บทที่ 2 - mahasarakham...

บทท 2

วธการด าเนนงาน ในการจดท าโครงการท านศลปวฒนธรรมภายใตโครงการหนงคณะหนงศลปวฒนธรรม เรอง การอนรกษและสบสานประเพณการเลยงผปตาตามฮตสบสอง คณะท างานไดศกษาคนควาเอกสาร และประเดนกรอบแนวคดและทฤษฎทเกยวของ ซงสรปและน าเสนอเปนแนวทางในการรายงานตามล าดบ ดงน 1. ประวตความเปนมาของประเพณเลยงผปตา 1.1 ดอนปตา 1.2 ประเพณการเลยงผปตา 2. กรอบแนวคดและทฤษฎทเกยวของ 2.1 กระบวนการเรยนรแบบมสวนรวม (Participatory Learning Process) 2.2 กระบวนการ PDCA 2.3 การจดการความร (Knowledge Management) 2.4 เทคนคเครองมอการศกษาชมชน 3. ขนตอนการด าเนนงาน ประวตความเปนมาของประเพณเลยงผปตา ปาดอนปตา

ชมชนชนบทในภาคอสานสวนใหญเปนชมชนเกษตรกรรมทสบทอดมรดกทางวฒนธรรมและวถชวตจากบรรพชนมาอยางตอเนองยาวนาน การตงถนฐานเรมแรกของชาวอสานนน มกจะมครอบครวเครอญาตเพยงไมกครอบครวเขามาบกรกแผวถาง ปลกสรางบานเรอนและยดพนทท าไรท านา และสงส าคญททกชมชนตองถอเปนธรรมเนยมปฏบตไดแก การก าหนดเขตพนทปาออกเปนสามสวน โดยสวนหนงใหเปนพนทพ านกอาศยของผบรรพชน หรอชาวอสานเรยก “ผปตา”โดยก าหนดเลอกพนททมสภาพปาหนาทบ รมครม มสตวปาชกชมและมพรรณไมหลากหลายพนธพนทเปนเนนโคกหรอดอนน าทวมไมถงโดยสรางเรอนโรง หรอศาล (ตบ) หนงหรอสองหลงใหอยดานทศตะวนออกของชมชน ปาสวนทสองเปนปาชา และปาสวนทสามเปนปาส าหรบเลยงสตวจ าพวก วว ควาย หรอสตวใชงานอน ซงเรยกวา “ปาท าเลเลยงสตว” โดยก าหนดใหอยดานทศเหนอ หรอทศใตของชมชน (บญยงค เกศเทศ, 2542)

ปาดอนปตาเปนแหลงทรพยากรธรรมชาตทมอยในเฉพาะภาคอสานของประเทศไทยเทานนซงยงคงมความหลากหลาย กระจดกระจายอยในทองถนตางๆทวภาคอสาน เปนสมบตสวนกลางของชมชน

14

ททกคนเปนเจาของ มสทธในการเขาไปเกบผลตผลปามาใชประโยชนไดตามตองการแตตองไมท าลายเพอการพาณชยจดเปนพนทอนรกษทส าคญของชมชน เนองจากพนทปาแหงนมธรรมนญซงเปนกฎหรอระเบยบของชมชนในการ “หามเกบหา หามลาสตว” ดงนนพชและสตวทอาศยอยในบรเวณปาแหงนจงมความปลอดภยในการอยอาศย เมอพชและสตวเหลานมลกหลานออกมาเปนจ านวนมาก พนทปาดอนปตาไมสามารถรองรบได สงมชวตเหลานนจะกระจายตวออกมาอาศยอยในปาท าเลหรอพนทใกลเคยงซงใชเปนทเลยงสตวและใชส าหรบหาอยหากน โดยการเกบพชหรอลาสตวมาเปนอาหารและยาสมนไพรรกษาโรค จากการศกษาของ อษา กลนหอมและคณะ (2539) พบวาปาดอนปตาในภาคอสานมพนทเฉลย 50 ไร แตมดชนความหลากชนดของพรรณพชและสตวเทยบเคยงไดกบปาท าเล (ปาทใชหาอยหากน) ขนาด 1,000 ไร ภายในปาดอนปตามการสรางหอพอปและแมยาไวกราบไหว พอปแมยาเปนผทรกษาปา ท าหนาทคมครองสภาพแวดลอม ภมปญญาดอนปตามหลกการทส าคญ 2 ประการ ไดแก เปนพนทอนรกษตามธรรมนญของชมชน และใชเปนการตรวจสอบคณภาพสงแวดลอมของหมบานโดยใชพธกรรมการเลยงผปตาเปนดชนชวด ปาดอนปตาและการเลยงผปตากอนฤดกาลท านาเปนความเชอถอศรทธาในผบรรพชนเปนวฒนธรรมทอยในสงคมอสานมานานหลายรอยปผลของความเชอนนอาจพสจนใหเหนเปนรปธรรมไมได แตการด ารงวถชวตทพงพงปาดอนปตา ทงทางจตใจและปจจยทางกายทไดรบประโยชนจากทรพยากรและผลตผลจากปาอนอดมสมบรณ ยอมบงชไดวาชมชนด าเนนชวตและมความหวงอยไดในทกฤดกาล โดยทหนวยงานภาครฐยงขาดความเขาใจในภมปญญาในเรองนทงทางดานกายภาพและหนาททมตอการจดการระบบนเวศในชมชน และในชวงระยะเวลา 15 ปทผานมาไดมการศกษาทางวชาการบางบางสวนจนเปนทประจกษวา ปาดอนปตาและพธกรรมทเกยวของเปนภมปญญาเกยวกบการจดการทรพยากรชวภาพและสงแวดลอมในชมชนทเปนรปธรรมทชดเจน และในปพ.ศ. 2555 กรมสงเสรมวฒนธรรมกระทรวงวฒนธรรม ไดประกาศขนทะเบยนปาดอนปตาใหเปนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต แตเนองจากพนทปาดอนปตาอยในความดแลของหลายหนวยงาน ไดแก กรมทดน กรมปาไม สปก. ซงยงไมมเอกภาพในการบรหารจดการขอมล ท าใหพนทดอนปตายงไมปรากฏในสารระบบของทางราชการนอกจากนการบรหารจดการยงไมไดมการน าเอาภมปญญาทองถนเขามารวมในการจดการเทาทควร ดงนนขอมลเกยวกบปาดอนปตาในภาพรวมจงไมปรากฏในเอกสารเดนชด ขอมลทไดเปนเพยงการน าเสนอในเชงบรรยายเลกนอยเทานน ปจจบนปาดอนปตาในหลายชมชนก าลงไดรบความกระทบกระเทอนจากบคลากร องคกร ทงของรฐและเอกชน บกรกท าลายในรปแบบตางๆอยตลอดเวลา เชน ดอนปตาบานตาหลง บานเสอกนวว บานปาชาด บานหนองแดง อ าเภอแกด า จงหวดมหาสารคาม ททางสภาต าบลตองการสรางโรงเรยนมธยมบนพนท แตไดเกดการทกทวงจากชาวบาน ซงไดเขาชอรองเรยนใหระงบการด าเนนการโดยอางเหตผลความเชอถอศรทธาผปตาจากจารตประเพณทเคยปฏบตสบตอกนมาแตครงโบราณกาล ดวยเปนทพงทางใจทส าคญยง จนกระทงสภาต าบลตองเลกลมมตไปแตอกหลายชมชน สภาพปาดอนปตาตอง

15

สญสลายไป โดยสนเชงหรอเบยดบงพนทบางสวนหรอสวนใหญไป โดยความรเทาไมถงการณ กลายเปนสถานอนามย สถานต ารวจ ทวาการอ าเภอ โรงเรยน คายลกเสอ หรอสถาบนทางสงคมอนๆ หรอกลายเปนส านกสงฆตลอดจนวดปา ซงดจะเออประโยชนทแตกตางกนจากอดตอยางสนเชง (บญยงค เกศเทศ, 2542) นอกจากนการใชพนทดอนปตาในการเกบหาของปาบางชนดมากเกนไป จนเกดปญหาเสยงตอการสญพนธ ปรากฏการณตางๆเหลาน สวนหนงเปนผลมาจากชมชนทองถนไมตระหนกตอคณคาของทรพยากรทมอยอยางจ ากด การขาดความร ความเขาใจในความส าคญของความหลากหลายทางชวภาพทมสวนส าคญยงตอการด ารงอยของเผาพนธ สงมชวตตางๆ การขาดองคความรในการทจะบรหารจดการใหเกดความสมดลในการใช การอนรกษ และการฟนฟอยางเปนระบบ ถอเปนการเสยโอกาสของชมชนอยางมากทจะไดใชทรพยากรในชมชนของตนไดอยางคมคาและยงยน ดงนนการพงพงแหลงทรพยากร การใชประโยชนจากความหลากหลายทางชวภาพและภมปญญาของชมชนและทองถน นบวนจะท าไดนอยลงตามกระแสการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและนโยบายการพฒนาประเทศ ประเพณการเลยงผปตา

บญยงค เกศเทศ (2542) ไดกลาวถงประเพณการเลยงผปตาทสบทอดมรดกจากบรรพชนมาอยางตอเนองยาวนาน โดยผกพนกบธรรมชาตปาวฒนธรรมชมชนอยางเนนเฟน ไดรบการสงสมแนวคด ภมปญญา ปลกศรทธา คต ความเชอจนเปนแบบแผนการด ารงชวตทมคณคา อนแสดงใหเหนถงความเฉลยวฉลาดของทรพยากรบคคลและสงคมพนถน คตความเชอเรอง “ผ” นนชาวอสานเชอกนวา ผมอยสองกลมใหญ กลมหนงเปนผประเภทแผคณความด ชวยคมครองปกปองภยพบตทงปวงทจะมากล ากราย ตลอดจนดแลรกษาชมชนใหเกดสนตสข ขณะเดยวกนกอาจบนดาลใหเกดความเดอดรอนยงยากได หากผใดลวงละเมดขาดความเคารพย าเกรง หรอมพฤตกรรมอนไมพงปรารถนาของชมชน กลมผดงกลาวมผเจา ผนาย ผบาน ผเรอน ผเจาท ผปยา ผปตา ผตายาย ผมเหสกข หลกเมอง ผฟา ผแถน ผมด ผหมอ ผเจาปหลบตา หรอผทชาวบานนบถอเฉพาะถนซงมชอเรยกแตกตางกนออกไป เปนตน สวนผอกกลมหนงเปนผรายทคอยมงท าลายลาง เบยดเบยน กอความวนวายสบสนใหเกดโทษภยอยเนองๆ เชน ผปอบ ผเปรต ผแมเลง ผหา เปนตน เมอชาวบานไดกอตงชมชนขนมา ณ บรเวณใดกตามยอมจะตองสรางบานเรอน โรง หอ หรอศาล (ตบ) ไวเปนทพ านกอาศยของกลมผประเภททใหคณไวเสมอ ณ บรเวณใกลเคยง เพอเปนทพงพงส าหรบบชาเซนสรวงสงเวยเปนทยดเหนยวทางใจ และกลมผใหคณทชาวอสานดจะใหความเคารพศรทธาคอนขางมากนนดจะเปน “ผปตา” ซงถอวาเปนกลมผบรรพชน หรอกลมผประจ าตระกลทลวงลบไปแลวของชาวอาน แตดวงวญญาณยงเปนหวงบตรหลานอยจงเฝาคอยดแล รกษา คมครอง ปองกนภยรายทงปวงทจะเกดขนในชมชนโดยมอบหมายก าหนดให “เฒาจ า” ท าหนาทเปนผตดตอประสานงานสอสารระหวางผบรรพชนกบชาวบาน ความเชอถอ ศรทธาเรองผบรรพชน หรอ “ผปยาตายาย” ของชาวอสานนนปฏบตสบทอดกนมาเปนประเพณทกทองถนชมชน

16

และดเหมอนวาชมชนจะยดมนเคารพในผเพศชายเปนส าคญ จงคงเหลอชอเปน “ผปตา” หรอ “ผตาป” สวน “ผยายาย” นนกลบเลอนหายไป อยางไรกตามการคงชอ “ป” และ “ตา” อาจมงหวงเปนบรรพชนทงฝายบดามารดา ใหทดเทยมกนดวย “ป” เปนญาตขางฝายชาย และ “ตา” เปนญาตขางฝายหญง

