonu
Według oficjalnych źródeł armijnych w Rzeszowie swoje garnizony pokojowe
posiadało, w latach 1772-1848, 7 różnych pułków kawalerii oraz jeden pułk piecho-
ty. Są to niestety informacje bardzo niedokładne i wymuszające daleko posuniętą
ostrożność w interpretacji. Pamiętać należy, że spisy armijne podawały zazwyczaj
jako garnizon jednostki lokalizację, w której znajdowało się jej dowództwo i czasa-
mi, jeżeli warunki lokalowe na to pozwalały, część pododdziałów liniowych. Dla
Rzeszowa, podobnie zresztą jak i dla całej Galicji, przynajmniej do poł. XIX w. ba-
za kwaterunkowa była dość słabo rozwinięta, co wymuszało rozrzucanie poszcze-
gólnych pododdziałów po okolicy. Zwłaszcza dotyczyło to kawalerii, której za-
kwaterowanie wymagało także odpowiednich pomieszczeń i pastwisk dla koni.
Michał Baczkowski twierdzi, że dla pierwszej połowy XIX w. była to stała tenden-
cja dla całej Galicji20.
Głównymi źródłami do odtwarzania składu garnizonu Rzeszowa są drukowa-
ne źródła armijne, czyli oficjalne monografie armii jako całości oraz poszczególnych
jednostek. Dodatkowo posiłkowałem się źródłami niedrukowanymi zgromadzo-
nymi w zbiorach austriackich archiwów centralnych.
Austriackie spisy dyslokacyjne dla Galicji zgromadzone w zbiorach wiedeńskie-
go Kriegsarchiv w zasadzie potwierdzają informacje dostępne w drukowanych źró-
dłach armijnych. Dodatkowo, w przeciwieństwie do źródeł armijnych, podają takie
informacje, jak: konkretna lokalizacja poszczególnych pododdziałów, liczbę żoł-
nierzy stacjonujących w mieście, dane na temat jakości kwater zakwaterowanych
żołnierzy oraz nazwiska dowódców jednostek mniejszych niż pułk lub samodziel-
ny batalion stacjonujących w Rzeszowie. Ponadto, wymieniają pododdziały jedno-
stek, których sztaby znajdowały się poza Rzeszowem.
Wadą tabel dyslokacyjnych jest ich różna szczegółowość, a także liczne braki
w chronologii zachowanych akt. Dla niektórych lat mamy zgromadzony komplet
tabel dla wszystkich miesięcy, by dla innych nie mieć żadnej informacji. Często za-
chowane są jedynie tabele roczne z pominięciem stanów przejściowych. W kilku
okresach następuje także powtórzenie danych liczbowych dotyczących jednostek
garnizonu, co może dawać powody do podejrzeń, że kancelista dokonujący zesta-
wienia nie otrzymał raportu ze struktury niższego szczebla. Nie natrafiłem na szcze-
gółowe zestawienia dotyczące Galicji dla XVIII stulecia. Zachowane dokumenty
20 Jednostki piechoty starano się komasować w większych ośrodkach miejskich, zaś kawalerię roz-
rzucano po okolicznych wioskach. M. Baczkowski sugeruje, że było to związane bardziej z brakiem odpo-
wiednich budynków na pomieszczenie kawalerii niż z niedoborami pastwisk miejskich. Zob. M. Bacz-
kowski, Wojsko austriackie w Krakowie..., cyt. wyd., s. 34-35.
-
WACŁAW SZCZEPANIK 20
z tego okresu dotyczą stanu armii w całym mieście wraz z podaniem jedynie suma-
rycznej liczby żołnierzy stacjonujących na terenie Galicji oraz wymienieniem punk-
tów stacjonowania sztabów poszczególnych samodzielnych jednostek21. Pierwsze
zachowane w Wiedniu szczegółowe tabele dyslokacyjne pochodzą z 1803 r. Pierw-
sze spisy posiadają dość słabą integralność, jeżeli chodzi o stan zachowania. Kom-
plet akt jest zachowany dopiero dla okresu 1854-1857, co niestety wykracza poza
ramy chronologiczne niniejszego tekstu.
Dla pierwszych lat władzy austriackiej drukowane źródła armijne dostarczają
informacji o następujących jednostkach należących do składu garnizonu Rzeszowa.
W latach 1787-1788 w Rzeszowie stacjonował 1 pułk huzarów22, 1793-1794, 1814-
1815 pułk szwoleżerów (nr 3 od 1802 r.)23, w latach 1800-1805, 1827-1828 3 pułk dra-
gonów (nr 1 od 1802 r.) 24, 1808-1809 5 pułk dragonów25, 1807 12 pułk huzarów26,
21 Czyli de facto nie odbiegają od poziomu szczegółowości drukowanych źródeł armijnych.
22 1 pułk huzarów został sformowany w 1756 r. Prowadził werbunek najpierw z komitatu Neutra,
a potem z terenu komitatów preszburskiego, pesztańskiego i heweskiego. Od 1781 r. pułk rekrutował żoł-
nierzy z okręgu werbunkowego 32 pp z Alt-Ofen. Monografia pułku precyzuje, że w Rzeszowie stacjo-
nował w 1787 r. jeden szwadron z dywizjonu pułkownika. Pułk przez cały okres swego istnienia nosił
imię każdorazowego cesarza. Drugim właścicielem był (1767-1804) GM – generał kawalerii (General der
Cavallerie – odpowiednik polskiego generała broni w austriackiej kawalerii i artylerii konnej, dalej: G.d.C.)
Ignacy hrabia Almásy. Jednostką dowodził w latach 1784-1789 płk Johann Mészáros de Szoboszló. Zob.
Geschichte..., Bd. 3, T. 1, cyt. wyd., s. 230-235; G. Amon v. Treuenfest, Geschichte des k.k. Husaren-Regiments
Kaiser Nr. 1, Wien 1898, s. 72.
