andi pinari
Post on 28-Nov-2015
255 Views
Preview:
DESCRIPTION
TRANSCRIPT
1
REPUBLIKA E SHQIPËRISË
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I HISTORI-FILOLOGJISË
DEPARTAMENTI I HISTORISË
TEMA : POLITIKA E JASHTME ITALIANE DHE ÇËSHTJA SHQIPTARE
(1878-1912)
(Punim për mbrojtjen e gradës shkencore “Doktor i Shkencave Historike”)
Përgatiti: Kandidati Andi PINARI
Udhëheqës shkencor: Prof. Dr. Ferit DUKA
2
PASQYRA E LËNDËS
PARATHËNIE………………………………………………………………………fq.5
HYRJE………………………………………………………………………………..fq.17
KREU I
DIPLOMACIA ITALIANE NË VITET E LIDHJES SË PRIZRENIT 1878-1881
1. Italia para Kongresit të Berlinit…………………………………………………f.34
2. Njohja e Italisë si fuqia e gjashtë madhore……………..……………………….f.41
3. Fillimet e politikës ballkanike të Italisë : çështja shqiptare dhe kriza boshnjake e
vitit 1875……….............................................................................................................f.47
4. Politika italiane në Kongresin e Berlinit dhe Lidhja Shqiptare e Prizrenit 1878-
1881.................................................................................................................................f.54
KREU II
ÇËSHTJA SHQIPTARE DHE RIVALITETI ITALO-AUSTRIAK NË VITET
1882-1901
3
1. Aleanca Trepalëshe dhe marrëveshjet italo-austriake në vitet 1881-1887 për
Shqipërinë……………………………………………………………………………..f.65
2. Politika e jashtme italiane në vitet 1888-1896 dhe fillimi i përplasjeve me
Austro-Hungarinë në Shqipëri...……………………………………………………f.70
3. Shqipëria në politikën e jashtme italiane të viteve 1896 – 1901………………f.76
KREU III
RRITJA E INTERESIT ITALIAN NDAJ ÇËSHTJES SHQIPTARE NË VITET
1902-1912
1. Çështja shqiptare dhe politika e jashtme italiane në vitet 1902-1907………..f.85
2. Revolucioni xhonturk, lëvizja kombëtare shqiptare dhe politika italiane në
vitet 1908-1910…………………………………………………………...…………..f.98
3. Politika italiane dhe shpallja e pavarësisë së Shqipërisë……………………..f.111
4. Interesat ekonomike italiane në Shqipëri në fillim të shekullit të XX-të……f.124
KREU IV
ARBËRESHËT DHE NDIKIMI I TYRE MBI POLITIKËN E JASHTME
ITALIANE
1. Shqiptarizmi në komunitetin arbëresh dhe komitetet e para politike : Krispi
dhe Lorekio……………………………………………………………………….f.132
4
2. Komiteti politik shqiptaro-italian Pro Albania dhe Riçoti Garibaldit……f.140
3. Aktiviteti i shqiptarëve në Venezia për çështjen shqiptare………………..f.152
PËRFUNDIME……………………………………………………………………f.164
BURIMET DHE LITERATURA……………………………………. …………f.170
APENDIX…………………………………………………………………………..f.184
5
PARATHËNIE
Ky punim ka marrë në analizë politikën e jashtme italiane ndaj çështjes shqiptare
në vitet 1878-1912 duke patur si objektiv kryesor zbardhjen e qëndrimit italian ndaj
çështjes shqiptare mbi bazën e dokmentave diplomatike italiane të lëshuar nga konsujt
italianë në Shqipëri, Ballkan dhe më gjerë. Qëllimi kryesor i këtij punimi është që të
arrijmë të ndriçojmë arsyet e qëndrimit italian ndaj çështjes shqiptare. Viti 1878 përkon
me Kongresin e Berlinit, daljen e Italisë si një fuqi e madhe dhe reagimin e organizuar
politik të shqiptarëve nëpërmejt Lidhjes së Prizrenit. Viti 1912 shënon krijimin e
Shqipërisë së pavarur falë përpjekjeve të faktorit të brendshëm por të ndihmuar edhe nga
disa rrethana të përcaktuara nga politika ndërkombëtare e disa fuqive të rëndësishme, pra
nga faktori i jashtëm. Dy fuqitë kryesore që përkrahën pavarësinë shqiptare ishin
Perandoria Austro-hungareze dhe Italia. Sigurisht politika e këtyre fuqive ndaj çështjes
shqiptare duhet analizuar në një këndvështrim të përgjithshëm të politikës së jashtme dhe
posaçërisht ballkanike të këtyre shteteve.
Si pedagog i lëndës “Historia e Kohës së Re” kam pasur interes të veçantë për
periudhën që përfshin fundin e shekullit të XIX-të dhe fillimin e shekullit të XX-të, për
shkak të intensitetit të mardhënieve ndërkombëtare midis Fuqive të Mëdha. Mardhëniet
midis tyre në fundin e shekulllit të XIX-të përbëjnë një nga momentet më vendimtare të
historisë europiane. Ato shfaqen mjaft të komplikuara për shkak qëndrimeve jokoherente
dhe nuancave që ndryshojnë herë pas here. Europa, dhe së bashku me të i gjithë globi
përjetonte vitet e ndryshimeve të mëdha. Këto transformime lidhen në mënyrë të veçantë
me revolucionin e parë dhe të dytë industrial. Këto dy revolucione e shkëputën dukshëm
kontinentin e vjetër në aspektin e zhvillimit ekonomik, social por edhe politik në raport
me rajonet e tjera. Ky superioritet ekonomik nxiti edhe një ekspansion jo vetëm ekonomik
por edhe politik. Ekspansioni justifikohej me idenë e konceptit mbi fuqinë e shtetit, që do
të thotë se shteti ishte i fuqishëm atëhere kur shprehte këtë fuqi edhe në mardhëniet
ndërkombëtare. Politika ndërkombëtare në këto vite ka pasur probleme, marrëveshje,
aleanca të qëndrueshme dhe të lëvizshme në varësi të atij parimi të vendosur që në 1815
6
nga fuqitë e mëdha, parimit të ekuilibrit të forcave. Nëse një nga fuqitë do të përfitonte
diçka në koloni, edhe të tjerat duhet të kompesoheshin.
Diplomacia gjatë kësaj periudhe shfaqet në përmasa të panjohura më parë. Në këtë
kohë filluan të krijohen e më pas të konsolidohen edhe dy blloqet kundërshtare të Luftës së
Parë Botërore : Antanta dhe Blloku Qëndror. Ndërkaq interesi për këtë periudhë më është
rritur së tepërmi edhe sepse në këto kohë u morrën vendime lidhur me krijimin e shteteve
të reja dhe kufijve të tyre. Në këto vite u vendos e ardhmja e shumë rajoneve duke
përfshirë këtu edhe Shqipërinë. Nuk do të ishte e tepruar të pohojmë se historia e shumë
popujve e territoreve që dikur bënin pjesë në perandoritë e mëdha, do të përcaktohej nga
vorbulla e diplomacisë ndërkombëtare të fundit të shekullit XIX-të dhe fillimit të shekullit
të XX-të. Këto vendime kanë përcaktuar historinë e një pjese të konsiderueshme të
popujve të globit përgjatë shekullit të XX-të dhe do të lënë shenjën e tyre edhe përgjatë
shekullit të XXI-të. Në aktivitet të plotë gjatë këtyre viteve ishte edhe politika e jashtme
dhe diplomacia e fuqive europiane. Duke pasur si synim të zgjerojnë jo vetëm tregjet por
edhe ndikimin përtej kufijve shtetërore, shumë shtete europiane u përfshinë në atë që
njihet si imperializmi europian i fundit të shekullit të XIX-të. Pjesë aktive e kësaj politike
ishte edhe Italia e cila e përqëndroi politikën e saj të jashtme përveç të tjerash, edhe mbi
territorin shqiptar.
Interesi për të analizuar dhe shpjeguar politikën e jashtme italiane në vitet 1878-
1912 ndaj Ballkanit dhe çështjes shqiptare ka nxitur shumë autorë dhe grupe autorësh, që
janë përpjekur të ndriçojnë këtë periudhë nëpërmjet studimeve të tyre. Studime që
trajtojnë këtë problem janë shfaqur që gjatë viteve të para të shekullit të XX. Ka pasur një
numër të madh autorësh që janë marrë në mënyrë të drejtpërdrejtë apo edhe tërthorazi me
politikën e jashtme të Italisë ndaj Shqipërisë. Një autor i rëndësishëm, një njohës i mirë i
Shqipërisë dhe Ballkanit ka qënë Antonio Baldaçi. Meqënëse ishte biolog, Baldaçi udhëtoi
shumë në trevat e Ballkanit dhe në Shqipëri. Ai mundi të studionte gjendjen e turbullt të
kombësive ballkanike nga e cila zënë fill edhe rivalitetet e tyre pa fund. Ai u bë në këtë
mënyrë një mbrojtës i bindur i popujve të vegjël të Ballkanit duke mbështetur të drejtat e
tyre historike dhe etnike. Duke e njohur nga afër realtitetin shqiptar, Baldaçi shkroi disa
libra të rëndësishëm ku trajtohej ndër te tjera edhe qëndrimi italian ndaj Shqipërisë.
7
Aktiviteti i tij vazhdoi edhe pas pavarësisë shqiptare. Duke qenë se ishte një personazh
mjaft i njohur në Itali, Baldaçi ka ndikuar edhe në opinionin publik dhe vendimmarrjen e
politikës italiane ndaj Shqipërisë. Ndër studimet më të rëndësishme të Baldaçit mbetet
“Shqipëria e madhe” (Uegen Tiranë 2006) që është një libër tepër i vlefshëm për këtë
punim. Një tjetër vepër me rëndësi e Baldacit është edhe “Rrugëtime shqiptare”
(Argeta Lmg Tiranë 2004) ku sqarohen në mënyrë mjaft tërheqëse dhe analitike
përshtypjet e udhëtimeve të Baldaçit në trojet shqiptare duke na pasqyruar realitetin e
kohës.
Trajtimi i kësaj çështje ka nxitur edhe në numër të konsiderueshëm të autorëve
italianë të kryejnë studime të mirëfillta në lidhje me politikën e jashtme italiane në
përgjithësi por edhe në lidhje me politikën italianë ndaj çështjes shqiptare. Sigurisht
këndvështimi i tyre është në pozita të disktueshme përsa i përket objektivitetit historik për
shkak të subjektivizmit të lidhur me kombësinë e këtyre autorëve apo edhe me periudhën
në të cilën kanë shkruar. Ndër këta autorë më i rëndësishmi mbetet Luixhi Salvatorelli i
cili ka trajtuar në librin e tij “La Triplice Aleanca: Storia diplomatica 1877-1912 ”
(Instituto per gli studi di politica internacionale). Në këtë punim autori i kushton
vëmendje çëshjtes shqiptare por duke e parë si një nga problement e shumta të rebusit
ballkanik. Autori përpiqet që të vendosë rajonin ballkanik në kontestin e aleancave midis
fuqive të mëdha.
Një autor tjetër italian që konsiderohet si shumë i rëndësishëm është edhe
Gaetano Salvemini me librin e tij: “La politica estera dell Italia dal 1871 al 1914”
(Firenze, 1915). Ky autor është përqëndruar në orientimet e përgjithshme të politikës së
jashtme italiane gjatë këtyre viteve duke u ndalur herë pas here edhe në problemin
shqiptar. Mbetet një nga punimet më me vlerë të autorëve italianë sepse është shkruar në
prag të hyrjes së Italisë në Luftën e Parë Botërore dhe kjo bën që studimi të jetë më pranë
realitetit të kohës.
Autor tjetër me peshë është edhe Pietro Pastorelli, i cili është marrë në mënyrë të
veçantë me problemet shqiptare dhe mardhëniet italo-shqiptare. Një artikull i rëndësishëm
i tij është ai me titull “Albania e Tripoli nella politica estera italiana durante la
8
Crisi d’Oriente del 1897” (Rivista di Studi Politici Internazionali, Nr.3 1961).
Profesor Pastorelli mbetet në fakt një nga studiuesit më seriozë të mardhënieve italo-
shqiptare duke kontribuar edhe me libra të tjerë mbi mardhëniet dypalëshe sidomos për
periudhën midis dy luftrave botërore.
Një tjetër autor i rëndësishëm në ndriçimin e raporteve midis Austro-Hungarisë
dhe Italisë në përpjekjet e tyre për dominimin e territorit shqiptar është edhe Alessandro
Duce me librin e tij “L’Albania nei rapporti italo-austriaci 1897-1913”(Milano,
1983). Analiza e tij është thelluar në kontaktet e vazhdueshem midis Romës dhe Vjenës
në raport me çështjen shqiptare. Duke analizuar mardhëniet italo-austriake në dritën e
dokumentave diplomatike të dy kancelarive, ky autor ka dhënë një kontribut të
rëndësishëm mbi rolin e veçantë që kishte Shqipëria në mardhëniet midis dy fuqive.
Rivaliteti dhe bashkëpunimi i Austro-Hungarisë dhe Italisë konsiderohet nga ky autor si
vendimtar në fatet e ardhshme të Shqipërisë dhe të lëvizjes kombëtare. Një aspekt aspak i
sqaruar në këtë studim është roli i lëvizjes kombëtare shqiptare në realizimin e projektit
për pavarësinë e Shqipërisë.
Autori tjetër italian Enio Masserati ka botuar një studim mjaft interesant të
titulluar “Momenti della questione adriatica 1896-1914: Albania e Montenegro tra
Austria e Italia”(Roma, 1981). Në këtë punim është trajtuar në mënyrë të veçantë
rëndësia që kishte Shqipëria jo vetëm në politikën italiane por edhe në opinionin publik në
Itali. Në fokusin e këtij studimi ka qenë edhe komuniteti i arbëreshëve në Itali, duke e
konsideruar këtë komunitet si një katalizator të politkës italiane ndaj Shqipërisë. Një
kapitull i veçantë i këtij studimi i kushtohet edhe përpjekjeve të komunitetit arbëresh me
mbështetjen e djalit të Garibladit të madh, Riçoti Garibaldi. Kjo përpjekje konsistonte në
organizimin e një reparti vullnetarësh arbëresh nën komandën e Riçoti Garibaldit, repart
i cili do të zbarkonte në brigjet shqiptare për të organizuar luftë për pavarësi nga
Perandoria Otomane.
Një tjetër autor italian është Gaetano Petrota, i cili ka pasur në fokus të studimeve
të tij në mënyrë të veçantë problemet shqiptare. Një libër me vlerë nga ky autor është libri
me titull “Francesco Crispi e l’Albania” (Palermo, 1927) ku autori analizon në
mënyrë të përmbledhur mardhëniet e Krispit me komunitetin arbëresh dhe me çështjen
9
kombëtare shqiptare. Sipas autorit shqiptarët besonin se Krispi, si një burrë shteti italian
do të ndihmonte Shqipërinë me qëllim që kjo e fundit të pavarësohej. Ai përpiqet të
argumentojë pikërisht këtë dimension prej atdhetari të Krispit. Një tjetër studim me vlerë
i të njëjtit autor është edhe “Popolo, Lingua e Letteratura albanese” (Palermo,
1932). Në këtë studim autori na paraqet në mënyrë të plotë një përshkrim të popullit dhe
shoqërisë shqiptare duke u ndalur në mënyrë të veçantë tek autorët kryesor në letërsinë
shqiptare. Duke pasur parasysh kontributin e madh të shkrimtarëve shqiptare, sidomos
gjatë Rilindjes Kombëtare, në artikulimin e idesë së pavarësisë shqiptare, studimi merr
vlera të veçanta. Me rëndësi është trajtimi nga ana e tij e shumë autorëve arbëreshë me
kontribut të rëndësishëm në çështjen kombëtare shqiptare.
Një tjetër botim që analizon politikën e jashtme italiane dhe raportet e saj me
Shqipërinë është edhe studimi i Giacomo Perticione “La politica estera italiana dal
1861 al 1914” (Eri, 1961). Ky studim paraqet në mënyrë të përmbledhur orientimet e
përgjithshme të politikës italiane gjatë vitetve 1861-1914. Rëndësia e këtij studimi për
këtë temë ka qenë sqarimi i linjave kryesore të veprimit të diplomacisë italiane në
realitetin e komplikuar të fundit të shekullit XIX-të dhe fillimit të shekullit të XX-të.
Një analizë të hollësishme për politikën e jashtme italiane në fillimin e shekullit të
XX-të ka bërë autori R.J.B. Bosworth në librin e titulluar “Italy, the last of the Great
Powers: Italian foreign policy before the First World War” (Cambrige University
Press, 1979). Në këtë punim prej 600 faqesh është analizuar me hollësi politika e jashtme
italiane sidomos ajo e orinetuar drejt Ballkanit dhe Afrikës në vitet 1900-1914. Në këtë
studim voluminoz ka informacione të vlefshme dhe kosiderata për politikën e Italisë ndaj
çështjes shqiptare në fillim të shekullit XX. Një tjetër studim me interes i po këtij autori
është edhe libri “Italy and the wider world 1860-1960 (London, 1996) ku trajtohen
veç të tjerash edhe raportet e Italisë me Perandorinë Osmane sidomos në vitet e fundit të
ekzistencës së kësaj të fundit. Pikërisht në këtë kohë merr përmasa të rëndësishme edhe
politika e Italisë ndaj çështjes shqiptare.
Një tjetër autor zviceran ka bërë përpjekje për të ndriçuar momentet më të
rëndësishme të angazhimit të Italisë në problemet ballkanike. Ky autor është Claude-
10
Alexandre Cailler me studimin “La politique balkanique de l’Italie entre 1875-1914”
(Fribourg, 1950). Ky autor është mbështetur kryesisht në dokumentat e diplomatëve
franceze dhe pjesërisht në ato italiane për të sqaruar trajtimin e çështjeve ballkanike dhe
shqiptare nga një fuqi e re siç ishte Italia. Informacionet e dhëna në këtë studim kanë qenë
me mjaft rëndësi për këtë punim sepse kanë sjellë një dimension të ri duke shpjeguar sesi
Franca ka parë politikën italiane ndaj Shqipërisë dhe Ballkanit.
Një rol të padikutueshëm në trajtimin e problemeve shqiptare ka edhe libri i Josef
Swire “ Albania. The Rise of a Kingdom” (London, 1929). Megjithëse në mënyrë
shumë të përmbledhur, autori ka trajtuar me shumë objektivitet politikën e fuqive të
ndryshme dhe rolin e këtyre politikave në krijimin e shtetit të pavarur shqiptar. Në këtë
libër në mënyrë analitike janë paraqitur të gjitha problemet kryesore të lëvizjes kombëtare,
ashtu sikurse edhe rruga e vështirë drejt pavarësisë dhe konsolidimit të shtetit shqiptar.
Autorët shqiptarë kanë dhënë një kontribut të rëndësishëm në trajtimin e politikës
së fuqive të mëdha në raport me Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Autorët me të njohur që
janë marrë me këtë periudhë janë Stavro Skëndi me librin “The Albanian National
Awakening” (Princeton University Press, 1967). Në këtë studim autori ka paraqitur
në një mënyrë konçize të gjitha zhvillimet e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe problemet e
saj gjatë viteve 1878-1912. Duke analizuar nacionalizmin shqiptar, autori ka trajtuar
edhe ndikimin e fuqive kryesore të interesuara për problemin shqiptar siç ishin Austro-
Hungaria dhe Italia. Me këto dy fuqi autori merret pothuajse përgjatë gjithë studimit, por
njëkohësisht i trajton në kapituj të veçantë së bashku edhe veç e veç.
Ndihmesë të veçantë në analizën e trajtimit ndërkombëtar të çështjes shqiptare ka
dhënë Profesor Arben Puto. Në studimin e tij me titull “Çëshjta shqiptare në aktet
ndërkombëtare të periudhës së imperializmit” (Tiranë, 1984) autori ka prezantuar
deri tani, analizën më të hollësishme që i është bërë ndonjëherë çështjes shqiptare në
dritën e dokumentave të kancelarive europiane të kohës. Për shkak të kohës kur është
shkruar ky punim sigurisht ka pasur një ndikim të dukshëm idologjik të diktuar nga
çensura e regjimit komunist. Megjithatë punimi mbart vlera edhe sepse së bashkë me
analizën, autori ka botuar edhe një pjesë të mirë të dokumentave diplomatike që ka
11
përdorur. Në studimin tjetër të po të njëtit autor, tashmë të botuar pas rënies së
komunizimit “Historia diplomatike e çështjes shqiptare” (Tiranë, 2003), autori ka
analizuar në mënyrë të përmbledhur momentet kryesore në ecurinë e problemit shqiptar
nga Kongresi i Berlinit deri në vitin 1926.
Një kontribut të rëndësishëm kanë dhënë në studimin e kësaj periudhe një grup
autorësh shqiptarë me botimin e tyre “Historia e popullit shqiptar” Vëll. II( Tiranë,
2002). Në këtë botim gjejmë informacione shumë të hollësishme për zhvillimet në
Lëvizjen Kombëtare që në fillimet e saj e deri në shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë. Në
mënyrë të hollësishme trajtohet edhe ndikimi italian në Shqipërinë e kohës. Ky botim i një
grupi autorësh ka rëndësi edhe sepse në njëfarë mënyre konsiderohet edhe si versioni më
zyrtar i pasqyrimit të historisë së shqiptarëve. E përmend këtë fakt pasi në disa punime të
autorëve të huaj përmendet pikërisht ky fakt duke e renditur si një nga faktorët që cënojnë
objektivitetin e historianëve shqiptare. Duke dashur të vërtetojë pikërisht të kundërtën, ky
botim serioz është përdorur gjerësisht në këtë punim.
Një trajtim interesant megjithëse në mënyrë mjaft të përmbledhur ka dhënë edhe
autorja Elena Gjika Merlika në një artikull të titulluar “Liria shqiptare dhe politika
italiane nga vitit 1878 deri më 1912” (Revista Phenix, Nr.1-6 (39), Shkodër , 2004).
Ky artikull ka një konceptim të drejtë të rolit italian ndaj problemit shqiptar duke marrë
parasysh edhe raportet e Italisë me fuqitë e tjera të interesuara ndaj çështjes shqiptare si
Austro-Hungaria, Rusia dhe Perandoria Osmane.
Një vlerë të madhe kanë pa dyshim dokumentat diplomatike të kohës. Me rëndësi
të veçantë janë “Documenti Diplomatici Italiani” (DDI) dhe “Libri Verti Italiani”
(LVI). Këto dy burime primare na japin një informacion të bollshëm sepse paraqesin
qëndrimin zyrtar të konsujve dhe agjentëve italianë në territorin shqiptar, në territorin e
Perandorisë Osmane, në kryeqytetet ballkanike dhe në kryeqendrat e diplomacisë
europiane. Ato sqarojnë shumë aspekte të qëndrimit italian ndaj Shqipërisë dhe
shqiptarëve. Megjithëse në përgjithësi raportet e konsujve sqarojnë më shumë probleme të
përditshme të punës, nuk mungojnë edhe analizat, sygjerimet, konkluzionet që i bëjnë
këto dokumenta të domosdoshme për këtë punim. Duke pasur parasysh edhe nivelin e
12
lartë intelektual të konsujve të kohës, duke shfletuar këto dokumenta kemi krijuar një
pamje edhe më të qartë të situatës së trojeve shqiptare në periudhën e marrë në studim.
Në shumë faqe raportesh që vijnë nga konsujt italianë në territorin shqiptar apo edhe në
qendra të tjera europiane, trajtohen gjithashtu edhe problemet e diplomacisë italianë në
raport me Austro-Hungarinë. Mardhëniet italo-austriake pa dyshim që janë analizuar në
kuadër të këtij punimin sepse ndikimi i tyre ka qënë shumë i rendësishëm dhe në disa
raste vendimtar.
Në përpjekje për të kuptuar politikën e jashtme italiane në raport me fuqitë e tjera
janë shfrytëzuar edhe “Documents Diplomatiques Francaises” (DDF) të cilat kanë
sqaruar disa qëndrime të diplomacisë italiane në raport me Ballkanin në përgjithësi dhe
me çështjen shqiptare në veçanti.
Dokumenta të shumtë janë botuar edhe në disa përmbledhje si: “Documents
relating to the great war “(London, 1915), “British documents on the Origins of
the War Vol VIII” (London, 1932), “Diplomatic Documents relating to the
outbreak of the europian war”(New York, 1916). Megjithatë jo gjithçka që thuhet e
mund të thuhet në dokumenta zyrtare reflekton këndvështrimin apo zgjedhjen e bërë nga
një qeveri apo vend i caktuar në një periudhë historike. Nga ky këndvështrim nuk mund
të ketë një politikë të jashtme të pavarur dhe të shkëputur nga politika e brendshme ose
nga problemet e tjera në një sistem forcash që bashkëveprojnë. Për këtë arsye jemi
përpjekur të gjejme edhe burime të tjera që do të konfirmonin burimet primare.
Një burim shumë të vlefshëm dokumentar përbëjnë edhe përmbledhjet e
dokumentave dhe të fjalimeve të një personazhi të rëndësishëm të periudhës që është
objekt i studimit. Bëhet fjalë për kujtimet në tre vëllime të ish Kryeministrit italo-shqiptar
Françesko Krispi. Si një personazh kyç në politikën italiane, por edhe si një italo-arbëresh
i lidhur me komunitetin e tij, Krispi ka pasur një ndikim të konsiderueshëm në politikën e
jashtme italiane ndaj Shqipërisë. Ai konsiderohet nga pothuajse të gjithë autorët që janë
marrë me Italinë si politikani më aktiv përsa i përket politikës së jashtme italiane. Si ish-
Kryeministër dhe ish-Ministrit të jashtëm Italian, ai na ka lënë tre vëllime me kujtime
13
dhe dokumenta të kohës si : “Francesco Crispi : Questioni internacionali“ (Milano,
1913), “Francesco Crispi : Politica estera” (Milano, 1912), “The Triple Aleance”
( London, 1913).
Një tjetër personazh i rëndësishëm i kohës ka qenë edhe Tommaso Titoni, minsitri
i jashtëm italian në vitet 1903-1908. Edhe kujtimet e tij së bashku me një sërë burimesh
arkivore ku ky personazh ka pasur rol janë botuar me titullin “Italy’s Foreing Policy:
Selected Speeches from Tomaso Titoni” (London, 1914).
Me vlerë të paçmueshme janë edhe librat e kujtimve të personazheve politikë të
Shqipërisë së kësaj periudhe. Një vlerë të madhe kanë kujtimet e Ismail Qemali i cili është
konsideruar edhe si babai i kombit shqiptar. “The memoirs of Ismail Kemal Bey”
(London, 1920) na paraqitet me të gjithë madhështinë e tij figura e njeriut simbol të
pavarësisë shqiptare. Duke prezantuar jetën e tij politike, Ismail Qemali sqaron nga
këndvështrimi i tij të gjitha problemet e lidhura me çështjen shqiptare që nga fillimet e saj
e deri në vitin e mbrapshtë 1914. Po kështu kanë rëndësi edhe libri i kujtimeve të Eqerem
bej Vlorës “Kujtime 1885-1925” (Tiranë, 2003). Duke qenë një njeri i rëndësishëm në
jetë politike të trevave shqiptare, vlera e këtyre kujtimeve sa vjen edhe shtohet. Edhe
kujtimet e Sejfi Vllamasit “Ballafaqime politike në Shqipëri 1897-1942” (Tiranë,
2000) kanë ndihmuar në hartimin e këtij punimi. Këto dëshmi, megjithse me një dozë
subjektivizmi, kanë vlerë sepse personazhet që i kanë shkruar shpesh kanë qënë në
pozicione drejtuese, kanë pasur një vizion të qartë për problemet shqiptare dhe kanë
orientuar ose edhe drejtuar politikën shqiptare të atyre viteve.
Shtypi i kohës mbetet një tjetër burim me vlerë për ndriçimin sa më të plotë të
kësaj periudhe. Duke pasur parasysh edhe cilësinë e lartë të shkrimeve dhe pregatitjen e
mirë të gazetarëve, shtypi i kohës pasqyron me seriozitet dhe objektivitet ngjarjet dhe
opinionin e kohës. Në shumë raste shtypi orienton edhe ndikime në politikën e kohës.Ka
edhe analiza bën një analizë të hollësishme problemeve që lidhen me politikën e jashtme.
Një kontribut të veçantë në këtë drejtim ka pasur edhe shtypi i arbëreshëve të Italisë ku
duhet të përmendim medoemos gazetën e Jeronim de Radës të quajtur “Flamuri i
Arbërit”që filloi të botohet në Kalabri në vitet 1883-1887 në dialektin e arbëreshëve të
14
Kalabrisë dhe italisht. Një gazetë tjetër me rëndësi ishte“La nazione Albanese” me
drejtuesin e saj Anselmo Lorekio. Shkrimet e tij tregojnë angazhimin politik në realizmin
e ëndrrës së shqiptarëve për një shtet të pavarur.
Një grup dokumentash me rëndësi janë edhe dokumentet e ndodhura në Arkivin e
Shteti Shqiptar. Duke shqyrtuar këto dokumenta është bërë e mundur krijimi i një
pasqyre sa më të qartë të problemeve të kohës. Këto dokumenta i kanë dhënë një
dimension social, ekonomik dhe kulturor këtij punimi. Ndër to mund të veçojmë
dokumentat e shoqatës Pro Patria në Itali, shoqatë e cila u përpoq të organizonte
nacionalistët shqiptarë në Itali me qëllim që të arrihej krijimi i shtetit të pavarur shqiptar.
Në Arkivin e Shtetit ka një informacion të bollshëm edhe për raportet ekonomike
shqiptaro-italiane që përbëjnë një aspekt tjetër të rëndësishëm të politikës së jashtme
italiane. Në këtë drejtim aktiviteti i firmave tregtare shqiptare në raport me Italinë është
një fenomen që ka rëndësi të veçantë në kuadër edhe të politikës së jashtme. Vështirësi
paraqet grumbullimi dhe interperetimi i të dhënave të shumta që gjendej në
dokumentacionin e firmave tregtare.
Ky punim ka si synim të japë një pasqyrë më të plotë të politikës së jashtme
italiane ndaj Shqipërisë. Objektivi kryesor i këtij punimi është që të analizojë
politikën italiane ndaj Shqipërisë, duke marrë për bazë veprimtarinë shtetërore
të shtetit italian dhe sidomos aktivitetin diplomatik të Italisë. E rëndësishme
për këtë punim është të arrijë të shpjegoje se përse Italia ndoqi një politikë të
caktuar ndaj çështjes shqiptare dhe cilat ishin arsyet e këtij qëndrimi. Studimet e
deritashme kanë trajtuar mardhëniet midis dy brigjeve si momente të shkëputura nga
tërësia e ngjarjeve të kohës. Besojmë që është e pamundur të shpjegohen të tilla
marrdhënie pa pasur mirë të qartë pasqyrën e përgjithshme të kompleksitetit të
mardhënieve ndërkombëtare të kohës. Ajo çfarë u mungon në përgjithësi studimeve të
tilla është pikërisht analiza e rëndësisë së Shqipërisë në raport me rajonet e tjera për të
cilat Fuqitë e Mëdha interesohen. Këto shtete të mëdha kanë zhvilluar një politikë të gjerë
rajonale e globale. Po cili ka qenë vendi i Shqipërisë në këtë politikë? Pikërisht kjo pyetje
mendojmë se nuk ka gjetur përgjigjen e duhur në punimet e mëparshme, në të cilat ka
mbizotëruar tendenca për të mbivlerësuar ose nënvlerësuar rëndësinë e Shqipërisë në këto
15
politika. Siç dihet Shqipëria ka pasur pa diskutim rëndësi të konsiderueshme. Megjithatë
si Italia, ashtu edhe Austro-Hungaria kanë zhvilluar politika të gjera ballkanike, ku
Shqipëria ka qënë një rajon me interes ashtu si shumë rajone të tjera. Nuk duhet të
harrohet asnjëherë se Italia synimin kryesor të saj e ka pasur në territoret afrikane të
Libisë, Etiopisë dhe Eritresë. Ndërsa Austro-Hungaria ka synuar kryesisht Bosnjë-
Hercegovinën. Ky këndvështrim i ri do mund të na japë një pasqyrë më të qartë të
ndikimit konkret të Italisë në çështjen shqiptare.
Ky punim përbëhet nga katër kapituj kryesorë. Në kapitullin e parë është trajtuar
politika ballkanike dhe shqiptare e Italisë që nga kryengritja në Bosnjë në vitin 1875 deri
në rënien e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në vitin 1881. Kjo ishte edhe periudha kur
Italia u shfaq si një fuqi e madhe në arenën ndërkombëtare. Në këtë kohë u ravijëzuan
edhe orientimet e politikës së jashtme të Italisë. Si një fuqi e fundit të shekullit të XIX-të
edhe Italia po kërkonte me ngulm të zgjeronte influencën e saj në Lindjen e Afërme dhe në
Afrikë. Por gjatë vitetve 1875-1881 Italia nuk arriti të përfitonte asgjë prej rregullimeve
që ju bënë përkohësisht çështjes lindore. Në kapitullin e dytë trajtohet politika italiane në
vitet 1882-1901. Këto ishin vitet kur u lidhën edhe alenancat e mëdha që do të çojnë më
pas në fillimin e Luftë së Parë Botërore. Italia përfshihet në Alencën Trepalëshe se bashku
me Gjermaninë dhe Austro-Hungarinë. Ky angazhim ndërkombërar u realizua nëpërmjet
disa marrëveshjve të cilat rinovoheshin herë pas here nga palët. Ky angazhim i Italisë në
Alencën Trepalëshe i solli asaj disa përfitime territoriale në Afrikë, por e pengoi që të
ndikonte në Ballkan. Kjo ndodhi sepse aty ndeshte me një dominimim më të hershëm
austriak. Sidoqoftë rivialiteti në Ballkan u thellua dhe u përshkallëzua midis Italisë dhe
Austro-Hungarisë, pavarësisht ekzistencës së tyre në të njëtën aleancë. Në kapitullin e
tretë janë trajtuar vitet 1902-1912. Këto vite shënojnë ndryshime të rëndësishme si në
Shqipëri, ashtu edhe në politikat italiane. Pas revolucionit xhonturk të vitit 1908,
shqiptarët kuptuan se Perandoria Osmane nuk dëshironte shkëputjen e Shqipërisë dhe për
këtë arsye ata intensifikuan lëvizjen nacionaliste duke filluar edhe kryengritjet e
njëpasnjëshme dhe krijimin e çetave. U bë e qartë për shqiptarët se pavarësinë duhej ta
fitonin vetë ata. Ndërsa Italia në këtë fazë intensifikon politikën e saj, sigurisht herë në
konkurrencë e herë në bashkëpunim me Austro-Hungarinë, në ndihmë të çështjes
16
shqiptare. Një rol të veçantë kishin edhe interesat ekonomike të Italisë në Shqipëri. Në
kapitullin e katërt është trajtuar ndikimi i komuniteti arbëresh, por edhe i nacionalistëve
italianë në politikën e jashtme italiane ndaj Shqipërisë. Komuniteti i arbëreshëve ishte
shumë aktiv në Rilindjen Kombëtare Shqiptare dhe mbeti aktiv edhe në përpjekjet për të
orientuar shtetin italian drejt një politike proshqiptare. Sidoqoftë këto përpjekje nuk e
tejkaluan dot ambicjen për ekspansion të Italisë në territoret shqiptare.
Në përfundim dua të falenderoj në mënyrë të veçantë udhëheqësin e kësaj teme
Prof.Dr.Ferit Dukën, i cili me durimin, urtësinë, mençurinë dhe pregatitjen e lartë
profesionale më ka ndihmuar pa masë në realizmin e këtij punimi. Një tjetër falenderim i
sinqertë shkon për drejtuesit e Fakultetit të Histori-Filologjisë dhe të Departemantit të
Historisë si Prof.Dr.Valentina Duka dhe Prof.As.Dr.Ilira Çaushi, të cilat më kanë
inkurajuar dhe krijuar hapsirat e nevojshme për realizimin e këtij punim. Së fundi një
ndihmesë të madhe më kanë dhënë edhe këshillat e shumë profesorëve të Departamentit të
Historisë si Prof.Dr.Fatmira Rama, Prof.Dr. Adem Mezini, Prof.As.Dr.Petrit Nathanaili
dhe Dr.Ermal Baze të cilët me dashamirësi dhe profesionalizëm më kanë orientuar herë
pas here për të realizuar një punim sa më cilësor.
17
HYRJE
Italia dhe Shqipëria janë dy vende fqinje që i ndan një distancë prej 40
miljesh detare ose 70 kilometrash. Kjo afërsi gjeografike ka diktuar një mardhënie
të ngushtë midis dy brigjeve të Adriatikut. Historia e këtyre mardhënieve ka
nisur prej shumë kohësh dhe do të vazhdojë edhe për shumë kohë. Duke filluar
nga antikiteti janë të panumurta faktet e mardhënieve të ngushta midis dy
brigjeve. Si objekt i studimit të këtij punimi janë marrë vitet 1878-1912. Viti 1878
është marrë si referencë sepse përkon me Kongresin e Berlinit. Italia në këtë
kongres doli për herë të parë në skenë si një fuqi e madhe, megjithëse nuk pati
ndonjë përfitim territorial.1 Në anën tjetër të Adriatikut, Kongresi i Berlini solli
një reagim të organizuar të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në përpjekje për të
ruajtur rajonet shqiptare të Plavës, Gucisë, Hotit, Grudës dhe qytetet shqiptare të
Tivarit dhe Ulqinit.2 Ishte hera e parë që shqiptarët vepruan së bashku në
mbrojtje të tërësisë territoriale të tokave të banuara prej shqiptarëve.3 Që prej
Lidhjes Shqiptare të Prizrenit u intensifikuan përpjekjet e nacionalistëve
shqiptarë për të krijuar komb-shtetin. Ndërsa viti 1912 shënon nga njëra anë
finalizimin e përpjekjeve të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare për krijimin e shtetit të
pavarur dhe nga ana tjetër një finalizim të politikës proshqiptare austro-italiane.
Sigurisht që politikat ballkanike të Italisë nuk përfundojnë në 1912 dhe do të
vazhdojnë përgjatë gjysmës së parë të shekullit të XX-të, për të përfunduar me
kapitullimin e Italisë fashiste gjatë Luftës së II Botërore dhe për të rifilluar
përsëri pas rënies së komunizmit.
Politika ballkanike e Italisë nuk lindi nga hiçi, apo nga dëshira e thjeshtë
për konkurrencë apo zgjerim territorial. Në fakt ky orientim i Italisë ishte pjesë e
traditës që ishte ruajtur në forma të ndryshme megjithë ndryshimet e mëdha që
1 R.J.B, Bosworth, Italy, the last of the Great Powers:Italian foreign policy before the First World War,London: Cambrige University Press 1979, f.312Stavro Skëndi, Zgjimi kombëtar shqiptar, Tiranë: Phoenix&Sh.L.K, 1996, f.533 “Historia e popullit shqiptar” Vëll.3, Tiranë : Akademia e Shkencave, Toena, 2002, f.165
18
kishin ndodhur përgjatë shekujve.4 Në fundin e shekullit të XIX-të Italia ktheu
vështrimin drejt Shqipërisë dhe Ballkanit duke rifrekskuar politikën e jashtme të
Republikës së Venedikut. Pas krijimit të Italisë së bashkuar, shteti i ri do
përpiqtet të ndjekë të njëjtën politikë orientale të Venedikut si pjesë e
trashigimnisë së saj gjenetike.5 Sigurisht politikës së jashtme ju shtuan edhe
elementë të rinj të diplomacisë së fundit të shekullit të XIX-të, të karakterizuar
nga diplomacia e fshehtë, konkurrenca e ashpër dhe agresiviteti.6
Në vijim të traditës së Venedikut në politikën e jashtme të shtetit të ri
italian, duhet të ndalemi medoemos në disa momente të rëndësishme në
mardhëniet midis dy brigjeve sidomos në periudhën moderne. Venediku arriti të
pushtojë ishullin e Korfuzit në vitin 1386, duke siguruar kështu një pozicion
tepër strategjik në Adriatik.7 Këtë pikë strategjike politike, ekonomike e
ushtarake, Venediku do ta mbajë deri në fundin e ekzistencës së vet në 1797.8 Në
vitin 1392 Venediku pushton Lezhën, dhe pas dy vjetësh Shkodrën.9 Pas forcimit
të pozitave në këto dy qëndra, do të vihet re një ekspansion i mëtejshëm në
Ulqin, Krujë në 1406 dhe Vlorë në 1400.10 Vetëm me pushtimin osman këto
qytete-port u shkëputën njëherë e përgjithmonë nga dominimi venecian. Pas më
shumë se dy shekujsh nga humbja e porteve shqiptare, Venediku i rikthehet edhe
njëherë këtyre territoreve. Shkak për këtë rikthim ishte disfata turke në muret e
Vjenës në 1683. Në vitin 1688 venecianët marrin portet e Butrintit, Artës, Pargës e
Prevezës. 11Këto pushtime ligjërohen në traktatin e Karlovicit në 1699.12 Në vitin
1718 Traktati i Pazarvicit solli shfaqjen e një fuqie të re në Ballkan, Perandorinë
Habsburge. Nga ky vit fillon politika sistemtatike e Habsburgëve kundrejt
4 Claude-Alexandre Cailler. La politique balkanique de l’Italie entre 1875 et 1914, La Tour de Peilz:Imrimerie Stalder-Vodoz, 1960, f.75R.J.B. Bosworth, Vepër e përmendur, f.386 Eric Hobsabown, The age of imperialism, 1875-1914, New York: Vintage Books , 1987, f.3227Historia e popullit shqiptar, Vëll 1, Tiranë: Toena, 2002, f.2768 Po aty, f.2789 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.610 Po aty11 Historia e popullit shqiptar, Vëll 1, Vepër e përmendur, f.56512 Peace treaties and the International Law in European history : From the late middle ages to World WarOne, Edit Randall Lesafer, Cambridge University Press, 2004, f.241
19
Ballkanit.13 Austria fitoi të drejtën e protektoratit mbi katolikët shqiptarë.14 Ky
protektorat do të ishte shpesh herë për Habsburgët një pretkest për të ndërhyrë
në çështjen shqiptare.15
Mardhëniet midis dy brigjeve do të intensifikohen së tepërmi në shekullin
e XIX-të dhe sidomos në shekullin e XX-të. Kjo shpjegohet me proçesin e krijimit
të komb-shtetit dhe me përhapjen e ideologjisë nacionaliste kudo në Europë.
Shteti italian u krijua në 1861, pas peripecish të shumta. Megjithë historinë e
lavdishme, kulturën, pasuritë e shumta dhe vlerat e jashtëzakonshme të artit,
procesi i bashkimit nuk u përvijua lehtësisht.16 Nga njëra anë përplasjet me
Austrinë dhe nga ana tjetër rezistenca e Papatit i mbështetur edhe nga Franca,
vështirësuan përpjekjet e italianëve për krijimin e shtetit kombëtar.17 Bashkimi i
Italisë i atribuohet kryesisht rolit të Mbretërisë së Sardenjës dhe Piemontit e cila
shërbeu si bërthamë e ideve kombëtare italiane. Rol të padisktueshëm luajtën
edhe personazhe si Kavur dhe Garibaldi të cilët janë konsideruar si arkitektë dhe
zbatues të bashkimit politik të italianëve.18
Në 1815 Italia nuk ishte gjë tjetër veçse një territor i përbërë nga tetë shtete
të ndara, pjesa më të madhe e të cilave ishte nën kontrollin direkt të
Austrisë.19Ndërsa shtetet që mbeteshin qeveriseshin nga mbretër absolute.
Përpjekjet e para për bashkimin e Italisë nisën në vitet 1820. Iniciator i parë ishte
Xhuzepe Mazini me krijimin e organizatës “Italia e Re”.20 Nën trysninë e saj,
mbretërit e shteteve të Toskanës dhe Piemontit miratuan kushtetutat e para me
karakter liberal. Në këtë kohë Mbretëria e Sardenjës i shpalli luftë Austrisë. Në
Romë u krijua Republika Romane në krye të qeverisë së të cilës u caktua Mazini.
13 R.J.W. Evans, Austria, Hungary and the Habsburgs, Oxford University Press 2006, f.34214 Historia e popullit shqiptar Vëll 1, Vepër e përmendur, f.58515 Po aty16 P. McKay, B.D. Hill, J. Buckler, A histori of world societies, Second Edition , Boston : Houghton MifflinCompany, 1988, f.73817 Nicholas Doumanis, Italy, inventing the nation, London : Arnold, 200, f.3718 R. Palmer, J. Colton, Ll. Cramer , A history of the modern world, Ninth Edition, Alfred A. Knopf, 2002,f.51419 John Gohch, The unification of Italy, London : Routledge, 1986, f.1220 Spencer M. Di Scala, Italy, from revolution to republic, U.S.A : Westview Press, 2009, f.81
20
Por në mesin e vitit 1848 austriakët rivendosën kontrollin e tyre ne Itali. Forcat e
Mbretërisë së Sardenjës pësuan humbje, ndërsa Republika Romane u shpërbë.
Gjatë revolucionit të 1848 lëvizjet për bashkimin e Italisë dështuan përsëri. Në
këtë mënyrë u ndje nevoja e gjetjes së rrugëve të reja, ku ndër to spikati Kamilo
de Kavur si kryeministri i Mbreterisë së Sardenjës dhe që kishte treguar aftësi të
shquara diplomatike.21 Kavuri arriti në pëfundimin se bashkimi i Italisë mund të
realizohej vetëm duke zbatuar dy rrugë konkrete: Së pari me fuqizimin e
Mbretërisë së Sardenjës dhe së dyti me mbështetjen nga aleatë të jashtëm.22
Nacionalizmi italian buronte nga rradhët e intelektualëve të cilët qenë te
ndjeshëm nga kujtesa historike, sipërmarresve, industrialistëve që kishin
interesin të krijonin një treg italian, tregtarëve që shihnin të hapeshin prespektiva
të reja si pasojë e ndërtimit të hekurudhave në shumë shtete të gadishullit,
punëtorëve dhe zejtarëve të cilët ishin të ndjeshëm ndaj propagandës së
Mazinit.23 Lëvizja për bashkimin kombëtar vazhdoi të ndeshej me rezistencën e
ndjenjave partikulariste që ishin ende të forta. Prej shumë kohësh në Itali
ekzistonte një patriotizëm i ngushtë lokal në nivel qyteti ose krahine, strukturat
shoqërore ishin të ndryshme nga një rajon në tjetrin, kishin ndryshuar intersat e
shteteve të ndryshme që kërcënonte ti gllabëronte shteti Sardo-Piemontez.24
Pengesa më e madhe vinte nga Vatikani. Shteti papal keqadministratohej
dhe nuk ishte i aftë të mbante një ushtri. Por megjithatë Papa kishte mundësi të
ushtronte ndikimin në çështjen e bashkimit sepse vihej në diskutim parimi i
pushtetit të padiskututshëm të Papës.25Për ta mbrojtur këtë parim, Papati u
mbështet te kleri i lartë në të gjithë Italinë, në ambjentet konservatore si dhe në
ndikimin që kishte hierarkia klerikale ndaj popullit të thjeshtë por thellësisht të
lidhur me traditat fetare. Një element tjetër me ndikim ishte dhe prania e trupave
21 J. Gooch, Vepër e përmendur, f.2022 Palmer, Colton , Cramer, Vepër e përmendur, f.50323 Luigi Salvatorelli, Storia d’Italia dai tempi preistorice ai nostri giorni, Torino: Giulio Einaudi Editore,1986, f.25824 Palmer, Colton , Cramer, Vepër e përmendur, f. 50425 Nicholaos Doumanis, Italy Inventing the nation, Arnold : London 2001, f.87
21
ushtarake franceze, e vendosur në Romë prej vitit 1849. Pas shumë përpjekjesh
Kavuri siguroi mbështetjen e ushtrive franceze kundër Austrisë.26 Gjithashtu ai
në mënyrë që të provokonte Austrinë në Itali, po punonte të ndizte rebelimet
midis nacionalisteve të tjerë brenda Perandorisë Habsburge.27 Më 9 mars 1859
qeveria sarde ndërmori hapin më provokues duke mobilizuar edhe rezevistët e
ushtrisë së saj, përfshirë edhe një korpus të sapoformuar vullnetarësh që
përbëhej kryesisht nga dezertorë të ushtrisë austriake dhe të ikur nga rekrutimi.
Ndërhyrja franceze ishte thelbësore për rezultatin e luftës. Megjithëse Sardenja
kishte kohë që e priste këtë luftë, ata nuk ishin shumë të përgatitur ushtarakisht
dhe nuk i dhanë ndihmën e premtuar. Nga ana tjeter francezet ishin mjaft të
përgatitur me një ushtri të madhe dhe të pajisur mirë duke pasur kështu më
shumë peshë gjatë luftimeve. Me 4 qershor 1859 austriakët u mundën në
Maxhenta në lindje të Milanos dhe më 24 qershor 1859 ata pësuan humbjen e
dytë serioze në Solferino, në jug të liqenit të Gardës ku u angazhuan 300.000
njerëz.28 Luftës iu dha fund papritur nga Napoleoni i III, i cili më 6 korrik dhe pa
u konsultuar me aleatët e tij i kërkoi Franc Jozefit një armpushim. Të dy
perandorët përfunduan një marrëveshje paraprake në qytetin fqinj të
Vilafrankës.29 Arsyet kryesore të këtij armëpushimi ishin sepse kostoja e luftës
për të dyja palët ishte më e lartë nga parashikimet. Për Francën ndihma sarde
dhe mbështetja italiane për luftë kishin qënë shumë më të vogla nga çka pritej.
Perandori Napoleoni III e ndjente se opinioni publik francez tashmë ishte shumë
i shqetësuar.30 Në paqen paraprake të Vilafrankës më 11 korrik 1859 austriakët
hoqën dorë nga pretendimet e tyre mbi Lombardinë por do të merrnin Venecian,
që do të bëhej pjesë e shteteve të Konfederatës Italiane nën presidencën e Papës.31
Sunduesit habsburgë të Toskanës dhe Modenës që ishin përzënë nga revolucioni
26 Lucy Riall, The italian Risorgimento, London: Routledge, 1994, f.3927 Norman Rich, Diplomacia e Fuqive te Medha 1814-1914, Tiranë: Botimet Toena & Instituti i Dialogutdhe Komunikimit, 2006, f.13328 William Hunt, History of Italy, London: McMillan & Co, 1883, f.25329 L. Riall, Vepër e përmendur, f.4530 Fenton Bresler, Napoleon III, a life, Glasgow: Harper Collins Publishers, 1999, f.34031 Storia d’Italia dall unita a oggi, Vol 4, Torino: Giulio Einaudi Editore, 1976, f.1673
22
do të riktheheshin në pushtet. Kështu që Austria jo vetëm që nuk u dëbua nga
gjithë Italia por sikundër premtoi Napoleoni në marrveshjen e tij me Sardenjën,
asaj iu la në dorë një pjesë e madhe e territorit italian.32 Si një zë që ndikonte në
çështjen italiane, këto kushte iu paraqitën nga Napoleoni Viktor Emanuelit, i cili
nuk pati asnjë alternativë veçse t’i pranonte ato. Edhe Napoleoni premtoi që do
të hiqte dorë nga pretendimet e tij për Nisën dhe Savojën.33 Shumë ndryshe nga
sovrani tij, Kavuri nuk i pranoi këto kushte të paqes dhe një ditë pas kësaj
marrveshje ai dha dorëheqjen nga qeveria.34 Mbreti i ngarkoi La Marmores
detyrën e formimit të një qeverie të re. Kavuri nuk ishte më në qeveri por
kavurianet dhe nacionalistët italianë ishin gjithmonë aktivë në Bolonjë dhe në
Firencë. Ata bënin presion gjithnjë e më shumë në drejtim të aneksimit.
Napoleoni III, që në Vilafranka kishte kundërshtuar me vendosmëri që mbretërit
e shfronësuar të rivendoseshin nëpërmjet një ndërhyrjeje austriake, binte kështu
në një situatë mjaft delikate dhe të vështirë. Ai rrezikonte t’i bënte të gjithë të
pakënaqur si austriakët që donin kthimin e Italisë në status quo, ashtu edhe
italianët që e kishin pritur marrveshjen e Vilafrankës si një tradhti, ashtu edhe
francezët që ju ishte dashur të hiqnin dorë nga marrja e Nisës dhe Savojës.35
Në 1860 Kavuri erdhi përsëri në pushtet dhe mposhti ngurrimet e një
situate të ndërlikuar duke bërë negociata për atë që ishte e vetmja zgjidhje
realiste, pra aneksimi i Toskanës dhe i Emilias nga Piemontit. Ndërsa aneksimi i
Nisës dhe i Savojës do të kryhej nga Franca. Këto aneksime do të realizoheshin të
dyja në formën tipike napoleonike të referendumeve. Këto referendume u
zhvilluan më 11 e 12 mars në Emilia dhe në Toskanë dhe në 15 e 22 prill në Nicë
e në Savojë. 36Referendumet përfunduan të gjitha me një pranim me shumicë
dërrmuese të aneksimit përkatës nga Piemonti dhe Franca. Por “Risorxhimento”
italiane nuk kishte përfunduar ende. Përpara fundit të vitit 1860 do të ndodhnin
32 L. Riall, Vepër e përmendur, f.5433 Storia d’Italia… , Vepër e përmendur, f.168134 W.J.Stillman, The union of Italy, Cambridge University Press, 1909, f.9335 L.Salvatorelli, Vepër e përmendur, f.62036 W.J.Stillman, Vepër e përmendur, f.93
23
ngjarje të tjera të mahnitshme dhe piksynimi ende i konsideruar si i
parealizueshëm i bashkimit të Italisë do të arrihej.37
Brenda 15 muajsh nga gushti i vitit 1859 deri në tetor 1860, etapat e
formimit të Mbretërisë së Italisë u zhvilluan me një ritëm të shpejtë. Në këtë fazë
të re të çështjes italiane, nismat italiane së bashku me veprimet diplomatike të
Francës dhe Anglisë luajtën një rol vendimtar në zgjidhjen përfundimtare.38
Duhet të lavdërohet politika e mençur e Kavurit, i cili nga njëra anë nxiste
fshehurazi ekspeditën e njëmijë vullnetarëve garibaldine dhe nga ana tjetër e
vëzhgonte nga afër këtë lëvizjë në mënyrë që prej saj të përfitonte Piemonti dhe
jo përkrahësit e Mazinit. Nga ky rivalitet mes dy rrugëzgjidhjeve politike për
fatin e Italisë, pra ose republikane maziniste ose monarkiste-piemonteze, nismat
italiane për bashkim arritën t’ia impononin Europës dhe Napoleonit të III forcën
e ndjenjave kombëtare.39 Vetëm duke luajtur me rivalitetin franko-britanik,
përfundimisht u arrit rezultati në dobi të çështjes italiane.40 Politika franceze në
Vilafranka dukej sikur e kishte lënë pas dore çështjen italiane, por ndërkaq
Kavuri e dinte se perandori francez ruante ende simpati personale për Italinë dhe
ndoshta nuk ishte thënë ende fjala e fundit. Politika britanike ishte mjaft e
rezervuar ndaj çështjes italiane për sa kohë që iniciativa diplomatike gjendej në
anën franceze. Qeveria britanike i trembej kthimit të Italisë në një satelit francez
dhe i druhej ende kësaj mundesie.41 Gjate kohës kur Italia qeverisej nga Austria
interesat britanike nuk cënoheshin, por nëse Franca mbizotëronte fuqinë e
flotave napoletane dhe gjenoveze së bashku, Anglia do të detyrohej t’i mbronte
zotërimet e saj në Maltë, Korfuz dhe Gjibraltar me vështirësi. Kur Napoleoni III i
dha fund para kohe luftës kundër Austrisë, Anglia përfitoi nga rasti i
përshtatshëm për të marrë iniciativën diplomatike. Ajo i ofroi qeverisë
37 Giuliano Procacci, Historia e Italianëve, Tiranë: Botimet Toena dhe Shtepia e librit, 2000, f.39038 N.Rich, Vepër e përmendur, f.13439 Po aty40 Petrit Nathanaili, Mardheniet nderkombetare nga origjina deri me sot,Tiranë: Filara, 2009, f.33041 N.Rich, Vepër e përmendur, f.135
24
piemoneteze ndihmë por vetëm në planin diplomatik.42 Duke u shprehur hapur
për “mosndërhyrje” Anglia tregoi dëshirën e saj për dështimin e tentativës
austriake për revansh. Lëvizjet rifilluan përsëri më 4 prill 1860 në Palermo në
konventën e Gançias.43 Një tjetër e ndoqi në Mesina dy ditë më pas. U formuan
çeta të armatosura me anë të Roselino Tilo në Kapaçe.44 Për të përkrahur këtë
revoltë në Gjenovë u përgatit një ekspeditë, vepër e përkrahësve të Mazinit,
Françesko Krispit dhe me ndihmën e Shoqërisë Kombëtare. Por përpara këtyre
kryesore ishte ndërhyrja që realizoi Mazini. Ekspedita përbëhej prej rreth njëmijë
vullnetarësh të komanduar nga Garibaldi.45 Bashkimi italian nuk duhej lënë
përgjysëm dhe nëse mbretërit dhe diplomatët nuk kidhin fuqi për ta çuar deri në
fund, do të ishte populli që do ta kryente. As Viktor Emanueli i II, i cili refuzoi t’i
jepte Garibaldit një regjiment që ky i fundit kishte kërkuar, dhe as Kavuri nuk
favorizuan pregatitjen e sipërmarrjes nisja e së cilës për ditë të tëra ishte në
pikpyetje dhe shumë pak besonin në suksesin e saj.46 Sidoqoftë më 6 maj
ekspedita e të njëmijëve i hyri detit me një armatim që mund të qendronte fare
mirë në një muze ushtarak dhe me një shumë parash prej 94000 lirash.47 Ndeshja
e parë me trupat e burbonëve ndodhi më 15 maj në Katalifini dhe ishte mjaft e
ashpër. Fitorja, që më në fund u buzëqeshi garibaldineve, pati një efekt
elektrizues mbi ta dhe mbi skuadrat e djemve siçiliane që ishin bashkuar me ta.