ภาพประกอบ 1 ศาลปตาบานวงจานโนนส าราญ

เฒาจ า เปนบคคลทไดรบมอบหมายใหเปนตวแทนของชมชนตดตอสอสารกบผปตา หรอรบบญชาจากผปตามาแจงแกชมชน ตลอดจนมภาระหนาทในการด าเนนกจการดานพธกรรมทเกยวของกบผปตาและบรเวณทอยอาศย เฒาจ าอาจเรยกไดหลายชอแตกตางกนไปตามทองถน เชน กระจ า ขะจ า ขาวเจา เฒาประจ า เจาจ า หรอ จ านอกจากเฒาจ าจะมภารกจดงกลาวแลว เฒาจ ายงตองเอาใจใสดแลปองกนรกษาพนทบรเวณปา ตนไม สตว รวมไปถงทรพยากรผลตผลจาก “ดงปตา” เชน เหด แมลง ฟนไมแหง ผก และพชสมนไพร เปนตน ตองขออนญาตผปตาเปนสวนตวและผาน “เฒาจ” เสมอ มฉะนนจะถกผปตาลงโทษใหผนนไดรบภยพบตตางๆจนอาจถงแกชวตได เมอเฒาจ ามบทบาทผกพนกบผปตาและชมชนดงกลาวแลว เฒาจ าจงเปนเสมอนสญลกษณแทนสถาบนอนศกดสทธในชมชนทกสถาบน นบตงแต “ดงปตา” พระภมเจาท เทวดา หลกเมอง มเหศกด และหลกบาน บคลกลกษณะและพฤตกรรมของเฒาจ านนนาจะไดพจารณาเชอมโยงจากการเลอกเฟนหรอก าหนดตวบคคลใหท าหนาทน โดยปกตแลวเมอเฒาจ าถงแกกรรมลงจะตองหาเฒาจ าคนใหมมาท าหนาทแทนทนท โดยคดเลอกจากบคคลในหมบานทมความประพฤตด บคลกนาเลอมใส เปนทยอมรบของชมชน ในแตละชมชนอาจมวธการเลอกเฒาจ าแตกตางกน เปนตนวาอาจเลอกบคคลทมคณสมบตเปนทปรารถนาในหมบานมา 5 - 10 ราย พรอมไมคานหรอไมไผทมความยางเทากบวาของแตละคน แลวมาก าหนดวาอกครงตอหนาศาลปตา และผอาวโสในหมบานรวมเปนพยานรเหน ถาผใดวดวาแลวปรากฏวาไมคานหรอไมไผยากเกนวา แสดงใหเหนวาผปตาจงใจเลอกบคคลผนนไวเปนเฒาจ า ใ น บ า ง

17

ชมชนอาจเลอกเฒาจ าโดยสบทอดบคคลในตระกลนนๆ อยางไรกดไมวาจะไดเฒาจ ามาโดยวธใดกตาม ถอไดวาเฒาจ าเปนบคคลทชมชนมความเคารพ ศรทธา เชอถอ และผปตากยอมรบไววางใจเชนกน (บญยงค เกศเทศ, 2542)

ภาพประกอบ 2 เฒาจ าประจ าศาลปตาบานวงจานโนนส าราญจ านวน 2 คน (นายจนทา หดท (ซาย) และนายบญสม ตรกล (ซาย)

ภายในปาดอนปตามการสรางหอพอปและแมยาไวกราบไหว พอปแมยาเปนผทรกษาปา ท าหนาทคมครองสภาพแวดลอม การปรบเปลยนวถชวตไมวาจะเปนรปแบบใดตองท า พธบอกกลาวพอปและแมยาเสมอ เชน จะไปขายแรงงานในตางประเทศ ลกหลานจะไปสอบเขาโรงเรยนใหม หรอการแขงขนตางๆ การประกอบพธกรรมชาวบานไมสามารถด าเนนการไดดวยตนเอง ตองใหบคคลทถกคดเลอกจากคนในหมบานท าหนาทเปนผประสานงาน เรยกในภาษาถนวา “เฒาจ า” หรอ “กะจ า”

หนาทหลกของเฒาจ าคอการสอสารระหวางผคนในชมชนหรอการรองขอเปนรายบคคลกบผปตา คนในหมบานหรอบคคลใดบคคลหนงเมอตองการไปรองขอเรองใดกบผปตา เฒาจ าจะเปนผมาสอสารกบบคคลหรอชมชนเพอใหไดค าตอบกบเรองทไปรองขอหรอบอกกลาว (แตไมใชการทรงเจาเขาผ) การด าเนนการเชนนถอเปนการสรางจตวทยาทด เพราะจะท าใหลดความกดดน สรางความมนใจใหกบผทไปรองขอ นอกจากนบทบาททส าคญยงอกอยางหนงของเฒาจ าคอการท าพธเลยงผปตา

เครองบชาหรอเซนไหวปตา เครองบชาหรอเครองเซนสงเวยทจะเลยงปตา ชาวบานแตละครวเรอน จะน าเครองเซน ทประกอบดวยหลายสงไปรวมในพธกรรม และชาวบานทมเตาจะน ามา ปลอยในวนเลยงปตา ไดแก

1. เหลาขาว 1 ขวด 2. ขน 5 (ดอกไม 5 ค และ เทยน 5 ค) 3. ขาวเหนยวนง 1 กระตบ ใสรวมกนในกะละมงคนละ 1 4. ไกตม 1 ตว หรอไกสดยงมชวตอย

18

5. ตนหญาคา โดยมวนใบหญาคาขอดใหเปนปม สมมตใหเปนตวแทนสตวเลยงทมอยในครอบครว โดยหญาคา 1 ตน แทนสตว 1 ตว และใชเปนสญลกษณแทนจ านวนคนในครอบครวดวย

ภาพประกอบ 3 เครองบชาหรอเซนไหวปตา

ขนตอนการประกอบพธเลยงปตา พอกะจ าจะจดเตรยมพาขาว(ส ารบอาหารคาว-หวาน) ประกอบดวยอาหารคาว อาหารหวาน และผลไม นอกจากพาขาวแลวตองมเหลาไห ไกตว ขนตอน ในการท าพธกรรมตามล าดบขนดงน

1. แตงขนธ 5 ขนธ ใสจาน 2. เวลาประกอบพธพอจ าจะเปดฝากระตบขาว เปดขวดเหลา 3. จดเทยนตงไวในพาขาว 3 เลม และจดเทยนอก 1 เลม ตงไวในจานทแตงขนธ 5 ไว

แลวยกจานขนทวมศรษะ 4. บอกกลาวใหปตามาอยมากนอาหารทลกหลานไดน าเลยง 5. ตงพาขาวไวสกพก เมอปตากนเสรจ (ปตาจะกนกลนอาหาร) 6. สวนทเหลอกจะแจกจายใหลกหลานทเขารวมในพธกนกน ถอวาเปนสรมงคล 7. ท าพธเสยงทายคางไก

19

ภาพประกอบ 4 ขนตอนการเซนไหวและเสยงทายคางไก

ปจจบนประเพณการเลยงผปตาในชมชนบานวงจานโนนส าราญ ชาวบานยงยดถอปฏบตสบตอกนมาตงแตบรรพบรษโดยยดตามฮตสบสองของหมบาน ผเขารวมพธกรรมสวนใหญเปนแมบาน หวหนาครอบครว และผสงอาย คอ พอถงเดอน 6 โดยก าหนดเอาวนพธแรกของเดอน ซงชาวบานเรยกวาการเลยงลง เปนการบวงสรวงบอกกลาวผปตากอนลงท านา และใครทบนบานศาลกลาวไวกบผปตาจะตองมาท าพธแกบนในวนเดยวกนน โดยพธกรรมประกอบดวยทกหลงคาเรอนตองน าเอาไกทเลยงไวในบานหรอตามทงนาจ านวน 1 ตว เหลาขาว 1 ขวด ขน 5 และตนหญาคาโดยมวนใบหญาคาขอดใหเปนปม สมมตใหเปนตวแทนสตวเลยงทมอยในครอบครว โดยหญาคา 1 ตน แทนสตว 1 ตว และใชเปนสญลกษณแทนจ านวนคนในครอบครวดวย เมอน าสงของมาพรอมเฒาจ าจะท าพธบอกกลาววาเครองเซนไหวเปนของใคร หรอน ามาแกบนเมอสงทเราบนบานประสบผลส าเรจตามความปรารถนา ไกทน ามาสวนใหญเปนไกทยงมชวตอย เมอเฒาจ าท าพธเสรจจะปลอยไกเขาไปในปาเพอขยายพนธตอไป สวนไกบาว-ไกสาว 2 ค จะถกเชอดหรอฆาสงเวยใหกบผปตา และน าไกนนไปตมบวงสรวง เรยกวา “ตมตาป” ใหผปตาไดกน จากนนเฒาจ าจะท าพธเสยงคางไก โดยท าการถอดเอาขากรรไกรลางของไกซงเปนกระดกออนออกมาดรปรางลกษณะ ถาคางไกสวยคอมรปรางด ผวของกระดกเรยบ แสดงวาขาวปลาอาหารจะสมบรณ แตถารปรางบดเบยว ขรขระ แสดงวาขาวจะยากหมากจะแพง ในเชงวทยาศาสตรสามารถอธบายไดดงน เนองจากไกบานเปนไกทหากนอยกบสงแวดลอมในบานหรอในไรนา ถาอาหารอดมสมบรณการเจรญของกระดกออนทคางไกกจะเปนไปไดด แตถาอาหารของไกไมสมบรณแสดงวาดนไมดดงนนไกจงไดรบอาหารไมเพยงพอ ท าใหการเจรญของคางไกไมสมบรณ สงเหลานเปนสงสะทอนใหเหนความอดมสมบรณของไรนา ท าใหคนทเปนเจาของนาตองเตรยมตวรบกบวกฤตทจะเกดขนได เชน ใสปยเพมขนหรอการปรบสภาพแวดลอมใหอยในภาวะสมดลมากยงขน ในปจจบนพธกรรมนมการปรบเปลยนไป บางพนทฆาไกเพยงตวเดยว ใชเปนตวแทนทงหมบาน

20

การเลยงผปตา เปนการท าบญอทศสวนกศลสงไปใหบรรพบรษทลวงลบไปแลว เปนความเชอของคนในชมชนทสบตอกนมา เพราะเชอวาเมอปตายงมชวตอยไดสรางคณงามความดไวแกลกหลานและสงคมมากมายหลายประการ เชน เปนผใหก าเนด ใหการอบรมเลยงด สงสอนใหเปนคนดมศลธรรม สงสมมรดก และสาธารณสมบตไวใหลกหลาน และเพอแสดงถงความกตญญกตเวท จงมการเลยงปตาสบตอกนมาเปนประเพณ จงไดมพธกราบไหวบชา โดยชมชนทงบานวงจาน วงเหนอ วงใหม และบานโนนส าราญ ใหความส าคญเลอมใสและศรทธาในขนบธรรมเนยมประเพณทดงามทไดรบการถายทอด สบสานประสบการณจากรนตอรนไวอยางเหนยวแนนโดยจะกระท าพรอมกนทงหมบานและเครอญาต ปละ 1 ครง ตามฮตสบสอง ซงถอเอาวนพธแรกของเดอน 6 เรยกวา “การเลยงลง” หมายถง การเลยงกอนลงท านา

ผลการเสยงทายคางไก เนองจากประเพณการเลยงผปตาของชมชนน จะแตกตางจากชมชนอน คอ ใชไกจ านวน 4 ตว คอเลยงผปตา จ านวน 2 ตว และเลยงผหลวงปหนองใหญอก 2 ตว จงมกะจ าในการท าพธ 2 คน และจากการท านายคางไกทง 4 ตว พบวา ปนฝนแลง ขาวปลาอาหารไมสมบรณคางไกหงกแหงนขนฟา มองหาฝน ซงสอดคลองกบความเปนจรงในสภาพปจจบน

กรอบแนวคดและทฤษฎทเกยวของ กระบวนการเรยนรแบบมสวนรวม (Participatory Learning Process)

กระบวนการมสวนรวมนบเปนหวใจส าคญของการพฒนาในทกระดบเปนการเปดโอกาสให ประชาชนรวมคด วเคราะห ตดสนใจ การวางแผน การปฏบตตามแผน การตดตามประเมนผลในกจกรรม/โครงการของชมชน เปนการสราง ปลกฝงจตส านกในความเปนเจาของกจกรรมและโครงการ แนวคดกระบวนการมสวนรวม ปจจบน แนวคดการมสวนรวมของประชาชนในงานพฒนา (People Participation for Development) ไดรบการยอมรบและใชเปนแนวทางปฏบตในงานพฒนาทกภาคสวนหรอในลกษณะเบญจภาค ไดแก หนวยงานภาครฐ ภาคเอกชนองคกรพฒนาเอกชน นกวชาการ และประชาชน รวมพลงกนแกไขปญหาทเกดขน ความหมายของการมสวนรวม

มนกวชาการไดใหความหมายของการมสวนรวม แตกตางกนออกไป ดงน อดศร วงศคงเดช (2550 : 3) การมสวนรวม หมายถง การทคนสวนใหญของชมชน

มสวนส าคญในกระบวนการใดๆ ทมผลตอชมชนนนๆ โดยการมสวนรวมในการพฒนาชมชนนน การทจะบงบอกถงการมสวนรวมทแทจรงนนควรจะมสวนรวมอยางนอยใน 5 ขนตอน คอ