23 Późniejszy 8 pułk ułanów galicyjskich został sformowany w 1718 r. jako pułk dragonów na tere-
nie Bawarii. Od 1779 r. do 1798 r. funkcjonował jako pułk szwoleżerów. W latach 1798-1802 jednostkę prze-
kształcono w 10 pułk dragonów, zaś w latach 1802-1850 w 3 pułk szwoleżerów. W latach 1781-1807 pułk
rekrutował żołnierzy z Dolnej i Górnej Austrii, od 1807 r. z Czech, od 1813 z Galicji. W latach 1773-1802
szefem pułku był G.d.C.-FM książę Józef Lobkowitz, zaś w latach 1803-1832 FML-G.d.C. hrabia Andreas
O’Reilly. Jednostką w latach 1793-1796 dowodził płk Paul baron Winkler, zaś w latach 1812-1818 płk Jo-
hann Henrich hrabia Auersperg. Zob. Geschichte..., Bd. 3, T. 1, cyt. wyd., s. 352-358; Geschichte des k.k. achten
Uhlanen-Regimentes Erzherzog Ferdinand Maximilian von seiner Errichtung 1718 bis August 1860, Wien 1860,
s. 44-46, 137-143.
24 Późniejszy 9 pułk dragonów został sformowany jako pułk kirasjerów w 1682 r. W 1779 r. jedno-
stkę przekształcono w pułk dragonów Od 1798 r. nosiła nr 3, a w latach 1802-1859 nr 1. W latach 1781-
1823 pułk pobierał rekrutów z Dolnej Austrii, Styrii i Karyntii. Szefem pułku w latach 1795-1859 był FM
arcyksiążę Jan Chrzciciel (Johann Baptist). Drugim szefem (Zweite Inhaber) był w latach 1785-1810 FML-
-G.d.C. Karol baron Lilien, w latach 1810-1827 FML Emanuel baron Schustekk von Herve zaś w latach
1827-1855 FML Johann Ritter Piccard von Grünthal. Dowódcą pułku w latach 1799-1802 był płk Joseph
hrabia Gavre, w latach 1802-1805 płk Sebastian baron Speth von Zwiefalten. W 1805 r. na stanowisku ko-
mendanta pułku pojawiło się dwóch pułkowników: Johann Belloute de Watters oraz Ludwig Ritter von
Hentzy. W latach 1824-1831 dowódcą jednostki był płk Heinrich Sunstenau von Schützenthal. Monografia
potwierdza obecność w Rzeszowie w 1801 r. sztabu pułku i pierwszego szwadronu z dywizjonu pułko-
wnika. Tabele dyslokacyjne potwierdzają obecność jednostki w Rzeszowie dla roku 1803. W mieście sta-
cjonowała jednak jedynie połowa drugiego szwadronu z dywizjonu płka pod dowództwem samego ko-
mendanta jednostki płka Sebastiana barona Speth von Zweifalten. Reszta szwadronu stacjonowała w Ty-
-
Austriacki garnizon w Rzeszowie w latach 1772-1848 21
1810-1812 6 pułk huzarów27, 1831 6 pułk szwoleżerów28, 1846-1848 31 pułk piecho-
ty29. Tabele dyslokacyjne przynoszą szczegółowe informacje o tych oraz o innych
jednostkach wojskowych i instytucjach pojawiających się w Rzeszowie.
czynie. Pierwszy szwadron tego dywizjonu stacjonował w Sędziszowie i Głogowie, a pozostałe sześć było
rozrzuconych po okolicznych miejscowościach (Leżajsk, Siedlonka, Grodzisko. Zołynia, Kolbuszowa, Ra-
niszów, Wildental, Sokołów, Steinau, Pilzno, Dębica, Tarnów). Zob. Geschichte..., Bd. 3, T. 1, cyt. wyd.,
s. 182-189; G. Amon von Treuenfest, Geschichte des k. und k. bukowina’schen Dragoner-Regimentes General der
Cavallerie Freiherr Piret de Bihain Nr 9 von seiner Errichtung 1682 bis 1892, Wien 1892, s. 228-230; OeStA/KA/
AFA/k. 3821 Dislokations Tabellen: Galizien 1803-1853, Dislokationstabelle (dalej: DT), 1803.
25 Późniejszy 5 pułk dragonów został sformowany w 1714 r. jako pułk kirasjerów na służbie Habs-
burgów hiszpańskich. Od 1798 r. nosił numer 9, zaś od 1802 r. nr 5. W 1867 r. został przeformowany
w 5 pułk dragonów. Od 1789 r. jednostka pobierała uzupełnienia ze Styrii i Karyntii. W latach 1806-1829
jego szefem był FML-G.d.C. Hannibal markiz Sommariva. W latach 1805-1809 jednostką dowodził płk
Friedrich von Minutillo, zaś w latach 1809-1813 płk Maximilian hrabia Auersperg. Podczas wojny 1809
r. jednostka walczyła m.in. w bitwie pod Raszynem. Monografia poświadcza dla roku 1806 jedynie sztab
jednostki. Szwadrony były rozmieszczone w Tyczynie, Sliżowie, Sędziszowie, Grodzisku, Żołyni, Leżaj-
sku, Siedlonce, Sokołowie, Steinau, Kolbuszowej i Raniszowie. Już we wrześniu 1806 r. monografia po-
twierdzała obecność jednostki w Tarnowie i Bochni. Zob. Geschichte..., Bd. 3, T. 1, cyt. wyd., s. 152-157; Das
kais. u. kön. Dragoner-Regiment Nikolaus I Kaiser von Russland Nr.5 von der Errichtungs-Periode (1721) bis in die
Gegenwart, Marburg a.d. Drau 1893, s. 55-56.
26 12 pułk huzarów sformowano w 1800 r. jako część insurekcji węgierskiej. Rekrutował się z okręgu
werbunkowego 32 pp. W latach 1800-1847 jego szefem był FML-FM Arcyksiążę Józef Anton palatyn Wę-
gier. Zob. Geschichte..., Bd. 3, T. 1, cyt. wyd., s. 296-299.