Më 30 maj pas një manovre të shkëlqyer shkëputjeje nga pjesa më e
madhe e forcave burbone dhe tri ditë luftimesh në rrugë, Garibaldi u bë zot i
Palermos.48 Europa rrinte e shihte sa e mahnitur aq edhe entuziaste një spektakël
të pazakontë të një grushti njerëzish të armatosur që arriti të mposhtë një ushtri
të rregullt e të fuqishme dhe të vinte në dyshim fatet e një mbretërie.49 Shkaqet e
42 G. Procacci, Vepër e përmendur, f.29143 L. Salvatorelli, Vepër e përmendur, f.62444 Aliza S. Wong, Race and nation in liberal Italy, 1861-1911, New York : Palgrave Macmillan, 2006, f.1945 Po aty46 G. Procacci, Vepër e përmendur, f.29147 Po aty48 Po aty49 Po aty
25
kësaj fitoreje të shpejtë garibaldine në Siçili duhen kërkuar kryesisht në dy
drejtime kryesore : së pari me vetitë e mëdha udhëheqëse të komandantit të
ekspeditës të cilat ai i kishte fituar në përvojën e gjatë të luftës guerrile, luftra të
cilat i kishin lejuar atij ti kundërvihej me sukses madje edhe ushtrive të mëdha e
të rregullta ; së dyti faktor thelbësor i fitores ishin vetë popullsia siçiliane pasi
disa mijra të rinj bij fshatarësh, zejtarësh, tregtarësh u rreshtuan si ushtarë në
rradhët garibaldine. Këtu nuk duhet të harrojmë pa përmendur pjesëmarrjen
masive edhe të popullsisë të kolonive arbëreshe të Siçilisë.50 Kjo pjesmarrje e
arbëreshëve do të ketë ndikim më pas edhe në politikat italiane ndaj çështjes
shqiptare. Kjo ndihmesë vendimtare popullore për ekspeditën forcoi edhe më
shumë bindjet politike revolucionare të Garibaldit, duke thelluar kështu
hendekun politik që e ndante nga Kavuri.51 Garibaldi, duke marrë titullin e
diktatorit në Siçili, e kishte marrë këtë në emër të Viktor Emanuelit dhe dukej i
vendosur në besnikërinë e tij ndaj monarkisë. Por nga ana tjetër ai ishte i
vendosur të marshonte mbi Romë, ku që nga viti 1849 qëndronte gjithmonë një
garnizon francez.52 Programi politik që mbështeste veprimin e Garibaldit ishte
diktatura demokratike që në praktikë do të ishte vendosja e një pushteti të fortë
demokratik. Qeveria garibaldine në Siçili vuri në zbatim një sërë masash me
karakter radikal popullor pasi shfuqizoi taksën e mullirit, uli tarifat doganore
mbi drithërat, u shpërndau tokën luftëtarëve që vinin nga radhët garibaldine,
konfiskoi një pjesë të pasurive të paluajtshme kishtare etj. Ideja garibaldine e
diktaturës demokratike shqetësoi jashtë mase Kavurin, të cilit kjo gjë i kujtonte
rilindjen e idesë së diktaturës jakobine.53 Garibaldi pas Siçilisë synonte Napolin
dhe më pas Romën. Për këtë arsye ai në gusht të vitit 1860 kapërceu ngushticën e
Mesinës. Ushtria dhe burokracia burbone u shpërbënë shumë shpejt, ndërsa
mbreti Françesku II u tërhoq në kështjellën e Gaetës. Në ditët e para të shtatorit
50 Romeo Gurakuqi ,Historia e Kohes se Re ,Qyteterimi Perendimor, Shkodër: Phoenix, 2001, f. 37751 Po aty52 L. Salvatorelli, Vepër e përmendur, f. 62653 R. Gurakuqi, Vepër e përmendur, f. 378
26
të vitit 1860 Garibaldi mundi të hynte pa probleme në Napoli. Mund të thuhet se
në shatorin e vitit 1860 po luhej ndeshja vendimtare për të ardhmen e Italisë.
Mazini, duke përfituar nga kjo situatë, hodhi projektin e një Asambleje
Kushtetuese Italiane.54 Por shumë shpejt u pa qartë se prespektivat e forcave
demokratike ishin të paqarta dhe kontradiktore, kurse strategjia kavuriane ishte
krejt e përcaktuar dhe e arsyetuar.
Kavuri urdhëroi ushtrinë piemonteze të depërtonte në Markë dhe në
Umbria, duke u shfaqur në këtë mënyrë përpara Napoleonit III si tutor i rendit
dhe kundërshtar i vendosur i projekteve të Garibaldit për të marshuar në Romë.
Garibaldinët shihnin se si po zbeheshin projektet e tyre për çlirimin e Romës,
kurse oficerët piemonteze filluan t’i trajtonin pasuesit e Garibaldit si banda të
rrezikshme dhe të parregullta.55 Ballafaqimi u shmang në sajë të vullnetit të
treguar nga Garibaldi, i cili në takimin e Teanos më 26 tetor 1860 me Viktor
Emanuelin II, i dorëzoi këtij të fundit Mbretërinë e dy Siçilive pa i kërkuar
kompesime. Takimi i Teanos shënoi fitoren politike të vijës kavuriane dhe
humbjen e asaj demokratike garibaldine.56
Shpallja e menjëhershme e referendumeve për aneksimin e krahinave të
reja të Mbretërisë Sarde, tërheqja e Garibaldit në ishullin e vogël të Rapreras dhe
shpërndarja e vullnetarëve të tij, të cilëve iu mohua përfshirja në ushtrinë e
rregullt, ishte përfundimi i “Ekspeditës së të Njëmijëve”. Referendumet e tetorit
dhe nëntorit të vitit 1860 përfunduan pozitivisht për Piemontin. Në shkurt të vitit
1861 përfaqsuesit e të gjitha krahinave të ankesuara , të zgjedhur me një të drejtë
vote mjaft të kufizuar, u mbodhën në Torino.57 Akti i parë i parlamentit të ri ishte
shpallja e Viktor Emanuelit II si mbret i Italisë me anë të një ligji të sanksionuar
nga vetë ai. Mbretëria e Italisë lindi mbi bazën e një linje vazhdimësie
përkatësisht me Mbretërine e Sardenjës d.m.th si zmadhim organik i një shteti të
54 The short Oxford history of Italy, Edit. John A. Davis, Oxford University Press, 2003, f.16055 R. Gurakuqi, Vepër e përmendur, f.37956 The short Oxford history of Italy, Vepër e përmendur, f.16057 Po aty
27
konsoliduar dhe mjaft funksional.58 Por çmimi që duhej të paguante ky bashkim
ishte mbi të gjitha politik dhe konsiderohet së rrjedhojë e mënyrës me të cilën
ishte realizuar vetë bashkimi. Dëshira për të djegur etapat e për ta vënë Europën
përballë faktit të kryer dhe sidomos vendosmëria e patundur e Kavurit dhe e të
moderuarve për ta kundershtuar deri në heshtje iniciativën demokratike
garibaldine, kishin bërë që struktura e shtetit të ri që nga fillimi të vinte duke u
përvijuar më shumë si një zgjerim i Piemontit të vjetër se sa si një organizëm
politik i ri e orgjinal.59 Ajo që ka më shumë rëndësi është se u lanë mënjanë
projektet e një rregullimi administrativ të mbështetur në autonominë e rajoneve
dhe në decentralizimin, të përpunuara nga Farini e Mingeti dhe përkundrazi u
adaptua një sistem centralizimi i ngurtë, që i bënte praktikisht prefektët arbitra të
jetës lokale të tipit napoleonik.60 Në zgjedhjet e vitit 1861, të parat në historinë
italiane, ishin 167000 italiane veriore, 55.000 qëndrore, 129.000 jugorë dhe 66.000
në ishujt.61 Ndërsa ata që ushtronin votën e tyre ishin akoma më pak, në disa
raste pati deputetë të zgjedhur me vetëm disa dhjetera vota.62 Shteti italian lindi
kështu me një gjurmë të fortë burokratike. Kufizimi zgjedhor mbi bazën e
pasurisë dhe ndaj shumicës dërrmuese të qytetarëve të saj të rinj, bëri që shteti i
ri tu dukej si mishërim i taksambledhësit dhe i rekrutimit të detyruar ushtarak.
Nga këtu fillon edhe mungesa e popullaritetit të shtetit të ri. Pikërisht kjo
shkëputje midis qeverisë dhe të qeverisurve ishte çmimi më i lartë i mënyrës me
të cilën ishte realizuar bashkimi.63 Kjo ndarje midis elitës dhe masave ndoshta
mund të zbutej e të shërohej po të kishte një lëvizje opozitare të aftë të drejtonte
pakënaqësitë ekzistuese, ta kanalizonte e t’i shtronte alternative realiste. Por
Garibaldi ishte tërhequr në ishullin e Kaprerës dhe Mazini ishte ende në migrim.
Edhe nëse doktrinat maziniane mund të ngjallnin njëfarë mirkuptimi midis
58 G. Procacci, Vepër e përmendur, f. 40059 Po aty60 Storia d’Italia…, Vepër e përmendur, f.173261 G. Procacci, Vepër e përmendur, f. 40062 Storia d’Italia…, Vepër e përmendur, f.173263 G. Procacci, Vepër e përmendur, f. 401
28
borgjezisë së vogël dhe zejtarisë qytetare, ishte fryma e tyre mosbesuese përballë
vegjëlisë së qyteteve dhe turmave fshatare. Këto të fundit u gjendën kështu të
shtyra, thuajse nga nevoja për të shprehur protestën dhe zemërimin e tyre në
format më të thjeshta e të menjëhershme. Në Italinë e jugut, pjesa më e madhe e
mjeruar e vendit, kjo ndodhi në formën tradicionale e të dëshpëruar të
banditizmit.64 Ky sfond pakenaqësie e pezmatimi duhet pasur parasysh nëse
duam të kuptojmë veçoritë e mënyrës se si erdhi duke u formuar në Itali një
embrion i parë i opozitës popullore e revolucionare të organizuar.65 Vlen të
theksohet se ishte Kavuri ai që kishte qënë mjaft i interesuar që procesi i
bashkimit të ndodhte pa trazuar shtresat borgjeze liberale të moderuara dhe mbi
të gjitha pa shkatuar reagime të rrezikshme ndërkombëtare. Kavurin e
shqetësonte më shumë çështja e Romës, pasi ajo kishte mbetur pa u zgjidhur. Për
këtë Kavuri filloi bisedimet me Selinë e Shenjtë.66 Vula e kësaj do të ishte sipas tij
dorëheqja nga ana e Papatit prej pushtetit laik, në shkëmbim të dorëheqjes së
shtetit italian nga çdo kontroll mbi kishën dhe jetën fetare. Formula e tij ishte:
“Kishë e lirë në shtet të lirë”67. Megjithatë Kavuri dhe liberalët kavurianë dukej se
nuk kuptonin dy elemente të rëndësishëm: së pari se Papati nuk ishte i gatshëm
ta mbështeste pavarsinë e vet në ligjet e një shteti tjetër, i cili mund ti ndryshonte
ato sipas nevojave të çastit ; së dyti disa herë me radhë shteti papnor kishte
dënuar regjimet liberale, të ngjashme me ato që kishte formuar në Piemont dhe
që tani po shtriheshin në të gjithë Italinë.68 Një dënim të tillë Papa Piu IX e
përsëriti edhe më 19 mars 1861 duke i dhënë fund çdo shprese për marrveshje. 69
Kavuri e kishte të qartë se bashkimi i Italisë pa Romën nuk mund të
konsiderohej i përfunduar, prandaj kur e kuptoi se tentativat dështuan, mbajti
në parlamentin italian një seri fjalimesh historike se të cilat ritheksoi
64 A.S.Wong, Vepër e përmendur, f. 2165 G. Procacci, Vepër e përmendur, f. 40266 Axel Korner, Politics of culture in liberal Italy : from unification to fascism, New York: Rotuledge,2009, f.3067 Po aty, f.3268 Po aty69 Po aty
29
vlershmërinë e formulës : « Kishë e lirë në një shtet të lirë ». Më pas ai i imponoi
parlamentit ta shpallte simboliksht Romën kryeqytet të Italisë më 27 mars 1861.70
Para vdekjes së tij më 6 qershor 1861, Kavuri kishte lënë një testament shpirtëror
ku prekte çështjet themelore politike të pazgjidhura si çështjen napoletane,
çështjen e Venecias dhe çështjen romane për të cilën ai nuk gjente formulë më të
mirë se sa ndarjen e kishës nga shteti.71
E majta dhe djathta ishin dy grupime kryesore qeveritare pas bashkimit. E
djathta përfshinte deputetë të moderuar liberalë, pasues të ideve e metodave të
Kavurit. Ndërsa e majta gruponte demokratë përparimtare që vinin nga rradhët
maziniane dhe garibaldine që dëshironin ta vinin në jetë bashkimin
përfundimtar të Italisë me anë të metodave revolucionare. Vazhdues të punës së
Kavurit dhe të ashtuquajturës e djathta historike ishin njerëz nga më të dalluarit
si Marko Mingeti, Huintino Sela, Emilio Viskonti-Venosta dhe Silvio Spaventa
personazhe me nivel të lartë politik.72 Ata e çuan në fund dëshirën e Kavurit
duke përfshirë nën zotërimin e Mbretërisë së Italisë edhe Venecian e Romën, ku
në këtë mënyrë përfundoi procesi i bashkimit territorial të gadishullit dhe u
ndërtua një shtet i përmasave të mëdha. Politikanët e së djathtës ishin
administratorë të ndershëm dhe skurpolozë për ndërtimin e një shteti autoritar
dhe të fortë. Për vetë formimin e tyre politik dhe prejardhjen shoqërore ata kishin
një vizion aristokratik dhe të ngushtë mbi problemet e vendit. Ata në fakt
shqetësonte me shumë konsolidimi i bashkimi italian dhe forcimi i shtetit, por
nuk ishin edhe aq të ndjeshëm për problemet ekonomike dhe shoqërore të
lindura pas bashkimit.73
Në politikën e jashtme shqetësimi kryesor i tyre ishte t’i siguronin Europës
se mbretëria e re do të ishte një element i stabilitetit e ekuilibrit ndërkombëtar
70R. Gurakuqi, Vepër e cituar, f. 38171 John Dickie, Darkest Italy, The nation and stereotypes of the Mezzogiorno, New York: St. Martins Press,1999, f.6372 Po aty73 Storia d’Italia…, Vepër e përmendur, f.1755
30
dhe kjo pa hequr dorë nga kërkesa për marrjen e Romës dhe Venecias.74 Zgjedhja
thelbësore që ju imponua klasës politike me bashkimin e Italisë dhe vazhdoi deri
në dy konfliktet e mëdha botërore ishte ose të bëhej një Fuqi e madhe me të gjithë
angazhimet dhe problemet ndërkombëtare, ose të ishte një lloj Zvicre neutrale në
politikën e jashtme dhe me përpjekje për prosperitet të brendshëm. Zgjedhja u bë
pa hezitim por kërkoi një angazhim të madh të qeverive të djathta e të majta. 75
Ndërkaq në territoret shqiptare gjendja paraqitej e paqëndrueshme.
Populli shqiptar si pasardhës i ilirëve të antikitetit, i ishte ekspozuar ndër shekuj
procesit të ndryshimeve të mëdha të ndodhura në Gadishullin Ballkanik si pasojë
e ardhjes së vazhdueshme të popujve të ndryshëm. Gjithësesi shqiptarët kishin
arritur të ruanin me sakrifica gjuhën dhe një kulturë materiale dhe shpirtërore
mjaft të pasur. Gjuha shqipe është e veçantë si e vetmja përfqësuese e gjallë e të
ashtuquajturit grup trako-ilir, që përbënte të folmen e parë të gadishullit.76 Trojet
shqiptare të asaj periudhe përfshinin nga ana territoriale katër vilajete të
rëndësishme që kishin qendrat repspektisht në Janinë, Manastir, Shkup dhe
Shkodër. Kushtet e Shqipërisë, që ishte nën sundimin osman që prej shekullit të
XV-të nga mjediset më të informuara të opinionit publik europian shiheshin si
tepër të paqëndrueshme për shkak të ç’organizimit të aparatit të shtetit dhe
prapambetjes ekonomike.77 Gjuha turke, edhe pse ishte gjuha zyrtare, flitej vetëm
nga funksionarët civilë dhe ushtarakët. Edhe nga pikëpamja fetare shqiptarët
ishin të ndarë në tre fe kryesore. Shumicës myslimane të shpërndarë në
përpjestime të ndryshme në të gjithë vendin e që përbënin shumicën në ultësira
(që ishin më të pambrojtura ndaj sulmeve aziatike dhe më pak rezistente ndaj
islamizimit), i shtoheshin edhe të krishterët e ritit katolik në veri dhe ata
74 Christofer Seton-Watson, L’Italia dal liberalizmo al fascizmo 1870-1925 ,volume 1, EditoriLaterza,1999, f. 4275 G. Perticone, Vepër e përmendur, f.2076 Joseph Swire, Shqipëria, ngritja e një mbretërie, Tiranë : Dituria, 2005, f.2677 Ennio Maserati, Momenti della questione adriatica 1896-1914, Albania e Montenegro tra Austria eItalia, Del Bianco Editore, 1981, f.78
31
ortodoksë në zonën e jugore e të mesme.78 Në fillim të shekullit të XX-të,
Shqipëria ishte ende pjesë e Perandorisë Osmane. Popullata ishte e ndarë në
grupe të ndryshme fisesh, dialektesh, fesh dhe nivelesh të ndryshme të hapjes
ndaj progresit. Në veçanti, struktura fisnore e malësorëve në veri të vendit ishte
lënë gati e paprekur nga regjimi osman. Ata gëzonin autonomi të
konsiderueshme dhe përjashtim nga taksat, e ishin të detyruar vetëm për të
furnizuar Portën e Lartë me ushtarë në rast lufte. Popullata është vështirë të
vlerësohet se sa ishte. Statistikat e siguruara nga autoritetet turke bazoheshin në
fe dhe ishin çorientuese, pasi zona të tëra nuk regjistroheshin, me qëllim që t’i
shpëtonin ushtrisë.79
Përveç kësaj, dy degët, gegët dhe toskët, të cilët, pavarësisht nga besimi i
ndanin shqiptarët sipas tipit të dialektit të folur si dhe sipas disa elementëve
etnologjikë, të parët në veri të lumit Shkumbin e të dytët në jug, paraqitnin, si
rezultat i kushteve të veçanta të jetesës dhe të zhvillimit në territore të ndryshëm
në karakterin e tyre, institucione dhe zakone të ndryshme.80 Si rredhojë,
popullsia shqiptare e asaj kohe ishte në një gjendje të një pjekurie të dobët
politike, me përjashtim të disa bërthamave pak më të zhvilluara, që ishin të
gatshme të kuptonin idetë dhe modelet e vërteta të lëvizjeve kombëtare
europiane të viteve tetëqind.
Nacionalizmi shqiptar u zhvillua fillimisht në formën e një shqiptarizmi
që u përqafua nga një grup intelektualësh, të cilët treguan interes për gjuhën e
popullit dhe folklorin, duke pohuar ekzistencën e një kombi.81 Por depërtimi i
idesë kombëtare tek shqiptarët ishte më i vështirë për shkak të ndarjeve
krahinore dhe fetare. Në periudhën për të cilën ne interesohemi, uniformiteti
fetar përbënte një kriter të domosdoshëm për krijimin e shtetit kombëtar. Kjo
78 Antonio Baldacci, Shqipëria e madhe, Tiranë : Shtëpia Botuese Uegen, 2006, f.16079 George Gawrych, Gjysmëhëna dhe shqiponja: Sundimi osman, Islamizimi dhe Shqiptarët 1874-1913,Tiranë: Bota Shqiptare, 2007, f.980 Po aty81 Natalie Clayer, Në fillimet e nacionalizmit shqiptar, Lindja e një kombi me shumicë myslimane nëEvropë, Tiranë: Botimet Përpjekja, 2009, f.137
32
ishte dëshmuar disa herë në territoret ballkanike. E gjithë kjo sqaron zgjimin e
vonë të ndërgjegjies kombëtare në mesin e shqiptarëve dhe shpjegon se si, duke
marrë parasysh këtë premisë, në fund të shekullit në qarqet e fisnikëve
ravijëzohej kalimi i vendit në një politikë reformash, të tilla që të garantonin
autonomi të madhe nga Porta e Lartë, më shumë sesa kërkimi i një pavarësie
delikate, që do të ishte sidoqoftë e mundur vetëm me ndërhyrjen e fuqive të
huaja ose me rënien e perandorisë. Megjithë këto vështirësi Lëvizja Kombëtare
Shqiptare filloi të marrë formën e saj të plotë në 30 vitet e fundit të shekullit të
XIX-të. Ndaj perspektivës së krijimit të një shteti të pavarur nën hyqmin e një
fuqie perëndimore, ideja e krijimit të një shteti autonom nën Turqinë, me kusht
që të ruhej integriteti i territoreve shqiptare, ishte mbisunduese. Një rrugë e tillë,
në sytë jo vetëm të eksponentëve vendorë, por edhe të vëzhguesve të kualifikuar
të huaj, i përgjigjej më mirë nevojës historike dhe ekonomike të vendit, pra ishte
më e përshtatshme për të përmirësuar gjendjen e një populli, i cili, në kontekstin
e Perandorisë Osmane, ishte trajtuar në mënyrë të diskriminuar në krahasim me
popujt e tjerë të sunduar.82 Ndër të tjera, shqiptarëve u mohohej e drejta për të
mësuar gjuhën kombëtare në shkolla, ndryshe nga ç’u ishte lejuar grekëve,
bullgarëve, armenëve.83 Represioni përbënte një motiv tjetër për thirrjen e fuqive
të mëdha për të vënë rregull ndaj një keqqeverisjeje që paralajmëronte pasoja
shqetësuese për paqen në Ballkan dhe në gjithë Europën.
Perandoria Osmane ishte prej kohësh në krizë. Reformat e ndërrmara
fillimisht në 1839 e më pas në 1856, të njohura edhe si reformat e Tanzimatit, nuk
kishin arritur të përmirësonin gjendjen ekonomike të vendit. Kjo gjendje e keqe
bëhej shkak edhe për lëvizjet e brendshme. Nacionalizimi ballkanik po shfaqte
hapur ambicjet e tij për krijimin e shteteve kombëtare. Disa shtete ballkanike
ishin krijuar, të tjera kishin marrë autonomi dhe të tjera po shkonin drejt saj. Në
këtë grup të fundit bënte pjesë edhe Shqipëria. Nacionalizmi modern shqiptar që
82 A.Baldacci, Vepër e përmendur, f.18183 Miranda Vickers, The albanians, London & New York : I.B.Tauris, 1995, f.29
33
kishte lindur dhe po zhvillohej nga një grup intelekualësh, po përhapej gjerësisht
në popull. Por më së shumti ky nacionalizëm ishte nacionalizëm kulturor në
kuptimin e zhvillimit të kulturës e të gjuhës shqipe dhe më pas të krijimit të
shtetit shqiptar. Por çështja lindore do të ndikojë së tepërmi në konsoldimin e
nacionalizmit shqiptar dhe idetë për krijimin e shtetit të pavarur shqiptar. Në
çëshjen lindore, që nënkuptonte problemet e shumta të lidhura me rrënimin e
Perandorisë Osmane, Shqipëria u gjend e përfshirë shumë herë. Fillimi i
problemeve për territoret shqiptare ishte në fakt Traktati i Shën Stefanit që
shkëpuste një pjesë të territoreve të banuara nga shqiptarët dhe ua jepte ato
fqinjëve. Ky rrezik për shkëputjen e territoreve solli edhe një reagim të
organizuar të nacionalistëve shqiptarë me krijimin Lidhjes së Prizrenit. Në
çështjen lindore u gjetën të mbërthyera të gjitha fuqitë e kohës duke përfshirë
kështu edhe Italinë. Shqipëria tërhoqi vëmendjen e shumë kancelarive europiane
dhe të Portës së Lartë. Por më shumë nga të gjithë Roma dhe Vjena kanë zënë
vendin më të rëndësishëm.84 Roli i këtyre dy fuqive, ndryshimi i politikave të
tyre, arsyet e këtyre politikave mbeten një çështje për tu studiuar dhe diskutuar
në këtë punim.
84 Alessandro Duce, L’Albania nei raporti italo-austriaci 1897-1913, Milano: A. Giuffre Editore,Universita degli studi di Parma, 1983, f.14
34
KREU I
POLITIKA E JASHTME ITALIANE NË VITET E LIDHJES SË
PRIZRENIT
1. Italia para Kongresit të Berlinit
“Italia u arrit, por është e nevojshme tani të krijojmë edhe italianët”,theksonte
Massimo d’Azeglio85 duke vënë në dukje atë çka shumë nga aktorët kryesorë të
bashkimit të Italisë, kishin kaluar për të arritur këtë. Italia ishte kthyer nga një
shprehje gjeografike në një entitet politik, por vepra e bashkimit të rajoneve
kryesore me popullsi heterogjene nuk kishte filluar akoma. Provincializmi kishte
rrënjë të thella, që ishin riforcuar nga traditat akoma të gjalla të lokalizmit.
Populli nuk kishte të paktën një gjuhë të përbashkët pasi mbizotëronin kudo
dialektet. Ndarjet veri-jug ishin shumë të theksuara. Përpos gjithë entuziazmit
për bashkimin e vendit, kishte akoma shumë diferenca të theksuara për
zhvillimin e vendit.86 Statusi juridiko-kushtetues i Piemontit ose kushtetuta e
vitit 1848, që në 1861 do të bëhet kushtetuta e Italisë së bashkuar, kishte marrë si
model kushtetutën franceze të vitit 1830.87 Kritikët e saj mendonin se ky
dokument ishte veçse “një kushtetutë e importuar nga Anglia me një përkthim të keq
francez”.88 Kjo nënkuptonte një monarki kushtetuese të kufizuar, në të cilën
pushteti ekzekutiv qëndronte në duart e mbretit. Problemi themelor, pas
85 Mark F. Gilbert, K. Robert, Nilson, Historical dictionary of Modern Italy, Plymouth: Sacrecrow Press,2007, f. 12886 Christofer Seton-Watson,L’Italia dal Liberalizmo al fascismo,Volume I, GLF,Editore Laterza, f. 1787 Storia d’Italia…, Vepër e përmendur, f.167788 Po aty
35
shpalljes së Mbretërisë së Italisë ishte ai i organizimit politik dhe administrativ.
Zgjidhjet kryesore që paraqiteshin si më të mundshme ishin:
a) unifikimi politiko-administrativ d.m.th vendosja në të gjitha rajonet e
gadishullit e të njëjtit ndërtim administrativ që ishte atëhere në fuqi në Piemont
b) decentralizimi i bazuar në njohjen e një autonomie të caktuar
administrative te rajoneve të ndryshme të gadishullit.
Kavuri dhe së bashku me të Mingeti89 dhe Farini kishin përkrahur idenë e
një decentralizimi të gjerë rajonal, pasi në kuadrin e një “kombi të madh e të
fortë”do të duhej t’i lëshohej hapsirë autonomisë krahinore dhe tu lejohej
rajoneve të veçanta të nxirrnin ligjet e rregullat e veta, në përshtatje me tipin e
ekonomisë së tyre.90 Në parlament më në fund mbizotëroi ideja e përqëndrimit
d.m.th ideja e një sistemi administrativ të bazuar mbi një kontroll të rreptë e të
vendosur nga lart prej qeverisë qëndrore mbi të gjitha organet e administratës
periferike të shtetit si provincat dhe komunat. Mbretëria u nda në 59 provinca të
drejtuara secila prej një prefekti që përfaqësonte qeverinë qëndrore. Provincat
ishin të ndara në qarqe, të drejtuara nga një nënprefekt, dhe komuna me në krye
kryetarin e bashkisë. Prefekti, nënprefekti dhe kryetari i bashkisë emëroheshin
dhe kontrolloheshin nga Ministria e Brendshme. Nëpërmjet tyre qeveria
kontrollonte në mënyrë të veçantë gjithë jetën e vendit.91 Përqëndrimi
administrativ shkaktoi një ndarje të thellë mes atdheut legal dhe atdheut real.
Shoqërisë italiane iu ndërpre mundësia e zhvillimit në mënyrë të lirë dhe
autonome sepse u përforcua kontrolli i shtetit prej klasës politike. Përveç kësaj u
krijua një ndarje e thellë mes shoqërisë dhe shtetit. Kjo ishte ndarja midis një
pakice që gëzonte përfaqësimin në parlament dhe shumicës së qytetarëve që nuk
kishin përfaqësuesit e vet. Këta të fundit për rrjedhojë nuk kishin asnjë mundësi
89 Marco Mingeti ishte bashkëpuntori më i afërt i Kavurit.Ai ka qenë kryeministëri i Italisë në vitin 1863dhe 1873. Po kështu ka pasur edhe postin e minsitrit të financave. Sipas Historical dictionary of ModernItaly,Vepër e përmendur, f.27390 Ch. Seton-Watson, Vepër e përmendur, f.18291 R. Gurakuqi, Vepër e përmendur, f.383
36
për të ngritur zërin si në nivelin krahinor ashtu edhe në atë qëndror.92 Zgjidhja
që bëri klasa udhëheqese e moderuar e së djathtës historike peshoi gjatë mbi
jetën politike të shtetit të bashkuar. Ajo nuk u bë kurrë një udhëheqje popullore.93
Qytetarët nuk e ndjenin kurrë mbretërinë si shtetin e tyre, por si diçka të huaj
sepse ky shtet mbështetej mbi marrveshjen e pak individëve që kishin të drejtë
vote dhe që kishin nxjerrë jashtë jetës politike aktive shtresa të gjera të popullsisë.
Me eleminimin e regjimeve të vjetra, shteti i ri trashëgoi edhe borxhet
fnanciare të shteteve të veçanta italiane. Mbretëria e re u gjend përballë një
deficiti të madh i cili rridhte edhe prej shpenzimeve shumë të mëdha që
Piemontit i ishte dashur të bënte për bashkimin e Italisë.94 Në shtetet e vjetra
italiane sistemet tributare d.m.th sistemet e tatimeve dhe të taksave ishin te
ndryshme, siç ishin të ndryshme edhe monedhat. Mbi të gjitha duheshin shtuar
taksat në mënyrë të atillë që shteti i ri të mund t’i bënte ballë si borxheve ashtu
edhe shpenzimeve të rregullta.95 Politika e së djathtës nuk ishte plotësisht
pozitive sepse la pas dore zbatimin e reformave në favor të shtresave të varfra.
Kjo politikë rëndoi mbi këto shtresa me tatimet jo të drejtpërdrejta dhe me
lënien pas dore të përpjkjeve për përmirësimin e kushteve të shtresave të varfra
duke ndërtuar shkolla, spitale, ujësjella etj.96 Gjithë kjo politikë e djathtë krijoi
pakënaqësi të madhe sidomos në jug ku tokat e pronarëve të mëdhenj filluan te
liheshin masivisht djerrë. Popullsia filloi të mos kishte besim te shteti të cilin
tashmë e konsideronte pothuajse si armik. Mungesa e zbatimit të reformave e
pengoi ekonominë italiane të zhvillohej dhe të përparonte njëlloj me vendet e
tjera të Europës. Pasojë e drejtpërdrejtë e kësaj situate ishte lindja e fenomenit të
banditizmit në jug të Italisë, problem ky që përbënte një rrezik shumë serioz për
stabilitetin e mbretërisë së re. Ai përbënte një konflikt të vërtetë shoqëror dhe
92 Jonathan Dunnage, Twentyth Century Itlay: A Social History, London : Pearson Education Limited,2002, f.2293 J. Dicke, Vepër e përmendur, f.6694 John Cohen , Giovani Frederico, The growth of the italian economy, Cambridge Universtiy Press, 2001,f.2495 Po aty96 Po aty
37
politik që mbajti të angazhuara për rreth 10 vjet forca të shumta të ushtrisë
mbretërore dhe u pasua me humbje njerezore që kaluan edhe numrin e të rënëve
të të gjithë luftrave për pavarsi të marra së bashku.97 Banditizmi ishte një plagë e
vjetër e mbreterisë jugore e shkaktuar prej kushteve të varferisë në të cilën jetonte
fshatarsia, e shtypur prej pronarëve të mëdhenj dhe prej qeverisë Burbone.98
Kalimi prej regjimit Burbon në atë kombëtar i rëndoi kushtet e jetesës së
popullatës së jugut pasi u pakësuan aktivitetet ekonomike tradicionale . U shtuan
taksat, filloi shërbimi i detyrueshëm ushtarak që përbentë një barrë të
papërballueshme për bujqit sepse të rinjtë që shkonin për të bërë shërbimin
ushtarak nuk mund të ndihmonin familjet e tyre në kultivimin e produkteve
bujqësore dhe në punët e përditshme. Fshatarësia mbeti jashtë revolucionit
nacional-liberal. Objektivi i vetëm i saj ishte zotërimi i tokës.99 Prandaj fshatarët
siçilianë e pritën me entuziazëm Garibaldin, për sa kohë shpresonin se tokat e
zotërinjve do tu shpërndaheshin atyre. Regjimi i ri i zhgënjeu këto shpresa ashtu
siç u zhgënjyen edhe në mosdhënien e autonomisë krahinore, nevojë që ndihej
veçanërisht në Siçili. Banditizmi, që u përhap sidomos pas arritjes së bashkimit të
Italisë, u ushqye prej kushteve të varfërisë në të cilat gjendeshin, zhgënjimeve që
pësuan prej shpresave që ndezi revolucioni garibaldin, krizës së përgjithshme
ekonomike dhe pakënaqësisë për taksat e reja që u vendosën prej regjimit të ri.
Banditët u përkisnin kryesisht rradhëve të ushtrisë burbone, të rinj që nuk donin
të kryenin shërbimin ushtarak, njerëz të paguar nga mbreti Burbon Françesku II,
i cili megjithëse gjendej në emigracion, shpresonte të rikthehej në mbreterinë e
humbur.100 Qeveritë e së djathtës ju përgjigjën banditizmit me metoda të ashpra
represioni ushtarak. Këto qeveri nuk i kuptuan arsyet shoqërore që qëndronin në
themel të banditizmit, përkundrazi e konsideronin banditizmin si një lëvizje
kundërshtuese të bashkimit të Italisë dhe për këtë arsye e quanin si një kërcënim
97 Ciro Paoletti, A military history of Italy, London: Praeger Security International, 2008, f.22398 Po aty99 Geoffrey Wawro, Warfare and society in Europe1792-1914, London & New York: Routledge, 2000, f.90100 Po aty, f.96
38
për shtetin e ri.101 Këto qeveri e lanë pas dore situatën e mjeruar të jugut të vendit
që ishte një rajon i tërë pa rrugë, me pak kilometra linje hekurudhore, me një
përqindje të lartë analfabetizmi dhe me shumë varfëri. Liberalët mendonin se
mjaftonte ta fusnin jugun në tregun kombëtar dhe në kontekstin ekonomik të
shtetit të bashkuar, duke rrëzuar barrierat doganore, duke vazhduar ndërtimin e
hekurudhave dhe rrugëve, duke njehsuar tatimet fiskale, me synimin që edhe
jugu të fillonte rrugën e përparimit ekonomik e shoqëror. Por ata gaboheshin në
këtë qëndrim ndaj jugut të vendit.102 Zbatimi i politikës së shkëmbimit të lirë që i
përshtatej mirë rajoneve të përparura dhe relativisht homogjene si Piemonti,
Lombardia, Emilia dhe Toskana shkaktoi një goditje të rëndë kundrejt ekonomisë
së jugut.103 Bërthamat e pakta industriale të lindura pas bashkimit ranë nën
ndikimin e konkurrencës së më të fortëve të veriut. Rënia e çmimeve të
prodhimeve bujqësore rezultoi të ishte në dobi të rajoneve më të përparuara.
Rëndimi i kontributeve fiskale mbi mallrat e konsumit të gjerë ishte një nevojë
për një shtet që tashmë gjendej në prag të kolapsit financiar. Ky kolaps rridhte
nga trashëgimi i borxheve publike të shteteve të veçanta dhe nga shpenzimet e
mëdha të luftës dhe për arsye të sforcimit financiar në fushën e punëve publike,
vecanërisht në ndërtimin e hekurudhave. Pikërisht në këtë drejtim të fundit e
djathta italiane pati më shumë rezultate afatgjata. Por edhe ky komponent i
rëndësishëm shkoi në dobi të zonave veriore, ku ekzistonin kapacitete kryesore
të aktivitetit sipërmarres dhe industrial.104 Së bashku me deficitin shteteror,
zhvillimin dhe organizimin i rrjetit hekurudhor dhe banditizmit, qeverive të para
të së djathtës, ju desh të përballonin presionet që vinin kryesisht nga grupimet
nacionaliste që ishin pro veprimit për çlirimin e Romës dhe Venecias.105 Çështja e
Romës ishte e lidhur ngushtësisht me problemin e marrdhënieve mes shtetit dhe
kishës. Kjo situatë doli që ishte më e mundimshme dhe më e kundërshtuar, pasi
101 G. Wawro, Vepër e përmendur, f.93102 R. Gurakuqi, Vepër e përmendur, f. 385103 J. Cohen, G. Frederico, Vepër e përmendur, f. 74104 Po aty105 Paul Furlong, Modern Italy, London & New York: Routledge, 1994, f.28
39
nuk ishte vetëm çështja e aneksimit të një krahine të re nga shteti italian, por mbi
të gjitha kishte të bënte me rrëzimin e pushtetit laik të papëve. Ndërsa fakti që
Italia aneksonte një copë të fundit territori pa asnjë mundësi strategjike e të
vendosur në mes të gadishullit nuk mund të ngjallte ndonjë kundërshtim të
madh nga ana e fuqive të tjera europiane. Por fakti që Ati i Shenjtë pas shekujsh
po merrte përseri një goditje, ngjallte indinjatën dhe kundërshtimin e të gjithë
opinionit publik katolik europian, sidomos atij francez.106 Të mos harrojmë që
situata vështirësohej sepse në Romë qëndronte ende një garnizon ushtarak
francez. Napoleon i III dhe Perandoria e II franceze kishte marrë ndaj Papatit
angazhimin moral për të mbrojtur sovranitetin laik. Kjo u vu re në gusht të vitit
1862 kur Garibaldi në krye të vullnetarëve kapërceu sërish ngushticën e Mesinës
i vendosur të përsëriste marshimin çlirimtar që kishte bërë në 1860, por këtë
rradhë deri në Romë.107 Por presionet diplomatike franceze dhe frika e një
përplasje mes garibaldineve dhe trupave të rregullta franceze, e binden shpejt
qeverinë italiane të mbante pozicionin më të përshtashëm, atë kundër
garibaldineve. Kështu që u dërguan trupa të ushtrise kombëtare që në Kalabri
dolën shpejt fitimtare. Vetë Garibaldi, që në përleshje ishte plagosur në këmbë, u
arrestua. Mbas dorëheqjes së Ratacit dhe mbas një qeverie jetëshkurtër të Farinit,
kryeministri i ri Marko Mingeti nxitoi të kërkonte një zgjidhje të çështjes romane
në marrveshje me Francën.108 Rezultat i kësaj marrveshje ishte e ashtuquajtura
Konventa e shtatorit 1864, në bazë të së cilës Franca angazhohej të tërhiqte
brenda dy vitesh trupat nga Roma dhe Italia të siguronte territorin papnor nga
sulmet e jashtme.109 Një protokoll shtesë përcaktonte që kryeqyteti i Mbretërisë
së Italisë do të transferohej nga Torino në Firence. Me gjithë pamjen e jashtme,
kjo ishte një zgjidhje e zvarritur dhe e përkohshme. Ishte e qartë që qeveria
italiane e shihte transferimin e kryeqytetit në Firence si një marshim për t’ju
106 Georges Duby, Histoire de la France, des origins a nos jour, Laurousse, 2006, f.935107 Amadeo Bordiga, Il rancido problema del Sud italiano, Genova: Graphos, 1993, f. 223108 J. Dunnage, Vepër e përmendur, f.28109 G. Procacci ,Vepër e përmendur, f. 406
40
afruar Romës. Çështja e Romës nuk ishte mbyllur aspak, por vetëm sa ishte
shtyrë për tu rihapur përsëri. Për të nxjerrë në dritë ndërlikimet e të gjitha llojeve,
shërbeu pas dy muajsh nga nënshkrimi i Konventës, botimi i një deklarate të
mirfilltë lufte kundër liberalizimit dhe rishfaqja e doktrinës së pagabueshmërisë
së Papës, që do të shpallej nga Koncili i Vatikanit në vitin 1869.110 Qeverisë
italiane iu desh atëherë të shihte nga afër që përveç një Europe legjimiste dhe
katolike, kishte dhe një Europë laike e antiklerikale. Paralaleshit në Europën e
mesit të shekullit të XIX-të, përveç opinionit publik katolik, kishte dhe një
opinion publik liberal gjithnjë e më të fuqishëm. Sidomos në Itali, vala
antiklerikale ishte shumë më e fuqishme dhe e shprehu fuqinë e saj në vitin 1866
me miratimin nga parlamenti të një sërë masash me frymë të vendosur laike.
Ndërkaq në vitin 1867 pati një përsëritje të përpjekjes garibaldine për marshim
drejt Romës. Edhe në këtë rast ishte kryeministeri Urbano Rataci, i cili duke
patur besim të një kryengritje e popullit të Romës, lejoi dhe nxiti përpjekjen e
Garibaldit. Përsëri Garibaldi hasi kundërshtimin e vendosur të Francës, duke
vështirësuar përpjekjet italiane sidomos pas dorëheqjes së Ratacit. Për ta nxjerrë
nga ky udhekryq Italinë u desh një “mrekulli”. Pikërisht atëhere ndodhi një fakt i
papritur dhe i paparashikuar, si lufta Franko-Prusiane dhe katastrofa e
Sedanit.111 Dy javë pas disfatës franceze në 20 shtator 1870 trupat italiane hynë në
Romë nga e çara e Porta Pias. Ashtu si beteja e Sadovës i kishte dhënë Venecian
Italisë, tani humbja e Sedanit i kthente asaj kryeqytetin e saj natyral. Qëllimi i
bashkimit të Romës me atdheun, megjithe pasiguritë dhe gabimet, ishte ndjekur
me këmbëngulje nga politikanët e së djathtës italiane.112 Edhe një herë tjetër
Garibaldi dhe demokratët e Partisë së veprimit i panë qëllimet e tyre të
realizuara, pavarësisht nga kundërshtimet. Jo vetëm që Roma ishte bërë italiane
por kjo kishte ndodhur pa kompromise me pushtetin fetar. Pas një viti nga
shpallja e dogmës së pagabueshmerisë së Papës, e çara e Porta Pias dukej si një
110Dean Beales,The Risorgimento and the Unification of Italy, London: Arnold, 1981, f. 340111 Antonia Bagnasco, Tre Italie, Bologna: Il Mulino, 1977, f.183112Martin Clark, Modern Italy 1870–1980, London: Longman, 1984, f.651
41
hakmarrje e liberalizmit dhe e demokracisë europiane ndaj konservatorizmit dhe
klerikalizmit.113 Italia, dikur qëndra botërore e katoliçizmit, e shpalli fenë
katolike fe shtetërore. Problemi i vështirë i mardhënieve me Papatin u rregullua
nga i ashtuquajturi Ligji i Garancive, i miratuar nga Parlamenti italian menjëherë
pas marrjes së Romës, në bazë të të cilit shteti angazhohej të respektonte
paprekshmerinë dhe lirinë e Papës. Përveç kësaj shteti italian do t’i paguante
Papës një dëmshpërblim prej 3 milionësh në vit dhe u sanksionua një regjim
ndarje midis shtetit dhe kishës.114
2. Njohja e Italisë si fuqia e gjashtë madhore
Nuk ka dyshim që zhvillimet e fundit të gjysmës së dytë të shekullit të
XIX rreth lëvizjeve nacionaliste, sollën lindjen dhe ndërtimin e një shteti unitar i
cili për herë të parë në kohët moderne përmbledh në kufijtë e saj nën një
sovranitet të vetem dhe nën të njëjtin legjislacion gati gjithë territorin e vendit të
quajtur Itali. Nga ana tjetër nuk duhet harruar realiteti me kompleks dhe
kontradiktor, që Antonio Labriola theksonte në fund të shekullit XIX-të, duke
njehsuar mbi të gjitha në shtetin italian ndërthurjen midis parlamentarizmit
anglez, centralizmin francez dhe militarizmin prusian.115 Pikërisht në muajt në të
cilat po rimëkëmbej Mbretëria Italiane në botë po lidheshin po zhvilloheshin
ngjarje të një rëndësie të veçantë për zhvillimin historik. Në Sh.B.A, në shkurt të
113 M. Clark, Vepër e përmendur, f.651114 G. Procacci , Vepër e përmendur, f. 406115 J. Cohen, G. Frederico, Vepër e përmendur, f. 225
42
vitit 1861, përfaqësuesit e shteteve të jugut, të mbledhur në Kongresin e
Montgomerit, vendosën të braktisin Unionin Amerikan dhe të ndërtonin
Konfederatën e Shteteve të Amerikës. Në prill të po atij viti u përcaktua ndarja
midis jugoreve dhe verioreve.116 Pas luftës civile ekonomike e ushtarake të pa
precedentë, Shtetet Konfederative u detyruan të rimerrnin pozicionin e
mëparshëm në gjirin e e Unionit Federal. Nga kjo luftë e përgjakshme dhe nga
kjo lëvizje e shteteve te jugut do të marri hov kapitalizmi amerikan.117
Në të njejtin vit, në mars të vitit 1861 Cari Aleksandri i II i Rusisë do të
nxirrte dekretin për emancipimin e shtresave të ulta të shoqërisë ruse.
Pavarësisht përçarjeve dhe kontradiktave këto ndryshime në Rusi, jepnin
premisa për transformime të mëdha politike e sociale qe do ta shndërroin këtë
vend në protagonist të dekadave të ardhshme. Gjithmonë po në këtë periudhë
ushtritë franceze dhe angleze kishin nënshkruar një marrëveshje midis tyre me
qeverinë e Pekinit për të shtypur revoltat fshatare anti-imperialiste. Por kjo do të
ishte prelud i revolucionit social që do ta karakterizonte në shekullin e ardhshëm
shtetin me të madh aziatik.118
Procesi i ndërtimit të shtetit italian nuk ishte ndikuar drejtpërsëdrejti nga
këto ngjarje. Pavarësisht ndikimit të tyre në opinionin publik italian, në fakt
bashkimi i Italise përfaqësonte frutin dhe në të njëjtën kohë një nga çështjet
ndërkombëtare më modeste. Sidoqoftë çështja italiane ishte akoma e lidhur me
marrdhëniet ndërkombëtare të fuqive europiane pas vitit 1815. Këto fuqi ishin
Mbretëria e Bashkuar, Franca, Perandoria Habsburge, Prusia dhe Rusia.
Lindja e shtetit të ri italian mbi parime nacionaliste hedh bazat e saj të
thella duke ndërtuar etapën e parë të rëndësishme nën një proces rivleresimi të
marrveshjes politiko-territoriale të vendosura nga Kongresi i Vjenës. Lindja e
këtij shteti të ri ndërkohë që paraqiste rregullimin e parë pas vendimeve të
Kongresit të Vjenës, përcaktonte sipas mënyrës së saj krijimin e një ekuilibri të
116 Paul Johnson , A history of the American people, New York: Harper Collins Publishers, f.288117 Po aty118 Storia d’Italia…, Vepër e përmendur, f.1669
43
ndryshëm të forcave. Tensionet e shfaqjes së një fuqie të gjashtë madhore të
ndërthurura në koncertin europian, nxorrën në pah problemet e njohjes së Italisë
ndërkombetarisht. Lidhur me këtë çështje, pavarësisht udhëzimeve që Kavuri u
kishte dhënë përfaqësuesve të Italisë në kryeqytete të ndryshme të botës, këta të
fundit nuk jepnin deklarata të qarta lidhur me njohjen e Italisë. Këto shtete
fillimisht njihnin vetëm titullin e ri të mbretit italian Viktor Emanueli i II, proces
ky që justifikohej me njohjen graduale. Në mbledhjen e Torinos mes shumë
përfaqësuesve diplomatikë nga vende të ndryshme, ishte Britania e Madhe ajo qe
mori hapin e parë me 30 mars 1861 për njohjen e Italise si shtet.119 Nuk u krijuan
probleme me njohjet nga Konfederata e sapozgjedhur e shteteve të jugut me 30
mars 1861 dhe nga SHBA me 13 prill 1861.120 Pa probleme kaloi edhe njohja nga
shtete të tjera të vogla dhe periferike si vendet skandinave, Greqia, Perandoria
Osmane si dhe dy shtetet kryesore të Amerikës Latine si Argjentina dhe
Meksika.121 Vështirësitë e njohjes u shfaqën nga ato vende që ishin të shqetësuara
për çështjen romane si dhe të ndikuara nga presionet që vinin nga rradhët
katolike. Pati edhe vende që refuzuan ta njihnin Italinë sepse ishin në fuqi qeveri
që ndiheshin drejtpërdrejtë të kërcënuara nga parimet nacionaliste italiane.
Napoleoni i III nuk do të heqi dorë kurrë deri në fund të vitit 1870 nga planet e
tij për sistemimin dhe ndarjen e Italisë në tre pjesë dhe rimarrjen e provincave të
humbura. Vështiresi në njohjen e Italisë paraqitën Hollanda dhe Belgjika. Akoma
më e gjatë dhe kontradiktore ishte edhe njohja nga shtete të tjera siç ishte
Perandoria Habsburge e cila do ta bënte zyrtarisht këtë vetëm pas luftës së vitit
1866. Rusia dhe Prusia do ta njhinin zyrtarisht shtetin e ri në vitin 1862, ndërsa
Spanja dhe Bavaria në vitin 1865.122 Në kontekstin e këtyre vështirësive të
ekuilibrit ndërkombëtar, e ndjekur nga interesi i shqetësuar i fuqive europiane,
119 Ch. Seton-Watson, Vepër e përmendur, f.104120Paolo Alatri, L’unità d’Italia. 1859–1861, Vol. II, Roma: Orientamenti, 1960, f.213121 Mario Albertini, Il Risorgimento e l’unità europea, Napoli: Guida, 1979, f.66122 Storia d’Italia…, Vepër e përmendur, f.1669
44
politika e jashtme italiane njohu dy faza të cilat u përmbyllën përfundimisht unë
vitin 1870.
Faza e parë ishte e lidhur me përfundimin e bashkimit kombëtar duke
fituar Romën dhe Venecian dhe varej thelbesisht nga influenca franceze. Siç ishte
theksuar në dhjetëvjeçarin e parë të bashkimit, Italia paraqitej si “një shtet satelit”
i Francës, një shtet me fuqi të shteruara të brendshme, me financa në rënie dhe e
përçarë mes reagimeve dhe revolucioneve ndërmjet Papës, Garibaldit dhe
Mazinit. Pavaresia politike ndaj Perandorisë së dytë franceze e lidhur me
çështjen e bashkimit kombëtar dhe ekzistencën e çështjes romane, shoqërohej nga
elemente të tjerë dobësie në shtetit e ri italian. Këto probleme lidhem me defiçitin
financiar dhe në mungesën e efikasitetit të ushtrisë, probleme këto që përbënin
faktorët kryesorë të procesit të konsolidimit ekonomik dhe administrativ të
Italisë së bashkuar. Në vitin 1866 deficiti i buxhetit kalonte më shumë se 60%.123
Për këtë arsye u desh të ndërmerrej kursi i detyruar i kartmonedhave të nxjerra
nga Banka Kombetare sepse kishte rënë shumë kredia e titujve të rentës italiane.
