2012/2013 elo...jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken brengt kennis van het verleden bij...
Post on 09-Oct-2020
5 Views
Preview:
TRANSCRIPT
jaarverslag 2012/2013
Erfgoed Leiden en Omstreken brengt
kennis van het verleden bij elkaar en
maakt deze bruikbaar voor iedereen
vanuit de overtuiging dat erfgoed bijdraagt
aan de kwaliteit en identiteit van de
moderne leefomgeving.
erfgo
ed leid
en en
om
streken jaarverslag
2012
/2013
jaarverslag 2012/2013
inhoudsopgave
UITGELICHT:
Inleiding 4
ErfgoedLeidenenOmstrekenper31december2013 6
STADSBEELD: ProefsleuvenopdeGarenmarkt 10
Groeiendefilmcollectiealshistorischebron 11
MeerdanLeidenalleen 12
BinnenkijkenbijMinerva:neorenaissanceinbeton 13
STADSBEELD: Eenblikindeoudeconservenfabriek 15
Educatiezetgrotestappen 17
STADSBEELD: VroegeelektrainBreestraat117 19
Enthousiasmevoornieuwvrijwilligerswerk 20
Nieuwsteeg2,achterstucverborgenverleden:deel1 21
Opslagarchievenpopulairbijparticulieren 24
STADSBEELD: MarkanteherinneringaanlandelijkLeiden 25
HistorischekleurenenwinkelpuienenversterkenhetLeidsestadsbeeld 26
STADSBEELD: OudemuurdelenDuitsehuisaangetroffen 29
Nieuwsteeg2,achterstucverborgenverleden:deel2 30
STADSBEELD: RenaissancebalkschilderijeninKloksteeg6 33
Prijsvoorstageprojecten 34
Digitalebeschikbaarstellingvandecollecties 35
STADSBEELD: DeerfenisvanbanketbakkerijBiesiot 37
Nieuwsteeg2,achterstucverborgenverleden:deel3 38
TweetsvanWillemvanOranje 41
Vraagombegeleidinggrootdoornieuweregelsarchiefbeheer 42
OpenMonumentendagen25jaarinLeiden 45
Alleoudenotariëlebronnenonline 46
‘Stukvanhetjaar’ziethetlevenslichttijdensMaandvandeGeschiedenis 47
OntwikkelingLeideninbeeldaandehandvanaffiches 48
CollectieLeFrancqvanBerkheijhersteldengedigitaliseerd 49
Verborgentalentenachterdeschermen 51
Groeiendecollectiehistorischebibliotheekdankzijdigitalisering 53
UITGELICHT:
UITGELICHT:
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
Wonen,werkenenwinkelenaandeBreestraatdoordeeeuwenheen:deel1 54
STADSBEELD: KaatjeenKootjestralenweer 60
STADSBEELD: AchterdegevelvanhetNobelcomplex 61
Eengroenhartalsmonument 62
DetoekomstvanonsLeidseerfgoedoppapiergezet 66
Wonen,werkenenwinkelenaandeBreestraatdoordeeeuwenheen:deel2 68
STADSBEELD: GavewaterkelderaanhetRapenburggevonden 73
Archeologieenbouwhistorieslaanopuniekewijzehandenineen 74
STADSBEELD: EenvroegmiddeleeuwsenederzettingaandeBoshuizerkade 79
Wonen,werkenenwinkelenaandeBreestraatdoordeeeuwenheen:deel3 80
ArchievenVoorschotenvanLeidennaarWassenaar 85
Onmisbarevrijwilligersmetkoninklijkelan 86
STADSBEELD: Proefsleufbrengtzeventiende-eeuwseLammermarkttevoorschijn 88
RomeinseoudheidheeftdetoekomstinparkMatilo 89
Wonen,werkenenwinkelenaandeBreestraatdoordeeeuwenheen:deel4 93
MolenDeValkopzijnplaatsbijErfgoedLeidenenOmstreken 97
BezoekersrecordtijdensOpenMonumentendagen2013 98
OnlineBoerhaave-archiefgelanceerdtijdensmini-symposiumoverzijnleven 99
Lesproject‘Naardestad?’wintpublieksarcheologieprijs 100
Wonen,werkenenwinkelenaandeBreestraatdoordeeeuwenheen:slot 101
Archiefstukkenineennieuwjasje 105
LeidserfgoedbeleidresulteertinnominatieErfgoedprijs2013 107
Geactualiseerdemonumentendatabaseopdekaartgezet 109
Prentverzamelingaltijdinbeweging 110
Historischherbestemmendankzijhandreiking 111
STADSBEELD: Vanblauwenaargekroondehoed 112
ErfgoedLeidenpresenteertzichaanZoeterwoude 113
CollectievoormaligtextielbedrijfVanWijkprachtigafficherijker 114
Dertiengemeentelijkemonumentenerbij 115
KengetallenErfgoedLeidenenOmstreken 116
Indepubliciteit 122
UITGELICHT:
UITGELICHT:
UITGELICHT:
UITGELICHT:
UITGELICHT:
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
4
Kennisencollecties(cultuur)zijndepijlerswaar
onzeinstellingoprust.Decollecties vormen
eenschatdiealeeuwenbewaardwordt.
Archeologischeresten,bouwresten,monumenten,
archieven,beeldmateriaal,boekenenfilmsvertellen
samenhetverhaalvandestadenhaaromgeving.
Voorhethorenvanditverhaalisechterweleengoed
verstaandernodig:de(bouw)historicus,dearchivaris,
dearcheoloog,debouwkundige.Zijbezittendekennis
dieaandecollectieshetverhaalvanderegiokunnen
ontlokken.Tot2011wasdezekennisechterverspreid.De
archivarissenenhistoricikondeneendeelvertellen,de
archeologenendebouwkundigenverteldenweerandere
stukjes.Prachtigeverhalenopzich,maarhetbleefstaren
ineengebarstenspiegel.
MetdeoprichtingvanErfgoedLeidenenOmstreken
iseenuniekeinstellingontstaandiedekennisen
collectieskansamenvoegentotéénverhaal.Bijde
officiëlelanceringvanELOinmei2013bleekhoegoed
depuzzelstukkeninelkaarpassen.Delocatievan
onzepresentatie,Aalmarkt11,maakteonderdeeluit
vanhetCatharinagasthuisaandeBreestraateniseen
plekwaaralledisciplinessamenkomen.Bouwhistorici
kondenindemuurrestenenkapconstructiesvanhet
panddelenvandeoudezalenherkennen,archeologen
hebbeneenfunderingvanhoutenpalenopgegravenen
indearchievenisderekeningvandeaankoopenhet
transport(uitDuitsland)vandiepalentevinden.Inde
beeldcollecties,dekrantenendebibliotheekvanELO
isdehistorievanhetgasthuisenhetgebruikvande
pandennahaarsluitingtevinden,inclusiefdeverhalen
vanbewonersenpassanten.
DekennisvanELOisvanenvooriedereen.Deexperts
endeeducatievemedewerkerswerkensamenomde
verhalenvandestadenhaaromgevingvooriedereen
vindbaarenbegrijpelijktemaken.Viabijdragenaan
tv-programma’s,boekenententoonstellingenendoor
hetontwikkelenvanlespakkettenmakenwenietalleen
mensenuitderegio,maarookanderendeelgenootvan
deverhalendiewevinden.
inleiding
Voor u ligt het eerste jaarverslag van Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO). Onze organisatie maakt kennis en collecties bruikbaar voor iedereen vanuit de overtuiging dat erfgoed bijdraagt aan de kwaliteit en identiteit van de moderne leefomgeving. Dat is de opdracht die wij onszelf gesteld hebben en waar al onze medewerkers met hart en ziel aan werken.
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
5
ERFGOED LEIDEN EN OMSTREKEN IS EEN UNIEKE INSTELLING DIE DE AANWEZIGE KENNIS EN COLLECTIES KAN SAMENVOEGEN TOT ÉÉN VERHAAL
naamgebruik in jaarverslagSinds mei 2013 treedt Erfgoed Leiden en Omstreken als één organisatie naar
buiten. Voor die tijd traden de oorspronkelijke organisaties, het Regionaal Archief
Leiden (RAL) en de gemeentelijke afdeling Monumenten & Archeologie (M&A),
onder hun eigen naam naar buiten. In het jaarverslag hebben wij ervoor gekozen
om overal Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) te voeren om onduidelijkheid te
voorkomen. Deze zou kunnen ontstaan door het gebruik van drie verschillende
organisaties door elkaar heen. Ook het Stedelijk Molenmuseum De Valk maakt
sinds mei 2013 onderdeel uit van Erfgoed Leiden en Omstreken. Omdat de molen
naar buiten toe haar eigen naam is blijven voeren, zal ‘De Valk’ in het jaarverslag
onder haar eigen naam genoemd worden.
Dooronzevragenpubliektemakenineen
gecombineerdebouwhistorischeenarcheologische
onderzoeksagenda,sporenweookanderenaanom
antwoordentevindeneneendeelvanhetverhaalte
vertellen.Viacrowdsourcingwerkenwesamenmet
honderden(anonieme)vrijwilligersomdecollectiesvoor
allerleionderzoekersbruikbaar temaken.
Kennisvanhetverledenbiedtbindingenreflectieen
verbreedtdeblikwaarmeewijnaarhethedenkijken.De
kwaliteitvandeomgevingwordtverhoogdendebeleving
vandeeigenregioverrijkt.
Inditdubbelejaarverslagover2012en2013vindtu
hiervanvelevoorbeelden.Vangerestaureerdewinkelpuien
totprijswinnendelessenaanmiddelbarescholieren,
vannotariëleaktendieoverhelewereldgelezenkunnen
wordentoteenteruggevondendeelvanhetDuitseHuis:
eenrijkeoogst!Ikwensuveellees-enkijkplezier.
Ariela Netiv
Directeur Erfgoed Leiden en Omstreken
6
functiedirecteurErfgoedLeiden&Omstreken
team informatievoorzieningadjunct-directeur
adviseurarcheologie
adviseurcultuurhistorie
adviseurmonumenten
archiefinspecteur
communicatiemedewerker
coördinatorOpenMonumentendagen
educatiefmedewerker
locatiemanagerArcheologischCentrum
projectleidereducatie
projectleiderhistorischstadsbeeld
receptionist
restauratiearchitect
senioradministratiefmedewerker
senioradviseurarcheologie
senioradviseurcultuurhistorie
senioradviseurmonumenten
suppoost
suppoostoproep
team kennisadjunct-directeur
applicatiebeheerdermonumenten
archeoloog
architectuurhistoricus
medewerkerdrs.A.H.(Ariela)Netiv
drs.ing.M.D.R.(Martijn)Andela
drs.M.(Marianne)Rietkerk
ir.S.G.M.(Suzanne)Herben
L.A.(Leo)Gräper
M.M.(Maria)Louwerse-Zimmerman
drs.N.A.M.(Niek)deWinter
drs.L.(Liesbet)Dijkstra
A.A.H.(Astrid)Vlasman
E.(Eva)VisserBA
drs.S.J.(Susan)Suèr
drs.M.F.(Monique)Roscher
I.E.(Elly)Renema-deJong
vacature
W.(Willem)leNoble
drs.C.R.(Chrystel)Brandenburgh
drs.M.J.(Matthijs)Burger
ing.R.A.(RientsAnne)Slotema
M.(Marco)Blok
P.M.M.(Pieter)Hermans
drs.C.(Cor)deGraaf
drs.F.H.(Francien)vanZaanenDurand
drs.B.M.(Barbara)Gumbert
drs.E.(Esther)Starkenburg
samenstelling erfgoed leiden en omstreken per 31 december 2013
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
7
M.(Michiel)vanHalem
R.M.B.(Benata)Hengstmengel-Koopmans
A.C.L.(André)vanNoort
S.E.(Sigrun)Brouwer
drs.R.R.A.M.(Renée)Claesen
A.H.(AnneHiske)Grimme
drs.I.Y.(Ingrid)Pot-Noordman
E.C.M.(Edith)Greuter
ir.E.D.(Edwin)Orsel
G.A.(Gerard)Bakker
mr.drs.M.G.D.A.(Meyltje)vanAalst
J.(Jan)Lagas
H.H.(Henk)vanderHorst
B.(Bert)vanLeeuwen
P.J.(Pieter-Jan)DeVosMA,MSc
C.R.(Cyril)Scheurkogel
I.(Ingrid)Talens
N.(Nandy)vanHelden
drs.J.C.B.(Josine)Spits
H.G.A.(Hans)Schuurmans
H.C.J.(Linda)Bedijn-Kerkvliet
W.P.(Walther)Hasselo
I.M.(Ike)Ruiter
H.(Hennie)vanderLelie
D.H.C.(Danielle)Boer
B.(Boualem)Mammar
J.J.(Jeanette)Engelkes-Friso
archivist
archivist
archivist
assistentcollectiebeheerderbeeldengeluid
beheerderaffichecollectie
beheerderarcheologischdepot
bibliothecaris
boek-enpapierrestaurator
bouwhistoricus
collectiebeheerderbeeldengeluid
coordinatorvrijwilligers
fotograaf
huismeester/boekbinder
indiceerder
juniorbouwhistoricus
studiezaalassistent
studiezaalassistent
studiezaalassistent
management & secretariaatbeleidsmedewerker
financieelmedewerker
managementassistent
projectleiderdigitalisering
stafmedewerker
molen de valkmolenbeheerder
2emolenbeheerder
receptionist/suppoost
receptionist/suppoost
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
8
gepensioneerd
2013-ing.J.W.(Jos)vanRooden
2013-G.(Guus)Verhoog
2013-G.(Gospava)Verhoop
2013-drs.M.(Martine)Wansbeek
2013-W.(Wim)deWolf
de zijl bedrijven (dzb) - afscheid
2013-H.C.(Rita)deMeij
einde tijdelijk contract
2013-J.(Jan)Sparrenboom
stagiairs 2012-2013haagse hogeschool
Nathalie Schouten - Informatiedienstverlening
& -management
Taken:Onderzoekdoennaarhetgebruiken
gebruiksgemakvandewebsite.Aandehand
vaneenvergelijkingmetverschillendeandere
erfgoedwebsitesinbinnen-enbuitenlandeneen
gebruikersonderzoekiserlijstvanaanbeveling
opgesteld.
Begeleider: dhr.W.P.Hasselo
Periode:mei2012-oktober2012
Ilse Koreman – Bouwkunde
Taken: Hetverbeterenvanhistorischegevels
envensterswatbetrefthetverhogenvanhet
comfortniveauenhetbesparenopenergieverbruik.
Hiervooriseencategoriseringgemaaktvande
meestvoorkomendetypengevelsenvenstersin
Leidenengekekennaarpassendemogelijkheden.
Begeleider:dhr.ing.R.A.Slotema
Periode:november2012-april2013
Eline Corée – Informatiedienstverlening
& -Management
Taken:Onderzoeknaardeeisenenwensenvoor
eenkaartapplicatieopdewebsite,zowelbinnende
organisatiealsbijgebruikersvanonzewebsiteen
collecties.Eriseenadviesrapportgeschrevenover
debenodigdefunctionaliteitenengeadviseerdover
hetbouw-enimplementatietraject.
Begeleider: dhr.W.P.Hasselo
Periode: september2013-december2013
reinwardt academie
(amsterdamse hogeschool voor de kunsten)
Lisette Lelijveld – Cultureel Erfgoed
Taken:Herverpakkenvandeplano’suitde
bibliotheekcollectie(documentenvangroot
formaat,bijvoorbeeldreclamemateriaal,
tijdschriftenuit19de/begin20steeeuw,grafredes,
Nieuwjaarsgroetenenanderinteressantdrukwerk).
Hetherverpakkenwerdgecombineerdmeteen
schade-inventarisatie.
Begeleider:mw.E.C.M.Greuter
Periode: januari2012–mei2012
Cathanya Kroon – Cultureel Erfgoed
Taken: Verbeterenvanhetarchiefschema,het
makenvaneenaanwinstenlijstvoor1955enhet
zoekennaaradresseninhetkadervanLIRA.
Begeleider: dhr.drs.C.deGraaf
Periode: april2012–januari2013
Lizzy von Wolzogen Kühr – Cultureel Erfgoed
Taken: Fysiekeendigitaleverplaatsingvankleine
familiearchievenuitdebibliotheekcollectie
naardearchiefcollectie.Hierondervielen
ookarchiefstukkenverzamelddoorA.Baron
SchimmelpenninckvanderOye,DeThoms,
VanLeydenenSchimmelpenninckvanderOye
(1508-1935),Inv.Nr.1658.
Begeleider:dhr.drs.C.deGraaf
Periode: oktober2012–januari2013
Laura Loch - Cultureel Erfgoed
Taken: Inventariserenvanhetfamiliearchief
Ehrenfest,eigendomvanMuseumBoerhaaveen
hetinventariserenvanhetarchiefvanMartinus
d’Aumerie,eigendomvanErfgoedLeidenen
Omstreken.
Begeleiders: dhr.drs.C.deGraafen
dhr.A.C.L.vanNoort
Periode:september2013-maart2014
UniversiteitvanAmsterdam
Misty Zonneveld - BA Algemene
Cultuurwetenschappen
Taken: Onderzoeknaardemogelijkhedenomhet
Leidseerfgoedtecombinerenmetmodernekunst,
cultuurenvormgeving.Ditresulteerdeineen
aanbevelingsrapportmetuitgewerkteprojecten.