1) รวมในการดนหาและวเคราะหปญหา

21

2) รวมในการวางแผน 3) รวมในการลงทนและปฏบตงาน 4) รวมในการประเมนผล 5) รวมในผลลพธทเกดขน

ยพาพร รปงาม (2545 : 5) การมสวนรวม (participation) คอ เปนผลมาจากการ เหนพองกนในเรองของความ ตองการและทศทางของการเปลยนแปลงและความเหนพองตองกน จะตองมมากจนเกด ความคดรเรมโครงการเพอการปฏบต เหตผลเบองแรก ของการทมคนมารวมกนไดควร จะตองมการตระหนกวาปฏบตการทงหมดหรอการกระท าทงหมด ทท าโดยกลมหรอใน นามกลมนน กระท าฝานองคการ (organization) ดงนนองคการจะตองเปนเสมอนตวน าใหบรรลถงความเปลยนแปลงได

สายทพย สคตพนธ (2534 : 92) การมสวนรวมเปนการเปลยนแปลงกลไกในการ พฒนาจากการพฒนาโดยรฐ มาเปนการพฒนาทประชาชนมบทบาทหลก การมสวนรวมของประชาชน จงหมายถงการคนอ านาจ (Empowerment) ในการก าหนดการพฒนาใหประชาชนตองมสวนรวมในการรเรมและด าเนนกจกรรมทเกยวของกบสภาพความเปนอยการพฒนา การแกไขปญหา การก าหนดอนาคตของประชาชนเอง Cemer (Priticia Lundy. 199 : 125) กลาววา "การใหโอกาสใหประชาชนเปนฝายตดสน ก าหนดความตองการของตนเองเปนการเสรมพลงอ านาจใหประชาชน ระดมขดความสามารถในการจดการทรพยากร การตดสนใจ และควบคมกจกรรมตาง ๆ มากกวาทจะเปนฝายตงรบการพฒนาเพยงฝายเดยว" Erwin (อางองใน ยพาพร รปงาม. 2545 : 6) การมสวนรวม คอ กระบวนการใหบคคลเขามามสวนเกยวของในการด าเนนงานพฒนา รวมคด ตดสนใจ แกไขปญหาดวยตนเอง เนนการมสวนรวมเกยวของอยางแขงขนของ บคคล แกไขปญหารวมกบการใชวทยาการทเหมาะสมและสนบสนน ตดตามการ ปฏบตงานขององคการและบคคลทเกยวของ HO (1983 : 32) การมสวนรวมของประชาชนควรมเนอหาประกอบดวย 1. การเนนคณคาการวางแผนระดบทองถน 2. การใชเทคโนโลย/ทรพยากรทมในทองถน 3. การฝกอบรมเพอพฒนาศกยภาพประชาชนใหสามารถด าเนนการพฒนาดวยตนเองได 4. การแกไขปญหาของความตองการพนฐานโดยสมาชกชมชน 5. การเอออาทร ชวยเหลอซงกนและกนตามแบบประเพณดงเดม 6. การใชวฒนธรรมและการสอสารทสอดคลองกบการพฒนาโดยใชความคดรเรม

22

สรางสรรคและความช านาญของประชาชนรวมกบวทยากรทเหมาะสมและมการประเมนผลการปฏบตงานดวย

ขนตอนกระบวนการมสวนรวม กระบวนการมสวนรวมของประชาชนในงานพฒนานน ประชาชนจะตองเขามามสวนรวมใน

ทกขนตอนของการปฏบตงาน โดยมนกวชาการจากภายนอกเปนผสงเสรม/สนบสนนทงในดานขอมลขาวสารและเทคโนโลยทเหมาะสม การมสวนรวมของประชาชนในการพฒนา เปนการวดเชงคณภาพออกเปน 5 ขนตอน ดงน (บณฑร ออนด า และทศพล กฤตยพสฐ. 2537 : 13) ขนตอนท 1 การมสวนรวมในขนการรเรมการพฒนา เปนขนตอนทประชาชน เขามามสวนรวมในการคนหาปญหา/สาเหตของปญหาภายในชมชน ตลอดจนมสวนรวมในการตดสนใจก าหนดความตองการของชมชน และจดล าดบความส าคญของความตองการของชมชน ขนตอนท 2 การมสวนรวมในขนการวางแผนในการพฒนาซงเปนขนตอนของการก าหนดนโยบาย วตถประสงคของโครงการ วธการตลอดจนแนวทางการด าเนนงานและทรพยากรทจะใช ขนตอนท 3 การมสวนรวมในขนตอนการด าเนนการพฒนา เปนสวนทประชาชนมสวนรวมในการสรางประโยชนใหกบชมชน โดยไดรบการสนบสนนดานงบประมาณ เทคโนโลย ฯลฯ จากองคกรภาคพฒนา ขนตอนท 4 การมสวนรวมในขนตอนรบผลประโยชนจากการพฒนา ซงเปนทงการไดรบผลประโยชนทางดานวตถและทางดานจตใจ ขนตอนท 5 การมสวนรวมในขนประเมนผลการพฒนาเปนการประเมนวาการทประชาชนเขารวมพฒนา ไดด าเนนการส าเรจตามวตถประสงคเพยงใด การประเมนอาจประเมน แบบยอย (Formative Evaluation) เปนการประเมนผลความกาวหนาเปนระยะ ๆ หรออาจประเมนผลรวม (Summative Evaluation) ซงเปนการประเมนผลสรปรวมยอด ลกษณะของการมสวนรวม Cohen and Uphoff (1977) กลาววา การมสวนรวมของประชาชนในงานพฒนาโดยทวไป ประชาชนอาจเขารวมในกระบวนการตดสนใจวาจะท าอะไร เขารวมในการน าโครงการไปปฏบตโดยเสยสละทรพยากรตาง ๆ เชน แรงงาน วสด เงน หรอรวมมอในการจดกจกรรมเฉพาะดาน เขารวมในผลทเกดจากการพฒนาและรวมในการประเมนผลโครงการ นอกจากลกษณะการมสวนรวมดงทกลาวมาแลว ยงมผลการศกษาอกบางสวนทกลาวถงลกษณะการมสวนรวม โดยแบงตามบทบาทและหนาทของผเขารวมกจกรรมการพฒนา (Lee J Cary, 1970) ดงน 1. เปนสมาชก(Membership) 2. เปนผเขาประชม (Attendance at meeting)

23

3. เปนผบรจาคเงน (Financial Contribution) 4. เปนประธาน (Leader) 5. เปนกรรมการ (Membership in Committees) กลาวโดยสรปลกษณะการมสวนรวมอาจแบงโดย 1. การสนบสนนทรพยากร คอ การสนบสนนเงน วสดอปกรณ แรงงาน การชวยท ากจกรรม รวมประชม รวมแสดงความคดเหน 2. อ านาจหนาทของผเขารวม คอ ความเปนผน า เปนกรรมการ เปนสมาชก ปจจยสงเสรมการมสวนรวมของประชาชน การทจะใหประชาชนมสวนรวม นอกจากการปลกฝงจตส านกแลวจะตองมการสงเสรมและกระตนใหเกดการมสวนรวมอยางกวางขวางซงควรพจารณาถงปจจยตาง ๆ ดงน 1. ปจจยเกยวกบกลไกของภาครฐ ทงในระดบนโยบายมาตรการ และการปฏบต ทเอออ านวย รวมทงการสรางชองทางการมสวนรวมของประชาชน จ าเปนทจะตองท าใหการพฒนา เปนระบบเปดมความเปนประชาธปไตย มความโปรงใส รบฟงความคดเหนของประชาชน และม การตรวจสอบได 2. ปจจยดานประชาชน ทมจตส านกตอปญหาและประโยชนรวมมส านกตอความ สามารถและภมปญญาในการจดการปญหาซงเกดจากประสบการณและการเรยนร ซงรวมถงการ สรางพลงเชอมโยงในรปกลมองคกร เครอขายและประชาสงคม 3. ปจจยดานนกพฒนาและองคกรพฒนา ซงเปนผทมบทบาทในการสงเสรมกระตน สรางจตส านก เอออ านวยกระบวนการพฒนาสนบสนนขอมลขาวสารและทรพยากรและรวมเรยนร กบสมาชกชมชน การพฒนาการมสวนรวมของประชาชน

การพฒนาการมสวนรวมของประชาชน สามารถท าได โดย 1. การเสรมสรางพลงอ านาจ (Empowerment) แกประชาชน 2. การสรางองคกรและพลงเครอขาย 3. การวางแผนระดบทองถนทมประสทธภาพ 4. การกระจายอ านาจ 5. การใชหลกเศรษฐกจแบบพอเพยง การพงตนเองแทนการพงพา 6. การจดกระบวนการเรยนร (Learning Process) ทเหมาะสมใหกบประชาชน

การพฒนาทกษะเฉพาะดาน การตลาด ประสบการณ 7. การพฒนาศกยภาพผน าและเครอขาย ใหมความร ความสามารถ การแลกเปลยนเรยนร สนบสนนการจดเวทประชาคม

24

ปญหาอปสรรคทมตอการมสวนรวมของประชาชน จากการศกษาของ ชาย รมตานนท พบวา อปสรรคในการมสวนรวมของกลม 3 ดาน คอ (ทวทอง หงสววฒน. 2527) 1. อปสรรคดานการเมอง เกดจากการไมไดกระจายอ านาจหนาทความรบผดชอบ ใหแกประชาชน โครงสรางอ านาจทางการเมอง การปกครอง การบรหาร เศรษฐกจ ตกอยในก ามอ ของทหาร นายทน และขาราชการ 2. อปสรรคดานเศรษฐกจ เกดจากการขาดความสามารถในการพงตนเอง อ านาจการตอรองมนอย กระบวนการผลต ปจจยการผลตอยภายใตระบบอปถมภ 3. อปสรรคดานวฒนธรรม ขนบประเพณในแตละพนททท าใหประชาชนไมสามารถเขามามสวนรวมไดเนองจากขดตอขนบธรรมเนยมประเพณของชมชน/เผา ฯลฯ นอกจากน ปรชญา เวสารชช (2526) กลาววา ปญหาทเกดจากโครงสรางทางสงคมเปนอปสรรคตอการมสวนรวมของประชาชน คอ 1. ความแตกตางในสงคม ดานรายได อ านาจ และฐานะทางเศรษฐกจ 2. ระบบการเมองถกควบคมโดยคนกลมนอย 3. ขาดกลไกทมประสทธภาพในการแจกแจงทรพยากร การวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม (Participatory Action Research : PAR) เปนการวจยทผสมผสานการวจยแบบมสวนรวม (Participatory Research) กบการวจยเชงปฏบตการ (Action Research) รวมทงวธการวจยเชงคณภาพ (Qualitative Research) เขาดวยกน เพอไดมาซงองคความรใหมในการแกไขปญหาทเกดขนในชมชน โดยคณะวจย ชมชนและแกนน าชาวบานมสวนรวมในการวจยทกขนตอน ตงแต รวมคด รวมตดสนใจ รวมท า รวมตรวจสอบและรวมรบประโยชนควบคไปกบกระบวนการเรยนรของชมชน โดยยดประชาชนเปนศนยกลาง (People-Centered Development) และแกปญหาโดยใชกระบวนการเรยนร (Problem-Learning Process) ความหมายของการวจย นกวชาการหลายทานไดใหความหมายของการวจย ดงน (http://www.ru.ac.th/) การวจยเปนรปแบบหนงของการแสวงหาความร ความจรง ทถกตอง เชอถอได ตรวจสอบได เกยวกบปรากฏการณตางๆ ในสงคมดวยวธการทางวทยาศาสตร

เชงปฏบตการ หมายถง การปฏบตงานในกจกรรมการพฒนาทควบคไปกบการวจย การมสวนรวม หมายถง การเขารวมอยางแขงขนของกลมบคคลในขนตอนตางๆ ของการ

ด าเนนกจกรรมอยางหนง กลาวโดยสรปไดวา การวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม คอ การแสวงหาความร ความจรง

25

ทถกตอง เชอถอได ตรวจสอบได โดยวธการทางวทยาศาสตร ซงมกลมบคคลเขามารวมกนเรยนรเพอรจกตวเอง ชมชน สงแวดลอม ใหเหนปญหาของตวเอง และเหนทางแกหรอทางออกจากปญหา โดย ลงมอปฏบตจรง ไดผลจรง แกปญหาไดจรง

กมล สดประเสรฐ (2540 : 8) ไดใหความหมายของการวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม (PAR) คอ การวจย คนวา และหาความรตามหลกการของการวจยเชงวทยาศาสตรแบบเดมๆ ตางกนเพยงแตวา PAR นนมวตถประสงคมงไปทการแกปญหาในการพฒนา และเปนการวจยทด าเนนไปดวยการมสวนรวมของชมชน ผรวมงาน รวมทงในกระบวนการวจย และในการมหนสวนใชประโยชนของ การวจย