Një politikë e ndërrmarjes së punëve publike dhe e shëndoshjes së bilancit,
shpenzimet ushtarake të të cilit dhe interesat e borxhit publik thithnin më se
gjysmën e tij, në një vend me burime të kufizuara ekonomike nuk mund të
arrihej veçse nëpërmjet një grumbullimi fiskal jashtëzakonisht të rreptë dhe të
mbështetur në mënyrë të veçantë mbi taksimin indirekt. Në mënyrë të veçantë
taksapaguesi italian u bë shumë shpejt më i shfrytëzuari në Europë. Kjo mund të
thuhet po të kihet parasysh që midis viteve 1862-1880 të ardhurat e zakonshme të
shtetit më se u dyfishuan.124 Por kjo kishte dhe pasojat e saj. Sidomos në jug ky
kombinim i liberalizimit dhe i sistemit fiskal çoi praktikisht në zhdukjen e
industrisë së përhapur shtëpiake.125 Këto realitete ekonomike vunë në pikëpyetje
123 Giampiero Carocci, L’età dell’imperialismo, Bologna: Il Mulino, 1989, f.195124Storia d’Italia…, Vepër e përmendur, f.1671125 P.Alatri, Vepër e përmendur, f.220
45
ekzistencen e Italisë si fuqi e gjashtë madhore, paqartësi të cilat sollën reflektime
nga kancelaritë europiane.126
Pasazhi i fazës së dytë të politikës së jashtme të Italisë ishte akoma më i
zymtë sesa kompletimi i Italisë së bashkuar e ndjekur nga lufta franko-prusiane,
nga një ngjarje e destinuar të rregullonte dukshëm qëndrimin e saj në arenën
ndërkombetare. Rëndësia e gadishullit italian për kontrollin e Mesdheut u duk
sidomos në hapjen e kanalit të Suezit rreth viteve 1859-1869.127 Për efekt të kësaj
vepre, Mesdheu u bë edhe njëherë ajo çka ishte në periudhën klasike dhe
mesjetare: rruga e madhe e njerezve dhe një pasazh i detyruar për tu kaluar për
tregtinë midis Europës dhe Oqeanit Indian si dhe Lindjes së Largët. Për
Perandorine Britanike, Mesdheu u shndërrua në rrugën më të shkurtër drejt
Indive, arteria kryesore e sistemit të brendshëm të qarkullimit. Italia qëndronte
pikërisht në mes të këtyre artierieve. Në këto vite kur u ndërtua Kanali i Suezit u
krijua edhe shteti italian. Në këtë mënyrë Italia mund të përfitonte dhe të
përforconte bazat e saj detare me efiçensë të madhe, gjë që nuk ishte mundur të
realizohej gjatë qeverisjes nga Burbonët megjithëse ata kontrollonin Napolin dhe
Siçilinë. Si pasojë fuqitë e tjera mesdhetare ishin të detyruara të përfshinin në
përllogaritjet e tyre ushtarake dhe iniciativat diplomatike edhe pse kanali i Suezit
nuk ishte hapur akoma, lindjen e shtetit të ri italian.128
Ky fat nuk ndikoi vetëm mbi Italinë lidhur me objektivat e politikave
ndërkombëtare por edhe si subjekt në politikën e jashtme. Në vitet e para
pararendese të bashkimit objektivi kryesor që e kishte mbytur Italinë në rrjedhën
e aleancave dhe raporteve me karakter kontinental ishte zgjidhja e çështjes së
Romës dhe Venecias. Por me hapjen e kanalit të Suezit dhe ngjarjeve të tjera që
lidhen me Austro-Hungarinë e 1867, Italia gjendej e përfshirë në një rrjedhë të
tillë ndërkombëtare që nga njëra anë kishte interesa ekonomike dhe nga ana
126Tommaso Pedio, Aspetti della vita italiana dall’unità alla prima guerra mondiale, 1860–1914,Matera: Fratelli Montemorro, 1971, f.332
127 Gaetano Salvemini , La politica estera dell’Italia dal 1871 al 1915, Firenze : Barbera, 1915, f. 48128 Storia d’Italia…, Vepër e përmendur, f.1669
46
tjetër bënte një përllogaritje të thjeshtë me garën midis fuqisë dhe pjekurisë së
imperializmit.129 Nëse me neutralitetin e mbajtur gjatë luftës franko-prusiane dhe
me marrveshjen e Romës, Italia mund të zhgënjehej, siç komentonte Viskonti
Venosta130, në marsin e 1871 të qënurit nje fuqi autonome dhe e pavarur në
koncertin europian, tamam në kohën kur po bëheshin rregullimet e saj
territoriale, koinçidoi me formimin e një ekuilibri të ndryshëm të forcave. Ky
ekulibër i ri ishte i destinuar të zëvendësonte diplomacinë ndërkombëtare duke
përfshirë edhe shtetin e ri të sapokrijaur. Konferenca e Londrës në vitin 1867
kishte theksuar formalisht lindjen e Italise si fuqia e gjashtë madhore, fuqi që
ishte e fundit e koncertit europian kontinental dhe që ishte thirur për të zgjidhur
krizën me të ashtuquajturën “Europa historike”.131 Në vitin 1870 Europa në fakt
nuk diti të ruante status quon ndërkombëtare dhe as të parandalonte konfliktet e
ti zgjidhte ato me mjete diplomatike. Pas luftës franko-prusiane u hap një etapë e
re që do të jete gjithmonë e më pak e karakterizuar nga marrveshjet bilaterale
dhe nga aleancat ushtarake nga grupe të veçanta shtetesh. Italia ndërkohë që
paraqitej mes Fuqive të Mëdha me funksion të dukshëm për ekuilibër, do të hyjë
drejt rangjeve nderkombëtare, në vorbullën dhe kontrastet midis shteteve të
Europës dhe pjesës tjetër të botës.
E vendosur midis Europës qëndrore dhe mesdhetare, Italia mund të
qëndrojë besnike vetem për një periudhë të caktuar kohore mes kësaj përçarjeje
të pavarur gjithmonë dhe kurrë të izoluar. Një peshë kryesore në orientimin e
politikës së jashtme të vendit dhe nga aleancat e saj para Kongresit të Berlinit
1878, faktorët e politikës së brendshme dhe shqetesimet konservatore të asaj
monarkie do të qëndrojnë për një kohë të gjatë në qendër të zgjedhjeve te saj
ndërkombëtare.132
129 J.L. Miège, L’Imperialismo coloniale italiano dal 1870 ai giorni nostri, Milano: Rizzoli,1976, f.80130Francesco Leone, Origini del nazionalismo italiano, Napoli: Morano, 1970, f.79131 Paolo Cinanni, Emigrazione e imperialismo, Roma : Editori Riunti, 1968, f.201132 Storia d”Italia…, Vepër e përmendur, f.1669
47
Pas 1870 simpatitë italiane varionin të ishin të ndryshme midis Francës
dhe Gjermanisë, që kishin gjithashtu admiratorë të përbashkët.133 Kush ishte i
paduruar për të parë Italinë e madhe shikonte nga Gjermania, kush mendonte që
vendi mbi të gjitha kishte nevojë për kohë e qetësi punonte shumë për të evituar
pëçarjet midis të djathtës dhe së majtës. Si e djathta ashtu dhe e majta kishin në
gjirin e tyre frankofilë e frankofobi, gjermanofilë e gjermanofobi.134 Ndryshimi i
vërtetë midis tyre ishte nga ana e stilit dhe temperamentit sesa nga objektivat.
Njerezit e së majtës besuan tek demokracia ose në nacionalizmin madhështor në
parimet e tij. E majta besonte tek misionet imperialiste dhe kishte ngut për të
përfituar rezultate të shpejta dhe për ta parë Italinë të afirmohej
ndërkombetarisht. E djathta ishte më e kujdesshme. Liria duhej të përftohej me
rregull ndërsa vepronte me kujdes përsa i përket nacionalizmit, pasi Italia ishte e
re dhe e papjekur dhe duhej të avanconte me hapa të vegjël. 135
Kështu që divergjenca e metodave dhe temperamenteve që kishin
vendosur Kavour dhe Garibaldi vazhduan të ndiheshin akoma më gjatë edhe pas
bashkimit.136
3. Fillimet e politikës ballkanike të Italisë : çështja shqiptare
dhe kriza boshnjake e vitit 1875
Mbretëria e Italisë sapo kishte përfunduar bashkimin në 20 shtator të vitit
1870, kur filloi kriza boshnjake e cila i detyroi politikanët italianë që të merreshin
me politikën ballkanike. Kjo ndërhyrje i detyrohet këtyre dy faktorëve :
133 F. Leone, Vepër e përmendur, f.79134L. Salvatorelli, Vepër e përmendur, f.433135Po aty, f.435136 Ch. Seton-Watson, Vepër e përmendur, f.46
48
Së pari faktorit gjeografik i cili diktonte angazhimin e domosdoshëm të
Italisë në çështjet e Ballkanit. Nëse Italia nuk do të interesohej për këtë rajon,
atëherë vetë siguria e saj do të vihej në rrezik .
Së dyti faktori politik pasi Italia e konsideronte zgjerimin territorial të
Austrisë në Bosnje-Hercegovinë si të rrezikshëm për ekuilibrin e forcave në
Adriatik.
Kryengritja e dy provincave boshnjake kundër osmanëve filloi në korrik të
vitit 1875 dhe kishte si shkak administrimin tiranik të Bosnjës nga osmanët.
Kryengritësit ishin kryesisht sllavët ortodoksë, por më pas me ta u bashkuan
edhe popullsitë katolike.137 Rusia dhe aleatët e saj, Serbia dhe Mali i Zi, u
interesuan menjëherë për fatin e kryengritjes duke dashur të kishin sa më shumë
përfitime për shkak të prezencës së popullsive sllave.138 Ndërkaq Austria nuk
mund të lejonte që kryengritësit sllavë të lidheshin me Serbinë sepse Rusia mund
të zgjidhte e vetme çështjen boshnjake. Kjo zgjidhje mund të kishte efekte
negative duke krijuar ndoshta një shtet tjetër sllav në Ballkan, i cili mund të
shërbente si një pol tërheqës për sllavët që jetonin në Perandorinë Habsburge.139
Italia reagoi në mënyrë të kujdesshme ndaj kësaj situate. Ministri i jashtëm
italian Visconti-Ventosa shquhej për një politikë të rezervuar, por kjo situatë e
shqetësonte së tepërmi.140 Italia u përpoq të përfshihej në zgjidhjen politike të
krizës boshnjake duke u përpjekur të ketë një ndikim të saj në raportet midis
Perandorisë Habsburge dhe Rusisë. Kishte dy mundësi për fuqitë e përfshira në
zgjidhjen e krizës boshnjake. Këto fuqi ose mund të ndërhynin ose mund të
rrinin asnjëanës duke kërkuar ndërmarrjen e reformave nga Porta. Rusia ishte
gati për ndërhyrje. Italia u përpoq të afrohej me Vienën dhe u arrit që këto dy
fuqi në kundërshtim me Rusinë të kërkonin përmirsimin e kushteve për të
137 Robin Okey, Eastern Europe 1740-1985, Feudalism to communism, Second edition, London & NewYork: Routledge, 1982, f.149138 M. Sukru Hanioglu, Brief history of the late Ottoman Empire, Princeton & Oxford : PrincetonUniversity Press, 2008, f.167139 Po aty, f.170140 P.Cinanni, Vepër e përmendur, f.225
49
krishterët në Perandorinë Osmane.141 Rusia ishte mbrojtëse e ortodoksëve,
ndërsa Austria ishte mbrojtëse e popullsive katolike në Perandorinë Osmane që
ishin kryesisht shqiptarët. Me notën verbale të 22 janarit 1876 drejtuar Portë së
Lartë, Italia u shfaq në krah të Perandorisë Habsburge si një mbojtëse e
katolikëve shqiptarë142
Në mars të 1876 qeveria e djathtë në Itali u zëvendësua nga qeveria e
majtë dhe Visconti-Ventosa u zëvendësua nga Depretis.143 Kalimi i pushtetit
majtas u shoqërua edhe me një politkë shumë më aktive të Italisë në raport me
çështjet ballkanike. Por Italia nuk u përfshi në bisedimet mbi çështje boshnjake që
u organizuan midis Gjermanisë, Rusisë dhe Austro-Hungarisë në Berlin. Një
takim tjetër i rëndësishëm ishte edhe takimi austro-rus në kështjellën e
Raishstadit në Bohemi.144 Dy fuqitë kishin rënë dakord veç të tjerash që në rast se
do të kishte një shpërbërje të Perandorisë Osmane, Shqipëria do të ishte një
province autonome bashkë me Bullgarinë dhe Rumelinë.145 Italia u ndje e
shqetësuar për mospjesmarjen e saj në takimin e Raichstadit. Ajo ishte e
interesuar për Shqipërinë dhe për Malin e Zi, i cili do të aneksonte një pjesë të
Hercegovinës. Një modifikm i status quosë në këto territore do të trazonte
ekulibrin e forcave në Adriatik, ekuilibër për të cilin Italia ishte shumë e
interesuar. Austriakët i ofruan si kompesim Italisë Tunizinë duke shtuar se
Austro-Hungaria nuk do të kishte asnjë kundërshtim për këtë aneksim. Kjo
ndodhi në 9 gusht 1876.146 Italia e refuzoi këtë kompesim duke qenë e bindur se
do të kishte përplasje të ashpra me Francën për Tunizinë. Për Italinë propozimi
austriak ishte veçse një përpjekje e Austo-Hungarisë për të larguar vëmendjen e
politikës së jashtme italiane nga Ballkani. Ndërsa Italia do të përplasej në një
141 M.S. Hanioglu, Vepër e përmendur, f.168142 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.41143 R.J. Bosworth, Vepër e përmendur, f.342144Giorgio Rochat, Il colonialismo italiano, Torino: Loescher, 1973, f.210145C. Cailler, Vepër e përmendur, f.27146 G. Salvemini, Vepër e përmendur f. 104
50
konflikt të armatosur me Francën për Tunizinë, Austria dhe Rusia do të mund të
zgjidhnin në favor të tyre problemet ballkanike.147
Italia shpalli në 12 korrik 1876 asnjëanësinë në luftën serbo-turke por
ndërkohë ndiqte e shqetësuar zhvillimet në Ballkanin perëndimor.148 Në
opinionin e brendshëm italian u shfaqën zëra që kërkonin aplikimin e një politike
të kompensimit në rast se do të kishte ndryshime kufijsh në Ballkan. Dy gazeta të
rëndësishme si “L’Opinione” dhe “Il Bersagliere” artikuluan në shumë artikuj
gjatë verës së vitit 1876 idenë e kompesimit të Italisë në Trento për çdo zgjerim të
Austro-Hungarisë në Ballkan.149 Por sidoqoftë Italia nuk mund të luajë rolin që
dëshironte në këtë konflikt sepse fuqitë e tjera ishin shumë më të fuqishme se ajo.
Në këtë rast Italia u detyrua të bashkohet me qëndrimin britanik i cili synonte
arritjen e paqes. Por kryengritja në Bosnje tregoi ndërgjegjien e Italisë ndaj rolit të
saj në Ballkan dhe në çështjet adriatike. Italia e kuptonte që në këtë rast çështjet
ballkanike do të zgjidheshin pa pjesëmarrjen e saj pasi as Rusia e as Austro-
Hungaria nuk do të pranonin një fuqi të tretë në hapsirën gjeografike ballkanike.
Megjithatë në Konferencën e Londrës së marsit 1877, morrën pjesë të gjashtë
fuqitë e mëdha duke përfshirë ketu edhe Italinë.150 Aty u vendos që të rivendosej
rendi në Bosnje-Hercegovinë. Italia së bashku me Anglinë shprehën rezervat e
tyre në lidhje me protokollet e Londrës duke dashur që të fitojë kohë që në rast se
do të kishte një ndryshim të status qousë ballkanike edhe ajo të mund të
përfitonte. Porta e Lartë i hodhi poshtë protokollet e Londrës sepse i konsideroi
si të kundërta me nderin e Perandorisë Osmane. Lufta dukej e pashmangshme.151
Turqit sulmuan Mirditën, popullsia e së cilës ishte nën mbrojtjen austriake.
Austria nuk ndërhyri dhe ishin konsujt italian dhe britanik në Shkodër që
147 G. Salvemini, Vepër e përmendur, f. 104148 Federico Chabod, Storia della politica estera italiana 1870–1896. Bari: Laterza, 1969, f.63149 Documents Diplomatique Francaises relatifs aux origines de la guerre de 1914, Vol. II Seria 1, Nr.116,Paris: Imprimerie Nationale, 1959, f.119150 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.45151 Po aty
51
morrën në mbrojtje popullsinë katolike të Mirditës.152 Me këtë veprim Italia
tregonte se edhe ajo donte të jepte përshtypjen e mbrojtëse së katolikëve
shqiptarë duke u përplasur ashpër me Austro-Hungarinë. Ndoshta ishte kjo
arsyeja pse ish ministri i jashtëm Visconti-Ventosa , tani nga salla e parlamentit si
deputet opozitar, i kërkonte qeverisë që të hiqte dorë nga çështja orientale.153
Në 24 prill 1877 Rusia i deklaroi luftë Portës dhe ushtritë ruse depërtuan
në territorin osman. Katër ditë më vonë Italia shpalli neutralitetin e saj në këtë
luftë megjithëse ambasadorët e saj në Janinë, Kretë dhe Trebizond mbronin
interesat ruse.154 Në konflikt u angazhuan menjëherë edhe Mali i Zi me Serbinë
pasi nuk mund ta linin ti shpëtonte nga dora ky rast. Kjo manovër i shqetësoi
austriakët të cilët akuzuan Italinë se po ndihmonte Malin e Zi dhe se po bënte
përpjekje të vendosjes së influencës së tyre në Shqipëri.155Monarkia Dualiste
kishte parë tek Italia një rival të ri në çështjet ballkanike. Italia në fakt ndërrmori
edhe veprime të tjera diplomatike siç ishte misioni i Francesko Krispit, i cili morri
këshilla drejpërdrejt nga Viktor Emanueli II para se të nisej. Arbëreshi Krispi u
nis në një mision diplomatik drejt Gjermanisë. Propozimi i tij ndaj Bismarkut
ishte që nëse Austro-Hungaria merrte Bosnje-Hercegovinën, Italia duhej të
kompesohej në Alpe. Bismarku nuk mund të pranonte këtë propozim që cënonte
territoret e aleatit të saj natural, Perandorisë Habsburge. Bismarku i propozoi
atëherë Krispit që në rast se Bosnje-Hercegovina aneksohej nga Austro-
Hungaria, Italia mund të merrte si kompesim Shqipërinë.156 Propozimi
nënkuptonte pushtimin e Shqipërisë nga Italia. Ky dukej në pamje të parë një
kompesim shumë i favorshëm për Italinë. Por në realitet Italia nuk mund të
pushtonte rajonet midis Shkodrës dhe Vlorës sepse do rrezikonte një luftë me
152 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.47153 Documents relating to the Great War, Edit. Giussepe A. Andriulli, London : T.Fisher Unwin Ltd, AdelfiTerrace W.C. , 1915, f. 436154 Diplomatic documents relating to the outbreak of the European war, Edit, James Brown Scott, NewYork : Oxford University Press, 1916, f. 374155Documents Diplomatique Francaises relatifs aux origines de la guerre de 1914, Vol. II Seria 1, Paris :Imprimerie Nationale, 1959, Nr.192, f.193156 Po aty
52
Austrinë dhe Perandorinë Osmane. Prandaj Krispi u shpreh në këtë takim se
Shqipëria nuk i interesonte.157 Ndërkaq ai mori miratimin e Bismarkut për të
drejtën e shpalljes së Italisë si mbrojtëse e Greqisë dhe e Rumanisë.158 Në këtë
takim u pa qartë se Italia dhe Gjermania nuk mund të ishin në një mendje lidhur
me politikën ballkanike, pasi Gjermania e kishte shprehur qartë orientimin pro-
austriak. Mjafton të përmendim shprehjen e famshme të Bismarkut : « Rruga e
Berlinit kalon nga Vjena »159. Pas Berlinit, Krispi u drejtua për në Londër ku u
takua edhe me kryeministrin britanik Gladstone. Edhe këtu përgjigja ishte e
njëjtë : « Shkoni në Shqipëri, por duke marrë parasysh rriskun dhe rreziqet që do ti
mbani vetë përsipër»160. Pas kësaj Krispi shkoi në Budapest ku në takime kërkoi
kompesime për aneksimin e Bosnje-Hercegovinës nga Austro-Hungaria. Por aty
më tepër se në çdo vend tjetër morri disa përgjigje të prera. Ministri hungarez
Tisza i tha hapur se Perandoria Dualiste nuk do të hiqte dorë kurrë nga Trento
dhe Trieste.161Krispi u kthye në Itali dhe raportoi për misionin e tij tek mbreti
Viktor Emanueli II.162 Mundësia e vetme për Italinë ishte të aplikonte në Ballkan
politikën e neutralitetit. Por neutralitet nuk do të thotë pasivitet. Në 24 nëntor
1877 Porta e Lartë proteston në Ministrinë e Jashtme italiane kundër zbarkimit të
vullnetarëve italianë në Shqipëri me destinacion Malin e Zi. Pas hetimeve qeveria
italiane e mohoi këtë zbarkim por pranoi se anija itlaine “San Vincezo” kishte
transportuar armë drejt Shqipërisë. 163
Ndërkaq në Ballkan pas humbjes së Plevnës në 10 dhjetor 1877, Porta e
Lartë ishte drejt humbjes përfundimtare të luftës. Ushtritë ruse u afruan drejt
Stambollit dhe vetëm falë ndërhurjes energjike në rrafshin diplomatik të Austro-
157 Francesco Crispi, Questioni internazionali : Diario e documenti, Milano: Fratelli Treves Editori, 1927,f.201158 Po aty, f.204159 Po aty, f.205160 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.72161 Documents Diplomatique Francaises relatifs aux origines de la guerre de 1914, Vepër e përmendur,Nr.440 , f.523-524162 Documenti Diplomatici Italiani, Seria 2, Vol. 9 ( Agosto 1877-23 marzo 1878) Edit. A. Tamborra,Roma : Instituto Poligrafico e Zecca dello Stato, 1985, f.232163 F. Crispi, Vepër e përmendur, f.208
53
Hungarisë dhe Britanisë, u arrit t’i jepej fund luftës. Ndërkohë filluan përpjekjet
diplomatike për zgjidhjen e pasluftës. Në Itali u zëvendësua ministri i jashtëm
Depretis me dy diplomatë njëkohësisht në postin e minstrit të jashtëm që ishin
përkatësisht Kontin Korti dhe Benedeto Karioli. Ky zëvendësim ndodhi për
shkak edhe të rëndësisë që paraqiste situata. Korti vazhdoi politikën e
kujdesshme të ndjekur edhe nga parardhësit e tij. Kjo duket tek udhëzimet që u
dërgonte ai konsujve italianë në Shqipëri duke u kërkuar që agjentët italinë në
terren të mos bënin propagandë proitaliane.164 Në prag të Kongresit të Berlinit,
dy ministrat Korti dhe Karoli kishte tre zgjidhje diplomatike :
Së pari të vazhdonin të kërkonte një retushim të kufijve austro-italianë
duke rrezikuar kështu që të fusnin Italinë në luftë me Austro-Hungarinë.
Së dyti të renditeshin përkrah Austro-Hungarisë në politikën e tyre anti-
ruse duke hequr dorë nga rivendikimet në kufirin austro-italian.
Së treti të praktikonin një politikë indiferente.
Korti zgjodhi politikën indiferente duke shpresuar se mardhëniet austro-
ruse do të ishin gjithmonë të tensionuar dhe do vinte momenti kur austriakët do
të kishin nevojë për ndihmën italiane. Kjo do të jepej sipas Kortit kundrejt
kompesimeve territoriale. 165
Në 3 mars 1878 u nënshkrua Traktati i Shën Stefanit i cili vendosi krijimin
e një Bullgarie të madhe dhe pavarësinë e plotë të Serbisë dhe Rumanisë.166 Ky
traktat do të thoshte shkatërrimi i plotë i ekulibrit ballkanik dhe për këtë arsye
reagimi i fuqive të mëdha ishte i menjëhershëm. Ishte ministri i jashtëm austriak
Andresei, i cili propozoi zyrtarisht mbajtjen e një takimi ndërkombëtar për të
diskutuar mbi rishikimin e vendimeve të Traktati të Shën Stefanit. Në 7 mars
1878 Austria i propozoi Italisë një shkëmbim të ideve mbi çështjet ballkanike. 167
Ministri i jashtëm austriak me këto takime përpara Kongresit të Berlinit donte të
164 Documenti Diplomatici Italiani, Seria 2, Vol. 9 ( Agosto 1877-23 marzo 1878) Edit. A. Tamborra,Roma : Instituto Poligrafico e Zecca dello Stato, 1985, f.234165 G. Salvemini , Vepër e përmendur, f.41166 Po aty167 Po aty
54
kuptonte se çfarë qëndrimi do të mbante Italia në rast se Austro-Hungaria do të
aneksonte Bosnjen. Për austriakët e rëndësishme ishte të kufizonte ndikimin rus
në Ballkan sidomos në Serbi dhe Mal të Zi sepse në këtë mënyrë do të krijonin në
të ardhmen problem për rrugët drejt Selanikut. Italia kërkoi edhe ajo rishikimin e
Trakatit të Shën Stefanit sepse mendonte se ky zgjerim territorial i Bullgarisë e
afronte atë me detin Adriatik168. Veç kësaj ndikimi rus në Bullgari do të ishte i
padiskuteshëm. Kundër Traktatit të Shën Stefanit doli edhe Britania e Madhe
sepse kërcënoheshin ngushticat që përbënin një nga rrugët kryesore drejt
Indisë.169
Mund të themi se Italia gjatë vitetve 1875-1878 ishte përpjekur të
ndërhynte dhe të ndiqte një politikë ballkanike. Në prag të Kongresit të Berlinit
Italia kishte katër qëllime kryesore :
a) Të përfitonte një kompesim territorial në kufijtë austro-italian për çdo
lloj kompesimi të Austro-Hungarisë në Bosnje.
b) Të pengonte Austo-Hungarinë që të zgjeronte influencën e saj drejt
Selanikut.
c) Të pengonte Rusinë që të zgjeronte ndikimin e saj drejt Adriatikut
d) Të zgjeronte nëse ishte e mundur ndikimin italian në Shqipëri dhe në
Mal të Zi.
Por siç do ta shohim më vonë Italia nuk përfitoi asgjë nga Kongresi i
Berlinit. Më vonë ish ministri Karioli do i referohej asaj politike si “politika e
duarve të thata”170
168 G. Perticione, Vepër e përmendur, f.55169 G. Salvemini, Vepër e përmendur, f.42170 Po aty
55
4. Politika italiane në Kongresin e Berlinit dhe Lidhja
Shqiptare e Prizrenit 1878-1881
Kongresi i Berlinit i filloi punimet në 13 qershor 1878. Drejtimin e
kongresit e morri përsipër Bismarku. Delegacionet kishin përbërjen e
mëposhtme: Britania e Madhe përfaqësohej nga Disraeli, Salisburry dhe Russell.
Austro-Hungaria përfaqësohej nga Andresei, Karoli dhe Hajmerle. Italia
përfaqësohej nga Konti Korti dhe de Lunai. Rusia përfaqësohej nga Gortaçakof,
Çuvarov dhe Obril. Franca përfaqësohej nga Vadington, San-Viller dhe Desprez.
Perandoria Osmane përfaqësohej nga Karateodri Pasha dhe Mehmet Ali Pasha.
Dhe së fundi Gjermania që përfaqësohej nga Bismark, Bulov dhe Hohenhole.171
Siç dihej qëllimi kryesor i këtij kongresi ishte vendosja e paqes dhe e
rregullit në Ballkan. Një qëllim tjetër ishte të kufizoheshin përfitimet e Rusisë nga
Traktati i Shën Stefanit. Britania dhe Austro-Hungaria kishin rënë dakord më
parë për këtë qëllim duke pasur edhe mbështetjen e Bismarkut.172 Rusia nga ana
e saj u përpoq që të krijonte një bllok tjetër duke u kthyer nga Franca dhe
Mbretëria Italiane. Për të mos lejuar këtë aleancë, Bismarku i propozoi Francës në
pranverën e vitit 1878 që kjo e fundit të pushtonte Tunizinë.173 Bismarku arriti të
merrte edhe miratimin e udhëheqësve britanikë për pushtimin e Tunizisë nga
Franca174. Në këtë mënyrë Bismarku ishte i sigurt se një aleancë midis Rusisë,
Francës dhe Italisë ishte e pamundur. Mirazhi tunizian e neutralizoi Francën.
Rusia u izolua, Perandoria Osmane kishte humbur luftën dhe Italia ishte e
paqartë në qëndrimet e saj. Prandaj vendimet e Kongresit të Berlinit ishin të
pacënueshme.
171 Documents relating to the Great War, Vepër e përmendur, f.443171 Diplomatic documents relating to the outbreak of the European war, Vepër e përmendur f. 378172 The great powers and the end of the Ottoman Empire, Edit. Marian Kent, London : Frank Cass, 1996,f.75173 Po aty, f.121174 Po aty, f.42
56
Çështjet më problematike për tu zgjidhur ishin ato të fatit të Bosnje-
Hercegovinës dhe të Bullgarisë. Të dyja këto çështje u zgjidhën në përputhje me
interesat austriake. Bullgaria u nda dhe u zvoglua.175 Një pjesë e saj u quajt
Rumelia orientale dhe autonome por vasale e Sulltanit. Ndërsa pjesa tjetër u
shpall e pavaruar por nën kontrollin rus. Rusia e mbajti të pushtuar për nëntë
muaj Bullgarinë e pavarur. Bosnje-Hercegovina në bazë të nenit 25 të Traktatit të
Berlinit u pushtua dhe administrua nga Austro-Hungaria, e cila fitoi të drejtën të
mbante reparte ushtarake në sanxhakun e Novipazarit176. Neni 29 i vendimeve të
Kongresit i dha Malit të Zi portin e Tivarit dhe prapatokën e tij, por duke
humbur lirinë e lundrimit të lirë. Austria aneksoi Dalmacinë. Ndërsa Britania e
Madhe arriti t’i shkëpuste Perandorisë Osmane ishullin e Qipros. Austro-
Hungaria e miratoi këtë lëshim në favor të Britanisë përkundrejt mbështetjes që
kjo e fundit do t’i jepte kërkesave austriake mbi Bosnjën177.
Italia ndërkohë shqyrtonte me hollësi të gjitha problemet që mund të sillte
për të ky ndryshim territorial në Ballkan. Shqetësim të madh kishte përsa i përket
territoreve shqiptare. Në një letër të dërguar nga kosulli italian në Vlorë jepej
ideja se nuk duhej lejuar që territori shqiptar të copëtohej sepse në rast të kundërt
do të pasonte një asimilim i territoreve shqiptare nga fqinjët.178 Ndërsa konsulli
italian në Shkodër shprehet në mënyrë më të drejtpërdrejtë lidhur me Shqipërinë:
“Shqipëria është e harruar dhe duket e pafuqishme. Ajo nuk ka ekzistencë sepse në kufijtë
ku e kanë vendosur është e pamundur. Shqipëria është viktima e parë e sllavizmit…
Shqipëria do të pranonte gjithca, veçse jo të bëhej sllave sepse historia e saj është e
mbushur me luftën kundër sllavëve... Për të shpëtuar prej tyre Shqipëria mund të pranojë
një protektorat austriak.”179
175 The great powers and the end of the Ottoman Empire, Vepër e përmendur, f.70176 Documents relating to the Great War, Vepër e përmendur, f.411177 Diplomatic documents relating to the outbreak of the European war, Vepër e përmendur f. 372178 AIH, B-71, Arkivi i Romës, Fondi Ministria e Punëve të Jashtme të Italisë, Korrespondencë konsullore,Letër nga kosulli italian në Vlorë për Ministrin italian të punëve të Jashtme dt.18 prill 1878179 AIH, B-71, Fondi Ministria e Punëve të Jashtme të Italisë, Korrespondencë konsullore, Letër nga kosulliitalian në Shkodër për Ministrin italian të punëve të Jashtme dt.12 prill 1878
57
Në 24 qershor 1878 u vu re ndërhyrja e parë e Italisë në Kongresin e
Berlinit. Kërkesa italiane kishte të bënte me lirinë e tregtisë dhe të lundrimit në
Bullgari dhe Rumani.180 Propozimi italian gjeti mbështetjen e Austro-Hungarisë
dhe Francës. Dy ditë më vonë u vendos për statusin e ri të Bullgarisë si rezultati i
një kompromisi austro-rus pas propozimit Italian dhe miratimit nga fuqitë e
tjera. Por me zgjidhjen që ju dha problemit bullgar, nuk ishte kërcënuar ekuilibri
aq i dëshirueshëm i forcave në Europë. Ndërsa çështja e Bosnjë-Hercegovinës do
të ndizte debate të ashpra midis fuqive. Britania e Madhe propozoi që dy
provincat t’i besoheshin administrimit austriak. Perandoria Osmane protestoi
me forcë por zëri i saj nuk u dëgjua në mes ambicjeve egoiste të Fuqive të
Mëdha.181
Vetëm përfaqësuesi i Italisë, Konti Korti u përpoq të ndihmonte
Perandorinë Osmane duke dashur të bllokojë ekspansionin austriak në Bosnje-
Hercegovinë. Korti bisedoi me përfaqësuesin austriak Andresei lidhur me këtë
prishje të ekulibrit ballkanik dhe adriatik.182 Fjalët e Kortit reflektojnë qëndrimin
e politikës dhe shoqërisë italiane kundër çdo lloj ekspansioni austro-hungarez në
Ballkan. Kjo ndërhyrje e ministrit të jashtëm italian bëri përshtypje në Kongres
sepse Italia ishte fuqia e vetme që kundërshtoi me skepticizëm vendimet e fuqive
të tjera. Ministri i jashtëm austro-hungarez Andresei u kundërpërgjigj duke thënë
se shteti i tij po përpiqej të mbronte interesat europiane duke kamufluar kështu
ambicjet e Austro-Hungarisë për tu zgjeruar drejt Ballkanit.183 Delegacioni osman
e kundërshtoi këtë argument duke i kërkuar Kortit që të paktën të shtyhej në
kohë vendosja e regjimit austro-hungarez në Bosnje-Hercegovinë. Këtë herë
Korti nuk u pronocua sepse ai ishte informuar se të gjitha fuqitë e tjera ishin
marrë vesh më parë për këtë lëshim ndaj Austro-Hungarisë.
180 The great powers and the end of the Ottoman Empire, Vepër e përmendur, f.75181 R.J.B. Bosworth, Italy and the wider world 1860-1960, London and New York: Routledge, 1996, f.175182 Documents relating to the Great War, Vepër e përmendur, f.412183 C. Cailler, Vepër e përmendur, f. 46
58
Neni 29 i Traktatit i jepte Perandorisë Austro-Hungareze edhe të drejtën
për të aneksuar portin e Spicas. Ky lëshim i ri solli reagimin energjik të Italisë që
shihte me xhelozi fuqizimin e austriakëve në Ballkan. Po për këtë çështje reagoi
edhe anëtari tjetër i delegacionit italian de Lunai, i cili u shpreh se Italia ishte i
intresuar të ruante status quon në Adriatik.184 Por duke qenë se Italia nuk
mundej të kundërshtonte ushtarakisht projektin austro-hungarez neni 29 u
miratua në 4 korrik 1878 pa marrë parasysh kundërshtimin italian. Një ditë më
vonë Franca dhe Italia, të mbështeur edhe nga Austro-Hungaria kërkuan nga
Kongresi ndryshim të kufijve midis Greqisë dhe Perandorisë Osmane185.
Gjatë punimeve të Kongresit, Gjermania i propozoi Italisë të aneksonte
Tunizinë. Problemi ishte se i njëjti propozim i ishte bërë edhe Francës, e cila duke
qenë më e fuqishme ushtarakisht, përfitoi realisht nga ky propozim.186 Në
përfundim të punimeve të Kongresit të Berlinit në 13 korrik 1878, Italia nuk
përfitoi asgjë. Kundërshtitë e saj ndaj aneksimit të Bosnje-Hercegovinës nuk ishin
dëgjuar në kongres dhe asnjë kompesim territorial nuk i ishte dhënë Italisë.
Mbretëria e Bashkuar dhe Perandori Austro-Hungareze ishin shtetet që përfituan
më shumë nga ky kongres. Britanikët, me aneksimin e Qipros, forcuan pozitat e
tyre në Mesdhe duke siguruar mbrotje strategjike për rrugën detare drejt Indisë.
Ndërsa Austro-Hungaria arriti të zgjeronte edhe më tepër ndikimin e saj në
Ballkan duke frenuar influencën ruse të shprehur nëpërmjet pansllavizmit.
Italia kishte dalë me duar bosh nga ky rregullim ndërkombëtar i ekulibrit
të forcave dhe kufijve. Kur opinioni publik italian u informua për vendimet e
Kongresit të Berlinit, reagimi ishte i ashpër dhe i dhunshëm. Konti Korti u prit
me protesta në atdhe.187 Republikanët dhe irredentistët në Itali e intensifikuan
propagandën e tyre. Kritikat u shprehën sidomos në takimet dhe manifestimet e
shumta. Në një takim të mbajtur në 21 korrik 1878 në teatrin Politeama në Romë,
184 M.S. Anderson, The Great Powers and the Near East, 1774–1923, London: Edward Arnold, 1970, f.86185 Po aty186 Po aty, f.88187 Ch. Seton-Watson, Vepër e përmendur, f.121
59
oratorët kritikuan ashpër vendimet e Kongresit të Berlinit. Ata kërkuan që si
kompesim Italia të vendosej në brigjet e Shqipërisë.188 Në 28 shtator 1878 në një
manifestim të mbajtur në Palermo, Krispi kritikoi qëndrimin e Italisë në
Kongresin e Berlinit. Ai deklaroi se Italia ishte turpëruar në Berlin dhe ishte
trajtuar si të ishte populli i fundit i Europës.189 Krispi gjithashtu nuk i kurseu
kritikat e tij ndaj përfaqësueve italianë në Kongresin e Berlinit duke pretenduar
se po të kishte qënë ai përfaqësues i Italisë, ngjarjet do të kishin rrjedhur ndryshe.
Në shkurt të vitit 1879 Krispi në një diskutim në parlament shprehet për
vetvendosjen e popujve të Ballkanit duke thënë : “Unë kam bindjen se gadishulli i
Ballkanit mund të riorganizohet në bazë të parimit të kombësisë. Kam besim se ata njerëz
kanë vetëm idenë e lirisë dhe duhen rreshtuar njësoj si kombet e tjera europiane.”190 Por
duhet pasur parasysh se këto deklarata të Krispit ishin thjesht retorikë politike.
Vetë Krispi kishte qënë në krye të misionit diplomatik Italian në vjeshtën e vitit
1877. Ai kishte dështuar në këtë mision siç e kemi trajtuar më lart.
Vendimet e fuqive të marra në Berlin patën ndikime të thella në Shqipëri.
Kongresi kishte vendosur t’i jepte Malit të Zi disa territore në veri dhe Greqisë
disa territore në jug. Shqiptarët nuk e pranuan lehtë idenë e shkëputjes së
territoreve të tyre nga trungu etnik dhe dhënien e tyre Malit të Zi dhe Greqisë.
Lidhja Shqiptare e Prizrenit reagoi ashpër ndaj vendimeve të Kongresit të
Berlinit.191 Kryengritja shpërtheu menjëherë në ekstremitetet e trungut shqiptar
nga Preveza e Janina në Shkodër e Prizren. Mbasi u kthyen nga vizita në Europë
të dërguarit e Lidhjes së Prizrenit Abdyl Frashëri dhe Ali Vrioni, shqiptarët
vendosën të bëjnë qëndresë vendimeve të Europës.192 Roli i Italisë gjatë Lidhjes
Shqiptare ishte i konsiderueshëm. Së bashku me Portën e Lartë, Italia mbështetit
188 Documents Diplomatiques Francaises…. Vepër e përmendur. Vol II, Seria 1, Nr.333 f.368189 F. Crispi,Vepër e përmendur, f.166190 Po aty191 Historia e popullit shqiptar, Vell. 2. Vepër e përmendur, f.164192 Elena Gjika Merlika, ʺLiria shqiptare dhe politika italiane nga 1878 deri më 1912ʺ, në RevistaPhoenix, Nr. 1-6 ( 39), Shkodër : 2004, f.76
60
Lidhjen e Prizrenit në rezistencën që ajo bëri ndaj ushtrive malazeze193. Një
ndihmesë të madhe në qëndrimin italian dha edhe Komiteti Shqiptar në Itali. Në
një protestë të këtij komiteti kundështohen pretendimet e Greqisë për të
aneksuar një pjesë të Shqipërisë së jugut.194 Në këtë protestë thuhet : « Duke pasur
parasysh se qeveria e Athinës ka deklaruar se do të aneksojë një pjesë të vendit tonë, ne
shqiptarët e vërtetë, bij të shqiptarëve të vërtetë protestojmë dhe deklarojmë se Epiri i
vjetër ose Shqipëria e poshtme, Epiri i ri ose Shqipëria e mesme dhe Shqipëria e sipërme
ose Gegëria janë shqiptarë dhe nuk mund ti kalojnë një fuqie tjetër »195 Ndërkaq njihet
nga të gjithë vonesa në lëshimin e qyteteve shqiptare të Artës dhe Ulqinit për
shkak të rezistencës së armatosur të shqiptarëve. Po kështu është i njohur fakti se
Europa u detyrua të sjellë flotën luftarake për të thyer qëndresën e shqiptarëve.
Të gjata e të vështira ishin edhe negocitatat me Greqinë e cila kërkonte Janinën.
Qeveria italiane kishte bërë në vend një hulumtim të rëndësishëm duke u
përpjekur në çdo mënyrë t’i bindte grekët që të hiqnin dorë nga zotërimi i
Janinës për tu mos armiqësuar përfundimish me shqiptarët fqinjë.196
Franca, duke ditur pasojat e dështimit italian në Kongres, i ofroi Italisë në
verën e vitit 1878 të merrte Tripolitaninë me kusht që të hiqte dorë nga
Tunizia.197Qeveria italiane e drejtuar nga Kairoli e refuzoi këtë ofertë sepse
opinioni publik italian do të kundërshtonte me forcë tërheqjen italiane nga
Tunizia. Për Italinë nuk mbetej gjë tjetër për të bërë, veçse të priste rrethana më
të përshtashme ndërkombëtare për të realizuar qëllimet e saj. Por Italia do
vazhdonte të ndërhynte kur mundte në favor të popujve ballkanikë. I tillë ishte
rasti i ndërhyrjes italo-franceze pranë Portës së Lartë me qëllim që të zbatoheshin
vendimet e Kongresit të Berlinit në lidhje me modifikimin e kufirit greko-osman
në Thesali.198 Nacionalistët italianë duke folur me përçmim për disaftën italiane
193 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.94194 AQSH, Fondi Nr.98, Dosja nr.1, f.1-2195 Po aty, f.1196 E. Gjika, Vepër e përmendur, f.76197 G. Salvemini, Vepër e përmendur, f.45198 Diplomatic documents relating to the outbreak of the European war, Vepër e përmendur f. 374
61
në Kongresin e Berlinit, filluan të angazhohen në mënyrë sistematike në politikën
orientale të Italisë. Kjo duket qartësisht në veprimet e Kontit Torinelli në vitin
1879.
Politika e jashtme italiane kishte dështuar në Kongresin e Berlinit. Politika
e saj ballkanike nuk ishte marrë në konsideratë nga fuqitë e tjera europiane. Për
të riparuar difektet e politikës së saj, Italia në muajt e parë të vitit 1879 u përpoq
të bashkëpunonte me një tjetër fuqi që kishte dalë e humbur nga Kongresi i
Berlinit. Kjo fuqi ishte Rusia e cila kishte kuptuar qartë qëndrimin anti-rus të
Gjermanisë. Edhe Perandoria Osmane kishte pasur njëfarë lehtësimi pas
Kongresit të Berlinit, duke shpëtuar nga kushtet poshtëruese të Traktatit të Shën
Stefanit. Duke u ndjerë më e mbrojtur, Porta e Lartë refuzoi të zbatonte disa nga
vendimet e Kongresit të Berlinit lidhur me kufijtë me Greqinë dhe Malin e Zi.
Ndërkaq Franca, duke pasur frikë se Italia do të dilte kategorikisht kundër
ekspansionit francez në Tunizi, i kërkuan Bismarkut që t’i linte dorë të lirë Italisë
në Shqipëri dhe Libi.199Por Gjermania e Bismarkut kundërshtoi çdo zgjerim
italian në Shqipëri. Nëse Bismarku pengoi çdo përpjekje italiane për tu vendosur
në Shkodër dhe Vlorë, kjo shpjegohet me objektivat e tij për të qënë pranë
Austro-Hungarisë. Bismarku i njihte më mirë se kushdo interesat austriake në
Shqipëri dhe përpiqej t’i mbronte ato me çdo kusht duke pasur si synim arritjen e
një marrveshje aleance me Austro-Hungarinë. Ndërkaq në Itali u rishfaqën
tendencat nacionaliste dhe ekspansioniste. I tillë ishte qëndrimi i Kontit Tornieli i
cili cilësohej nga ambasadori francez në Romë si nxitësi i politikës ballkanike
italiane.200Gjatë drejtimit të tij, Italia merr një qëndrim shumë më aktiv ndaj
çështjes shqiptare. Në 28 shkurt 1878 Italia kundërshtoi me forcë rivendikimet e
Greqisë që kërkonin aneksimin e Shqipërisë së jugut.201 Në të njëjtën ditë Konti
Tornieli u shqetësua për kryengritjen e shqiptarëve të jugut kundër projekteve
199 Documents Diplomatiques Francaises…, Vepër e përmendur, Vol II, Seria 1, Nr.369 , f. 411200Po aty, Vol II, Seria 1, Nr.387, f.443201 Po aty,
62
greke. Ai besonte se Austro-Hungaria kishte dorë në këtë lëvizje.202 Kjo politikë
anti-austriake e Italisë e orientoi këtë të fundit drejt një politike pro-ruse për një
kohëzgjatje të kufizuar dhe që konsiderohet si jo e sinqertë. Lidhja Shqiptare e
Prizrenit kishte objektivin kryesor mbrojtjen e trojeve shqiptare që u kërcënuan
nga të gjitha krahët. Serbia, Greqia dhe Mali i Zi u përpoqën të shtijnë në dorë sa
më shumë territore shqiptare. Ndërkaq Lidhja e Prizrenit shkonte në të njëtën
linjë me interesat e Perandorisë Osmane dhe ato italiane. Italianët mendonin se
në këtë mënyrë mund të goditej influenca ruse në Ballkan, ndërsa osmanët
besonin se do të pengonin lëshimin e territoreve ndaj vendeve ballkanike. Në
literaturën historike ka edhe supozime se Lidhja kishte edhe aprovimin e heshtur
të Britanisë. 203Lidhja e Prizrenit u angazhua me të gjitha forcat në kundërshtimin
e aneksimeve në favor të Malit të Zi në Shqipërinë veriore. Në këtë kohë Italia do
të duket shumë e angazhuar në zgjidhjen e problemit të kufirit midis Perandorisë
Osmane dhe Malit të Zi. Propozimet e Kontit Korti në fakt arritën të zbatohen me
përdorimin e forcës.
Në 7 tetor 1879 Austro-Hungaria dhe Gjermania krijuan aleancën midis
tyre që në 1882 do të zgjerohet edhe me Italinë duke krijuar Aleancën Trepalëshe.
Për Italinë angazhimi në këtë aleancë ishte i detyruar nga frika e një bote
gjermanike shumë të fuqishme dhe në kufi me të.204 Ndërkaq në 1880 Lidhja
Shqiptare e Prizrenit kishte mundur Malin e Zi dhe diplomacia italiane ndërhyri
që të shpëtonte këtë të fundit nga shkatërrimi total205. Një problem tjetër ishte
edhe çështja e kufirit greko-osman që përfshinte në thelb problemin e disa
territoreve të banuara nga shqiptarët. Në 29 qershor 1880 u organizua një tjetër
konferencë në Berlin për zgjidhjen e këtij problemi206. Në këtë mbledhje u
diskutuan gjerësish shumë peticione që vinin nga shqiptarët e jugut. Italia filloi të
202 Document Diplomatiques Francaises, Vepër e përmendur, , Nr.388, f.442203 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.57204 Pietro Orsi, Modern Italy 1748-1898, New York: G.P.Putnam’s Sons, f.420205 Po aty, f.418206 Angelo Del Boca, Gli italiani in Africa orientale: dall’unità alla marcia su Roma, Bari: Mondadori,1976, f.85
63
shprehte edhe më hapur se më parë interesat e saj në Shqipëri duke kërkuar të
respektoheshin misionarët katolikë italianë të dërguar në Shqipërinë e jugut. Pas
kësaj fshihet dëshira italiane që përveç misonarëve italianë të mbronte edhe
katolikët shqiptarë që mbroheshin deri në atë kohë nga Austro-Hungaria.207 Kjo
përpjekje ishte shprehja në terren e rivaliteti italo-austriak. Italia u përpoq që të
kishte edhe ajo statusin e protektorit mbi katolikët shqiptarë.208 Ky ishte edhe
shprehja e parë e hapur e rivaliteti austro-italian për mbrojtjen e katolikëve
shqiptarë. Ministri i jashtëm italian de Lunei e nënvizoi këtë në mbledhjen e
Berlinit në datën 4 korrik 1880 duke thënë se interesat italiane në Shqipëri ishin
primare.209 Në lidhje me problemin e Shqipërisë së Jugut italianët u interesuan së
tepërmi duk ndihmuar drejtpërdrejt çështjen shqiptare. Ata ishin të bindur se
Epiri ishte shqiptar.210
Ndërkaq Perandoria Osmane lëshoi Ulqinin edhe pas ndërhyrjes së disa
fuqive të mëdha duke përfshirë këtu edhe Italinë. Përveç kësaj pati edhe një
demostrim detar në brigjet e Ulqinit i cili e detyroi Perandorinë të hiqte dorë nga
ky qytet shqiptar.
Italia duke u ndjerë e izoluar pas Kongresit të Berlinit e kuptoi se duhej të
merrte pjesë medoemos në një aleancë me fuqi të tjera. Vetëm kështu Italia do të
mund të quhej me të vërtetë një fuqi e madhe. Raportet me Francën dhe Austro-
Hungarinë ishin të tendosura. Italia vendosi të afrohej me Gjermaninë në fillim
dhe më pas të afrohej me Austro-Hungarinë duke pasur si ndërmjetës
Gjermaninë. Kishte edhe një numër të konsiderueshëm politikanësh italianë që
ishin pro afrimit me Gjermaninë si Viktor Emanueli II, Humberti I dhe Sidnei
Sonino.211 Kështu filluan negociatat e para austro-italiane që do të përmbylleshin
207 S. Skëndi, Vepër e përmendur, f. 153208 R.J. Bosworth, Italy, the Least of the Great Power…, Vepër e përmendur, f.331209Diplomatic documents relating to the outbreak of the European war, Vepër e përmendur f. 335-336210 AIH, B-71, Fondi Ministria e Punëve të Jashtme të Italisë, Korrespondencë konsullore, Letër nga kosulliitalian në Janinë për Ministrin italian të punëve të Jashtme dt.10 qershor 1878211 Storia d’Italia…, Vepër e përmendur, f.1412
64
me nënshkrimin e aleancës. Në këto bisedime Austo-Hungaria i premtonte Italisë
se nuk kishte asnjë ambicje për tu shtrirë territorialisht në Shqipëri.212
Ndërkaq për shqiptarët pas Lidhjes së Prizrenit kishte filluar një epokë e
re. Vihej re një zgjim i ndjeshëm i popullit që synonte në vlerësimin e historisë, të
traditave e të fuqisë së tij. Ideja e krijimit të një vilajeti shqiptar si bashkim i katër
vilajeteve ekzistuese të Janinës, Shkodrës, Manastirit dhe Shkupit, ndonëse ishte
artikuluar dhe më parë, mbeti për momentin një nga mundësitë e vetme për
shqiptarët në situatën e krijuar pas shtypjes së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.
Kryeqyteti do të ishte Manastiri, shqipja do të ishte gjuhë zyrtare, financat do
ishin të pavaruara dhe shërbimi ushtarak do të kryhej brenda kufijve të vilajetit
shqiptar.213 Por ky ishte vetëm fillimi i problemit shqiptar.
212 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.93213 E. Gjika, Vepër e përmendur, f.76
65
KREU II
RIVALITETI ITALO-AUSTRIAK NË VITET 1881-1901
1. Aleanca Trepalëshe dhe marrëveshjet italo-austriake në
vitet 1881-1887 për Shqipërinë
Italia ishte pranuar si anëtare e parëndësishme e Alencës Tripalëshe në
vitin 1882 dhe Austria herë pas here e vinte në dukje këtë inferioritet italian në
çështjet ndërkombëtare. Në vitin 1884 Aleanca Tripalshe u rinovua me
nënshkrimin e një marrveshje midis tre perandorëve duke e shtyrë
bashkëpunimin edhe për tre vjet.214 Por kjo aleancë nuk arriti të zgjidhte
problemin e rivaliteti italo-autriak në çështjet ballkanike. Gjithashtu nënshkrimi i
aleancës nuk lejonte Italinë që t’i shpallte luftë Austro-Hungarisë. Deri në vitin
1887 Austro-Hungaria e kishte injoruar gjithmonë Italinë në zgjidhjen e
problemeve ballkanike. Mesa duket Austria dhe Rusia deri në atë kohë ishin të
vetmet fuqi mund të ndikonin në çështjet ballkanike. Austo-Hungaria kishte
treguar disa herë rolin e saj në çështjet ballkanike duke ndërhyrë disa herë. Ajo
kishte nënshkruar një marrëveshje tregtare me Serbinë në vitin 1881 dhe me
Rumaninë në vitin 1883.215Në këtë kohë Italia e orientoi politikën e saj në çështjet
afrikane duke e inaguruar atë në vitin 1885 me pushtimin e portit të Masuah në
Eritre.216Megjithëse disa mendonin se tani Italia do t’i kthente kurrizin çështjeve
ballkanike, kjo e fundit vazhdonte të shpresonte për përfitime në Shqipëri. Në
214William L. Langer, The Diplomacy of Imperialism, 1890–1902, New York : Alfred A. Knopf, 1968,f.353215 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.72216 G. Salvemini, Vepër e përmendur, f.64
66
këtë territor interesat austriake ishin shumë të rëndësishme dhe të mbështetura
shpesh edhe nga vetë Gjermania. Për ta mënjanuar Italinë nga Shqipëria dhe
Ballkani, Bismarku dhe ministri austriak Kalnocki argumentonin shpesh se
Gjermania, Austria dhe Italia ishin vetëm «aleatë » por nuk ishin « të lidhur ».217
Ky përcaktim i vinte për shtat edhe Italisë e cila në këtë mënyrë mund t’i
mbronte edhe më mirë interesat e saj ballkanike. Ministri i jashtëm italian
Robilant, përdori të njëjtën gjuhë duke ju referuar Alencës Tripalëshe si një
aleancë e përkohshme dhe pa detyrime në çështjet ballkanike. Robilanti i kishte
kërkuar qeverisë italiane që Italia të merrte pjesë në këtë aleancë vetëm në
kushtet e barazisë me fuqitë e tjera. Ky angazhim energjik i Italisë bëri që kur të
trajtohej problemi i rinovimit të Alencës Trepalëshe si Gjermania ashtu edhe
Austo-Hungaria të kishin parasysh këtë qëndrim italian dhe ta pasqyronin atë në
tekstin e marrveshjes. Gjermania dhe Austro-Hungaria kuptuan se vetëm në këtë
mënyrë mund ta mbanin Italinë larg një marrëveshje me Anglinë.218Tendenca
italiane për tu marrë vesh me Anglinë ishte shfaqur dukshëm në vitin 1885 kur
Greqia donte t’i shpalltë luftë Perandorisë Osmane. Anglia duke dashur të ruajë
status quonë i kishte bërë presion Greqisë me anë të një demostrimi detar. Italia u
tregua e gatshme të merrte pjesë në këtë demostrim.219Situata u komplikua edhe
më tepër kur Rusia u propozoi fuqive në vjeshtë të vitit 1885 që të modifikohej
statusi i Rumelisë orientale. Italia e kundërshoi ashpër këtë tentativë ruse.220Me
këtë qëndrim u bashkua edhe Anglia me Austro-Hungarinë. Në këtë mënyrë
Anglia dhe Italia, megjithëse nuk kishin nënshkruar asnjë marrveshje, u gjendën
përballë interesave të njëjta në Ballkan. Ndërkaq interesat e pakufizuara ruse dhe
frika e afrimit italo-britanik, bënë që Austro-Hungaria të gjendej herët a vonë në
një situatë të afrimit me Italinë. Ngjarjet në Ballkan i shtynë Italinë, Austro-
217G. Salvemini, Vepër e përmendur, f.60218 Luigi Salvatorelli , La Triplice aleanca, Storia diplomatica 1877-1912, Instituto per gli studi di politicainternacionale, f.105219 Diplomatic documents relating to the outbreak of the European war, Vepër e përmendur , Dok Nr, 12,f.15220Po aty, Dok Nr.44, f.42
67
Hungarinë dhe Anglinë të mbanin një qëndrim anti-rus.221 Në shkurt të vitit 1886
Anglia dhe Italia ranë dakord lidhur me qëndrimin e tyre ndaj Greqisë.222Italia
gjithashtu propzoi që problem i revoltës bullgare të zgjidhej duke zgjedhur një
princ pa e kufizuar mandatin e tij. Kjo ndërhyrje e diplomacisë italiane rezultoi e
sukseshme. Rusia e mbështeti këtë propozim. Por shqetësimi rus ishte gjithnjë e
më në rritje ndaj politikës së jashtme italiane. Kjo ndodhte sepse politika
ballkanike e Italisë ishte e orientuar edhe kundër pansllavizmit edhe kundër vetë
Rusisë. Për këtë arsye Rusia angazhoi diplomacinë e saj me qëllim që të pengonte
ambicjet italiane jo vetëm në Ballkan por edhe në Afrikë. Pushtimi i Masauah dhe
Asmara nga Italia, i jepte kësaj të fundit një bazë të rëndësishme për tu vendosur
edhe më në thellësi të territorit afrikan. Në këtë moment fillojnë edhe intrigat
ruse në dëm të politikës italiane në Abisini.223Problemi bullgar shënoi në fakt
fillimin e antagonizmit ruso-italian duke sjellë në një mënyrë të pakthyeshme
afrimin e vazhdueshëm italo-austriak.