Begeleiders: dhr.drs.ing.M.D.R.Andelaen
mw.drs.S.J.Suèr
Periode:september2013–december2013
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
9
universiteit leiden
Janneke van Golen - MA Art History
Taken:Hetdoenvanonderzoeknaarvier
achttiende-eeuwseLeidsewoonhuizenenhun
bewoners.
Begeleider:mw.drs.E.Starkenburg
Periode: februari2012–april2012
Sharon van Vuren – BA Archeologie
Taken:Hetopstellenvanrichtlijnenvoor
archeologischbureau-enbooronderzoekbinnen
degemeenteLeiden.
Begeleiders: mw.drs.M.Rietkerkenmw.drs.
C.R.Brandenburgh
Periode:mei2012–juni2012
Marieke Buitelaar – BA Archeologie
Taken: Hetinventariserenenbeschrijvenvan
deopgravingenenvondsteninenrondom
degrafelijkehof.Ditheeftgeresulteerdineen
bachelorscriptieaandeUniversiteitLeiden.
Begeleider: mw.drs.C.R.Brandenburgh
Periode:mei2012–december2012
voortgezette vorming archiefbeheer
Rosalie Niemantsverdriet – senior DIV-
medewerker RDOG HM
Taken: Hetinventariserenvanhetarchiefvan
GGDZHNoplocatie.Naastdebegeleidingvan
enkelehuiswerkopdrachtenwerdzijtijdensde
inventarisatievanhetarchiefregelmatigbegeleid.
Begeleider:mw.M.M.Louwerse-Zimmerman
Periode:september2011–november2012
Trix Verschoor - medewerker DIV bij de raad van
bestuur van het LUMC
Taken:Hetinventariserenvanhetarchiefvan
hetbestuurendedirectievanhetAcademisch
ZiekenhuisLeidenoplocatie.Naastde
begeleidingvanenkelehuiswerkopdrachten
werdzijtijdensdeinventarisatievanhetarchief
regelmatigbegeleid.
Begeleider: mw.M.M.Louwerse-Zimmerman
Periode:september2013–juni2014
werkervaringsstage
Noortje Wijkamp – afgestudeerd archeologie
Taken: Hetinventariserenendigitaliserenvan
derestenvandestadsmuurinhetkadervande
cultuurhistorischeatlas.
Begeleiders:mw.drs.C.R.Brandenburgh
Periode:januari2012–mei2012
Josi Smit – afgestudeerd architectuurhistorie
Taken: Hetinventariserenendigitaliserenvande
restenvandetwintigste-eeuwseinfrastructuur
inLeideninhetkadervandecultuurhistorische
atlas.
Begeleiders: mw.drs.C.R.Brandenburgh
Periode:april2012-juni2012
Annemieke Vreekamp – afgestudeerd archeologie
Taken: Hetinventariserenendigitaliserenvande
veranderingenindesingelrandinLeideninhet
kadervandecultuurhistorischeatlas.
Begeleiders: mw.drs.C.R.Brandenburgh
Periode:april2012-juni2012
Jan Kooloos – afgestudeerd ancient history
Taken: Hetassisterenbijredactie-en
communicatiewerkzaamheden,zoals
webberichtenschrijvenendezeinhetCMS
Typo3zetten,hetjaarverslagcontroleren,
brochuretekstenredigereneneenlijstmet
contactgegevensopstellen
Begeleider: dhr.drs.N.A.M.deWinter
Periode:mei2012-juli2012
in memoriam: peter brandenburg
Op 17 april 2012
overleed, na een
ziekteperiode van
een jaar, Peter
Brandenburg. Hij
was slechts 59 jaar
oud. Peter werkte sinds 1979 bij de
gemeente. Zijn eerste aanstelling was als
bibliothecaris. Vanuit het niets bouwde
hij een prima bedrijfsbibliotheek op. Bij
de samenvoeging van het toenmalige
gemeentearchief met een deel van het
facilitair bedrijf kreeg Peter de leiding
over de collecties en documentatie. Zijn
laatste jaren werkte Peter als teamleider
Publiekszaken. ELO mist een fijne
collega met hart voor zijn ‘toko’.
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
10
stondenerwoonhuizenmetkleinebedrijfjes.Omstreeks
1840vestigdezichereenfabriekvoorwolbewerkingen
eenwolspinnerij,dieenkelehuizenannexeerdevoor
bedrijfsruimte.In1969zijnallegebouwenterplaatse
vanhethuidigepleingesloopt.
Mogelijkbrengthetonderzoekbijdeaanlegvande
parkeerkelderouderearcheologischesporenaanhet
licht.OokindeRomeinsetijdkanhetgebiedingebruik
zijngeweest.Indezeperiodeliepdegrensvanhet
RomeinserijklangsdezuidelijkeoevervandeRijn.
Erlagenveelnederzettingenlangs.Opeensteenworp
afstandvandeGarenmarkt,bijdeKoenesteeg,zijninhet
verledenaleensRomeinserestenaangetroffen.
Deverwachtingenwarenvooraanvangvanhet
kleinschaligonderzoekdanookhooggespannen.De
archeologenwerdennietteleurgesteld.Indetwee
opgravingsputtenwerdeengrotehoeveelheidbakstenen
funderingenaangetroffen,dieteruggaantotinde
vijftiendeeeuw.Eronderwerdeenintactloopniveauuitde
Romeinsetijdofvroegemiddeleeuwengevonden.(CB)
Bij opgravingen aan de Garenmarkt werden funderingen aangetroffen die teruggaan tot in de vijftiende eeuw. Eronder werd een loopniveau uit mogelijk de Romeinse tijd gevonden.
DegemeenteLeidenwilonderhetpleinvande
Garenmarkteenparkeerkelderaanleggen.Dekansis
grootdatdaarbijarcheologischerestenaanhetlicht
komen.Daaromwerdhierop24,25en26januari2012
inopdrachtvanErfgoedLeidenenOmstreken(ELO)
kleinschaligonderzoekgedaandoorhetArcheologisch
DienstenCentrum(ADC)uitAmersfoort.Zokanworden
bepaaldwaterpreciesindegrondzitenhoedezeresten
bijdebouwhetbestekunnenwordenopgegraven.
oude raamlanden
HetgebiedwaarindeGarenmarktzichbevindt,behoorde
indemiddeleeuwentotdePietershoeve.Ditgebiedwerd
ontgonnenvóórdestadsuitlegvan1386.Alvroegwerd
hetalsraamlandenbestemd,voordelakenproductie.
Van1475tot1969washetgebiedbebouwd.Aanvankelijk
DE KANS OP ARCHEOLOGISCHE ONTDEKKINGEN BIJ DE AANLEG VAN DE PARKEERKELDER IS GROOT
Een van de twee sleuven met opgegraven funderingen (Foto Jan Janssen)
stadsbeeld:proefsleuven op de garenmarkt
stad
sbee
ld
11
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
verweven collecties
OverdefabriekendefamilieZuurdeegisveelenveelsoortigmateriaalterug
tevindenindecollectiesvanELO.Hetlaatzienhoedecollectiesmetelkaar
verwevenzijnenelkehistorischebronopzijneigenwijzeeenaanvullingisop
deLeidsegeschiedenis.Terwijldearchiefstukken,krantenartikelenenfoto’s
veelalverslagdoenvandefabriekenhetopenbareleven,gevendefilmseen
beeldvanhetprivélevenvandefamilie.DaaromverzameltELOfamiliefilms
omzoeentijdsbeeldtebewarenvanhoeerinLeidenwerdgeleefd.
Defilmszijnnognietviadewebsitewww.erfgoedleiden.nlontsloten.
Verwachtwordtdatditindetoekomstwelmogelijkwordt.Datwilniet
zeggendaternuhelemaalgeenfilmbeeldentezienzijn.Belangstellenden
kunnenopafspraakdecatalogusoffilmsraadplegen.OphetYouTube-kanaal
vanELOstaanfilmfragmenten.Indefilmzaal,enincidenteeloplocatie,
wordenfilmsvertoond.OokdraagtELObijaanvideoproductiesentv-
programma’s.(SB)
groeiende filmcollectie als historische bron
Begin 2012 kreeg Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) drie familiefilms die zijn gemaakt door Hans Zuurdeeg, telg uit een bekend Leids textielfabrikantengeslacht. Familiefilms worden verzameld om een tijdsbeeld te geven van hoe er in Leiden werd geleefd.
HansZuurdeeg(1911-2004)begonmetfilmenin1935.Hijbrachtzijn
verlovingstijdmetHennieWakkie(1915-2001)inbeeld,zijnfamiliein
hetouderlijkhuisaanTerweepark7inLeidenenzijnschoonfamiliein
Wassenaar.Defilmsgeveneentijdsbeeldvaneenbevoorrechteklassewaar
kledingvoorschriftenenetiquetteeenrolspelen.Tezienzijnondermeer
eenfamiliedinerenverjaardagenwaarbijhetinterieurduidelijkinbeeld
isgebracht.Ook3oktoberfeesten,defamiliezeilendopdeKaageneen
vakantieinOostenrijk(uit1937inkleur!)zijnopdefilmstebewonderen.
ZuurdeegiseenbekendeLeidsetextielfabrikantenfamilie.Hanswerkteniet
meerinhetfamiliebedrijf,maarstudeerdeaandeT.U.Delft.Indienstwas
hijgenieofficierenlaterwerktehijalsingenieurbijRijkswaterstaat.Hetstel
trouwdein1938enkochtinVoorhouthuneerstehuis.Ookditinterieuris
goedinbeeldgebracht.In1939werdHansopgeroepenvoordemobilisatie.
Hetstelkreegvierkinderen.
Links: Wollendekenfabriek De Blauwe Klok na 1910 met links het kantoor en rechts de fabriek (Foto H. Jonker, circa 1910.
Collectie ELO, PV31251.10-4). Rechts: Filmbeeld van Henny Wakkie en Hans Zuurdeeg in legeruniform in 1936.
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
12
meer dan leiden alleen
In 1994 was Zoeterwoude de eerste regiogemeente die gebruik ging maken van onze diensten. De jaren erop breidde het aantal gemeenten gestaag uit en werd het toenmalige gemeentearchief Leiden hernoemd naar het Regionaal Archief Leiden. Door de samenvoeging met Monumenten & Archeologie in 2013 is er met Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) een ken-niscentrum ontstaan dat erfgoeddiensten levert aan bijna de gehele regio.
OphetgebiedvanarchiefdienstenisELOechteenregionaalcentrum.In
2012/2013haddenwijregelingenmettwaalfgemeenteseninstellingen:Hil-
legom,Katwijk(uitsluitenddevoormaligegemeenteRijnsburg),Leiderdorp,
Noordwijk,Teylingen(devoormaligegemeentenSassenheim,Voorhouten
Warmond),VoorschotenenZoeterwoude,endeinstellingenOmgevings-
dienstWest-Holland,RegionaleDienstOpenbareGezondheidHollandsMid-
den,VeiligheidsregioHollandsMiddenenhetSamenwerkingsorgaanHol-
landRijnland.DeregelingmetVoorschoteneindigdein2013,vanwegehun
verdergaandesamenwerkingmetdegemeenteWassenaar.
taken
ELOdraagtzorgvoorhetuitoefenenvantoezichtopdeniet-overgebrachte
archievenbijdeorganisatiezelf,enhetopnemenenbeherenvande
ELO IS HET REGIONALE KENNISCENTRUM OP HET GEBIED VAN ARCHIEFBEHEER, ARCHEOLOGISCHE EN CULTUURHISTORISCHE ADVIEZEN
Tekening van de ruïne van de abdij Rijnsburg. De archieven van Rijnsburg worden eveneens door ELO
beheerd (Tekening E. du Bois, 19e eeuw. Collectie ELO, PV83847)
overgebrachtearchievenindearchiefbewaarplaatsvanLeiden.Opdeze
manierzorgenwijervoordathetheleproces,vandeinventarisatieen
hetcorrectoverbrengenvandearchieventotaandeopslagenhetonline
aanbiedenvandearchieven,opjuistewijzegebeurd.
Naastdegemeentelijkearchieveniserookjaarlijksruimtevoorparticuliere
archieven.Dehoeveelheidbeschikbareruimteisafgesprokenmetde
gemeente.Daarnaastwerdenerin2012/2013ooktweeruimtesdoorons
verhuurdaanorganisatiesvanwegedebehoefteaaneenveiligebewaringvan
hunarchieven.
advisering
Naasthetactiefbeherenvanarchieven,gevenwijookadviesaangemeentes,
instellingenenbewonersinderegio.Metnameophetgebiedvan
archeologischadvieswordterveelgebruikgemaaktvandeexpertisediewij
inhuishebben.ViadeOmgevingsdienstWest-Hollandwordtarcheologisch
adviesgegevenaandegemeentenAlphenaandenRijn,Hillegom,
LeiderdorpenNieuwkoop.Hetadviserengebeurtdirectvoordegemeente
enbewonersvanOegstgeest,ZoeterwoudeenwederomLeiderdorp.De
gemeenteLeiderdorpmaaktookgebruikvanonzeadviezenophetgebied
vanmonumentenencultuurhistorie,voorwatbetrefthettoetsenaanhet
bestemmingsplan.(MLZ&JG)
13
brutalisme
Opgeenenkelewijzeverwijstheteigenzinnigeontwerp
vanarchitectenJ.W.C.Boks,W.EijkelenboomenA.
Middelhoeknaardeoudesociëteit.Evenminvoegt
hetzichnaardeomringendehistorischebebouwing.
Debreedtevandegevelwordtgeaccentueerddoor
sterkehorizontaleaccenteneneriseenbrutalistische
architectuurtoegepast.Dezearchitectuurstijliszo
genoemdvanwegehetzichtbaarlatenvanonafgewerkt
beton,ofwelbetonbrut,datdeafdruklaatzienvande
houtenbekistingwaarinhetgegotenis.Behalvedit
materiaalgebruikkenmerktdearchitectuurzichdoor
hoekigevolumes.AandeBreestraatheeftditeengevel
opgeleverdmeteenzichtbaarbetonskelet,opgevuldmet
baksteen.Metheldere,krachtigelijneniszoeenrobuust
gebouwontworpendateenveelheidaanfunctiesaan
herbergt.VoorLeidenisdithetenigevoorbeeldvan
brutalisme,enookinderestvanNederlandkomthet
nietveelvoor.Vanwegedezezeldzaamheidendehoge
kwaliteitvanhetontwerp,isSociëteitMinervain2001
aangewezenalsgemeentelijkmonument.
waardering
DemonumentalestatusvanMinervabetekentechter
nietdateenunaniemewaarderingvoorhetgebouw
bestaat.Detijdensdebouwgeuitekritiekvande
HistorischeVerenigingOudLeiden,dathetslechtpast
indeBreestraat,zaleendeelvandeLeidenarennog
steedsonderschrijven.Hoeweldewaarderingvoor
naoorlogsearchitectuurtegenwoordigzeertoegenomen
is,geldtditnietzondermeervoorindividuelegebouwen
dieineenhistorischeomgevingstaan.Voorde
studentenzelfisdebetonbunkeraldiejareneengeliefd
verenigingsgebouwgeweest.Ondankshetintensieve
gebruikenveranderendeeisenheefthetdetanddestijds
redelijkgoeddoorstaan.Welheefthetuiterlijkaankracht
heeftingeboet.Bijditsoortgebouwen,waarfranjes
ontbrekenenhetontwerppuurgebaseerdisopdejuiste
verhoudingenenmateriaalexpressie,staatofvaltde
zeggingskrachtjuistbijeenverzorgdedetaillering.
Inhetnajaarvan2012kregendeonderzoekersvan
ErfgoedLeidenenOmstrekendemogelijkheidhet
interieurvanhetsociëteitsgebouwonderdeloepte
nemen.Eenkleineverbouwinginhetvoorgaandejaar
hadgeleidtotdeconstateringdatweinigbekendwas
overhetoorspronkelijkeinterieur.ZowelbijMinerva
alsdegemeenteontstonddewensditnaderte
onderzoeken.Ditleverdealsbelangrijkeconclusieop
dat,ondankshetintensievegebruik,hetoorspronkelijke
binnenkijken bij minerva: neorenaissance in beton
Het neorenaissance gebouw uit 1875 dat in 1959 afbrandde
(Fotolithografie G.J. Thieme en H.J. Jesse, 1889. Collectie ELO, PV29782)
In 1959 verwoestte een brand de rijk geornamenteerde Sociëteit Minerva die in 1875 aan de Breestraat op de hoek van de Vrouwesteeg gebouwd was. Aanvankelijk wilden de studenten dat het restant van hun neorenaissance pand gerestaureerd werd, aangevuld met nieuwbouw. Uiteindelijk is het huidige gebouw ontstaan dat in 1965 werd betrokken. Waar de nieuwe sociëteit in niets lijkt op de oude, leerde onderzoek in het najaar van 2012 dat de neorenaissance toch niet helemaal uit het gebouw verdwenen is.
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
14
interieuruit1965nogaanwezigis.Maardatkanook
eigenlijknietanders,omdatconstructieeninterieur
zogoedalssamenvallen.Bovendienzijnertijdensde
bouwduurzamematerialengebuiktdietegeneenstootje
kunnen,zoalsverschillendesoortentropischhardhout
voorvloeren,trapendeuren.