สภางค จนทวานช (2547 : 67) กลาววา การวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม (PAR) หมายถง วธการทใหชาวบานเขามามสวนรวมวจย เปนการเรยนรจากประสบการณ โดยอาศยการมสวนรวมอยางแขงขนจากทกฝายทเกยวของกบกจกรรมการวจย นบตงแตการก าหนดปญหา การด าเนนการ การวเคราะหขอมล ตลอดจนหาแนวทางในการแกปญหาหรอสงเสรมกจกรรม Kerlinger (1988) กลาววา การวจยเปนรปแบบหนงของการแสวงหาความร ความจรง ทถกตอง เชอถอได ตรวจสอบได เกยวกบปรากฏการณตางๆ ในสงคมดวยวธการทางวทยาศาสตร ท าไมตองเปน PAR การวจยแบบเดม (Tradition Research) เปนการวจยทใชผวจยเปนศนยกลาง (Researcher Center) องคความร (Body of knowledge) อยทนกวจยทเปนคนนอกชมชน วจยเพอร ปญหาของคนอน ผลการวจยจงไมไดน าไปใชแกปญหา สวนการวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม เปนการวจยโดยคนในชมชน (Community Center) รวมกนเรยนรเรองชมชนของตนเอง เหนปญหาของตวเอง เหนทางออก หรอทางแกปญหาของชมชนรวมกน และทกคนในชมชนรวมกนแกปญหาและรบผลของการแกปญหารวมกน ซงเปนการปรบปรงวธการวจยดงเดมใหมประสทธภาพยงขน การวจยเชงคณภาพ เนนการมองภาพในองครวม ใหความเคารพและใหความส าคญแกคณคาความเปนมนษยของผถกวจย เปนการศกษาแบบเจาะลก และใชระยะเวลาศกษายาวนาน สรางขอสรปจากหลกฐานและสงทคนพบ น ามารวบรวมอธบายเปนภาพรวมในเชงนามธรรมมใชตวเลขทางสถต การวจยแบบมสวนรวม เปนการศกษาชมชน โดยใหสมาชกของชมชนเขามามสวนรวมในการศกษาและเกบรวบรวมขอมล รวมทงเปนผรวมวจยดวย แตไมมการปฏบตการใดๆ และยงไมมการน าไปประยกตแกปญหา การวจยเชงปฏบตการ เปนกระบวนการวจยทผวจยจะเลอกหรอก าหนดกจกรรมอยางใด

26

อยางหนงขนมา ซงผวจยจะเปนผพจารณาวาดและเหมาะสมแลว จากนนกน ากจกรรมนนๆ มาทดลองปฏบตการวาใชไดหรอไมตามสมมตฐานของผวจย โดยผวจยจะก าหนเกณฑในการตดตามและประเมนผล ตลอดจนควบคมแนวทางการปฏบตและน าผลนนมาปรบปรงรปแบบกจกรรมการด าเนนงาน แลวน าไปทดลองใชใหมจนกวาจะไดผลทผวจยพงพอใจ จากนนกน าไปใชและเผยแพรตอไป ซงการวจยเชงปฏบตการนอาจมสวนรวมหรอไมมสวนรวมกได แนวคดพนฐานของ PAR 1. PAR เปนกระบวนการทไมหยดนง 2. เชอวาทกคนมศกยภาพทจะรวมกนเรยนร 3. เรมจากความรสกของคนทมตอปญหา 4. กระบวนการวจยตองท าอยางตอเนอง

วตถประสงคของ PAR 1. เพอปลกจตส านกใหคนในชมชนตระหนกในปญหา หนาท และรวมกนแกปญหาของตนเอง 2. เพอใหชมชนไดเรยนรแบบพหภาค (Steak Holder) 3. เพอใหชมชนรวมกจกรรมทางเศรษฐกจ สงคม การเมอง 4. เพอสงเสรมกจกรรมกลม และการท างานรวมกนแกปญหาและพฒนาอยางตอเนอง แนวคดของการวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม กมล สดประเสรฐ (2540 : 8-9) ไดกลาวถงการวจยเชงปฏบตการอยางมสวนรวม (PAR) วามาจากความเชอ ดงน 1. เชอวา PAR เปนกระบวนการทเอนเอยงไปทางประชาธปไตย เพราะ PAR เปนกระบวนการท างานรวมกน 2. PAR เชอวา คนตองพฒนาตนเอง และ PAR เกดจากประชาชนตองการแสวงหาความรในการแกปญหาของตนเอง เปนเครองมอหนงในการชวยคนยากจนและดอยโอกาส ดวยการวางพนฐานรวมกนระหวางหนวยงานพฒนาทงหลายกบชมชน 3. PAR เนนหนกการเรยนรจากประสบการณ เพราะ PAR อาศยการยอมรบของประชาชนไดสบทอดตอเนองเปนประสบการณหลากหลาย หลกการของการวจยเชงปฏบตการอยางมสวนรวม 1. ใหความส าคญและเคารพตอภมความรของชาวบาน โดยยอมรบวาความรพนบาน ตลอดจนระบบการสรางความร และก าเนดความรในวธอนทแตกตางไปจากของนกวชาการ 2. ปรบปรงความสามารถและศกยภาพของชาวบานดวยการสงเสรม ยกระดบและพฒนาความเชอมนในตวเองของเขา ใหสามารถวเคราะหและสงเคราะหสถานการณปญหาของเขาเอง 3. ใหความรทเหมาะสมกบชาวบานและคนยากจน โดยใหสามารถไดรบความรทเกดขนใน

27

ระบบสงคมของเขา และสามารถทจะท าความเขาใจ แปลความหมาย ตลอดจนน าไปใชไดอยางเหมาะสม 4. สนใจปรทศนของชาวบาน โดยการวจยเชงปฏบตการอยางมสวนรวมจะชวยเปดเผยใหเหนค าถามทตรงกบปญหาของชาวบาน 5. ปลดปลอยความคด การวจยเชงปฏบตการอยางมสวนรวมจะชวยใหชาวบานและคนยากจนสามารถใชความคดเหนของตนอยางเสร จดเรมตนการวจยเชงปฏบตการอยางมสวนรวม

เอนก ชตเกษร และพรรณนช ไชยปนชนะ ไดใหขอคดเหนในจดเรมตนการวจยเชง ปฏบตการอยางมสวนรวม ดงน

1. ขนการศกษาพนทเปาหมาย ในขนนนกวจยจะท าการก าหนดพนทหรออาณา บรเวณทจะท าการศกษาวจย โดยมตอนส าคญดงน

1.1 ในกรณพนทวจยใหม ศกษาแหลงขอมลพนทเบองตนจากเวปไซดและบคคลทเปน ผน ากลมไดแก ผน าของกลมเปาหมาย กบผนาชมชน - ประสานงานกบหนวยงานและเจาหนาทของรฐทมหนาทก ากบดแลโดยตรง

- ลงพนทพบปะพดคยประเดนปญหาวจยและผทเกยวของเกยวกบประเดนโจทย งานวจย

- สงเกตบคคลทจะสามารถเปนผประสานงานในพนท ซงจะตองเปนคนในพนทม มนษยสมพนธ กระตอรอรน และเปนทยอมรบในกลม

1.2 ในกรณพนทวจยเกา จะใชวธการโดยการเขารวมศกษากบทมวจยทก าลงท าวจย ในพนทนน โดยหาโอกาสพดคยกบชมชนในการพฒนาโจทยใหมรวมกน

2. ขนตอนนเมอโครงการไดรบการอนมต แลว ทมวจยจะตองสรปค าถามหรอปญหา รวมทงอธบายเปาหมายและวตถประสงคของการแกไขปญหาใหทกฝายทเกยวของไดเหนภาพและเกดความเขาใจตรงกน ทาความเขาใจประเดนปญหาและมองถงผลของการวจยไดอยางชดเจน วาทกคนเปนทมวจยรวมกน

3. กอนการลงพนทวจยแตละครงนกวจยจะตองมความชดเจนในการปฏบตงานวจยให ชดเจน รวมทงระบดวยวาผมสวนเกยวของกบการท าวจยแตละฝายจะมสวนรวมอะไร และอยางไร เมอใดบาง และเปาหมายในการลงพนทแตละครงจะตองเหนผลการวจยอยางชดเจน และในระหวางการ ท ากจกรรมรวมกบกลมเปาหมายจะตองสงเกตและจบประเดนส าคญทเกดขนในขณะทด าเนนการ เพราะประเดนเหลานจะเปนขอคนพบใหม ซงหวขอนเปนหวขอส าคญหวขอหนงในวจยฉบบสมบรณ

4. นกวจยจะตองสามารถปรบตวและแสดงความจรงใจในการลงพนท แตอยางไรกตามใน

28

การด าเนนงานตองยดวตถประสงคและกรอบการวจยอยางเขมงวด เนองจากในขณะททมวจยลงพนทท างานรวมกบชมชน มกจะเกดความผกพน และถกดงไปท ากจกรรมนอกเหนอจากกรอบการวจย ซงจะสงผลท าใหการวจยลาชาและเกนงบประมาณ การวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม สรปได ดงน 1. ประชากรผท าการวจย ไดเปลยนจากผวจยภายนอก โดยใหประชาชนในชมชนไดมโอกาสเขามาเปนนกวจยรวมกนในการรวมคด วางแผนและตดสนใจในการวจย 2. ขอบเขตของการมสวนรวม จากเดมทการมสวนรวมจะอยในวงจ ากดเพยงบางขนตอนมาสการมสวนรวมตลอดกระบวนการการวจย ตงแตการศกษาชมชน วเคราะหปญหา วางแผน ลงมอปฏบต และตดตามประเมนผล 3. การเปนประชาธปไตย หลกของความเปนประชาธปไตยจะเพมมากขนใน PAR เนองจากการมสวนรวมของประชาชนในชมชนกอใหเกดการพฒนาทมาจากชมชนเอง ลดการพงพงจากสงคมภายนอก ใหประชาชนตดสนใจรมกน ชาวบานเปนศนยกลาง กอใหเกดการพงตนเองไดในทสด 4. การสรางองคความร เนองจากเปนการผสมผสานความรของนกวชาการกบความรพนบาน ใหเกดความรใหม ซงเปนการเรยนรรวมกน และการผสมผสานความรจากทฤษฎและการปฏบตเขาดวยกน 5. ความรทประชาชนไดรบ PAR เปนการปฏบตทไมใชการเขาใจเพยงอยางเดยวดงการวจยทผานมา หากแตตองลงมอกระท าใหความเขาใจทเปนนามธรรมออกมาสการปฏบตทเปนรปธรรมและพฒนาความรทไดรบอยางตอเนอง 6. การวจยน าไปสการพฒนา PAR เปนการวจยทน าไปสการพฒนาทงวธการวจยและการพฒนามนษย ประโยชนทไดรบจากการวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม 1. ชาวบาน ประชาชน จะตนตว ไดรบการศกษามากขน สามารถคดและวเคราะหเหตการณตางๆไดอยางถกตอง 2. ประขาชนไดรบการแกไขปญหา การจดสรรทรพยากรตางๆมการกระจายอยางทวถงและเปนธรรม รวมทงขอมลขาวสารทสงผลใหคณภาพชวตของคนในชมชนดขน 3. ผวจยและนกพฒนาจะไดเรยนรจากชมชน ไดประสบการณในการท างานรวมกบชมชน อนกอใหเกดความเขาใจชมชนไดดขน และเกดแนวคดในการพฒนาตนเองอยางแทจรง กระบวนการ PDCA โดยการจดท าแผนการด าเนนงานแบบมสวนรวมกบชมชน ความหมาย

29

PDCA หรอทเรยกวา วงจรเดมง (Deming Cycle) หรอวงจรชฮารต (Shewhart Cycle) คอวงจรการควบคมคณภาพ (วกพเดย สารานกรมเสร) PDCA คอ วงจรทพฒนามาจากวงจรทคดคนโดยวอลทเตอร ซวฮารท(Walter Shewhart) ผบกเบกการใชสถตส าหรบวงการอตสาหกรรมและตอมาวงจรนเรมเปนทรจกกนมากขนเมอเอดวารด เดมมง (W.Edwards Deming) ปรมาจารยดานการบรหารคณภาพเผยแพรใหเปนเครองมอส าหรบการปรบปรงกระบวนการท างานของพนกงานภายในโรงงานใหดยงขน และชวยคนหาปญหาอปสรรคในแตละขนตอนการผลตโดยพนกงานเอง จนวงจรนเปนทรจกกนในอกชอวา “วงจรเดมมง” ตอมาพบวา แนวคดในการใชวงจร PDCA นนสามารถน ามาใชไดกบทกกจกรรม จงท าใหเปนทรจกกนอยางแพรหลายมากขนทวโลก PDCAเปนอกษรน าของศพทภาษาองกฤษ 4 ค าคอ https://sites.google.com/a/ttc.ac.th/tuktang/karban-khrang

P : Plan = วางแผน D : DO = ปฏบตตามแผน C : Check = ตรวจสอบ / ประเมนผลและน าผลประเมนมาวเคราะห A : Action = ปรบปรงด าเนนการใหเหมาะสมตามผลการประเมน