27 6 pułk huzarów został sformowany w 1734 r. Jednostka formowana była w rejonie Oedenburga
i Pressburga. Od 1798 r. nosiła nr 6. W 1781 r. pułk pobierał rekruta z okręgu werbunkowego 37 pp w Gros-
swaradein. Szefem pułku w latach 1791-1814 był FML-G.d.C. Ernst hrabia Blankenstein. W latach 1809-
1812 komendantem jednostki był płk Vincenz von Gillert. Monografia rejestruje pojawienie się jednostki
w Rzeszowie i okolicy w grudniu 1809 r. w sile 792 ludzi. Cały następny rok trwała rozbudowa jednostki
do stanu etatowego. W roku 1811 wysłano dwa szwadrony do Bochni. Zob. C. Pizzighelli, Geschichte des
k. u. k. Husaren-Regimentes Wilhelm II. König von Württemberg Nr. 6 (1734-1896), Rzeszów 1897, s. 594.
28 Późniejszy 16 pułk huzarów został sformowany w 1798 r. jako pułk dragonów. W 1802 r. został prze-
kształcony w 6 pułk szwoleżerów, w 1851 r. w 10 pułk ułanów, w 1873 w pułk huzarów. Pułk do 1830
r. rekrutował się z Czech, zaś w latach 1830-1873 z Galicji. W Rzeszowie jednostka stacjonowała w 1831
r. jako 6 pułk szwoleżerów. Wcześniej i później pułk stacjonował w Gródku. Szefem pułku w latach 1801-
1832 był GM-G.d.C. Franciszek książę Rosenberg-Orsini. W latach 1828-1833 jednostką dowodził płk Wil-
helm baron Lobenstein. Zob. Geschichte..., Bd. 3, T. 1, cyt. wyd., s. 311-315.
29 31 węgierski pp został sformowany w 1741 r. w węgierskim Szegedin. Od 1775 r. jednostka posia-
dała centrum uzupełnień w siedmiogrodzkim Hermanstadt. Sztab i część pododdziałów pułku stacjo-
nowały w Rzeszowie w latach 1846-1848. W tym okresie właścicielem jednostki był GM-FML August hra-
bia Leiningen-Westerburg. W okresie obecności jednostki w Rzeszowie jej dowódcą był płk Christian hra-
bia zu Neu-Leiningen-Westerburg, w 1848 r. zastąpiony przez płka Ludwika barona von Szatankowics.
Pułk przybył do Rzeszowa z Przemyśla przez Tarnów, zaś po wydarzeniach Wiosny Ludów znalazł kwa-
tery w macierzystym Hermannstadt. Podczas Wiosny Ludów walczył na Węgrzech pozostając wiernym
Wiedniowi. Zob. Geschichte..., Bd. 1, cyt. wyd., s. 337-344; K. Blažekovič, Chronik des k.k. 31. Linien-Infanterie-
Regimentes gegenwärtig Erzherzog Friedrich Wilhelm von Mecklenburg-Strelitz, Wien 1867, s. 444-448; K. Bla-
žekovič, Chronik des k.k. Infanterieregiments Nr. 31, Bd. 2, Wien 1909, s. 16-19.
-
WACŁAW SZCZEPANIK 22
W 1803 i 1804 r. brak było w mieście komendy brygady lub dywizji. Obszar gar-
nizonu Rzeszów podlegał w tym czasie dywizji w Gródku i brygadzie w Przemy-
ślu. Obok pododdziałów 1 pułku dragonów w Rzeszowie dla 1803 r. funkcjonowa-
ła komenda uzupełniająca 45 pp30 kierowana przez nadporucznika Beckera31.
W 1808 r. garnizon miasta podlegał brygadzie GM Schautotha podległego do-
wództwu dywizji w Przemyślu. Tabele dyslokacyjne potwierdzają, dla roku 1808,
obecność w Rzeszowie pododdziałów jednostki nieuwzględnionej w drukowanych
źródłach armijnych, mianowicie 2 kompanii z trzeciego batalionu 34 pp32 Wymie-
niony wcześniej 12 pułk huzarów posiadał w mieście mały oddział w postaci po-
łowy pierwszego szwadronu z dywizjonu pułkownika. Pododdziałem kawalerii
dowodził ppłk Gabriel Chevalier Hertelendy (Hertelendi), zaś obiema kompania-
mi piechoty ppłk Geiger. Dodatkowo, w mieście wzmiankowano komendę uzu-
pełnień 44 pp33 pod nadporucznikiem Karle34.
Dla okresu od lipca do sierpnia 1815 r. w Rzeszowie stacjonował szwadron re-
zerwowy z 3 pułku szwoleżerów35. W listopadzie 1815 r. nie ma informacji o obec-
ności w mieście jakichkolwiek jednostek wojskowych36. Dla końca 1815 r. tabele dys-
lokacyjne wskazywały obecność w Rzeszowie 8 szwadronów z 8 pułku huzarów37
podobne informacje pojawiały się dla 1816 r.38, co wydaje się informacją przesadzo-
ną. Przez analogię do bardziej szczegółowych wpisów szacuję, że w mieście stacjo-
30 Jednostka sformowana w 1682 r. a rozwiązana w 1809 r., uzupełniana ze Styrii, z pomocniczym
okręgiem werbunkowym (1782-1804) w Galicji (Tarnów – Rzeszów). Sztab pułku w latach 1801-1805 sta-
cjonował w Grazu a po 1806 r. w Salzburgu. W latach 1776-1806 jej szefem był FML Franz baron Latter-
mann. Zob. Geschichte..., Bd. 2, cyt. wyd., s. 245-249.
31 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 1803; DT 1804.
