açık erişim ve kurumsal arşivler: hacettepe açık...

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 1

Yaşar Tonta Hacettepe Üniversitesi

Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümütonta@hacettepe.edu.tr

Açık Erişim ve Kurumsal Arşivler:

Hacettepe Açık Arşiv Uygulaması

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 2

Plan

• Bilimsel Yayıncılık• Açık Erişim• Kurumsal Arşivler• Hacettepe Açık Erişim / Kurumsal Arşiv

Uygulaması www.acik-erisim.hacettepe.edu.tr

• Türkiye’de Neler Yapılabilir?

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 3

Bilimsel Dergi Sayısı

• 24.000 hakemli dergi• Yılda 2,5 milyon makale• Bilimsel dergiler pahalı• Ekonomik model aboneliğe /

kiralamaya (lisans) dayalı

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 4

Kısır Döngü• Bilimsel dergi fiyatlarının yükselmesi• Bazı kütüphanelerin aboneliklerini

yenileyememesi• Yayıncıların kaybettikleri geliri mevcut

abonelerden sağlamak için abonelik fiyatlarını yeniden yükseltmeleri

• Bazı kütüphanelerin aboneliklerini yenileyememesi

• Yayıncıların kaybettikleri geliri . . . • . . .

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 5

Bilimsel Yayıncılıkta Rekabet Yok

• Yayınevleri kolayca tekel oluşturabiliyor

• Dergi fiyatları “esnek” değil

• Tetrahedron Letters– 1974 200 USD

– 1997 7176 USD

– 2005 12.204 USD

• Kütüphaneler dergi bütçelerinin %30-%50’sini Elsevier dergilerine harcıyorlar

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 6

Bazı yayıncıların fiyatlarını artırarak pazar paylarını artırma potansiyeli var!

Kaynak: House of Commons Select Committee on Science & Technology Tenth Report, 2004

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 7

Bilimsel Yayın Sürecinde Kamu Kaynaklarının Kullanımı

• Kamu kaynakları– Araştırma projeleri

– Hakemlik yapan akademisyenlerin maaşları

– Bilimsel yayınları alan kütüphaneler

• Üniversiteler aynı ürün için üç kez ödeme yapıyorlar

• “Başka hangi işte müşterilerden alınan mal gene aynı müşterilere müthiş fiyatlarla satılır ve kalite kontrolü de gene aynı müşteriler tarafından yapılır?”

Kaynak: House of Commons Select Committee on Science & Technology Tenth Report, 2004

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 8

Açık Erişim Tanımı

“1. ücretsiz. . .[çevrimiçi, tam metin] erişim

“2. [Açık erişim] eserin tam bir sürümü... açık erişime, sınırsız dağıtıma, birlikte çalışabilirliğe ve uzun dönemli arşivlemeye olanak sağlamak için... en azından bir çevrimiçi arşivde depolanır.”

Kaynak: Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanitieshttp://www.zim.mpg.de/openaccess-berlin/berlindeclaration.html

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 9

Budapeşte Açık Erişim Girişimi - 2002

• Kendi kendine arşivleme

• Açık Erişim dergileri

Kaynak: Prosser, 2003

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 10

Kendi Kendine Arşivleme

• Yayıncıların tutumu – Yayıncıların %92’si onaylıyor

• Yazarların tutumu– Ama toplam makalelerin %20’si herkese açık

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 11

Yayıncıların Tutumu

Kendi kendine arşivlemeye yeşil ışık yakan

Dergiler % Yayıncılar %

8919 (%100) 107 (%100)Henüz değil 695 %8 34 %32

Ön baskı 2470 +%27 (= %92) 7 +%7 (= %69)

Son baskı 5754 %65 66 %62

Yazar/kurum tarafından arşivlemeye (self-archiving) zaten yeşil yeşil ışıkışık yakan dergilerin oranı artmaya devam ediyor ((%%92)92)

Kaynak: Brody & Harnad, 2004

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 12

Açık Erişim Araştırmanın Etkisini Artırıyor

• Açık Erişim makalelere daha fazla atıf yapılıyor

Kaynak: Harnad & Brody (2004)

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 13

Araştırma Etkisinin Artırılması Niçin Önemli?