Duke kundërshtuar çdo zgjidhje të problemit bullgar në favor të Rusisë,
Italia e gjeti veten shumë pranë Austro-Hungarisë në zgjidhjen e problemeve
ballkanike. Edhe vetë Austo-Hungaria e kishte të qartë që duhej t’i ofronte më
tepër Italisë në Ballkan. Siç duket viti 1886 do të shënojë edhe mardhëniet më të
mira austro-italiane në gjithë periudhën 1878-1912.224Kjo u duk edhe në
deklaratat e tyre të përbashkëta në lidhje me zgjidhjen e çështjes bullgare. Italia
dhe Austo-Hungaria pranuan fillimisht që Bullgaria të drejtohej nga një princ rus
por i përzgjedhur nga fuqitë e mëdha. Më pas ato propozuan që të zgjidhej një
princ bullgar nga një komision ndërkombëtar.225 Me këtë qëndrim të përbashkët
italo-austriak ndaj Bullgarisë u duk sikur tanimë Italia kishte një politikë më të
qëndrueshme ndaj çështjeve ballkanike. Kjo politikë e re italiane dukej sikur ishte
221 L. Salvatorelli, La Triplice aleanca…, Vepër e përmendur, f.106222 Diplomatic documents relating to the outbreak of the European war, Vepër e përmendur, Dok Nr. 57,f.49223 G. Salvemini,Vepër e përmendur, f.73-74224 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.82225Diplomatic documents relating to the outbreak of the European war, Vepër e përmendur, Dok. Nr. 17,f.17-18
68
në përputhje të plotë me politikën austriake.226Ky afrim italo-austriak në vitin
1886, u pa me xhelozi nga Franca që kishte qenë në fakt aleati i vetëm i Italisë
gjatë procesit të bashkimit kombëtar. Franca i ofroi Italisë zgjidhjen e problemit
të Tripolit dhe të Tunizit me anë të një marrëveshje franko-italiane. Përveç kësaj
nëse Italia do të shkëputej nga Aleanca Trepalëshe, Franca premtonte mbështetje
për politikën italiane ndaj Ballkanit. Ky veprim i francezëve duhet kuptuar më
tepër si një përpjekje për ta nxjerrë Francën nga izolimi në të cilin ishte futur pas
disfatës së Sedanit të vitit 1870.227 Ndërsa Italia nuk mund të tërhiqej nga Aleanca
Tripalëshe pikërisht në momentin kur zëri i saj kishte filluar të ndihej në çështjet
ndërkombëtare. Italia nuk mund të harronte lehtë edhe pushtimin e Tunizit nga
Franca, veprim i cili kishte shënuar edhe disfatën e diplomacisë italiane gjatë
Kongresit të Berlinit. Për këtë arsye Robilant i ktheu një përgjigje të mjegullt
Francës, duke dëshmuar se Italia kishte vendosur të qëndronte në Alenacën
Tripalëshe ku përfshiheshin dy perandori të fuqishme. Gjermania dhe Austro-
Hungaria kuptuan se Italia mund të largohej nga Aleanca Trepalëshe nëse i vinte
ndonjë ofertë më e mirë.228 Për këtë arsye pati përpjekje të dy fuqive për të afruar
përsëri Italinë me Alenacën Trepalëshe. Prania e Italisë në këtë aleancë do të
thoshte për Italinë kufizimi i hapsirave të veprimit në territorin ballkanik.
Bisedimet për rinovimin e Alenacës Tripalëshe filluan në tetor të vitit 1886.229
Këtu u shfaqën përsëri përplasjet midis Austro-Hungarisë dhe Italisë për
problemet ballkanike. Bisedimet për pak sa nuk u ndërprenë për shkak të
rivalitetit italo-austriak. Ndërkaq vetëm ndërhyrja e Bismarkut bëri që Italia të
konsiderohej si një subjekt që kishte të drejtën të ndërhynte në problemet
ballkanike. Ky ishte momenti kur Italia arriti të konsiderohej një fuqi që duhej të
merrej parasysh në çdo zgjidhje të çështjeve ballkanike. Aleanca Trepalëshe u
226 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.83227 Po aty, f.85228 Po aty229 G.Salvemini, Vepër e përmendur, f.75
69
rikonfirmua në 20 shkurt 1887 me një kohëzgjatje katërvjeçare.230Dokumenti
zyrtar përmbante edhe një marrëveshje italo-austriake ku përcaktohej për herë të
parë politika ndaj Ballkanit e dy fuqive. Kjo marrëveshje italo-austriake përbëhej
nga katër pika. Neni i parë i kësaj marrveshje kishte këtë përmbajtje : “Palët
nënshkruese duke pasur si qëllim ruajtjen e status quosë territoriale në Orient,
angazhohen të përdorin influencën e tyre për të penguar çdo ndryshim territorial që do të
çojë në dëmtimin e interesave të dy palëve. Ato do të komunikojnë me njëra-tjetrën në
mënyrë që të sqarojnë çdo qëndrim ndaj këtyre territoreve. Nëse ruajtja e status quosë në
Ballkan, në brigjet dhe ishujt osmanë të Adriatikut dhe të Egjeut do të jetë e pamundur,
Austro-Hungaria dhe Italia do të pushtojnë përkohësisht apo në mënyrë të qëndrueshme
këto territore. Kjo do të ndodhë duke u marrë vesh me njëra-tjetrën duke zbatuar parimin
e kompesimit reciprok territorial duke kënaqur interesat dhe pretendimet e të dy
palëve”231
Nëpërmjet këtij neni të marrëveshjes Italia siguron jo vetëm të drejtën për
të qënë e angazhuar totalisht në çështjet ballkanike, por fiton edhe të drejtën që
t’i kërkojë Austro-Hungarisë një kompesim territorial sa herë që kjo e fundit të
zgjerohet me territore drejt Ballkanit. Mesa duket vetë Austro-Hungaria pranoi të
ndante ndikimin e saj me Italinë në Ballkan. Sigurisht në këto territore të
lakmueshme përfshihej pa dyshim i gjithë territori shqiptar. Në këtë mënyrë
Italia në 1887 fitoi të drejtën e pjesmarrjes në çdo modifikim territorial në Ballkan
duke qënë në pozicion të barabartë me Austro-Hungarinë. Realizimi i kësaj
marrveshje bëri që ministri jashtëm italian Robilant të konsiderohet si një nga
ministrat më të sukseshëm të kësaj periudhe.232 Por nga ana tjetër Gjermania
filloi të afrohet edhe me Rusinë duke bërë një lojë të dyfishtë në raport me dy
aleatët e tjerë të Aleancës Trepalëshe. Në një marrëveshje që Gjermania
përfundoi me Rusinë në qershor të 1887 u njohën të drejtat historike të Rusisë në
230 L. Salvatorelli, La Triplice aleanca…, Vepër e përmendur, f.105231 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.86232 G. Perticione, Vepër e përmendur, f.87
70
Ballkan sidomos në Bullgari dhe Rumelinë lindore.233Kjo lëvizje diplomatike
gjermane u bë për të larguar Rusinë nga një aleancë e mundshme me Francën.
Por në këtë mënyrë u dëmtuan interesat e Italisë në Shqipëri dhe Mal të Zi sepse
shtrirja e ndikimi sllav në këto territore mbështetej edhe nga Gjermania. Ndërkaq
në Itali ministri Robiland dha dorëheqjen në shkurt të 1887 duke i lënë vendin
ministrit italo-arbërsh Françesko Krispit në qershor të 1887.234 Me emërimin e tij
politika e jashtme italiane do të marrë një kthesë të dukshme. Ai filloi një politikë
shumë aktive në Ballkan dhe Shqipëri, duke pasur orientim të dukshëm anti-
sllav dhe anti-rus. Për këtë qëllim Krispi i propozoi Austro-Hungarisë dhe
Anglisë një ndërhyrje ushtarake në Bullgari me qëllim që të pengonte Rusinë në
këtë rajon.235 Krispi u kujdes që t’i siguronte Italisë një rol domethënës në
problemin shqiptar.
2. Politika e jashtme italiane në vitet 1888-1896 dhe fillimi i
përplasjeve me Austro-Hungarinë në Shqipëri
Viti 1888 shënon për politikën e jashtme italiane hyrjen në një fazë edhe
më aktive. Fuqitë e tjera tashmë e shohin Italinë si një aleat të nevojshëm dhe nuk
mungojnë ofertat për marrëveshje të reja diplomatike duke përfshirë Italinë. Në
fillim të vitit 1888 u vu re një rritje tensionit midis Francës dhe Italisë. Në mes të
dy fuqive u shfaqën acarime përsa i përket territoreve afrikane në Etiopi. Krispi u
përpoq që të harmonizonte plotësisht politikën ballkanike italiane me atë austro-
233 Documents relating to the great war…, Vepër e përmendur, f.283234 Storia d’Italia…, Vepër e përmendur, f.1402235 The memoirs of Francesco Crispi, Vol 1, Edit. Thomas Palmenghi-Crispi, London: Hodder andStoughton, 1910, f.162
71
hungareze. Austo-Hungaria që prej pushtimit të Bosnje-Hercegovinës ndiqte një
politikë gjithnjë e më aktive në Ballkan. Që nga 1836 qeveria e Vienës ofronte
edhe një linjë detare nëpërmjet shoqërisë detare « Lloyd ». Shumë linja tragetesh
funksiononin në Adriatik. Progresi teknologjik dhe orientimi i theksuar drejt
Ballkanit i Austo-Hungarisë, çuan në përmirësimin e shërbimeve të shoqërisë
“Lloyd”. Është llogaritur se në 1888 kjo shoqëri kishte 86 vaporë me kapacitet
124.340 tonë.236Shpesh agjentët e shoqërisë “Lloyd” ishin edhe agjentë austriakë
dhe punonin fuqimisht në interes të shteti austriak.237Edhe diplomacia italiane,
tashmë nën udhëheqjen aktive të Krispit, përpunoi politikat e saj të penetrimit në
Shqipëri. Këndvështrimi i Krispit ndaj ishte i lidhur ngushtë edhe me origjinën e
tij. Familja e tij kishte emigruar në Itali në shekullin e XV dhe ishte vendosur në
Palazzo Adriano në Sicili.238Gjatë dimrit 1888-1889 u hapën shkolla fillore italiane
në Durrës, Shkodër Vlorë dhe Prevezë.239 Këto shkolla do të forconin ndikimin
italian në Shqipëri dhe do të balanconin shkollat austriake duke demostruar
interesimin e fortë italian në territoret shqiptare. Këto shkolla përfunduan në
1891 vetëm në një shkollë, atë në Shkodër, për shkak të zëvendësimit të Krispit
me Rudinin në shkurt të vitit 1891, por që më vonë u rikthyen në Durrës dhe në
Vlorë.240
Kryepeshkopi i Shkodrës, Guerini, një kroat dhe nënshtetas austriak, u
përpoq që t’i mbyllte shkollat italiane në 1897. Me pretekstin se ato shkolla ishin
të Krispit, i cili konsiderohej si mason dhe sepse Italia mbante Papën rob në
Vatikan, ai shpalli ndalimin e tyre duke shpallur shkishërimin e prindërve që
dërgonin fëmijët në ato shkolla.241
Për Italinë, Shqipëria kishte një rëndësi të madhe sepse përbënte edhe
çelsin e suksesit italian në çështet ballkanike. Nëse Italia do të kontrollonte
236 C. Cailler, Vepër e përmendur, f. 98237 S. Skëndi, Vepër e përmendur, f.239238 The memoirs of Francesco Crispi…, Vepër e përmendur, f.162239 E. Maserati, Vepër e përmendur, f.92240 Po aty, f.94241 S. Skëndi, Vepër e përmendur, f.239
72
Shqipërinë, atëherë do të kontrollonte edhe Kanalin e Otrantos dhe Kanalin e
Korfuzit.242 Në vitet 1888-1890 pati edhe një angazhim të opinionit publik italian
në orientimin e politikës së jashtme italiane duke nxitur një të ardhme italiane të
Shqipërisë. Pas shkollave ishte industria italiane që u përpoq të shtrinte
influencën e saj në Shqipëri. Sektori bankar filloi të interesohet për Shqipërinë
duke u përpjekur të gjente mundësi për investime të mundshme. Në 1890 u
diskutua edhe për ndërtimin e një hekurudhe Durrës-Elbasan-Ohër-Manastir.
Megjithë mbështetjen financiare të bankës italiane “Credito Mobiliario”, ky plan
mbeti thjesht një projekt në letër.243
Ndërkaq Krispi u detyrua të jepte dorëheqjen në janar të vitit 1891. Edhe
në Gjermani, Bismarku ishte larguar duke e lënë politikën e përbashkët të
Aleancës Tripalëshe pa autorin kryesor të saj. Krispi u largua edhe për shkak të
një krize të rëndë ekonomike të Italisë së kohës. Megjithatë para se të largohej
Krispi e orientoi politikën e jashtme italiane drejt Eritresë dhe Etiopisë.244 Krispi
u zëvendësua nga Rudini, i cili u përpoq gjatë mandatit të tij të shkurtër që të
rinovonte për here të tretë Aleancën Trepalëshe midis Italisë, Austro-Hungarisë
dhe Gjermanisë. Për Rudinin duhej ruajtur aleanca sepse në këtë mënyrë Italia
do të ruante garancitë ndaj Austro-Hungarisë në çështjet ballkanike. Me këtë
synim në majin e 1891 u rinovua për here të tretë Aleanca Trepalëshe me një
kohëzgjatje prej 6 vjetësh.245
Në 15 nëntor të vitit 1893 monarku italian Humberti I takoi ministrin e
jashtëm austriak Kaloncki së bashku me dy ambasadorët respektive.246 Prezenca
e monarkut italian na lë të mendojmë se është diskutuar hollësisht për problemet
ballkanike duke pasur parasysh konkurrencën e dy fuqive në këto territore.
Ndërkaq në qeverinë italiane ishte rikthyer Françesko Krispi në 15 dhjetor
242 Luis Dollot, Historie diplomatique, Paris : Presse Universitaire de France, 1948, f.94243 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.100244 Jean- Charles Pichon, La Partage du Proche Orient , Paris: J. Peyronnet at Cie, 1938, f.182245 R.J.B. Bosworth, Italy the last of…., Vepër e cituar, f.383246 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.103
73
1893.247Me rikthimin e tij, politika italiane vazhdoi rrugën aktive të ndjekur prej
tij në çështjet ballkanike. Por situata ndërkombëtare kishte krijuar një afrim të
Italisë me Britaninë e Madhe. Ky afrim kishte ardhur si rezultat i mbështetjes
angleze për politikën italiane në Afrikë. Britania e Madhe shqetësohej në fakt për
dominimin francez në Mesdhe dhe për këtë arsye kishte dashur ta largonte këtë
të fundit duke mbështetur politikën italiane248Kryeministri britanik Salsbëri i
propozoi Gjermanisë që t’i ofronte Italisë në Ballkan disa kompesime territoriale.
Salsbëri sygjeronte që t’i jepej Italisë një zonë influence që do të përfshinte
Shqipërinë por edhe ndonjë territor tjetër ballkanik.249Gjermania e refuzoi këtë
propozim duke qenë se edhe vetë ajo kishte filluar të interesohej për çështjet
ballkanike.
Ndërkaq Italia dhe Austro-Hungaria gjatë këtyre viteve filluan të
konkurrojnë ashpër me njëra-tjetrën, pavarësisht se ishin të dyja pjesë e së njëtës
aleancë të madhe. Në kuadër të marrëdhënieve italo-austriake po bëhej
gjithmonë e më e pashmangshme një konfrontim i këtyre dy fuqive në Ballkanin
perëndimor. Ky konfrontim bashkë me çështjen e tokave të paçliruara italiane,
ushqente edhe më shumë antagonizmin e fshehtë që vinte nga Risorxhimento e
që i gërryente edhe më shumë lidhjet mes Romës dhe Vjenës. Në fakt në
ambjentin qeveritar dhe në qarqet ekonomike e politike italiane sa vinte e
forcohej aspirata, që deri në atë kohë ishte shprehur me pasiguri, për të forcuar
ndikimin e vendit në anën tjetër të Adriatikut, e pikërisht në Shqipëri.250 Duhet
pranuar se në trojet perëndimore shqiptare kishte një prani gjuhësore e kulturore
italiane, që i kishin rrënjët në lidhjet shekullore me Mbretërinë e Napolit dhe me
Republikën e Venedikut.251 Prania gjuhësore italiane sigurohej nga veprimtaria
fetare dhe edukative e një shtrese kleri që ishte pjesërisht me origjinë italiane e
247 G. Salvemini , Vepër e përmendur, f.100248Graham D. Goodlad, British foreign and imperial policy 1865–1919, London and New York: Routledge2000, f.59249 Po aty250 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.97251 S. Skëndi, Vepër e përmendur, f.240
74
katolike, e pjesërisht autoktone, por me bagazh të kulturës italiane. Nga kjo vinte
edhe një veprimtari ndihmëse e komiteteve italo-shqiptare në Siçili, Kalabri,
Pulia, Napoli dhe në kryeqytet, me qëllimin për të mbajtur të gjalla lidhjet me
atdheun nga ana e një komunitetit arbëresh të konsiderueshëm, nga 100 000 deri
150 000 veta, të përqendruar kryesisht në Palermo dhe Kozencë, të cilët ishin
shumë të ndjeshëm ndaj dëshirës së kombit të tyre për t’u çliruar nga pushtimin
turk.252 Fundja, vetë prejardhja e Krispit siçiliano-shqiptare, megjithë paraqitjet e
tij në pozicionin e burrit të shtetit ishte e mjaftueshme për t’ia atribuar qeverisjes
së tij afrimin e dy vendeve.
Interesi në rritje i Romës për bregun jug-perëndimor të Adriatikut ishte në
kundërshtim me drejtuesin tradicional të zgjerimit në zonën danubiano-
ballkanike të gjermanizmit, që ishte bërë elementi kryesor i politikës së jashtme
të Habsburgëve pas humbjes së Lombardi-Venetos. Fryt i këtij “Drang nach
Osten”253 ishte miratimi i Kongresit të Berlinit që Bosnja dhe Hercegovina të
kalonin në administrimin e Monarkisë dualiste. Të tjera koncensione iu bënë po
kësaj monarkie që të mbante garnizone në sanxhakun e Novi Pazarit si dhe
privilegje ekonomike në Mal të Zi.254 Austro-Hungaria kishte të drejtën për polici
bregdetare në bregdetin malazez dhe shqiptar monopolin virtual të shërbimit
postar përmes detit në Shqipëri, si dhe garanci të tjera tregtare në tokë e në
Danub.255 Që atëherë, Autro-Hungaria e shihte Ballkanin perëndimor si fushën
eksluzive dhe legjitime të ndikimit të saj. Ndërsa veprimtaria e Ballplatz256
kishte të bënte para së gjithash me ruajtjen e prerogativave të vitit 1878, pa bërë
ndonjë përpjekje tjetër në atë sektor, sidomos sa u përket blerjeve territoriale. Por
nga ana tjetër e vendosur për të penguar praninë e çfarëdo fuqie tjetër. Ky ishte
binari në të cilin duhet të lëvizte diplomacia vjeneze gjatë drejtimit të politikës së
252 E. Maserati, Vepër e përmendur, f.142253 Politika e zgjerimit drejt lindjes së Austro-Hungarisë, por edhe të Gjermanisë.254Samuel R Williamson, Austria-Hungary and the Origins of the First World War, New York: St Martin’sPress, 1991, f.252255Harrison M. Wright, The ‘New Imperialism’: Analysis of Late-19th Century Expansion, Second Editon,Lexington: D. C. Heath, 1976, f.64256 Ministria e jashtme e Perandorisë Austro-Hungareze
75
jashtme prej Golukovskit, megjithëse ishte e karakterizuar nga një vijë pajtuese
dhe qëllimisht abstenuese në skenën ndërkombëtare.
E kushtëzuar në një fare mase nga situata kritike e brendshme e
Monarkisë, vija diplomatike e ndjekur nga Golukovski kishte si qëllim ruatjen sa
më shumë të jetë e mundur të integritetit të Perandorisë Osmane. Për këtë arsye
Monarkia Dualiste nuk pranonte propozimet për aneksime të reja që do të
përfshinin në shtet popullsi të reja sllave sepse kjo do të rriste në mënyrë të
rrezikshme përpjestueshmërinë e tyre ndaj dy kombeve sunduese. Austro-
Hungaria ishte besnike ndaj Aleancës Tripalëshe dhe përpiqej për një përmirësim
të marrëdhënieve me Rusinë pa sakrifikuar interesat ballkanikë.257 Kjo prirje e
Ballplatzit për një politikë të ekulibruar e të peshuar, nuk gjente gjithësesi
miratimin e disa vëzhguesve të huaj e sidomos të mjedisit politik e diplomatik
italian.258 Vetë Viskonti-Venosta ushqente rezerva domethënëse ndaj sigurimit që
jepte Vjena për mosinteresim për Ballkanin të cilat nuk arriti t’i fshijë as raporti
optimist i ambasadorit Nigra.259 Në qeverinë italiane u jepej mjaft rëndësi letrave,
megjithë riformësimin e toneve nganjëherë tepër alarmante, që vinin nga konsujt
në Shqipëri dhe Epir, në të cilat denoncohej intensiteti i ndërhyrjes austriake në
këto vende, pa ndonjë ngadalësim që mund të bënte Vjena, duke marrë parasysh
pozicionet që kishte fituar tashmë e që ishin më të mira se ato italiane.260
Pikërisht në këtë frymë Ministria e Jashtme italianë nxiste ambasadorin e saj në
Stamboll për të intensifikuar ndikimin italian si në Shqipëri ashtu edhe në
Maqedoni.261 Ambasadori Katalani i përgjigjet duke i kërkuar që të dërgohen
agjentë në Shqipëri për instesifikimin e ndërhyrjes italiane.262
Në një analizë të kushteve, mënyrave dhe kohëve të ndërhyrjes
konkuruese politike dhe ekonomike në Shqipëri nga ana e qeverive të Romës
257 S.R. Williamson , Vepër e përmendur, f.252258 Stuart Woolf, A History of Italy, 1700–1860, London: Routledge, 1979, f.241259 A. Duce, Vepër e përmendur, f.173260 Po aty261 Documenti Diplomatici Italiani, Vepër e përmendur, Vol 20, Blanc për Katalani , Romë , 1 prill 1895262 Po aty, Katalani për Blanc, Stamboll, 9 maj 1895
76
dhe të Vjenës, nuk është pa vlerë po të përmendim edhe interpretimet e
përfaqësuesve të ndryshëm diplomatikë italianë, duke nxjerrë në pah elementët
e përbashkët dhe dallimet. Megjithatë një konfrontim i tillë i dy fuqive u bë
aktual dhe po zhvillohej me konkretisht në terren edhe pas ngjarjes në Adua kur
mori drejtim të ri politika e jashtme italiane, atëherë kur nga një fazë “koloniale-
mesdhetare” u kalua në një tjetër “tripolitane-lindore”.
3. Shqipëria në politikën e jashtme italiane të viteve
1896 – 1901
Disfata italiane në Adua do të shoqërohet me modifikime edhe në
politikën e ditës. Përgjatë viteve 1896-1901 Viskonti-Venosta mori për herë të
katërt e të pestë drejtimin e Këshillit të Ministrave.263. Përvoja dhe ekuilibri i tij
duhet të gjeneronin në harkun e pandërprerë të pesë viteve të qeverisjes rezultate
mjaft pozitive në nismën italiane në fushën ndërkombëtare. Fillimet e politikës
ballkanike të konceptuara me përkushtim të kujdesshëm nga ana e tij, do të
bënin që të ishte detyrë e ministrave pas tij, sidomos e Titonit dhe e San
Xhulianos, që t’i përsosnin këta instrumenta.
Mesa duket Viskont-Ventosa ishte për një autonomi administrative që do
u njihte shqiptarëve të drejta të plota kombëtare e në të njëjtën kohë do të ruante
lidhjen e tyre me Stambollin, duke ndihmuar në frenimin e rënies së Perandorisë
Osmane.264 Kjo ide ishte e mbështetur tashmë nga shumë artikuj të shtypit dhe e
publikuar në një manifest drejtuar “Vëllezërve Shqiptarë” e tetorit të vitit 1900
263 Martin Clark, Modern Italy, 1871– 1994, Second Edition, London: Longman, 1995, f.261264 E. Maserati, Vepër e përmendur, f.83
77
nga Ismail Qemali.265 Ai konsiderohej nga italianët si ish funksionar i
Perandorisë Osmane dhe ekspert në njohjen e problemeve të atdheut të tij, por që
vuante me një ekzil të gjatë përkrahjen që i dha regjimit kushtuetues në
Perandori.266 Zgjidhja e propozuar bëhej më e domosdoshme edhe për të larguar
orekset e shteteve të vogla fqinje, të cilat, nën pretekstin e ndihmës ndaj një
populli të shtypur, do të ndiheshin të çlirët për të bërë një ndërhyrje ushtarake,
që do të kishte rezultate të dëmshme për bashkimin e kombit shqiptar, deri në
rënien e Perandorisë.267
Konfrontimi mes Austro-Hungarisë dhe Italisë për politikën e ndikimit në
Shqipëri, e në të cilën ndërhynte Greqia në mënyrë aktive, Mali i Zi, Serbia,
Bullgaria e deri edhe Rumania, nuk kishte përballë një front të bashkuar
kundërshtar në mesin e popullsisë shqiptare, në një pjesë të madhe të papjekur e
që ishte e ndarë në interesat e saj reale dhe në simpatitë që kishte. Kështu nga
njëra anë ekspansioni helenik ishte i drejtuar në radhë të parë ndaj Epirit, bazohej
në motive të afërsisë etnike dhe fetare. Nga ana tjetër presioni në Shqipërinë e
mesme dhe veriore nga ana e Habsburgëve përfitonte nga prerogativat e dhëna
nga Traktati i Karlovicit në fushën fetare e pastaj nga Kongresi i Berlinit në
fushën ekonomike dhe të policisë detare.268Ndërsa ajo italiane bazohej në
trungun e lidhjeve tradicionale tregtare dhe të lidhjeve politike me Napolin dhe
Venedikun, gjurmët qytetëruese të së cilës dëshmoheshin nga një trashëgimi
gjuhësore e kulturore. Gjuha italiane në fakt përdorej vazhdimisht në tregti dhe
në familjet e kamura, e njohur jo vetëm në formën dialektore por edhe në atë
letrare falë shkollave të themeluara nga qeveria e Romës dhe nga misionarët e
klerit katolik me prejardhje italiane, deri në atë pike sa një publicisti francez që
vizitonte Durrësin më 1890, qyteza iu duk në pjesën e saj të poshtme me
265 AQSH, F.98, D.3 f.1-3266 E. Maserati, Vepër e përmendur, f.82267 Ismail Qemali, Kujtime, Tiranë : Toena, 2009, f.245268 Peter Bartl, Muslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi kombëtare, Tiranë : Dituria, 2006, f.198
78
karakteristikat e një porti venecian.269 Duhet shtuar se për këtë natyrë të hapur në
mesin e shqiptarëve, italishtja flitej për një kohë të gjatë edhe në institutet e
kulturës të mbështetur nga Austria”.270
Aspirata e shqiptarëve për të fituar autonomi nga Turqia, kërkonte edhe
ndihmën nga jashtë për kënaqjen e një synimi të tillë. Sipas raporteve të konsujve
italianë, shumë persona të rëndësishëm por edhe shtresat e gjera të popullsisë,
sidomos nga Shqipëria perëndimore, kishin një simpati të fortë për Italinë dhe i
kishin drejtuar shikimet nga ajo për një mbështetje në kryerjen e reformave në
kontekstin e shtetit ekzistues dhe, në rast të shkëputjes së tij, për një mbrojtje nga
synimet territoriale të fqinjëve. Në veçanti, nga takimet e konsullit Milelire me
disa figura të vilajetit të Janinës më 1896 e më 1899, me Servet beun, një
personazh me ndikim në Gjirokastër, dilnin në pah shpresat që kishin shqiptarët
për qeverinë italiane për çlirimin e vendit të tyre.271 Sipas konsullit Milelire
përgjigjia e tyre ishte e dobët ndaj joshjes së Austro-Hungarisë,që “merrej pak në
konsideratë”, edhe pse nuk përjashtohej hipoteza për t’iu drejtuar kësaj fuqie
përballë një mosveprimi nga ana e Italisë. Vihej re mosbesimi i tyre ndaj Greqisë
për pretendimet e njohura të helenizmit.272 Përshtypjet e konsullit italian në
Janinë tregonin edhe gjendjen shpirtërore të shqiptarëve myslimanë dhe
ortodoksë dhe ndryshonin nga orientimi i katolikëve të veriut, ku ushtrohej në
mënyrë më të dukshme në atë kohë presioni habsburgas dhe me sukses në lidhje
me veprimtarinë përkrahëse të hierarkisë kishtare.273 Në ato territore, në fakt,
vepronte kriteri i Ballplatz për të mënjanuar misionarët italianë nga njëra anë,
dhe për të bindur, nga ana tjetër, ortodoksët që të bëheshin katolikë për të pasur
mbrojtjen e kultit siç e ofronte Austro-Hungaria.274 Edhe angazhimi i
kongregacionit Propaganda fide në interes të monarkisë që përkrahte Papatin, e
269 E. Maserati, Vepër e përmendur, f.120270 Po aty271Memoirs of Crispi.. Vepër e përmendur, f.211272 Po aty273 Po aty274 S. Skëndi, Vepër e përmendur, f.298
79
favorizonte tentativën e Vjenës për të instrumentalizuar klerin, që paguhej fundja
prej saj, me qëllim që të shtrinte ndikimin e saj në Shqipëri.
Baza diplomatike e politikës italiane në lidhje me çështjen shqiptare
mbështetej që prej 1897 mbi mirëkuptimin e arritur më 6 e 7 nëntor në bisedimet
mes Viskontit-Venosta dhe Golukovskit në Milano, me rastin e vizitës së këtij të
fundit tek Umberto i Monzës.275 Ideja për të arritur një rregullim me Vjenën, që
në sektorin e Ballkanit ka qenë motiv i një fërkimi të madh mes dy vendeve, tek
Viskonti-Venosta buronte nga afrimi austro-rus sanksionuar në Petërburg në
prill të 1897.276 Kjo marrëveshjeje austro-ruse për çështjen e Lindjes ishte e
përgjithshme sa i përket përmbajtjes dhe buronte nga interesi i momentit e jo nga
një përputhje kohëgjatë dhe reale interesash. Por gjithësesi ishte e mjaftueshme
për të vënë në pikëpyetje çdo mundësi manovrimi të Italisë. Domethënia e saj
ndaj ndikimit të Romës në Ballkanin perëndimor nga ana e një traktati të tillë,
për më tepër që ishte në kundërshtim me shpirtin e Aleancës Trepalëshe, madje
shkelte nenin 7 të tij.277 Kjo e nxiti Italinë të kërkonte një instrument diplomatik të
përshtatshëm për të kontrolluar nismat e Monarkisë Habsburge në këtë situatë,
për të mënjanuar një zgjidhje të njëanshme të krizave të mundshme.
Gatishmëria e Golukovskit kishte të bënte me miratimin e një kompromisi
verbal, e zyrtarizuar disa vjet më vonë me shkëmbimin e disa notave, sipas të
cilit Italia dhe Austro-Hungaria do të jepnin ndihmesën e tyre për ruajtjen e
status quo në Shqipëri dhe në rast se do të pengoheshin nga rrethanat, do të
veprohej në favor të një regjimi shqiptar autonom.278 Kjo për Viskontin-Venosta
ishte më e mira, si kundërpeshë e angazhimeve austro-ruse të Petërburgut, që
ishte e mundur atëherë për të ruajtur vazhdueshmërinë e një politike të jashtme
italiane të drejtuar nga respektimi i status quo në Ballkan dhe në mënyrë
275 A. Duce. Vepër e përmendur, f.129276 R.J.B. Bosworth, Italy and the wider …, Vepër e përmendur, f.163277 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.92278 E. Maserati, Vepër e përmendur, f.80
80
alternative, në mbështetje edhe të idealeve të Risorxhimentos, të ishte në favor të
zhvillimit gradual të kombeve të veçanta nën mbrojtjen e Fuqive të Mëdha.279
Mbi bisedimet politike të zhvilluara më 6 e 7 nëntor në Milano, që kaluan
në histori si mirëkuptimi i Monzës, ndërsa nga ana e Golukovskit ka patur
shënime të hollësishme, nuk duket të ketë patur ndonjë procesverbal nga ana
italiane, ose të paktën nuk ka më gjurmë të tij, por ka vetëm refererime në
dokumente të tjera. Duke qëndruar në pozicionin e tij, Golukovski protestonte
ndaj akuzave se vendi i tij po zmadhohej në kurriz të Selanikut dhe të Shqipërisë
dhe siguronte vazhdimisht siç kishte siguruar tashmë edhe më parë ambasadorin
italian në Vjenë, Nigran, por pa saktësuar se si mendonte ta përkthente
konkretisht parimin e shprehur lidhur me Shqipërinë dhe se si ai mund të
pajtohej me futjen që bënte Austro-Hungaria në atë sektor.280 Si pasojë, Viskonti-
Venosta, duke konfirmuar se edhe Italia nuk kishte ndërmend ndonjë ide
pushtimi, e ftonte bashkëbiseduesin për një shpjegim të hapur të argumentit në
fjalë, pasi i kishte shprehur përshtypjen jo të mire të qeverisë së tij për faktin se
në Shqipëri kundërshtimi i klerit katolik ndaj shkollave italiane, e në veçanti ndaj
atyre në Shkodër, dukej se ishte nën ndikimin e konsujve austro-hungarezë.281
Në kundërpërgjigje, Golukovski kontestonte vlefshmërinë e një
pretendimi të tillë, duke mohuar ekzistencën e ndonjë fushate të urdhëruar
kundër shkollave italiane, por shtonte se institute të tilla nuk duhet të
propagandonin politika aneksimi, e në raste të tilla Vjena nuk mund të rrinte si
spektatore. 282
Në lidhje me përfundimet e nxjerra për Shqipërinë nga dy ministrat e
jashtëm pas këtij diskutimi, sipas Pietro Pastorelit “të dhënat e mbledhura nga
shënimet e Golukovskit nuk përputhen plotësisht me ato të mbledhura nga dokumentet
italiane. Sipas versionit të titullarit të Ballplatz, dy palët ishin angazhuar të mbështetnin,
279 E. Maserati, Vepër e përmendur, f.80280 Po aty281 Pietro Pastorelli, « Albania e Tripoli nella politica estera italiana durante la crisi d’oriente del 1897 »,tek Rivista di Studi Politici Internazionali, Nr.3, 1961, f. 380282 Po aty
81
në rast se Turqia do të lëshonte Maqedoninë, kushtet e Shqipërisë si provincë e
privilegjuar në kontekstin e Perandorisë Osmane ose veçimin e saj si Principatë e
pavarur”.283
Nga një letër e Viskontit Venosta drejtuar Nigras më datë 20 dhjetor 1900,
del se janë marrë në konsideratë dy hipoteza:
Sipas së parës, nëse do të ishte e pamundur ruajtja e status quo, do të
bëhej një bashkëpunim i ndërsjellë derisa të përfundonin me krijimin e një
province autonome në gjirin e Perandorisë.284
Sipas së dytës, në rast të humbjes së sovranitetit të Portës së Lartë ndaj
Shqipërisë, dy qeveritë do të merreshin vesh për kërkimin e një zgjidhje që do të
merrte parasysh interesat përkatëse dhe angazhimet reciproke.285
Nga këto versione, të dyja i përgjigjen kuptimit që secili nga
bashkëbiseduesit ka dashur t’u japë fjalëve të tij, ai i ministrit të jashtëm italian,
për faktin se e konsideronte humbjen e sovranitetit osman mbi Shqipërinë si një
fakt jo të thjeshtë e të veçuar por të tillë që do të vinte në veprim nenin 7 të
Traktatit Tripalësh, nuk duket se është nënvizuar plotësisht nga pala tjetër, në
vazhdën e shkëmbimit të letrave mes Viskonti-Venostës dhe Nigras më 20
dhjetor 1900 dhe Golukovskit dhe Pasetit, ambasadorit në Romë, më 9 shkurt
1901.286
Duke qenë një traktativë e mbyllur me një formulë më pak të favorshme
për Italinë, rezultati gjithësesi paraqiste një sukses për diplomacinë e italiane,
duke qenë se detyronte Austro-Hungarinë të binte darkord me Italinë për
zgjidhjen e problemit shqiptar në raste të ndryshimit të status quo, duke
ritheksuar atë angazhim që buronte nga traktati Tripalësh që Vjena e kishte
tejkaluar në marrëveshjen e saj me Petërburgun. Mirëkuptimi i Monzës
283 Pietro Pastorelli, « Albania e Tripoli….., Vepër e përmendur, f. 380284 Documenti Diplomatici Italiani,Terza serie: 1896–1907, Vol. III: (4 - 26 luglio 1900-15 febbraio 1901)Edit. Enrico Serra, Rome: Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato, 1972, Letër e Viskonti-Ventosa përNigra.285 Po aty286 G. Salvemini, Vepër e përmendur, f.152
82
ndërhynte në një klimë të acaruar të qarqeve ushtarake vjeneze, të cilat, në
personin e gjeneralit Fon Bek, shef i Shtabit të Përgjithshëm të ushtrisë, i bënin
presion Golukovskit dhe ministrit të financave Kalaj, dikasteri i të cilit ndër të
tjera kishte nën administrim Bosnjen-Hercegovinën, për të vënë në ekzekutim,
përballë ngjarjeve të mundshme në Ballkan, një pushtim efektiv të zonës së
ndikimit të rezervuar për Monarkinë Dualiste nga marrëveshja austro-ruse, e në
radhë të parë të porteve të Durrësit dhe të Vlorës.287 Mirëkuptimi i Monzës e
përjashtonte këtë mundësi, ashtu siç, nga ana tjetër, e siguronte qeverinë
habsburgase ndaj një kontrolli hipotetik italian të dy pikave të hyrjes së
Adriatikut, një rrethanë kjo e rendësishme për lirinë e lundrimit austriak.
Si stimul e ankesave të Viskonti-Venostës drejtuar Golukovskit në
bisedimet në Milano shërbyen vlerësimet e konsujve në Shkodër dhe në Janinë,
Leoni dhe Milelire, mbi nivelin e prezencës gjuhësore dhe kulturore italiane në
Shqipëri, për qëndrimin armiqësor ndaj shkollave, institucioneve kulturore dhe
misioneve fetare italiane në atë rajon nga ana e përfaqësuesve diplomatikë
austro-hungarezë dhe nga hierarkia katolike e ndikuar prej tyre. Ja sesi shprehet
Konsulli Milelire nga Janina në një dokument të 6 janarit 1901 : “Doktor Fanti, nga
Gjirokastra por me shtetësi italiane, sapo është kthyer nga Gjirokastra ku ishte për çështje
pune. Me të mbërritur këtu ai erdhi më takoi dhe biseduam. Ai më informoi se me të
mbërritur në Gjirokastër, ai kishte pritur vizita nga bejlerë shqiptarë muslimanë dhe të
krishterë të cilët i kishin kërkuar me ngul të takonte konsullin italian në Janinë dhe ta
informonte atë dhe qeverinë italiane mbi këndvështrimin e tyre. Këta bejlerë i deklaruan
Fantit se Turqia shumë shpejt do të shpërbëhej dhe për ti paraprirë kësaj katastrofe
shqiptarët muslimanë dhe të krishterë e kishin hedhur vështrimin përtej Adrtiatikut. Ata
kishin deklaruar se nuk do të bashkoheshin kurrë me Greqinë dhe se të gjitha shpresat dhe
dëshirat e tyre ishin fokusuar te vëllezërit e tyre italianë dhe Ekselencës së tij, Krispi me
energjinë dhe kujdesin e tij për Shqipërinë. Bejlerët shtuan se ditën që flamuri italian do
287 E. Maserati, Vepër e përmendur, f.97
83
valvitet në brigjet e Epirit, gëzimi do ishte i madh dhe vëllezërit italianë do të
mirëpriteshin krahapur në gjithë territorin shqiptar”. 288
Shqetësime të tilla nuk miratoheshin nga Nigra, i cili, ndërsa pranonte
veprimtarinë e një pjese të klerit vendor, qoftë ai i përbërë nga elementë sllavë
filo-habsburgas, një episod i mosmarrëveshjeve më të përgjithshme mes
Vatikanit dhe Italisë, ishte një ndihmë për Golukovskin i cili e siguroi ministrin
italian në mars të 1897, duke akuzuar konsujt italianë për ekzagjerim.289 Sidomos
negativ ishte vlerësimi i tij për raportet e konsullit të Shkodrës, në lidhje me të
cilin këshillonte, me terma jo dhe aq të butë sa të mos kuptoheshin qartë, heqjen
nga detyra.290 Fakti që ky sygjerim nuk u dëgjua nga Viskonti-Venosta, tregon se
si ministri i jashtëm italian nuk ndante të njëjtin vlerësim optimist për situatën të
shprehur nga ambasadori në Vjenë, të cilit përçimi i informacionit të konsujve i
është ndërprerë përkohësisht dhe pastaj ka rifilluar gjatë ndërrimit të Kapelit e
pastaj të Kanevaros në Këshill. Edhe këtyre Nigra u vuri në dukje tonin alarmant
të letrave të konsujve të Shkodrës dhe Janinës, duke konfirmuar besimin e tij në
besnikërinë e titullarit të Ballplatz-it ndaj përcaktimeve të mirëkuptimit të
Monzës dhe në saktësimin e dhënë prej tyre në rastin në fjalë se qeveria austro-
hungareze nuk e kishte vënë në shërbim klerin per t’iu kundërvënë Italisë në
Shqipëri.291
Në fakt, që fjala e Golukovskit nuk është për t’u marrë shumë si e
mirëqenë, për këtë flet intensifikimi nga fundi i verës 1897 i ndërhyrjes
habsburgase në territorin shqiptar. Kështu, kisha katolike praktikisht ishte e
varur nga Vjena, duke marrë parasysh se prej saj edhe e merrnin rrogën
priftërinjtë, e që për më tepër mbanin gjithnjë e më shumë veshjet e “kishës
austriake”. Historiani Pastoreli nga një analizë e dokumenteve diplomatike
288 F. Crispi, Vepër e përmendur, f. 112289 Documenti Diplomatici Italiani,Terza serie: 1896–1907, Vol. III: (4 - 26 luglio 1900-15 febbraio 1901)Edit. Enrico Serra, Rome: Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato, 1972 , Nigra letër për Visconti-Ventosën,290 Po aty291 Documenti Diplomatici Italiani,Terza serie: 1896–1907, Vol. III: (4 - 26 luglio 1900-15 febbraio 1901)Edit. Enrico Serra, Rome: Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato, 1972, Nigra letër për Viscoti-Ventosën
84
italiane mendon se “Ndërkohë që kleri austriak kishte filluar të zhvillonte një fushatë të
gjerë për të bojkotuar regjistrimet në shkollat italiane, qeveria e Vjenës i përforconte zyrat
e saj konsullore në Shqipëri me emërimin e personelit të ri edhe në nënkonsullatat, madje,
përballë dy konsullatave në Janinë dhe në Shkodër, Austro-Hungaria kishte në të njëjtat
seli dy konsullata të përgjithshme dhe nënkonsullata në Durrës dhe në Vlorë”.292
Përtej gabimeve dhe pasigurive të pamohueshme, duhet pranuar
sidoqoftë si meritë e politikës së jashtme italiane, nën drejtimin e Viskonti-
Venostës, se ka hedhur premisat në vitet 1896–1901, duke përdorur instrumentat
diplomatikë dhe mjetet e veprimit praktik, në ruajtjen dhe forcimin e interesave
të Italisë në Ballkanin perëndimor, sipas një strategjie që mund të kritikohet
ndoshta, por që i përgjigjej diktateve ekspansioniste të kohës. Një politike të tillë
ballkanike e Italisë spjegon edhe origjinën e nacionalizmit dhe të imperializmit
italian në Shqipëri.
292 P. Pastorelli, « Albania e Tripoli nella politica…Vepër e përmendur, f. 387
85
KREU III
RRITJA E INTERESIT ITALIAN NDAJ ÇËSHTJES SHQIPTARE
NË VITET 1902-1912
1. Çështja shqiptare dhe politika e jashtme italiane në vitet
1902 – 1907
Italia nuk priti gjatë për intensifikimin dhe zbatimin e politikës së saj
ballkanike të planifikuar gjatë gjithë atyre viteve, që nga bashkimi i saj. Duke
ndjekur me shqetësim aktivitetin e Austro-Hungarisë në Shqipëri, italianët
kërkonin veprime më energjike në kundërshtimin e kësaj ndërhyrje austriake.
Kjo vihet re në një sërë dokumetash diplomatike që i përkasin kësaj peridhe dhe
që shprehin në mënyrë të përsëritur të njëjtin shqetësim. 293 Edhe konsujt nga
Ballkani shprehin të njëtin shqetësim.294 Megjithëse politika italiane ishte
gjithmonë një hap prapa asaj austriake, kishte filluar të binte në sy të fqinjëve dhe
sidomos të Greqisë. Në tetor të vitit 1902 shtypi grek kishte filluar një fushatë të
hapur kundër ndërhyrjes italiane në Shqipëri. Kjo duket në raportin shqetësues
që ambasadori italian në Athinë i dërgon Ministrisë së Jashtme italiane.295
Italia e shqetësuar vazhdonte të këmbëngulte për rritjen e ndikimit të saj
në Shqipëri dhe kundërshtimin e ndikimit austriak. Gjatë kalimit të Bulovit nga
Roma, gjatë një takimi mes kancelarit gjerman dhe mbretit të Italisë, ky i fundit
saktësoi qartë dhe pa pikë dyshimi, pozicionin e vendit të tij. Në këtë takim të
293 Documenti Diplomatici Italiani,Vepër e përmendur, Seria 3, Vol 7, Prineti për Nigra, Romë 4 qershor1902294 Po aty, , Milazo për Prineti, Zara 3 tetor 1902295 Po aty Silvestrelli për Prineti, Athinë 17 tetor 1902
86
datës 3 maj 1903, Viktor-Emanueli i III deklaroi, ndër të tjera, se Italia s’mund të
toleronte një zgjerim territorial të Austrisë në Shqipëri, as vendosjen e saj në
Shkodër, Durrës dhe Vlorë.296 Por vetë italianët e kishin të qartë që duhej të
merreshin vesh me austriakët në lidhje me Shqipërinë duke ndarë zonat e
influences. 297
Deklarata mbretërore erdhi në kohë, duke qenë se Austria ishte duke
intensifikuar ndikimin e saj në Maqedoni e po përgatitej, nëse do i jepej
mundësia, për një zgjerim tjetër territorial në drejtim të Selanikut. Planet e
Ballplacit dhe të Vilhelmshtrase koincidonin në më shumë se një pikë. Gjermania
kishte marrë koncensionin për hekurudhën e Bagdadit dhe, me pretekstin
paqësor për të zhvilluar sistemin hekurudhor turk, gëzonte një ndikim
mbizotërues në Perandorinë Osmane.298 Austria kishte rifilluar “Drang nach
Osten” (zgjerimin në lindje) me më shumë forcë se Rusia, që ishte zënë gjithnjë e
më shumë me problemet kineze e koreane. Marrëveshjet austro-ruse të vitit 1897
favorizonin tashmë planet austro-hungareze.
Për t’i patur duart edhe më të lira në Lindjen e Largët, Rusia nënshkroi me
Austrinë, më 2 tetor 1903, marrëveshjet e Murzstegut.299 Kjo marrëveshje u
parapri nga një takim mes Nikolait të II dhe Franc Jozefit në kështjellën e
Murzstegut.300 Në fakt, Shën Peterburgu dhe Vjena kishin rënë dakort për
programin e reformave me të cilat do të detyrohej Sulltani në lidhje me
Maqedoninë. Praktikisht, Rusia, e zënë me ngjarjet e Lindjes së Largët, ia linte
mbi të gjitha Ballplatzit punën për ta detyruar Portën të bëjë reforma. Kjo u
përkthye me një zgjerim të ndikimit austriak, duke qenë më i rrezikshëm për
Italinë sepse kjo e fundit nuk mund të mbështetej në asnjë drejtim tek Rusia.
296 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.140297 Documenti Diplomatici Italiani, Vepër e përmendur, Seria 3, Vol 7, Malaspina për Morin, Stamboll 2mars 1903298 Annika, Mombauer, The Origins of the First World War: Controversies and Consensus, London:Longman, 2002, f.307299 G. Salvemini, Vepër e përmendur, f.143-144300 L. Dollot, Vepër e përmendur, f. 95
87
Austria e akuzonte Italinë se po shkelte status quonë ballkanike, pa
dyshim që të mund të vepronte më mirë me hapin e saj të radhës. Në një letër
drejtuar Bulovit, Golukovski ankohej për intensifikimin e ndikimit italian në
Shqipëri.301
Gati në të njëjtën kohë një qeveri e re erdhi në fuqi në Itali. Qeveria
Zarnadeli ia la vendin kabinetit të kryesuar nga Xhovani Xholiti, në të cilin
portofoli i Punëve të Jashtme iu besua Tomaso Titonit në vjeshtë të vitit 1903.302
Pa mohuar aspak politikën e afrimit franko-italian, Titoni u angazhua me sa
mundi, për të vendosur me Austrinë një bashkëpunim korrekt, të bazuar në
ruajtjen e status quosë në Ballkan. Shefi i ri i Konsultas (ministria e jashtme
italiane) shpresonte të ruante një distancë të njëjtë me perandoritë gjermanike
dhe miqësinë me Francën.
Megjithatë, Konsulta nuk kishte ndër mend të linte pas dore interesat e saj
ballkanike. Përkundrazi, respektimi i interesave të tilla nga Perandoria
Habsburgase ishte kushti i domosdoshëm për t’u ridhënë marrëdhënieve mes
Romës dhe Vjenës një karakter më të përzemërt. Titoni, u shpreh pa rezerva para
Parlamentit italian mbi politikën ballkanike gjatë fjalimit të tij të 15 dhjetorit
1903.303 Në të ai deklaroi se politika ballkanike e vendit të tij ishte e lidhur me
ruajtjen e status quosë për Shqipërinë dhe shtoi se Italia po përpiqej të
përmirësonte edhe më shërbimet e saj detare me bregun lindor të Adriatikut.304
Një mbyllje e tillë e fjalimit nuk linte asnjë dyshim mbi vullnetin e
drejtuesve romanë për zhvillimin e politikës së tyre ballkanike. Përveç kësaj,
sikur të mos mjaftonin fjalimet, ishin shifrat ato që tregonin se në çfarë pike ishte
rivaliteti ekonomik austro-italian në Ballkan. E llogaritur në lira, eksportet e të dy
vendeve drejt vilajetit të Janinës ishin si vijon për vitin 1903:
301 L. Salvatorelli, La triplice aleanca…, Vepër e përmendur, f.271302Denis, Mack Smith, Italy and its Monarchy, New Haven: Yale University Press, 1989, f.298303 Tommaso Tittoni, Italian foreign’s and imperial policy: A selection from the speeches delivered in theitalian parliament, London : Smith, Elder & Co, 1914, f. 3-4304 Po aty, f.9
88
eksportet austro-hungareze: 1.673.350 Lira italiane.
eksportet italiane: 1.546.561 Lira italiane.305
Në vitin 1903 do të shënohej edhe një vrasje, pasojat politike të së cilës
ishin të konsiderueshme. Në Beograd, më 10 qershor 1903, mbreti Aleksandër
Obrenoviç humbi tragjikisht jetën dhe kurorën në një revolucion të pallatit, në të
cilën agjentët rusë ishin të përfshirë. Kjo vrasje e lehtësoi Rusinë, e irritoi Austro-
Hungarinë, e shqetësoi Italinë dhe Portën. Dhjetë ditë më pas, Aleksandër
Obrenoviç u zëvendësua në fron nga Pjetri i I Karagjogjeviç dhe ekipi ministerial
liberal dhe austrofil u zëvendësua nga një qeveri radikale me prirje nacionaliste
dhe rusofile. Serbia u çlirua nga ndikimi austriak, për të kaluar në tutelën ruse.
Që në fillim, drejtuesit radikalë mbajtën një qëndrim pak a shumë armiqësor
kundrejt Austro-Hungarisë dhe Perandorisë Osmane.
Pasojat e një vrasje të tillë i nxitën përgjegjësit e politikës italiane të
përmirësonin marrëdhëniet e tyre me Vjenën. Që prej fundit të vitit 1903,
Ambasada Franceze pranë Kuirinalit (zyrat e shtetit italian në Romë) përmend
afrimin që po ndodhte mes Konsultas dhe Ballplatzit.306
Orientimi nacionalist dhe pan-sllavist i Serbisë natyrisht që i pengonte
ambiciet ballkanike të Italisë. Në fakt, Beogradi do të kërkonte që nga ai moment,
një dalje në Adriatik përmes Shqipërisë. Italia nuk mund ta lejonte, duke qenë se
marrëveshjet e Moncës, Romës dhe Vjenës i kishin rezervuar gjithësecilit një zonë
ndikimi.
Duhej bërë edhe më shumë që marrëdhëniet austro-italiane të arrinin në
atë gradë miqësie, të cilën Xholiti e Titoni pretendonin të kishin. Një raport i
ambasadës franceze në Romë, i datës 31 janar 1904, flet ende për shqetësimet
ballkanike të Italisë, përballë ambicieve austriake dhe intrigave ruse.307 Më 14
janar 1904, një artikull i “Popolo Romano” flet hapur për mosbesimin që nxiste
305 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.142306 Documents Diplomatiques Franceises IV , Seria 2, Nr 132, fq.191-192307 Po aty, Nr.230 f.309-310
89
politika ballkanike e Golukovskit.308 Megjithatë, më 19 shkurt 1904, një tjetër
raport francez shprehet për qëndrimin armiqësor të opinionit publik italian
kundrejt Rusisë, në momentin kur do të bënin bujë armiqësitë ruso-japoneze.309
Më 27 shkurt 1900, Franca e bëri të njohur për të gjithë pjesëmarrësit italianë
kundërshtimin rus ndaj zgjidhjes së çështjeve ballkanike.310 E angazhuar tashmë
në Lindjen e Largët, Rusia me sa duket donte të krijonte bindjen se ishte sërish
një rival. Edhe pse nuk kishte besim tek Austria, ajo vepronte sikur të donte të
bënte një afrim italo-austriak.