32 34 pp sformowany w 1733 r. w latach 1781-1809 rekrutował się z węgierskiego regionu Veszprim,
zaś po 1809 r. z okręgu Koszyc. W latach 1807-1809 sztab jednostki stacjonował w Przemyślu i Sandomie-
rzu. Szefem jednostki w latach 1804-1815 był FML-FZM Paul baron Davidovich. Zob. Geschichte..., Bd. 1, cyt.
wyd., s. 359-365.
33 44 pp sformowany w 1744 r., w latach 1801-1805 pobierał rekruta z Wenecji, zaś w latach 1807-1818
z Galicji (centrum w Samborze, co zdaje się wskazywać na tymczasowość obecności komendy w Rzeszo-
wie). W latach 1807-1808 sztab pułku stacjonował w Grazu, a w latach 1808-1814 w Peszcie i Lwowie. Sze-
fem pułku w latach 1801-1830 był FML Friedrich hrabia Bellegarde. Geschichte..., Bd. 1, cyt. wyd., s. 428-434.
34 Zob. OeStA /KA/AFA/k. 3821, DT 1808.
35 Późniejszy 8 pułk ułanów. Zob. OeStA/KA/AFA/k.3821, DT 3 Juli 1815; DT 1 August 1815; DT 31
August 1815.
36 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 5 October 1815.
37 8 pułk huzarów sformowany w 1696 r. W latach 1802-1853 pobierał uzupełnienia z okręgu 2 pp
w Pressburgu. W latach 1814-1815 sztab jednostki wzmiankowany był w Żółkwi a, w 1816 r. w Bochni.
W latach 1802-1828 szefem jednostki był FML-G.d.C. Michael baron Kienmayer. Dowódcą jednostki w la-
tach 1812-1820 był płk Filip v. Lilien. Zob. Geschichte..., Bd. 3, T. 1, cyt. wyd., s. 270-277.
38 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 6 Jänner 1816; DT 3 Februar 1816; DT 3 März 1816; DT 4 April 1816;
DT 1 Mai 1816.
-
Austriacki garnizon w Rzeszowie w latach 1772-1848 23
nował co najwyżej sztab jednostki i jeden z jej szwadronów. Dokładniejsze dane dla
maja 1816 r. wykazywały obecność w Rzeszowie części pierwszego szwadronu
z dywizjonu dowodzonego przez płka Lilliena w sile 87 ludzi i 37 koni39. Formacja
stacjonowała na gruntach miejskich. Pod koniec roku wzmiankowano także w Rze-
szowie obecność brygadiera GM Georga Heinricha barona Scheither40.
W 1816 r. przez miasto przewinęło się trzech generałów, w kwietniu GM Sche-
ither podległy dywizji z Gródka, w lipcu GM Ludwig baron Eckhardt, a w paździer-
niku GM Anton hrabia Stahremberg-Gundaker. Dla końca 1816 r. w Rzeszowie od-
notowano pododdziały 3. Batalionu 10 pp41 w sile 4 kompanii w sile 333 żołnierzy
i 3 oficerów (ppłk Paul hrabia Weissenwolf, kpt Karl baron Zedlitz i kapitan Schmi-
dt42). Oddziały te stacjonowały na gruntach kameralnych w obrębie miasta, brak
niestety informacji o jakości kwater. Dla końca 1816 roku w Rzeszowie potwierdzo-
na była także obecność komend werbunkowych dwóch jednostek: 8 pp (nadporucz-
nik Anton Deisenberg43) oraz 29 pp44 (nadporucznik Bernhard45 (?) Müller46).
W lutym 1817 r. w mieście kwaterował jeszcze GM Stahremberg, w maju i czer-
wcu GM Franz v. Galois, od lipca GM Joseph baron Lauer. Dla września i paździer-
nika 1817 r. w Rzeszowie stacjonowały 4 kompanie z 3. Batalionu 10 pp w sile 265
ludzi, dowodzone przez kapitana Josepha Schulza47. Podobnie było w lutym 1817
39 Tabela z lipca 1816 r. informowała o obecności w Rzeszowie 90 ludzi i 40 koni tej formacji. Zob.
OeStA/KA/AFA/k.3821, DT 2 Juli 1816.
40 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 1 Mai 1816.
41 10 pp sformowano w 1715 r. Od 1807 do 1817 r. rekrutował się z Moraw i Galicji (Bochnia, Tarnów),
od 1818 do 1830 r. w całości z Rzeszowa i okręgu. Pododdziały liniowe stacjonowały od 1812 r. w Pest,
od 1814 r. w Brnie, od 1815 r. w Przemyślu, między 1816 a 1821 r. w Koszycach. Szefem jednostki w la-
tach 1806-1809 był FML Anton baron Mittrowsky, w latach 1809-1817 FML Franz baron Reisky v. Dub-
nitz, w latach 1817-1869 FML-FZM Alois hrabia Mazzuchelli. Zob. Geschichte..., Bd. 1, cyt. wyd., s. 181-185;
Geschichte des k. u. k. Infanterie-Regimentes Oskar II. Friedrich, König von Schweden und Norwegen, Nr. 10, Wien
1888, s. 396-432.
42 W Schematyzmie za 1816 r. wymienionych jest dwóch kapitanów noszących nazwisko zbliżone
brzmieniem do wymienionego w tabelach dyslokacyjnych: Johann Schmidl von Seeberg oraz Georg
Schmid. Zob. Militär Schematismus des Osterreichischen Kaiserthums, Wien 1816, s. 142.
43 8 pp sformowano w 1642 r. Od 1781 r. pułk rekrutował się z Iglau na Morawach. W latach 1807-
1817 miał połówkowy okręg uzupełnień w Rzeszowie. Sztab pułku w latach 1805-1820 stacjonował w Ig-
lau. Szefem pułku w latach 1801-1865 był FML-FZM arcyksiążę Ludwig Józef. Zob. Geschichte..., Bd. 1, cyt.
wyd., s. 163-171.