Dewijzigingenbestaanvooraluittoevoegingen,
zoalsnieuwewanden,plafonddelenofverf
waarmeebetonnenonderdelenenstucwerkvolledig
overgeschilderdzijn.Datisnietzondergevolgen,
wantinhethuidigekleurpaletzijndeoorspronkelijke
kleur-entextuurcontrastentussendeaanvankelijk
witgestuctewanden,hetgrijzeenruwebeton
endedonkere,vlammendehoutsoortenafwezig.
Gezamenlijkdoenalletoevoegingenafbreukaande
ruimtelijkheiddiegekenmerktwerddoorlicht-donker
contrasten,eenafwisselingvanopen-engeslotenheid,
DE MEUBEL MAKER, IN DIENST VAN DE SOCIËTEIT, VOERDE REPARATIES UIT NA RUMOERIGE AVONDEN.
enniveauverschillen.Ondanksdewijzigingenende
sleetsheidisdekwaliteitvanhetinterieurontwerp
noggoedzichtbaar.Zoishetbeklimmenvande
monumentaletrap,waaraanalleruimtesgekoppeldzijn,
eenbijzondereruimtelijkbeleving.
met dank aan de meubelmaker
Eengroteverrassingvanhetonderzoekwasdatde
neorenaissancenietvollediguitgewistblijktdoorde
modernistischenieuwbouw.Erzijnmeubelstukken
aangetroffendienadebrandin1959doorstudentenuit
deoudesociëteitzijngered.Verspreidoverhethuidige
gebouwbestaatdeverzamelinghistorischmeubilairuit
zo’n26stoeltjes,24fauteuils,ruimtientafels,zeven
grotekroonluchtersenzevenwandarmaturen.Opbasis
vanoudefoto’senprentenkanwordenvastgesteld
dateendeelafkomstigisuithetsociëteitsgebouw
van1875endatervermoedelijkstukkenvanzelfsvoor
dietijddateren.Destoelenentafelsmetgedraaide
poteninzeventiende-eeuwsestijlsluitenaanbijhet
neorenaissancegebouw.
Hetmagbijzonderhetendathetmeubilairnogaanwezig
is,gezienhetintensievegebruik.Ditistedankenaan
deeigenmeubelmakerindienstvandesociëteitdie,
narumoerigeavonden,dereparatiesuitvoerde.Na
debrandzaldemeubelmakerdegereddestukken
opgeknapthebben.Enooknunogwordendemeubels
enluchtersonderhouden.Hethistorischmeubilair,
weliswaarzwaargerestaureerd,bleekinhetonstuimige
verenigingslevenvanMinervanetzorobuustalshet
betonnensociëteitsgebouw.(ES)
Grote zaal aan de achterzijde van het
sociëteitsgebouw uit 1875. Een deel van de
fauteuils, stoelen, tafels en luchters is gespaard
gebleven (Glasnegatief Jonker Foto Leiden, eind
19e eeuw. Collectie ELO, GN006112)
15
ditstadsdeelmeerverstedelijkte,werdenookde
achterterreinenvolgebouwd.
tachtig centimeter zand
Tijdensdesaneringiseenzandlaagvangemiddeld
80cmdikafgegraven.Ookwerdindesteegtussen
Middelstegracht34en36eenondergrondsetank
verwijderd,terplaatsevanhetvulpunttotopcirca2à
2,5meterdiepte.Waarschijnlijkishetzandopgebracht
Het gebied ten oosten van de Hooigracht wordt al sinds de veertiende eeuw bewoond. De archeologen keken daarom graag mee bij de sanering van het terrein van Tieleman & Dros aan de Middelstegracht. Een aldaar gevonden schedelfragment zal wel altijd een raadsel blijven.
stadsbeeld: een blik in de oude conservenfabriek
Inmaart2012werdinopdrachtvandegemeenteLeiden
hetterreinvandevoormaligeconservenfabriekTieleman
&Dros(Middelstegracht36)gesaneerd.Eenmooie
gelegenheidvoorarcheologischonderzoekinditoude
stadsuitbreidingsgebied.DeHooigrachtisaangelegd
bijdeeerstestadsuitlegin1314.Hetgebiedtenoosten
ervanwerdeindveertiendeeeuwalswoongebiedin
gebruikgenomen.Ineersteinstantiewerdenalleen
depercelenaandestraatzijdebebouwd.Naarmate
Er zijn vier ronde bakstenen waterputten
aangetroffen, waaronder deze inpandige put
(Foto IDDS Archeologie)
ONDER DE ZANDLAAG LIGGEN OPVALLEND GOED GECONSERVEERDE RESTEN VAN EERDERE BEBOUWING
stad
sbee
ld
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
16
tijdensdebouwvandefabriek,begintwintigsteeeuw.
Eronderbevindenzichopvallendgoedgeconserveerde
restenvaneerderebebouwinguitdeachttiendeof
negentiendeeeuw.
Achternummer34zijnmuurfunderingen,poerenen
eeninpandigewaterputaangetroffen.Voorheenstond
hiereenhuisdatdieperwasdanhethuidigepand.De
blootgelegderestenzijnafkomstigvanhetachterste
deelvandithuis.Ophetterreinachterdithuiszijntwee
beerputtengevonden.
Indezuidwesthoekvanhetbinnenterreinzijn
funderingenvandetotvoorkortaanwezigeloods
aangetroffen.Defunderingenzijnvanvóórdetwintigste
eeuw.Deloodsisdestijdsopeenouderefundering
gebouwd.Ookzijndrieverschillendevloerenmet
tweehaardplaatsenuitdeachttiendeofnegentiende
eeuwaangetroffen.Ditwijstophetgebruikvanhet
achterterreinalswoon-ofwerkgebiedindezeperiode.
Inhetnoordenvanhetterreinzijnvooralmodernere
restengevonden(eindnegentiende-begintwintigste
helder over herbestemmingHergebruik en herbestemming is belangrijk om erfgoed te behouden. Potentiële kopers
willen graag vooraf weten waar ze aan toe zijn: welke delen moeten behouden blijven
en wat mogen ze aanpassen? Erfgoed Leiden en Omstreken heeft meegewerkt aan een
innovatief systeem dat recht doet aan deze vraag én aan de monumentale waarden. Bij
de herbestemming van Tieleman en Dros wordt het systeem voor het eerst toegepast. De
gemeente Leiden is eigenaar van de voormalige conservenfabriek en wil deze beschikbaar
maken voor herontwikkeling in collectief particulier opdrachtgeverschap. (NdW)
eeuw)dieverbandhoudenmetdefabriek.Hetgaatom
kleinebaksteneneneenbetonnenputje.Eenpoervan
cementismogelijkafkomstigvaneenbijgebouw.
beroete bakpan
Intotaalwerden31vondstenenmonstersverzameld.
Hetbetreftmetnameschervenvanroodbakkend
aardewerkuitdezeventiendetottwintigsteeeuw.Ook
zijnlaatmiddeleeuwseschervenaangetroffen,een
aanwijzingvoorhetgebruikvanhetgebiedindeze
periode.Hetgaatonderandereomrestenvaneen
bakpanvanroodbakkendaardewerkuitdeveertiende
eeuw,metkrassenvanhetgebruikaandebinnenzijde
eneenberoeteonderzijde.
Tevenszijnrestengevondenvanstenenkruikeneneen
veldfles.Ditaardewerkwerdsindsdemiddeleeuwen
geïmporteerdvanuithetDuitseRijnland.Ineenbeerput
werdeenfragmentvaneenvijzeluitvermoedelijk
dezeventiendeeeuwgevonden.Totslotisopde
tijdelijkeberggronddietijdenshetonderzoekwerd
aangelegdeenstukjemensenschedelaangetroffen.
Hetiseenraadselhoeditinhetonderzoeksgebiedis
terechtgekomen.
HetarcheologischbeleidvandegemeenteLeidengaat
ervanuitdatrestenhetbesteindegrondbewaard
kunnenblijven.Daarombeperktehetonderzoek
zichtoteenarcheologischebegeleidingvande
saneringswerkzaamheden.Deaanwezigheidvangoed
geconserveerderestendirectonderdezandlaaggeeft
echtereenverwachtingsvolbeeldvandenogaanwezige
ouderearcheologischerestenopdiepereniveausindit
deelvandestad.(MRie)
Boven: werklui met een betonmolen bij Tieleman & Dros in
1924 (Glasnegatief W.J. Kret, 1924. Collectie ELO, GN000509]
Onder: Het voormalige fabrieksterrein van Tieleman en Dros
was behoorlijk in verval geraakt
stad
sbee
ld
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
17
ErfgoedLeidenheeftaljareneeneducatiefaanbod
vooralleleeftijden.Wijverzorgenalsinds2004
programma’svoorMuseumenSchoolvande
Cultuureducatiegroep(voorheenMuseumgroep
Leiden).ViaheteducatieprogrammaMuseumenSchool
bezoekenleerlingenuitdegeheleregioinelkleerjaar
eenandereinstelling.In2012bodenwijhetgoed
beoordeeldeprogramma‘KennismakingmethetArchief’
aan,waarmeewijleerlingenuitgroep7lietenwerken
metarchiefbronnenoveraansprekendeonderwerpenals
GoeieMie,dekruitrampenhuneigenwoonomgeving.
Hetdepotbezoekwashethoogtepuntvandedagvoor
veleleerlingen.
nieuwe ontwikkelingen vragen om nieuwe
programma’s
Inhetkadervandenieuweorganisatiehebbenwijin
2012/2013eennieuwlesprogrammaontwikkeldvoor
MuseumenSchool.‘Naardestad?’isontstaanuiteen
nauwesamenwerkingtussengeschiedenisstudenten,
specialistenuithetonderwijsveldenonze
educatievemedewerkersensluitaanbijdenieuwste
onderwijskundigeinzichten,zoalscompetentiegericht
leren.Aandehandvaneigenbronnenonderzoek
gevendeleerlingeneenplattelandsgezinadviesover
eeneventueelvertreknaardestad.In2013werdhet
lesprojectbekroondmetdePrijsderNederlandse
Publieksarcheologie.
OokbuitenErfgoedLeidenstaandeontwikkelingen
nietstil.MuseumenSchoolwordtvervangendoor
meerderedoorlopendeleerlijnenophetgebiedvan
educatie zet grote stappen Educatie is een speerpunt van Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO). Met diverse educatieve projecten bereiken we een groot deel van de jeugd en docenten in de regio. In 2012 en 2013 heeft het educatieteam enkele grote stappen gezet. We wonnen een ambassadeursprijs met de Maatschappelijke Stage en we ontwikkelden een nieuw, integraal lespakket, dat ook in de prijzen viel. Onze nieuwe organisatie en nieuwe inzichten bij de overheid op het gebied van cultuureducatie, geven ons de kans om ons educatieve aanbod te vernieuwen en te structureren.
OMDAT WIJ AL TIJDENS DE OPLEIDING KENNIS MAKEN MET DE TOEKOMSTIGE DOCENTEN, VERSTERKEN WE ONZE BAND MET HET ONDERWIJS
Leerlingen leren, ieder op hun eigen niveau, om te
gaan met oorspronkelijke bronnen uit het verleden
(Foto Luca di Tommasso)
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
18
cultuureducatie,zodatscholenzelfkunnenkiezenwaar
zijhetzwaartepuntwillenleggen.Ditiseenvereiste
vandeoverheidbinnenhetlandelijkeprogramma
‘CultuureducatiemetKwaliteit’.Indenabijetoekomst
zalhetlesproject‘Naardestad?’binnendeleerlijnen
‘museum’en‘tijd’gaanvallen.Daarnaastgaan
deeducatiemedewerkersaandeslagomnieuwe
programma’steontwikkelenbinnendeleerlijnen‘tijd’en
‘ikendewereld’,zodatELOeenbredecultuureducatie
kanblijvenaanbieden.
SamenmetMuseumDeLakenhalheeftELO
indeafgelopenjarenookdeelgenomenaande
MuseumJeugdUniversiteit.Inhetgevarieerdeaanbod
aankindercollegesvoor8-tot12-jarigenoverde(kunst)
geschiedenisvanLeidenenomgevingverzorgdenonze
medewerkersengastdocentencollegesmettitelsals
‘Kunjeoudegebouwenlezen?’en‘Hoevieswarende
middeleeuwen?’.
voor alle niveaus
Inhetvoortgezetonderwijssluitenweaanopde
verschillendeniveaus.Zokrijgenleerlingenuitdeeerste
klassenvanhetvmboéénbronvoorgelegd,waarbijzij
eenvoudigevragenbeantwoorden.Havistenvergelijken
enkelebronnenmetelkaarenvwo’ersdoenonderzoek
opbasisvaneeneigenvraagstellingenzoekenzelf
hunbronnen.Naastvasteprogramma’sbiedenwij
ookopverzoekmateriaalaandatpastbijeenspecifiek
onderwerpnaarwens.Programma’sdiehieruitzijn
ontstaan,zoals‘Middeleeuwen’,‘Industrialisatie’en
‘Water’kunnenvervolgensweeraangebodenwordenaan
anderescholen.
Naastheteigeneducatieveaanbodvoorhetvoortgezet
onderwijsneemtELOdeelaandeCKV-festivals
CultuursjopenKunstshot.Dezefestivalszijnbedoeld
vooralleleerlingendievoorheteerstopschoolhetvak
CultureelKunstzinnigeVormingvolgen.Opééndag
makenzijkennismethetdiversecultureleaanbodvan
Leiden.TijdenshunbezoekaanELOlerendeleerlingen
overhetverledenvandedirecteomgeving.Nahet
bekijkenvaneenfilmmetbeeldenvandestaduitde
jaren’20en’30eneendemonstratievaneenoriginele
glasnegatiefcamerauitdezelfdeperiode,gaanzijmet
eenafdrukvaneenglasnegatiefopzoeknaardelocatie
vandefoto.Eenmaalterplekkemakenzijeeneigenfoto
vanexactdezelfdeplek.Zoleertuiteindelijkiederkind
opeigenniveaudewaardevanhet(Leidse)erfgoedinte
zien.(SS&AV)
DANKZIJ EEN NAUWE SAMENWERKING MET SPECIALISTEN UIT HET ONDERWIJSVELD SLUITEN ONZE PROGRAMMA’S AAN BIJ DE NIEUWSTE ONDERWIJSKUNDIGE INZICHTEN
Het heden en het verleden komen bij elkaar tijdens een dagje
bij Erfgoed Leiden en Omstreken (Foto Luca di Tommasso)
19
Uit de vondst van een oud stukje elektriciteitsleiding in Breestraat 117 blijkt dat dit één van de eerste panden in Leiden is waar elektriciteit werd gebruikt.
Erzijnmaarweinigoudeelektrischeinstallatiesbewaardgeblevenen
erisooknietveeloverbekend.Datmaaktdeontdekkingvaneenoude
elektriciteitsleidinginBreestraat117zobijzonder.Hetgaatomeendunne
ijzerenbuismetopdebuitenzijdedenaamBergmanngestanst.Bergmann
&CouitBerlijnwasdeeersteechtefabrikantvanelektrischeleidingen.Van
binnenisdebuisgevoerdmetgeïmpregneerdepapierstroken.Dezezijn
bestrekenmeteenisolerende,slechtbrandbarestofdiezeerhardwerd.
sinds 1907 ook in Leiden
Deopmarsvanelektriciteitbegonopdewereldtentoonstellingvan1889
stadsbeeld:vroege elektra in breestraat 117
inParijs.Toenzaghetpubliekletterlijkdevoordelenvanelektrischlicht.
InLeidengingvanaf1907debestaandestedelijkegasfabriekaande
Langegrachtookelektriciteitleveren.Dathierbehoefteaanwas,werdsnel
duidelijk:eenjaarlaterwareneral204aansluitingen.
Elektriciteitwasindiebegintijdnogeenluxe.Eengoedvoorbeelddaarvan
isdecentralestofzuiginstallatieindevillavanJ.C.Zaalberg(Plantsoen
25),waarvannogrestantenaanwezigzijn.Metditsnufjeonderstreeptehij
zijnstatus.Maarookdegeplandeslagerij,inwatnucaféDeBonteKoeis,
kreegin1908elektrischlicht.Waarschijnlijkrechtvaardigdenhygiëneeneen
moderneuitstralingdekosten(zieJaarverslagMonumenten&Archeologie
2010).(EO)
ELEKTRICITEIT WAS IN DE BEGINTIJD EEN LUXE WAARMEE JE JE STATUS KON ONDERSTREPEN
Elektriciteitsleiding van Bergmann met isolatie van
geïmpregneerd papier
stad
sbee
ld
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
20
Bijnahonderdvrijwilligerszettenzichtegenwoordig
inomdecollectiesvanErfgoedLeidenenOmstreken
(ELO)vooriedereentoegankelijktemakenviainternet.
Zijhoudenzichbezigmethetbeschrijvenvanfoto’s,
tekeningenenprenten,hetvullenvandegenealogische
databaseenallerleivormenvaninventariseerwerk.Zo
helpenzevormelozestapelspapieromtetoverenin
interessantonderzoeksmateriaal.Zebedienendaarmee
eengroeiendegroepbelangstellendeninbinnen-en
buitenland.Nietlangerhoeftdehistoricus,genealoog,
scholierof‘zomaar’geïnteresseerdeaftereizennaar
Leiden;hijkannuvanuithuiszijnkennisverrijken.
Mededankzijdeinzetvandezevrijwilligersbeschikt
ELOnuovereengenealogischedatabasemetbijna
viereneenhalfmiljoenrecords.Datzijnmeerdanvier
miljoenmanierenomfamilieophetspoortekomen!