Më 7 shkurt 1904, “La Societa Veneziana di Navigazione” inauguroi një
linjë të, atë të Venecie – Trieste – Shqipëri, duke i krijuar një konkurrencë të
dukshme “Lloyd Triestino”.311 Italia nuk u ndal këtu dhe duke rritur ndikimin e
saj në Shqipëri, ajo do të përgatiste terrenin me të tjera sipërmarrje gjatë vitit
1904. Këtu futet edhe marrja nga ana e saj e monopolit për shfrytëzimin e
pyjeve.312 Emigrimi i një numri të madh krahësh pune italianë në Shqipëri e
forcoi edhe më shumë monopolin. Në të njëjtën epokë hapet në Vlorë, një agjenci
tregtare dhe detare italiane që do shërbente për qëllime propagande. Duhet
kuptuar, pa dyshim, se diplomacia austro-hungareze shqetësohej nga një zgjerim
i tillë.313
Gjithmonë më 1904, Italia organizon nën titullin “Compania di
navigazione sul lago di Scutari e sulla riviera Bojana” një shërbim lundrimi, i cili,
nëpër bregun e Adriatikut dhe rrjedhën e Bunës, lidhte Shkodrën dhe liqenin e
saj me portin e Shëngjinit, me anë të tre anijeve. Italia u bë në këtë biznes,
pasuesja e një shoqërie anglo-malteze. Ky nuk ishte ndonjë biznes dhe aq i
rëndësishëm në vetvete, por shërbente në vendosjen e një lidhje të drejtëpërdrejtë
dhe të rregullt mes Shqipërisë bregdetare (Shëngjinit), Shqiqërisë veriore
308 Documents Diplomatiques Franceises IV , Seria 2,, Nr.277, f.360309 Po aty, Nr. 294, f.385-386310 Po aty, Nr.332, f.428-429311 C. Cailler,Vepër e përmendur, f.143312 Po aty313 L. Salvatorelli, Vepër e përmendur, f.288
90
(Shkodrës) dhe Malit të Zi (porti i Planivicës, mbi liqenin e Shkodrës), e linte pas
Austro-Hungarinë. Lidhja e vetme e rregullt mes Malit të Zi dhe Shqipërisë ishte
nën kontrollin italian.314
Ka edhe informata mbi depërtimin austriak dhe italian në Shqipëri, falë
dy raporteve të zv.konsullit francez në Shqipëri, Malaspina, drejtuar Quai
d’Orsay (Ministria e Jashtme franceze). Raporti i parë, i datës 12 shkurt 1904,
numëron institucionet dhe fondet që ka Austria në Shqipëri si : Në Janinë: një
konsullatë dhe një zyrë postare; në Vlorë: një konsullatë; në Prevezë: një
konsullatë.315 Përtej kësaj, konsullatat e Vlorës dhe të Janinës kishin “fonde për
propagandë” dhe për spiunë: këta të fundit ishin, në përgjithësi, oficerë të vjetër
austro-hungarezë.316
Raporti i dytë i 26 prillit 1904 provon se Italia nuk ishte e vonuar pasi
kishte: në Janinë: një konsullatë e përgjithshme, një zyrë postare, një agjenci
tregtare, një shkollë profesionale; në Vlorë: një konsullatë, zyrë postare, agjenci
tregtare dhe detare, disa shkolla; në Prevezë: një konsullatë, një zyrë postare.317
Për të kuptuar më mirë politikë italiane citojmë fjalimin e Titonit në
Dhomën e Deputetëve, më 14 maj 1904: “Shqipëria në vetvete nuk ka ndonjë rëndësi
të madhe, por portet dhe plazhet e saj do t’i siguronin Austrisë ose Italisë supremacinë
detare të padiskutueshme në Adriatik. Kjo është arsye pse Austria dhe Italia nuk do të
instalohen në Shqipëri, që është një “noli me tangere” (mos më prek)”.318 Një muaj më
parë, më 9 prill 1904, Titoni kishte patur një takim me kolegun e tij austriak
Golukovski në Abacia. Dy burrat e shtetit precizuan qëndrimet e vendeve të tyre
përkatëse për çështjet ballkanike.319
314 C.Cailler, Vepër e përmendur, f.144315 Documents Diplomatiques Franceises, IV, Seria 2, Nr.269, f.349-351316 Po aty317 Po aty, Nr.63, f.72-74318 T.Tittoni, Vepër e përmendur, f.19319 G. Salvemini, Vepër e përmendur, f.150
91
Rusia vazhdoi megjithëkëtë të injoronte Italinë, dhe më 15 tetor 1904,
firmosi me Austrinë një marrëveshje neutraliteti të dyanshëm. Kjo marrëveshje
kishte avantazhe për të dy palët:
a. ajo siguronte Austrinë për dashamirësinë ruse në rast të një sulmi nga
Italia.
b. ajo e lironte Rusinë nga të gjitha angazhimet e saj për Ballkanin dhe i
lejonte të përqëndronte forcat kundër Japonisë.
Megjithëse shkaktoi njëfarë shqetësimi tek Konsulta për marrëveshjen e
tetorit 1904, në mënyrë paradoksale dukej se afrimi austro-italian nuk u prek.
“Zbutja” e marrëdhënieve mes Vjenës dhe Romës filloi, Austria po bënte
sakrificën e duhur.320
Marrëveshjet e Murzstegut nuk i penguan austriakët dhe rusët për t’i
bashkëngjitur fuqitë e tjera të mëdha në reformat në Maqedoni. Një xhandarmëri
ndërkombëtare, e drejtuar nga gjenerali italian De Georgis kishte si mision të
riorganizonte xhandarmërinë osmane. Maqedonia vetë, ishte e ndarë në disa
zona, për të cilat secila nga Fuqitë e Mëdha ishte përgjegjëse, për ruajtjen e rendit
dhe për kryerjen e reformave. Kjo provincë e trazuar gjithashtu “u nda” mes
fuqive si vijon: zona e Seres nën kontrollin e Francës ; zona e Dramës nën
kontrollin e Anglisë; zona e Shkupit nën kontrollin e Austrisë; zona e Manastirit
nën kontrollin e Italisë; zona e Selanikut nën kontrollin e Rusisë.321Gjermania, për
ta patur mirë me Sulltanin, refuzoi në mënyrë kategorike të merrte pjesë në masa
që do të shprehnin mospëlqim të Portës së Lartë.322
Tabela e lëvizjeve vjetore të anijeve në portet e Vlorës, Durrësit dhe
Prevezës konfirmon progreset që kishte bërë Italia në të gjithë sektorët
320 G. Salvemini, Vepër e përmendur, f.150321 Richard, C. Hall, The Balkan Wars 1912-1913: Prelude to the First World War, London & New York :Routledge, 2000, f. 13322 Po aty
92
ballkanikë. Ja, në shifra krahasuese, totali i hyrjeve dhe i daljeve më 1901 dhe më
1904323:
1901 1904
Vlorë Austro-Hungarez 151 244
Italian 51 181
Durrës Austro-Hungarez 175 209
Italian 59 108
Prevezë Austro-Hungarez 104 101
Italian 50 103
Viti 1904 kishte shënuar në këtë mënyrë një afrim të pakontestueshëm mes
Vjenës dhe Romës. Italia përfiton nga përmirësimi i marrëdhënieve të saj me
Austrinë, për të marrë konçesione të reja ballkanike. Më 1905, ajo ngarkohet për
të ndërtuar portin e Tivarit.324 Me një votim në parlament, shoqëria e lundrimit
“Puglia” mori një ndihmë në të holla që rritej në 153.840 lira italiane, meqë linja
të reja adriatikase u krijuan nga “Puglia”.325 Këto linja të reja ishin : Venecie –
Brindizi (përmes Ankona – Vlorë), Ankona – Bari (përmes Saraguza – Tivar) dhe
Brindizi – Selanik (përmes Vlorë – Prevezë).326
Përmirësimi mes Romës dhe Vjenës u ripërmend në Dhomën e
Deputetëve italianë kur më 9 shkurt të 1905-ës, deputeti Kamporeale ftoi
qeverinë të sinkronizojë politikën e saj ballkanike me Perandorinë Austro-
hungareze. Disa muaj më vonë, parlamenti votoi për shuma të mëdha për
zhvillimin e politikës shqiptare (11 – 15 maj 1905).327 Më 25 shkurt të vitit 1905,
ambasadori i mbretit në Berlin i konfirmoi Vilhelstrasses (rruga ku ndodhej
qeveria gjermane në Berlin), t’i siguronte në emër të qeverisë së tij, besnikërinë e
323 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.146324 Po aty325 Po aty326 Po aty, f.147327 Po aty
93
Italisë ndaj Aleancës Tripalëshe duke e siguruar Gjermaninë se marrëveshjet
franko-italiane nuk kishin asnjë karakter jo-miqësor ndaj Perandorisë.328
Dy muaj më vonë, më 29 prill 1905, shefat e diplomacive italiane dhe
austriake u takuan në Venecia.329 Takimi i Golukovskit dhe i Titonit theksoi edhe
më zbutjen e marrëdhënieve mes dy aleatëve. Dy ministrat konstatuan
përputhjen e plotë të këndvështrimeve për të gjitha problemet ballkanike e ranë
dakort për sa më poshtë:
a. të ruhet status quoja
b. Në rast të pamundësisë për të ruajtur status quo-në, të organizohet
Ballkani në bazë të autonomisë
c. Liri e veprimeve austriake në brendësi të Bosnjë-Hercegovinës dhe në
Sanxhak të Novi Pazarit330
Pika b konfirmonte nenin 7 të Aleancës Tripalëshe dhe shtrinte në të gjithë
Ballkanin karakterin e marrëveshjeve austro-italiane mbi Shqipërinë të 1897, 1900
dhe 1901. Perandoria Austro-Hungareze dhe Mbretëria Italiane neutralizoheshin
në Ballkan.
Edhe pse nuk janë veçse indirekte të lidhura me temën që po trajtojmë,
ngjarjet e rënda marokene duhen përmendur sepse më 8 prill 1904, anglezët dhe
francezët vendosën një mirëkuptim për rivalitetet e tyre të gjata koloniale.331
Anglia fitonte liri të plotë veprimi në Egjipt, me kusht që Franca të vepronte
njësoj në Marok. Por Vilhelmstrasse vendosi të zmbraste Francën e të prishte,
nëse do ishte e mundur, marrëveshjen e re franko-britanike.332 Më 8 korrik 1905
më në fund, Quai d’Orsay duhet të pranonte t’ia linte në dorë çështjen marokene
një kuvendi ndërkombëtar njerëzish të shquar.333 Ky kuvend u mblodh vitin
vijues, më 16 janar 1906, konferenca ndërkombëtare e Alxhesiras, me
328 G. Volpe, Vepër e përmendur, f.203329 G. Salvemini, Vepër e përmendur, f.151330 Po aty331Winfried, Baumgart, Imperialism: The Idea and Reality of British and French Colonial Expansion 1880–1914, Oxford: Oxford University Press, 1982, f.160332 Po aty, f.163333 Po aty
94
pjesëmarrjen e Marokut, të Francës, të Spanjës, të Gjermanisë, Austrisë, Italisë,
Rusisë, Anglisë, Shteteve të Bashkuara, Portugalisë, Belgjikës, Hollandës dhe
Suedisë. 334Në Alxhesiras të Spanjës, qëndrimi italian ishte delikat, duke qenë se
ishte aleate me Perandoritë qendrore dhe mike e Francës. Fakti që Italia do të
bashkohej, si përfundim, me tezën franceze, kishte të bënte veçanërisht me
ruajtjen e interesave të saj afrikane dhe mesdhetare. Duke ia dhënë Marokun
Francës, ajo fitonte, nga ana e saj, mbështetjen franceze për Tripolitaninë (zonë në
Libi).335
Pozicioni që mori Italia në çështjen marokene tregonte as më shumë e as
më pak se Aleanca Tripalëshe ishte tronditur. Aleanca e Italisë me Gjermaninë
dhe Austro-Hungarinë dukej se ishte e kushtëzuar, jo vetëm nga një numër
interesash divergjente, por gjithashtu, çka ishte edhe më e rëndë, nga ajo që
Kancelari i hekurt i kishte quajtur pak më parë: “të paparashikueshmit”.336 Mbi
Aleancën Trepalëshe ekzistonte aleanca austro-gjermane, tepër më e fortë nga
ç’ishte Aleanca Trepalëshe.
Se deri në c’pikë qëndrimi i Visconti-Venosta-s e kishte bezdisur
Gjermaninë, këtë e tregoi zemërimi i madh i Guljemit II. Perandori gjerman u
inatos shumë nga roli i luajtur nga Italia në Algesiras. Guljemi II injoroi aleatin
tjetër të tij: Italinë. Ai i premtoi Austrisë mbështetjen e tij të plotë në rast se do të
angazhohej në ndonjë konflikt me Italinë.337
Gjatë Konferencës së Algesiras, qeveria e re, e drejtuar nga Fortis me
Guiçiardinin në Konsulta, mori përsipër përgjegjësitë qeveritare më 8 shkurt
1906. Më 12 mars dhe më 15 maj 1906, deputetët Santini dhe Bisolati i kërkuan
interpelancë qeverisë mbi politikën fetare të Italisë në Ballkan.338
334 John, M. MacKenzie, The partition of Africa 1880-1900 and European Imperialism in the NineteenthCentury, London & New York : Methuen, 1983, f.37335 Po aty, f.35336Harrison, M. Wright, The ‘New Imperialism’: Analysis of Late-19th Century Expansion, Lexington: D.C. Heath, 1976, f.228337 H.M. Wright, Vepër e përmendur, f.229338 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.147
95
Konsulta nuk kishte nevojë për stimulues. Kriza marokene, nuk e kishte
larguar në fakt Italinë nga sektori ballkanik, ku kishte fituar më 1906, avantazhet
e ndërtimit të hekurudhës në rrugë të ngushtë Tivar-Virbazar.339 Kjo ishte në
njëfarë mënyre shtesa tokësore e shërbimit detar italian të krijuar në lumin Bunë
dhe në liqenin e Shkodrës më 1904. Për më tepër, në Shkodër u themeluan
agjenci të reja tregtare. Në Durrës gjithashtu, firma të reja transalpine vendosën
degët e tyre.340 Ndërkaq ndërhyrja italiane në Shqipëri i kishte shqetësuar edhe
grekët. Shtypi grek i kushtonte një rëndësi të veçantë pasqyrimit të ndikimit në
rritje italian në Shqipëri. Në një telegram të ambasadorit italian në Athinë për
Ministrinë e jashtme italiane jepet një informacion i detajuar për pasqyrimin e
ndërhyrjes italiane në Shqipëri.341Një muaj më vonë në një tjetër telegram të
amabasadorit italian në Athinë trasmetohet shqetësimi i Greqisë ndaj
pretendimeve italiane për bregun shqiptar por edhe për ishujt jonianë.342 Të
njëtat shqetësime vinin edhe nga Serbia. Në një telegram të ambasadorit italian
në Beograd raportohej hollësisht mbi një artikull në një gazetë serbe lidhur me
propaganën italianë në Shqipëri.343
Zhvillimi i Italisë në Shqipëri koinçidoi me luftën ekonomike të cilës iu
nënshtruan serbët dhe austro-hungarezët. Nacionalizmi i tepruar i sllavëve të
jugut e përforconte edhe më tepër ndikimin në Vjenë të atyre që propozuan
shkatërrimin përfundimtar të çerdhes revolucionare serbe.344 Qarqe të ndryshme
synonin shkatërrimin e Serbisë. Këta ishin ushtarakët, me Konrad von
Hotzendorf dhe dinastia mbretërore, me kryedukën Franz-Ferdinand.345 Ndërsa
tregtarët nxitnin në shfrytëzimin financiar dhe hekurudhor të Ballkanit. Konradi
dhe Franz-Ferdinandi shprehnin botërisht përbuzjen më të lartë për Italinë, duke
339 H.M. Wright, Vepër e përmendur, f.229340 Po aty341 Documenti Diplomatici Italiani, Vepër e përmendur, Vol 20, Pisani Dossi për Blanc, Athinë 9 tetor1896 : Artikujt në shtypin grek mbi ndërhyrjen italiane në Shqipëri.342 Po aty, Pisani Dossi për Blanc, Athinë 11 dhjetor 1896343 Po aty, Avarna për Blanc, Beograd 25 dhjetor 1896344 F. R. Bridge, The Habsburg Monarchy among the Great Powers, 1815–1918, New York: Berg, 1990,f.383345 Po aty
96
menduar se do të përfitonin nga një luftë kundër sllavëve të jugut, për të
eleminuar në të njëjtën kohë edhe mbretërinë e Viktor-Emanuelit. 346
Etapa e parë kishte të bënte me aneksimin e Bosnjë-Hercegovinës, ndërsa
e dyta me një luftë paraprake me Italinë dhe me aneksimin e Serbisë në tërësi.
Komandanti i Shtatmadhorisë austro-hungareze që ziente nga padurimi,
shkruante: “Kur trupat tona të jenë në Nish, ndikimi ynë do të jetë siguruar, jo vetëm
në pjesën jug-lindore të Ballkanit, por në gadishull në përgjithësi. Kur kushtet në Europë
të jenë të favorshme, do të vemë dorë mbi Serbinë. Atëherë do të kemi kufij të sigurtë.”347
Plane të tilla shqetësonin me të drejtë Konsultën, sepse po të
realizoheshin, do të kishin pasoja për ndikimin e Italisë në Shqipëri dhe Mal të
Zi. Nëse këto projekte që do ta ndiznin flakë Europën, qëndruan në letrat e
Shtatmadhorisë, kjo është falë ndjenjave paqësore të Franz-Josefit dhe
përkulshmërinë së Arentalit, që zëvendësoi Golukovskin në Ballplatz.348
Arentali ishte, pa kontestim, më i afti ndër ministrat e Franz Josefit në
fillim të këtij shekulli. Ai nuk nguroi që të bënte aneksime të ndryshme, por i
përbuzi zgjidhjet luftarake. Shefi i ri i Ballplatzit, për këtë arsye, ishte
vazhdimisht objekt i grindjeve që i shkaktonin klika ushtarake dhe dy
përfaqësuesit më të shquar të saj: Franz Ferdinandi dhe Konrad von
Hotzendorf.349
Sidoqoftë, megjithë kundërshtimin e Arentalit, Konradi mbante gjithnjë të
gatshme, në të gjitha rrethanat, një plan për sulmimin e Italisë. Një plan i një
thjeshtësie ekstreme dhe që nuk kishte as skrupuj, as konsiderata për të drejtat e
njeriut. Sipas tij, Vjena nuk duhet të merrte parasysh Traktatin e Aleancës me
Italinë dhe duhet të zgjidhte mes dy zgjidhjeve brutale dhe të shkurtra:
346F. R. Bridge, Vepër e përmendur, f.383347Robert, A. Kann, A History of the Habsburg Empire, 1526–1918, Berkeley: University of CaliforniaPress.1974, f.398348 Po aty349Po aty, f.399
97
1.të sulmohej Italia, para çdo modifikimi të status quosë ballkanike, e të
hiqej qafe gjithashtu pjesëmarrja e pakëndshme italiane në zgjidhjen e
problemeve ballkanike350
2.të sulmohej Serbia, por nëse Italia, duke iu referuar kompensimeve, do
të protestonte, do t’i hidheshin përsipër, e në këtë mënyrë, do ta eleminonin
përgjithmonë nga Ballkani351
Shtatmadhoria austro-hungareze nuk dukej se do të tërhiqej, duke qenë se
urdhëroi një studim të hollësishëm të zhvillimit industrial, tregtar dhe ekonomik
të shoqërive italiane në bregdetin dalmat.352 Rifillimi i justifikuar i mosbesimit
italian kundrejt Monarkisë së Dyfishtë, para së gjithash për shkak të agresivitetit
të Konradit, nuk i shpëtonte konsullit të Madhërisë së Tij britanike në Mynih, F.
I. Cartwright që e denoncoi në një raport në Forein Ofice.353
Golukovski u zëvendësua me Arentalin më 1906 dhe Guçardini ia kishte
lënë Ministrinë e Jashtme Titonit. Rikthimi i Titonit në diplomacinë italiane dhe
vendosja e Arentalit në Ballpaltz u mundësuan të dy ministrave të shtendosin
marrëdhëniet mes dy vendeve përkatëse. Si provë të vullnetit të tij të mirë, Titoni
deklaroi në një fjalim në Dhomën e Deputetëve më 18 dhjetor 1906 : “Aleanca
Trepalëshe vazhdonte të mbetej strumbullari i politikës së jashtme të mbretërisë dhe se
ndaj një politike të tillë, Italia kishte ndër mend të qëndronte besnike”354
Në vitin pasues më 1907, Titoni dhe Arentali u takuan në Desio. Shefi i
Ballplatzit i konfirmoi ministrit italian dëshirën e qeverisë së Vjenës për të
vepruar së bashku me atë të Romës në të gjitha problemet ballkanike.355
Më 8 korrik 1907, Aleanca Trepalëshe do të rinovohej në heshtje. Kjo
përtëritje u shoqërua, natyrisht, nga një zbutje marrëdhëniesh me aleatët
350Robert, A. Kann, Vepër e përmendur, f.398351 A. Ducce, Vepër e përmendur, f.252352 Po aty353 British Documents on the Origins of the War 1898–1914, Ed.G.P.Gooch and Harold Temperly. London:His Majesty’s Stationary Office,1926– 38, f.32354 T. Tittoni, Vepër e përmendur, f.26355 A. Ducce, Vepër e përmendur, f.253
98
gjermanikë.356 Italia e kishte parë gjithmonë Trepalëshen në mënyrën më të
favorshme për interesat e saj vetjake. Italianët dinin si të nxirrte avantazhet më të
mira dhe Italia nuk e ndjente fare nevojën për t’u tërhequr. Ky qëndrim
justifikohej edhe më tepër me faktin se një refuzim i Italisë për të ripërtëritur
aleancën do të përbënte për Franc Ferdinandin, Konrad von Hotzendorfin dhe
partizanët e tyre një pretekst të mirë për të vënë në zbatim projektet e tyre të
pabesa.357 Titoni e pranoi ripërtëritjen e Aleancës, por Italia po shihte me ankth
hilet dhe intrigat anti-italiane të Shtatmadhorisë austro-hungareze.
2. Revolucioni xhonturk, lëvizja kombëtare shqiptare dhe
politika italiane në vitet 1908-1910
Viti 1908 do të ishte i mbushur me ngjarje të rëndësishme në Perandorinë
Osmane dhe në gjithë çështjen lindore në përgjithësi. Në janar 1908, Vjena, Roma
dhe Shën Peterburgu u përballën mbi çështjen e hekurudhave ballkanike. Që në
fillim të vitit 1908, ministri austriak i Punëve të Jashtme studjoi projektin për
ndërtimin e një rruge hekurudhore mes Vjenës dhe Selanikut.358 Më 27 janar
1908, Arentali informoi delegacionet se i kishte kërkuar Sulltanit kushtet në të
cilat mund të arrihej një bashkim austro-turk i hekurudhave. Projekti austriak
parashikonte një linjë Vjenë-Budapest-Sarajevë-Selanik dhe një lidhje Selanik-
356 A. Ducce, Vepër e përmendur, f.256357 R.J Bosworth, Italy the last of the great……, Vepër e përmendur, f.470358 M. Sukru Haninoglu, A brief history of the late Ottoman Empire, New Jeresy: Priceton Univeristy Press,f.219
99
Larisa-Athinë-Pire.359Me pëlqimin e Portës, rruga hekurudhore austro-hungareze
mund të arrinte deri në Egje. Sulltani u bind shpejt dhe në fund të janarit 1908,
Vjena dhe Kostandinopoja firmosën marrëveshjen politike dhe hekurudhore që
parashikonte ndërtimin dhe ribashkimin e linjave austriake dhe turke në
Vardar.360 Ishte, në afat të shkurtër, lidhja e linjës së Bosnjës me atë të
Maqedonisë. Kjo linjë u bë arterja kryesore mes Vjenës dhe Selanikut dhe ishte
një progresi i ri i “Drang nach Osten” austro-gjerman. Kjo linjë nuk i shkonte për
shtat Anglisë, aq më pak Rusisë dhe Italisë. Shën-Petërburgu dhe Roma kishin
gjithashtu synimet e tyre për të ndërtuar rrugë hekurudhore.
Në shkurt të 1908-ës, edhe qeveria e Beogradit shprehu projektet e saj
hekurudhore. Bëhej fjalë për të krijuar një lidhje me hekurudhë me një port
shqiptar. Kështu shtrohej, në mënyrë të tërthortë, çështja e portit serb në
Adriatik, që duhet t’i shqetësonte kancelaritë europiane.361
Edhe diplomacia ruse kishte projektet e saj. Ministri i jashtëm rus, Isvolski
propozoi një kundër-projekt hekurudhor për të kundërshtuar marrëveshjet
austro-turke. Bëhej fjalë për ndërtimin e një linje ruse Danub-Adriatik, e cila,
duke u nisur nga Beogradi, do të përfundonte në një port shqiptar.362 Kjo rrugë
hekurudhore do t’i shërbente mjaft ndikimit të Rusisë në Adriatik dhe ishte, në
njëfarë mënyre, një shpëtimtare e interesave serbe. Linja ruse i binte mespërmes
rrugës hekurudhore austriake dhe e shqetësonte në të njëjtën kohë Italinë që nuk
donte që të intensifikohej propaganda pan-sllave në Shqipëri. Por shefi i
diplomacisë ruse ju përmbajt planit të tij dhe arriti madje ta bëjë të pranueshëm
nga Anglia, në këmbim të një bashkëpunimi të ngushtë anglo-rus në
Maqedoni.363 Por pranimi anglez në fakt nuk ishte veçse fasadë, duke qenë se
Foreign Ofice nuk e injoronte faktin se Rusia ishte e lidhur me disa marrëveshje
359 M. Haninoglu, Vepër e përmendur, 223360 Po aty, f. 223361 Ronald P. Bordroff, Roads to glory: Late Imperial Russia and the Turkish straits, London & New York: I.B. Tauris & Co Ltd, f.48362 Po aty363 Steiner, Zara, Britain and the Origins of the First World War, New York: St. Martin’s, 1977, f.73
100
bilaterale me Austro-Hungarinë, çka përjashtonte çdo mundësi të një
bashkëpunimi në Ballkan dhe më në veçanti, në Maqedoni.
Nga ana tjetër, Italia nuk kishte ndër mend të hiqte dorë nga ushtrimi i një
ndikimi vendimtar në Shqipëri dhe Mal të Zi. Më 10 mars 1908, Titoni i deklaroi
Dhomës së Deputetëve, se Konsulta ishte e vendosur për ndërtimin e një rruge
hekurudhore ballkanike Vlorë-Manastir-Selanik dhe se kishte ndër mend të
ruante ndikimin e saj ekonomik në Mal të Zi.364Ndërkaq Italia ndiqte me
shqetësim avancimin e projektit hekurudhor austriak në Kosovë. Kosulli italian
në Shkup, Galanti informon ministrin e jashtëm italian lidhur me ecurinë e
projektit dhe me vështirësitë që po haste projekti në terren.365 Politika europiane
rrezikonte të dilte nga shinat në rrugët hekurudhore ballkanike.
Por Titoni hoqi dorë për arsye paqësore, nga planet hekurudhore të vendit
të tij në Ballkan në qershor të vitit 1908. Gjithashtu më 23 gusht 1908, ai i
konfirmoi Montsit, ambasadorit të Rajhut në Romë, se Italia nuk kishte asnjë
synim agresiv në Ballkan.366 Italia po tregonte kështu me fuqi se ndjenjat e saj
paqësore ishin një realitet. Një qëndrim i ngjashëm nuk duhet të ishte
interpretuar si një heqje dorë nga aspiratat e saj ballkanike. Ndërkohë që plane
të tilla hekurudhore austro-italo-ruse kundërshtoheshin në këtë mënyrë, Konradi
rifillonte planet e tij të fushatës. Ai i i propozoi Balplacit masat e mëposhtme, për
të dëbuar Italinë nga Ballkani:
1. Protektorat austro-hungarez në Shqipëri.
2. Vendosje e një baze detare austro-hungareze në Vlorë.367
Ky projekt agresiv natyrisht u kundërshtua nga ministri i Punëve të
Jashtme. Arentali nuk kishte ndër mend që në momentitn që mendonte të
ndalonte përfundimisht formimin e një Serbie të Madhe, mes Danubit, Savës dhe
364 T.Tittoni, Vepër e përmendur, f.53365 AIH, B-54,Arkivi i Romës, Fondi Ministria e Punëve të Jashtme të Italisë, Korrespondencë konsullore,Galanti letër për Ministrin italian të punëve të Jashtme dt. 2 maj 1908366 Po aty, f.60367C. Cailler, Vepër e përmendur, f.168
101
Adriatikut, të krijonte edhe armiq të tjerë.368 Ose më saktë, Italia nuk e mbante
aspak të fshehtë ambicien për të luajtur një rol gjithnjë e më aktiv në bregun
perëndimor të Adriatikut. Më 5 maj 1908, qeveria italiane firmosi me shoqëritë e
lundrimit “Lloyd italiano”, “Puglia”, “Sta Venezia” marrëveshje që kishin si
synim të realizonin një zgjerim të shërbimeve lundruese në Adriatik.369
Revolucioni xhon turk tërhoqi vëmendjen e fuqive ndaj Konstandinopojës.
Më 3 korrik, garnizonet osmane të Maqedonisë (ku kishte një shumicë
ushtarakësh shqiptarë) ngritën krye dhe më 24 korrik Sulltani Abdul-Hamid
duhet të pranonte kushtetutën.370 Ky revolucion çoi në një ndryshim të
rëndësishëm në Perandorinë Osmane. Qamil Pasha, anglofil i bindur, u bë
kryevezir. Ndikimi britanik dukej se po krijonte kundërbalancë ndaj dorës
gjermanike në Konstandinopojë.
Përkrahja që i dhanë shqiptarët lëvizjes xhonturke e sidomos kontributi i
popullsisë së Kosovës luajti një rol të rëndësishëm në fitoren e revolucionit dhe
shpalljen e kushtetutës nga ana e Sulltanit.371Me shpalljen e kushtetutës
shqiptarët shpresuan se do të arrinin të afirmonin lëvizjen kombëtare shqiptare.
Në një letër të dërguar nga konsulli italian në Shkup në 22 qershor 1908 drejtuar
ministrit të jashtëm italian shprehet dëshira e shqiptarëve për ndryshime të
rëndësishme politike, megjithëse sipas tij shoqëria shqiptare nuk ishte ende e aftë
për të kuptuar idetë e lirisë372 Ja sesi shprehet në kujtimet e tij patrioti Sejfi
Vllamasi për zhgënjimin nga revolucioni xhonturk : “Ne shqiptarët e pritëm me
entusiazëm e me brohori shpalljen e Kushtetutës, pasi mendonim se edhe për ne kishte
ardhur koha që të gëzonim si komb të drejtat më elementare, që na i kishte mohuar
Sulltani. Mendonim se me anë të shkollave në gjuhën kombëtare do të ngrinim lart
nivelin e kulturës të popullit dhe do të zhvillonim ndërgjegjien kombëtare të tij…Por
368Samuel, R. Williamson, Austria-Hungary and the Origins of the First World War, New York: St.Martin's, 1991, f.261369 Po aty, f.261370 S. Skëndi, Vepër e përmendur, f.315371 Arben, Puto, Historia diplomatike e çështes shqiptare, Tiranë : Akademia e Shkencave, 2003, f.70372 AIH, B-50, Arkivi i Romës, Fondi Ministria e Punëve të Jashtme të Italisë, Korrespondencë konsullore,Konsulli në Shkup letër për Ministrin italian të punëve të Jashtme dt.22 qershor 1908.
102
mjerisht xhonturqit me politikën e tyre shoviniste më parë sulmuan nacionalizmin
shqiptar që ishte në zhvillim të plotë sepse sipas mendimit të tyre formonte një rrezik të
afërt për politikën e tyre të asimilimit.”373
Ndërkaq shqiptarët e kuptuan se kushtetuta e re nuk do të sillte asgjë të re
për ta. Në një takim të zhvilluar midis konsullit italian në Shkup dhe katër
anëtarëve të Komitetit të Stambollit, këta të fundit i shprehin atij pakënaqësinë e
tyre për trajtimin e shqiptarëve.374 Ja se çfarë i shkruan konsulli ministrit : “Ju
informoj se në datën 19 nëntor 1908 erdhën katër delegatë të Komitetit shqiptar të
Stambollit me detyrën për të përhapur ndër shqiptarët e këtij vilajeti idenë e lirisë,
barazisë të shprehura në kushtetutë. Ky mision është tërësisht paqësor dhe këta
përfaqësues kanë reputacion dhe influence në botën shqiptare musliman… Delegatët do të
bëjnë një tur në qëndrat kryesore të vilajeti si Prishtinë, Mitrovicë, Pejë, Gjakovë dhe
Prizren”375 Qëllimi i Komitetit të Stambollit ishte që të ndërgjegjësonte shqiptarët
e thjeshtë për domosdoshmërinë e bashkimit kombëtar. Por ndërkaq komiteti
përpiqej që edhe Fuqitë e Mëdha të kuptonte se popullësia shqiptare do të ishte
kundërshtonte me force çdo lloj dhunimi të integritetit të territorit otoman që në
fakt do të thoshte territorit të banuar nga shqiptarët.376
Revolucioni xhonturk pati pasoja të ndjeshme për Austrinë, kështu që
Arentali vendosi të përshpejtojë realizimin e planeve të tij. Shembja e
absolutizmit të Sulltanit mund të paralajmëronte për kalimin e Turqisë nga
kampi austro-gjerman në atë anglez. Kjo nënkuptonte se Bosnja mund ti
rikthehej Perandorisë Osmane me ndërhyrjen e Anglisë. Midis 31 gushtit dhe 5
shtatorit 1908 u përcaktuan takimet e Salsburgut, mes Arentalit dhe Titonit.377
Shefi i Balplacit i ofroi Italisë një sërë kompensimesh të llojit ekonomik në
Ballkan, heqjen dorë të Austro-Hungarisë për të mbajtur ushtri në Sanxhak të
373 Sejfi Vllamasi, Ballafaqime politike në Shqipëri 1897-1942, Tiranë : Neraida, 2000, f.47-48374 AIH, B-50, Arkivi i Romës, Fondi Ministria e Punëve të Jashtme të Italisë, Korrespondencë konsullore,Letër për Ministrin italian të punëve të Jashtme dt.23 nëntor 1908.375 Po aty376 AIH, B-52, Arkivi i Romës , Fondi Ministria e Punëve të Jashtme të Italisë, Korrespondencë konsullore,Letër për Ministrin italian të punëve të Jashtme dt.12 nëntor 1908377 S. R. Williamson, Vepër e përmendur, f.264
103
Novipazarit dhe heqjen e neneve 25 dhe 29 të Kongresit të Berlinit.378 Këto nene
kufizonin lirinë detare të Malit të Zi. Por këto premtime ishin ende të zbehta dhe
Titoni mendonte se aneksimi i Bosnjë-Hercegovinës nuk do të ndodhte. Titoni
tregohet formal në këtë çështje. Ai vërteton se në Salsburg Arentali nuk i ka folur
asnjëherë qartë për aneksimin e Bosnjë-Hercegovinës, por që e ka dëgjuar të
thotë se çështja e dy provincave do të rregullohe nga një marrëveshje dypalëshe
austro-osmane.379 Për këtë arsye në pozicionin e tij shefi i Konsultës nuk mund të
pyeste për informacion shtesë, jo më për të shprehur rezerva. Roma mund të
besonte me mirëbesim se status quoja ballkanike nuk do të ishte një luftë e
modifikuar dhe Titoni nuk do të gjendej i surprizuar.
Aktiviteti diplomatik i Balplacit e shqetësonte Konsultën. Më 25 shtator
1908, Arentali i dërgoi Titonit një letër private ku e informonte:
1. se aneksimi i Bosnjës ishte vendosur
2. që Austria hiqte dorë plotësisht nga sanxhaku i Novipazarit380
Sa i përket Italisë, Titoni e takoi Arentalin në Torino, më 29 shtator 1908.
Ishte gati koha për aneksimin e Bosnjës. Ndryshe nga ç'ndodhi në Salsburg, këtu
shefi i Konsultës mundi të kundërshtojë Arentalin. Letra e këtij të fundit e
ndihmoi në këtë. Në parim, Titoni nuk ngriti objeksione ndaj operacionit që do
ndërmerrej por ai vendosi gjithësesi tre kushte si më poshtë:
1.Austro-Hungaria heq dorë nga të gjitha qëllimet në Sanxhakun e
Novipazarit dhe bie dakort të shfuqizojë shërbimet malazeze që mbështeten në
nenin 29 të Kongresit të Berlinit.
2.Austro-Hungaria dhe Italia angazhohen për të arritur një marrëveshje
për Malin e Zi, identik me atë që ekziston tashmë mes të dyjave për Shqipërinë.
3.Aneksimi i Bosnjë-Hercegovinës duhet të paraprihet nga një aleancë
ndërballkanike mes Austro-Hungarisë, Rusisë dhe Italisë.381
378 S. R. Williamson, Vepër e përmendur, f.264379 T. Tittoni, Vepër e përmendur, f.47380 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.167381 G. Salvemini, Vepër e përmendur, f. 160
104
Disa ditë para aneksimit, Titoni priti në Desio kolegun e tij rus Isvolski të
cilit nuk ia fshehu shqetësimin që kishte për ambiciet e Perandorisë
Habsburgase. Isvolski iu përgjigj se Rusia nuk do ta njihte aneksimin e dy
provincave turke pa kompensime për Malin e Zi dhe Serbinë. Ministri i Carit i
kërkoi gjithashtu Titonit që të mos krijonte pengesa për planet e reja të vendit të
tij për ngushticën e Dardaneleve. Shefi i Konsultës pranoi, me kusht që të merrte
siguri.382
Më 5 tetor 1908, një deklaratë e Franc Jozefit i shpalli Europës së tronditur
aneksimin e Bosnjë-Hercegovinës nga ana e Perandorisë Austro-Hungareze. Në
të njëjtën kohë, Bullgaria fitonte lirinë nga çdo lloj vasalitet kundrejt Portës.383
Zmadhimi i Perandorisë Austro-Hungareze dhe pavarësia bullgare
shkaktuan një sërë protestash. Italia protestoi në emër të Aleancës së Trefishtë,
Turqia në emër të përcaktimeve të Kongresit të Berlinit, Rusia po mendohej para
se të luante gjithçka duke e ditur se ishte e paaftë të përgjigjej ushtarakisht.384
Serbia u tregua më e shqetësuara nga të gjitha fuqitë. Lufta tashmë
kërcënonte pasi Beogradi, i mbështetur nga Shën Peterburgu, po mobilizohej.
Ankesat serbe u pranuan me simpati nga Roma, e cila u tregua për një çast edhe
e gatshme të jepte një provë të qartë të ndjenjave të saj. Konsulta propozoi një
bashkëpunim ballkanik italo-ruso-serb, me kusht që Beogradi të angazhohej të
mos merrte armët. Propozimi italian meritonte të vlerësohej, por shovinizmi serb
e shndërroi në zero.385
Tensioni austro-serb po merrte një kthesë të përkeqësimit ekstrem, saqë
Italia i propozoi Gjermanisë, Britanisë së Madhe dhe Francës si dhe Rusisë një
përpjekje të përbashkët pranë qeverisë serbe, që ta detyronin të qetësohej. Ky
382 G. Salvemini, Vepër e përmendur, f. 160383 Milan N. Vego, Austro-Hungarian Naval Policy 1904-1914, London: Cass, 1996, f.251384 G. Perticione, Vepër e përmendur, f.165385 Po aty
105
demarsh u pranua dhe dhe kështu iniciativa italiane kontribuoi për të
shtendosur situatën, ndoshta për të shpëtuar paqen.386
Megjithëse më pak i zhurmësh, emocioni ishte i gjallë në Itali dhe të
nesërmen, më 7 tetor 1908, Titoni mbajti një fjalim të madh në Karate Brianca,
fundi i të cilit i dedikohej tërësisht veprimit që solli kthesën në politikë një natë
më parë. Sipas bindjes së tij, Titoni po përpiqej të zvogëlonte rëndësinë e
veprimit të Balplacit, duke vënë në dukje se aneksimi i Bosnjës nuk i prekte
interesat italiane në Ballkan. Një gjë kishte rëndësi, sipas tij, “që paqja të mos vihej
në rrezik nga manovrat e disa drejtuesve të huaj”.387
Fjalët siguruese të shefit të Konsultës nuk mashtruan askënd. Të gjithë në
Itali e dinin se Austro-Hungaria mbante pozicione të reja dhe se bashkëpunimi
ballkanik i dy aleatëve në mënyrë të habitshme u dobësua. Në mesin e
pozicioneve të reja që kontrollonte Vjena, ishte një pjesë e madhe e dy rrugëve
hekurudhore: që ishin Trieste – Sarajevë – Selanik dhe Trieste – Sarajevë –
Adrianopoli – Konstandinopojë.
Politika ballkanike e Italisë mund të kundërshtohej nga ajo e Perandorisë
austro-hungareze. Sidoqoftë, për të kishte tre pasoja nga veprimi austro-
hungarez.
a.shtyerja e guximshme e Austro-Hungarisë në lindje
b.Një kërcënim që i drejtohej Shqipërisë, ku Italia donte të ruante madje të
zgjeronte ndikimin e saj
c.Një bezdisje të madhe për aspiratat ballkanike të Italisë në përgjithësi
Megjithatë, nuk kishte ç'të bënte për momentin. Italia, megjithë Aleancën e
Trefishtë dhe marrëveshjet e saj mesdhetare, ndjehej e izoluar, siç e konstatonte
një e përditshme e madhe italiane, më 5 nëntor 1908.388
Sa i përket Turqisë, ajo ishte viktima kryesore e goditjes së Austro-
Hungarisë, duke qenë se deri më 1908, Bosnjë-Hercegovina ishte pjesë e saj, të
386 G. Perticione, Vepër e përmendur, f.167387 Po aty388 C.Cailler, Vepër e përmendur, f.163
106
paktën nominalisht. Porta e Lartë nuk protestoi zyrtarisht kundër aneksimit të
Bosnjë-Hercegovinës, por denoncoi pavarësinë bullgare si një akt të paligjshëm
dhe arbitrar në shkelje flagrante të Kongresit të Berlinit. Së fundi Porta vendosi
të bojkotonte produktet austro-hungareze.389
Më 1 dhe 4 dhjetor 1908, Titoni pati detyrën e vështirë të mbronte
politikën ballkanike në Parlament, ku deputetët Barzilai, Fortis dhe Sonino e
kritikuan me forcë aneksimin boshnjak.390 Situata u keqësua edhe më shumë kur
agjentë austro-hungarezë bënë një fushatë të gjerë anti-italiane në Shqipëri.391
Italia nuk kishte alternativë tjetër veçse të kënaqej me situatën aktuale,
duke menduar si të marrë më vonë pjesën më të mirë. Konsulta po ashtu e
kuptonte rolin e ri ballkanik të Italisë. Duhej shtirur sikur gjithçka ishte në
rregull. Aneksimi i Bosnjë-Hercegovinës përfaqësonte fitimin e parë territorial të
Monarkisë Habsburgase që prej humbjes së Venecias me 1866.392
Më 28 dhjetor 1908, një tërmet i tmerrshëm e hodhi hidhërimin e tij mbi
Sicilinë, duke shkatërruar Mesinën dhe zhdukur fshatrat fqinje. Ky tërmet
shkaktoi më shumë se 100000 viktima.393 Me një pabesi të pashembullt, Kondrad
von Hecendorfi mendoi se kishte ardhur momenti i duhur për të realizuar planet
e tij anti-italiane. Italofobia e shefit të Shtatmadhorisë austro-hungareze u kthye
në obsesion dhe ia errësoi ndërgjegjen. Ai rifilloi orvatjet ndaj Arentalit, duke u
përpjekur të bindte Balplacin për mundësinë e mirë për të goditur me thikë pas
shpinte Italinë e lënduar nga drama e Mesinës. Franc Jozefi dhe Arentali e
hodhën poshtë këtë propozim sa pa sens aq edhe të neveritshëm. Por qëndrimi i
Konradit flet shumë për urrejtjen që ushqenin disa qarqe austro-hungareze
kundrejt Italisë. Konsulta, me të drejtë, nuk do ta harronte këtë. 394
389 C.Cailler, Vepër e përmendur, f.162390 T. Tittoni, Vepër e përmendur, f.89391 Po aty392 Ch. S. Watson, Vepër e përmendur, f.257393 Storia d’Italia…, Vepër e përmendur, 1459394 M. N. Vego, Vepër e përmendur, f.254
107
Kancelarët gjermanikë korrën edhe suksese të tjera. Para se Rusia dhe
Serbia të kapitullonin, Porta e Lartë ishte pajtuar me Gjermaninë dhe Austrinë.
Të nesërmen e aneksimit boshnjak, Porta, nën ndikime të jashtme ruse por
sidomos britanike, kishte marrë një qëndrim austrofob, çka nuk i pengoi aspak
turqit të afroheshin me Balplacin, gjatë dimrit 1908 – 1909. Ndikimi gjerman arriti
për mrekulli të kundërpeshonte ndikimin anglez pranë Divanit saqë më 26
shkurt 1909, Austro-Hungaria dhe Turqia firmosën, për inat të Britanisë së
Madhe, një marrëveshje që e rregullonte një herë e mirë çështjen boshnjake.395
Marrëveshja austro-turke përfshinte edhe problemin shqiptar. Perandoria
Osmane deklaronte se ishte e gatshme të zmadhonte protektoratin që kishte
Austria mbi katolikët e Shqipërisë.396
Marrëveshja austro-turke kishte klauzola që mund të shqetësonin
seriozisht Italinë. Neni 1 përcakton se Monarkia Habsburge hiqte dorë nga të
gjitha të drejtat që kishte në sanxhakun e Novipazarit. Megjithatë Balplaci nuk
është se hiqte dorë nga politika ballkanike. Meqe linja e Vardarit ishte e mbyllur
pak a shumë, Austria mund të vazhdonte “Drang nach Osten”, zgjerimin e saj
drejt Selanikut, përmes Shqipërisë. Për të mbështetur këtë orientim të ri, neni 4 i
jepte Austrisë një zgjerim të protektoratit të saj tradicional katolik në Shqipëri.
Marrëveshja dypalëshe turko-austriake e vendoste në këtë mënyrë
politikën orientale të Italisë para problemeve të reja të rënda. Austria, e forcuar
nga suksesi i saj, mori zemër, porse Italia asnjëherë nuk e pranoi se rruga austro-
hungareze drejt Selanikut do kalonte nga Shqipëria. Italia nuk pranoi as se
Austro-Hungaria kishte e vetme monopolin e protektoratit të shqiptarëve
katolikë.397
Marrëveshja dypalëshe austro-turke i bëri italianët gjithashtu të mendojnë
se Austria ishte në gjendje të drejtonte lojën në Ballkan. Ia vlente për këtë arsye
395 Lord Kinross, The Ottoman Centuries : The rise and fall of the turkish empire, New York : MorrowQuill Paperbacks, 1977, f.438396 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.165397 M. N. Vego, Vepër e përmendur, f.255
108
që më mirë të gjendej një terren i ri mirëkuptimi me Vjenën, megjithë përvojën e
hidhur të kohëve të fundit me Bosnjë-Hercegovinën. Titoni kështu e kuptoi.
Konsulta i kërkoi kështu Balplacit, më 5 prill 1909:
1.që asnjë marrëveshje ballkanike të mos bëhej pa konsultimin paraprak
mes Romës dhe Vjenës
2.kërkoi që një parim i kompensimit territorial t’i jepej Italisë, nëse Austria
do të vazhdonte më tej me aneksimin e Sanxhakut të Novipazarit.398
Austria nuk u përgjigj, ose më mirë ishte Konradi i flaktë që u përgjigj
flakë për flakë duke i parashtruar Arentalit një plan të ri që ishte si projektet e
mëparshme. Shefi i Shtatmadhorisë austro-hungareze iu kthye teorisë së tij të
luftës parandaluese, që do të eleminonte të gjitha vendet armike të Austrisë në
Ballkan.399 Edhe një herë, Balplaci nuk i dëgjoi sygjerimet e Shtatmadhorisë.
Më 19 korrik 1909, Italia hapi një zyrë postare në Vlorë, duke e zgjeruar
kështu përfaqësinë e saj në Shqipëri.400 Ndërkaq nga konsujt italianë në terren
vinin shumë informacione lidhur me Lëvizjen Kombëtare Shqiptare sidomos në
Vilajetin e Kosovës. Përgjatë verës dhe vjeshtës së vitit 1909, Ministria e Jashtme
italiane informohej hollësisht nga konsulli në Shkup mbi të gjitha lëvizjet e
shqiptarëve nacionalistë të Kosovës.401 Janë mbi 50 telegrame që informojnë se
lëvizja e shqiptarëve kishte marrë përmasa të mëdha. Manovrat e Konradit,
heshtja e Balplacit, nxitën Titonin t’i kthehej Shën Peterburgut. Nga ana e tij,
ministri i jashtëm rus Isvolski, gjithashtu i shqetësuar gjithë kohës, ishte në
kërkim të suksesit që do të krijonte kundërpeshë ndaj aneksimit boshnjak të vitit
1908 dhe marrëveshjes austro-turke të vitit 1909. Ideja e bisedimeve italo-ruse, që
nuk ishte veçse zgjatim dhe plotësim i takimit në Desio, u prit mirë nga Cari dhe
qeveria e tij. Nuk ishte më koha kur çdo pozicionim italian, në lidhje me
Ballkanin, refuzohej me përbuzje nga ministria e jashtme ruse. Gjithësesi kishte
398 T. Tittoni, Vepër e përmendur, f.102399 C. Cailler, Vepër e përmendur, 167400 Po aty401 AIH, B-56, Arkivi i Romës, Fondi Ministria e Punëve të Jashtme të Italisë, Korrespondencë konsulloreNjë sërë letrash nga konsulli Galanti për Minsitrin e jashtëm.
109
një vështirësi pasi socialistët italianë nuk pranonin të bëheshin aleatë me
Perandorinë ruse. Kur ishte çështja e vizitës së Nikolasit të II në Romë, pati
goxha kundërshtim në mesin e ekstremit të majtë, që kërcënoi me sabotimin e
pritjes perandorake në Vilën e Përjetshme.402 Dy qeveritë në atë kohë ranë dakort
për një takim mes sovranëve dhe ministrave të Punëve të Jashtme. Ai u bë në
Rakonixhi, rezidenca verore e princave të Savojës, në rrethinat e Torinos.
Nikolasi i II takoi atje më 4 tetor 1909 mbretin e Italisë. Titoni dhe Isvolski
i shoqëronin. Nga ky takim dolën marrëveshjet e “Rakonixhit” që vendosën një
bazë bashkëpunimi italo-rus në Ballkan dhe ishin drejtuar në mënyrë të tërthortë
kundër politikës së Balplacit.403 Marrëveshja kishte në thelb pikat e mëposhtme:
1.ruajtja e status quo-së ballkanike dhe në rast të kundërt, Roma dhe Shën
Peterburgu do të zbatonin parimin e kombësisë për zhvillimin e shteteve
ballkanike duke përjashtuar çdo ndërhyrje të huaj
2.Rusia u angazhua të konsideronte, me dashamirësi, interesat italiane në
Libi
3.Italia angazhohej të konsideronte me dashamirësi interesat ruse në
ngushticën e Dardaneleve404
Dy palët duhet të konsultoheshin bashkërisht mbi çështjen e interesave
ruse në rajonin e Bosforit dhe mbi interesat italiane në Libi.
Neni 1 i dispozitave të Rakonixhit mbetej mjaft i zbehtë dhe mund të çonte
në interpretime me keqkuptime. Të zbatoje parimin e kombësisë, do të thonte të
inkurajoje vendet e Ballkanit të mbeteshin zotër të vetes, të ngriheshin kundër
ndikimeve të fuqive dhe në fund të mbizotëronte parimi i autonomisë mbi atë të
zonës së influencës.405 Por mund të supozojmë se në marrëveshjen italo-ruse,
parimi i kombësisë kishte të bënte mbi të gjitha me Shqipërinë, që mund të bëhej
402 AIH, B-56, Arkivi i Romës, Fondi Ministria e Punëve të Jashtme të Italisë, Korrespondencë konsulloreNjë sërë letrash nga konsulli Galanti për Minsitrin e jashtëm.403 C. Cailler, Vepër e përmendur, 169404 Po aty405 Arben Puto, Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare të periudhës së imperializmit, Vëll 1, Tiranë :Shtëpia Botuese 8 Nëntori, 1984, f.68
110
një mollë sherri mes Rusisë e Italisë ashtu siç ishte mes Italisë dhe Austrisë. Duke
vepruar në këtë mënyrë, Konsulta mënjanoi me shumë zotësi, kërcënimin e një
korridori dhe të një porti serb në Shqipëri. Një kombinim ky i fundit që ishte
përkrahur me forcë nga ministria e jashtme Ruse. Por mosbesimi reciprok i dy
partnerëve do t’i bënte praktikisht të pavlefshme dispozitat e marrëveshjes italo-
ruse. Një marrëveshje e tillë mund të përbënte një pikë fillimi të një
bashkëpunimi të frytshëm italo-rus në Ballkan, por interesat e dy vendeve
ndryshonin shumë. Nëse nga njëra anë Italia nuk kishte besim tek Austria,
programi panslllav i Rusisë, intrigat e Isvolskit dhe euforia nacionaliste që
mbretëronte në Beograd përbënin nga ana tjetër një rrezik real për interesat
italiane në Mal të Zi dhe në Shqipëri. Marrëveshja italo-ruse nuk ishte në të
vërtetë veçse bashkim i dy zhgënjimeve, fryt i mosbesimit të qeverisë italiane
kundrejt kabinetit në Vjenë.
Gjithashtu Konsulta kërkoi gjithashtu paskëtaj një marrëveshje të re me
Austrinë. Marrëveshjet austro-italiane të nëntor-dhjetorit 1909 do të zvogëlonin
në maksimum efektet e bashkëpunimit italo-rus¸ të ngritur me vështirësi në
Rakonixhi. Përveç kësaj, që para Rakonixhit, Bylovi e kishte takuar Titonin në
Venecie më 21 prill 1909. Që prej këtij takimi, Anglia mendonte se megjithë
çështjen boshnjake, Italia ishte afruar me Austro-Hungarinë.406
406 Arben Puto, Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare….Vepër e përmendur, f.68
111
3. Politika italiane dhe shpallja e pavarësisë së Shqipërisë
Në vjeshtë të 1909-ës, ministria Xholiti-Titoni u zëvendësua nga kabineti
Sonino, me Guçardinin në Konsultë.407 Akti i fundit politik i Titonit kishte qenë
firmosja e marrëveshjes italo-ruse e Rakonixhit. Akti i parë i Guçardinit ishte
afrimi me Austro-Hungarinë, që u bë e domosdoshme për të pakësuar pasojat e
aneksimit boshnjak.408 Ishte nevojë urgjente të ekzaminohej, për së pari dhe në
hollësi, situata ballkanike e dy aleatëve. Guçardini nuk bëri gjë tjetër veçse rifilloi
përpjekjet e bëra në Vjenë në prill të vitit 1909.
Afrimi mes Romës dhe Vjenës u lehtësua në njëfarë mase nga ambiciet
serbe dhe mori formën e një shkëmbimi të letrave, të destinuara për të mbetur
sekret, mes Arentalit dhe Guçardinit, më 30 nëntor, 9 dhe 15 dhjetor të vitit 1909.