ภาพประกอบ 5 กระบวนการ PDCA ทมา : จากวกพเดย สารานกรมเสร

1. การวางแผน (Plan : P) เปนสวนประกอบของวงจรทมความส าคญ เนองจากการวางแผน

เปนจดเรมตนของงานและเปนสวนส าคญทจะท าใหการท างานในสวนอน เปนไปอยางมประสทธผล การวางแผนในวงจรเดมมง เปนการหาองคประกอบของปญหา โดยวธการระดมความคด การหาสาเหตของปญหา การหาวธการแกปญหา การจดท าตารางการปฏบตงาน การก าหนดวธดาเนนการ การก าหนดวธการตรวจสอบ และประเมนผล ในขนตอนน มการด าเนนการ ดงน

30

1.1 ตระหนกและก าหนดปญหาทตองการแกไข หรอปรบปรงใหดขน โดยสมาชกแตละคนรวมมอและประสานกนอยางใกลชด ในการระบปญหาทเกดขน ในการด าเนนงาน เพอทจะรวมกนท าการศกษาและวเคราะหหาแนวทางแกไขตอไป

1.2 เกบรวบรวมขอมล ส าหรบการวเคราะหและตรวจสอบการด าเนนงาน หรอหาสาเหต ของปญหา เพอใชในการปรบปรง หรอแกไขปญหาทเกดขน ซงควรจะวางแผนและด าเนนการเกบขอมลใหเปนระบบระเบยบ เขาใจงาย และสะดวกตอการใชงาน เชน ตารางตรวจสอบ แผนภม แผนภาพ หรอแบบสอบถาม เปนตน

1.3 อธบายปญหาและก าหนดทางเลอก วเคราะหปญหา เพอใชก าหนดสาเหต ของความบกพรอง ตลอดจนแสดงสภาพปญหาทเกดขน ซงนยมใชวธการเขยนและวเคราะหแผนภมหรอแผนภาพ เชน แผนภมกางปลา แผนภมพาเรโต และแผนภมการควบคม เปนตน เพอใหสมาชกทกคน ในทมงานคณภาพเกดความเขาใจในสาเหตและปญหาอยางชดเจน แลวรวมกนระดมความคด(Brainstorm) ในการแกปญหา โดยสรางทางเลอกตางๆ ทเปนไปได ในการตดสนใจแกปญหา เพอมาท าการวเคราะหและตดสนใจเลอกทเหมาะสมทสดมาด าเนนงาน

1.4 เลอกวธการแกไขปญหา หรอปรบปรงการด าเนนงาน โดยรวมกนวเคราะห และวจารณทางเลอกตางๆ ผานการระดมความคด และการแลกเปลยนความคดเหนของสมาชก เพอตดสนใจเลอกวธการแกไขปญหาทเหมาะสมทสดในการด าเนนงาน ใหสามารถบรรลตามเปาหมายไดอยางมประสทธภาพ ซงอาจจะตองท าวจยและหาขอมลเพมเตม หรอก าหนดทางเลอกใหมทมความนาจะเปนในการแกปญหาไดมากกวาเดม

2. การปฏบตตามแผน (Do : D) เปนการลงมอปฏบตตามแผนทก าหนดไวในตาราง การปฏบตงาน ทงน สมาชกกลมตองมความเขาใจถงความส าคญและความจ าเปนในแผนนนๆ ความส าเรจของการน าแผนมาปฏบตตองอาศยการท างานดวยความรวมมอเปนอยางด จากสมาชก ตลอดจนการจดการทรพยากรทจ าเปนตองใชในการปฏบตงานตามแผนนนๆ ในขนตอนน ขณะทลงมอปฏบตจะมการตรวจสอบไปดวย หากไมเปนไปตามแผนอาจจะตองมการ ปรบแผนใหมและเมอแผนนนใชงานไดกนาไปใชเปนแผนและถอปฏบตตอไป

3. การตรวจสอบ (Check : C) หมายถง การตรวจสอบดวาเมอปฏบตงานตามแผน หรอการแกปญหางานตามแผนแลว ผลลพธเปนอยางไร สภาพปญหาไดรบการแกไขตรงตามเปาหมายทกลมตงใจหรอไม การไมประสบผลส าเรจอาจจะเกดจากสาเหตหลายประการ เชน ไมปฏบตตามแผน ความไมเหมาะสมของแผน การเลอกใชเทคนคทไมเหมาะสม เปนตน

4. การด าเนนการใหเหมาะสม (Action : A) เปนการกระท าภายหลงทกระบวนการ 3 ขนตอน ตามวงจรไดด าเนนการเสรจแลว ขนตอนนเปนการนาเอาผลจากขนการตรวจสอบ (C) มาด าเนนการใหเหมาะสมตอไป

31

ขนตอนการด าเนนงานใหเหมาะสมจะพจารณาผลทไดจากการตรวจสอบ ซงมอย 2 กรณ คอ ผลทเกดขนเปนไปตามแผนทวางไว หรอไมเปนไปตามแผนทวางไว หากเปนกรณแรก กใหน าแนวทางหรอกระบวนการปฏบตนนมาจดท าใหเปนมาตรฐาน พรอมทงหาวธการทจะปรบปรงใหดยงขนไปอก ซงอาจหมายถงสามารถบรรลเปาหมายไดเรวกวาเดม หรอเสยคาใชจายนอยกวาเดม หรอท าใหคณภาพดยงขนกไดแตถาหากเปนกรณทสอง ซงกคอผลทไดไมบรรลวตถประสงคตามแผนทวางไว เราควรน าขอมลทรวบรวมไวมาวเคราะห และพจารณาวาควรจะด าเนนการอยางไรตอไปน 1) มองหาทางเลอกใหมทนาจะเปนไปได 2) ใชความพยายามใหมากขนกวาเดม 3) ขอความชวยเหลอจากผร 4) เปลยนเปาหมายใหม การวางแผนการด าเนนงานเราตองก าหนดเปาหมายทตองการบรรลผลส าเรจ อาจจะเปนเปาหมายระยะสน หรอเปาหมายระยะยาวกไดแตเปาหมายทดจะตอง SMARTER ซงประกอบไปดวย Specific - เฉพาะเจาะจง มความชดเจน Measurable - สามารถวดและประเมนผลได Acceptable - เปนทยอมรบไดของผปฏบต Realistic - ตงอยบนพนฐานของความเปนจรง Time Frame - มกรอบเวลาก าหนด Extending - ทาทาย และเพมศกยภาพของผปฏบต Rewarding – คมคากบการปฏบตครบ

ประโยชนของ PDCA สถาบนเพมผลผลตแหงชาต (2552 : 4 ) ไดกลาวถงประโยชนของ PDCA ไว ดงน

1. เพอปองกน 1.1 การน าวงจร PDCA ไปใช ท าใหผปฏบตมการวางแผน การวางแผนทดชวยปองกน

ปญหาทไมควรเกด ชวยลดความสบสนในการท างาน ลดการใชทรพยากรมากหรอนอยเกนความพอดลดความสญเสยในรปแบบตางๆ

1.2 การท างานทมการตรวจสอบเปนระยะ ท าใหการปฏบตงานมความรดกมขน และ แกไขปญหาไดอยางรวดเรวกอนจะลกลาม

1.3 การตรวจสอบทน าไปสการแกไขปรบปรง ท าใหปญหาทเกดขนแลวไมเกดซ าหรอ ลดความรนแรงของปญหา ถอเปนการน าความผดพลาดมาใชใหเกดประโยชน

2. เพอแกไขปญหา

32

1.1 ถาเราประสบสงทไมเหมาะสม ไมสะอาด ไมสะดวก ไมมประสทธภาพ ไมประหยด เราควรแกปญหา

1.2 การใช PDCA เพอการแกปญหา ดวยการตรวจสอบวามอะไรบางทเปนปญหา เมอหาปญหาได กน ามาวางแผนเพอด าเนนการตามวงจร PDCA ตอไป

3. เพอปรบปรง PDCA เพอการปรบปรง คอ ไมตองรอใหเกดปญหา แตเราตองเสาะแสวงหาสงตางๆ

หรอวธการทดกวาเดมอยเสมอ เพอยกระดบคณภาพชวตและสงคม เมอเราคดวาจะปรบปรงอะไร กใหใชวงจร PDCA เปนขนตอนในการปรบปรง ขอส าคญ ตองเรม PDCA ทตวเองกอนมงไปทคนอน

การจดการความร หรอ เคเอม (KM = Knowledge Management) ความหมาย การจดการความร (Knowledge management - KM) คอ การรวบรวม สราง จ ดระเบยบ แลกเปลยน และประยกตใชความรในองคกร โดยพฒนาระบบจาก ขอมล ไปส สารสนเทศ เพอใหเกด ความร และ ปญญา ในทสด

นพ.วจารณ พานช ไดใหความหมายของการจดการความร หรอเคเอม (KM = Knowledge Management) คอ การรวบรวมองคความรทมอยในองคกร ซงกระจดกระจายอยในตวบคคลหรอเอกสาร มาพฒนาใหเปนระบบ เพอใหทกคนในองคกรสามารถเขาถงความร และพฒนาตนเองใหเปนผร รวมทงปฏบตงานไดอยางมประสทธภาพ อนจะสงผลใหองคกรมความสามารถในเชงแขงขนสงสด โดยทความรม 2 ประเภท คอ 1) ความรทฝงอยในคน (Tacit Knowledge) เปนความรทไดจากประสบการณ พรสวรรคหรอสญชาตญาณของแตละบคคลในการท าความเขาใจในสงตาง ๆ เปนความรทไมสามารถถายทอดออกมาเปนค าพดหรอลายลกษณอกษรไดโดยงาย เชน ทกษะในการท างาน งานฝมอ หรอการคดเชงวเคราะห บางครง จงเรยกวาเปนความรแบบนามธรรม 2) ความรทชดแจง (Explicit Knowledge) เปนความรทสามารถรวบรวม ถายทอดได โดยผานวธตาง ๆ เชน การบนทกเปนลายลกษณอกษร ทฤษฎ คมอตาง ๆ และบางครงเรยกวาเปนความรแบบรปธรรม และการจดการความรสามารถใชเปนเครองมอเพอการบรรลเปาหมายอยางนอย 4 ประการ ไดแก

1) บรรลเปาหมายของงาน 2) บรรลเปาหมายการพฒนาคน 3) บรรลเปาหมายการพฒนาองคกรไปเปนองคกรเรยนร และ 4) บรรลความเปนชมชน เปนหมคณะ ความเอออาทรระหวางกนในทท างาน

33

การจดการความรประกอบไปดวยชดของการปฏบตงานทถกใชโดยองคกรตางๆ เพอทจะระบ สราง แสดงและกระจายความร เพอประโยชนในการน าไปใชและการเรยนรภายในองค กร อนน าไปสการจดการสารสนเทศทมประสทธภาพมากขน ซงเปนสงทจ าเปนส าหรบการด าเนนการธรกจทด องคกรขนาดใหญโดยสวนมากจะมการจดสรรทรพยากรส าหรบการจดการองคความร โดยมกจะเปนสวนหนงของแผนกเทคโนโลยสารสนเทศหรอแผนกการจดการทรพยากรมนษย

รปแบบการจดการองคความรโดยปกตจะถกจดใหเปนไปตามวตถประสงคขององคกรและประสงคทจะไดผลลพธเฉพาะดาน เชน เพอแบงปนภมปญญา เพอเพมประสทธภาพการท างาน เพอความไดเปรยบทางการแขงขน หรอเพอเพมระดบนวตกรรมใหสงขน

การจดการความรเปนการด าเนนการอยางนอย 6 ประการตอความร ไดแก

1) การก าหนดความรหลกทจ าเปนหรอส าคญตองานหรอกจกรรมของกลมหรอองคกร 2) การเสาะหาความรทตองการ 3) การปรบปรง ดดแปลง หรอสรางความรบางสวน ใหเหมาะตอการใชงานของตน 4) การประยกตใชความรในกจการงานของตน 5) การน าประสบการณจากการท างาน และการประยกตใชความรมาแลกเปลยนเรยนร

และสกด “ขมความร” ออกมาบนทกไว 6) การจดบนทก “ขมความร” และ “แกนความร” ส าหรบไวใชงาน และปรบปรงเปนชด

ความรทครบถวน ลมลกและเชอมโยงมากขน เหมาะตอการใชงานมากยงขน โดยทการด าเนนการ 6 ประการนบรณาการเปนเนอเดยวกน ความรทเกยวของเปนทงความรทชดแจง อยในรปของตวหนงสอหรอรหสอยางอนท เขาใจไดท วไป (Explicit Knowledge) และความรฝ งลกอย ในสมอง (Tacit Knowledge) ทอยในคน ทงทอยในใจ (ความเชอ คานยม) อยในสมอง (เหตผล) และอยในมอ และสวนอนๆ ของรางกาย (ทกษะในการปฏบต) การจดการความรเปนกจกรรมทคนจ านวนหนงท ารวมกนไมใชกจกรรมทท าโดยคนคนเดยว เนองจากเชอวา “จดการความร” จงมคนเขาใจผด เรมด าเนนการโดยรเขาไปทความร คอ เรมทความร นคอความผดพลาดทพบบอยมาก การจดการความรทถกตองจะตองเรมทงานหรอเปาหมายของงาน