Dagelijkskomthiernieuweinformatiebij.Ookde
databasemetbeeldmateriaalgroeitenbevatnubijna
145.000afbeeldingen.Dezefoto’s,tekeningen,prenten
enfilmstonenderijkdomvanhetleveninonzeregio,nu
envroeger.
onverwachte bonus
Injuni2012begonmethet‘crowdsourcing’-project
MissingLinkseennieuwsoortvrijwilligerswerk.
Crowdsourcingiseeninnovatieveenlaagdrempelige
manieromviainternetsamentewerken.Inditproject
maaktenvrijwilligersthuisachterhunpc,viahetonline
platformVeleHanden,archiefstukkentoegankelijk
doorgegevensenafbeeldingentekoppelen.Voordit
projectbeschiktedegenealogischeonderzoekerwelover
degegevensuiteenbron,maarnietoverdejuiste
afbeeldingvandebetreffendepagina.Datkwamomdat
ELOvorigeeeuwalvroegmetautomatiserenbegon.
Toenwashetnognietmogelijkomrecordsdirectaan
afbeeldingentekoppelenenwasdecollectienietoptimaal
doorzoekbaar.
Elkekoppelingtussengegevensenafbeelding,levertde
vrijwilligerpuntenop.Diekunnenviawww.erfgoedleiden.nl
wordeningeruildvoorgratisscansuitdecollectie,bijvoorbeeld
vankaartenuitdeatlasBlaeu,aktes,portrettenofstadsge-
zichten.Dankzijdeenormeinzetvande‘crowd’wareneind
2012albijna79.000koppelingengelegdenishetprojectnu
albijnavoltooid.Eenonverwachtebonuswasdatditproject
zichookontpoptetoteenextraeindcontrolevanhetinvoer-
werk.Omdatdekoppelaarsgevondenfoutenkondenmelden,
wordtdedatabasenietalleentoegankelijkermaarooknauw-
keuriger.(MvA)
Al honderd jaar zetten vrijwilligers zich in voor onze archieven. Met het ‘crowdsourcing’-project Missing Links werd in 2012 een belangrijke nieuwe stap gezet. De resultaten overtroffen alle verwachtingen.
enthousiasme voor nieuw vrijwilligerswerk
ELKE KOPPELING LEVERT DE VRIJWILLIGER PUNTEN OP VOOR GRATIS SCANS UIT DE BEELDCOLLECTIE
Een enthousiaste groep vrijwilligers begon
in juni 2012 met het crowdsourcing-project
Missing Links
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
21
uit
gel
ich
t
nieuwsteeg 2, achter stuc verborgen verleden: deel 1
kloostermoppen en de duitse ordeChrystel Brandenburgh, André van Noort en Edwin Orsel
Dagelijks vinden er in Leiden onderhoudswerkzaamheden aan historische panden plaats. Vaak blijven deze onopgemerkt, maar soms brengen ze een verborgen verleden aan het licht. In 2012 maakten herstelwerkzaamheden aan het loszittende stucwerk van Nieuwsteeg 2 zo’n onzichtbare geschiedenis even zichtbaar. Dankzij de tevoorschijn gekomen bouwsporen, aangevuld met archeologisch, kaart- en genealogisch onderzoek, kon de geschiedenis van het pand worden beschreven. In drie delen vertellen we u de ontstaansgeschiedenis van Nieuwsteeg 2, die nu weer veilig verborgen ligt achter een herstelde stuclaag.
Tijdensdewerkzaamhedenwerdenindegevelvan
Nieuwsteeg2verschillendesoortenmetselwerk
aangetroffen.Zowerdenerbakstenenuitdenegentiende
eeuwgevonden,maarookkloostermoppen(grote
bakstenenvanongeveer30cmlang)uitdedertiende/
veertiendeeeuw.Doorverschillendesoortenmetselwerk,
incombinatiemetonderzoeknaardeverschillende
historischekaarten,gaanweervanuitdathethuistwee
groteverbouwingenheeftondergaan.Inditdeelkijken
wenaardemiddeleeuwsebasisvanNieuwsteeg2.
het gebied rond de pieterkerk
HetontstaanvanhetgebiedrondomNieuwsteeg2is
nogaltijdinnevelengehuld,maarhetstaatvastdatrond
1200hierhetGravensteendoordeGraafvanHolland
Tekening van de voorgevel met daarin aan gegeven de bouwsporen en soorten
metselwerk. Linksonder met rode horizontale arcering het oudste metselwerk uit rond
1300, met daarin het oranje, niet-gearceerde deel waar het metselwerk uit de veertiende
eeuw gevonden werd, waarmee de keldertoegang werd dichtgezet
(Tekening J. van Rooden en B. Lewerissa)
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
22
werdgebouwd.In1268werdeenzuidelijkdeelvanzijn
land,dattenzuidenvanhetGravensteenlag,doorde
GraafafgestaanaandeDuitseOrde.Zijkregenook
hetpatronaatsrechtvandenaastgelegenPieterskerk.
Hierdoormochtenzijdepastoorvandezekerk
benoemen,ietsdatindietijdeenlucratievebezigheid
was.InhetgebiedtenzuidenvandePieterskerkvestigde
deDuitseOrdeookhetzogenaamdeDuitseHuis,
waarvanrecentdelenzijnteruggevonden.
DeexacteomvangvanhetgebiedvandeDuitseOrdeis
onbekend.Erwordtgesuggereerddathetzichuitstrekte
totaandeLangebrug,watzouinhoudendatNieuwsteeg
2inhetgebiedvandeDuitseOrdestond.Ditisechter
nietzeker.BebouwingsresteninNieuwsteeg2éninhet
naastgelegenPieterskerkhof40toneniniedergeval
aandathetperceelindezeperiodebebouwdwas.
Ookdearcheologischevondstuit1995,eendertiende-
eeuwserioleringenoverkluizingopdehoekvanhet
PieterskerkhofendeNieuwsteeg,toontditaan.
deel van de duitse orde?
Dedertiende-eeuwsebouwrestenvanNieuwsteeg2
onderstrependemogelijkheiddathetdeeluitmaakte
vanhetgebiedvandeDuitseOrde.Derestenbestonden
uiteenstukvoorgevel,eenkeldertoegang(diealvroeg
werddichtgezetmetveertiende-eeuwsbaksteen)en
dedaarachterliggendekeldersmettongewelven.
DankzijdekaartvanBastuit1600wetenwedatdeze
bebouwingsrestenbehoordentoteenlanggerektgebouw,
dattotaandehoekmethetPieterskerkhofliep.Een
dergelijkeonderkelderdevleugelzouheelgoedbij
deDuitseOrdekunnenpassen,gezienhunbehoefteuit
gel
ich
t
Links: In het midden van de foto zijn de donkerdere en kleinere
veertiende-eeuwse bakstenen te zien waarmee de voormalige
kelderingang is dichtgezet
Boven: Op de kaart van Bast uit 1600 is goed te zien dat er op de
hoek van de Nieuwsteeg en het Pieterskerkhof een langgerekte
vleugel stond (Litho P. Bast, 1600. Collectie ELO, PV329.1a)
DE VONDST VAN KLOOSTERMOPPEN UIT ROND 1300 WAS BIJZONDER, WANT ER IS VRIJWEL GEEN GEVELMETSELWERK IN LEIDEN UIT DEZE PERIODE BEHOUDEN GEBLEVEN
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
23
aanopslagcapaciteitvooreenwatomvangrijkere
gemeenschap.
DeloopvandevoormaligePieterskerkgrachtzouechter
tegendezestellingkunnenpleiten.DePieterskerkgracht
lieptentijdevandeDuitseOrde(deels)opdeplekvan
dehuidigeNieuwsteeg(destraatkreegpasdezenaam
nadedempingvandePieterskerkgrachtinca.1388).Het
huidigeNieuwsteeg2lagnietinhetbekendegebiedvan
deDuitseOrde,maaraandeoverzijdevandegracht.
IndiendesuggestiedathetgrondgebiedvandeDuitse
OrdetotaandeLangebrugzouhebbengelopenniet
klopt,danzoudePieterskerkgrachteenlogischegrens
kunnenzijngeweest.IndatgevalzoudeNieuwsteeg
2nietonderhetgezagvandeDuitseOrdehebben
gestaan.
HetmiddeleeuwseNieuwsteeg2,aldannietbehorend
totdeDuitseOrde,zouhaarvormbehoudentotaanhet
eindvandeGoudenEeuw.Hetpandstondeenflinke
metamorfosetewachten. uit
gel
ich
t
DOOR DE VORM VAN HET MIDDELEEUWSE HUIS EN DE AANWEZIGE KELDERS ZOU HET HUIS GOED IN HET GEBIED VAN DE DUITSE ORDE PASSEN
bewonersonderzoek 1600-1780Het middeleeuwse huis dat zichtbaar is op de kaarten van Bast en Blaeu heeft
tot ongeveer 1670 zijn vorm behouden. Dankzij verschillende waarboeken en
de kaart van Van Dulmenhorst & Dou konden de bewoners van het huidige
Nieuwsteeg 2 vanaf 1600 tot 1670 worden achterhaald.
In 1652 werd het huis omschreven als: “Een huijs ende erve staende ende
gelegen binnen deser stede aende oostsijde vande Nieuwesteech, omtrent het
Pieterskerckhof, belegen hebbende aen d’eene sijde ten noorden Sophia, Cor-
nelia ende Geertruijt van Reijgersbergen cum socio, doorgaende met gemeene
sijtmuijren, ende aen d’ander sijde ten suijden beneden de voors. Sophia,
Cornelia ende Geertruijt van Reijgersberch, mit haer poort ende gange.”
Dirck Jacobsz. van Reijgersberch1600
1628
1631
1652
1665
Erfgenamen Dirck Jacobsz.
van Reijgersberch
Ysaack de Coene, kleermaker
Jan van Leeuwen, kapitein
van de schutterij
Cornelis van Scharpenbrant,
notaris en procureur
Erfgenamen Dirck Jacobsz.
van Reijgersberch
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
24
opslag archieven populair bij particulieren
Het schenken en in bruikleen geven van archieven door particulieren is onverminderd populair gebleven. In totaal werd er in 2012 en 2013 meer dan 80 meter aan archieven geschonken en 316 meter aan archieven werd in bruikleen gegeven. De bruikleen van de archieven van het Sint Salvatorshofje (1423-1972) en het Sint Jacobshofje (1514-1981) behoorden onder andere tot de aanwinsten.
Ondanksdeaanscherpingvanderegelsmetbetrekking
totdefysiekeoverdrachtvanparticulierearchievenin
2013,bleekeenbeleidswijzigingnietnodig.Denieuwe
regels,dieervoormoetenzorgendatdearchieven
wordenontdaanvanduplicaten,metalendeeltjesen
geordendwordenaangeleverd,zorgdennietvooreen
teruggangvannieuweaanwinsten.In2012werd61
meterparticulierarchiefgeschonkenen91meteraan
archiefbescheideninbruikleengegeven.In2013wasdit
respectievelijk20,40meteren225meter.
Eenbijzondereaanwinstwasdebruikleenvande
archievenvanhetSintSalvatorshofje(1423-1972)enhet
SintJacobshofje(1514-1981)inmaart2012.Dearchieven
zijninclusiefdeprivéstukkenvanGomarusvan
CraeyenboschenPauwelsClaeszdeGoede,destichters
vanbeidehofjes,overgedragen.Tijdensdeinventarisatie
zijnookuniekestukkenbetreffendehetBarbarahofjein
Leidenaangetroffen.(MLZ)
ONDANKS DE STRENGERE REGELS VOOR FYSIEKE OVERDRACHT BLEVEN PARTICULIEREN HUN ARCHIEVEN AANBIEDEN
De toegangspoort van het Sint Jacobs-
hofje aan de Doezastraat 25
(Glasnegatief eind 19e eeuw. Collectie
ELO, GN002696)
25
stad
sbee
ld
stadsbeeld: markante herinnering aan landelijk leiden
DeschoorsteenaandeVliststraatwasooitonderdeel
vandetuinderijvandefamilieDeKoning.Dit
bedrijf,gespecialiseerdindeteeltvangroenten,was
éénvandeveleland-entuinbouwbedrijveninde
Roomburgerpolder.Vanafdejarennegentigvande
vorigeeeuwkwamhierdewoonwijkRoomburgtot
ontwikkeling.InopdrachtvandegemeenteLeiden
werddeschoorsteendezezomergerestaureerddoor
schoorsteen-enovenbouwbedrijfHarmMeijerB.V.
uitzonderlijk exemplaar
Tijdensderestauratiewerddeschoorsteen
gedocumenteerddoorErfgoedLeiden&Omstreken
(ELO).Hieruitkwamnaarvorendatdeconstructievan
deschachtbestaatuiteenbuitenschilvanbetonnen
radiaalsteneneneenbinnenschilvanbeton.Datis
uitzonderlijk,wantzulkeradiaalstenenzijndoorgaans
vanbaksteen.Indebinnenschilisopongeveereenderde
hoogteeenspouwgespaard,vermoedelijkvoorventilatie
omdebinnenschiltekoelen.Detopvandeschoorsteen
wasinslechtestaat.Daaromisdie,netalsdemarkante
ijzerentrekbanden,geheelvernieuwd.Destenenzijn
destijdsdoordetuinderzelfgevormd.Voorhetmaken
vandenieuwestenenheeftdeaannemerzijnvoorbeeld
gevolgd.Overdeouderdomvandeschoorsteenisalleen
bekenddatdezewaarschijnlijkindejarentwintigis
gebouwd.(JvR)
Van de vele tuinderijen vroeger in Roomburg resteert alleen een schoorsteen. De schoorsteen, opgetrokken uit betonnen radiaalstenen, is in de zomer van 2012 hersteld.
DE BETONNEN RADIAALSTENEN MAKEN DEZE SCHOORSTEEN BIJNA UNIEK IN NEDERLAND
Tijdens de restauratie werd de schoorsteen
zorgvuldig gedocumenteerd door ELO
Alleen deze gerestaureerde schoorsteen herinnert nog aan de vele
tuinderijen in Roomburg
26
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
historische kleuren en winkelpuien en versterken het leidse stadsbeeldMonique Roscher
Het winkelpuien- en kleurenproject van Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) heeft, in combinatie met de Subsidieregeling Historisch Stadsbeeld (SHS), ook in 2012 en 2013 geleid tot een versterking van het historisch stadsbeeld.
InLeidenzijnnogverscheidenehistorischewinkelpuienbewaardgebleven.Achterlateraangebrachtebetimmeringen
gaanooknogvaakrestenvanoorspronkelijkepuienschuil.Omdezewinkelpuienweertevoorschijntehalenof
verdwenenexemplarentereconstrueren,startteonzeorganisatiein2009hetwinkelpuienproject.Hiermeewilde
gemeenteLeidendebeeldkwaliteitvandehistorischebinnenstadversterken.
NaastwinkelpuienrichtELOzichookaleenaantaljarenophetterugbrengenvanhistorischekleureninhetstadsbeeld.
DeSHSiseenbelangrijkestimulansomresultatenteboeken.Dezesubsidieregelingvoorzietookinhetherstelvan
monumentaleonderdelenindeopenbareruimteenhetaanbrengenvanpassendegevelreclame.
Aandehandvaneenaantalvoorbeeldenzijndebehaalderesultatengoedinbeeldtebrengen.
VEEL OORSPRON-KELIJKE PUIEN ZIJN IN DE LOOP DER JAREN GEWIJZIGD OF VERBORGEN GERAAKT ACHTER BETIMMERINGEN
Cobetstraat 47: kleurmetamorfose in een woonwijkSteeds meer particulieren maken gebruik van de Subsidieregeling Historisch
Stadsbeeld om hun pand in historische kleuren te laten schilderen.
Cobetstraat 47 ligt in de zogenaamde ‘Zuidelijke Schil’, het gebied tussen
Zoeterwoudsesingel en Burggravenlaan, ten zuidoosten van het centrum. Dit
gebied is sinds 2011 een beschermd stadsgezicht. Het huis maakt deel uit van
een karakteristiek dubbel woonhuis uit de jaren twintig van de vorige eeuw.
kleurentrapjes
Voor een goed kleuradvies diende er eerst onderzoek gedaan te worden naar
de oorspronkelijke kleur. Met een scalpelmesje kon de kleurenonderzoeker
oude verflagen blootleggen in zogenoemde ‘kleurentrapjes’. Deze geven
een mooi overzicht van de kleurontwikkeling door de tijd heen. Omdat er in
het verleden veel weg gekrabd en/of kaal gehaald is, gaven niet alle trapjes
duidelijke informatie. In vergeten hoekjes kon echter toch voldoende kennis
worden vergaard voor een compleet kleurbeeld. Opvallend was dat de op
bepaalde plaatsen aangetroffen kleur groen ook in het interieur van het
huis is terug te vinden, onder andere als originele kleur de zoldertrap. Het
onderzoek leidde uiteindelijk tot een kleuradvies waardoor Cobetstraat 47 een
ware kleurmetamorfose kon ondergaan.