44 29 pp sformowany w 1709 r., od 1781 r. rekrutował się z Brna na Morawach, w latach 1807-1817 po-
siadał dodatkowy okręg uzupełnień w Rzeszowie. Sztab pułku w latach 1806-1809 stacjonował w Brnie,
1812-1813 w Tarnowie, 1814-1816 w Brnie. W latach 1803-1818 szefem pułku był FML-FZM Carl v. Lin-
denau. Zob. Geschichte..., Bd. 1, cyt. wyd., s. 323-329.
45 W 1816 r. na liście oficerów pułku pojawił się jeszcze Friedrich, awansowany wkrótce. Zob. MS
1816, s. 187.
46 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 4 April 1816; DT 2 Juli 1816; DT 3 October 1816; DT 6 Jänner 1817.
47 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT General 3 Nov 1817; DT 28 September 1817.
-
WACŁAW SZCZEPANIK 24
r., bo w sile 243 ludzi48. Dla grudnia 1817 r. w Rzeszowie nie funkcjonowały żad-
ne pododdziały wojskowe. Przez cały 1817 r. pojawiały się te same informacje o ko-
mendach uzupełnień, co w 1816 r.49
Pod koniec 1818 r. znowu w mieście stacjonowały 4 kompanie 3. Batalionu 10
pp w sile 326 ludzi i 3 oficerów pod komendą kpta (ppłka?) Pinon50.
Przez całe lata 20. XIX w. Rzeszów podlegał administracyjnie pod dowództwa
wojskowe w Tarnowie. Drukowane źródła armijne potwierdzają obecność w Rze-
szowie centrów rekrutacyjnych dwóch pułków piechoty: 1817-1830 dla 10 pp, zaś
dla lat 1830-1914 dla pp 40.
W grudniu 1820 r., październiku 1821 r., czerwcu 1823 r., grudniu 1824 r. oprócz
3. Batalionu 10 pp, w Rzeszowie miał stacjonować także 1. Batalion Landwehry tego
pułku51. Pod koniec 1826 r. mamy dokładniejsze informacje o liczebności powyż-
szych pododdziałów. Trzema kompaniami z 3. Batalionu 10 pp w sile 240 ludzi
i 4 koni dowodził ppłk Franz Heinrich Chevalier Pinon, zaś 1. Batalionem Landweh-
ry mjr Johann von Ansalone52.
Dla końca 1826 r. w Rzeszowie oprócz pododdziałów 10 pp (3 kompanie z 3. Ba-
talionu w sile 246 ludzi z płk Nicolausem O’Grady oraz 1. Batalionu Landwehry
z mjr Ansalone) pojawił się także pododdział kawalerii w postaci połowy drugie-
go szwadronu z dywizjonu mjr z 3 pułku dragonów53 pod mjr Josephem von Has-
lauerem w sile 62 ludzi i 65 koni.
Pododdziały piechoty stacjonowały w kwaterach na gruntach należących do
miasta, zaś kawaleria na gruntach księcia Lubomirskiego54.
48 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 3 März 1817.
49 3. Batalion 10 pp był wzmiankowany w Nowym Sączu i Jaśle. Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT
8 Dezember 1817; DT 3 Nov 1817; DT 9 Februar 1817; DT 2 Juni 1817; DT 3 July 1817; DT 4 Jänner 1818;
DT 3 August 1817; DT 4 September 1817; DT 29 September 1817; DT 3 November 1817; DT 17 Dezember
1817; DT 3 Jänner 1818.
50 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 28 November 1818. W Schematyzmie z 1818 r. wymieniony jest
ppłk Franz Heinrich Pinon. Zob. Militär Schematismus..., 1818, s. 142.
51 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 10 Dezember 1820; DT 24 October 1821; DT 12 Juny 1823; DT
13 Dezember 1824.
52 W przypadku batalionu Landwehry brak informacji o jego liczebności. Jak się wydaje, była to je-
dynie jednostka kadrowa, rozwijana dopiero w wypadku zagrożenia. Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT
30 Jänner 1826.
53 Późniejszy 11 pułk dragonów sformowany został w 1688 r. W latach 1802-1860 funkcjonował pod
numerem 3. Do 1817 r. pułk rekrutował się z Moraw, następnie do 1830 r. z Czech. Po 1830 r. pułk rekru-
tował się z terenu Galicji. W latach 1809-1832 właścicielem pułku był: FML-G.d.C. Vincenz baron Kne-
sevich von St. Helena. Jednostką dowodzili w latach 1813-1823 płk Jakob Oláh de Nánás, w latach 1823-
1830 płk Franz Ludwig hrabia Bigot de St. Quentin, w 1831 r. płk Joseph von Mackay, w latach 1831-1838
płk Ernst hrabia Stolberg-Stolberg. W latach 1826-1829 sztab pułku stacjonował w Łańcucie, a w 1830
r. w Tarnowie. Zob. Geschichte..., Bd. 3, T. 2, cyt. wyd., s. 200-207.
54 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 28 Jänner 1827.
-
Austriacki garnizon w Rzeszowie w latach 1772-1848 25
Prawie te same informacje pochodzą z listopada 1827 r. (3 kompanie z 3. Bata-
lionu 10 pp w sile 244 ludzi pod dowództwem ppłka Josepha Münzer von Marien-
borna, pododdział dragonów liczył 59 ludzi i 56 koni55). Podobnie było dla grudnia
1828 r. (3 kompanie z 3. Batalionu 10 pp w sile 142 ludzi i dwa konie pod dowódz-
twem ppłka Münzer, pododdział dragonów liczył 59 ludzi i 56 koni56).
W grudniu 1829 r. pododdział kawalerii liczył 64 ludzi i 62 konie, przy czym
całość stacjonowała na gruntach miejskich. 4 kompanie piechoty liczyły 388 ludzi.