Korrespondenca e shkëmbyer mes Balplacit dhe Konsultës prishi dispozitat e
marrëveshjes italo-ruse të Rakonixhit.409
Marrëveshja e re kishte të bënte kryesisht me Ballkanin dhe mund të
përmblidhet me katër pika bazë:
1. Austria dhe Italia angazhoheshin se nuk do të firmosnin marrëveshje
me një fuqi të tretë, në lidhje me Ballkanin
2. të komunikonin për të gjitha propozimet që i bëheshin njërës apo tjetrës,
nga një fuqi e tretë, e që kishin të bënin me një ndryshim të status quo të
Ballkanit ose me bregdetin dhe ishujt e Adriatikut e të detit Egje që ishin nën
sundimin osman
3. nëse Austria do të aneksonte Sanxhakun e Novipazarit, Italia do të
merrte një kompensim territorial.
407 Storia d’Italia…, Vepër e përmendur, f.1729408 G. Salvemini, Vepër e përmendur, f.255409Po aty
112
4. Italia e pranonte aneksimin e Bosnjë-Hercegovinës nga Austro-
Hungaria. 410
Fuqia e tretë e përmendur në këto dispozita, ishte pa dyshim Rusia.
Përveç kësaj, nëse Italia do të mund të merrte një kompensim territorial në
këmbim të një zgjerimi të Austro-Hungarisë drejt Novipazarit, kjo ishte diçka për
të cilën shpresohej pak. Sepse për Austrinë, rruga drejt Selanikut kalonte nga
Shqipëria.411
Afrimi austro-italian mund të sillte një zbutje të marrëdhënieve mes dy
shteteve dhe madje edhe në situatën ndërkombëtare. Por ishte mjaft e vështirë të
ringjallje besimin mes Romës dhe Vjenës. Sipas mendimit të vetë vëzhguesve
austro-hungarezë, kriza boshnjake kishte asgjësuar edhe shpresën e fundit për ta
bërë Aleancën e Trefishtë popullore në Itali e për të nxjerrë përfitime prej saj.412
Kujtime shumë të këqija vështirësonin marrëdhëniet mes dy vendeve. Në
veçanti ishte plaga e irredentizmit, rivalitetit ballkanik dhe adriatik dhe një
mosbesim reciprok dhe i pariparueshëm. Balplaci dhe Konsulta filluan gjithësesi
të ndjekin, të detyruar nga kushtet, një politikë të përbashkët në Ballkan duke
qenë se ambiciet serbe dhe intrigat ruse po bëheshin të shumta dhe të
dukshme.413
Fillimi i vitit 1910 u shënua nga një ndryshim i rëndësishëm në politikën
italiane. Në Romë, me rrëzimin e qeverisë jetëshkurtër të Soninos, markezi San-
Xhuliano u bë ministër i jashtëm në mars të vitit 1910. Ai do ta mbante këtë post,
në qeveritë Luzati, Xholiti dhe Salandra deri në vdekjen e tij më 1914. Me San-
Xhulianon, në krye të Konsultës vinte një kundërshtar i Francës.414
Ministri i ri kishte një linjë të përbashkët me Krispin, duke qenë se kishte
qenë partizan i flaktë i tij. Ashtu siç ndodhte në tribunën siciliane, San Xhuliano
410 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.156411 Andrew Rossos, Russia and the Balkans. Inter-Balkan Rivalries and Russian Foreign Policy 1908–1914, Toronto: University of Toronto Press, 1981, f.218412 Enrico Decleva, Da Adua a Sarajevo: la politica estera italiana e la Francia, 1896–1914, Bari :Laterzza, 1971, f.349413 Po aty, f.353414 Po aty
113
kishte qenë pjesë e ngushtë e Aleancës Trefishe, më shumë në shenjë mosbesimi
ndaj Francës sesa për shkak të besimit ndaj ndershmërisë së partnerëve
gjermanikë. Për më tepër, shefi i Konsultës ishte i dhënë pas idesë së rifillimit të
politikës koloniale të vendit të tij. Po përgatitej ekspedita për në Tripoli.415
Por, nëse nga njëra anë shefi i Konsultës ishte i vendosur të përmirësonte
funksionimin e Aleancës me Rajhun dhe me Austrinë, nuk linte pas dore
dëshirën legjitime për të përmirësuar situatën në favor të Italisë.
San-Xhuliano e urrente, para së gjithash, pansllavizmin. Për këtë arsye, ai
vendosi t’i jepte politikës ballkanike të vendit të tij një orientim anti-rus dhe anti-
serb. Si rrjedhojë, Italia filloi të mbështeste politikën ballkanike të Perandorisë
Habsburgase.416 Në këtë frymë ai i bëri deklaratë Arentalit në mars të vitit 1910:
a.se Italia nuk mund të pranonte një zgjerim të lëvizjes pansllave.
b.se Italia nuk do t’i lejonte Rusisë dhe as satelitëve të saj ballkanikë të
përfitonin nga tërheqja e mundshme e Turqisë.
Së fundmi, më 16 prill 1910, gjatë një bisede me Merei, ambasador i
Austrisë, San-Xhuliano i deklaroi madje se Italia nuk kishte asnjë synim
aneksionist në Shqipëri.417 Por ndërkohë nuk duhet harruar se San Xhuliano pak
vite më parë kishte shprehur refleksionet e tij te “Letra mbi Shqipërinë” të
publikuara më 1902 në “Giornale d’Italia” si rezultat i një njohje të
drejtëpërdrejtë të terrenit. Me Letrat e tij, ministri i ardhshëm italian i punëve të
jashtme synonte të ofronte një vizion të qartë të asaj që përfaqësonte Shqipëria në
politikën italiane të Adriatikut dhe të formulonte një program që do të siguronte
praninë e vazhdueshme të Italisë në vendimet e Fuqive të Mëdha sa i përket
Ballkanit. Shqipëria quhej edhe Gjiblartair i Adriatikut.418
415 R.J Bosworth, Italy the least of….., Vepër e përmendur, f.402416 Po aty, f. 403417 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.177418 AQSH, F.98, D.5, f.1
114
Mes 30 gushtit dhe 2 shtatorit të 1910-ës, Arentali dhe San-Xhuliano do të
takoheshin në Salcburg dhe në Ishël. Ministri italian i Punëve të Jashtme përfitoi
për t’i konfirmuar kolegut të tij austriak ndjenjat e tij rusofobe, duke specifikuar:
1.se Italia do të preferonte të bënte bisedime më mirë me Austrinë se me
një vend sllav.
2.se nuk kishte asnjë marrëveshje italo-ruse mbi Ballkanin.419
Deklarata e dytë nuk përkonte me realitetin, duke qenë se vitin e
mëparshëm, Italia kishte nënshkruar me Rusinë marrëveshjen e Rakonixhit. Ishte
e vërtetë, nga ana tjetër, se lidhjet mes Romës dhe Shën Petërburgut ishin
dobësuar shpejt.
Para se të takonte Arentalin, San Xhuliano kishte patur një takim në
Firence, më 2 prill 1910, me kancelarin gjerman Betman-Holveg, në prani të
ambasadorit të perandorisë pranë Kuirinalit, Flotovi.420 Kancelari i Guillame i II
dhe ministri i Punëve të Jashtme të Viktor-Emanuelit të III nuk arritën të binin
merreshin vesh për kompensimin territorial që Italia kërkonte nga Austria, në
rast të zmadhimit të kësaj të fundit në Ballkan.421
Në maj të vitit 1910 diplomacia italiane u përqëndrua në kryengritjen
shqiptare në Kosova, duke dhënë infromacione të sakta lidhur me zhvillimet nëç
terren. Në dokumentat diplomatike na bien në sy dy dokumenta të dërguara nga
kosulli italian në Stamboll për ministrin e jashtëm në të cilat shprehet shqetësimi
për dhunën e ushtruar nga osmanët për shtypjen e kryengrijes. Konsulli italian
në Stamboll përpiqet që të orientojë qeverinë e tij për qëndrimin që duhej të
mbante në raport me kryengritësit dhe transmetonte shqetësimin lidhur me
përfshirjen austriake në këtë kryengritje. Ja sesi i shkruan ai ministrit të tij : “Që
në fillim të kryengritjes shqiptare një telegram i ardhur nga Beogradi lajmëronte se
kryengritësit do të ngrinin flamurin austriak…Dyshoj se kryengritësit udhëhiqen nga
persona me formim ushtarak që nuk janë shqiptarë. Kjo është një tjetër dëshmi e
419 Po aty420 Imanuel Geiss, German Foreign Policy 1871–1914 Routledge & Kegan Paul : London, 1976, f.402421I. Geiss, Vepër e përmendur, f.402
115
manovrave austriake në Shqipëri”422 Agjentët italianë në terren furnizojnë me
informacione të bollshme lidhur me rezistencën shqiptare duke shprehur edhe
shqetësimin se dobësimi i rezistencën shqiptare nuk sjell gjë tjetër veçse
fuqizimin e sllavëve.423 Në dokumentin tjetër vihet në dukje fakti se rezistenca
shqiptare nuk mund të përballonte forcat e shumta osmane, sepse shqiptarët nuk
kishin mundësi të përballonin ushtrinë turke për shkak të mungesë së armatimit.
Ky informacion i ishte dhënë konsullit italian nga ish veziri shqiptar Ferid
Pasha.424 Qarqet austro-hungareze, nga ana e tyre, nuk ishin aspak mirënjohëse
ndaj San Xhulianos për përpjekjet e afrimit që kishte ndërmarrë. Madje, gjatë
verës së vitit 1910, pati një alarm për shkak të një pakujdesie apo paturpësie të
Konradit. Shefi i Shtatmadhorisë perandorake veproi duke përqendruar forcat
austro-hungareze në kufi me Italinë. Duke vepruar kështu, Konradi e kishte me
menduar mirë me veten e tij: a nuk ishin aleatë të Austrisë Gjermania dhe
Rumania, ndërsa Rusia, Italia, Serbia dhe Mali i Zi ishin klasifikuar si armiq të tij.
Konsulta, që ndoshta e teproi duke e parë si të madhe sjelljen e këtyre
trupave në kufi, iu lut Vilhelmshtrases të ndërhynte tek Balplaci për të ulur
vrullin e tyre ushtarak. Gjermania ndërhyri në Vjenë, pa shumë dëshirë.425 Ky
incident i ri flet shumë për gjendjen e marrëdhënieve italo-austriake.
Marrëveshjet mesdhetare me Britaninë e Madhe dhe Francën,
marrëveshjet e Rakonixhit me Rusinë, i jepnin Italisë liri të plotë për të realizuar
projektet e saj mbi Tripolin. San-Xhulianos nuk i mbetej veçse të priste momentin
e duhur për të ndërhyrë. Megjithë ekspansioni italian u afirmua në Shqipëri.
Tregtia italiane arriti një shifër maksimale dhe eksportet italiane i tejkalonin edhe
vetë eksportet austro-hungareze: 3.787.000 lira për Italianë, kundrejt 1.739.000
422 AIH, B-57, Arkivi i Romës Fondi Ministria e Punëve të Jashtme të Italisë, Korrespondencë konsullore,Letër nga kosulli italian në Stamboll për Ministrin italian të punëve të Jashtme dt.18 maj 1910423 AIH, B-57, Arkivi i Romës, Fondi Ministria e Punëve të Jashtme të Italisë, Korrespondencë konsullore,Letër nga kosulli italian në Stamboll për Ministrin italian të punëve të Jashtme dt.18 maj 1910424 AIH, B-50, Arkivi i Romës, Fondi Ministria e Punëve të Jashtme të Italisë, Korrespondencë konsullore,Letër nga kosulli italian në Stamboll për Ministrin italian të punëve të Jashtme dt.12 maj 1910425 Po aty, f.404
116
lirave të Austrisë.426 Për të përshpejtuar edhe më këtë lëvizje, Parlamenti italian e
ftoi qeverinë të riorganizonte dhe të përmirësonte shërbimet detare italiane në
Adriatik më 1 dhjetor 1910.427
Viti 1911 solli themelimin në Romë, më 20 shkurt, të një komiteti pro-
shqiptar dhe zhvillimin e mëtejshëm të ndikimit italian në Shqipëri. Madje në
Kosovë pati një kryengritje që u shtyp me energji nga turqit. Kosulli italian i
Shkupit, Galanti informon me hollësi ministrin e tij lidhur me zhvillimet e
kryengritjes dhe me masat e marra nga osmanët për shtypjen e saj. Galanti arrin
deri aty sa të rendisë edhe numrin e forcave osmane të angazhuara në shtypjen e
kryengritjes në Kosovë.428 Roma dhe Vjena protestuan në të njëjtën kohë në
Konstandinopojë.429
Ja sesi shprehet San Xhuliano për pozicionin e Italisë në mardhëniet
ndërkombëtare të kohës në gazetën “New York Times” : “Është e qartë se Europa
po kalon një peridhë të ngjeshur aktiviteti diplomatik, në të cilën fuqitë e mëdha po
punojnë për shpërbërjen e situates së vjetër dhe krijimin e një situate të re, në të cilën
sado që përpiqem nuk po e dëgjoj zërin e Italisë. Kam frikë se nuk do të realizohen jo
vetëm ambicjet e ligjshme të Italisë por as nevojat e saj social ekonomike”430
Më 25 shtator 1911, San-Xhuliano bëri të ditur, - Berlinit dhe Vjenës, - se
ishte i gatshëm të rinovonte marrëveshjen trefishe, pa modifikime. Propozimi
ishte një veprim i zgjuar, që e bëri Italinë të jetë e gatshme për një ndërhyrje
afrikano-veriore. Ripërtëritja në këtë mënyrë nuk u vu në diskutim, por as nuk u
bë pazar me të. Austria nga ana e saj e pranonte, madje me njëfarë kënaqësie,
angazhimin e Italisë në Libi. Vjena dhe Berlini, ishin tepër të gëzuar teksa shihnin
Italinë të merrej me Tripolitanën dhe Cirenaikën dhe mendonin, keq ose mirë, se
Konsulta do të çinteresohej me kalimin e kohës nga problemet ballkanike.
426 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.97427 Po aty428 AIH, B-57, Arkivi i Romës, Fondi Ministria e Punëve të Jashtme të Italisë, Korrespondencë konsullorenga Shkupi, Letër për Ministrin italian të punëve të Jashtme dt.22 maj 1911.429 R.J.B, Bosworth, Italy, the last of the….., Vepër e përmendur, f.331430 “Interview with San Guliano”, New York Times, June 25, 1911
117
Katër ditë më vonë, më 29 shtator 1911, Italia i deklaroi luftë Turqisë.431Shpërbërja e Perandorisë Osmane po fillonte dhe veprimi italian do të ishte një
inkurajim i mirëpritur dhe një shembull për nacionalistët sllavë, një vit më vonë.
Turqia e pranoi sfidën dhe bëri një rezistencë aq të madhe saqë ekspedita e Libisë
do të zgjatej një vit. Pasojat shkatërruese për paqen në Europë të kësaj ekspedite
do të nënvlerësoheshin.
Armiqësitë italo-turke sapo kishin filluar në kohën kur Austro-Hungaria
shkaktoi një incident të rëndë. Më 30 shtator 1911, flota italiane bombardoi
Prevezën.432 Anijet luftarake osmane u detyruan të mobilizoheshin për shkak të
kryqëzorëve italianë. Flota italiane kishte plotësisht të drejtë të bëhej pjesë e këtij
akti lufte. Të nesërmen, më 1 tetor 1911, Arentali do të protestonte pranë
Konsultës.433 Po të shihet, ishte një shkelje flagrante e nenit VII të Aleancës së
Trefishtë, që përcakton ruajtjen e status quo në Ballkan. Nota austriake ishte aq e
fortë saqë qeveria italiane u detyrua të pushonte luftën në bregun truk të
Adriatikut. Kështu që u mënjanua për momentin një ndërhyrje e Austrisë në
punët e brendshme.
Nga ana tjetër, ishte diçka e padëgjuar të shihje Balplacin të luante rolin e
mbrojtësit të integritetit territorial turk. Arentali nuk kishte patur skrupuj, kur tre
vjet më parë, i hoqi Turqisë Bosnjë-Hercegovinën. Në të vërtetë, pas Arentalit
ishte hija e Konradit i cili edhe një herë u propozoi, më 1 tetor 1911, Perandorit
dhe ministrit të tij të Punëve të Jashtme që të sulmonin Italinë, gjatë kohës që
ishte e zënë me Afrikën e Veriut. Arentali dhe Franc-Jozefi refuzuan, - siç kishin
bërë edhe më parë, - dhe Konradi, i zhgënjyer, hoqi dorë nga funksionet e tij të
shefit të Shtatmadhorisë austro-hungareze.434
431 G.Salvemini, Vepër e përmendur, f.182432 Paolo Maltese, La terra promessa : La guerra italo-turca e la conquista della Libia 1911-. 1912,Milano: Sugar, 1968, f.46433 P. Maltese, Vepër e përmendur, f.46434 John Thayer, Italy and the Great War, Politics and Culture 1870-191$. Wisconsin : Madison, 1964,f.271
118
Konradi shihte në politikën italiane në Ballkan një pengesë bezdisëse për
aspiratat hegjemonike austro-hungareze. Në planin që i dorëzoi Balplacit, më 1
tetor 1911, Konradi kishte përfshirë tetë pikat ndër të cilat asgjësimin e
kundërshtarit italian, i cili, në rastin e parë të volitshëm, do të godiste pas shpine
Monarkinë e Dyfishtë. Përveç kësaj t’i jepej Austrisë e gjithë liria e veprimit në
Ballkan, duke hequr qafe politikën bezdisëse të Italisë në këtë rajon.435 Keqdashja
e qarqeve ushtarake austriake në lidhje me aleatin e tyre nuk bënte veçse nxirrte
në pah qëllimin e tyre parësor: ishte politika ballkanike e Italisë që e bezdiste më
shumë Konradin.
Italia sapo e kishte marrë veten nga surpriza e pakëndshme e shkaktuar
nga nota austro-hungareze, kur të tjera komplikime dolën në pah. Mali i Zi, që e
shihte Italinë dhe osmanët si kundërshtarë, shfaqi me forcë dëshirën e tij për të
pushtuar Shqipërinë.436 U desh një presion i fortë italian ndaj Cetinjës për të
zbrapsur Malin e Zi nga projekti i saj i pakuptimtë e plot kërcënime për paqen.
Italia natyrshëm nuk mund të lejonte një ndërhyrje të Malit të Zi në Shqipëri, ku
interesat e saj ishin më të rëndësishme në Ballkan.437
Më 5 tetor 1911, Italia aneksoi Tripolin.438 Aleatët e Italisë e pranuan faktin
e mbaruar, por disa qarqe austriake diskutuan, për një kohë të gjatë, çështjen se si
do të menaxhohej një pranim i tillë. Marrja e Tripolit, nuk do të thonte, gjithësesi,
fundin e armiqësive. Pesha e luftës filloi të ndihet në Itali dhe drejtuesit romanë
tentuan një diversion ballkanik duke nxitur shqiptarët të ngriheshin kundër
turqve. Italia ishte e pranishme në Shqipëri dhe agjentët e saj kryenin një punë
metodike atje.439 Por, më 30 nëntor 1911, Austria bëri të ditur se nëse veprimi i
maskuar i Italisë do të vazhdonte në Shqipëri, ajo do të pushtonte Sanxhakun e
Novipazarit. Kësaj radhe Konsulta u tregua e fortë dhe u përgjigj se nëse Austria
435 Frank G. Weber, Eagles on the crescent; : Germany, Austria, and the diplomacy of the Turkish alliance,1910-1918, Ithaca, New York : Cornell University Press, 1970, f.320436 C.Cailler, Vepër e përmendur, f.178437 Po aty, 176438 Ch. Seton-Whatson, Vepër e përmendur, f.178439 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.180
119
do të pushtonte Novipazarin, marina italiane do të merrte të gjitha portet
kryesore shqiptare. Para një kërcënimi të tillë, diplomacia austriake hoqi dorë,
duke dërguar gjithësesi agjentët e saj për veprimtari anti-italiane në Shqipëri.440
Bisedimet e italo-autriake më 29 mars 1912 u bënë për të qetësuar
mardhëniet e tendosura midis dy fuqive. Bisedimet mes Balplacit dhe Konsultës
nuk ishin veçse pasojë logjike e protestës austriake në Romë, më 1 tetor 1911.
Italia u angazhua të mos i sulmonte më brigjet turke në Shqipëri dhe në Epir.
Austria nuk vendoste asnjë pengesë ndaj armiqësisë italo-osmane në të gjithë
sektorët e tjerë ku mund të ndodhte një përballje mes dy ushtrive. Italia kështu e
siguroi veten nga një ndërhyrje tjetër jo e mirë nga ana e Balplacit.441
Konsulta kishte mjaft arsye që të mos kishte besim tek Rusia, intrigat e së
cilës ishin përhapur në Ballkan. Në prill të vitit 1911, Milovanoviçi, kryeministër
serb, i kishte propozuar Gehovit, kryeministrit bullgar, një marrëveshje që do të
shërbente si bazë për një veprim luftarak të përbashkët kundër Turqisë, e që do
të drejtohej edhe kundër Perandorisë austro-hungareze. Sofja u tregua në fillim e
heshtur, por lufta italo-turke ndryshoi thellësisht situatën.442 Veprimi italian në
Tripoli do ishte një shembull, që do të frymëzonte ballkanasit. Qeveria ruse, e
mbështetur nga ministrat e saj në Beograd dhe në Sofje, përkatësisht Hartvig dhe
Nekliudov, miratoi idenë e një bashkimi serbo-bullgar, etapa e parë drejt një
blloku ballkanik, të drejtuar në të njëjtën kohë kundër Austrisë dhe kundër
Turqisë. Ishin në fakt veprimet e Neklidovit dhe të Hartvigut ato që dëmtonin
Italinë. Këta dy diplomatë i tejkalonin shpesh udhëzimet e ministrisë së jashtme
dhe nuk hezitonin, për shembull, të inkurajonin tendenca ekstreme të
nacionalistëve serbë dhe bullgarë.443 Sa i përket Serbisë, ndihma ruse stimulonte
të gjitha ambiciet e Beogradit në Shqipëri, d.m.th. në zonën ballkanike, ku Italia,
nuk kishte ndërmend për asnjë arsye të tërhiqej. Paralelelisht me nxitjet e
440 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.180441 Ch. Seton-Whatson, Vepër e përmendur, f.180442 William Key Wallace, Greater Italy, London: Constable Company, 1917, f.271443 R. C. Hall, Vepër e përmendur, f.19
120
Hartvigut në Beograd, Neklidovi po përpiqej ta mbante Sofjen në rrethin rus.444
Për të arritur këtë, ky i fundit, duke krijuar një tablo të zezë, e cilësoi
veprimtarinë austriake në Shqipëri si shkelje të interesave bullgare (12 mars
1912). Agjentët rusë po prisnin të merrnin vesh se si do të shkonte lufta italo-
turke, para se të hidhnin vartësit e tyre në një sulm kundër Turqisë.445
Nuk ishte kërcënimi austriak ai që e zbrapste Italinë. Kjo u pa mirë kur më
18 prill 1912, një skuadrilje anijesh italiane bombardoi Dardanelet, pa arritur
gjithësesi të depërtojë në ngushticë.446
Porta e mbylli menjëher ngushticën duke e minuar, në dëm të Rusisë, që
do të vuante nga kjo masë. Gjithashtu, Shën Petërburgu protestoi në Romë dhe
kërkoi që t’u jepej fund armiqësive italo-turke, në mënyrë që të lejohej tregtia
ruse të vazhdonte në ngushticën e Dardaneleve.447
Edhe për Vilhelmshtrasen, veprimi italian pati pasojë të madhe, Rajhu u
prek nga një veprim ushtarak kundër turqve, të cilët i mbronte, e pikërisht në
derë të kryeqytetit të tyre. 448
Gjatë kësaj kohe, Austria nuk harroi as interesat e klientelës shqiptare, as
të vetat. Duke dëgjuar gjëmimin e stuhisë ballkanike, Balplaci po merrte masa
sigurie. Konsujt e monarkisë në Janinë, Vlorë dhe Durrës jepeshin pas
spiunazhit. “Lloyd Triestino” dhe zyrat postare austriake në Shqipëri ishin
ndërmjetësit, që furnizonin vendasit me armë dhe municione. Në Vjenë, shoqata
“Leopoldinerstiftung” u bë një institut që priste falas shqiptarët e rinj, që kishin
marrë bursë nga ministria e Jashtme.449
Rusia, nga ana e saj, vazhdonte intrigat në Sofje dhe në Beograd. Nën
drejtimin e saj, Bullgaria dhe Serbia firmosën më 12 maj 1912, një marrëveshje
ushtarake. Në rast të luftës me Turqinë dhe Austrinë, dy aleatët angazhoheshin
444 R. C. Hall, Vepër e përmendur, f.24445 C. Cailler, Vepër e përmendur, f.103446 R. C. Hall, Vepër e përmendur, f.19447 J. Thayer, Vepër e përmendur, f.271448 Po aty, f.273449 Po aty, f.274
121
se do të organizonin një ushtri prej përkatësisht 200 000 dhe 150 000 ushtarësh.450Më 29 maj 1912, bashkimi serbo-bullgar ishte plotësuar nga një marrëveshje
ushtarake greko-bullgare, e arritur edhe kjo nën kujdesin e ministrisë së Jashtme
ruse. Gjithçka po pregatitej për goditjen përfundimtare ndaj Perandorisë
Osmane. Më 8 tetor 1912 Mali i Zi i shpalli luftë Perandorisë Osmane.451 Pas pak
ditësh shembullin e tij e ndoqën edhe Greqia, Bullgaria dhe Serbia.452 Brenda një
muaji nga fillimi i Luftës së parë ballkanike, pothuajse i gjithë territori europian i
Perandorisë Osmane ishte në duart e aleatëve ballkanike. Përjashtim bënte vetëm
terrritori shqiptar.
Me fillimin e luftës ballkanike, Perandorinë Osmane u detyrua të
nënshkruajë me Italinë një traktat paqeje të njohur si traktati i Lozanës sipas së
cilit Italia aneksonte Libinë me kusht që të respektonte lidhjet fetare e shpirtërore
të libianëve ndaj Perandorisë Osmane.453 Në këtë mënyrë Italia tanimë i kishte
duar e lira për tu marrë me konfliktin ballkanik. Së bashku me Austro-
hungarinë, italianët më 5 nëntor 1912 deklaruan se do të ishin kundër çdo
zgjerimi territorial serb në ndonjë nga portet shqiptare dhe se do ti qëndronin
fort idesë së një pricipate autonome shqiptare.454 Me qëllim që të kishte një
mbështetje të gjerë në këtë qëndrim, San Xhuliano ndërmorri një udhëtim në
Berlin ku edhe bisedoi sesi mund të frenohej Serbia për të mos dalë në detin
Adriatik.455 Sipas Puankaresë, San Xhuliano kishte deklaruar se në qoftë se Serbia
pushton territorin shqiptar, ekuilbri i Adriatikut do të prishej dhe Italia së
bashku me Austrinë do të ishin të detyruara të vepronin.456 Kjo tregonte qartë se
450R.C. Hall, Vepër e përmendur, f.32451 Po aty452 R.C. Hall, Vepër e përmendur, f.32453 R.J. Bosworth, Italy the least of the….,Vepër e përmendur, f.504454 G. Salvemini, Vepër e përmendur, f.194455 Raymond Poincare, Lufta e parë dhe e dytë Ballkanike si dhe Konferenca e Londrës (1912-1913),Shkup : Logos-a, 2006, f.104456 Po aty
122
Italia dhe Austria ishin marrë vesh në mënyrë sekrete për çështjen shqiptare në
vitet 1897, 1900 dhe 1901.457
Politika italiane në Adriatik ishte e bazuar në ruajtjen e status qous në
Shqipëri. Pretendimet serbe për dalje në Adriatik kërcënonin drejpërdrejt Italinë
sepse pas Serbisë fshihej Rusia. Titoni që në atë vit ishte ambassador i Italisë në
Paris i deklaroi Puankaresë se Italia do të mbështeste ushtarakisht Austrinë në
rast se fillonte një luftë për territoret shqiptare ndërmjet Serbisë dhe Austrisë.
Titoni deklaroi se Italia ishte e gatshme të hynte në luftë me këdo në rast se
prekej Shqipëria.458
Austria nga ana e saj nuk e pranoi asnjëherë, çka është në favor të një
konflikti ballkanik, modifikimin e status quo-së së shqiptarëve. Një mendim i
tillë ndahej edhe nga Italia. Në gojën e drejtuesve romanë dhe vjenezë, Shqipëria
ishte një vend i rezervuar për aspiratat e tyre, shpesh kontradiktore. Ndërkaq
kërkesave të patriotëve shqiptarë për një Shqipëri ose autonome ose të pavarur
Italia dhe Austro-Hungaria u përgjigjeshin me miratim të heshtur.
Vetë Lëvizja Kombëtare Shqiptare kishte përparuar së tepërmi në vitet
1909-1912. Shqiptarët kishin organizuar njëra pas tjetër një sërë kryengritjesh të
armatosura që ishin shtypur nga osmanët. Kosova u shndërrua në zemrën e
lëvizjes së armatosur të shqiptarëve për pavarësi. Edhe në letrat e shpeshta të
konsujve italianë shfaqet shqetësimi për lëvizjen shqiptare. Në një letër dërguar
ministrit të jashtëm San Xhulianë nga konsulli italian në Sofje ai shpreh
shqetësim për kryengritësit shqiptarë të cilët ishin larguar nga Shkupi vetëm
përkohësisht në pritje të realizimi të kërkesave të tyre ose 14 pikave.459 Flitet këtu
për të famshmin “Memorandumin e Greçës” ku shqiptarët artikuluan për
opinionin publik europian dëshirën e shqiptarëve për autonomi të gjerë dhe në
rast të kundërt vetëm pavarësinë shqiptare. Ndërkaq është interesant fakti që
457R. Poincare, Vepër e përmendur, f.268458 Po aty459 AIH, B-55, Arkivi i Romës Fondi Ministria e Punëve të Jashtme të Italisë, Korrespondencë konsullore,Letër për Ministrin italian të punëve të Jashtme dt.28 gusht 1912.
123
italianët ndiqnin me vëmendje lëvizjen shqiptare duke transmetuar nga disa
kanale diplomatike njëkohësisht problemet e lëvizjes. Nga Sofja vjen një
dokument interesant ku na paraqitet edhe numri i përafërt i kryengritësve
shqiptarë në Vilajetin e Kosovës. Sipas konsullit italian në Sofje ata ishin rreth
55.000 luftëtarë, megjithëse siç shprehet vetë ai, kjo shifër mund të jetë e
ekzagjeruar.460 Ndërkaq është interesant fakti se edhe nga konsulli italian në
Bernë të Zvicrës raportohet lidhur me reagimet e shqiptarëve atje. Konsulli
italian në Bernë i përcjell me shqetësim ministrit San Xhulianë një kopje të një
letre të botuar në gazetën “Journal de Geneve” dërguar nga një shqiptar i quajtur
Adem bej Frashëri.461 Në këtë letër bëhet i qartë qëndrimi i shqiptarëve për
shpallur pavarësinë nëse Porta e Lartë nuk do tu njihte të drejtat e tyre.462 Kur në
vjeshtë të 1912 filloi Lufta e I Ballkanike, u përshpejtua edhe ritmi i përpjekjeve
shqiptare për pavarësi. Vetë ideatori dhe zëdhënësi i Lëvizjes Kombëtare, Ismali
Qemali ndërrmori një tur vizitash në Europë. Ai takoi përfaqësues të shqiptarëve
dhe diplomatë të huaj ku më i rëndësishmi ishte ministri i jashtëm austriak,
Bertoldi.463
Mbajtja e Kuvendit të Vlorës në fund të nëntorit u bë e mundur jo vetëm si
rezultat i pjekjes së situatës brenda vendit, por edhe në sajë të pregatitjes
paraprake në shkallë ndërkombëtare që nxori në shesh se përveç forcave
kundërshtare kishte edhe faktorë të jashtëm që do të vepronin në të mirë të
pavarësisë së Shqipërisë. 464 Megjithatë duhet të kemi parasysh se sado Italia apo
Austria mbështetnin çështjen shqiptare në kancelaritë europiane, përsëri ishte
Lëvizja Kombëtare ajo që i dha zgjidhjen përfundimtare më 28 nëntor 1912.
460 AIH, B-55, Arkivi i Romës, Fondi Ministria e Punëve të Jashtme të Italisë, Korrespondencë konsullore,Letër për Ministrin italian të punëve të Jashtme dt.8 qershor 1912.461 AIH, B-50, Akivi i Romës, Fondi Ministria e Punëve të Jashtme të Italisë, Korrespondencë konsullore,Letër për Ministrin italian të punëve të Jashtme dt.14 shtator 1912462 Po aty463 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare, Tiranë : Akademia e Shkencave dhe Albin, 2003,f.80464 Po aty, f.82
124
4. Interesat ekonomike italiane në Shqipëri në fillimin e
shekullit të XX
Potenciali ekonomik i Shqipërisë ka tërhequr sigurisht edhe Italinë. Në
njërën anë kemi përkjekjen e shtetit për të financuar projekte të mëdha si
hekurudha, porte, rrugë, banka etj. Nga ana tjetër na paraqitet iniciativa e
biznesit italian i cili me ndihmën e shtetit ka krijuar bazat e veta në Shqipëri.
Ndërkaq në Shqipëri pronarët e mëdhenj ishin të përhapur dhe klasa e
pronarëve më të vegjël të tokës ose bejlerëve ishte e fuqishme. Shpesh kjo shtresë
meqenëse kishte edhe ushtritë e saj të vogla dhe ishin vazhdimisht në konflikt
me Sulltanin, që përpiqej të ulte fuqinë e tyre duke vënë taksa të reja dhe shërbim
ushtarak të detyrueshëm.465 Përkrah bejve, shteti osman ishte pronari më i madh
i tokës, duke patur në pronësi 36 500 akra në fillimet e shekullit të njëzetë.466
Efekti kryesor ekonomik i sundimit turk mund të përmblidhet në fjalën
“stagnacion”. Turqit nuk u dhanë shqiptarëve as rrugë e as shkolla, në fakt asnjë
përfitim, dhe i lanë në gjendjen në të cilën i kishin gjetur në shekullin e
pesëmbëdhjetë.
Sidoqoftë, kushtet sociale ndryshonin disi mes Shqipërisë së jugut, të
veriut dhe të mesme. Në veri, feudalizmi ishte i përzierë me organizimin tipik
klanor të banorëve të zonës. Porta gjithmonë i vendoste familjet e mëdha njëra
kundër tjetrës që t’i vinte nën kontroll, por sidoqoftë pati vende ku turqit nuk
arritën asnjëherë të hyjnë, siç ishte territori mysliman i Matit dhe rrethi katolik i
Mirditës.467 Duke zbritur më në jug, mbizotëronte një ambient më i zhvilluar.
Shqipëria e mesme karakterizohej nga një sistem i pronësisë së lirë mbi tokën, ku
tokat më të mëdha u përkitnin familjeve Toptani dhe Vrioni. Në zonat jugore
465 Alessandro Roselli, Italy and Albania:Financial Relations in the Fascist Period, London & New York :I.B. Tauris, 2006, f.14466 Po aty467 Constantine Chekrezi, Albania Past and Present, New York : Macmillan, 1919, f..35
125
zhvillimi ishte më i theksuar për shkak të pozicioni gjeografik në afërsi të kufirit
dhe porteve të rëndësishme si Preveza dhe Vlora.468
Fillimisht ka informata për mardhënie tregtare të kufizuara në tregtinë e
prodhimeve ushqimore e më saktë të miellit dhe të verërave italiane kundrejt
djathit epirot, vajit.469 Më pas u kalua tek shfrytëzimi i pyjeve shqiptare për
eksportimin e drurit dhe tek transportet e ofruara nga shoqëria “Puglia e
Navigazione Generale”, linjat e së cilës lidhnin dy anët e Adriatikut, duke
konkuruar me shoqëritë autro-hungareze “Lloyd”, “Adria”, “Ungaro-Croata”
dhe “Ragusea”. I takon kryeqytetit venedikas, sidomos duke filluar nga 1903, për
të marrë nismën për një infiltrim më të thelllë ekonomik në Ballkanin
perëndimor, përmes një grupi sipërmarrës të kryesuar nga Xhuzepe Volpi, që ka
meritën për themelimin e Shoqërisë së Tivarit për shfrytëzimin industrial dhe
tregtar përmes ndërtimit të portit dhe të hekurudhës së Tivarit, si dhe themelimi
i një shoqërie tregtare të lindjes me agjenci në Shqipëri dhe në Mal të Zi.470
Po të shohim më nga afër nga një këndvështrim ekonomik antagonizmin
mes Romës dhe Vjenës në Ballkan në kapërcyellin e shekullit, fakti që vlen më
shumë të përmendet është se Italia kishte një prani më dinamike.471 Rajoni i
Ballkanit në terma ekonomikë, ishte një “mundësi e humbur” për Austro-
Hungarinë sepse mund ta kishte më të lehtë t’i kthehej Ballkanit me ekonomi më
pak të zhvilluar, si kandidat kryesor të investimeve dhe të eksporteve të saj. Ka
dy arsye pse nuk ka ndodhur kjo dukuri. Nga njëra anë, zhvillimet industriale në
Çeki, Sllovaki dhe Hungari në kapërcyell të shekullit merrnin nga kapitali në
tkurrje i Monarkisë së dyfishtë. Nga ana tjetër, bankat më të mëdha vjeneze, të
goditura rëndë nga rënia e tregut të letrave me vlerë më 1873, nuk ishin ende të
gatshme për të investuar në sipërmarrje të reja, duke preferuar që të investonin
468 Zija Shkodra, Qyteti shqiptar gjatë Rilindjes Kombëtare, Tiranë: Akademia e Shkencave, Instituti iHistorisë, 1984, f.324469 E. Masserati, Vepër e përmendur, f.129470 Po aty471 Nicola La Marca, Italia e Balcani fra le due guerre. Saggio di una ricerca sui tentative italiani diespansione economica nel Sud Est europeo fra le due guerre, Roma : Bulzoni, 1979, f.64
126
në mënyrë më të sigurtë në obligacione dhe sipërmarrje shtetërore, që zakonisht
ishin të besueshme.472
Italia, sidoqoftë, ishte duke parë për dalje ekonomike në Lindjen e Afërt.
Sipas mendimit të Webster, kjo prirje për t’iu kthyer lindjes, pra në Ballkan dhe
në Azinë e Vogël, më shumë se sa në jug, ishte një tipar i dukshëm i
imperializmit italian, dhe i mbizotërojë planet e saj ekspansioniste edhe para
Luftës së Parë Botërore.473 Kjo edhe sepse kolonitë afrikane kishin një rëndësi më
të vogël për ekonominë italiane. Një shpjegim i besueshëm për këtë tendencë
mund të gjendet jo vetëm në nevojën për të gjetur mundësi punësimi dhe dalje
tregtare, që në të shumtën e rasteve do të krijonin një klimë të favorshme dhe një
seri motivesh dytësore, por më shumë në të ardhmen e industrisë së rëndë
italiane.474
Në kontekstin e një tregtie ndërkombëtare që ishte në të njëjtën kohë
proteksioniste dhe tepër konkuruese, Ballkani dhe Perandoria Osmane ofronin
liri veprimi të madh si treg qoftë për produktet italiane qoftë për mundësitë në
zonë për elektrifikim, transport, ndërtimi portesh, bonifikim toke dhe zhvillim
bujqësor.
Këto vëzhgime të përgjithshme duket se qëndrojnë në rastin e Shqipërisë,
po të shohim nismat italiane që po zbatoheshin në atë kohë, ose që po përpiqej të
zbatoheshin në Shqipëri para se të dobëhej prezenca osmane. Këto iniciativa
ishin kryesisht në fushën e fitimit të lejes për shfrytëzim toke, në ndërtimin e
infrastrukturës së transportit hekurudhor dhe detar, si dhe në forcimin e lidhjeve
tregtare, në kurriz të tregtisë austriake në Shqipëri.475
Historianët përmendin sipërmarrjen e një grupi italianësh të kryesuar nga
Giacomo Vismara nga Bolonja, që përfshinte Bankën Tregtare Italiane dhe vetë
Bankën e Italisë. Ky grup, me ndihmën e koncensioneve qeveritare, kishte si
472 N. La Marca, Vepër e përmendur, f.65473 R. A. Webster, Industrial Imperialism in Italy, 1908–1915, Berkeley : University of California Press,1975, f.182474 Po aty, f.180475 A. Roselli, Vepër e përmendur, f.15
127
synim shfrytëzimin e pyjeve të Shqipërisë së mesme, por edhe për të bërë
bonifikim të tokës, të ndërtojë ura dhe të bëjë projekte hekurudhore. Shpërthimi i
luftës në Libi, sidoqoftë, bëri që të mos përmbusheshin këto projekte.476
Një tjetër projekt që mbeti i parealizuar ishte ai i një linje hekurudhe
përmes Ballkanit deri në Adriatik, që do të kalonte përmes territorit shqiptar, e
për të cilin një pjesë e madhe do të vinte nga kapital italian. Në Itali u ngrit për
këtë qëllim një sindikatë bankare e kryesuar nga Credito Mobiliare Italiano. Ky
ishte një projekt prej shumë projekteve të planifikuar nga Fuqitë e Mëdha në
kapërcyell të shekullit si një mjet për të depërtuar në gadishullin ballkanik,
ekonomikisht por jo vetëm. Gjithësesi asnjëherë nuk e pa dritën e diellit së pari
sepse Turqia nuk e miratoi një ndërhyrje të tillë, e së dyti sepse institucionet
italiane të kreditimit kishin dyshime të forta rreth asaj se a ishte tregu italian i
aftë të përballonte detyrimet e nevojshme për financimin e projektit.477
Ajo që u arrit të realizohej ishte sigurimi i shërbimeve të rregullta detare
mes porteve italiane dhe shqiptare, të drejtuara nga shoqëria detare Puglia, e cila,
bashkë me shoqërinë Navigazione Generale lidhte dy brigjet e Adriatikut, duke
konkuruar me shoqëritë austro-hungareze Lloyd, Adria, Ungaro-Croata dhe
Ragusea.478 Megjthatë ja se si shprehet Eqerem bej Vlora për anijet italianë në
kujtimet e tij : “Anijet e Lloyd austriak që hynin në skelat shqiptare deri në vitin 1912,
në krahasim me karakatinat e drobitura dhe të pista të shoqërisë italiane të lundrimit
“Pulja”, ishin si pallate lundruese : për pasojë edhe pronari i ture duhej të qe një zotëri
shumë i madh.”479
Pamja më e qartë që mund të kemi për rolin në rritje të Italisë në
ekonominë shqiptare dhe për konkurrencën me Austro-Hungarinë është pa
dyshim ajo që del nga statistikat tregtare. Vëllimi ”L’Albania Economica” ka një
476 A. Roselli, Vepër e përmendur, f.16477 Po aty478 Po aty479 Eqerem bej Vlora, Kujtime 1885-1927, Tiranë : Shtëpia e Librit dhe Komunikimit, 2003, f.255
128
sërë të dhënash tregtare që nga viti 1900 e tutje, të cilat, edhe pse tepër të
copëtuara dhe jo të plota, sidoqoftë japin informacion të dobishëm për këtë temë.
Natyra jo e plotë e të dhënave buron kryesisht nga fakti se Shqipëria nuk
kishte arritur ende pavarësinë dhe nocioni i territorit të saj ishte për këtë arsye
shumë e mjegullt dhe me kufij të paqartësuar. Të dhënat gjithashtu bazohen në të
ashtuquajturën “Shqipëri e ulët”, pjesa perëndimore e vendit, që përfshinte dhe
një pjesë të Epirit, me qytetin e Janinës, që më vonë kur të vendoseshin kufijtë
përfundimtarë do të bëhej pjesë e Greqisë. Ja sesi paraqiten importet në
Shqipërinë e Ulët në vitet 1900 – 1910 (në mijë sipas lirave italiane)
Vitet 1900 1904 1907 1910
Austro-Hungaria 2,035 1,723 1,696 1,739
Turqia 1,581 1,335
Franca 953 434
Britania e Madhe 900 787
Italia 438 1,709 2,960 3,787
5,907 7,212480
Duke analizuar shifrat na bie në sy fakti se megjithëse ishte ende pjesë e
Perandorisë Osmane, Shqipëria nuk varej nga Perandoria Osmane për pjesën më
të madhe të importeve në fillim të vitit 1900, por nga Perandoria Austro-
Hungareze.
Ndërkaq në hapësirën e shtatë viteve, Italia u ngjit nga vendi i pestë në
listën e eksportuesve në Shqipërinë e ulët në vend të parë, ndërkohë që të gjitha
vendet e tjera pësuan një rënie si në quotat e tyre relative edhe në vlerat absolute
të eksporteve në Shqipëri, e, çka është për t’u përmendur, Austria kaloi në vend
të dytë si partner tregtar. Mesa duket ka të bëjë së tepërmi edhe çmimet e
480 Burimi: « L’Albania economica » marrë tek A.Roselli, Vepër e përmendur, f.17
129
produkteve italiane që mbeten gjithmonë më të lira se ato austriake dhe për
rrjedhojë ishin edhe më të kërkueshme në tregun shqiptar.
Sa u përket eksporteve nga Shqipëria e Ulët, po të shihen vetëm ato drejt
Austro-Hungarisë dhe Italisë (që janë të vetmet për të cilat kemi të dhëna të
rëndësishme), shohim se ndodh një proces i ngjashëm, pra marrëdhënie
parapëlqimi që kalojnë pas disa vitesh nga Austria tek Italia.
Vetëm në vitin 1907 Italia ia kalon Austrisë si një destinacion i mallrave
shqiptare, ndërkohë që nga viti 1904 e në vijim eksportet drejt Austrisë vijnë
duke u ulur. E parë në përgjithësi, në një periudhë prej dhjetë vitesh, ka një ulje
prej 20,8 % të eksporteve shqiptare drejt Austrisë dhe 348.6 % ngritje në eksportet
drejt Italisë.481 Ja sesi paraqiten eksportet nga Shqipëria e Ulët në vitet 1900 –
1910 (në mijë në lira italiane)
1900 1904 1907 1910
Austro-Hungaria 1,713 2,770 1,473 1,356
Italia 988 1,798 2,210 4,432482
Italia dhe Austro-Hungaria ishin lojtarët më të qëndrueshëm në tregtinë e
jashtme të Shqipërisë, atëherë studimi i shkëmbimeve import-eksport me këto
vende do të na jepte një pamje mjaft të qartë të bilancit tregtar të Shqipërisë së
ulët në dekadën e parë të shekullit.
Ato tregojnë një tepricë të vazhdueshme në bilancin e tregtisë me Italinë
(me përjashtim të vitit 1907). Teprica është madje aq e madhe sa mund të
kompensojë defiçitin në bilancin me Austro-Hungarinë e të mbajë më këtë
mënyrë bilancin e përgjithshëm të tregtisë mes Shqipërisë së ulët dhe këtyre dy
vendeve në anën e aktivit (duke sjellë në kujtesë se këto dy vende përfaqësonin
një pjesë të konsiderueshme të tregtisë së jashtme të Shqipërisë).
Sidoqoftë, vlen të nënvizohet sërish se shifrat janë të pjesshme, duke
mbuluar vetëm disa vite e disa vende e duke iu referuar vetëm një pjese të
481 A.Roselli, Vepër e përmendur, f.17482 Burimi: « L’Albania economica » marrë tek A.Roselli, Vepër e përmendur, f.17
130
territorit shqiptar, prandaj duhet të jemi shumë të kujdesshëm kur i përdorim si
një provë të besueshme. Shifrat e tjera që tregohen që kanë të bëjnë me territorin
e njohur si Shqipëria e veriut, – rajoni më verior në brendësi të vendit, - në fakt
nuk përputhen me ato të mëparshmet, edhe pse janë aq të pakta sa nuk mund të
çojnë në ndonjë përfundim domethënës. Ja disa shifra për importet për në
Shqipërinë veriore, 1910 – 1911 (në mijë në lira italiane)
1910 1911
Austro-Hungaria 3,592 5,191
Italia 1,952 2,136483
Këto pak të dhëna tregojnë thjeshtë për një nivel pak më të lartë të
eksporteve austro-hungareze në këtë zonë të vendit, por nuk thonë asgjë për
eksportet nga Shqipëria. Për më tepër, meqenëse mbulojnë dy vite të
njëpasnjëshme, nuk janë në gjendje të identifikojnë ndonjë tendencë të
qëndrueshme në tregtinë e jashtme në atë pjesë të territorit.
Duke shkuar edhe më tutje, duke qenë se nuk ka statistika për të ardhurat
e vendit nuk është e mundur të përcaktohet sa e hapur ishte ekonomia shqiptare
ndaj vendeve të tjera dhe, më saktë, për dekadën për të cilën po flasim, sa u
ndikua nga vendndodhja periferike në Perandorinë Osmane dhe nga afërsia me
vendet “moderne” si Italia dhe Austro-Hungaria, vëllimi i importeve dhe
eksporteve të territorit, në raport me të ardhurat e veta.
Sidoqoftë, mund të bëjmë dy vëzhgime të mëtejshme për periudhën në
fjalë, e ato kanë të bëjnë me ndikimin që patën ngjarjet e rëndësishme politike në
tregtinë e jashtme territoriale të Shqipërisë. I pari ishte ai i aneksimit nga ana e
Austro-Hungarisë i Bosnjë-Hercegovinës më 1908 dhe tensioni i lartë politik që
rezultoi nga kjo mes perandorisë dhe Portës së Lartë e që çuan në një bojkot,
edhe në Shqipëri, të mallrave austro-hungareze. Kjo na ndihmon të kuptojmë pse
483 Burimi: « L’Albania economica » marrë tek A.Roselli, Vepër e përmendur, f.17
131
ka rënë pozita e Austrisë në tregtinë e jashtme Shqiptare, të paktën në Shqipërinë
e ulët. E dyta ishte se fillim i luftës mes Italisë dhe Turqisë më 1911 nuk pati
jehonë të madhe në tregtinë mes Italisë dhe Shqipërisë. Kjo mund të shpjegohet
nga rezistenca e madhe që bënë tregtarët e Vlorës ndaj bojkotimit të Italisë dhe
nga fakti se Turqia kishte nevojë për Shkodrën për furnizimet për ushtrinë.484 Kjo
nevojë na bën të mendojmë se, megjithë luftën, Porta e Lartë nuk i ndërpreu
furnizimet që merrte, nëpërmjet territorit shqiptar, nga vendi me të cilin ishte në
luftë.
Interesi i mjediseve politike dhe i qeverisë italiane për Shqipërinë në
rradhë të pare ishte ai ushtarak: bëhej fjalë për të penguar që vija bregdetare nga
kufiri me Malin e Zi deri në Korfuz të binte në duar të austriakëve. E konceptuar
kryesisht në formë antihabsburgase, politika e jashtme e Italisë në Shqipëri, që
nga Viskonti Venosta e deri tek San Xhuliano, nuk duhet ta humbte këtë karakter
mbizotërues të sajin.
484 Georges Castellan, Historia e Ballkanit, Tiranë : Cabej MCM, 1996, f.263
132
KREU IV
ARBËRESHËT DHE NDIKIMI I TYRE MBI POLITIKËN E
JASHTME ITALIANE
1. Shqiptarizmit në komunitetin arbëresh dhe komitetet e
para politike : Krispi dhe Lorekio
Një sërë mitesh shoqëruan procesin e formimit të shtetit italian. Në mesin
e miteve ishte edhe ai që i jepte Italisë misionin për të promovuar dhe për të
marrë pjesë në çlirimin e popujve të shtypur. I kultivuar nga idealet romantike
dhe demokratike të garibalidizmit të viteve tetëqind, ky mit kishte një jehonë të
veçantë në kolonitë shqiptaro-italiane të Jugut dhe të Siçilisë. Në këto koloni, në
përfundim të procesit të bashkimit politik të gadishullit, protagonistë të të cilit
kishin qenë edhe ta vetë, po tregohej një ndjeshmëri në rritje për fatet e atdheut të
tyre, duke shprehur gatishmërinë për të realizar bashkimin kombëtar dhe
shkëputjen nga varësia turke. Zëdhënëse vendore të një aspirate të tillë ishin disa
qarqe intelektuale, ku në krah të eksponentëve të klasës së mesme, me një të
kaluar madje jakobine, kishte aristokratë dhe priftërinj.485 Këta të fundit
konsideroheshin si kujdestarë të prejardhjes kulturore e zakonore të bashkësisë
së arbëreshëve.
Në të njëjtën kohë, që në fillimin e shekullit të XIX, në mesin e shqiptarëve
filluan të shfaqeshin, ashtu si kishte ndodhur me popujt e tjerë ballkanikë,
rizgjime kulturore dhe kombëtare, që në masë të madhe i atribuoheshin
veprimtarisë nxitëse të ushtruar ndaj atdheut nga qendrat e emigrimit jashtë
485 N. Clayer, Vepër e përmendur, f.332
133
shtetit, më shumë se nga ato në brendësi të shtetit turk.486 Stimujt në një drejtim
të tillë vinin sidomos nga kolonitë shqiptare të Italisë jugore, që ndiqnin moton e
Risorxhimentos italiane dhe që i kishte tërhequr perspektiva e përhapjes së kësaj
lëvizjeje edhe në Shqipëri, duke çuar në rizgjimin kombëtar të këtij vendi. Në
kuadër të një rilindje të tillë kombëtare u shfaqën nismat e para, që ishin në
fushën e letrave në Itali nga ana e Vinçenc Dorsës, Jeronim de Radës dhe
Demetrio Kamarda. Ndërsa në Shqipëri këto nisma u ndërrmorën nga disa
intelektualë lokalë si Zef Jubani.487 Kështu pikërisht i sipërpërmenduri Jubani, i
cili në Shkodër kishte detyrën e sekretarit të konsullit të Francës, porositi më 1871
në tipografinë e Triestes të Lloyd Austriaco shtypjen e një përmbledhjeje këngësh
të Shqipërisë veriore të përkthyera në italisht, duke i bashkëngjitur një tabelë
fonetike të tyre në gjuhën e origjinës, si dhe me disa konsiderata paraprake mbi
“gjendjen morale dhe kulturën intelektuale të popullit shqiptar”.488
Po kështu nisma të ngjashme kishin lulëzuar në Egjipt nga Thimi Mitko
edhe në Rumani e Bullgari. Këto nisma këto ishin të drejtuara kryesisht nga
përcaktimi i alfabetit dhe i rregullave gramatikore të gjuhës shqipe, si dhe në
mbledhjen e rapsodive dhe këngëve popullore dhe studimet mbi folklorin. Por
nuk mungonte edhe ideja e pavarësimit të Shqipërisë.489
Pararendës të lëvizjes që po ndiqnin pavarësinë ose të paktën të
autonominë e Shqipërisë ishin studiuesit e njohur shqiptaro-italianë si Jeronim
de Rada, veprimtar sidomos që prej vitit 1848 me gazetën e tij “Shqiptari i Italisë”
e më pas sidomos me botimin periodik “Flamuri Arbërit” i 1848 – 1887.490 Krahas
tij kishte edhe një brez të tërë arbëreshës të angazhuar në çështjen shqiptare si
Vinçenc Dorsa, Dhimitër Kamarda dhe Zef Skiro. Përkrah bashkëatdhetarëve të
mbijetuar nga luftrat e Risorxhimentos duhet përmendur figura më përfaqësuese
486 N. Clayer, Vepër e përmendur, f.153487 Zija Xholi, Mendimtarë të Rilindjes Kombëtare, Tiranë : Shtëpia Botuese « 8 Nëntori », 1987, f.66488 Për më tepër shif : Zef Jubani, Reccolta di canti popular e rapsodie di poemi albanesi, Trieste :1871489 Historia e Shqipërisë, Vepër e përmendur, f.130490 Ahmet Kondo, Flamuri i Arbrit : çështja kombëtare, Tiranë : Naim Frashëri, 1967, f.82
134
që ishte ajo e gjeneralit Domeniko Damis, që tashmë po komandonte një
regjiment vullnetarësh në ushtrinë jugore të Garibaldit.491
Mbi të gjitha lëvizja e arbëreshëve nuk rrinte pa lavdëruar ndihmesën
prestigjioze të Françesko Krispit. Austriakët besonin se qe Krispi ai që nga fundi i
vitit 1870 mendoi të ngjallte mardhëniet midis italo-shqiptarëve dhe mëmëdheut
të tyre dhe në këtë mënyrë t’i lejonte Italisë të ndikonte në mendimet politike të
shqiptarëve.492 Si pjesë përbërëse e politikës lindore të Italisë, kryeministri Krispi
pati inaguruar një politikë kundrejt Shqipërisë e cila synonte jo pushtimin e
Shqipërisë por pengimin e ndonjë fuqie të madhe që të ngulitej në tokën
shqiptare.493 Duke filluar nga viti 1896, pas ardhjes në fuqi të kryeministrit
Krispi, Italia çeli shkolla fillore në Shkodër, në Janinë, në Durrës dhe në
Vlorë.494Megjithatë lëvizja e arbëreshëve ishte akoma më e hershme dhe nuk
varej nga Krispi.