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
27
Nieuwe Rijn 32: van confectiemagazijn tot ijssalonEen van de winkelpuien waar het herstel van de historische winkelpui zorgde
voor een compleet andere uitstraling van pand en straatbeeld is Nieuwe Rijn
32. Tot twee jaar geleden was het een sport- en reiskledingwinkel, maar in
2012 kreeg dit winkelpand een nieuwe gebruiker die er een luxe ijssalon wilde
vestigen. De gemeente had al eerder onderzoek laten doen naar de historische
winkelpui en die bleek goed aan te sluiten bij de gewenste uitstraling van de
‘gelateria’. Mede dankzij de Subsidieregeling Historisch Stadsbeeld besloot de
pandeigenaar tot herstel van de negentiende-eeuwse pui.
confectiemagazijn
De negentiende-eeuwse pui van Nieuwe Rijn 32 is te zien op oude foto’s.
In deze periode diende de pui als het visitekaartje van het bekende Leidse
confectiemagazijn Cahen. In de loop der tijd heeft de pui plaats gemaakt voor
Nieuwe Rijn 32, na het herstel van
de historische winkelpui in 2012
Links: De oorspronkelijke kleur werd aangetroffen bij onderzoek op één van de luiken aan de buitenkant. Bij vergelijking met de Leidse kleurstalenkaart blijkt
deze kleur overeen te komen met de kleur ‘oudgroen’ (nr. 44) (Foto Conserf Monumentenzorg) Boven links: Het huis voor het terugbrengen van historische
kleuren in 2008 (Foto Conserf Monumentenzorg) Boven rechts: Cobetstraat 47 na het terugbrengen van historische kleuren (Foto Gé Devilé)
HET TERUGBRENGEN VAN EEN HISTORISCHE WINKELPUI IS NIET ALTIJD TOT IN DETAIL MOGELIJK
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
28
een vlak aanzicht gedomineerd door een gevelbrede beplating met reclame. Het herstel van de negentiende-eeuwse
pui laat zien wat voor effect dit heeft, niet alleen op de winkel zelf, maar ook op de directe omgeving.
wildplassen
Het terugbrengen van een historische winkelpui is niet altijd tot in detail mogelijk. De eisen van deze tijd en de
specifieke wensen van de gebruiker moeten worden meegenomen in de keuzes bij het herstel. Een aspect dat daarbij
vaak een rol speelt is de toegang tot de bovengelegen woning(en). Vroeger bewoonde de winkelier deze vaak zelf
en kon de toegang zich dus prima in de winkel bevinden. Tegenwoordig moet de toegang tot de bovenwoning(en)
apart staan van de winkel, zo ook bij Nieuwe Rijn 32. Uiteindelijk is de toegang tot de bovengelegen appartementen
op een bevredigende manier opgenomen in de pui via de rechter deurpartij. De oorspronkelijke middenportiek is
niet teruggekeerd in verband met het aantrekken van vervuiling en wildplassen. Om het effect te behouden, zijn de
middelste deuren van Nieuwe Rijn 32 wel enigszins teruggelegd.
Leidse winkelassen: Breestraat en HaarlemmerstraatIn 2012 en 2013 heeft het onderzoek naar winkelpuien zich met name gericht op de Breestraat en de
Haarlemmerstraat. Bouwhistorisch onderzoek, ontwerpen en visualisaties laten zien wat de mogelijkheden zijn voor
het terugbrengen van historische winkelpuien in dit winkelgebied. Hierbij wordt samengewerkt met de collega’s van
het Team Juridische Handhaving en Bouwtoezicht. Waar Handhaving illegale wijzigingen aan winkelpuien constateert,
kan Erfgoed Leiden en Omstreken de mogelijkheid tot herstel van de historische winkelpui met behulp van de
Subsidieregeling Historisch Stadsbeeld stimuleren. Daarnaast nemen winkeliers ook zelf initiatief om hun winkelpui
terug te brengen in historische staat.
Links: Reclame voor de winkel voor de winkel van M. Cahen aan de Nieuwe Rijn 32 (Affiche uit 1884. Collectie ELO, PV31375.10)
Links: De Breestraat met een visualisatie van de
historische winkelpuien op nr. 155 (voorgrond, Wibra) en
159 (pui met blauwe tegels) (Visualisaties Vlaardingerbroek
en Wevers) Rechts: Aanzicht Prinsessekade met de
entree van de Haarlemmerstraat. De visualisatie laat de
historische puien aan de Prinsessekade zien (Visualisatie
Architektenburo Veldman Rietbroek Smit)
VISUALISATIES TONEN HET EFFECT VAN HERSTEL VAN HISTORISCHE WINKELPUIEN
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
29
welhetDuitseHuisgenoemd,indeKloksteeg.De
ordeinLeidenwaseenonderafdelingvandeBalijevan
Utrecht.HoeweldeDuitseOrdeallanggeledenuitde
stadisverdwenen,verleentzehiernogsteedsfinanciële
hulp,ondermeeraandePieterskerk.(EO)
BouwhistoricivanErfgoedLeidenenOmstreken(ELO)
stuitteninKloksteeg27opmuurdelenvanvermoedelijk
decommanderijvandeDuitseOrde.Inditoude
stadsdeelhielddezemachtigegeestelijkeridderordeooit
domicilie.Kloksteeg27iseensmaldwarshuismettwee
bouwlagen.Opdeeersteverdiepingbevindenzichinde
achtergevelenlinkermuurbakstenenuitwaarschijnlijk
dedertiendeeeuw.Hetgaatomkloostermoppen:flinke
bakstenenvanongeveer30cmlang,15cmbreeden
8cmdik.ZezijngemetseldinVlaamsverband,wat
betekentdatafwisselenddekorteenlangekantzichtbaar
is.EerderwerdenalinhetnabijgelegenGravensteenen
deabdijkerkinRijnsburgbakstenenuitdetwaalfdeeeuw
aangetroffen.Datzijndeoudstbekendebakstenenvan
Nederland(zieJaarverslagMonumenten&Archeologie
2011).
graaf floris V
DeDuitseOrdeontstondin1189alseenorganisatie
vanriddersenbroedersdiehielpendeheiligeplaatsen
inPalestinatebeschermenenziekenengewonden
teverzorgen.NadeDerdeKruistochtvolgdeeen
periodevanexpansieinEuropa.Deaanwezigheidvan
deordeinLeidengaatterugtot1268.Toenschonk
graafFlorisVeenstukgrondinhetcentrumenwerd
hetpatronaatsrechtvandePieterskerkaandeorde
overgedragen.Korternaverreesdecommanderij,ook stad
sbee
ld
stadsbeeld: oude muurdelen duitse huis aangetroffen
In de Kloksteeg zijn muurdelen aangetroffen van vermoedelijk de commanderij van de Duitse Orde, een van de vroegste stenen gebouwen in Leiden. De delen dateren waarschijnlijk uit de dertiende eeuw.
Onderdeel van de restauratie van Kloksteeg 27
was het terugbrengen van de historische kleuren
op de gevel
De gevonden muurdelen bestaan uit kloostermoppen gemetseld in Vlaams verband
DE AANWEZIGHEID VAN DE DUITSE ORDE IN LEIDEN GAAT TERUG TOT 1268
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
30
Uitheteerstedeelvandereekswerdduidelijkdat
opdeplekvanhethuidigeNieuwsteeg2eengroot,
middeleeuwshoekpandstond.Ditwasafteleiden
vandehistorischekaartvanBast,maarookaande
middeleeuwsekloostermoppendieinhetonderste
gedeeltevandehuidigegevelaanwezigzijn.Bovendit
middeleeuwsegedeeltewerdmetselwerkgevondendat
gedateerdkanwordenindezeventiendeeeuw.Inditdeel
zoekenwedeoorsprongvandezerestenuitdeGouden
Eeuw.
achter het stucwerk
Dezeventiende-eeuwsestructurenindegevelkonden
duidelijkwordenherkendtijdensdewerkzaamheden.
Devormvandegemetseldebogen,desoort
bakstenenendetoepassingvanklezoren(kleinekwart
uit
gel
ich
t
nieuwsteeg 2, achter stuc verborgen verleden: deel 2
klezoren en trapgevelsAndré van Noort en Edwin Orsel
Dagelijks vinden er in Leiden onderhoudswerkzaamheden aan historische panden plaats. Vaak blijven deze onopgemerkt, maar soms brengen ze een verborgen verleden aan het licht. In 2012 maakten herstelwerkzaamheden aan het loszittende stucwerk van Nieuwsteeg 2 zo’n onzichtbare geschiedenis even zichtbaar. Dankzij de tevoorschijn gekomen bouwsporen, aangevuld met archeologisch, kaart- en genealogisch onderzoek, kon de geschiedenis van het pand worden beschreven. In drie delen vertellen we u de ontstaansgeschiedenis van Nieuwsteeg 2, die nu weer veilig verborgen ligt achter een herstelde stuclaag.
Tekening van de voorgevel met daarin aan gegeven de bouwsporen en soorten
metselwerk. De bruin gekleurde delen in het linkerpand (de klezoren en de
bogen) en het oranje gedeelte in het rechterpand zijn in de huidige gevel (op de
oorspronkelijke plek) bewaard gebleven (Tekening J. van Rooden en B. Lewerissa)
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
31
baksteentjes)alshoekoplossinginhetmetselverband,
zijntyperendvoordezetijd.Inbeidedelenvanhet
pandzijnzeventiende-eeuwserestengevonden,maar
waarschijnlijkishetlinkerdeeleerderverbouwddanhet
rechterdeel.
Denieuwetrapgevelvanhetlinkergedeeltevanhet
huidigeNieuwsteeg2kwamopdeplekvaneendeel
vandemiddeleeuwsevleugel.Dezenieuwbouwwerd
bovenophetmetselwerkvanoudevleugelgeplaatst,
waardoordekloostermoppenbehoudenbleven.Van
dezeverbouwingzijnenkeldegemetseldebogenende
klezorenindehuidigegevelbewaardgebleven.Hetwas
waarschijnlijknietdeenigeingreepinditdeelvanhet
pand.Uiteerderbouwhistorischonderzoekbleekdat
achterdenieuwbouwopdemiddeleeuwsekelders,in
dezeperiodeookeentweelaagsachterhuisisgebouwd.
Hetrechterdeelvanhethuiswerdinhetgeheel
nieuwopgetrokken.Ditkanwordenopgemaaktuit
hetmetselwerk,maarookdoornieuwemoer-en
kinderbintbalklagendieterhoogtevantweebouwlagen
aanwezigzijn.Omdatdezenieuwbouwbrederwas
dandevoormaligesteegenhetkleinehuis,moest
eendeelvandemiddeleeuwsevleugelplaatsmaken.
Hierdoorwerdhetrechtertongewelftotongeveer
halverwegeingekort.Detrapgevelgingietsoverde
gevelvanhetlinkerpandheenkragen,wateropwijst
datbeidebouwdelenvandezelfdeeigenaarwaren.
Hetzeventiende-eeuwsemetselwerkvandeeerste
verdieping,dezolderendetrapgevelzijnbewaard
geblevenindehuidigegevel.Hiertoebehorenookde
klezoren. uit
gel
ich
t
Op de kaart van Blaeu uit 1649 heeft het pand nog
haar middeleeuwse vorm (Kopergravure J. Blaeu, 1649.
Collectie ELO, PV351A)
DE NIEUWE GEVEL WERD GEBOUWD OP DE MIDDELEEUWSE FUNDERING
kaart en mens
DetweetrapgevelsvanhethuidigeNieuwsteeg2
zijnvoorheteerstzichtbaaropdekaartvanHagen
uitcirca1670.Ookhetpandopdeplekvanhet
huidigeNieuwsteeg4isafgebeeldmeteentrapgevel.
Tevensisteziendaternogslechtseendeelvande
(ietsgemoderniseerde)middeleeuwsevleugelis
overgebleven.OpdekaartvanBlaeu,zo’ntwintigjaar
eerder,isdeoudesituatienogingetekend,waaruitblijkt
dattussen1649en1670hetkleinepandendesteeg
plaatshebbenmoetenmakenvoordenieuwbouw.
Uithetbewonersonderzoekvanheteersteartikeluit
dereeks,bleekdatDirckJacobsz.vanReijgersberchen
zijnerfgenamentotiniedergeval1665hetlinkerdeel
vandemiddeleeuwsevleugel,desteegenhetkleine
huisjeinbezithadden.Hetrechtergedeeltewasin1652
inhandengekomenvanCornelisvanScharpenbrant,
notarisenprocureur.Vervolgonderzoeknaarde
bewoners(ziekader)laatechterziendatdeerfgenamen
VanReijgersberchin1665hundelenverkochthebben.
Hetlinkerdeelvandemiddeleeuwsevleugelgingnaar
JanHenricxsz.SchinckelenMatheusvanBerendrecht,
terwijldesteegenhetkleinehuiswerdengekochtdoor
Hagen tekende in 1670 voor het eerst op de plek
van Nieuwsteeg 2 twee trapgevels (Kopergravure
C. Hagen, 1670. Collectie ELO, PV363A2c)
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
32
CornelisvanScharpenbrant.Doordezeaankoopkreeg
VanScharpenbranthetgeheleperceelvanhethuidige
Nieuwsteeg2inhanden.
Dankzijhetkaart-,gevel-enbewonersonderzoekkunnen
weachterhalenwiedeverbouwingheeftgedaan.Uit
hetkaartonderzoekblijktdatdeverbouwingtussen
1649en1670moethebbenplaatsgevonden;dankzij
hetgevelonderzoekisachterhaalddatdegevels
elkaaroverkragenenduswaarschijnlijkééneigenaar
hadden;enhetbewonersonderzoekleertonsdatVan
Scharpenbrantin1665hethelepandinhandenkreeg.
HetisdaardoorwaarschijnlijkdatVanScharpenbrant
tussen1665en1670verantwoordelijkisgeweestvoor
deverbouwing.Detrapgevelsdiewerdenaangebracht,
zoudendienstdoentotdevolgendeverbouwing,aanhet
eindvandeachttiendeeeuw.uit
gel
ich
t
De zeventiende-eeuwse bogen waren duidelijk zichtbaar in de gevel
bewonersonderzoek 1665-1780De nieuwe trapgevel van Nieuwsteeg 2, die zichtbaar is op de kaart van
Hagen, heeft iets meer dan honderd jaar dienst gedaan. Wie er woonden
achter deze zeventiende-eeuwse gevel, kon worden achterhaald dankzij
verschillende waarboeken.
In 1670 werd het huis in het waarboek omschreven als: “Een huijs ende erve
staende ende gelegen binnen deser steede aen ’t Ste. Pieterskerckhoff op den
hoeck van de Nieuwesteeg belent aen d’eene sijde Cornelis van Scharpenbrant
notaris ende procureur alhier, ende aen d’ander sijde den ingang van Pieter
Gerritsz. Specks hoffge streckende tot achter aen denselven hoff.”
Jan Henricxsz. Schinckel,
timmerman, en Matheus van
Berendrecht
Guilljaem Riket
mr. Pieter van der Maersche, bij
onwillig decreet gekocht voor
1.230 gulden
Lotharius Zumbach van Coesfeld
1665
1670
1682
1695
1765
1780
Cornelis van Scharpenbrant,
notaris en procureur, en erfgenamen
Simon de Leeuw (voor 3.350 gulden)
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
33
stad
sbee
ld
stadsbeeld: renaissance balkschilderingen in kloksteeg 6
Groot was de verrassing toen bouwhistorici in Kloksteeg 6 op balkschilderingen uit circa 1600 stuitten. Zulke decoraties zijn zeldzaam in Leiden. De herkomst ervan is vooralsnog onbekend.
InKloksteeg6troffendebouwhistoricivanErfgoedLeidenenOmstreken
(ELO),zoalsverwacht,samengesteldebalklagenaan:eenreeksgrotebalken
metloodrechtdaaropkleinebalkendiedevloerdragen.Dezebalklagen
warenechterniettevindenindeachterkameropdebeganegrond.Hier
bleekeenenkelvoudigebalklaagvanmiddelzwarebalkenaanwezig.Vijfvan
diebalkenzijnokerkleuriggeschilderd,deanderezijnruw.Tothungrote
verrassingontdektenzeopeenervaneengedeeltevaneendecoratieve
schilderinguitdeRenaissance.Deschilderingistotovereenlengtevancirca
50cmzichtbaar.
uit de losse hand geschilderd
Hetmotiefaandesmalleonderkantvandebalktoonteendoorlopende
reeksvansymmetrischvlechtwerktussentweebiezen.Hetisokerkleurigen
aangebrachtopeendonkereondergrond.Aandebrederezijkantenvande
balkiseendoorlopendereeksvan‘beslagwerk’zichtbaar,olijfgroenopeen
donkergroeneondergrond.Beidemotievenhebbeneenzekeregrofheiden
lijkenuitdelossehandtezijngeschilderdopbasisvaneensjabloon.
Opgrondvandekleurenenmotievendaterendebouwhistoricide
schilderingrond1600.Datsluitwonderwelaanbijdedateringvanhetpand
opgrondvanbouwhistorischonderzoek.Maardatgarandeertnognietdat
devijfbalkenvanhetbeginafaanaanwezigwaren.Demixvantweetype
balklagenspreektdatooktegen.Uitnavraagblijktdatdebalkentijdenseen
restauratiein1977doordeaannemerzijngeplaatst,endusnietuithetpand
zelfafkomstigzijn.Waarzedanwelvandaankomen,enofdatvanbinnen
ofbuitenLeidenwas,ishelaasnietbekend.Hoedanook,eendergelijke
schilderingisinLeidennogmaarsporadischaangetroffen.(JvR)
DE DATERING VAN DE KLEUREN EN MOTIEVEN SLUIT AAN BIJ DIE VAN DE BOUWHISTORIE
De schilderingen zijn tot over een lengte van circa 50 cm zichtbaar
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
34
laagdrempelig
TijdensdeMaatschappelijkeStage(MaS)maken
leerlingeninhetvoortgezetonderwijskennismetde
toegevoegdewaardevanvrijwilligerswerk.ELOspeelt
daarmetdiversestagevormenopin.Datpastbijde
maatschappelijkeverantwoordelijkheidvaneenpublieke
instellingendetaakomzoveelmogelijkmensen
bekendtemakenmetdecollecties.Daarnaastvormen
deverhaleneenwelkomeaanvullingopdecollectie.