เปาหมายของงานทส าคญ คอ การบรรลผลสมฤทธในการด าเนนการตามทก าหนดไว ทเรยกวา Operation Effectiveness และนยามผลสมฤทธ ออกเปน 4 สวน คอ

1) การสนองตอบ (Responsiveness) ซงรวมทงการสนองตอบความตองการของลกคา สนองตอบความตองการของเจาของกจการหรอผถอหน สนองตอบความตองการของพนกงาน และสนองตอบความตองการของสงคมสวนรวม

2) การมนวตกรรม (Innovation) ทงทเปนนวตกรรมในการท างาน และนวตกรรมดาน ผลตภณฑหรอบรการ

34

3) ขดความสามารถ (Competency) ขององคกร และของบคลากรทพฒนาขน ซง สะทอนสภาพการเรยนรขององคกร และ

4) ประสทธภาพ (Efficiency) ซงหมายถงสดสวนระหวางผลลพธ กบตนทนทลงไป การท างานทประสทธภาพสง หมายถง การท างานทลงทนลงแรงนอย แตไดผลมากหรอคณภาพสง

เปาหมายสดทายของการจดการความร คอ การทกลมคนทด าเนนการจดการความรรวมกน มชดความรของตนเอง ทรวมกนสรางเอง ส าหรบใชงานของตน คนเหลานจะสรางความรขนใชเอง อยตลอดเวลา โดยทการสรางนนเปนการสรางเพยงบางสวน เปนการสรางผานการทดลองเอาความร จากภายนอกมาปรบปรงใหเหมาะตอสภาพของตน และทดลองใชงาน จดการความรไมใชกจกรรมทด าเนนการเฉพาะหรอเกยวกบเรองความร แตเปนกจกรรมทแทรก/แฝง หรอในภาษาวชาการเรยกวา บรณาการอยกบทกกจกรรมของการท างาน และทส าคญตวการจดการความรเองกตองการการจดการดวย ตงเปาหมายการจดการความรเพอพฒนา 3 ประเดน

- งาน พฒนางาน - คน พฒนาคน - องคกร เปนองคกรการเรยนร

ความเปนชมชนในทท างาน การจดการความรจงไมใชเปาหมายในตวของมนเอง นคอ หลมพรางขอท 1 ของการจดการความร เมอไรกตามทมการเขาใจผด เอาการจดการความรเปนเปาหมาย ความผดพลาดกเรมเดนเขามา อนตรายทจะเกดตามมาคอ การจดการความรเทยม หรอ ปลอม เปนการด าเนนการเพยงเพอใหไดชอวามการจดการความร การรเรมด าเนนการจดการความร แรงจงใจ การรเรมด าเนนการจดการความรเปนกาวแรก ถากาวถกทศทาง ถกวธ กมโอกาสส าเรจสง แตถากาวผด กจะเดนไปสความลมเหลว ตวก าหนดทส าคญคอแรงจงใจในการรเรมด าเนนการจดการความร การจดการความรทดเรมดวย - สมมาทฐ ใชการจดการความรเปนเครองมอเพอบรรลความส าเรจและความมนคงใน ระยะยาว - การจดทมรเรมด าเนนการ - การฝกอบรมโดยการปฏบตจรง และด าเนนการตอเนอง - การจดการระบบการจดการความร

แรงจงใจในการรเรมด าเนนการจดการความร แรงจงใจแทตอการด าเนนการจดการความร คอ เปาหมายทงาน คน องคกร และความเปนชมชนในทท างานดงกลาวแลว เปนเงอนไขส าคญ ในระดบทเปนหวใจสความส าเรจในการจดการความร แรงจงใจเทยมจะน าไปสการด าเนนการจดการความรแบบเทยม และไปสความลมเหลวของการจดการความรในทสด แรงจงใจเทยมตอการด าเนนการจดการความรในสงคมไทย มมากมายหลายแบบ ทพบบอยทสด คอ ท าเพยงเพอใหไดชอวาท า ท าเพราะ

35

ถกบงคบตามขอก าหนด ท าตามแฟชนแตไมเขาใจความหมาย และวธการด าเนนการ จดการความรอยางแทจรง องคประกอบส าคญของการจดการความร (Knowledge Process) 1.“คน” เปนองคประกอบทส าคญทสดเพราะเปนแหลงความร และเปนผน าความรไปใชใหเกดประโยชน 2.“เทคโนโลย” เปนเครองมอเพอใหคนสามารถคนหา จดเกบ แลกเปลยน รวมทงน าความรไปใชอยางงาย และรวดเรวขน 3.“กระบวนการความร” เปนการบรหารจดการ เพอน าความรจากแหลงความรไปใหผใช เพอท าใหเกดการปรบปรง และนวตกรรม องคประกอบทง 3 สวนน จะตองเชอมโยงและบรณาการอยางสมดล การจดการความรของกรมการปกครอง จากพระราชกฤษฎกาวาดวยหลกเกณฑและวธการบรหารกจการบานเมองทด พ.ศ.2546 ก าหนดใหสวนราชการมหนาทพฒนาความรในสวนราชการ เพอใหมลกษณะเปนองคกรแหงการเรยนรอยางสม าเสมอ โดยตองรบรขอมลขาวสารและสามารถประมวลผลความรในดานตาง ๆ เพอน ามาประยกตใชในการปฏบตราชการไดอยางถกตอง รวดเรวและเหมะสมตอสถานการณ รวมทงตองสงเสรมและพฒนาความร ความสามารถ สรางวสยทศน และปรบเปลยนทศนคตของขาราชการในสงกดใหเปนบคลากรทมประสทธภาพและมการเรยนรรวมกน ขอบเขต KM ทไดมการพจารณาแลวเหนวามความส าคญเรงดวนในขณะน คอ การจดการองคความรเพอแกไขปญหาความยากจนเชงบรณาการ และไดก าหนดเปาหมาย (Desired State) ของ KM ทจะด าเนนการในป 2549 คอมงเนนใหอ าเภอ/กงอ าเภอ เปนศนยกลางองคความร เพอแกไขปญหาความยากจนเชงบรณาการในพนททเปนประโยชนแกทกฝายทเกยวของ โดยมหนวยทวดผลไดเปนรปธรรม คอ อ าเภอ/กงอ าเภอ มขอมลผลส าเรจ การแกไขปญหาความยากจนเชงบรณาการในศนยปฏบตการฯ ไมนอยกวาศนยละ 1 เรอง และเพอใหเปาหมายบรรลผล ไดจดใหมกจกรรมกระบวนการจดการความร (KM Process) และกจกรรมกระบวนการเปลยนแปลง (Change Management Process) ควบคกนไป โดยมความคาดหวงวาแผนการจดการความรนจะเปนจดเรมตนส าคญสการปฏบตราชการในขอบเขต KM และเปาหมาย KM ในเรองอน ๆ และน าไปสความเปนองคกรแหงการเรยนรทยงยน ตอไป

กระบวนการจดการความร (Knowledge Management) เปนกระบวนการทจะชวยให เกดพฒนาการของความร หรอการจดการความรทจะเกดขนภายในองคกร มทงหมด 7 ขนตอน

1. การบงชความร เปนการพจารณาวาองคกรมวสยทศน พนธะกจ ยทธศาสตร เปาหมายคออะไร และเพอใหบรรลเปาหมาย เราจ าเปนตองใชอะไร ขณะนเรามความรอะไรบาง อยในรปแบบใด อยทใคร

2. การสรางและแสวงหาความร เชนการสรางความรใหม แสวงหาความรจากภายนอก

36

รกษาความรเกา ก าจดความรทใชไมไดแลว 3. การจดความรใหเปนระบบ เปนการวางโครงสรางความร เพอเตรยมพรอมส าหรบ

การเกบความรอยางเปนระบบในอนาคต 4. การประมวลและกลนกรองความร เชน ปรบปรงรปแบบเอกสารใหเปนมาตรฐาน

ใชภาษาเดยวกน ปรบปรงเนอหาใหสมบรณ 5. การเขาถงความร เปนการท าใหผใชความรเขาถงความรทตองการไดงายและสะดวก

เชน ระบบเทคโนโลยสารสนเทศ (IT) Web board บอรดประชาสมพนธ เปนตน 6. การแบงปนแลกเปลยนความร ท าไดหลายวธการ โดยกรณทเปนความรชดแจง

(Explicit Knowledge) อาจจดท าเปนเอกสาร ฐานความร เทคโนโลยสารสนเทศ หรอกรณทเปนความรฝงลก (Tacit Knowledge) จดท าเปนระบบทมขามสายงาน กจกรรมกลมคณภาพและนวตกรรม ชมชนแหงการเรยนร ระบบพเลยง การสบเปลยนงาน การยมตว เวทแลกเปลยนความร เปนตน 7. การเรยนร ควรท าใหการเรยนรเปนสวนหนงของงาน เชน เกดระบบการเรยนรจากสรางองคความร การน าความรในไปใช เกดการเรยนรและประสบการณใหม และหมนเวยนตอไปอยางตอเนอง หวใจของการจดการความร

มผรไดกลาวถง KM หลายแงหลายมมทอาจรวบรวมมาชธงค าตอบวา หวใจของ KM อยทไหน ได โดยอาจกลาวเปนล าดบขนหวใจของ KM เหมอนกบล าดบขนของความตองการ (Hierarchy of needs ) ของ Mcgregor ได โดยเรมจากขอสมมตฐานแรกทเปนสากลทยอมรบทวไปวาความรคอ พลง (DOPA KM Team)

1. Knowledge is Power : ความรคอพลง 2. Successful knowledge transfer involves neither computers nor

documents but rather in interactions between people. (Thomas H Davenport) : ความส าเรจของการถายทอดความรไมใชอยทคอมพวเตอรหรอเอกสาร แตอยทการมปฏสมพนธ ระหวางคนดวยกน 3. The great end of knowledge is not knowledge but action : จดหมายปลายทางส าคญของความรมใชทตวความรแตอยทการน าไปปฏบต 4. Now the definition of a manager is somebody who makes knowledge productive : นยามใหมของผจดการ คอผซงท าใหความรผลตดอกออกผล

จะเหนวาจากขอความทกลาวถง ความรดงกลาวพอท าใหมองเหนหวใจของ KM เปนล าดบชน มาเรมแตขอความแรกทวา ความรคอพลงหรอความรคออ านาจ ซงเปนขอความเปนทยอมรบทเปนสากล ทงภาคธรกจ เอกชน และภาคราชการ จากการยอมรบดงกลาวมาสการเนนทปฏสมพนธของคนวามความส าคญในการถายทอดความรกวาเครองมอหรอเอกสารใดและมกกลาวถงวา แมความรจะถก

37

จดระบบและงายตอการเขาถงของบคคล ตาง ๆ ดเพยงใดกตาม ถามความร เกดความรขนแลว หากไมน าไปใชประโยชน กไมใชจดหมายปลายทางของ ความรและทชดเจนกคอ ประโยคสดทายทเนนการน าความรไปใชประโยชนใหเกดมรรคผลมคณคาประโยชนเปนรปธรรมวานนเปนนยามใหมของผท าหนาทเปนผจดการเลยทเดยว ดงนน อาจกลาวไดวาหวใจของ KM อยทการน าความรไปใชใหเกดประโยชนตอสงคม

ศ.นพ. ประเวศ วะส กลาวถง “การเรยนรเพอชมชนเปนสข” ทานบอกวา การพฒนาชมชน ตองม 4 องคประกอบ คอ

1. ชมชน หมายถง การอยรวมกน ความเปนชมชนมเปาหมายทการอยรวมกน 2. เปนสข หมายถงความเปนทงหมด ความเปนปรกต สมดล บรณาการของปจจยตาง ๆ

อยางนอย 8 ดาน ไดแก ชวต สงคม เศรษฐกจ สงแวดลอม วฒนธรรม ศาสนธรรม ครอบครว และชมชน

3. การเรยนร หมายถง การเรยนรรวมกนของคนในชมชนนน ๆ ผานการปฏบต 4. การสรางเสรม หมายถง การเขาไปเอออ านวย สงเสรม เสรมพลง (Empower) ไมใชเขา