Në përgjithësi aktiviteti i arbëreshëve ishte individual. Mjafton te
përmendim aktivitetin e De Radës, Kamardës, Skiroit etj. Vetëm më 1895, nevoja
për t’i dhënë jetë një qëndre drejtuese dhe koordinuese për nismat kombëtare të
shqiptaro-italianëve u bë realitet, falë aktivitetit propagandues të priftit Xherard
Konforti, e mbështetur plotësisht nga De Rada.495 Në korrik të atij viti, në kuadër
të një mbledhjeje në kolegjin kishtar të San Adrianos në San Demetrio Korone,
lindi një komiteti i përkohshëm i kryesuar nga De Rada, i përbërë nga Konforti,
nga priftërinjtë Anton Argondica e Anxhel Ferrari, me pranimin e kryemurgut
Luixh Lauda e të dr. Agostin Ribekos.496
Komiteti i sapokrijuar u morr me pregatitjen e një kongresi shqiptar, i
thirrur në Koriliano Kalabro në ditët 1, 2 dhe 3 tetor 1895, zyrtarisht me
arsyetimin për të përballuar problemet e bashkimit gjuhësor dhe në mënyrë
491 Mikel Prendushi, Intellettuali albanesi nel rinascimento italiano, Shkodër : 2003, f.63492 S. Skëndi, Vepër e përmendur, f.201493 Po aty494 Historia e Shqipërisë, Vepër e përmendur, f.302495 Jup Kastrati, Jeronim de Rada (Jeta dhe vepra), Tiranë : Shtëpia Botuese « 8 Nëntori », 1979, f.128496 Po aty, f.85
135
paraprake, adoptimi i një alfabeti të përbashkët.497 Ndërkaq kongresi ishte i
hapur edhe ndaj një debati për gjendjen e brendshme të Shqipërisë dhe për të
ardhmen e vendit. Francesko Krispi u zgjodh president nderi. Duke pranuar
nderin, ai i telegrafoi kongresit që si “një shqiptar nga gjaku dhe zemra” ai ndihej
i gëzuar për nismën e marrë e cila, shpresonte ai, do të ishte e dobishme për
historinë e qytetërimit të Shqipërisë dhe mbarësinë e letërsisë së saj.498Veç kësaj
nuk dukeshin të ndara dy aspektet e ndryshme, ai gjuhësor dhe ai politik, në
çështjen me të cilën po përballeshin kolonitë shqiptare në Itali. Vihet re prirja e
kolonive në Itali për t’u bërë përfaqësuese e një kombi të tërë. Rezultate të
prekshme të takimit ishin krijimi i një Shoqate Kombëtare Shqiptare me seli në
San Demetrio Korone, e cila, si objektiva të saj, përveç vëllazërimit të kolonive në
Itali, kishte edhe krijimin e marrëdhënieve me atdheun dhe publikimi i një
reviste dyjavorshe, “Ili Arbresvet” (Ylli i Arbëreshve), e drejtuar nga Anton
Argondica dhe që doli nga gushti 1896 deri në shkurt të vitit të mëpasëm me
vetëm katër numra për shkak të mungesës së fondeve.499
Më 20 dhe 21 shkurt të 1897 u mbajt në Lungro të Konsentinos, gjithnjë
nën drejtimin e De Radës, një kongres i dytë gjuhësor shqiptar, që rikonfirmonte
objektivat e vendosur në kuvendet e mëparshme si dhe vazhdonte më tej me një
rishikim të statutit të Shoqatës Kombëtare, ndërkohë që presidenti i saj, Anselmo
Lorekio, formoi një revistë të re, “Kombi shqiptar” (La nazione albanese). Kjo
revistë e re zëvendësoi revistën e mëparshme “Ylli i arbëreshëve”.500
Në të njëjtin vit u shfaq edhe një tjetër organizatë e quajtur Komiteti
Politik Shqiptar i themeluar në Napoli më 9 prill 1897 nga iniciativa e disa të
rinjve, me në krye av. Xhenar Lusin dhe priftin Xherard Konforti, të mbështetur
një vit më pas nga një botim dyjavorësh , “Shqipëria e Re”, i cili, nën drejtimin e
497 J. Kastrati, Vepër e përmendur, f.128498 E. Maserati, Vepër e përmendur, f.43499 Ahmet Kondo, Çështja kombëtare në faqe të shtypit të Rilindjes, Tiranë : Naim Frashëri, 1982, f.169500 N. Clayer, Vepër e përmendur, f.286
136
Lusit, do të dalë me disa ndërprerje deri më 1904.501 Në krye të komitetit të
Napolit ishte markezi Xhovan Kastrioti, i cili pretendonte se vinte drejtpërdrejt
nga fisi i Skëndërbeut.502 Zëvendëspresidentë ishin Paskual Turiello dhe
zëvendëspresident i deleguar prifti Leonard De Martino. Ndërsa prifti Konforti
kishte rolin e sekretarit dhe Vinçenc Strigari rolin e mbajtësit të thesarit.503 Në
nëtor 1897, ky komitet duke interpretuar ndjenjat italo-shqiptare me të marrë
lajmin se vëllezërit e tyre nën sundimin turk kishin ngritur krye dhe kërkonin
autonomi, kërkuan nga qeveria italiane të mbante parasysh interesat e
përbashkëta të shqiptarëve dhe italianëve dhe të ndërhynte që të fitohej kjo
autonomi, ashtu sikurse kishte nisur të vepronte për Kretën.504
Sërish më 1900 u krijua edhe Lidhja Kombëtare Shqiptare, me degë në
pothuajse gjithë viset italo-shqiptare, nga të cilat më të rëndësishmet kishin
organet e tyre drejtuese.505 Porta e Lartë nisi për të parën herë të trembej nga
veprimtaria e italo-shqiptarëve. Ajo i bëri telegram ambasadorit të saj në Romë
që ta pajiste me informata të sakta dhe të imta mbi të gjithë antarët kryesorë të
Shoqërisë Kombëtare Shqiptare që jetonin në kryeqytetin italian. Si shkak për
këtë, pavarësisht sigurimeve të dhëna nga kjo shoqëri, nuk kishte garanci se ajo
nuk do të përpiqej të arrinte qëllimet e saj duke çuar peshë gjithë popullsinë e
Shqipërisë kundër Perandorisë Osmane.506
Në vitet 1900 u pa një ndërthurrje e nismave, edhe duke konkuruar me
njëri-tjetrin, në kohën kur në mesin e shqiptaro-italianëve kishte dy rryma që po
ravijëzoheshin, njëra e moderuar, e kryesuar nga Lorekio dhe e angazhuar “në
njohjen e kombësisë shqiptare edhe pse mund të qëndronte si pjesë integruese e
Perandorisë Osmane”, dhe krahu tjetër me bazë “aksionist”, afër gjeneralit Riçoti
501 E. Maserati, Vepër e përmendur, f.45502 S. Skëndi, Vepër e përmenduur, f.204503 E. Masserati, Vepër e përmendur, f.47504 Documenti Diplomatici Italiani, Terza Serie, 1896-1907, Vol 2, Nr. 205 : Il Comitato Politico Albanesea Napoli drejtuar Visconi Ventosa505 S. Skëndi, Vepër e përmendur, f.205506 Documenti Diplomatici Italiani, Terza Serie, 1896-1907, Vol 2, Nr. 205 : Pansa drejtuar VisconiVentosa 11 shtator 1897
137
Garibaldi dhe e prirë për të arritur pavarësinë e atdheut. Kjo larmi orientimesh e
bëri Komitetin Kombëtar Shqiptar, pasardhës i drejtëpërdrejtë i Shoqatës
Kombëtare Shqiptare, i lindur në Romë më 8 prill 1900 nën drejtimin e Lorekios,
me Manli Beniçin si zëvendëspresident dhe prof. Xhani Krisostomo Buliarin si
sekretar, të binte në një paralizë të parakohshme për shkak të shkëputjes së nëntë
anëtarëve të saj, të drejtuar nga Beniçi.507
Nëntë desidentët i dhanë jetë më 25 maj 1900 Komitetit Shqiptar Pro
Atdheut në Romë, që kishte si kryetar av. Luka Kuça dhe si objektiva të
deklaruar kishte promovimin e studimeve të gjuhës shqipe dhe të
marrëdhënieve me atdheun dhe ngritja e filialeve të komitetit në koloni të
ndryshme në Itali, të cilat, së bashku do të formonin Lidhjen Shqiptare Pro
Atdheut. Në fakt disa komiteteve u atribuohej edhe detyra “e fillimit të
rekrutimit sepse në momentin e duhur mund të kishte nevojë për një trupë
vullnetarësh shqiptaro-italiane për t’i dërguar në revoltën kundër turqve, nën
komandën e Riçoti Garibaldit.508
Në përcaktimin e drejtimit të politikës së jashtme italiane sa i përket
Ballkanit Perëndimor nuk mungonin kërkesat nga ana e komuniteti shqiptaro-
italian. Nga një bisedë me Viskonti Venostën në gusht të 1897 del në pah një
angazhim zyrtar i presidentit të Shoqatës Kombëtare Shqiptare e themeluar në
tetor 1895 me seli në San Demetrio Korone, Anselmo Lorekio, për t’i dhënë
qeverisë të gjithë ndihmën e nevojshme për kërkimin e mjeteve të përshtatshme
për të shtuar marrëdhëniet tregtare mes dy brigjeve të Adriatikut.509 Në masat
urgjente që duheshin marrë, Lorekio i sqaronte Këshillit se me karakter parësor
është intensifikimi i lidhjeve me portet e Shëngjinit, Durrësit, Vlorës, etj. nga ana
e shoqërisë së udhëtimit të Pulias, me të cilën ai shprehte gatishmërinë të
507 E. Masserati, Vepër e përmendur, f. 47508 Po aty f. 49509 Francesco Marchianò, Collegio italo - albanese di S. Adriano in S. Demetrio Corone : cenni storici eStatuto fondamentale, Castrovillari : Eduardo Patitucci, 1935, f.34
138
bisedonte vetë, në një konjunkturë të veçante sipas së cilës, kërkesa në rritje për
verë nga Shkodra do të nxiste prodhimet në Pulia dhe Kalabri.510
Veprimtaria përkrahëse e qeverisë në politikën e saj ballkanike për më
tepër ushtrohej me efektshmëri nga Shoqëria kombëtare shqiptare përmes
revistës dyjavore “Kombi Shqiptar”, publikuar që prej 1897 në Palagorio në
provincën e Katancaros e që prej 1900 në Romë, nga përpilimi i projekteve
teknikë si ai i një hekurudhe Vlorë – Prilep – Manastir, dhe një propagande në
gjuhën shqipe që nuk është se nuk binte në sy të Portës së Lartë, duke zgjuar
dyshimet se kishte si qëllim një kryengritje të përgjithshme të kësaj popullate.
Gjendja endemike e agjitacionit në Shqipëri e cila më 1897, me rastin e luftës
greko-turke, njihte momente intesiteti me manifestime me ndjenja kombëtare
edhe pse në funksion kundërhelenik e për pasojë leale ndaj Sulltanit, e nxiti
Komitetin Shqiptar Politik të Napolit t’i drejtojë në fund të nëntorit një thirrje
Këshillit, duke i kërkuar, në kujtim të lidhjes antike shqiptare me Mbretin e
Napolit dhe me Venedikun dhe të kontributit me gjak të shqiptarëve të Italisë në
epopenë e Risorxhimentos, për të ndërhyrë në mënyrë diplomatike në favor të
dhënies së autonomisë për vilajetet shqiptare. 511
Përveç Shoqërisë Kombëtare Shqiptare dhe Komitetit Politik Shqiptar të
Napolit, që i vinte nga pas të pares me një interval të shkurtër kohor me një
organ të vetin dyjavor, “Shqipëria e Re”, shoqata të ngjashme, që kishin si qëllim
çlirimin moral dhe material të kombit shqiptar, por që ishin më të dobët nga ana
organizative, pane dritën gjatë atyre viteve.512 Kështu, në prill 1900, një Komitet
Kombëtar Shqiptar në Romë, doli me një program që identifikohej me atë të
Shoqërisë Kombëtare, por që mbijetoi për pak muaj.513
Më pas, në korrik të 1902 në Palermo u krijua një Shoqatë e Shqiptarëve të
Sicilisë së bashku me mjaft komitete e nënkomitete në koloni të ndryshme të
510 Francesco Marchianò, Vepër e përmendur, f.34511 Orazio Irianni, Risveglio Albanese, New York : 1911, f.29512Salvatore Petrotta Mandalà, Italia e Albania : l'opera degli italo-albanesi, Palermo : GraficheS..Pezzino & Figlio, 1940, f.23513 Historia e Shqipërisë, Vepër e përmendur, f.346
139
Kalabrisë dhe Siçilisë.514 Megjithëse qëllimi i këtyre shoqatave ishte i njëjtë, ishin
të ndryshme metodat e zgjedhura për realizimin e tij, duke arritur të dallohen, në
kuadër të komunitetit shqiptar të Italisë, dy drejtime politike të modeluara në
gjurmët e partive tradicionale të Risorxhimentos, ai i moderuari dhe ai i veprimit.
Ndërkohë që i pari, duke pasur si kryetare Shoqatën Kombëtare, vepronte për
çlirimin e atdheut sipas një strategjie graduale të kushtëzuar nga zhvillimi i
ngadaltë i çështjes shqiptare, i dyti përpiqej t’i përshpejtonte ngjarjet duke
ndërmarrë një zgjidhje radikale.
Në fushën “e veprimit”, nismave të grupeve shqiptaro-italiane, disa prej
tyre arritën deri edhe në shpalljen e caktimit real në fronin e Shqipërisë, u
shtoheshin ato të komitetit Pro Patria të lindura nën kujdesin e gjeneralit Riçoti
Garibaldi me qëllim për të emancipuar popullin shqiptar, sidomos me mbledhjen
e fondeve për dërgimin e luftëtarëve.515
Në maj të 1900, njëra prej këtyre shoqatave, me funksionin e komitetit
qendror, u themelua në Romë nëpërmjet disa vullnetarëve garibaldinë të ardhur
nga Greqia, ndërkohë që të tjera po organizoheshin në periferi, e para ishte ajo e
Livornos, duke shkaktuar shqetësim tek autoritet mbikëqyrëse. Në të vërtetë,
entuziazmi dhe idealet e lëvizjes garibaldine dhe të komunitetit shqiptar të Italisë
nuk merrnin fare parasysh gjendjen efektive të një populli dhe e shihnin shumë
të thjeshtë që ai të hiqte dorë nga fati i përbashkët me Turqinë. Ndër kritikët nuk
përjashtohej as vetë Lorekio, i cili nga ana tjetër i kritikonte teprimet, të
zakonshëm tek kolonitë shqiptare jashtë shtetit, tashmë të shkëputur nga realiteti
i ndërlikuar historik e politik i atdheut.516
Kushtet e kësaj shkëputjeje nuk duhet t’i shpëtonin , as Viskonti Ventosës
ashtu si edhe Prinetit, mëse të gatshëm për forcimin e ndikimit Italian në
Shqipëri që do të çonte në progresin qytetar të atij vendi. Kjo do të sillte për
514 Historia e Shqipërisë, Vepër e përmendur, f.345515 Oreste Camillo Mandalari, Italiani per l'indipendenza della nazione albanese : un secolo di apostolato,Roma : Archivio Storiografico dei Reduci di Guerra, 1936, f.165
516Anselmo Lorecchio, Pensierio politico albanese in rapporto agli interessi italiani : con note edocumenti, Roma : Tipografia Operaria Romana, 1904, f.84
140
Italinë sidomos me një politikë të duhur shkollore, si dhe në zhvillimin e
marrëdhënieve të ndërsjellta tregtare.517 Por në të njëjtën kohë qeveritarët italinë
ishin të kujdesshëm ndaj disa manifestimeve publike që mund ta vinin në pozitë
të vështirë diplomatike qeverinë. Kjo ndodhi në rastin e kongreseve gjuhësore
shqiptare periodike, i pari në Koriliano Kalabro në tetor të 1895 nën drejtimin e
Jeronim De Radës dhe nismëtar i Shoqërisë Kombëtare Shqiptare, i dyti në
Lungro, gjithnjë në provincën e Kozencës në shkurt 1897, i treti në Napoli në prill
të 1901.518 Sigurisht qëllimet e shpallura “për të bërë të njohur studimet e gjuhës
historike pellazgo-latine dhe për të afirmuar kombin shqiptar në botën e
qytetëruar” siç thuhet edhe në buletinin periodik të shtypit të ministrit të
jashtëm.519
2. Komiteti politik shqiptaro-italian Pro Albania dhe Riçoti
Garibaldit
Pikërisht në përgjigje të një thirrjeje të mëparshme të Riçoti Garibaldit,
komitetet “aksioniste” ishin organizuar tashmë pak javë para atij të Romës, në
komitete në Palermo, Mesinë dhe Livorno, që të tre me emërtimin “Pro
517Gaetano Petrotta, Francesco Crispi e l’Albania, Palermo : Tip.Francesco Lugaro, 1927, f.12518 Michele Marchianò, Albania e l'opera di Girolamo De Rada , Trani : V. Vecchi, 1902, f.327519Ennio Maserati, Comitati "Pro Patria" e il Consiglio Albanese d'Italia nelle carte di Ricciotti Garibaldi :Në : Rasegna storica del Risorgimento Italiano.- Anno 46, fasc. 4, ottobre-dicembre, 1979, f.26
141
Shqipërisë”.520 Kjo pati si pasojë mbylljen e dy të parave nga kuesturat vendore,
ndërsa e treta gjeti kohën për të marrë titullin e ri “Pro Atdheut”. Në veçanti
dihet se komiteti i Livornos, në përputhje me thirrjen e lëshuar nga gjenerali dhe
nga udhëzimet e mëtejshme të dhëna prej tyre, kishte në projekt krijimin e
grupeve të vullnetarëve, të përbërë pjesërisht nga veteranë nga Greqia e nga të
rinj që kishin kryer shërbimin ushtarak. Thirrjeve në favor të çështjes kombëtare
shqiptare, të drejtuar në momente të ndryshme nga Riçoti Garibaldi, rinia
italiane iu përgjigj me entuziazëm, duke i transformuar nganjëherë selitë e
gazetave republikane të gadishullit në zyra të vërteta rekrutimi. Por nuk
mungonin pranime edhe nga Franca.521
Mundësia e mirë për heqjen e mbiemrit “shqiptar” nga emri i komitetit
Pro Patria në Romë, për të mënjanuar ndërhyrjet e mundshme shtypëse nga ana
e autoriteteteve italiane, iu bë e njohur Beniçit nga Riçoti Garibaldi. Por ai u
përgjigj se një ndryshim i tillë do të kishte ndikim jo të favorshëm në kolonitë
dhe do të vinte në diskutim zgjerimin e lëvizjes.522 Sa u përket shqetësimeve të
qeverisë italiane, ato do të largoheshin, sipas Beniçit, përballë qëllimit kulturor të
shprehur në rregulloren e miratuar nga komitetit i Romës.523
Me këto premisa, komiteti në fjalë punonte për propagandimin tërthorazi,
në gjetjen e fondeve për të publikuar një buletin të vërtetë informativ si dhe në
kërkimin e kontakteve me shoqata shqiptare kombëtare që vepronin në vende të
ndryshme europiane si dhe jashtë Europës. Ndërkohë që aksionet e propagandës
në kolonitë, duke përfituar nga prestigji i Riçoti Garibaldit, çuan në krijimin e
komiteteve Pro Atdheut në disa komuna shqiptaro-italiane, projekti për të
shtypur një buletin u realizua disa muaj më vonë me daljen e “Gazetës
Shqiptare”.524 U duk e lehtë lidhja e marrëdhënieve me përfaqësues të diasporës
në Greqi, Rumani, Egjipt, Shtetet e Bashkuara e gjetkë me synimin e “bashkimit
520 E. Masserati, Comitati "Pro patria" e il Consiglio Albanese…, Vepër e përmendur, f.50521 Po aty522 AQSH, F.2 , D.1, f.35523 AQSH, F.2 , D.3 , f.12524 Gaetano Petrota, Populli, gjuha dhe letërsia shqiptare, Tiranë : Botimet Almera, 2008, f.415
142
të të gjithë mërgimtarëve shqiptarë në një lidhje të vetme”, megjithë kalimet e
herëpashershme në Romë të personaliteteve të shquara si Ismail Qemali dhe
Dervish Hima.525 Për Dervish Himën italianët ishin interesuar kohë më parë pasi
nga konsullta italiane në Shkodër ai konsiderohej si një agjitator i çështjes
shqiptare dhe aktiviteti i tij kombëtar kishte rënë në sy.526
Një mbledhje e madhe në kryeqytet më 2 dhjetor të të njëjtit vit nga
komiteti i Romës Pro Atdheut pati mbështetje të madhe në kolonitë nga ana e
individëve si dhe nga administratat komunale. Këto madje, shpreheshin në
mbështetje me vota si dhe ishin në favor të krijimit të katedrës së gjuhës shqipe
pranë institutit Oriental të Napolit - , porse nuk pati rezultate konkrete. Për të
përforcuar lëvizjen u mor vendimi që të organizohej një kongres i tretë gjuhësor,
në Napoli nga 21 deri në 24 prill 1901, me pjesëmarrjen e të gjitha forcave të
angazhuara tashmë në Itali dhe të disa shqiptarëve të njohur, mes të cilëve
Dervish Hima, Halil Zejnel Beu dhe Muhamed Lutfi Beu. Por edhe kësaj here
rezultatet pak konstriktive që u arritën zhgënjyen shpresat e pritjes. Një kongres i
katërt, i thirrur po në Napoli, nga 14 deri më 17 qershor 1903, me nismën e një
komiteti të përbërë nga av. Xhenar Plako, baroni Filip Kastriot Skënderbeu dhe
av. Paskual Dorsa, u përpoq, por pa sukses, të formonte një Lidhje mes
Shqiptarëve të Italisë që do të përfshinte shoqatat kombëtare të lindura në
kolonitë në një përpjekje të përbashkët për zhvillimin moral dhe ekonomik të
atdheut.527
Në vitet e para të nëntëqindës u përhapën me shpejtësi në shtypin e
gadishullit lajmet për ekspedita të mundshme në Shqipëri të vullnetarëve italianë
nën komandën e Riçoti Garibaldit në mbështetje të rebelëve sepse vatrat e
revoltës kishte kohë që ishin krijuar në atë vend, sidomos në veri. Bëhej fjalë për
një trupë prej 10 deri 20 mijë vetë, të gatshëm për të ndërhyrë sapo revolta
525 Kristaq Prifti, Dervish Hima (1872-1928), Tiranë : Shtëpia Botuese “8 Nëntori”, 1987, f.189526 AIH, B-56,Arkivi i Romës, Fondi Ministria e Punëve të Jashtme të Italisë, Korrespondencë konsullore,Letër nga kosulli italian në Shkodër për Ministrin italian të punëve të Jashtme dt.31 mars 1909.527 Historia e Shqipërisë, Vepër e përmendur,
143
kundër turqve në Ballkan të merrte karakter të pakthyeshëm.528 Përhapja e
zërave të tillë shoqërohej me daljen e kandidaturave për fronin e ardhshëm të
Shqipërisë, të nxjerra nga familje të njohura patriotësh, në radhë të parë
Kastriotët dhe Gjikët, megjithëse që prej kohësh ishin emigrantë në vende si
Italia, Rumania dhe Spanja. Kështu, princi Huan de Alardo Kastrioti, nënshtetas
spanjoll por që banonte në Paris, në një letër dërguar Riçoti Garibaldit në mars
1902, e quante veten kryetar të lëvizjes kryengritëse shqiptare, me përfaqësuesin
e vet në Romë në personin e Anselmo Lorekios.529 Aladros i bënin konkurrencë
më të drejtëpërdrejtë një titullar vlleh, princi Albert Gjika, dhe princi Fuad i
Egjiptit, ndërsa në kuadër të shqiptaro-italianëve kishte prej atyre që donin si
kandidat siçilianin Xhovani Kastrioti, markez i Auletës.530 Në komunikatën e
parë të këtij këshilli thuhej :”U vendos që të krijohet Këshilli Shqiptar me programin
politik “Shqipëria për shqiptarët” dhe me qëllimin që të organizojë shqiptarët e Italisë por
edhe të bashkëpunojë me shoqatat e tjera shqiptare jashtë vendit me idenë që forcojë lidhjet
me Shqipërinë por edhe të kërkojë që Italia të mbështesë aspiratat e popullit shqiptar”531
Përballë mangësive organizative të aktivitetit kombëtar të shqiptaro-
italianëve dhe çuarjes dëm të energjive të shkaktuar nga individualizmi në gjirin
e vetë bashkësisë, Riçoti Garibaldi, më 1904, ofroi emrin e tij për një tentativë
tjetër për të krijuar një qendër të vetme drejtuese. Ai ftoi të gjithë eksponentët më
përfaqësues të kolonive në një mbledhje në Romë, më 24 mars, për të themeluar,
nën presidencën e tij, një Këshill Shqiptar të Italisë, objektivi kryesor i të cilit do
të ishte si gjithmonë arritja e lirisë dhe e pavarësisë së atdheut. Kësaj thirrjeje iu
përgjigjën gjerësisht elementët elitarë të kolonive, që nga gjenerali Domenik
Damis deri tek baroni Filip dhe markezët Xhovani dhe Frankçesko Kastrioti,
prifti prof. Xherard Konfroti, prof. Mikel Markiano, Guliem Toçi, ish deputet i
528 AIH, B- 61, Arkivi i Romës, Fondi Minsistrisë së Jashtme Italiane, Korespondeca Kosullore, Konsulliitalian në Shkup për Ministrin e jashtëm italian,529 AIH, B- 49, Arkivi i Romës, Fondi Minsistrisë së Jashtme Italiane, Korespondeca Kosullore, Konsulliitalian në Shkup për Ministrin e jashtëm italian,530 AQSH, Fondi nr.98, D.5, f.1531 Po aty
144
parlamentit, deri tek avokatët Luka Kuça, Xhenar Lusi dhe Xhenar Plako, si dhe
shumë profesionistë, prelatë, zyrtarë të ushtrisë, mësues, administratorë
vendorë.532 Nuk pranuan nga ana tjetër prof. Zef Skiro, kritik në lidhje me një
nismë që përjashtonte miratimin e bashkëatdhetarëve në Shqipëri, si dhe drejtori
i “Kombit Shqiptar”, Anselm Lorekio, koherent me linjën e moderuar që ishte
ndjekur deri atëherë.533 Sekretar i Këshillit Shqiptar u emërua Manli Beniçi,
gazeta e të cilit, “Gazeta Shqiptare”, kishte rolin e zëdhënësit të shoqatës.
Anëtarë të tjerë u gjetën nga shqiptaro-italianët në Amerikën e Jugut, mes të
cilëve inxh. Xhuzepe Skutari, president i komitetit shqiptar të San Paolos në
Brazil, si dhe prof. Oracio Iriani, president i Komitetit Shqiptar të Buenos Airesit
dhe në këtë mënyrë edhe themeluesi më 1905 i revistës “Çështja Shqiptare”.534
Por pati edhe humbje si ajo e gjen. Damis dhe e kol. Freidës.
Njëra nga masat e para të Këshillit Shqiptar kishte të bënte me regjistrimin
e kolonive të Italisë së Jugut dhe të Siçilisë, duke dërguar një qarkore të posaçme
tek kryetarët e bashkive të komunave të cilët, në bazë të të dhënave historike,
mendohej se kishin grupe familjesh me prejardhje antike shqiptare. Objektiv
tjetër i menjëhershëm ishte kërkimi i një zgjidhjeje për problemin e vjetër të një
alfabeti të përbashkët, organizimi i skuadrave të stërvitura, mobilizimi për të
çuar në parlamentin italian dy përfaqësues së bashkësisë.535 Një program i tillë
po përgatitej, kur, në shtator, shtypi i Romës njofton për një ndërhyrje të rëndë të
Riçoti Garibaldit kundër veprimeve të gjen. Xhovan Batista Emilio de Xhorxhis,
që drejtonte xhandarmërinë ndërkombëtare në Maqedoni, për njëanshmëri të
supozuar të këtij të fundit me popullsinë bullgare dhe një indiferencë ndaj
elementit shqiptar, që ishte goditur shumë nga regjimi turk.536 Polemika u mbyll
një vit më vonë, me një protestë zyrtare të paraqitur nga Këshilli Shqiptar në
532 AQSH, Fondi nr.98, D.5, f.1532 Po aty533Po aty534 AQSH, Fondi nr.98, D.7, f.1-8535 Po aty536 E. Maserati, Comitati "Pro patria" e il Consiglio Albanese…, Vepër e përmendur, f.95
145
qeveritë e gjashtë Fuqive të Mëdha, të Turqisë dhe të vendeve ballkanike, në
tekstin e të cilit akuzat kundër gjen. De Xhorxhis dhe agjentëve të tjerë civilë të
Austro-Hungarisë mbështeteshin nga një bazë e gjerë të dhënash. Dokumenti në
fund mbaronte me kërkesën për thirrjen e një kongresi ndërkombëtar që do të
ndërhynte për të zgjidhur me drejtësi konfliktet kombëtare në Turqinë
europiane, duke i siguruar në radhë të parë popullit shqiptar autonominë dhe
mësimin e gjuhës amtare.537
Informacionet që kishte Riçoti Garibaldi për gjendjen politike në atë sektor
vinin pjesërisht nga korrespondenca që mbante me ekspontentë të veçantë të
opozitës në atdheun e drejtuar nga turqit dhe me qarqe shqiptare të disa
kryeqyteteve ballkanike, sidomos me redaksinë e gazetës “Drita” në Sofje.538 Po
kështu informacione vinin pjesërisht nga raportet e udhëtarëve italianë dhe të
përfaqësuesve të kualifikuar të diasporës. Mes tyre me rendësi është një studim i
hollësishëm i Ismail Qemalit i çështjes shqiptare nën dritën e traktateve austro-
ruse të Myrcshtegut në kuadër të të cilit duket se u strukturuan reformat
maqedonase, megjithë hapjen më pas, edhe pse të vogël të Vjenës dhe të
Petërburgut ndaj Italisë, e cila u thirr më 1904, të marrë pjesë më aktivisht në
Maqedoni pikërisht duke emëruar një zyrtarin e vet në krye të xhandarmërisë
vendore. Si pasojë Ismail Qemali denonconte rreziqet që përbënin për njohjen e
kombit shqiptar ekspansionizmi austro-hungarez dhe ai i Rusisë, sidomos nëse
nga marrëveshja e tyre do të lindte një “Maqedoni e madhe”, fati i së cilës, pas
provave të dhëna për anshmëri në favor të elementit bullgar në rajon të dy fuqive
të mëdha rrezikonte të përsëriste rastin e Rumelisë lindore.539
Lajmet për aktivitetet në shtete të ndryshme europiane të Ismail Qemalit
në mbrojtje të çështjes kombëtare gjenin mbështetje në “Gazetën Shqiptare” kur
rifilluan botimet më 1904, bashkë me lajmet e shkëputura mbi lëvizjet e princit të
537 AQSH, Fondi nr.98, D.8, f.1-3538 Ismet Dërmaku, Rilindja Kombëtare shqiptare dhe kolonitë shqiptare të mërgimit në Rumani dheBullgari, Prishtinë : Enti i Teksteve dhe Mjeteve Mësimore i Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës,1983, f.382539 I. Qemali, Vepër e përmendur, f.242
146
Mirditës, Prenk Bib Doda, i falur pikërisht në atë kohë nga sulltani, dhe i princit
Albert Gjika, ndaj të cilit Riçoti Garibaldi ishte dashamirës.540 Shtypi periodik
shqiptar në Itali ishte i pranishëm më 1904, qoftë edhe në muaj të ndryshëm, me
plot pesë gazeta; tri gazetave që ekzistonin tashmë, “Kombi Shqiptar” i Lorekios,
“Shqipëria e Re” e Lusit dhe “Gazeta Shqiptare” e Beniçit, u shtoheshin, në
Napoli, “Flamuri i Shqipërisë” i prof. Zef Skiros dhe, në Romë, “Laimtari i
Shcypenies” i drejtuar nga konti Vladani, që e kishte prejardhjen nga veriu i
Shqipërisë.541 Përveç gazetave dyjavore të Lorekios dhe të Vladanit, që zgjatën
edhe vitin e mëpasëm, të tjerat nuk mbijetuan përtej 1904-ës. Larmia e papritur,
edhe pse e përkohshme e shtypit shqiptaro-italian, që ishte reflektim i
pozicioneve të ndryshme politike, e favorizonte një diskutim me shumë zëra, që
nuk i mungonin thekset e polemikës që vinin në shënjestër edhe vetë Riçoti
Garibaldin, i kritikuar njëherë nga Lorekio për nxitimin e ndërhyrjes së
planifikuar prej tij në Shqipëri dhe për rrezikun se në një mënyrë të tillë po
ndihmonte në ndarjen progresive të atij vendi.542
Por pasiguritë rreth qëllimeve të gjeneralit do të lindnin edhe tek Beniçi, i
cili arriti një pikë kur i kërkoi me ngulm të përqendronte përpjekjet e tij në
mbështetje të irredentizmit italian dhe të çështjes shqiptare dhe të lërë mënjanë
programin për një federatë ballkanike mes kroatëve, serbëve dhe bullgarëve, që
ishte e parakohshme sa kohë që mbetej e hapur çështja shqiptare.543 Për
sekretarin e Këshillit Shqiptar me rëndësi parësore ishte të sensibilizonte
opinionin publik dhe mjediset qeveritare për tentativën për të ripërtërirë vlerat e
veçanta kombëtare, tentativë e kryer nga shqiptarët e Italisë (suksesi i së cilës do
të ishte në të mirë të ndikimit italian në Ballkanin jugperëndimor), për të patur
mbështetje dhe lëshime. Më shumë të theksuara, ndër to, ishin ngritja e një
katedre të gjuhës shqipe në Universitetin e Romës dhe riorganizimi i kolegjit
540 E. Maserati, Vepër e përmendur, f.96541 A. Kondo, Çështja kombëtare në faqe të shtypit…, Vepër e përmendur, f.167542Po aty543 Po aty
147
kishtar të Sant’Adrianos në San Demetrio Korone, siç del edhe nga një
interpelancë mbi politikën e jashtme italiane në Shqipëri prezantuar në
parlament nga Luixhi Gaetani di Laurencana.544 Në një letër të dërguar nga
Francesko Mauro një personi të panjohur thuhej se duhej që të mblidheshin
fonde dhe ti bëhej thirrje rinisë që të ishte gati për një ndërhyrje në ndihmë të
Shqipërisë.545
Më 1 nëntor 1904 Riçoti Garibaldi u lëshoi një proklamim zgjedhësve të
Kasano Jonio që të dërgonin një deputet shqiptaro-italian në parlament, duke
votuar për emrin e Karlo Bastës.546 Por, ndërsa dy kandidatë të tjerë shqiptaro-
italianë, Saverio Masi nga Piana dei Greçi dhe Xhovani Strigari nga Santa Sofia
d’Epiro, arritën të fitojnë në zonën elektorale të Monrealit dhe përkatësisht të
Pocuolit, konti Basta nuk fitoi dot në Kasano Jonio dhe më kot u përpoqën t’i
sigurojnë një zonë tjetër zgjedhore në Kalabri. Ndodhte edhe që, nga ana e tyre,
popullatat e kolonive t’i drejtoheshin gjeneralit për të patur mbështetje për t’u
përfaqësuar në instanca të ndryshme të qeverisë. Nga Vila Badesa, për shembull,
u referoheshin shërbimeve dashamirëse të gjeneralit në autoritetet qendrore për
një zbatim të gjerë të ligjit të 13 korrikut 1877 mbi kishën greke në Napoli, më
mënyrë që në koloninë e vogël abruciane të rikthehej riti grek siç kishte qenë, i
hequr në mënyrë arbitrare nga Borbonët në marrëveshje me organet e kishës së
Romës.547
Në muajt e parë të 1905-ës u intensifikuan manovrat e princit Gjika për t’u
bërë i njohur jashtë shtetit si shefi suprem i kryengritjes shqiptare. Në janar, pasi
mori kontakt me Riçoti Garibaldin, këmbëngulte në vartësinë e trupës së krijuar
me vullnetarë italianë prej 10000 vetëve, zbarkimi i të cilëve në Shqipëri
parashikohej për në shtator të po atij viti.548 Princi Gjika donte të kishte një rol
mbizotërues në këtë zbarkim të mundshëm. Gjithashtu konfirmonte se
544 AQSH, D.8, f. 1-23545 Po aty546 Po aty547 E. Maserati, Vepër e përmendur, f.102548 I. Dërmaku, Vepër e përmendur, f.382
148
menjëherë pas vendosjes së një qeverie përfundimtare, vullnetarët garibaldinë
duhet të largoheshin nga vendi i çliruar, duke lënë pas të gjithë armatimet.549
Gjithësesi, kishte pak gjasa që gjenerali, megjithëse ishte në kushte të tilla
shëndetësore që nuk i këshillohej të merrte pjesë personalisht në operacionet në
territor shqiptar, të ishte i gatshëm t’i vendoste trupat italiane nën komandën e
një shtabi të përgjithshëm të Gjikës, megjithë simpatinë që kishte për princin.
Një emërim zyrtar si shef të përgjithshëm të kryengrintjes Gjika arriti ta
sigurojë nga një kongres shqiptar i thirrur në Bukuresht më 23 prill 1905. Ky
kuvend, që u mbajt nën presidencën e Ibrahim Themos por frymëzues i të cilit
ishte prifti Gaspar Jakova Merturi.550 Kuvendi vazhdoi me krijimin e një komiteti
drejtues me tre anëtarë me emrin Kombi, me seli në Romë, vendosi për
adoptimin e alfabetit dhe të ortografisë së propozuar nga Jakova Merturi dhe
deklaronte “si program të vetëm politik pavarësinë e Shqipërisë në bazë të pesë
vilajeteve të Shkodrës, Selanikut, Manastirit dhe Janinës”.551 Detyrë paraprake e
direktivës - revista dygjuhëshe e Vladanit, “Laimtari i Shcypenies”, u bë organ
zyrtar - do të ishte ngritja e komiteteve sekrete në atdhe dhe përthithja e atyre që
vepronin tashmë në botë. Sa i përket rendit institucional të shtetit të ardhshëm,
kongresi, edhe pse ia besoi Gjikës drejtimin e veprimeve ushtarake, deklaronte se
nuk njeh asnjë kadindaturë për fronin.552
Kundër pretendimit të komitetit Kombi, i personifikuar nga Gjika e Jakova
Merturi, se po përvetësonin përfaqësimin politik të diasporës dhe të grupeve të
agjitacionit brenda perandorisë turke, ndërhyri Riçoti Garibaldi në rolin e
presidentit të Këshillit Shqiptar të Italisë për të kërkuar një korrigjim të pjesshëm
të vendimeve të Bukureshtit, kërkesë që gjithësesi Jakova Merturi e hodhi poshtë
me energji, duke e kontestuar nga ana e tij të drejtën e shqiptaro-italianëve për të
549 AQSH, D.8, f. 1-23550 Po aty551I. Dërmaku, Vepër e përmendur, f.382552 Po aty
149
ndërhyrë në fatet e atdheut.553 Një konfrontim i veçuar, ky, i dy personazheve që
ekzistonin më shumë në letër e që nuk ishin të njohur në Shqipëri. Nga ana tjetër,
binomi Gjika-Jakova Merturi po prishej, e princi, i përjashtuar nga drejtimi i
Kombit në Romë, po afrohej me Ismail Qemalin dhe Dervish Himën për të
themeluar bashkë me ta në nëntor në Paris një komitet të ri shqiptar me të njëjtin
emër, duke kërkuar ndërkohë një pajtim me Riçoti Garibaldin, ndërsa Jakova
Merturi, nga ana e tij, u largua nga kryeqyteti italian për në Athinë me qëllimin
për të ngritur atje një gazetë.554
Një motiv jo i vogël i kundërshtimit që i bëri Riçoti Garibaldi kongresit të
Bukureshtit ishte mënyra e ndryshme në konceptimin e pavarësisë së Shqipërisë.
Për gjeneralin, në fakt, kryengritja e armatosur duhet të mundësonte një regjim
me autonomi të gjerë dhe ende jo një shkëputje prej Shtetit turk, duke qenë se
mungonin kushtet ndërkombëtare për një zgjidhje të tillë.555 Ruajtja, në fazën
fillestare, e sovranitetit të Sulltanit do të vlente për të mos lënë Austro-
Hungarinë të ndërmerrte “masat e pushtimit të arsyetuar nga ana diplomatike”,
e pikërisht për këtë shihej më e përshtatshme të caktohej pavarësia në një kohë
më të vonët.556 Një zgjidhje e tillë shkallë-shkallë, sipas gjeneralit, do të kishte
ndikime më pak traumatike për perandorinë osmane, mbijetesa e së cilës duhej
ruajtur, me merakun se mos ndahej mes Vjenës dhe Petërburgut.557 Edhe pse të
tilla argumenta nuk përbënin risi në debatin politik të deriatëhershëm, merr një
interes të veçantë divergjenca e kapshme mes Riçoti Garibaldit dhe partisë
maziniane që mbështeste aksionin, e radhitur në pozicione më radikale,
përfshirë atë të shkatërrimit të perandorive shumëkombëshe.
Gjatë 1905-ës fatet e vetë Këshillit Shqiptar të Italisë po
kompromentoheshin nga dorëheqja nga detyra e sekretarit, dorëheqje e paraqitur
në shtator nga Beniçi, pasi u bë e njohur ndihmesa në para që kishte marrë nga
553 E. Maserati, Vepër e përmendur, f.102554 Po aty555 Po aty556 Po aty557 Po aty
150
princi Gjika për publikimin në Romë të një reviste të re, “Korrieri i Ballkanit”.558
As kjo revistë, që doli në dy gjuhë, italisht e frëngjisht, në maj 1906, nuk arriti të
kishte jetëgjatësi dhe u ndërpre pas disa botimesh. Vetëm në korrik 1908, në
gjirin e lëvizjes shqiptaro-italiane, rryma “veprimtare” që ishte përkrah Riçoti
Garibaldit filloi të kishte një zëdhënës, me transferimin në Romë të një gazete që
ishte botuar tashmë në Raguzë të Dalmacisë e më pas në Trieste, “Shpnesa e
Shcypeniis”.559 Drejtor dhe kryeredaktor ishin Nikola Ivanaj dhe avokati Terenc
Toçi.560 Në botimet e saj, gazeta ankohej për përgjigjen e vakët të Italisë zyrtare
ndaj kërkesave që vinin nga kolonitë shqiptaro-italiane në favor të atdheut,
ndërsa linte në heshtje faktin, historikisht të rëndësishëm, se qeveria e Romës,
megjithë simpatitë që kishte për popullatat ballkanike në luftë për emancipim
kombëtar, nuk mund të vinte në rrezik marrëdhëniet e saj me Vjenën.561
Shqetësime të tilla në politikën e jashtme kanë qenë shkaku që e shtynë
ministrin Xholiti të urdhërojë perfektët, karabinierët, doganën dhe marinën të
pengonte me çdo mjet një dërgim të vullnetarëve në Shqipëri duke qenë se në
pranverë të 1911-ës po ravijëzoheshin perspektiva konkrete për një sipërmarrje
të tillë, duke qenë se në veri ishte ende e ndezur kryengritja kundër Xhon
Turqve.562 Ja sesi shprehet arbëreshi Françesko Mauro në një letër dërguatr
Nikollë Ivanajt :”Ti je informuar për të gjitha që në Itali bëhen dhe mund të bëhen për
çështjen shqiptare persekutime të vërteta nga qeveria italiane. Gjithashtu pengohet
shfaqja e simpatisë dhe mëshirës njerzore, mbyten ndjenjat e kolonive shqiptare që dhanë
gjithçka për atdheun e tyre të adoptuar, duke mbjellur frikë, nënkuptime dhe shpifje
Arrihet deri aty sa nuk mundemi të dërgojmë ndonjë mjek apo misionar të ndihmës së
Kryqit të Kuq”563 Frika e ministrisë së Jashtme, përveç frikës që kishte natyrisht
edhe Porta e Lartë, për një ndërhyrje garibaldine nuk ishin pa bazë, duke parë
558 A. Kondo, Çështja kombëtare në faqe të shtypit…, Vepër e përmendur, f.154559 Po aty560 Po aty561 Po aty562 G. Salvemini, Vepër e përmendur, f.293563 Nevila Nika, Përmbledhje dokumentesh mbi kryengritjet shqiptare (1910-1912), Prishtinë : Instituti iHistorisë, 2003, f.107
151
edhe praninë në disa vende të kryengritjes agjentë shqiptaro-italianë si Terenc
Toçi, Mark Forlini e të tjerë. Veçanërisht aktiv ishte Toçi, që në prill kishte arritur
territoret e Dukagjinit dhe të Mirditës për krijimin e një qeverie revolucionare,
sipas një projekti të miratuar nga Riçoti Garibaldi e që kishte premtuar edhe
ndihma.564 Në fakt disa shefa të revoltës të bashkuar më 27 prill në Ghimes,
themeluan qeverinë e përkohshme të Shqipërisë duke i besuar presidencën Toçit;
ky i referon Riçoti Garibaldit “duke e lajmëruar se mund të mbështeteshin në 30
000 burra që mund të luftojnë e i lutej të vinte menjëherë, duke marrë me vete
edhe armë”.565
Por thirrjet e parreshtura të Toçit qoftë drejtuar gjeneralit qoftë drejt
mjediseve shqiptaro-italiane ishin pa përgjigje, por megjithëkëtë shpresat e
kryengritësve rriteshin për marrjen shumë shpejt të Shëngjinit, Lezhës, Pukës
dhe Vaut të Dejës e për të nxitur një kryengritje edhe në Toskëri. Pas një muaji
pritje, kur mori lajmin se nga portet italiane nuk mund të kalonin as armë dhe as
njerëz, qeveria e përkohshme nuk priti më dhe vendosi të pushtojë Shëngjinin
dhe Lezhën. Sulmi pati rezultate modeste, të kufizuara me pushtimin më 4
qershor të kështjellës së Lezhës, që gjithësesi u lëshua në të njëjtën ditë si pasojë e
reagimit të guarnizonit osman. I gjendur përballë nevojës për t’u siguruar
personalisht për dërgimin e forcave ndihmëse nga Italia, Toçi kaloi kufirin turko-
malazez dhe pa se si kishte ngecur dërgimi i trupave, duke u zhgënjyer nga
aradhja e vogël e garibaldinëve e përqendruar në Podgoricë; para se të rikthehej,
u shkroi një letër “Tribunës” dhe “Arsyes” në Romë në të cilën nuk i këshillonte
të rinjtë italianë të vinin në Shqipëri sepse “revolucioni nga ana ushtarake kishte
marrë fund”.566
Vetëm disa bërthama të këmishave të kuqe arritën në vendet e revoltës,
sidomos për hir të propagandës dhe të angazhimit organizativ të Çipriano
Fakinetit dhe morën pjesë në aksionet guerile bashkë me kryengritësit; disa të
564 E. Maserati, Vepër e përmendur, f.108565 Po aty566 Po aty
152
mbijetuar të këtyre sipërmarrjeve përfunduan në dhjetor të vitit pasues në mesin
e vullnetarëve italianë që luftuan në Drisko përkrah grekëve për çlirimin e
Janinës. Por ashtu si pati probleme në pranverë të 1911-ës në qendër të
Podgoricës, Riçoti Garibaldi pati kundërshtime në mesin e ndjekësve të tij edhe
në fushën e veprimit në Epir (ku ndërhyri personalisht) e në veçanti u akzua se
po sakrifikonte kombin shqiptar për interes të Greqisë. Sa i përket Toçit, pas
përvojës së tij zhgënjyese në atdhe dhe shijen e hidhët që provoi me braktisjen që
pati nga ata në Itali që ishin përkrahës të flaktë të çështjes shqiptare, kishte
rifilluar aktivitetin publicistik, duke themeluar në Romë në korrik 1912 “Revistën
e Ballkanit”, pak muaj pasi kongresi kombëtar i Vlorës i kryesuar nga Ismail
Qemali të deklaronte pavarësinë e Shqipërisë.567
3. Aktiviteti i shqiptarëve në Trieste për çështjen shqiptare
Lidhje të shumta të bazuara tek aktiviteti ekonomik bashkonin Triesten
dhe Shqipërinë në vitet përgjatë shkeullit të XIX-të dhe fillimit të shekullit të XX-
të. Disa autorë përmendin zakonin që kishin tregtarët shqiptarë për t’iu drejtuar
këtij qyteti për shitjen e prodhimeve të tyre dhe blerjen e gjërave të nevojshme që
vinin nga vende të ndryshme të Europës qendrore dhe perëndimore.568 Qendra
tregtare e Triestes, një rrugë e natyrshme e një shkëmbimi të tillë dhe e pajisur siç
duhet me lidhjet detare me molet e Adriatikut jugor me anë të lundrimeve me
567 A. Kondo, Çështja kombëtare në faqe të shtypit…, Vepër e përmendur, f.156568 E. Maserati, Vepër e përmendur, f.103
153
flamuj, ishte bërë kështu seli e ndëmarrjeve tregtare shqiptare dhe arrinte që,
ende në vitet e fundit të shekullit, të transportonte në këtë rrymë trafiku edhe një
pjesë të madhe të eksporteve të Italisë me destinacion provincat turke në
Ballkanin jugperëndimor. Parapëlqimi që ekzistonte për tregun e Triestes nxiste
klasën e kamur në Shqipëri t’i drejtohej ekskluzivisht qendrës adriatikase për të
kënaqur nevojat e saj jo vetëm ekonomike por edhe kulturore. Bëhej fjalë përveç
një përpjekje për t’u afruar me vlerat europiane, edhe për një aspiratë për të
rigjetur identitetin kombëtar të një populli që ishte fshirë gjatë sundimit osman.
Kështu pikërisht i sipërpërmenduri Jubani, i cili në Shkodër kishte detyrën
e sekretarit të konsullit të Francës, porositi më 1871 në tipografinë e Triestes të
Lloyd Austriaco shtypjen e një përmbledhjeje këngësh të Shqipërisë veriore të
përkthyera në italisht, duke i bashkëngjitur një tabelë fonetike të tyre në gjuhën e
origjinës, si dhe me disa konsiderata paraprake mbi “gjendjen morale dhe
kulturën intelektuale të popullit shqiptar” të marra nga një raport i bërë një vit
më parë, ndoshta për llogari të konsullit Hekard.569
Për të hasur në Trieste në sipërmarrje të tjera editoriale me një zhvillim të
caktuar kulturor, e në të njëjtën kohë edhe politik e kombëtar, nga ana e
shqiptarëve, duhej pritur fillimi i shekullit të ri. Njëra prej këtyre kishte të bënte
me Nikolla Ivanajin. Ndërkohë, ngjarje me rëndësi ndërkombëtare kishin
ndodhur, e që ishin reflektuar edhe mbi këtë pjesë të Ballkanit: traktati i Shën
Stefanit e më pas kongresi i Berlinit kishin çuar, siç u tha, në krijimin në Prizren
të një lidhjeje shqiptare me synim ruajtjen e integritetit territorial të vendit nga
presioni ekspansionist i shteteve të vogla kufizuese. Në vigjilje të takimit historik
berlinez, nuk kishte munguar një qëndrim në mbrojtje të çështjes shqiptare nga
ana e grupeve të ekzilit nga Shkodra dhe Kosova që banonin në Trieste, që u
përqendrua në dërgimin e një memorandumi drejtuar kryeministrit anglez
Disraeli.570 Integriteti kombëtar dhe bashkë me këtë edhe kërkesa për reforma
569 Për më tepër sih : Zef Jubani, Reccolta di canti popular e rapsodie di poemi albanesi, Trieste :1871570 S.Skëndi, Vepër e përmendur, f.80
154
drejtuar Portës së Lartë ishin edhe motivet kryesore që kishin frymëzuar lidhjen
e re, që u lidh më 1883 mes fiseve të veriut, kundër përcaktimit të kufirit turko-
malazez; një tjetër manifestim i ndërgjegjies kombëtare u shpreh më vonë, më
1897, me rastin e luftës greko-turke.571 Në rol gjithmonë e më aktiv si arbitër në
çështjen shqiptare luhej në atë kohë nga qeveria e Vjenës, në konkurrencë
gjithësesi me atë të Romës, në një ekuilibër delikat influencash që nuk
përjashtonte nga të dy palët nisma surprizë, qoftë ekonomike qoftë kulturore ose
në kuadër të mbrojtjes së urdhrave fetarë katolikë. Edhe në rrethana të tilla, doli
se ishte pozitiv nxitja e ushtruar nga komitetet politike shqiptaro-italiane,
sidomos ndaj veprimtarisë diplomatike të Ministrisë së jashtme italiane pas
ngjarjes në Adua.
Gjithësesi aktiviteti politik i shqiptaro-italianëve nuk gjente gjithmonë
jehonën e duhur në atdhe, madje nganjëherë pritej ftohtë e lindte jo pak kritika.
Në fakt ai, me aspiratat heterogjene që kishte e madje kontradiktore, s’para
pajtohej me parimin “Shqipëria për shqiptarët” që mbështetej nga lëvizja që
vepronte në territorin kombëtar, duke qenë se italo-shqiptarët nuk do quheshin
qytetarë të një Shqipërie të lirë aq sa nuk do të quhej çdo qytetar tjetër italian.572
shumë shekuj histori i ndanin kolonitë e ngulura në atë kohë në Mbretërinë e
Napolit e në atë të Siçilisë nga bashkësitë e mbetura nën pushtimin osman. Nuk
është për t’u habitur gjithësesi, se Nikola Ivanaj, që vepronte jashtë shtetit, por
qëllimisht në orbitën e gazetarisë shqiptaro-italiane, e që mbante lidhje të
ngushta me Riçoti Garibaldin, të kontestohej më pas në atdhe.