Część z nich zakwaterowana była już w quasi-koszarach na terenach należących do
miasta. Wskazywałoby to na pewne inwestycje ze strony władz miejskich, lub tyl-
ko na przekwalifikowanie części pomieszczeń na wyższą kategorię. Batalion Land-
wehry jest znowu wymieniany tylko z nazwiska dowódcy57.
W 1830 r. jednostki stacjonujące w Rzeszowie należały organizacyjnie do dwóch
brygad. Kawaleria była taktycznie i administracyjnie podporządkowana brygadzie
tarnowskiej, zaś piechota brygadzie przemyskiej. Pododdział kawalerii mjra Has-
lauer, liczący 67 ludzi i 60 koni, znowu był wzmiankowany na kwaterach na grun-
tach księcia Lubomirskiego. Piechota z 10 pułku, dowodzona przez awansowane-
go do stopnia płka Münzera liczyła 385 ludzi podzielonych na 4 kompanie. 205
żołnierzy zakwaterowano w quasi-koszarach, zaś 177 w kwaterach na terenach
miejskich. Batalion Landwehry został ponownie wymieniony tylko z podaniem
nazwiska dowódcy58.
Dla 1831 r. mamy szczątkowe informacje sprowadzające się do wiadomości
w drukowanych źródłach armijnych o stacjonowaniu w Rzeszowie sztabu i części
pododdziałów 6 pułku szwoleżerów. Tabele dyslokacyjne podają w Rzeszowie po-
nadto cztery kompanie z 3. Batalionu 40 pp59 Brak dokładniejszych informacji, czy
jednostki te stacjonowały w mieście w tym samym czasie czy przemiennie60.
W 1832 r. w Rzeszowie stacjonowały znowu 4 kompanie z 3. Batalionu 40 pp
w sile 300 ludzi i 4 koni, dowodzone przez ppłka Alexandra barona Milges von Kro-
nafeld. Batalion Landwehry tej jednostki stacjonował w Jaśle, Krośnie i Dukli. Po-
nadto, w mieście stacjonowała część pierwszego szwadronu majora z 2 pułku ki-
55 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 29 November 1827.
56 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 1 Dezember 1828.
57 Całość jednostek pod dowództwem brygadiera z Tarnowa. Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT
15 Dezember 1829.
58 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 16 Juli 1830.
59 Rok wcześniej do Rzeszowa przeniesiono centrum okręgu uzupełnień jednostki. 40 pp sformowa-
no w 1733 r. W latach 1808-1817 pułk rekrutował się po połowie z Moraw i Galicji. W latach 1817-1830
rekrutował się z Tarnowa, po 1830 r. z Rzeszowa. W latach 1809-1834 szefem pułku był FM Ferdynand
książę Wirtembergii, w latach 1834-1850 FML Joseph baron Koudelka. Geschichte..., Bd. 1, cyt. wyd., s. 401-
406; O. Posselt, Geschichte des k. und k. Infanterie-Regiments Ritter v. Pino Nr. 40, Rzeszów 1913, s. 398-411.
60 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 17 November 1831.
-
WACŁAW SZCZEPANIK 26
rasjerów61. Jednostka liczyła 84 ludzi i 76 koni, i dowodzona była przez mjra August
Ernst von Erstenau. Piechota zakwaterowana była na gruntach miejskich, a kawa-
leria na gruntach księcia Lubomirskiego62.
W 1833 r. znowu otrzymujemy informację o różnej podległości brygadowej jed-
nostek garnizonu Rzeszowa. Piechota podlegała brygadzie z Jarosławia, zaś kawa-
leria brygadzie z Tarnowa. Całość piechoty, w sile 488 ludzi i 4 koni, dowodzona
przez ppłka Milges, zakwaterowana była w miejskich quasi-koszarach. Po raz pier-
wszy, oprócz 3. Batalionu w mieście wzmiankowane było expressis verbis dowódz-
two okręgu werbunkowego (Werbbezirk Commando) 40 pp. Kawalerię reprezento-
wała znowu część szwadronu kirasjerów w sile 75 ludzi i 72 koni. Pododdział sta-
cjonował w kwaterach na gruntach księcia Lubomirskiego63.
W 1834 r. Rzeszów podlegał znowu dwóm brygadierom, odpowiednio piechota
przemyskiemu, a kawaleria tarnowskiemu. Piechota ppłka Migles liczyła 571 ludzi
i 4 konie a kawaleria mjra Georga Schönhals 84 ludzi i 76 koni64.
W 1835 r. zmienił się dowódca piechoty w Rzeszowie. Miejsce ppłka Migles za-
jął mjr Joachim Hermess Ritter von Fürstenhof. Liczyła ona 581 ludzi (356 zakwa-
terowanych w quasi-koszarach, a 225 w kwaterach na terenie miejskim), a kawa-
leria – 87 ludzi i 94 koni na gruntach księcia Lubomirskiego65.
W 1836 r. piechota liczyła 659 ludzi (326 w quasi-koszarach, a także 323 na kwa-
terach na terenie miejskim). Kawaleria liczyła 82 ludzi i 80 koni na gruntach księ-
cia Lubomirskiego66.
W 1837 r. piechota z 3 Batalionu 40 pp liczyła 448 ludzi dowodzonych przez mjra
Josepha Gerstner von Gerstenkern (222 w quasi-koszarach, a 226 w kwaterach na
terenie miejskim). Oprócz tego w mieście stacjonowały dwie kompanie z Batalio-
nu Landwehry 40 pp w sile 220 ludzi (138 w quasi-koszarach, 82 w kwaterach na
terenie miejskim), dowodzone przez kpta Josepha Schuster. Kawaleria liczyła 76
ludzi i 72 koni dowodzonych przez mjra Franza Witzigman (40 ludzi w quasi-ko-
szarach, 36 w kwaterach), zakwaterowanych na gruntach księcia Lubomirskiego67.