Indeprojectenlopenvmbo-,havo-envwo-leerlingen
individueel,pertweetalofalsgroephunstagebijonze
organisatie.Hettakenpakketwordtsamenmetdeschool
endestagiairvastgesteld.
Watdejuryvandeprijsmetnamewaardeerde,isdat
ambassadeurschapnietzitingrotegebarenofveel
middelen,maarlaagdrempeligkanzijnenpassend
bijdeeigenorganisatiedoelen.Hetprijsgeldvan
€ 2000,-moestwordenbesteedaanMaS-projecten
binnendeinstelling.Vaneendeelvanhetgeldbracht
educatiefmedewerkerSusanSuèrhetboekje‘MaSsaal
naarhetArchief’uit,datenthousiastedeelnemersaan
destageprojectenaanhetwoordlaat.Hiermeewil
zejongeren,ouderen,lerarenenarchiefmedewerkers
warmmakenvoormaatschappelijkestagesin
archiefinstellingen.Hetovergeblevengeldwordtbenut
voordeverankeringvandeMaSbijErfgoedLeidenen
Omstreken.(AV&SS)
prijs voor stageprojecten
Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) won met zijn maatschappelijke stageprojecten de MaS Ambassadeursprijs Erfgoedsector.
Middelbarescholieren,bejaardenenarchievenzijn
geenvoordehandliggendecombinatie.Maarinhet
maatschappelijkestageproject‘VerhalenvanVroeger’
vanErfgoedLeiden,gaanzeperfectsamen.Scholieren
interviewenbewonersvanverzorgingshuizenen
doenarchiefonderzoek.Metdeverzameldeverhalen
enarchiefbeeldenmakenzijpostersdieworden
tentoongesteld.Zowordenjongerenenouderenop
eenspeelsemanierbijelkaarenhungezamenlijke
geschiedenisbetrokken.
Links: In ‘Verhalen van Vroeger’ interviewen scholieren bewoners van verzorgingshuizen
Rechts: Het eindresultaat wordt met goedkeuring bekeken door de geinterviewde
JONGEREN EN OUDEREN WERDEN BIJ ELKAAR EN HUN GEZAMENLIJKE GESCHIEDENIS BETROKKEN
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
35
Aanderealisatievaneenambitiealshierboven
gaatveeldenkwerkvooraf.In2012iseenbelangrijk
tussentijdsresultaatgeboektindevaststellingvaneen
nieuw‘Informatiebeleidsplan’datzichrichtteopalle
erfgoedcollecties.Belangrijkeuitgangspuntenzijnhet
zoveelmogelijkvrijbeschikbaarstellenvaninformatie,
eenpresentatiedierekeninghoudtmethettype
doelgroep,hetbetrekkenvangebruikerso.a.doorze
medeproducenttemaken,flexibiliteitenduurzaamheid.
de eerste stappen
Inhetkadervandegenoemdeuitgangspuntenwaren
erin2012tweevermeldenswaardigeontwikkelingen
waarbijELObetrokkenwas.Deeerstedaarvanwas
hetafstudeeronderzoekvanNathalieSchouten
aandeHaagseHogeschool,datzichrichtteopde
gebruiksvriendelijkheidvanwww.archiefleiden.nl.Dit
resulteerdeineenaantalconcreteaanbevelingen,
zoalso.a.hetaanbiedenvanverwantezoektermen,het
ondersteunenvangebruikersmetinstructievideo’sen
hetcreërenvaneenkaartinterface.Dezeaanbevelingen
wordenallemaalverwerktindein2014telancerensite
vanErfgoedLeiden.
DetweedeontwikkelingwasdedeelnamevanELO
aande‘CommunityofPracticevoorOpenData’,
eensamenwerkingsverbandvanzevenverschillende
expertsophetgebiedvandigitaalarchiefbeheer,onder
leidingvanDigitaalErfgoedNederland(DEN).De
samenwerkingresulteerdeineenstappenplanvoor
archiefinstellingendatmedio2013gepresenteerd
werdennegenopeenvolgendestappenbevat,van
eerstcreërenvandraagvlaktotdeevaluatienade
implementatie.GedurendedittrajectdeedELOzelfal
denodigeervaringopmethetbeschikbaarstellenvan
haarinformatiealsOpenData.Intwee‘hackathons’
(bijeenkomstenwaarinhetveldvanontwikkelaarswerd
digitale beschikbaarstelling van de collecties – werk in uitvoering en tussentijdse resultaten
Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) zet zich al jarenlang in om zoveel mogelijk gegevens uit haar archiefcollecties digitaal beschikbaar te stellen. Nu die collecties recentelijk aangevuld zijn met archeologische informatie en informatie over historische gebouwen en stedelijke structuren in Leiden, is de gezamenlijke ontsluiting via het internet voor ELO een absoluut speerpunt. We lopen daarin graag voorop, liefst in samenwerking met andere partijen in Nederland en Europa.
IN TWEE ‘HACKATHONS’ WERDEN NIEUWE TOEPASSINGEN ONTWIKKELDDE GEZAMENLIJKE ONTSLUITING VAN DE COLLECTIES VIA HET INTERNET IS VOOR ELO EEN ABSOLUUT SPEERPUNT
Creative Commons is een licentiesysteem dat
ervoor zorgt uw werk vrij gebruikt kan worden
door anderen, maar dat u wel uw rechten
behoudt. Dit is ook één van de ideeën achter
Open Data
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
36
uitgedaagdnieuwedingentedoenmetdedatavanELO
zonderenigebeperkingen)werdennieuwetoepassingen
ontwikkeld.Zowordterbijvoorbeeldfrequenten
geautomatiseerdoverwillekeurigestukkenuitdeWO
IIcollectiegetwitterdenwordtdegenealogischedata
vanELOgecombineerdmetanderegenealogischedata
ontslotenmetnieuwezoekmogelijkheden.
erfgoed leiden en omstreken 2.0In2013organiseerdeErfgoedLeidensamenmetArchief
2.0eendrukbezochtemiddaginLeidenoverhetbeleid
rondomcookies.Deaanleidingwasde‘Cookiewet’,
diehetvoorerfgoedinstellingeno.a.moeilijkermaakt
omzichttehoudenop(deachtergrondvan)haar
digitalebezoekers.ELOwerktein2013ookmeeaanhet
EuropeseAPEx-project.Halverwegehetjaarwerdenalle
(ruim700)archiefinventarissenvanELOgepubliceerd
ophetArchivesPortalEuropevanhetproject.Datwas
bijzonder,omdatditportalaanvankelijkalleenbedoeld
wasvoorhetgecombineerdbeschikbaarstellenvan
archiefinformatievannationalearchieven.Mededoor
dedeelnamevanonzeorganisatieaaneenpilotbinnen
hetproject,diebedoeldwasomtetestenofookkleinere
archiefinstellingenleverancierzoudenkunnenzijn,isnu
deweggeopendvoorhetontsluitenvannogveelmeer
(regionale)archiefinformatieviaditEuropeseportaal.
TotslotwasELOintensiefbetrokkenbijhetnationale
project‘Erfgoed&Locatie’vandeDEN.Inditproject
wordteengeo-semantischeinfrastructuurmetservices
ontwikkeldvoorhetbredecultureelerfgoedveld.Binnen
hetprojecttrokELOdepilot‘geovocabulaires’.Het
projectmoetleidentotdecreatievangeotoolsdie
verschillendesoortenhistorischecollectiesverder
helpengezamenlijkteontsluitenenteverrijken.Ditsluit
zeergoedaanbijdeambitiesdieErfgoedLeideninhaar
Informatiebeleidsplanverwoordheeftenhetisdanook
deverwachtingdaterindekomendejarennoggrote
resultatenopditterreingeboektgaanworden.
(MA&WH)
De website van het Regionaal Archief Leiden werd getoetst op
gebruiksvriendelijkheid
37
Leiden is echt een stad van ontdekkingen. Achter de onopvallende gevel van Haarlemmerstraat 164 werd een bijzondere kapconstructie aangetroffen.
Datmonumentaalnietaltijdheeloudhoefttezijn,
bewijsthetdakvanHaarlemmerstraat164.Hierisbegin
twintigsteeeuweenconstructieaangebrachtvanijzeren
vakwerkspantenmethalfrondevorm.Dittypespantisin
Nederlandweinigtoegepast,erzijnslechtstweeandere
voorbeeldenbekend.Devollediguitvoeringinijzeris
echteruniek,enbuitendelandsgrenzenvermoedelijk
ook.Hetnieuwe,deelsinglasuitgevoerdedakwas
onderdeelvaneengroteverbouwingdiedoordefirma
Biesiotwerduitgevoerdindejaren1900-1910.Deze
banketbakkerijwasindeeerstehelftvandetwintigste
eeuwalombekendindestad.Vandezevenwinkelswas
Haarlemmerstraat164debelangrijkste.Hierwasaande
achterzijdeookdebakkerijgevestigd.
gemeentelijk monument
Tijdenseenlatereverbouwingvanhetpandin1953
isweinigvanhetkarakteristiekeinterieurbehouden
geblevenenindejarenzeventigwerddegevel
vervangen.Deoorspronkelijkekapconstructiedreigde
in2012ooktesneuvelen,maarditwerdvoorkomen.
Terbeschermingvandezeldzameenbijzondere
kapconstructiewerdHaarlemmerstraat164in2012
aangewezenalsgemeentelijkmonument.(JvR&ESta) stad
sbee
ld
stadsbeeld: de erfenis van banketbakkerij biesiot
Links: De ijzeren kapconstructie
bestaat uit halfronde vakwerkspanten
met trekstaven die samenkomen in een
centrale knoopplaat
Rechtsboven: De kap buiten van de
achterkant gezien
Rechtsonder: Doorsnede van de
oorspronkelijke situatie met de
kapconstructie. Aan de achterzijde van
het pand was een hoge, open ruimte met
galerijen langszij (Bouwtekening archief
Bouw- en Woningtoezicht, 1953)
DIT TYPE DAKSPANT IS IN NEDERLAND WEINIG TOEGEPAST EN DAARDOOR ZEER ZELDZAAM
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
38
uit
gel
ich
t
Dezeventiende-eeuwsetrapgevelvanNieuwsteeg2heeftmeerdanhonderd
jaardienstgedaan.Onderinvloedvandeveranderendemodewerdenvanaf
deachttiendeeeuwdebakstenentopgevelsgemoderniseerdtotlijstgevels.
OokNieuwsteeg2ondergingditlot.Naastdezeverbouwinghebbenernog
verschillendemoderniseringenplaatsgevondeninhetpand.Inditdeelkijken
wehoehetpandhaarhuidigeuiterlijkheeftgekregen.
Van trap naar lijst
DeveranderendemodezorgdeervoordatveleLeidsetrapgevelssneuvelden.
Detrapgevelvanhetrechtergedeeltevanhetpandverdweenvermoedelijk
in1781.Dezedatumisbekenddankzijbewaardgeblevenontwerpen
vanbehangschilderingen,gemaaktdoordebekendeAmsterdamse
behangschilderJurriaenAndriessen.Dezeontwerpenwarenbedoeldvoor
indevoorkameropdebeganegrondvanhetpandenblijkenonderdeelvan
eengrondigemoderniseringtezijngeweest.Wantnaasthetwijzigingen
nieuwsteeg 2, achter stuc verborgen verleden: deel 3
moderniseringen en het stucwerkAndré van Noort en Edwin Orsel
Dagelijks vinden er in Leiden onderhoudswerkzaamheden aan historische panden plaats. Vaak blijven deze onopgemerkt, maar soms brengen ze een verborgen verleden aan het licht. In 2012 maakten herstelwerkzaamheden aan het loszittende stucwerk van Nieuwsteeg 2 zo’n onzichtbare geschiedenis even zichtbaar. Dankzij de tevoorschijn gekomen bouwsporen, aangevuld met archeologisch, kaart- en genealogisch onderzoek, kon de geschiedenis van het pand worden beschreven. In drie delen vertellen we u de ontstaansgeschiedenis van Nieuwsteeg 2, die nu weer veilig verborgen ligt achter een herstelde stuclaag.
Tekening van de voorgevel met daarin aan gegeven de bouwsporen en soorten metselwerk. De
aanvullingen van de trapgevel, links- en rechtsboven in het rechterdeel, stammen uit de verbouwing van
1781. De lichtoranje delen in het linkerdeel en de lichtbruine delen op de begane grond en boven de ramen
van het rechterdeel, stammen uit de verbouwing van eind negentiende eeuw
(Tekening J. van Rooden en B. Lewerissa)
39
vandetrapgevelineenlijstgevel,werdenerinterne
moderniseringenenafwerkingeninhetpanduitgevoerd.
Tevenskwamereennieuwedwarseachtervleugelmet
eenlijstgevelgerichtopdetuin.
Uithetonderzoekkwamnaarvorendatdestenenuitde
trapgevelzijnhergebruikttijdensdezeverbouwing.Met
debakstenendievandetopafkomstigwaren,werden
deonderliggendetrappenaangevuldtoteenhorizontale
lijstgevelmetkroonlijst.Doorhetgebruikvandezelfde
baksteenwasdezewijzigingnauwelijkszichtbaarvoor
debouwhistorici.Hetresultaatvandeverbouwingen,
waartoewaarschijnlijkdeopdrachtwerdgegevendoor
denieuweeigenarenImminckenNoordziek,waseen
fraaigelegenenstatigachttiende-eeuwswoonhuis.
einde aan de middeleeuwse vleugel
Waartijdensdeverbouwingenaanheteindevande
zeventiendeeeuwaleendeelvandemiddeleeuwse
vleugelmoestwijken,werdderestookergenstussen
1786en1823afgebroken.Datdesloopvande
middeleeuwsevleugelindezeperiodeplaatsvond,
wetenwedankzijkaart-enbewonersonderzoek(zie
kader).Delaatstekeerdatdemiddeleeuwsevleugelin
dewaarboekengenoemdstaat,istijdensdeverkoop
ervanin1786.Imminckverkochtdestijdszijndeelaan
Noordziek,waardoorhijhetgehelemiddeleeuwse
perceelinbezitkreeg.Opdekadastralekaartuit1823is
devleugelechterinzijngeheelverdwenenenstaatalleen
noghethuidigeNieuwsteeg2overeind.
Voorhetlinkergedeeltevanhethuidigepand,dat
grensdeaandeverdwenenmiddeleeuwsevleugel,vond
Op de kadastrale kaart van W.J. van Campen uit
1823 is de middeleeuwse vleugel in zijn geheel van
de kaart verdwenen (Tekening W.J. van Campen,
1823. Collectie ELO, PV403.6)
De huidige voorgevel van Nieuwsteeg 2. Op
voorhand zou je niet verwachten dat er zo’n verleden
achter verborgen ligt
dewijzigingvantrapgevelnaarlijstgevelwaarschijnlijk
pasaanheteindvandenegentiendeeeuwplaats.Dit
valtafteleidenuitdetoegepastemachinalebaksteen.
Bijdezeverbouwingwerdvermoedelijkookdebegane
grondvanhetrechterdeelgeheelvervangenenwerden
devenstersopdeeersteverdiepinghersteld.De
verbouwingkoppelenaaneenbewoner,zoalsmogelijk
wasbijdevorigeverbouwing,ismoeilijkervoordeze
periode,omdaterveelwisselingenvaneigenarenwaren.
verborgen achter stuc
Omdathetmachinalebaksteenvandelaatste
aanpassingenafweekvandeouderebakstenen,waser
eenlappendekenvanallerleibouwsporenontstaan.Dit
moethetmomentzijngeweestdatdeeigenaarbesloot
omdegevelteverbloemenachtergebloktstucwerk.
Stucwerkalsgevelafwerkingwasmetnameinde
negentiendeeeuwpopulair.Doorinhetnogonverharde
pleisterschijnvoegeninblokvormaantebrengen,
werdeennatuurstenengevelgesuggereerd.Geblokt
stucwerkwaseengoedkopemanieromdegeveleen
rijkereuitstralingtegevenenomallerlei‘ontsierende’
bouwsporenvanverbouwingenenmoderniseringen
aanhetzichtteonttrekken.Bijlateremoderniseringen
verrezenaandetuinzijdenogtweeuitbouwenenwerden
inhetinterieurdedecoraties,schouwen,deurenen
stucplafondsaangepastaandelaatstemode.