• İngiltere’nin bilimsel araştırmalara yaptığı yatırımın potansiyel getirisinden kaybı yılda yaklaşık 2,7 milyar dolar2,7 milyar dolar

• Bunun temel nedeni mevcut akademik yayın ortamının sınırlı olması ve araştırma bulgularına kolayca erişilememesi (Stevan Harnad)

The UK is losingaround £1.5 annually in thepotential impact of its scientificresearchexpenditure, according to one of the key figures in the global open

1.5 billion lost annually in potential return on British science

access publishing movement. ProfessorStevan Harnad, Moderator of theAmerican Scientist Open Access Forum and Professor of Cognitive Science at the University of Southampton's Schoolof Electronics and Computer Science, has calculated the potential return on the investment in scientific researchfindings that are being lost to the UK each year through the limitations of thecurrent academic publishingenvironment. Kaynak: www.eprints.org

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 14

Açık Erişim Dergileri

• Yüksek abonelik fiyatlarına tepki olarak gelişti

• Çeşitli konularda 2000’den fazla dergi • Hakemli dergilerin %8,3’ü• Erişim için abonelik gerekli değil• Hakemlik ve yayın giderleri yazarlar /

araştırmayı destekleyen kurumlar tarafından karşılanıyor

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 15

Directory of Open Access Journals

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 16

Açık Erişim Gelişmeleri

• Bazı üniversitelerde Açık Erişim zorunluluğu

• Bazı üniversitelerin kendi kurumsal arşivlerini ve e-baskı arşivlerini kurma girişimleri

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 17

Açık Erişim Girişimleri ve Bildirgeleri

• Budapeşte Açık Erişim Girişimi - 2002

• Bethesda Açık Erişim Yayıncılığı Bildirgesi - 2003

• Berlin Bilgiye Açık Erişim Bildirgesi - 2003

• BM Bilgi Toplumu Dünya Doruk Toplantısı (WSIS) Bildirgesi - 2003

• OECD Kamu Destekli Araştırma Verilerine Erişim Bildirgesi - 2004

• IFLA Açık Erişim Bildirgesi-2004

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 18

Kamu Fonlarıyla Yapılan Araştırmaların Sonuçlarının Açık Erişim Arşivlenmesi

• ABD, Birleşik Krallık, Hindistan, Norveç, Hollanda, Almanya, Kanada, İskoçya, vd.

• ABD Temsilciler Meclisi önerisi - Yaz 2004 • Birleşik Krallık Avam Kamarası Bilim ve

Teknoloji Komitesi Raporu - Yaz 2004• Wellcome Trust Açık Erişim Zorunluluğu -

1 Ekim 2005

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 19

Açık Erişim Arşivleri (Şubat 2006)

• ABD (161) • İngiltere (68) • Kanada (32) • Almanya (59) • Fransa (27) • Avustralya (23) • İsveç (25) • Hollanda (15)• İtalya (21)

• Brezilya (43) • Hindistan (15) • Danimarka (7) • Çin (5) • Macaristan (4) • İspanya (13) • Belçika (9) • Güney Afrika C. (6) • Japonya (4) • Türkiye 1• . . .

•http://archives.eprints.org/eprints.php?action=browse#country

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 20

Açık Erişim Yazılımları (Şubat 2006)

• GNU Eprints (195)• DSpace (129)• ETD-db (22)• OPUS (OpenPublicationSystem) (20)

• Bepress (25)• CDSWare (8)• HAL (3)• ARNO (4)• Diğer (180)

Kaynak: archives.eprints.org

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 21

Açık Arşivler Girişimi

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 22

Açık Arşivler Girişimi Üstveri Harmanlama Protokolü (OAI MHP)

• Dizinleme yayın sürecinin bir parçası

• Yayınla ilgili bilgiler (yazar adı, eser adı, özet, anahtar sözcükler vs.) dolduruluyor

• Bu bilgiler ve arama amacıyla dizinleme Açık Arşivler arama motoru tarafından “harmanlanıyor”

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 23

Arama Mekanizmaları: OAIster

Son 12 ayda 248 yeni arşiv eklendi;

kayıt sayısı yaklaşık 2,1 milyon arttı

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 24

Google Scholar

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 25

Kurumsal Arşivler

• Bir ya da daha çok üniversitenin / kuruluşun entellektüelürünlerini kaydeden ve koruyan dijital derme

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 26

Kurumsal arşivlerdeki yayın türleri

• Hakemli dergilerde yayımlanan makaleler – Ön baskılar– Son baskılar

• Tezler• Teknik raporlar• Kitaplar

• Öğrenim nesneleri• Ek materyaller (veri,

görüntü, vs.)• Açık Erişim dergileri• Çalışma metinleri• . . .