61 Późniejszy 2 pułk dragonów sformowano w 1672 r. jako pułk kirasjerów, zaś w 1798 r. otrzymał
numer 2. W 1867 r. został przekształcony w pułk dragonów. Od 1817 r. jednostka rekrutowała się z Mo-
raw. W latach 1789-1846 szefem pułku był G.d.C. arcyksiążę Franciszek d’Este, zaś w latach 1846-1850
FML Heinrich baron Sunstenau v. Schützenthal. W 1831 r. sztab jednostki stacjonował w Tarnowie, a w la-
tach 1832-1848 w Łańcucie. Zob. Geschichte..., Bd. 3, T. 1, cyt. wyd., s. 132-138.
62 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 22 November 1832.
63 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 9 November 1833.
64 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 17 Dezember 1834.
65 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 29 November 1835.
66 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 21 Dezember 1836.
67 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 16 Dezember 1837.
-
Austriacki garnizon w Rzeszowie w latach 1772-1848 27
W 1838 r. piechotę w Rzeszowie reprezentował tylko 3. Batalion 40 pp. Liczy-
ła ona 511 ludzi (279 ludzi w quasi-koszarach i 152 w kwaterach na gruntach miej-
skich). Kawaleria dowodzona przez mjra Josepha von Russ liczyła 80 ludzi i 65 ko-
ni w quasi-koszarach na gruntach księcia Lubomirskiego68.
W 1839 r. w Rzeszowie wzmiankowano tylko piechotę reprezentowaną przez
pododdziały 40 pp, 4 kompanie z 3. Batalionu, dowodzone przez mjra Friedricha
Sunstenau von Schützenthal (417 ludzi, z czego 225 w quasi-koszarach, 192 w kwa-
terach na gruntach miejskich). Ponadto, dwie kompanie 1. Batalionu Landwehry
dowodzone przez kpta Johanna Stransky von Greisenfels (204 ludzi, z czego 204
w quasi-koszarach, 84 w kwaterach na gruntach miejskich). Dwie pozostałe kom-
panie batalionu stacjonowały w Jaśle69.
W 1840 r. w Rzeszowie znowu wzmiankowano piechotę i kawalerię w dwóch
różnych brygadach. Piechotę reprezentowały pododdziały dwóch batalionów z 40
pp. 4 kompanie z 3. Batalionu dowodzone przez mjra Friedricha von Garzes liczy-
ły 408 ludzi (246 ludzi zakwaterowanych w quasi-koszarach oraz 162 w kwaterach
na gruntach miejskich). Ponadto w mieście stacjonowały dwie kompanie z 1. Ba-
talionu Landwehry w sile 201 ludzi (115 zakwaterowanych w quasi-koszarach, 86
w kwaterach na gruntach miejskich). Brak informacji o dowódcach tego kontyngen-
tu. Kawalerię reprezentowała tym razem połowa pierwszego szwadronu z dywi-
zjonu podpułkownika z 2 pułku kirasjerów w sile 78 ludzi i 80 koni (całość w quasi-
-koszarach w dobrach księcia Lubomirskiego). Pododdziałem znowu dowodził
ppłk Franz Wizigmann70.
W 1841 r. sytuacja przedstawiała się podobnie jak rok wcześniej. Piechota liczyła
odpowiednio: w 3. Batalionie 415 ludzi (246 w quasi-koszarach, 211 w kwaterach
na gruntach miejskich), w Batalionie Landwehry 204 ludzi (102 w quasi-koszarach,
102 w kwaterach na gruntach miejskich). Kawaleria liczyła 81 ludzi i 76 koni (całość
w quasi-koszarach), dowodzonych przez rtma drugiej klasy Carla Sailer71.
W 1842 r. w Rzeszowie wzmiankowane były dowództwo dywizjonu podpuł-
kownika oraz część jednego szwadronu z 2 pułku kirasjerów oraz kancelaria rachu-
by 3 pułku dragonów (Minutillo dragonen Rechnungskanzlei72). Te same informacje
dotyczyły 1843 r.73
W 1844 r. piechota w Rzeszowie podlegała brygadzie z Przemyśla, a kawaleria
brygadzie z Tarnowa. W 3. Batalionie 40 pp 415 ludzi (212 w quasi-koszarach, 203
68 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 8 Dezember 1838.
69 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 16 Dezember 1839.
70 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 1 Dezember 1840.
71 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 18 November 1841.
72 Czyli wspomnianego powyżej 3 pułku dragonów. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 8 November 1842.
73 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 20 October 1843.
-
WACŁAW SZCZEPANIK 28
w kwaterach na gruntach miejskich), w Batalionie Landwehry w dwóch kompa-
niach 168 ludzi (61 w quasi-koszarach, 107 w kwaterach na gruntach miejskich). Ca-
łością piechoty 40 pułku dowodził mjr Garzes. Kawalerię reprezentowała część dru-
giego szwadronu z dywizjonu podpułkownika z 2 pułku kirasjerów arcyksięcia
Franza w sile 75 ludzi i 60 koni (37 w quasi-koszarach, 387 w kwaterach na grun-
tach księcia Lubomirskiego). Pododdziałem dowodził płk Wilhelm baron Stein74.
W 1845 r. pododdziały rzeszowskie podlegały w całości brygadzie tarnowskiej.
W Rzeszowie funkcjonowało dowództwo dywizjonu i część drugiego szwadronu
z dywizjonu podpułkownika 2 pułku kirasjerów oraz 4 kompanie z 3. Batalionu
40 pp. Batalion Landwehry tego pułku stacjonował w Jaśle i Gorlicach75.
Po wydarzeniach związanych z rabacją galicyjską i włączeniem Krakowa pod
władzę austriacką, doszło do reorganizacji armii austriackiej, polegającej na doda-
niu wyższych struktur dowódczych w Krakowie oraz czasowemu wzmocnieniu
garnizonów w okolicach dotkniętych rozruchami.