DehuidigegevelvanNieuwsteeg2blijktdusveelmeer
informatietebevattendandatervanbuitenaanafvalt
telezen.EnzozullenerinLeidenendeomgevingnog
veleanderepandenzijnmeteenverborgenverledendat
klaarstaatomontdektteworden. uit
gel
ich
t
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
40
1780
1786
1806
1832
1835
1848
1853
1858
1864
1872
1883
1908
1925
1936
Peter Noordziek
Leidse notaris mr. Jacobus Scheltus
Scheltus overlijdt, Weduwe Henrietta Margaretha
Mulder wordt eigenaar
mr. Jan Delfos, conrector van de Latijnse School te
Leiden voor 6.000 gulden
Petrus Marinus Mess, arts te Leiden voor 4.150 gulden
via Openbare Veiling nav overlijden mr. Jan Delfos
Willem Pieter van den Ende voor 9.000 gulden
Joannes Matthias Schrant, arts en tevens hoogleraar
te Leiden voor 6.700 gulden
Pieter Noordziek en
Johannes Imminck Schrant overlijdt, Joanna Helena Francisca
Gabriella van der Monde erft huis
Theodora Alexandrina de Neve en Francina Aletta
Johanna Dina de Neve voor 9.500 gulden
Willemina Aletta Rensina Versteegh, echtgenote
van dr. Rutgerus Horst, conservator van het
Museum van Natuurlijke Historie te Leiden voor
13.000 gulden
Neeltje Boon, echtgenote van Fredrik Willem
Thorbecke, gepensioneerd rijksontvanger der
directe belastingen voor 13.000 gulden
Thorbecke overlijdt
dr. W.R. Juynboll
In 1848 werd het huis bij een openbare veiling omschreven als: “een groot,
ruim, hecht, sterk en goed onderhouden Heerenhuis en Erve, met grooten tuin
en volière, hebbende het huis drie beneden kamers, waarvan twee en suite,
groote royale opkamer, groote keuken, kelder, vier bovenkamers, provisieka-
mer, dienstbodenkamers, droog- en turfzolders en verdere gemakken”
Pieter Noordziek. Vanaf 1786 is het onbekend wat er met dit deel gebeurd is. Op de kadastrale kaart uit 1823 staat het deel niet meer als pand op de kaart
bewonersonderzoek 1780-1936De huidige lijstgevel van Nieuwsteeg 2 is ontstaan tijdens een reeks aan
verbouwingen die begonnen rond 1780. Sindsdien heeft het pand een grote
verscheidenheid aan eigenaren gehad. Deze konden worden achterhaald
dankzij een onderzoek naar de bewoners en eigenaren.
uit
gel
ich
t
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
41
Leidenaren zijn gek op geschiedenis. Communiceren over erfgoed is dan ook een speerpunt voor Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO).
BijnadriekwartvandeLeidenarengeeftinde
Stadsenquêteaanhistorischgeïnteresseerdtezijn.
ErfgoedLeidenenOmstrekenvoedtdieinteressedoor
deverhalenovererfgoedwaarmogelijktedelen.Een
nieuwevormvancommunicatiein2012washistorisch
twitteren.InsamenwerkingmethetLeidschDagblad
liethetArchiefindeaanloopnaarde3oktoberviering
WillemvanOranjeenanderebetrokkenenrondhet
LeidsOntzettwitterenoverdegebeurtenissenin
1574.Ditgebeurdevandagtotdag:#JanVanHout
(stadssecretaris)“Hetrantsoenwordtingesteldop
1pondvleesperdag.Bevolkingisverontwaardigd.
Begrijpelijk,maarikhebzelfookhonger”.
ELOkentveelvolgers,ondermeerdoordepopulaire
#fotovrijdag:elkevrijdagwerderviaTwittereen
historischefotouitdecollectievanhetarchiefgetwitterd
die,alshetevenkan,aanslootopdeactualiteit.De
activiteitvanELOopTwitterenanderesocialemedia
zalindekomendejarenwaarschijnlijkalleennogmaar
toenemen.(NdW)
tweets van willem van oranje
Van dag tot dag werd het Leids Ontzet herbeleefd via Twitter.
OOK STADSSECRETARIS #JANVANHOUT TWITTERT ER OP LOS
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
42
In2012heeftELOnauwcontactgehadmetde
aangeslotengemeenten,vanwegedewijziginginhet
toezichtopdezorgenhetbeheervanarchiefbescheiden.
DoordeinwerkingtredingvandewetRevitalisering
GeneriekToezicht(RGT,per1oktober2012)ishet
toezichtoparchievenmeeraandegemeentenzelf
toevertrouwd.Enkelewetten,waaronderdeProvinciewet,
GemeentewetendeArchiefwet1995,moestenhiervoor
wordenaangepast.
de rgt in de praktijk
Denieuwewetheefthetsturendetoezichtvande
provincievoorafvervangendooreenmeerterughoudend
toezichtachteraf.DecollegesvanB&WvanLeiden
endeaangeslotengemeentenHillegom,Leiderdorp,
Noordwijk,TeylingenenZoeterwoudezijnvoortaan
verplichtomjaarlijkseenvastgesteldverslagvoorte
leggenaandegemeenteraadengedeputeerdestaten.
Daarinwordthetgeenzijhebbenverrichtteruitvoering
vanartikel30vandeArchiefwet1995,toegelicht.Door
dezewijzigingmoetnudegemeentearchivarisjaarlijks,
inplaatsvantweejaarlijks,aandecollegesrapporteren
overhettoezichtophetbeheervandearchiefbescheiden
vandegemeenten,die(nog)nietzijnovergebrachtnaar
dearchiefbewaarplaatsvanLeiden.Doorhetgewijzigde
toezichtneemtdegemeentearchivarisookaspectenvan
dezorginhaarrapportagemee.
archief ‘kpi’s’
NadeinwerkingtredingvandewetRGTisinoktober
2012begonnenmethetgebruikenvandeArchief
KritischePrestatieIndicatoren(ArchiefKPI’s)vande
VNGenhete-formulierArchiefKPI’s,ontwikkelddoor
BRAIN.Doormiddelvaneenpilotisdearchiefinspectie
indegemeentenNoordwijkenHillegombegonnen
metdezenieuwemaniervanwerken.Naastde
ArchiefKPI’swerdookde‘ChecklistArchiefruimten’
gehanteerd,voordecontrolevandearchiefruimtenvan
vraag om begeleiding groot door nieuwe regels archiefbeheerMaria Louwerse-Zimmerman
De nieuwe wet ‘Revitalisering Generiek Toezicht’, een nieuwe manier van inspecteren aan de hand van de archief ‘KPI’s’ en een geactualiseerde selectielijst zorgden voor overuren bij veel gemeenten en instellingen. De wijzigingen die in 2012 en 2013 door de overheid werden doorgevoerd in het archiefbeheer, zorgden ervoor dat veel regionaal aangesloten instanties Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) om raad en begeleiding vroegen.
DOOR MIDDEL VAN EEN PILOT IS DOOR ARCHIEFINSPECTIE IN DE GEMEENTEN NOORDWIJK EN HILLEGOM BEGONNEN MET DE NIEUWE ARCHIEF KPI’S
43
gemeenten.Eenbijkomendonderdeelvandechecklist
iseenschimmeltestophetarchiefmateriaalende
archiefbescheiden.
Naenkeleaanpassingenkoneind2013mettevredenheid
wordenteruggebliktopdepilot.Hete-formulierwerd
insamenwerkingmetdegemeenteningevulden
diendealsbasisvoordeschriftelijkeverslaglegging
vandeinspectie.Deschimmelcontroletestenleidden
ertoedateenenkelegemeenteeenflinkdeelvande
archiefbescheidenmoestherverpakkeninnieuwe
archiefdozenen/ofmappen.
geactualiseerde selectielijst
Eenanderewijzigingdiein2012werddoorgevoerd
washetactualiserenvandeselectielijstvoor
archiefbescheidenvangemeentelijkeen
intergemeentelijkeorganen.Deselectielijstbeschrijft
vooroverhedenwaterbewaardenvernietigdwordt.
DearchiefinspectievanELOwas,medenamensde
aangeslotengemeenten,zijdelingsbetrokkenbijde
evaluatievandevorigeselectielijstuit2005.Inde
aangepasteSelectielijst2012,dieop27juni2012in
werkingtrad,zijndereactiesvandegemeentenop
deSelectielijst2005endegevolgenvoorbewaar-en
vernietigingstermijnenvannieuwewet-enregelgeving
uitdeperiodevan1juli2004tot1juli2009verwerkt.
Omintespelenopdezewijziging,werdtijdensde
controlevandevernietigingslijstenvoor2012,al
rekeninggehoudenmetdeverwachteinwerkingtreding.
Hetvragenomtoestemmingvoorhetvernietigen
vanarchiefbescheideniseenjaarlijksterugkerende
gebeurtenis.In2012/2013kregendegemeenteLeiden
endegemeentenHillegom,Leiderdorp,Noordwijk,
Teylingen(Sassenheim,VoorhoutenWarmond)en
degemeenschappelijkeregelingenRDOGHMen
SamenwerkingsorgaanHollandRijnland,toestemming
voorvernietigingvandaarvoorinaanmerkingkomende
archiefbescheiden.
advisering
Doordevelewijzigingenophetgebiedvanwetgeving,
waserbijveel(gemeentelijke)organisatiesbehoefte
aanadvies.Omdatdittotdekerntakenvanonze
archiefinspecteurbehoort,heeftzijadviesgegeven,
onderandereaandegemeenteLeiderdorpende
PolitieregioHollandsMidden.
Leiderdorpwerdbegeleidvanwegedeingebruikneming
vanhetnieuwegemeentehuis.Deprovinciaal
archiefinspecteurvanZuid-Hollandende
archiefinspecteurvanELOwarenin2012nauw
betrokkenbijdecontrolevande(ontwerp)tekeningen
vandevijfarchiefruimten.Deadviezenresulteerdenin
aanpassingenvandeinrichtingvanderuimtenenhet
vervallenvaneenruimtealsarchiefruimte.Daarnaast
wasLeiderdorpdederdegemeentenaNoordwijk
enHillegomdiezichkonvoorbereidenvooreen
archiefinspectie.
De gemeente Leiderdorp kreeg een rondleiding
door de archiefbewaarplaats van Leiden
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
44
nationale politie
BijdeovergangvandePolitieregioHollandsMidden
naardeNationalePolitieop1januari2013wasELO
nauwbetrokkenophetgebiedvanarchiefbeheer.De
archiefinspecteurschoofaanbijbesprekingenmet
teamleiders,coördinatorenenmedewerkersDIVvan
depolitieregio’sHollandsMiddenenHaaglandenom
degevolgenvoordearchieventebespreken.Doorde
onduidelijkheidoverdeverdelingvandearchieven,
diegevormdzijnvanaf1993/1994totaandeopheffing
vandepolitieregio’sop31december2012,waser
onderlingcontactmetdegemeentelijkeenprovinciale
archiefinspectiesinNederland.Eind2013werdop
nationaalniveaubeslotenomdeafgeslotenarchieven
(1993-2004)overtebrengennaardebetrokken
RegionaleHistorischeCentraofdegemeentelijke
archiefinstellingen.
begeleiding en bijeenkomsten
Hetbegeleidenvanorganisatiesgebeurtnietalleenin
specialegevallenzoalswetswijzigingen,maarookop
regulierebasis.Zoisermetdegemeentenenandere
gemeenschappelijkeregelingenalsRDOGHM,VRHM,
ODWH,SHRenPHMcontactgeweestviadee-mail,
telefonischofoplocatie.Ditbestondonderandereuit
hetgevenvanadviesenhetuitvoerenvaninspectiesop
allerleigebieden.Eenvoorbeeldvandewerkzaamheden
wasdebegeleidingvanhetinventariseerprojectvan
hetarchiefvandevoormaligegemeenteRijnsburg
(1979-2005).Ooknieuwesamenwerkingsvormen
vandeaangeslotengemeentenofinstellingenmet
anderegemeentenofopenbaarlichaamvereistende
aandacht.Ditbetrofmeestalnieuweafsprakenoverhet
archiefbeheerenhetopnemenvaneenarchiefparagraaf
indegemeenschappelijkeregeling.
Omdatveelvragendiebijditsoortvernieuwingennaar
vorenkomenalopvoorhandbesprokenkunnenworden,
organiseertELOeenjaarlijkseregiobijeenkomst.De
drukbezochtebijeenkomstvandecember2012stond
voornamelijkinhettekenvandepraktijkgevolgenvan
veranderdewet-enregelgevingdoordegeactualiseerde
SelectielijstendewetRGT.Teamleiders,medewerkers
enapplicatiebeheerdersvanverschillendegemeenten
enorganisatiesluisterdennaargastsprekers,zoalsde
adjunctprovinciaalarchiefinspecteurvanZuid-Holland
entweegemeentelijkearchiefinspecteurs,diebetrokken
warenbijdepilotvandeArchief-KPI’s.Doornaarelkaar
teluisterenensamentewerken,kanhetcollectieve
geheugenopeencorrectemanierbewaardblijvenvoor
hetnageslacht.
De archiefkasten van de
archiefbewaarplaats van Leiden
waar menig archief staat
opgeslagen
IN EEN DRUK BEZOCHTE REGIOBIJEENKOMST GAF ELO ANTWOORD OP DE VRAGEN DIE WAREN OPGEKOMEN DOOR DE VELE WIJZIGINGEN
45
Dedagenwerdengoedbezocht.Naarschatting15.000mensenbrachteneen
bezoekaandemonumenteninLeiden.DeBurcht,deHortusBotanicusen
hetAcademiegebouwteldendehoogstebezoekersaantallen,deSterrewacht
endeMeelfabriekdehoogstepiekdrukte.
Hetwaseenbruisendweekend.Dankzijallebezoekers,maarvooralook
doorallemensendierondleidingenendemonstratiesgaven,hunpand
openstelden,toezichthielden,activiteitenorganiseerden,financieelofop
anderemanierenbijdroegenenzichinhaddengezet.
DeOMD2012warenééngrootfeest.(LD)
open monumentendagen 25 jaar in leiden
Op zaterdag 8 en zondag 9 september 2012 lieten de Open Monumentendagen (OMD) de stad weer bruisen. Dit jaar glinsterde er een zilveren randje, want de Open Monumentendagen vonden voor de 25e keer in Leiden plaats en daarmee was, in afwijking van het landelijke GROEN, het thema FEEST.
Enwatiseenfeestzonderverjaardagstaart?Alscadeauaandestadstraalde
deBurchthettweedeweekendvanseptemberalseengroterozetaart.
GeopenddoorniemandminderdandeHollandsegraafDirkVIvormdehet
eenaantrekkelijkcentrumvandejeugdactiviteiten.
bond gezelschap
VijfendertigmonumentenopendeninLeidenhundeuren.Hetwaseengrote
verscheidenheidaanpanden;alseenbontgezelschapvangastenopeen
verjaardagsfeest.Groot,klein,oudenjongenallemaalmetverschillende
verhalendieeenstukjeoverLeidenvertelden.Zokonhetdatbijvoorbeeld
naasthetGravensteenookdevoormaligconservenfabriekTieleman&
Drostebezoekenwasendateenmiddeleeuwsekelderopdooknaast
idyllischgeschilderdelandschappenvanDirkDalensIII(1688-1753).Inen
buitendemonumentenvondenconcerten,lezingen,tentoonstellingenen
demonstratiesplaatsmeteenfeestelijktintje.
DE OPEN MONUMENTENDAGEN 2012 WAREN EVEN AFWISSELEND ALS EEN BONT GEZELSCHAP VAN GASTEN OP EEN VERJAARDAGSFEEST
De Burcht was voor de gelegenheid ingepakt als verjaardagstaart (Foto Ien van den Bergh) De voormalige conservenfabriek van Tieleman & Dros werd goed bezocht
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
46
alle oude notariële bronnen online
Handtekeningen uit oude notariële aktes zijn belangrijke bronnen voor een stamboom. Alle notariële protocollen van vóór 1811 zijn nu online te raadplegen.
Notariëleprotocollenzijnbelangrijkebronnenvoorhet
vaststellenvanfamilierelaties.Hetgaatombijvoorbeeld
inboedels,schenkingen,schuldbekentenissen,huwelijks-
voorwaardenentestamenten.Sinds2010heeftErfgoed
LeidenenOmstreken(ELO)stapsgewijsdehelftvande
protocollengescandengepubliceerd.
In2012volgdedeanderehelft.Inmiddelskaniedereen
opwww.erfgoedleiden.nlalleoudenotariëleprotocollen
gratisdoorzoeken.HiermeezetELOeennieuwe
belangrijkestapinhetdigitaalontsluitenvande
collecties.(NdW)
OUDE NOTARIËLE PROTOCOLLEN ZIJN ZEER BELANGRIJK VOOR GENEALOGISCH ONDERZOEK
Digitalisering van notariële aktes vergemakkelijkt genealogisch onderzoek in de Leidse regio
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
47
ernauwelijkslakenstofuithetverledenbewaardis
gebleven.HelaaswarendeuniekestukjesLeidslaken
nietgoedgenoegomverkozentewordentotlandelijk
‘Stukvanhetjaar’.Dieeergingnaareentoegangskaartje
voordeEuropacupfinaleFeyenoord-Celticuit1970van
hetStadsarchiefRotterdam.(JG)
‘stuk van het jaar’ ziet het levenslicht tijdens maand van de geschiedenis
Hetthema‘ArmenRijk’werddoorELOin2012
aangegrepenomgrootsuittepakken.Hetthema
werdvanuitverschillendehoekenbelichttijdens
historischerondvaarten,eenspeurtochtvoorkinderen
enfilmvoorstellingen.Inhetarchiefgebouwenhet
ArcheologischCentrumwarenthematischeexposities
tezien.Deexpositie‘Vankinderarbeidtotgrachtenchic’
inhetarchiefgebouwbracht,aandehandvan
archiefstukken,armeenrijkemensendieleefdentussen
1500en1900totleveneninhetArcheologischCentrum
werdenLeidsetopvondstengetoond.
leidse stof
Eenjaarlaterstartte‘DNA’(DeNederlandseArchieven)
metde‘Stukvanhetjaar’-verkiezingtijdensde
MaandvandeGeschiedenis(metalsthema‘Vorsten
Volk’).Archiefinstellingendoorhethelelandkonden
eenarchiefstukinzendendiemeegingdoenineen
landelijkeverkiezing.DemedewerkersvanErfgoed
Leidenbeslotenomhet‘StuckBoeck’vanGomarus
vanCraeyenboschaantewijzenalsLeidseinzending.