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 27

Hacettepe ÜniversitesiBilgi ve Belge Yönetimi Bölümü Açık Erişim Arşivi Uygulaması

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 28

İşletim Sistemi: Linux Fedora Core

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 29

Açık Erişim Yazılımı: Dspace

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 30

H.Ü. Açık Erişim Arşivleri

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 31

Arama Sonuçları

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 32

Dizin Bilgileri (Dublin Core)

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 33

Tam Metin Tez

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 34

Hacettepe Dspace Yazılımının Özellikleri

• Farklı dermeler yaratılabilmesi• Dermeye yeni giren belgelerin duyurulması• Özelleştirme: MyDspace• Yeni belge yükleme

– tanımlama, yükleme, doğrulama, lisans/telif hakları, geribildirim

• Yönetim– edit işlemleri, erişim politikalarının tanımı,

yetkilendirme, bölümleri/kullanıcıları yönetme, bilgi güncelleştirme

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 35

Farklı Dermeler

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 36

Son Yüklenen Belgeler

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 37

Özelleştirme: MyDspace

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 38

Yeni Belge Kaydetme

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 39

Tanımlama I

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 40

Tanımlama II

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 41

Yükleme I

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 42

Yükleme II

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 43

Yükleme III

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 44

Doğrulama

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 45

Lisans / Telif Hakları

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 46

Kayıt Tamam

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 47

Geribildirim: Otomatik Elektronik Posta Mesajı

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 48

Yeni Arama Sonucu

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 49

Dizin Bilgisi

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 50

Tam Metin (Sunuş Slaytları – PDF)

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 51

Edit İşlemleri

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 52

Yetkilendirme Politikası Tanımı

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 53

Kullanım/Erişim Politikasının Tanımı

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 54

Bölümleri Yönetme

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 55

Kullanıcıları Yönetme

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 56

Yapılanlar

• CNRI Handle Server’a kayıt (DOI numaralarının işlemesi için)

• Açık Arşiv Girişimine (OAI) kayıt• OAIster arama motoruna kayıt• Google Scholar’a kayıt

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 57

OAI Registry

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 58

OAIster Hacettepe Arşivini tarıyor: “açık erişim”

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 59

Tarama Sonuçları

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 60

Yapılması Gerekenler

• Veri girişi• Uygulamanın Hacettepe’de

yaygınlaştırılması • Farkındalığın artırılması• Uygulamanın diğer üniversitelerde

yaygınlaştırılması

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 61

www.acikerisim.org

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 62

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 63

Açık Erişim Çözümleri: ePrints UK

Kaynak: Day (2003)

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 64

Türkiye’de Neler Yapılabilir?

• “Farkındalık” yaratmak• www.acik-erisim.hacettepe.edu.tr benzeri

projeleri çoğaltmak• Sorunun “bilimsel iletişim süreci” ile ilgili

olduğunu görmek• Kamu kaynaklarıyla yapılan araştırma

sonuçlarını (makaleler, tezler, vs.) herkesin erişimine açmak

• Açık Erişimi araştırma desteğinin önkoşulu haline getirmek

• Uluslararası Açık Erişim bildirgelerini kurumsal düzeyde ve ülke düzeyinde desteklemek

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 65

Türkiye’de Neler Yapılabilir? (devamla)• Kendi kendine arşivlemeyi desteklemek • Açık Erişim dergileri yayımlamak

– TÜBİTAK dergileri, ULAKBİM SBVT’de yer alan bazı dergiler

• Açık Erişim dergilerini (DOAJ) kütüphane kataloglarında listelemek

• Lisans anlaşmalarında Açık Erişim koşullarını gözetmek (ULAKBİM, ANKOS)

• Üstveri Harmanlama Protokolü (OAI MHP) ile taranabilir kurumsal arşivler yaratmak ve yaşatmak

• Türkiye Kurumsal Arşivleri hizmeti sunmak

Akademik Bilişim ’06, 9-11 Şubat 2006, Denizli - 66

Yaşar Tonta Hacettepe Üniversitesi

Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümütonta@hacettepe.edu.tr

Açık Erişim ve Kurumsal Arşivler:

Hacettepe Açık Arşiv Uygulaması