W dniu 12 marca 1846 r. w Rzeszowie pod nowo ustanowioną brygadą GM Ig-
natza Legeditsch kwaterował 2. Batalion z 31 pp w sile 6 kompanii, ponadto 4 kom-
panie z 3. Batalionu 40 pp, połowa pieszej baterii 6-funtowej (3 działa) oraz kance-
laria rachunkowa 3 pułku dragonów. Ponadto, w okręgu rzeszowskim rozlokowa-
ne były pododdziały 2 pułku kirasjerów oraz jeden szwadron z pułku huzarów ar-
cyksięcia Ferdynanda76. Z maja 1846 r. zachowało się ciekawe zestawienie dotyczą-
ce obsady poszczególnych okręgów politycznych w Galicji, sporządzone przez za-
łogę wojskową. W okręgu rzeszowskim stacjonowało wówczas 12 kompanii piecho-
ty, 6 szwadronów kawalerii i 3 działa. Stawiało to okręg na szóstym miejscu w Ga-
licji po stołecznym Lwowie, Tarnowie, Krakowie, Wadowicach i Bochni77.
W 1847 r. pod brygadą GM Josepha Edlera Parys w Rzeszowie stacjonował sztab
pułku i pododdziały z 1. (1 kompania) i 2. Batalionu (6 kompanii) 31 pp. Ponadto,
w mieście wymieniono 4 kompanie z 3. Batalionu 40 pp. W mieście funkcjonowa-
ły także: kancelaria rachunkowa pułku dragonów arcyksięcia Józefa, Transporthaus
oraz komenda placu (Militär Platz Commando78).
W 1848 r. pododdziały rzeszowskie podlegały ponownie pod dwie brygady.
Pod brygadę tarnowską podlegał sztab dywizjonu podpułkownika oraz dwa szwa-
drony (jeden z dywizjonu pułkownika i jeden z dywizjonu podpułkownika) z 2 puł-
ku kirasjerów. Pod brygadą rzeszowską (GM Parys) w mieście stacjonował sztab
74 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 1 November 1844.
75 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 1 November 1845.
76 Czyli 3 pułk huzarów. W latach 1794-1850 jego szefem był arcyksiążę Ferdynand Karl d’Este. Zob.
Geschichte..., Bd. 3, T. 1, cyt. wyd., s. 242-248; OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 12 März 1846.
77 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 1 Mai 1846.
78 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 20 October 1847.
-
Austriacki garnizon w Rzeszowie w latach 1772-1848 29
i pododdziały dwóch batalionów 31 pp (jedna kompania z 1. Batalionu, 6 kompanii
z 2. Batalionu). Ponadto, w Rzeszowie stacjonowały 4 kompanie z 3. Batalionu 40
pp. W mieście funkcjonowały też kancelaria rachunkowa 3 pułku dragonów, Trans-
porthaus oraz komenda placu79. Ponadto, w Rzeszowie przez cały opisywany okres
działali przedstawiciele wojskowego urzędu żywieniowego (Verpflegs Beamte).
Podsumowanie
Rzeszów zajęty na samym początku władzy austriackiej w Galicji stale funkcjo-
nował jako ośrodek wojskowy. Mieściło się tutaj efemerycznie dowództwo bryga-
dy oraz przez większość okresu lat 1772-1848: komendy uzupełnień i pododdziały
liniowe armii austriackiej. Stały garnizon miasta liczył od 300 do 600 żołnierzy, przy
czym znaczną część tej liczby stanowiły formacje garnizonowe i szkoleniowe. Nie
jestem w stanie stwierdzić, ilu żołnierzy, spośród wymienianych w zestawieniach,
było tzw. urlopnikami zwolnionymi z koszar do domów, pozostających na ewi-
dencji armii i powoływanych do służby w razie potrzeby. Pododdziały liniowe re-
prezentowane były głównie przez kawalerię w ilościach śladowych. Silne jedno-
stki piechoty liniowej pojawiały się jedynie w przypadku jakiegoś zagrożenia, jak
miało to miejsce np. w 1846 r. Garnizon tworzyli w zasadzie mieszkańcy Galicji.
Jednostki liniowe składały się z Niemców, Czechów i Węgrów. Już od 1833 r. za-
częły się pewne inwestycje związane z przebudową części budynków miejskich
w obiekty wojskowe, tzw. quasi-koszary (quasi-kaserne). Wyprzedza to o prawie 10
lat wspominany przez Jerzego Majkę moment budowy koszar w Rzeszowie. Także
po 1842 r. brak informacji o przekwalifikowaniu pomieszczeń wojskowych w mie-
ście do wyższej rangi kwaterunkowej.
Studia nad austriacką obecnością wojskową w Rzeszowie wymagają jeszcze
dodatkowych badań i gruntownej analizy personalnej obsady garnizonu. Mam
jednak nadzieję, że mój artykuł będzie przynajmniej podstawą do dalszych prac
i poszukiwań.
Wacław Szczepanik – THE AUSTRIAN GARRISON IN RZESZÓW IN THE YEARS 1772-1848
The article indicates the most significant problems connected with the Austrian military
presence in Rzeszów in the years 1772-1848. It shortly describes the organizational structure
of the garrison of Rzeszów and its changes. Except, the military units, their manpower and
79 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 6 März 1848.
-
WACŁAW SZCZEPANIK 30
commanders are described. The ethnic membership of the soldiers is compared. It also descri-
bes the encroachment of the Austrians to Rzeszów in 1772 which was never analyzed before.
Wacław Szczepanik (ur. 1983), doktorant na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Jagielloń-
skiego w Krakowie; absolwent studiów historycznych w Instytucie Historii UJ w Krakowie.
Autor licznych artykułów naukowych i popularnonaukowych oraz książki: Cesarskie dzieci
z Tarnowa. 57 galicyjski pułk piechoty w latach 1894-1918. Zainteresowania badawcze: I wojna
światowa, historia wojskowości, historia Galicji, historia etniczna, Urban History.
top related