Përvoja gazetareske e Ivanajt, në kohën e luftës për emancipim kombëtar,
është e lidhur, përveç bashkëpunimit me gazetën dhjetëditëshe “Albanija” e
Beogradit e drejtuar nga Jashar Erebara, sidomos me publikimin e “Shpnesa e
Shcypeniis”. E dalë për herë të parë në botim më 1905 në Raguzë të Dalmacisë,
në botim shqip-kroatisht-italisht – titulli në gjuhën e dytë nga këto të treja ishte
571 S.Skëndi, Vepër e përmendur, f.80572 E. Masserati, Vepër e përmendur, .119
155
“Nada Albanije” -, kjo gazetë javore, që u bë dyjavore më 1906 për mungesë të
fondeve e programi i së cilës ishte nën moton “Liri dhe pavarësi e Shqipërisë”,
tolerohej nga censura austriake, ndryshe nga shtypi periodik i komiteteve
politike shqiptaro-italiane dhe rumuno-shqiptare që ishte më i prirur për t’u
ndaluar nga monarkia e dyfishtë dhe e penguar, edhe me mjete abuzive, që të
shpërndahej në Shqipëri.573
Në këtë drejtim vlen të përmendet se si autoritetet habsburgase ishin
angazhuar që të godisnin që në rastin e parë revistën e Anselm Lorekios, “Kombi
Shqiptar”, që kur u dha rasti u konfiskua me nismën e vetë Drejtorisë së policisë
së Triestes për shkak të propagandës së bërë në favor, përveç të lëvizjes
kombëtare shqiptare, edhe të irredentizmit julian dhe trentin; ndërsa, për efekt të
monopolit virtual të shërbimit postar në rrugë detare përgjatë bregdetit lindor të
Adriatikut të ushtruar nga lundrimet e Lloyd, funksionarët e zyrave postare
austro-hungareze të Shëngjinit, Durrësit dhe Janinës ishin gjendur në pozicionin
e atyre që ndalonin shpërndarjen e kësaj reviste, në përputhje me çdo lloj
korrespondence me përmbajtje politike të parë me sy të keq nga Ballplatz-i.574
Gazeta “Shpnesa e Shcypeniis” u publikua në Raguzë nga shtatori 1905
deri në qershor 1907; pastaj, në gusht 1907, doli në Trieste; në fund, pas një
ndërprerjeje të gjatë, ridoli në vitin e mëpasëm në Romë. Drejtor, si dhe pronar,
ishte gjithmonë Nikola Ivanaj.575 Në këto faqe gazete gjenin mikëpritje
bashkëpunëtorë të drejtimeve të ndryshme politike, me dallime nga njëri-tjetri
kryesisht të bazuara në prejardhjen e tyre përkatëse, ku bëhej fjalë për patriotë që
jetonin në Shqipëri ose që u përkisnin bashkësive jashtë vendit. Në mesin e
këtyre të fundit, ishin të shumtë, që me lindjen e gazetës, korrespondentët nga
Italia, si Manlio Beniçi, Agostino Ribeko, R. Fabris, e shpesh dilnin artikuj të
marrë nga “Kombi shqiptar”, por nuk mungonin sulmet në drejtim të kundërt,
ndaj publiçistëve dhe studiuesve të njohur si Batista Pelegrini e Antonio Baldaçi,
573 E. Masserati, Vepër e përmendur, f.115574 A. Kondo, Çështja kombëtare në faqe të shtypit…, Vepër e përmendur, f.156575 Po aty
156
që ishin më të kujdesshëm ndaj imperalizmit italian sesa ndaj çështjes shqipare.
Sekuestrimi i vetëm që u bë ndaj “Shpnesa e Shcypeniis” në kohën e publikimi të
saj në Raguzë ishte për shkak të padisë për shpifje të ngritur kundër redaktorit
përgjegjës të gazetës nga ana e don Huan de Aladro Kastrioti, një prej
pretendentëve për fronin e ardhshëm të Shqipërisë. Në fakt gazeta ishte marrë në
disa botime me këtë pretendent, nënshtetas spanjoll, që kishte kredi tek Anselm
Lorekio, duke e kritikuar si aventurier.
Transferimi gjatë vitit 1907 i redaksisë së gazetës, duke ruajtur programin
që e frymëzonte, në një qendër të madhe tregtare dhe industriale si Trieste, duke
u qëndruar motiveve të adoptuara nga Ivanaj, u bë nga nevoja “për të kënaqur
nevojat e atdheut tonë e në të njëjtën kohë për të lehtësuar e për të zhvilluar
tregtinë me këtë qytet të shkëlqyer”.576 Porse persepektivat e Ivanajt për të
siguruar në zonë një rreth lexuesish dhe për të fituar fondet e duhura mbetën të
zhgënjyera, ashtu si mbeti edhe besimi se do të mund të shprehnin mendimin e
tyre lirshëm, ndërkohë që nuk do t’i mungonin nxitjet, të shoqëruar me
premtime për ndihmë, nga ana e komiteteve shqiptaro-italiane dhe shqiptaro-
rumune për të vazhduar veprimtarinë e tij publicistike në Romë. Atje në fakt nuk
vonoi vendosjen e tij duke rifilluar në qershor të vitit 1908 publikimin e gazetës
së tij, me bashkëpunimin e Terenc Toçit që shfaqej edhe në rolin e redaktorit
përgjegjës.577 Duke u kthyer në dy-gjuhëshe, duke lënë botimin në gjuhën kroate,
gazeta “Shpnesa e Shcypeniis” u gjend e anazhuar në kundërshtimin, në veçanti,
të projektit austriak për hekurudhë në sanxhakun e Novi Pazarit, sipas
udhëzimeve të sakta të lëshuara nga Ivanaj disa muaj më parë, kur në javën e
Pashkëve kishte marrë pjesë në Bukuresht në një mbledhje të lidhjes vendore
shqiptare, ku ishte i pranishëm një tjetër pretendent për fronin e Shqipërisë,
princi rumun me origjinë shqiptare Albert Gjika.578 Duke qenë aktiv në komitetin
shqiptar Pro Atdheut në Romë dhe pjesëmarrës bashkë me av. Toçi në mjaft
576 A. Kondo, Çështja kombëtare në faqe të shtypit…, Vepër e përmendur, f.160577 AQSH, Fondi 77, D.3, f.1-7578 AQSH, Fondi 44, D.7, f.24-38
157
nisma, siç janë thirrjet në konferenca, me anë të të cilave në atë kohë kërkohej të
fitohej opinioni publik italian ndaj çështjes shqiptare, Ivanaj ripërtërinte
marrëdhëniet e tij me Riçoti Garibaldin, president i Këshillit shqiptar të Italisë
dhe frymëzues i projekteve kryengritëse në Shqipëri.579
Gjithmonë në Trieste, shtypi periodik u pasurua më 14 nëntor 1907 me një
dyjavor të publikuar në dialektin geg nga Mati Logoreci, “Dashamiri”, i cili, me
sa dihet, dallohej nga gazetat simotra të botuara jashtë vendit duke mos qenë një
zëdhënëse e emigrantëve, por organ i mjediseve të caktuara në atdhe.580
Themeluesit e tij ishin anëtarë të shoqërisë Agimi, dhe programi i tij përfshinte
zhvillimin e kulturës kombëtare përmes artikujve me përmbajtje shkencore,
rizgjimin e interesit për gjuhën dhe për letërsinë shqiptare – mundësisht të
veçuar nga politika – si dhe gjetjen e një zgjidhje për problemin e alfabetit të
përbashkët. Vetë Logoreci kishte përvojë didaktike si mësues i një shkolle në
gjuhën amtare të hapur në Prizren më 1899. 581
Një tjetër aspekt i luftës kombëtare shqiptare e lidhur me këtë qendër
adriatikase kishte të bënte me trafikun e armëve. Disa patriotëve me origjinë nga
Shkodra dhe nga rajonet përrreth, të mbështetur nga qarqet shqiptaro-italiane e
të përkrahur nga ana financiare nga Huan de Aladro, u shkoi ndër mend në atë
kohë projekti – pasi kishin parë dështimin e tentativave të mëparshme për t’u
furnizuar në Brindisi – për të realizuar në Trieste blerjen e transportimin e
armatimeve të lehta, kryesisht pushkë, për të armatosur një bandë në Shqipërinë
veriore. Vendimi për t’iu drejtuar tregut të Triestes u mor gjatë një takimi që ata
patën në Bari në qershor të vitit 1907 me pretendentin e përmendur të fronit, i cili
kishte siguruar tashmë me agjentët e tij një anije për operacionin. Sekretari i
Aladros, një farë Babatasi, kishte ardhur në Trieste prej pak kohësh për t’u takuar
me njeriun e besuar të pretendentit, priftin Gasparo Skrelli, duke e vënë në dijeni
579 AQSH, Fondi 44, D.8, f.1-6580A. Kondo, Çështja kombëtare në faqe të shtypit…, Vepër e përmendur, f.156581E. Maserati, Vepër e përmendur, f.129
158
për planin, realizimi i të cilit gjithësesi mbetej për në momentin më të volitshëm.
Policisë austriake nuk duhet t’i shpëtonin manovra të tilla e ajo ndërhynte duke i
vënë nën vëzhgim shqiptarët e dyshuar, në përputhje me udhëzimet e ministrisë
së jashtme për të ndaluar kontrabandën e armëve në Shqipëri.582
Një vëmendje në rritje që u shfaq, rreth kësaj epoke, nga ana e drejtorisë së
policisë së Triestes në lidhje me lëvizjet që kishin të bënin me Ballkanin jug-
perëndimor, vinte nga presioni i bërë nga organet qendrore, e në veçanti nga
Ballplatz-i (ministria e Jashtme austro-hungareze), që kur Arentali ishte bërë
titullar i saj. Një rrjet informatorësh u mundësonte organeve vendore të sigurisë
publike një përditësim të vazhdueshëm të njoftimeve mbi agjitacionet në
Shqipëri, si dhe mbi adresat që ndiqnin qeveritë serbe dhe malazeze në këtë
vend. As njëra palë as tjetra nuk vonuan në pranimin se me ardhjen në fuqi të
Xhon Turqve pati një dinamizëm të ri në spiralen e reagimeve që shkaktoi kjo
ngjarje në kombet jo-osmane të perandorisë; zgjimi i vilajeteve shqiptare kundër
regjimit të ri arriti të transformohej deri në rebelim gjithnjë e më të zgjeruar, duke
filluar nga Kosova.583
Ndërkohë që revolta po merrte një karakter gati endemik, në fushë u futën
në mënyrë aktive komitetet shqiptaro-italiane duke i dhënë mbështetjen e tyre
një qeverie të përkohshme të themeluar në veri të vendit në prill të vitit 1911, nën
presidencën e Terenc Toçit e në këtë pikë duke organizuar nisjen e vullnetarëve
nga Italia, të cilët do t’u bashkoheshin kryengritësve nën drejtimin e Riçoti
Garibaldit.584 Për transportin përkatës ishte menduar të përdorej qoftë edhe
ndonjë anije me flamur austriak e të armatoseshin disa kolona në Trieste dhe në
Rovinjo, duke parë mbikëqyrjen e rreptë nën të cilën ndodheshin brigjet e
mbretërisë (Italisë). Bëhej fjalë për zëra, që kishin mbërritur tek Ballplatz-i
582 E. Maserati, Vepër e përmendur, f.119583 Po aty584 AQSH, Fondi 98, D.11, f.1-4
159
pjesërisht prej vetë ambasadës italiane, në përputhje me kushtet e mirëkuptimit
mbi Shqipërinë mes dy fuqive të vitit 1897.585
Kundërshtimi që i bëri qeveria e Xhiliotit, për shkak të angazhimeve të
përmendura ndërkombëtare, dërgimit të vullnetarëve italianë në Shqipëri, duhet
ta bindte Riçoti Garibaldin të hiqte dorë nga pjesëmarrja në këtë sipërmarrje,586porse propaganda në favor të rekrutimeve njoftonte në gazetën republikane të
Varezit për “Gjahtarin e Alpeve”, drejtori i së cilës, Çipriano Vakineti arriti në
korrik në Trieste, për tek vendet e rekrutimit. Në qendrën adriatikase, ai lidhi
kontakte me macinianët dhe themeloi një komitet klandestin, të drejtuar nga
Gabriele Foskiati, për dërgimin matanë të vullnetarëve.587 Duke qenë se të gjithë
portet e mbretërisë ishin të vëzhguar në mënyrë strikte, këmishat e kuqe u
përqendruan në Trieste, ku u hipën në anije drejt Kotorit e prej andej u dërguan
në Podgoricë, në kufirin mes Shqipërisë dhe Malit të Zi, ku do të ngrihej shtabi i
përgjithshëm i fushatës. Për transportin e tyre përmes detit, me anë të
peshkarexhave, shpresat ishin tek nisma e Nacario Sauros, nga Koperi i
Sllovenisë, njohës i mirë i bregdetit adriatik e i lidhur me miqësi me disa drejtues
shqiptarë që i kishte furnizuar disa herë me armë në mënyrë klandestine, me
zbarkime gjatë natës në portin e Durrësit e të Shëngjinit. Nga selia e botimi javor
të macinianëve të Triestes, “Emancipimi”, Fakineti u dërgonte udhëzime të gjitha
qendrave republikane të gadishullit duke i ftuar të rinjtë që të takoheshin në
malet e malësorëve shqiptarë.
Porse kontrasti, i përkeqësuar nga polemikat e pakëndshme, mes qendrës
së Podgoricës dhe Riçoti Garibaldit e paralizoi komitetin e Triestes. Nga fundi i
korrikut u nisën me anijen me avull “Baron Gaush” Foskiati dhe Bruno Turrini
për t’u bashkuar me shokët e tjerë që luftonin tashmë në Shqipërinë veriore
përkrah bandave të Grudës nën komandën e princit Simon Doda. Dy
korrespondenca nga fronti të dërguara nga Foskiati për redaksinë e
585 AQSH, Fondi 98, D.11, f.1-4586 Po aty587 Po aty
160
“Empancimipit” nuk arritën në destinacion, porse u kapën nga cenzura postare
austriake. Në gusht, kur kryengritja po përjetonte të rrahurat e fundit, aradhja e
italianëve të vendosur në Shqipëri u shtua me një dyzinë të rinjsh macinianë nga
Pola të drejtuar nga Luixhi Bilukalia, mes të cilëve mund të përmenden emrat e
Mocatos, Shturmit, Bonit dhe Xhovani Predoncanit. Vullnetarët ishin veshur civil
me një gjerdan të madh fishekësh në brez, të armatosur me pushkët e vjetra
austriake Verndl, ushqeheshin me mish keci dhe flinin në qiell të hapur. Merrnin
pjesë në aksione guerile kundër njësive dhe postblloqeve turke në territorin e
Grudës, Hotit, Kastratit dhe Klementit. Në fund të gushtit, legjioni i vogël italian,
pasi u kthye në Podgoricë, u shpërbë.588
Ndërkohë në Trieste, pas nisjes së Foskiatit, në rrethin e macinianëve, nën
drejtimin e Anxhelo Polakos, ishte formuar një komitet i ri rekrutimi me qëllim
dërgimin e mëtejshëm të vullnetarëve. Por policia, falë informacioneve të
besueshme, e bllokoi që në lindje këtë aktivitet, duke arrestuar më 1 gusht,
Xhovani Paulinin dhe Enriko Kalinin, ndërsa ishin duke hipur në “Baron
Gaush”-in e drejtuar për në Kotor, si dhe Polakon e Karlo Kablerin që po
përcillnin dy të parët në mol.589 Nën akuzën se kanë krijuar një shoqëri të fshehtë,
ata dolën para gjykatës dhe më pas u liruan më 7 shtator të vitit 1912 – për më
shumë se një vit – Paulini, Polaku, Kableri dhe Foskiati, të gjithë nga Trieste,
bashkë me Mario Mican da Pisino dhe goriciani Luigj Xhovani Xei. Gjykata nuk e
pa të arsyeshme gjithësesi ta konsideronte Komitetin Pro Shqipërisë si një
shoqatë të vërtetë, ashtu siç nuk gjeti ndonjë lloj fshehtësie në mbledhjet e
mbajtura nga të pandehurit, i shkarkoi nga akuza e përbashkët, ndërsa për
mbajtje të armëve të ndaluara (një grusht hekuri) e dënoi Xein me dy ditë arrest
dhe dhjetë korona gjobë. Një apel ndaj këtij vendimi i prezantuar në Gjykatën e
Kasacionit nga prokurori i shtetit u tërhoq më vonë.590
588 AQSH, Fondi 98, D.18, f.12-30589 E. Maserati, Vepër e përmendur, f.118590 Po aty
161
Një tentativë për të kontrabanduar armë në Shqipërinë veriore kishte si
protagonist në pranverë të vitit 1912 agjentin e bursës Xhakomo Koçi, me origjinë
nga Shkodra. Ngjarja vuri në lëvizje diplomacinë turke e cila në maj, përmes
ambasadorit të saj në Vjenë dhe konsullin e Raguzës, lajmëroi Ballplatz-in dhe
gjithashtu edhe mëkëmbësinë në Zadar (Kroaci); në këtë këmbim notash
diplomatike shfaqeshin emrat e Koçit dhe Nikola Skiezit, një shqiptar me banim
në Kotor e i punësuar atje në agjencinë Lloyd, si përgjegjës për trafik armësh.591
Njoftime më tërthore lëshonin në lidhje me këtë autoritetet e bregdetit dhe të
Dalmacisë, sipas udhëzimeve të përpikta të ministrisë së Brendshme të Vjenës.
Në këtë mënyrë u vërtetua se Koçi, që kishte mbërritur së fundmi në Shëngjin me
anije me avull nga Trieste me tre arka me municion, kishte arritur të zbarkonte
dy prej tyre duke i dorëzuar në destinacion. Nuk mund të provohej pjesëmarrja e
Skiezit në aksion, megjithë miqësinë që e lidhte me bashkëatdhetarin nga
Trieste.592
Me të filluar gjatë vitit 1912 revolta me një intesitetet të ndryshëm në të
gjithë vendin, kryengritësit shqiptarë arritën suksese domethënëse ushtarake, që
kulminuan në gusht me pushtimin e Shkupit. Në kërkim të mbështetjes nga
jashtë për çështjen kombëtare, të krishterë dhe myslimanë të njohur kryenin në
atë kohë misione, veç e veç, në radhë të parë pranë dy fuqive që ishin garant për
ekuilbrin në Adriatik. Mbi qëndrimet në Trieste e në Itali në përgjithësi të Preng
Bib Dodës e pastaj të Ismail Qemalit, si dhe mbi përfundimet e takimeve që ata
patën në mjediset politike e pranë autoriteteve qeveritare, i referonte më 8 shtator
mëkëmbësit të bregdetit drejtori i policisë së Triestes.593 Ky sapo ishte informuar
nga vetë Bib Doda (me të cilën kishte miqësi disavjeçare), që po kthehej nga një
vizitë në Romë si mik i qeverisë italiane. Pas kontakteve që pati në atë kryeqytet,
Bib Doda kishte rënë dakort për mbështetjen e krijimit të një distrikti fetar të
krishterë (vikariat) në Shqipërinë veriore, duke pasur si guvernator të
591E. Maserati, Vepër e përmendur, f.118592 Po aty593 Po aty
162
përgjithshëm një katolik, sipas një projekti të Fuqive të Mëdha të vitit 1880. Nuk
kishte rënë dakort gjithësesi për dorëzimin e Shkodrës Malit të Zi në kohën që,
kur ai mbërriti në Trieste, një vendim i tillë iu propozua nga një i dërguar i
Cetinjës, Sokol Baçi, djali i agjitatorit të njohur shqiptar Nikola Baçi dhe i afërm i
largët i të përmendurit Nikola Ivanaj. Bib Doda u nis kështu për në Vjenë. Një
rëndësi të vogël i dha policia austriake udhëtimit në Romë, përmes Triestes, të
Ismail Qemalit, të cilit shtypi italian nuk duket se i kushtoi shumë vëmendje.
Pak javë më pas, me shpërthimin e Luftës së Parë ballkanike dhe me
depërtimin vijues të ushtrive serbe, bullgare, malazeze dhe greke në territoret e
Turqisë europiane, Trieste u bë pikë kalimi, strehimi dhe gjithashtu teatër i
manovrave të eksponentëve të lëvizjes kombëtare shqiptare. Në situatën kritike
që duhet të përballonte kjo lëvizje, një rol parësor luante Ismail Qemali, që ishte
aktiv sidomos në Bukuresht si bashkërenditës i nismave të komiteteve kombëtare
jashtë shtetit, pastaj në Vjenë e në Budapest për të marrë nga ministri i jashtëm
austro-hungarez, konti Bershtold, miratimin për të themeluar një qeveri të
përkohshme në atdhe.594 Pasi kreu misionin e tij pranë titullarit të Ballplatz-it,
Ismail Qemali u gjend në Trieste bashkë me Luigj Gurakuqin, Pandeli Calen dhe
Don Kacorrin, të cilët, pasi kishin ardhur drejt e nga kryeqytetit rumun, e prisnin
që ta shoqëronin në Shqipëri, e bashkë me një tjetër bashkëpunëtorin e tij të
ngushtë, Dervish Hima. Grupi i vogël u nis më 19 nëntor me një anije të vënë në
dispozicion nga Bershtoldi.595 Më 28 të atij muaji kongresi kombëtar shqiptar i
mbledhur në Vlorë nën kryesinë e Ismail Qemalit shpalli pavarësinë e Shqipërisë.
Disa mbështetës së Ismail Qemalit mbërritën në qendrën adriatikase më 29
nëntor të larguar nga Durrësi, për shkak të pushtim serb të këtij qyteti, ku para se
të iknin i kishin besuar konsullatës austro-hungareze mbrojtjen e familjeve të
tyre. Po këta u rikthyen më 11 dhjetor në portin e Vlorës, që ishte çliruar nga
armiku. Edhe pretendenti Albert Gjika, një herë e një kohë i simpatizuar nga
594 S. Skëndi, Vepër e përmendur, f.262595 Po aty
163
Riçoti Garibaldi, pasi kishte qëndruar një farë kohe në Vjenë, ishte vendosur me
disa shokë në Trieste, me qëllimin për të arritur në Vlorë bashkë me shqiptarë të
tjerë të njohur, disa prej të cilëve, që luftonin në radhët malazeze, kishin shkuar
për t’u mbrojtur në Dalmaci pas lajmit të shpalljes së pavarësisë.596 Me sa duket
princi Gjika, për të patur një pozicion të barazpeshuar në qeverinë e përkohshme
në dëm të Ismail Qemalit, kishte besim në mbështetjen e Preng Bib Dodës, që
sapo ishte kthyer në atdhe pas një tjetër udhëtimi në Romë.
Zhvillimet e mëtejshme të çështjes shqiptare janë të mirënjohura. Pas
diskutimeve dhe ndërlikimeve të përzgjatura (të kushtëzuara, ndër të tjera nga
pushtimi malazez i Shkodrës dhe nga tentativa e Esad Pashë Toptanit që të
krijojë një sundim të vetin në pjesën qendrore të vendit), më 29 korrik 1913,
konferenca e ambasadorëve në Londër pranoi kërkesat e qeverisë së Ismail
Qemalit dhe njohu pavarësinë e Shqipërisë, nën garancinë dhe kontrollin e
Fuqive të Mëdha.
596 E.Maserati, Vepër e përmendur, f.130
164
PËRFUNDIME
Shekulli XIX shënoi një nga transformimet më të mëdha për shtetin italian.
Formimi i dy shteteve të mëdha europiane si Italia ashtu edhe Gjermania
përbejne një ndryshim vendimtar për baraspeshën e forcave në Europë. Këto
transformime luajtën një rol nxitës në kryerjen e lëvizjeve të thella shoqërore që
lidheshin me rritjen e ndjenjave kombëtare si dhe harmonizimin e interesave
ekonomike. Nacionalizmi italian ishte mbështetur nga një numër i vogël i që
kishte pikëpamje të ndryshme, por me ëndrrën e tyre të përbashkët për
bashkimin kombetar. Në pak raste ku kryengritjet e organizuara nga
nacionalistet ishin përkohësisht të sukseshme, ata ia detyronin suksesin e tyre
pakënaqesisë së masave. Kjo pakenaqësi u thellua dhe u përhap gjerësisht si
pasojë e shtypjes politike dhe varfërisë ekonomike, rritjes së taksave dhe
rekrutimit të popullsise dhe si rezultat i privilegjeve të aristrokacisë dhe të klerit.
Pavarësisht nga ekzistenca e kësaj pakenaqesie të masave, të gjitha kryengritjet
popullore në Itali përpara luftrave për bashkim, ishin shtypur nga qeveritë
eksistuese, shpesh me ndihmën e fuqive të huaja. Revolucionet kombëtare në
Itali triumfuan sepse shteti më i fuqishëm ndër shtetet italiane, Sardenja, vuri
fuqinë e saj ushtarake dhe mbi të gjitha burimet e saj diplomatike në shërbim të
lëvizjes kombëtare, duke siguruar kështu mbështetje vendimtare ushtarake dhe
politike nga një prej fuqive më të mëdha të Europës, nga Franca. Nuk duhet lënë
pa përmendur meritat që u takojnë liderëve të tillë si Konti Kamilo de Kavur,
Xhuzepe Mazini si dhe Xhuzepe Garibaldi. Me marrjen e Romës në 1870, cikli
heroik i Risorxhimentos mbyllej përfundimisht dhe vëmendja e opinionit publik
po përqëndrohej në mënyrë të natyrshme në problemet e brendshme dhe të jetës
ekonomike por edhe në një politikë të jashtme aktive.
Politika e jashtme ishte shumë e rëndësishme në kontekstin e vetë
periudhës kur mardhëniet ndërkombëtare mbështeteshin mbi parime fluide që
synonin fuqizmin me çdo kusht të rolit ndërkombëtar të shtetit. Kjo mund të
165
realizohej duke u shndërruar në një faktor të rëndësishëm ndërkombëtar por
edhe duke shtrirë sa më shumë të ishte e mundur influencën por edhe duke
kontrolluar sa më shumë territore. Italia e bashkuar ishte pa dyshim një Fuqi e
Madhe, por më e vogla ndër fuqitë e tjera sepse popullsia e saj arrinte në 1871 në
rreth 10 million banorë, në raport me Francën, Austrinë dhe Anglinë që në atë
kohë kishin jo më pak se 35 million banorë secila. Hapja e kanalit të Suezit e
vendoste një pikë strategjike dhe ekonomike shumë të favorshme. Por mungesa e
e disa lëndëve të para si karburanti, përbënin një problem të rëndësishëm që
pengonte një pjesmarrje të gjerë në trafikun detar mesdhetar për Italinë.
Në këtë këndvështirm edhe Italia si një shtet që ishte bashkuar me
vonesë, nuk kishte ndonjë influence të madhe. Sidoqoftë përpjekjet e saj u
përqënduruan në stimulimin e influences së saj sidomos në vendet pranë saj.
Situata në Perandorinë Osmane ishte kritike sepse shteti osman po humbte
territore njeri pas tjetrit. Në këtë situatë edhe Italia u përpoq të përfitonte sa më
shumë. Por kjo përpjekje italiane ishte në fakt në konkurrence të ashpër qoftë me
Austro-Hungarinë por edhe me faktorin sllav në Ballkan. Në kuadër të politikës
orinetale të Italisë duhet veçuar si një drejtim i rëndësishëm edhe përpjekjet për
ndikimin në çështjen shqiptare. Duke qenë se Shqipëria ishte bregu më i afërt me
shtetin italian, politika e jashtme italiane u përqëndrua në problemet shqiptare.
Në përgjithësi mund të dallojmë disa faza të politikës orientale italiane :
Faza e parë përfshin vitet 1875-1881. Kjo fazë karakterizohet nga tentativa
të ndërhyrjes para Kongresit dhe gjatë Kongresit të Berlinit. Italia si fuqi e madhe
morri pjesë në Kongresin e Berlinit i thirrur për të vendosur mbi pozicionin e
Rusisë si fitimitare në luftën kundër turqve dhe të Austrisë neutrale por të
mbështetur nga të gjitha fuqitë e mëdha. Askush nuk kishte interes që të
poshtëronte shtetin e ri italian. Por nga shumë shtete të vogla nuk mund të dilte
një shtet i madh. Parimi që vazhdonte të mbizotëronte në mardhëniet midis
shteteve ishte parimi i ekulibrit të forcave. Kjo do të thoshte që edhe nëse do të
bëheshin ndryshime territoriale, këto duhej të respektonin ekuilibrin. Nëse Rusia
166
do të pas luftës me Turqinë do të zgjeronte ndikimin e saj në ndonjë pjesë të
Ballkanit, atëhere ishte e justifikuesheme nëse shtetet e tjera të duke kërcënuar
me kualicion do të kërkonin kompesim duke mbajtur në jetë Perandorinë
Osmane në Europën juglindore. Çështja shqiptare fillon pikërisht në këtë
moment nëpërmjet organizimit të parë politik dhe ushtarak të shqiptarëve në
mbrojtje të trojeve të tyre. Lidhja e Prizrenit reagoi me forcë për shkëputjen e disa
territoreve shqiptare në favor të fqinjëve. Kjo i erdhi për shtat edhe politikës
italiane e cila u përpoq të ruante sa më shumë ndikim në problemin shqiptar.
Megjithatë ndërhyrja e Italisë në Kongresin e Berlinit ishte minimale. Duhet
përmendur roli i Kontit Korti në përpjekjet për të pajtuar shqiptarët me vendimet
e Kongresit. Ndërkaq italianët u përpqën të luajnë një rol sa më aktiv duke
mbrojtur “tërësinë territoriale të Perandorisë Osmane” sidomos në jugun e
Shqipërisë. Por roli italian ishte minimal dhe pothuajse i papërfillshëm. Kongresi
i Berlinit ishte në tiumf për Austrinë edhe sepse koncepti i nacionalizmit,
karakteristik për shek XIX nuk u përfshi në vendimet e Kongresit, megjithëse
pati njohje verbale të tij. Angli morri Qipron, Franca morri Tunizinë. Italia nuk
morri asgjë. Qëllimi i Kongresit ishte të mbante status quon në Ballkan me
ekuilibrin e fuqive. Në fakt kongresi me vendimet e tij arriti të ruante paqen deri
në 1914. Por nuk duhet harruar se në fakt aneksimi i Bosnjes nga Austria ishte
pika e fillimit të konflikit botëror të 1914. Ky fuqizim i Austrisë e cila nuk kishte
luftuar, por thjesht përfitoi në kurriz të parimit të ekulibrit që shpjeguam më lart,
ishte në fakt një kërcënim për Italinë dhe politikën e saj në Ballkan. Brenda Italisë
Kongresi i Berlinit shihej si një disfatë pasi ajo nuk kishte përfituar asgjë.
Deklarata e Kortit se Italia në Kongres do të bazohej tek të njëjtat parime që
kishin sjellë konsolidimin kombëtar në Itali, pra tek nacionalizmi, ishte një
deklaratë që krijonte kontrast me gjendjen në Ballkan ku si nacionalizmi ashtu
edhe krijimi i shteteve kombëtare kërcënonte status quon. Pra deri në 1878
politika e jashtme italiane është në ndërtim e sipër. Përsa i përket Shqipërisë vetë
Krispi ishte shprehur se nuk kishte interes ose siç e preçizoi më vonë Italisë i
167
intereson vetëm që mos të bjerë nën kontrollin ose dominimin austriak. Ndërkaq
pas shtypjes së Lidhjes së Prizrenti edhe lëvizja kombëtare shqiptare do të
kërkojë rrugë të reja për të finalizuar idenë e bashkimit kombëtar të shqiptarëve.
Këto ide do të lëkundeshin nga ideja e autonomisë deri tek ideja e pavarësisë së
plotë të Shqipërisë.
Faza e dytë e politikës së jashtme italiane përfshin vitet 1882-1901. Në këtë
faze Italia do të përpiqet të orientojë dhe koordinojë politikën e saj me rivalin e
saj kryesor në Ballkan, Perandorinë Austro-hungareze. Qëllimi do të jetë që të
mund të ushtrojë një politikë më efikase në Ballkan dhe Shqipëri. Italia e kuptoi
se duhej të bashkëpunonte me rivalin e saj nëse donte të ruante një ndikim në
çështjet ballkanike. Këto vite janë edhe momentet kur Italia angazhohet në
Aleancën Trepalëshe së bashku me Gjermaninë dhe Austro-hungarinë. Në
çështjen shqiptare këto janë vitet kur dy fuqitë e interesuara nënshkurajnë edhe
tre marrëveshje të fshehta lidhur me fatin e territoreve shqiptare. Thelbi i
marrveshjeve sekrete austo-italiane mbi Shqipërinë në 1897, 1900 dhe 1901 ishte
se palët do të vendosnin së bashku në lidhje me të ardhmen e Shqipërisë duke
pasur parasysh parimin e ekuilibrit të forcave. Kjo do të thoshte se asnjë nga dy
fuqitë nuk do të lejonte një fuqi të tretë të ndërhynte në zgjidhjen e problemit
shqiptar dhe se gjithçka që do të vendosej duhej të konsultohej midis palëve.
Ndërkaq ky angazhim i përbashkët nuk pengonte konkurrencën gjithnjë e në
rritje për një ndikim sa më të madh në territoret shqiptare. U angazhuan shumë
mjete financiare të nevojshme për të mbajtur këtë angazhim të madh politik,
përmes fuqizimit të pranisë diplomatike dhe ngritjes së shkollave të reja dhe të
kishave. Në vitet nga fundi i tetëqindës dhe fillimi i nëntëqindës ky konfrontim
fuqie në Shqipëri nuk njohu të ndalur, dhe ana italiane presionit habsburgas
rreth së cilës kishte lajme të ekzagjeruara pa asnjë bazë nga kosujt italianë, i
përgjigjej me ngritjen e nënkonullatave në Durrës dhe Vlorë, hapjen e një instituti
teknik për tregtinë në Shkodër, një zyre postare në Shkodër, Durrës dhe Janinë.
Po kështu sërish në Janinë, hapja e një agjencie tregtare, si dhe themelimi i një
168
katedre të gjuhës dhe letërsisë shqipe në Institutin oriental të Napolit që ju besua
prof. Zef Skiroit nga rinovimi i marrëveshjes qeveritare me shoqërinë e
lundrimit Puglia e financuar që prej atëherë që të bënte lundrime një here në
javë, jo më çdo pesëmbëdhjetë ditë, mes bregut puliez dhe atij shqiptar, e në fund
me ekspozimin në kantierin në Livorno të një anije me avull me karenë të sheshtë
e përshtatur për të lundruar në lumin e Bunës për të bërë lidhjen me liqenin e
Shkodrës. Nismave të këtilla të bashkërenditura në mjediset ministeriale, u
korrespondonte një rritje e debateve në parlament dhe në shtypin periodik për
çështjen shqiptare, duke veçuar këtu artikujt e deputetit Guiçardini në “Nuova
Antologia” të vitit 1901 dhe ato të deputetit San Xhuliano në “Giornale d’Italia” e
vitit 1902, që përbënin një thirrje drejtuar popullit italian për një problem deri
atëherë pak të njohur siç ishte Shqipëria. Ndërhyrje aktive pati gjatë kohës së
Krispit sidomos në përpjektjet për të frenuar ndikimin austriak. Duke pasur edhe
origjinë arbëreshe, Krispi mund të konsiderohet si një politikan mjaft aktiv lidhur
me ndikimin italian në Shqipëri. Ndërkaq edhe lëvizja kombëtare shqiptare
kishte marrë përmasa të reja. Kjo dukej në krijimin e një numri të madh të
shoqërive, gazetave, revistave shqiptare që i kishin vënë vetes si qëllim kryesor
ndërgjegjësimin e shqiptarëve për nevojën e shkëputjes nga Perandoria Osmane.
Po kështu roli i madh i këtyre rilindasve duket edhe në ndërkombëtarizimin e
çështjes shqiptare si një nga problemet kryesore të rebusit ballkanik.
Faza e tretë përfshin vitet 1902-1912. Këto vite përfshijnë edhe momentet
më dramatike për çështjen shqiptare. Në përgjithësi kjo periudhë karakterizohet
nga mosbesimit reciprok italo-austriak. Zhvillimet e rëndësishme në lëvizjen
kombëtare shqiptare treguan se shqiptarët ishin të vetëdijshëm dhe të aftë të
zgjidhnin problemin e tyre kombëtar. Kjo u duk qartë në krijimin e çetave të
shumta, në artikulimin e dokumentave të rëndësishëm në emër të Shqipërisë siç
ishte Memorandumi i Greçës dhe në kryengritjet e njëpasnjëshme që çuan edhe
në pavarësinë e Shqipërisë. Sigurisht pavarësia u ndihmua edhe nga Italia që së
bashku me Austro-Hungarinë ndikuan në të mirë të çështjes shqiptare duke u
169
shprehur zyrtarisht në favor të një shteti të pavarur shqiptar. Por ndërsa Austro-
Hungaria e shihte fitimin e pavarësisë nga ana e Shqipërisë si një pengesë ndaj
lëvizjes “pansllave” si dhe ndaj ekspansionit në Ballkan të Serbisë dhe të Malit të
Zi, nga ana tjetër, Italia e shihte Shqipërinë si një bazë të mirë për të përhapur
interesat e saj në Europën jug-lindore, duke parë pozicionin e saj strategjik në
hyrje të Adriatikut, por edhe për mundësitë e saj për pranimin e zhvillimit
ekonomik. Sidoqoftë Italia, e nxitur edhe nga nisma të rëndësishme brenda vetë
shoqërisë italiane, u detyrua të përkrahte pa hezitim lëvizjen kombëtare
shqiptare dhe pavarësinë. Një rol të madh në këtë drejtim kishte pa diskutim
komuniteti arbëresh në Itali, i cili ndërmjet shtypit dhe shoqatave të ndryshme
ushtronte presion konstat mbi politikën italiane. Një pëpjekje e rëndësishme ishte
edhe organizimi i italo-shqiptarëve në shoqatën Pro Albania nën drejtimin e
Riçoti Garibaldi. Objektivi kryesor i saj ishte ndërhyrja me një forcë ushtarake të
përbërë nga vullnetarë në trojet shqiptare në mbështetje të krynegritjeve të
shqiptarëve në atdhe. Finalizimi i këtij bashkëveprimi do të ishte pavarësia e
Shqipërisë. Megjithatë ky projekt mbeti i pazbatuar. Shqiptarët ja arritën vetë të
shpallnin pavarësinë dhe të krijonin shtetin e tyre aq të dëshiruar prej vitesh.
170
BIBLIOGRAFIA
Dokumenta arkivore
1. AQSH (Arkivi Qëndror i Shtetit)
Fondi Nr. 98 Koleksioni i shoqatave italo-shqiptare në Itali
Fondi Nr. 44 Nikolla Ivanaj
Fondi Nr.77 Terenc Toçi
2. AIH ( Arkivi i Institutit të Historisë)
Arkivi i Romës
Dokumenta arkivorë të botuara
1. British Documents on the Origins of the War 1898–1914, Ed.G.P.Gooch and
Harold Temperly. London: His Majesty’s Stationary Office, 1926– 38
2. Diplomatic documents relating to the outbreak of the European war. Edit, James
Brown Scott, New York : Oxford University Press, 1916
3. Documents relating to the Great War. Edit. Giussepe A. Andriulli, London :
T.Fisher Unwin Ltd, Adelfi Terrace W.C. , 1915
4. Documents Diplomatique Francaises relatifs aux origines de la guerre de 1914. Vol. II
Seria 1, Paris : Imprimerie Nationale, 1959
5. Documenti Diplomatici Italiani. Seria 2, Vol. 9 ( Agosto 1877-23 marzo 1878) Edit.
A. Tamborra, Roma : Instituto Poligrafico e Zecca dello Stato, 1985
171
6. Documenti Diplomatici Italiani, Seria 3, Vol. III: (4 - 26 luglio 1900-15 febbraio1901) Edit. Enrico Serra, Rome: Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato, 1979
7. Documents relating to the Great War. London, 1915
8. The memoirs of Francesco Crispi. Vol 1, Edit. Thomas Palmenghi-Crispi, London:
Hodder and Stoughton, 1910
9. Francesco Crispi, Questioni internazionali : Diario e documenti, Milano: Fratelli
Treves Editori, 1927
10. Francesco Crispi: Politica estera, Memorie e documenti. Fratelli Treves Editori
1912
11. Nika, Nevila. Përmbledhje dokumentesh mbi kryengritjet shqiptare (1910-1912).
Prishtinë: Instituti i Historisë, 2003
12. Tittoni, Tommaso. Italian foreign’s and imperial policy: A selection from the
speeches delivered in the Italian parliament. London: Smith, Elder & Co, 1914
Literatura
1. Alatri, Paolo. L’unità d’Italia 1859–1861. vol. II, Roma: Orientamenti, 1960
2. Albertini, Mario. Il Risorgimento e l’unità europea. Napoli : Guida, 1979
3. Anderson, M.S. The Great Powers and the Near East 1774–1923. London: Edward
Arnold, 1970
172
4. Bagnasco, Antonia. Tre Italie. Bologna: Il Mulino, 1977
5. Baldacci, Antonio. Shqipëria e madhe. Tiranë : Shtëpia Botuese Uegen, 2006
6. Bartl, Peter. Muslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi kombëtare. Tiranë:
Dituria, 2006
7. Baumgart, Winfried. Imperialism: The Idea and Reality of British and French
Colonial Expansion 1880–1914. Oxford: Oxford University Press, 1982
8. Beales, Dean. The Risorgimento and the Unification of Italy. London: Arnold, 1981
9. Bresler, Fenton. Napoleon III, a life. Glasgow : Harper Collins Publishers, 1999
10. Bridge, F. R. The Habsburg Monarchy among the Great Powers 1815–1918. New
York: Berg, 1990
11. Bodroff, Ronald P. Roads to glory: Late Imperial Russia and the Turkish straits.
London & New York : I.B. Tauris & Co Ltd, 2006
12. Bordiga, Amadeo. Il rancido problema del Sud italiano. Genova: Graphos, 1993
13. Bosworth, R.J.B, Italy, the last of the Great Powers: Italian foreign policy before the
First World War, London: Cambrige University Press 1979
14. Bosworth, R.J.B. Italy and the wider world 1860-1960. London and New York:Routledge, 1996
173
15. Cailler, Claude-Alexandre. La politique balkanique de l’Italie entre 1875 et 1914.
La Tour de Peilz : Imrimerie Stalder-Vodoz, 1960
16. Carocci, Giampiero. L’età dell’imperialismo. Bologna: Il Mulino, 1989
17. Castellan, Georges. Historia e Ballkanit. Tiranë: Cabej MCM, 1996
18. Cinanni, Paolo. Emigrazione e imperialismo. Roma: Editori Riunti, 1968
19. Chabod, Federico. Storia della politica estera italiana 1870–1896. Bari: Laterza,
1969
20. Chekrezi, Constantine. Albania Past and Present. New York: Macmillan, 1919
21. Clark, Martin. Modern Italy 1870–1980. London: Longman, 1984
22. Clayer, Natalie. Në fillimet e nacionalizmit shqiptar, Lindja e një kombi me shumicë
myslimane në Evropë. Tiranë : Botimet Përpjekja, 2009
23. Cohen, John. Frederico, Giovani. The growth of the Italian economy. Cambridge
Universtiy Press, 2001
24. Decleva, Enrico. Da Adua a Sarajevo: la politica estera italiana e la Francia, 1896–
1914. Bari: Laterzza, 1971
25. Del Boca, Angelo. Gli italiani in Africa orientale: dall’unità alla marcia su Roma.
Bari: Mondadori, 1976
174
26. Dërmaku, Ismet. Rilindja Kombëtare shqiptare dhe kolonitë shqiptare të mërgimit
në Rumani dhe Bullgari. Prishtinë : Enti i Teksteve dhe Mjeteve Mësimore i
Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës, 1983
27. Di Scala, Spencer M. Italy, from revolution to republic. U.S.A : Westview Press,
2009
28. Dickie, John. Darkest Italy, The nation and stereotypes of the Mezzogiorno. New
York: St. Martins Press, 1999
29. Dollot, Luis. Historie diplomatique, Presse Universitaire de France, 1948
30. Doumanis, Nicholas. Italy, inventing the nation. London : Arnold, 2000
31. Duby, Georges. Histoire de la France des origins a nos jour. Laurousse, 2006
32. Duce, Alessandro. L’Albania nei raporti italo-austriaci 1897-1913. Milano : A.
Giuffre Editore, Universita degli studi di Parma, 1983
33. Dunnage, Jonathan. Twentyth Century Itlay : A Social History. London: Pearson
Education Limited, 2002
34. Evans, R.J.W. Austria, Hungary and the Habsburgs, Oxford University Press,
2006
35. Furlong, Paul. Modern Italy. London & New York: Routledge, 1994
36. Gawrych, George. Gjysmëhëna dhe shqiponja : Sundimi osman, Islamizimi dhe
Shqiptarët 1874-1913. Tiranë: Bota Shqiptare, 2007
175
37. Geiss, Imanuel. German Foreign Policy 1871–1914. Routledge & Kegan Paul :
London, 1976
38. Gilbert, Mark F. Robert, K. Nilson. Historical dictionary of Modern Italy.
Plymouth : Sacrecrow Press, 2007
39. Gohch, John. The unification of Italy. London : Routledge, 1986
40. Gurakuqi, Romeo. Historia e kohes se re,qyteterimi perendimor 1775-1871.
Shkodër: Phoenix 2001
41. Goodlad, Graham D. British foreign and imperial policy 1865–1919, London and
New York: Routledge, 2000
42. Gjika Merlika, Elena. ʺLiria shqiptare dhe politika italiane nga 1878 deri më
1912ʺ, në Revista Phoenix, Nr. 1-6 ( 39), Shkodër : 2004, f.76
43. Hanioglu, M. Sukru. Brief history of the late Ottoman Empire. Princeton &
Oxford: Princeton University Press, 2008
44. Hall, Richard C. The Balkan Wars 1912-1913: Prelude to the First World War.
London & New York : Routledge, 2000
45. Historia e popullit shqiptar. Vëll 3 Tiranë : Akademia e Shkencave, Toena , 2002
46. Historia e popullit shqiptar, Vëll 1, Tiranë : Toena, 2002
176
47. Hobsabown, Eric. The age of imperialism 1875-1914. New York: Vintage Books,
1987
48. Hunt, William. History of Italy. London : McMillan & Co, 1883
49. Irianni, Orazio. Risveglio Albanese. New York : 1911
50. Johnson , Paul. A history of the American people. New York: Harper Collins
Publishers, 1997
51. Kann, Robert A. A History of the Habsburg Empire 1526–1918. Berkeley:
University of California Press.1974
52. Kastrati, Jup. Jeronim de Rada (Jeta dhe vepra). Tiranë : Shtëpia Botuese “8
Nëntori”, 1979
53. Kinross, Lord. The Ottoman Centuries : The rise and fall of the turkish empire.
New York : Morrow Quill Paperbacks, 1977
54. Korner, Axel. Politics of culture in liberal Italy : from unification to fascism. New
York : Rotuledge, 2009
55. Kondo, Ahmet. Çështja kombëtare në faqe të shtypit të Rilindjes. Tiranë: Naim
Frashëri, 1982
56. Kondo, Ahmet Flamuri i Arbrit : çështja kombëtare, Tiranë : Naim Frashëri, 1967
57. Langer, William L. The Diplomacy of Imperialism 1890–1902. New York: Alfred
A. Knopf, 1968
177
58. La Marca, Nicola. Italia e Balcani fra le due guerre. Saggio di una ricerca sui
tentative italiani di espansione economica nel Sud Est europeo fra le due guerre. Roma :
Bulzoni, 1979
59. Leone, Francesco. Origini del nazionalismo italiano. Napoli: Morano, 1970
60. Lorecchio, Anselmo. Pensierio politico albanese in rapporto agli interessi italiani :
con note e documenti. Roma : Tipografia Operaria Romana, 1904
61. Mack Smith, Denis. Italy and its Monarchy. New Haven: Yale University Press,
1989
62. MacKenzie, John M. The partition of Africa 1880-1900 and European Imperialism
in the Nineteenth Century. London & New York: Methuen, 1983
63. Marchianò, Francesco. Collegio italo - albanese di S. Adriano in S. Demetrio
Corone: cenni storici e Statuto fondamentale. Castrovillari: Eduardo Patitucci, 1935
64. Marchianò, Michele. Albania e l'opera di Girolamo De Rada. Trani : V. Vecchi,
1902
65. Maserati, Ennio. Momenti della questione adriatica 1896-1914, Albania e
Montenegro tra Austria e Italia. Del Bianco Editore, 1981
66. Maserati, Ennio. Comitati "Pro patria" e il Consiglio Albanese d'Italia nelle
carte di Ricciotti Garibaldi : Në : Rasegna storica del Risorgimento Italiano.- Anno
46, fasc. 4, ottobre-dicembre, 1979
178
67. McKay, P.B.D. Hill, J. Buckler, A histori of world societies. Second Edition,
Boston : Houghton Mifflin Company, 1988
68. Miège, J. L. L’Imperialismo coloniale italiano dal 1870 ai giorni nostri. Milano :
Rizzoli, 1976
69. Mandalari, Oreste Camillo. Italiani per l'indipendenza della nazione albanese : un
secolo di apostolato. Roma : Archivio Storiografico dei Reduci di Guerra, 1936
70. Mandalà, Salvatore Petrotta. Italia e Albania : l'opera degli italo-albanesi,
Palermo: Grafiche S.Pezzino & Figlio, 1940
71. Mombauer, Annika. The Origins of the First World War: Controversies and
Consensus. London: Longman, 2002
72. Maltese, Paolo. La terra promessa: La guerra italo-turca e la conquista della Libia
1911-1912. Milano: Sugar, 1968
73. Nathanaili, Petrit. Mardheniet Nderkombetare nga origjina deri me sot. Tiranë:
Shtëpia Botuese Filara, 2009
74. Okey, Robin. Eastern Europe 1740-1985, Feudalism to communism. Second
edition, London & New York: Routledge, 1982
75. Orsi, Pietro. Modern Italy 1748-1898. New York: G.P.Putnam’s Sons
76. Palmer, R. Colton, J. Cramer Ll. A history of the modern world. Ninth Edition,
Alfred A. Knopf, 2002
179
77. Paoletti, Ciro. A military history of Italy. London : Praeger Security
International, 2008
78. Pastorelli, Pietro. Albania e Tripoli nella politica estera italiana durante la crisi
d’oriente del 1897, tek Rivista di Studi Politici Internazionali, Nr.3 1961 fq 371-421
79. Peace treaties and the International Law in European history : From the late middle
ages to World War One, Edit Randall Lesafer, Cambridge University Press, 2004
80. Pearson, Owen. Albania in the twentieth century: a history. Vell. 3, New York :
I.B.Tauris Publishers, 2004
81. Pedio, Tommaso. Aspetti della vita italiana dall’unità alla prima guerra mondiale
1860–1914. Matera: Fratelli Montemorro, 1971
82. Petrota, Gaetano. Populli, gjuha dhe letërsia shqiptare. Tiranë : Botimet Almera,
2008
83. Petrota, Gaetano. Francesco Crispi e l’Albania. Palermo : Tip.Francesco Lugaro,
1927
84. Pichon, Jean- Charles. La Partage du Proche Orient. Paris: J. Peyronnet at Cie,
1938
85. Prifti, Kristaq. Dervish Hima (1872-1928), Tiranë: Shtëpia Botuese “8 Nëntori”,
1987
86. Procacci, Giuliano. Historia e italianeve, Tiranë: Botimet Toena & Shtëpia e
Librit, 2000
180
87. Poincare, Raymond. Lufta e parë dhe e dytë Ballkanike si dhe Konferenca e Londrës
(1912-1913). Shkup: Logos-a, 2006
88. Prendushi, Mikel. Intellettuali albanesi nel rinascimento italiano. Shkodër: 2003
89. Puto, Arben. Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare të periudhës së imperializmit.
Vëll 1, Tiranë : Shtëpia Botuese “8 Nëntori”, 1984
90. Puto, Arben. Historia diplomatike e çështes shqiptare. Tiranë: Akademia e
Shkencave, 2003
91. Qemali, Ismail. Kujtime. Tiranë : Toena, 2009
92. Rochat, Giorgio. Il colonialismo italiano. Torino: Loescher, 1973
93. Roselli, Alessandro. Italy and Albania:Financial Relations in the Fascist Period.
London & New York: I.B. Tauris, 2006
94. Rossos, Andrew. Russia and the Balkans: Inter-Balkan Rivalries and Russian
Foreign Policy 1908–1914. Toronto: University of Toronto Press, 1981
95. Rich, Norman. Diplomacia e Fuqive te Medha 1814-1914. Tiranë: Botimet Toena
& Instituti i Dialogut dhe Komunikimit, 2006
96. Riall, Lucy. The italian Risorgimento. London: Routledge, 1994
97. Salvatorelli, Luigi. La triplice alenaca, Storia diplomatica 1877-1912, Instituto per
gli studi di politica internacionale
181
98. Salvatorelli, Luigi. Storia d’Italia dai tempi preistorice ai nostri giorni. Torino:
Giulio Einaudi Editore, 1986
99. Salvemini, Gaetano. La politica estera dell’Italia dal 1871 al 1915. Firenze:
Barbera, 1915
100. Seton-Watson, Christopher. L’Italia dal liberalizmo al fascizmo 1870-1925.
Volume 1, GLF Editori Laterza.
101. Stillman, W.J. The union of Italy. Cambridge University Press, 1909
102. Storia d’Italia Dall’Unita a oggi, Volume quarto, Torino: Giulio Einaudi
Editore, 1976
103. Skëndi, Stavro. Zgjimi kombëtar shqiptar. Tiranë : Phoenix&Sh.L.K, 1996
104. Swire, Joseph. Shqipëria, ngritja e një mbretërie. Tiranë : Dituria, 2005
105. Shkodra, Zija. Qyteti shqiptar gjatë Rilindjes Kombëtare. Tiranë: Akademia e
Shkencave, Instituti i Historisë, 1984
106. Thayer, John. Italy and the Great War, Politics and Culture 1870-1918.
Wisconsin: Madison, 1964
107. The short Oxford history of Italy. Edit. John A. Davis, Oxford University Press,
2003
182
108. The great powers and the end of the Ottoman Empire. Edit. Marian Kent,
London: Frank Cass, 1996
109. Vego, Milan N. Austro-Hungarian Naval Policy 1904-1914. London: Cass, 1996
110. Vickers, Miranda. The Albanians. London & New York : I.B.Tauris, 1995
111. Vlora, Eqerem. Kujtime 1885-1927. Tiranë : Shtëpia e Librit dhe Komunikimit,
2003
112. Vllamasi, Sejfi. Ballafaqime politike në Shqipëri 1897-1942, Tiranë: Neraida, 2000
113. Wallace, C William Key. Greater Italy, London: Constable Company, 1917
114. Wawro, Geoffrey. Warfare and society in Europe 1792-1914. London & New
York : Routledge, 2000
115. Weber, Frank G. Eagles on the crescent; : Germany, Austria, and the diplomacy of
the Turkish alliance, 1910-1918, Ithaca, New York : Cornell University Press, 1970
116. Webster, R. A. Industrial Imperialism in Italy, 1908–1915, Berkeley : University
of California Press, 1975
117. Williamson, Samuel R. Austria-Hungary and the Origins of the First World War.
New York: St Martin’s Press, 1991
118. Wright, Harrison M. The ‘New Imperialism’: Analysis of Late-19th Century
Expansion. Second Editon, Lexington: D. C. Heath, 1976
183
119. Woolf, Stuart. A History of Italy 1700–1860. London: Routledge, 1979
Wong, Aliza S. Race and nation in liberal Italy, 1861-1911 New York: Palgrave
Macmillan, 2006
120. Zara, Steiner. Britain and the Origins of the First World War. New York: St.
Martin’s, 1977
121. Xholi, Zija. Mendimtarë të Rilindjes Kombëtare. Tiranë: Shtëpia Botuese “8
Nëntori” 1987
top related