ไปสอนหรอถายทอดความร ทง 4 องคประกอบน คอหวใจของการจดการความรในทกบรบท ไมใชแคการจดการความรของชาวบานหรอของชมชน ในเรองการจดการความรน การเรยนรส าคญกวาตวความร เพราะถาไมระวง ตวความรจะเปนความรทหยดนงตายตว การเรยนรจะมลกษณะ “ดนได” คอ มชวต เปนพลวต การเรยนรทดทสดคอการเรยนรรวมกน เปน Collective learning และเปนการเรยนรรวมกนผานการปฏบต (Interaction learning through action) บดนทร วจารณ ไดกลาวถง การจดการความร (Knowledge Management - KM) และองคการแหงการเรยนร (Learning Organization) ไว วา การจดการความร (KM) สงส าคญมนอยทการลงมอปฏบตใหได ใชภาษาเดยวกน สอความหมายกนใหได การเรยนรของบคคลหวใจส าคญอยทเราจะไดเรยนรจากการสอนคนอน (Learning from Teaching) และ สงทส าคญของการจดการความร กคอ เรองของคน การพฒนาคน คนพฒนาตนเอง การวางแผนท างาน การจดล าดบความส าคญ ของงาน ขององคกร (http://www.thaiall.com/km/indexo.html)

การจดการความรนนมหลายรปแบบ มหลากหลายโมเดล แตทนาสนใจ คอ การจดการความร ทท าใหคนเคารพศกดศรของคนอน เปนรปแบบการจดการความรทเชอวา ทกคนมความรปฏบตในระดบความช านาญทตางกน เคารพความรทอยในคน เพราะหากถาเคารพความรในต าราวชาการอยางเดยวนน กเทากบวาเปนการมองวา คนทไมไดเรยนหนงสอ เปนคนทไมมความร ระดบของความร

หากจ าแนกระดบของความร สามารถแบงออกไดเปน 4 ระดบ คอ 1. ความรเชงทฤษฏ (Know-What) เปนความรเชงขอเทจจรง รอะไร เปนอะไร จะพบในผ

38

ทส าเรจการศกษามาใหมๆ ทมความรโดยเฉพาะความรทจ ามาไดจากความรชดแจงซงไดจากการไดเรยนมาก แตเวลาท างาน กจะไมมนใจ มกจะปรกษารนพกอน

2. ความรเชงทฤษฏและเชงบรบท (Know-How) เปนความรเชอมโยงกบโลกของความเปน จรง ภายใตสภาพความเปนจรงทซบซอนสามารถน าเอาความรชดแจงทไดมาประยกตใชตามบรบทของตนเองได มกพบในคนทท างานไปหลายๆป จนเกดความรฝงลกทเปนทกษะหรอประสบการณมากขน

3. ความรในระดบทอธบายเหตผล (Know-Why) เปนความรเชงเหตผลระหวางเรองราว หรอเหตการณตางๆ ผลของประสบการณแกปญหาทซบซอน และน าประสบการณมาแลกเปลยนเรยนรกบผ อน เปนผท างานมาระยะหนงแลวเกดความรฝงลก สามารถอดความรฝงลกของตนเองมาแลกเปลยนกบผอนหรอถายทอดใหผอนไดพรอมทงรบเอาความรจากผอนไปปรบใชในบรบทของตนเองได

4. ความรในระดบคณคา ความเชอ (Care-Why) เปนความรในลกษณะของความคดรเรม สรางสรรคทขบดนมาจากภายในตนเองจะเปนผทสามารถสกด ประมวล วเคราะหความรทตนเองมอย กบความรทตนเองไดรบมาสรางเปนองคความรใหมขนมาได เชน สรางตวแบบหรอทฤษฏใหมหรอนวตกรรม ขนมาใชในการท างานได

กรอบแนวคดการจดการความร

ภาพประกอบ 2 ตวอยางแผนผงอชคะวะ

ทมา : สารานกรม วกพเดย

แผนผงอชคะวะ (Ishikawa diagram) หรอแผงผงกางปลา (หรอในชออนของไทยเชน ตวแบบ ทนา หรอตวแบบปลาตะเพยน) เปนกรอบแนวคดอยางงายในการจดการความร โดยใหการจดการความรเปรยบเสมอนปลา ซงประกอบดวยสวนหว ล าตว และหาง แตละสวนมหนาททตางกน ดงน

1. สวนหวและตา (Knowledge Vision - KV) มองวาก าลงจะไปทางไหน ซงตองตอบ ใหไดวา "ท า KM ไปเพออะไร"

2. สวนกลางล าตว (Knowledge Sharing - KS) สวนทเปนหวใจใหความความส าคญ

39

กบการแลกเปลยนเรยนรชวยเหลอ เกอกลกนและกน 3. สวนหาง (Knowledge Assets - KA) คอ สรางคลงความร เชอมโยงเครอขาย

ประยกตใชเทคโนโลยสารสนเทศ "สะบดหาง" สรางพลงจากชมชนแนวปฏบต

สถาบนสงเสรมการจดการความรเพอสงคม (สคส.) ในประเทศไทย ไดพฒนาตวแบบทนาเปน "ตวแบบปลาตะเพยน" โดยมองวาองคการมหนวยงานยอย ซงมความแตกตางกน รปแบบความรแต ละหนวยจงตองปรบใหเหมาะสมกบบรษทของตน แตทงฝงปลาจะหนหนาไปทศทางเดยวกน กรอบความคดของ Holsapple Holsapple ไดทบทวนวรรณกรรมเกยวกบพฒนาการของแนวคดของการจดการความร 10 แบบมาประมวล ซงแสดงถงสวนประกอบของการจดการความร (KM elements) เพอน าไปจดระบบเปนองคประกอบหลก 3 ดานของการจดการความร (Three-fold framework) ไดแก ทรพยากรดานการจดการความร กจกรรมการจดการความร และอทธพลของการจดการความร และใหผเชยวชาญ นกวชาการ และผประกอบการทเกยวของกบการจดการความรใหขอคดเหน วจารณและขอเสนอแนะ ไดผลออกมาเปนกรอบความรวมมอ (Collaborative Framework) การถายทอดความร การถายทอดความร อนเปนสวนประกอบของการจดการองคความร ถกประพฤตปฏบตกนมานานแลว ตวอยางรปแบบการถายทอดความร เชน การอภปรายของเพอนรวมงานในระหวางการปฏบตงาน การอบรมพนกงานใหมอยางเปนทางการ หองสมดขององคกร โปรแกรมการฝกสอนทางอาชพและการเปนพเลยง ซงรปแบบการถายทอดความรมการพฒนารปแบบโดยอาศยเทคโนโลยคอมพวเตอรทกระจายอยางกวางขวางในศตวรรษท 20 กอใหเกดเทคโนโลยฐานความร, ระบบผเชยวชาญและคลงความร ซงท าใหกระบวนการถายทอดความรงายมากขน

เทคนคเครองมอการศกษาชมชน ในการศกษาชมชนมวธการศกษาอยหลายวธ แตทส าคญม ดงน

1. การสงเกต 2. การสมภาษณ 3. การสนทนากลม 4. การใชขอมลเอกสาร 5. การเขาสนาม 6. การศกษาแบบผสมผสาน 1. การสงเกต แบงออกได 3 ประเภท ดงน 1.1. การสงเกตการณอยางมสวนรวมอยางใกลชด (Participant Observation)

40

เปนวธทผศกษาเขาไปมสวนรวมเปนสวนหนงของชมชน หรอกลมทท าการศกษา เชน การศกษาประวตศาสตรหมบาน 1.2 การสงเกตการณแบบไมมสวนรวมอยางใกลชด (Non-Participant Observation) เปนวธทผศกษาไมไดเขาไปมสวนรวมเปนสวนหนงของชมชนหรอกลมทท าการศกษา เปนเพยงเขาไปเฝาพฤตกรรม ทางสงคม เชน การสงเกตการเดกก าลงเลมเกมสตาง ๆ

1.3 การสงเกตการณในหองปฏบตการ (Laboratory Observation)

2. การสมภาษณ (Interview) เปนการศกษาชมชนอกวธหนง ซงเปนเครองมอทรวบรวมขอมลแบบเผชญหนากน 2.1 ลกษณะของการสมภาษณ จะเกดขนเมอมการกระท าหรอความสมพนธตอกนระหวางผสมภาษณและผใหสมภาษณ ท าใหทราบลกษณะทวไปของบคลกภาพ ทศนคต คานยม และอน ๆ จากการแสดงอารมณหรอพฤตกรรมออกมาระหวางการสมภาษณ ลกษณะของการสมภาษณทดควรตองค านงถงเรองตอไปน 2.1.1 ผสมภาษณ ผสมภาษณอาจจะเปนผศกษาและหรอบคคลอนทผศกษาไดคดเลอกเปนผสมภาษณ ซงจ าเปนตองมการไดรบการฝกฝนวธการสมภาษณ ผสมภาษณจะตองเขาใจวตถประสงคไดถกตองของเรองทจะท าการศกษาอยางละเอยด เพอใหสามารถจะซกถาม ผใหสมภาษณตอบตามวตถประสงคไดถกตอง

2.1.2 ผใหสมภาษณ เปนบคคลทส าคญในการใหขอมลทแทจรง ปจจย สงแวดลอม วฒนธรรมและประเพณของผใหสมภาษณยอมมผลตอการตอบค าถามาตลอดจนระบบความเชอ คานยมของผใหสมภาษณอาจจะท าใหผใหสมภาษณสามารถทจะแสดงออกในการตอบค าถามหรอไมกลาทจะตอบค าถาม เชน หากการศกษาเรองการวางแผนครอบครว ผใหสมภาษณทเปนสตรอาจจะอายไมกลาตอบ ซงเปนไปตามวฒนธรรมของชมชน 2.2 ประเภทของการสมภาษณ 2.2.1 แบงตามวตถประสงคของการศกษา อาจแบงไดเปน 4 ประเภท 1) การสมภาษณแบบเจาะจง (Focused Interviewเปนการสมภาษณทเจาะจง หวขอเรองทตองการขอมล เชน การสมภาษณบคคลทเกยวกบสถานการณใดสถานการณหนง 2) การสมภาษณทไมก าหนดค าตอบลวงหนา (Non – directive Interview) เปนวธการสมภาษณทผใหสมภาษณสามารถตอบไดตามอสระทตองการ โดยผสมภาษณเปนเพยงผฟงมากกวาเปนผซกถาม เชน การสมภาษณของนกจตวทยาตอผปวย 3) การสมภาษณแบบลกซง หรอแบบเจาะลก (Indepth Interview) เปนวธการสมภาษณทตองการรายละเอยดมากทสดในเรองทผศกษาตองการ เกดขนไดเมอผใหสมภาษณมความคนเคยและใหค าตอบมากทสดและมมากกวาทผสมภาษณไดเตรยมขอมลเพอทจะสมภาษณ เชน

41

การสมภาษณชวประวตบคคลตาง ๆ 4) การสมภาษณซ า (Repeated Interview) เปนวธการศกษาแบบการศกษาซ า (Panel study) จงตองมการสมภาษณซ าเปนครงทสอง โดยมวตถประสงคเพอจะศกษาความเปลยนแปลง เชน การสมภาษณพฤตกรรมการบรโภคกอนและหลงในเรองอาหารสกเปนอยางไร 3. การสนทนากลม (Focus group) เปนวธการศกษาชมชนอกวธหนงทประหยดเงนและเวลา แตตองการมการวางแผนเตรยมการอยางเหมาะสม และเรองทสนทนากลมนนเปนเรองทกลมใหความสนใจดวย การสนทนากลม จงเปนการนงสนทนากนระหวางผใหสมภาษณเปนกลมตามปกตประมาณ 6 – 12 คน ในระหวางการสนทนาจะมผด าเนนการสนทนา (Moderator) เปน ผคอยจดประเดนการสนทนา เพอเปนการชกจงใจใหบคคลกลมนไดแสดงความคดเหนตอประเดนหรอแนวทางในการสนทนาใหไดกวางขวางลกซงและละเอยดทสดเทาทจะท าไดและตองสรางบรรยากาศทเปนกนเองดวย เพอทใหไดขอมลในลกษณะทมเนอหาสาระเปนขอมลเชงคณภาพ

3.1 องคประกอบในการจดสนทนากลม 3.1.1 บคลากรทเกยวของ 1. ผด าเนนการสนทนา (Moderator) จะตองเปนผทพดและฟงภาษาทองถนได เปนผมบคลกด สภาพ ออนนอม 2. ผจดบนทกการสนทนา (Notetaker) 3. ผชวย (Assistant) 4. การใชขอมลเอกสาร แหลงขอมลทส าคญอกแหลงหนงทนกวจย ผศกษาชมชนควรใชคอ

แหลงขอมลเอกสาร การทผศกษาวจยจะท างานสนามและไดขอมลสวนใหญจากการสมภาษณ และการสงเกตแตแหลงขอมลเอกสารกเปนสงทจะละเลยมไดเพราะมขอมลบางอยางทไมอาจหาไดจาก

การสมภาษณ การสงเกต ชนดของขอมลเอกสาร เชน 1) สถตและบนทกตางๆ 2) เอกสาร เปนขอมลในเรองใดเรองหนงทมอยเปนลายลกษณอกษรหรออาจเปนแผนผง รปภาพ ขอมลเหลานไดแก ขาวหรอบทความในหนงสอ จดหมายโตตอบระหวางบคคล ค าขวญ อตชวประวต ต านาน เปนตน ซงขอมลทงสองประการดงกลาว จะเปนทงของทางราชการและสวนตว

5. การเขาสนาม การเขาสนามหรอการลงสชมชน มความส าคญตอการวจยเชงคณภาพ และการศกษาชมชน เพราะวาการเขาสนามอยางถกตอง การก าหนดบทบาททเหมาะสมของนกวจยทอยในสนาม และการสรางความไวเนอเชอใจใหเกดขนในชมชน ลวนเปนเงอนไขส าคญของการท างานวจยชมชนตอไป โดยเฉพาะการเกบรวบรวมขอมลของชมชนทจ าเปนตอการศกษาวจย การเขาสนามเรมตนทการพจารณาเลอกสนามในการวจยชมชน โดยพจารณาวา ชมชนนนสามารถตอบโจทยปญหาของการศกษาวจยไดหรอไม พจารณาความเหมาะสมของชมชนในดานตางๆ

42

เชน ขนาดของหมบาน ความซบซอน เปนตน รวมถงการจดเตรยมเครองมอ อปกรณทจ าเปนตอการศกษาวจย และการเรยนรเกยวกบประเพณ ภาษา วฒนธรรม ความเปนอย เปนตน

ขนตอนตอมา คอ การแนะน าตว และการก าหนดสถานภาพและบทบาททเหมาะสมของผศกษา ในการเขาสชมชน โดยอาจจะท าไดใน 2 ลกษณะ คอ ไมบอกวาเปนใคร และบอกวาเปนใคร เพอจะไดทราบถงขอมลทอาจจะกอใหเกดความเปลยนแปลงตอชมชนในโอกาสตอไป

นอกจากนการวางตวตามบทบาทยงหมายถง การปฏบตสงทเปนความคาดหวงและบรรทดฐานของสงคมหมบานหรอชมชน เพอเปนการสรางความเขาใจในสงตางๆ ของชมชนการสรางความสมพนธ เมอมการแนะน าตวแลว ขนตอไปคอ การสรางความสมพนธ หมายถง การผกมตรไมตร จนกระทงชาวบานมความไวเนอเชอใจ โดยระวงมใหตนเองมบทบาทเกนกวาทควรเปน และระวงมใหเกดความล าเอยงในการรวบรวมขอมลและตความขอมล การท างานในภาคสนาม ควรเรมทการท าแผนท (Mapping) โดยการหาคนใหน าทางในการส ารวจชมชน และท าแผนททางภายภาพ แผนททางประชากร และแผนททางสงคม ซงจะท าใหทราบถงโครงสรางในดานตางๆ ของชมชน การเขาสนามเปนเรองทส าคญในการศกษา ส ารวจชมชน ถานกวจย ผศกษาชมชนมการวางตวทเหมาะสม ก าหนดบทบาทของตนเองในทางทชดเจน ยอมเปนประโยชนตอผศกษาในการทจะเกบรวบรวมขอมลตางๆ ของชมชนไดสะดวกยงขน ดงนนผศกษาวจยชมชนจงควรวางตวใหเหมาะสม ไมมอคตตอสงทพบเหน พยายามท าความเขาใจถงปรากฏการณทเกดขนในชมชน แลววเคราะหสงเหลานนโดยมองวาทกสงทเกดขนลวนมการเปลยนแปลงเปนพลวต และเปนไปอยางสมพนธกน

6. การศกษาแบบผสมผสาน การศกษาแบบผสมผสาน คอ การน าเอาวธการตางๆ ในการศกษาวเคราะหชมชนมาใชในการเกบรวบรวมขอมลในการศกษาชมชน โดยเรมตนทการเขาสนามหรอการลงสชมชน จากนนใชการสงเกตทงทมสวนรวมและไมมสวนรวม การสมภาษณพดคยอยางเปนทางการและไมเปนทางการ การใชขอมลเอกสารมอสองในการศกษาหาประวตของชมชน การสนทนากลมเพอระดมความคดรวมกบชมชน การจดบนทกตางๆ ในระหวางการศกษาชมชน เทคนค วธการแบบผสมผสานเหลานจะชวยใหผศกษาวจยไดรบทราบขอมล ขอเทจจรงของชมชนไดมากในมมมองทหลากหลาย กาญจนา แกวเทพ (2538, น. 30) กลาวถงประสบการณและประมวลวธการศกษาและเกบรวบรวมขอมลชมชนในลกษณะแบบผสมผสาน ดงน 1. การสมภาษณ ทงแบบมโครงสราง (มแบบสอบถาม) และไมมโครงสราง 2. การสนทนาพดคยทงอยางเปนทางการและไมเปนทางการ 3. การสงเกตอยางมสวนรวมและการสงเกตอยางไมมสวนรวม 4. การจดบนทกประจ าวน

43

5. การท ากรณศกษาเหตการณหรอธรรมเนยมประเพณอนใดอนหนง 6. การเขารวมประชมกบชาวบานในงานพฒนา หรองานพธตางๆ หรองานการผลต 7. การสมภาษณเจาะลก Key Information 8. การอานเอกสารอนๆ ทเกยวของ 9. การศกษาอตชวประวตของผน า 10. การท ากรณศกษา ครอบครว หรอเครอญาต สรป เทคนคและเครองมอการเกบรวบรวมภาคสนาม ไดแก การเตรยมตวเขาสนาม การสงเกตการสมภาษณ การใชขอมลเอกสาร การตรวจสอบขอมล เปนตน เปนขนตอนทนกวจยจะตองพบในการศกษาวจยชมชน ดงนน การศกษารวบรวมขอมลของชมชนเปนปจจยส าคญทจะท าใหเราทราบถงสภาพปญหา การเปลยนแปลง และความตองการของชมชน เพอทจะไดรวมกนวางแผนเพอการพฒนาตอไป วธการเกบรวบรวมขอมลภายใตเทคนคและเครองมอดงกลาวจ าเปนตองมความเขาใจในการเกบรวบรวมขอมลของชมชนในบรบทตางๆ (ฉววรรณ ประจวบเหมาะ. 2536 : 111) ไดเสนอถงวธการเกบรวบรวมขอมลเพอเขาใจในสภาวะและการเปลยนแปลงชมชน วามการเกบขอมลในประเดนตางๆ โดยภาพรวมของชมชน ดงน

1. การเกบขอมลพนฐานเกยวกบชมชน ไดแก 1.1 สภาพภมประเทศและการตงถนฐานของชมชน 1.2 ลกษณะโครงสรางของประชากร 1.3 ลกษณะโครงสรางพนฐานทางการศกษาและสาธารณปโภคของชมชน 1.4 ประวตและความเปนมาของชมชน 2. ขอมลเกยวกบระบบเศรษฐกจ และการใชทรพยากร : การผลต การแลกเปลยนและการบรโภค 2.1 การครอบครองทรพยากรในการผลต 2.2 กระบวนการผลตและผลผลต 2.3 การแลกเปลยนและการบรโภค 2.4 รายได/รายจายและหนสน 3. ขอมลเกยวกบระบบสงคม และการเมองในชมชน 3.1 ครอบครวและเครอญาต เชน รปแบบครอบครว ความสมพนธเครอญาต เปนตน 3.2 เพอนบานและเพอน 3.3 กลมอนๆ เชน กลมอปถมภ กลมผลประโยชน กลมอาชพ กลมการเมอง กลมอนๆ ททางการเขามาจดตง เปนตน 3.4 การศกษาสถาบนส าคญๆ ของชมชน

44

3.5 การศกษาลกษณะความสมพนธของบคคล หรอกลมบคคลในเชงอ านาจ : ผน า และความขดแยงในชมชน นอกจากนยงไดกลาวถงการเกบขอมลเกยวกบความเชอและพธกรรมของชมชนโดยมประเดนทศกษาในเรองความคด ความเชอ หรอค าอธบายเกยวกบสงตางๆ ทคนในชมชนกลาววาเปนจรงซงนาจะครอบคลมใน 4 ประเดนใหญ คอ 1. ความคดความเชอเกยวกบความสมพนธระหวางมนษย กบสภาพแวดลอมทางกายภาพและสงมชวตอนๆ โดยเฉพาะสงทน ามาใชเปนทรพยากรในการด ารงชพ 2. ความคดความเชอเกยวกบความสมพนธระหวางมนษยดวยกนเอง 3. ความคดความเชอเกยวกบสงทมอ านาจเหนอมนษย และสภาพแวดลอมทางภายภาพ 4. ความคด ความเชอเกยวกบการเกดของสรรพสงทงหลาย และชวตหลงความตาย ส าหรบการเกบรวบรวมขอมลเกยวกบความเชอน เปนการใชการสงเกตและการสมภาษณอยางไมเปนทางการไดในลกษณะตางๆ ดงตอไปน 1. สงเกตและสมภาษณเกยวกบพฤตกรรมในชวตประจ าวนของชาวบาน 2. สมภาษณผทมความรทางศาสนาและพธกรรม 3. การสงเกตและสมภาษณเกยวกบพธกรรม สวนการเกบรวบรวมขอมลเพอเขาใจในการเปลยนแปลงของชมชน เปนการศกษาเพอ เขาใจความเปลยนแปลง ความสบเนองของชมชนในระบบตางๆ รวมถงความสมพนธในชมชนโดยการพยายามเขาใจชมชนอยางรอบดานในสภาวะปจจบน โดยมจดเนนในเรองใดเรองหนงตามทตนสนใจหรอเหนวามประโยชนตองานพฒนาและพยายามระบปญหาของชมชนจากทศนะของคนในชมชนทเหนวาเปนปญหา ประกอบกบแนวทางการศกษาของผศกษาวจย และเรมหาขอมลทเกยวกบปญหาดงกลาว วาเกดขนในเงอนไขของการเปลยนแปลงอะไรบาง ในกาลเวลาใด และคนในชมชนไดแกไขปญหาหรอปรบตวอยางไรในสถานการณดงกลาว ซงการวางกรอบในการเกบรวบรวมขอมลของชมชนแบบนจะ ชวยใหผศกษาวจยไดเขาใจในสภาพตางๆ ของชมชนไดดขน

ขนตอนการด าเนนงานและกจกรรมทด าเนนการ 1. ระยะตนน า หรอขนตอนการวางแผน (Plan) มขนตอนดงน 1) ผรบผดชอบโครงการประสานกบผน าชมชนเพอนดหมายกบ เฒาจ า /ปราชญทองถน หรอผมสวนเกยวของ ทง 4 หมบาน ไดแก ชมชนบานวงจาน บานวงเหนอ บานวงใหม และบานโนนส าราญ ซงเปนหมบานทใชประโยชนจากปาดอนปตารวมกน เพอชแจงโครงการ และรวม

45

แลกเปลยนเรยนรเพอก าหนดวนเวลาการจดกจกรรมการอนรกษและสบสานประเพณการเลยงผปตาตามฮตสบสอง 2) จดท าเอกสารแบบสอบถาม และแบบสมภาษณปราชญทองถนหรอผมความรในชมชนเพอเกบรวบรวมขอมลเกยวกบประวตความเปนมาของดอนปตา การคดเลอกเฒาจ าและเครองเซนไหว การใชประโยชนในชมชน และแบบสอบถามความพงพอใจของชมชนทเขารวมกจกรรม

2. ระยะกลางน า หรอขนตอนการปฏบต (Do) 1) เกบขอมลภาคสนามโดยการศกษาบรบทชมชน

2) ท าการสมภาษณ กะจ า/ ปราชญทองถน และชาวบานทอาศยอยในชมชนในประเดน ประเพณและความเชอเกยวกบผปตา

3) สมภาษณความพงพอใจของชาวบานทเขารวมกจกรรม 3. ระยะปลายน าหรอขนตอนการตรวจสอบ (Check)

1) น าขอมลทไดจากการสมภาษณ การสมภาษณและการระดมความคดเหน มาวเคราะหตรวจสอบความถกตองดานความเชอและพธกรรมทเกยวของมาวเคราะหและสงเคราะห

2) ประเมนความพงพอใจของชมชนทเขารวมโครงการ และความพงพอใจของนสตทเขารวมกจกรรม รวมถงความพงพอใจของผรบการถายทอดประเพณการเลยงผปตา 4. ระยะการสรปผลการด าเนนงาน (Act)

จะเหนไดวาผลทเกดขนจากการด าเนนงานเปนไปตามวตถประสงคทตงไว มกระบวนการ ท างานเปนทมแบบมสวนรวมระหวางชมชนกบนสต โดยเนนการเรยนรรวมกนผานการลงมอท า (learning by doing) หรอเรยนรดวยการกระท า (action learning) มการถอดบทเรยน (lessons learned) ในอดต เพอน ามาปรบปรงแกไข และชมชนมความคาดหวงรวมกนในการฟนฟประเพณการ เลยงผปตาซงเปนมรดกทางวฒนธรรมใหคงอยคกบชมชนสบไป