HetboekvanGomarusvanCraeyenborghzitvolmet
originelestukkenlakenstofuitdehoogtijdagenvan
deLeidselakenindustrie.Hetstukvertegenwoordigt
Leidenenhaargeschiedenis,enisookbijzonderomdat
‘ARM EN RIJK’ WERD IN 2012 VANUIT VERSCHILLENDE HOEKEN BELICHT TIJDENS HISTORISCHE RONDVAARTEN, EEN SPEURTOCHT VOOR KINDEREN EN FILMVOORSTELLINGEN
In 2012 en 2013 vierde de ‘Maand van de Geschiedenis’ haar negende en tiende editie. Als organisatie met een zeer brede historische grondslag was Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) natuurlijk in beide jaren actief.
Het unieke Stuck Boeck deed namens ELO mee
aan de eerste ‘Stuk van het Jaar’-verkiezing
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
48
onderdeelzijnvaneententoonstelling.Uitkunsthistorischoogpuntzijnde
affichesbovendienalsgrafischeproductendemoeitevanbestuderingwaard.
Dankzijdedigitaliseringvandeaffichecollectiewordthetvaakkwetsbare
materiaalbeterbehoudenenishetmakkelijkertebekijken.
Sindsenkelejarenzijndebeschrijvingenvanaanwinstenviadewebsitevan
ELOteraadplegen.Erwordthardgewerktaanhetoverzettenvanoudere
beschrijvingen;in2013werdhetdigitaalfotograferenvannagenoegde
gehelecollectievoltooid.Eengrootdeelvandeaffichesis,voorzienvaneen
beschrijving,altezienindeBeeldbank.Hetaantalzaldekomendejaren
toenemen.(RC)
Hetverzamelbeleidiseropgerichtomdeafficheseenzogoedmogelijk
beeldtelatengevenvanwatzichopcultureel,maatschappelijk,commercieel
enbestuurlijkgebiedinLeidenafspeelt.Musea,galeriesentheaterssturen
hunaffichesnaarELO,maarzezijnbijvoorbeeldookafkomstigvande
prikbordenvandeOpenbareBibliotheekenhetStadhuis.Incidenteelvinden
aankopenplaatsopveilingenofverrijkteenschenkingdeverzamelingmet
bijzondermateriaal.
beschikbaarheid
Deafficheskunnendoorhundocumentairewaardedienenalsaanvullingen
illustratievanpublicaties,maarookpuurvanwegehundecoratievewaarde
ontwikkeling leiden in beeld aan de hand van affiches
Sinds 1991 bestaat er binnen de beeldcollectie van Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO), naast de Prentverzameling, een Affichecollectie. Deze collectie telde eind 2013 ruim 8000 affiches, die allen betrekking hebben op Leiden of de Leidse regiogemeenten. De verzameling beslaat de tijd tussen 1880 tot nu, waarbij de nadruk ligt op de periode na 1990. Een zeer breed scala aan onderwerpen is binnen de collectie vertegenwoordigd.
Reclame uit circa 1935 voor Sleutels conserven van de firma L.E. Nieuwenhuizen, Stoomfabriek van verduurzaamde levensmiddelen, Leiden. De
fabriek werd opgericht in 1866 en was gevestigd aan de Morsweg (Affiche ca. 1935. Collectie ELO, B1680) Rechts: Variété- en circusvoorstelling
in de Stadsgehoorzaal tijdens de Leidse kermis in 1897 (Affiche 1897. Collectie ELO, L3)
AFFICHES KUNNEN DIENEN TER AANVULLING EN ILLUSTRATIE VAN PUBLICATIES, MAAR OOK PUUR VANWEGE HUN DECORATIEVE ASPECT ONDERDEEL ZIJN VAN EEN TENTOONSTELLING
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
49
Geliefd onder burgers, verguisd door medegeleerden: Johannes Le Francq van Berkheij was een opmerkelijke Leidenaar. In 2012 maakte Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) een belangrijke slag in het restaureren, conserveren en digitaliseren van zijn nalatenschap.
JohannesLeFrancqvanBerkheij(1729-1812)was
behalveartsnatuuronderzoeker,dichterenpamflettist.
Hijvestigdezijnnaamindewetenschapeninde
Nederlandsegeschiedenismetdeserie‘DeNatuurlyke
historievanHolland’(1769-1779).Bijdeburgerbevolking
washijgeliefdomzijngedichten,zoals‘Hetverheerlykt
Leyden’,incombinatiemetzijnuitmuntende
voordrachtskunst.LeFrancqvanBerkheijwaseen
ferventorangist,dieinzijnbrievenenpamfletten
voortdurendtekeergingtegenandersdenkenden.
OrangistensteundenhetbewindvanstadhouderWillem
V,enstondendaarmeetegenoverdepatriotten,diemeer
vrijheid,gelijkheideninspraakinhetbestuurwilden.
DatleverdeLeFrancqvanBerkheijnaastdehoonvan
medegeleerdentalvanrechtszakenop,waardoorhij
uiteindelijkalseenberooidezonderlingstierf.
metamorfoze
DenagelatenarchivaliavanLeFrancqvanBerkheij
bevindenzichindebibliotheekvanErfgoedLeiden.
Zijngedachtegoedendestrijdtussenorangistenen
patriottenmogenzichdelaatstejarenopeengroeiende
belangstellingverheugen.Doorhetvelegebruikvande
brieven,krantenknipselsillustratiesenanderdrukwerk,
collectie le francq van berkheij hersteld en gedigitaliseerd
DOOR HET TOENEMENDE GEBRUIK RAAKTEN DE BOEKEN STEEDS MEER BESCHADIGD
Een boek ná restauratie, met herstelde
scharnieren en band
50
raaktendebandenwaarinzijzijnsamengebonden
echtersteedsmeerbeschadigd.Deuitvouwbarebladen
haddenvaakscheurenenomgekrulderanden,waardoor
detekstnietmeergoedleesbaarwas.Bijdegeschreven
tekstenwassprakevaninktvraatinverschillendestadia
vandegradatie.Ookzorgdendeindejarenvijftig
toegevoegdestrookjesvoorgebrokenscharnieren,een
vormvanbandschade.
Metsubsidievanhetconserveringsprogramma
Metamorfozewerdhetvervaleenhalttoegeroepen.De
strookjeskondennacatalogiseringwordenverwijderd.
DescheurenwerdengerepareerdmetJapanspapieren
versgekooktetarwestijfseloflijmopalcoholbasis.Ook
werdinveelgevallendeband(constructie)verstevigdof
Links: De uitvouwbare bladen hadden vaak scheuren, waardoor
de tekst niet goed leesbaar was
Rechts: De scheuren werden voorzichtig gerepareerd met Japans
papier
Onder: Boeken van Le Francq van Berkheij vóór de restauratie:
beschadigd en vol strookjes
gerepareerdombeschadigingtijdenshetdigitaliserente
voorkomen.In2012wasderestauratieenconservering
vandezebijzondereboekencollectiedusdanigafgerond
datintegraledigitaliseringmogelijkwas.
Eenkleine3000titelsdievoorkomenindebanden
zijndooreengespecialiseerdbedrijfbeschreven
enopgenomeninhetGGC(gemeenschappelijk
geautomatiseerdcatalogussysteem),waaropvrijwel
allewetenschappelijke,universiteits-enopenbare
bibliothekenzijnaangesloten.Hierdoorkaneengroot
publiekwordenbereikt.In2014zaldekoppelingtussen
debeeldenendetitelswordengemaakt,waarnade
volledigecollectieviadevernieuwdewebsitevanELO
kanwordengeraadpleegd.(EG&IP)
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
51
DeLeidseregioheefteengrootverledenalshetgaatomhetontvangenvan
vluchtelingen.VandeHugenotentotdePilgrimFathers,voorallenwerd
Leidenhunthuis.Velenkomenbijonzearchievenuitalszijbuitenlandse
rootshebbenenzoookbekendeNederlanders.In2013kwamErfgoedLeiden
enOmstrekendriekeeroptelevisieinhetprogrammaVerborgenVerleden.
InhetNTR-programmagaanbekendeNederlandersopzoeknaarhun
voorouders.
verborgen leids verleden
PresentatriceDaphneBunskoekspeeldedehoofdrolindeuitzendingvan
zaterdagavond26januari2013.Omdatindezeafleveringwerdingegaan
ophetgezinHendrikHendriksenenMergjeJacobsuitLeiden,werdELO
benaderd.Deopnamesvondenop24oktober2012indeHooglandseKerk
teLeidenplaats,omdatdeoudstedochtervanhetgezindaarop1november
1810gedooptwas.IndekerklietarchivistAndrévanNoortverschillende
archiefstukkenaanDaphnezien,waarondereenoverzichtvanhetgezin
HendriksenuithetarchiefvandeLeidsesubcommissievandeMaatschappij
vanWeldadigheid.HelaasmoestVanNoortmededelendathetgezinLeiden
verborgen talenten achter de schermen
Geschiedenis is al sinds het ontstaan van de televisie een belangrijke inspiratiebron voor tv-programma’s. Het is dan ook niet verwonderlijk dat een historisch centrum als Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) ook regelmatig te maken krijgt verzoeken uit Hilversum. Dankzij programma’s als ‘Verborgen Verleden’ en ‘Oorlogsgeheimen’ krijgt heel Nederland de kans om kennis te maken met onze organisatie en medewerkers.
ERFGOED LEIDEN EN OMSTREKEN WORDT ALS BREED HISTORISCH CENTRUM VAAK DOOR DE TELEVISIEWERELD BENADERD
De Hooglandse Kerk was
de setting voor opnames
van Verborgen Verleden
met Daphne Bunskoek
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
52
indeeerstehelftvandenegentiendeeeuwmoestverlaten,omdathetin
armoedevervallenwas.HetgezinwerdnaareenlandbouwkolonieinDrenthe
gestuurdenzovervolgdedepresentatricehaarzoektochtoostwaarts.
LeidenwerdweerbezochtdoorVerborgenVerledentijdensdelaatstetwee
uitzendingenvanhetseizoen.Op11december2012vondendeopnames
metkunstschilderesMarteRölingplaatsenindezeafleveringlietadjunct-
directeurCordeGraafhaarinhetLeidsestadhuisenigeaktenuitde
burgerlijkestandvanLeidenzien.DefamilieTravaille,vooroudersvanMarte,
hebbengeneratiesinLeidengewoond,maarblekenafkomstigtezijnuit
Brussel,waarMartevervolgenshaarreisvervolgde.Dehoofdrolspelervande
laatsteafleveringwaszangerenliedjesschrijverStefBos.Tijdensdeopnames
op16januari2013toondearchivistAndrévanNoorthemindestudiezaal
enigestukkenoverzijnvoorouder,deremonstrantsepredikantJohannes
Middelhoven.Middelhovenmoestop22april1633voordekerkenraadvan
Leidenverschijnenomdathijbeschuldigdwerdvanovermatigdrankgebruik,
aanrandingenkwaadsprekerij.Nahethorenvandeverhalenvanover
vooroudersreageerdeStefBosvolenthousiasmeopwatzijn‘verborgen
verleden’voorheminpettohad.
waarheid
‘Oorlogsgeheimen’deedookeenberoepopErfgoedLeiden.OmroepMAX
probeertinditprogrammadewaarheidachtergebeurtenissentijdensde
TweedeWereldoorlogalsnogbovenwatertekrijgen.Op3mei2013werdde
aflevering‘DegevangenschapvanJohanna’uitgezonden.EllydeGrootvroeg
zichalheellangafwaaromhaarmoederJohannavanderLansnadeoorlog
gevangenwerdgenomen.Aandehandvanfoto’senhetverslag/logboekvan
kampcommandantC.A.deBruijnkonAndrévanNoorthaarlatenziendat
haarmoedervanwegehaarlidmaatschapvandeNSBindeDoelenkazerneen
deWittePoortkazerneopgeslotenhadgezeten.(AvN)
Educatief medewerker Susan Suèr en presentator Hans Goedkoop
in het archiefdepot (Foto NTR)
leidse roots uit de gouden eeuwVan 11 december 2012 tot en met 5 maart 2013 zonden
de NTR en de VPRO het geschiedenisprogramma ‘De
Gouden Eeuw’ uit, gepresenteerd door Hans Goedkoop.
De tweede aflevering ‘Nieuw volk’ had de Leidse
stadssecretaris Jan van Hout en diens open houding ten
opzichte van immigranten als rode draad. Een groot deel
van de opnamen werd gemaakt bij Erfgoed Leiden.
Aansluitend op de aflevering organiseerden wij op
14 januari 2013 de workshop ‘Leidse Roots’. Onder
intensieve begeleiding van een studiezaalmedewerker
Benata Hengstmengel en een educatief medewerker
Susan Suèr onderzochten die dag twintig
mensen, zowel beginners als gevorderden op het
gebied van familiegeschiedenis, hun eventuele
‘immigrantenvoorouders’. (SS)
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
53
groeiende collectie historische bibliotheek dankzij digitalisering beter voorbereid op de toekomst
DehandbibliothekenvandevoormaligeafdelingM&A
hebbendecollectiemetcirca2200titels(boeken,
tijdschriftartikelenetc.)opdevakgebiedenmonumenten
enarcheologieverrijkt.NaastdeM&Acollectiewerden
ruim400titelsophetgebiedvanLeidenenomstreken
enalgemeenhistorischewerkenaandecollectie
toegevoegd,waarmeedetotaleomvangvandecollectie
nurondde900meterligt.
Omervoortezorgendatdezehistorischewerken
behoudenblijvenvoorhetnageslacht,isELOdrukbezig
methetdigitaliserenvandecollectie.Digitaliseringis
eenmiddelomdevaakkwetsbareoriginelenzolang
mogelijkinoptimaleconditietebewaren.Daarnaast
wordtdoorhetdigitaliserendecollectietoegankelijker
voordebezoeker.HierdoorwordtderolvanELO
alsuniekhistorischinformatiecentrum,waarde
geïnteresseerdeboeken,tijdschriften,brochuresen
anderedocumentenaantreftvoorzijnonderzoek,
versterkt.
toekomst
Nietallehistorischepublicatieszullenworden
gedigitaliseerd,maardeopgavevoordekomende
jarenisdebelangrijkstestukkenenpublicatiesopdeze
manierteconserverenentoegankelijktemaken.Voor
Door het samengaan van het Regionaal Archief Leiden (RAL) en de afdeling Monumenten en Archeologie (M&A) in Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) is de bibliotheekcollectie flink uitgebreid. Daarnaast zorgt het digitaal ontsluiten van de collectie ervoor dat de historische publicaties behouden blijven en beter toegankelijk worden.
devierbelangrijksteLeidsekrantenuitvoorgaande
eeuwenisditalhetgeval.Dezezijnvan1687tot2005
volledigdigitaaldoorzoekbaar.Ookde‘AtlasBlaeu’en
de‘BeeldbankWO2Leidenenregio’,metduizenden
documentenuito.a.debibliotheekcollectieuitde
periode1940-1945,zijndigitaalbeschikbaargemaakt.
AandeuniekecollectievanJohannesLeFrancqvan
Berkheijwordtopditmomentnoggewerkt.
OmuitallecollectieonderdelenbinnenELOzoveel
mogelijkrelevanteinformatietevindenbijhetzoeken,
isvanuitdebibliotheekhetinitiatiefgenomenomeen
‘OverlegStandaardiseringterminologieentrefwoorden’
optestarten.Doorstandaardiseringvannamenen
begrippenopraakvlakkenalspersoon,datumenlocatie
moetdecollectievanELOklaarwordengemaaktvoorde
toekomst.(IP)
Dankzij het digitaliseren van de collectie blijven achttiende-
eeuwse gedichten, zoals dit gedicht voor prins Willem V,
behouden voor het nageslacht
DE HISTORISCHE BIBLIOTHEEK IS EEN UNIEK HISTORISCH INFORMATIECENTRUM WAAR DE GEÏNTERESSEERDE BOEKEN, TIJDSCHRIFTEN, BROCHURES EN ANDERE DOCUMENTEN AANTREFT VOOR ZIJN ONDERZOEK
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
54
wonen, werken en winkelen aan de breestraat door de eeuwen heen: deel 1
van de middeleeuwen naar de gouden eeuwChrystel Brandenburgh, André van Noort, Edwin Orsel en Pieter-Jan De Vos
uit
gel
ich
t
Welkom in de Breestraat. Afgelopen jaren is Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) zeer betrokken geweest bij de herontwikkeling van het bouwblok tussen Breestraat en Aalmarkt. Deze historisch interessante plek ligt in één van de oudste stadsdelen van Leiden. Reden waarom ELO werd gevraagd onderzoek te doen naar een reeks panden uit dit blok aan de Breestraat, de huidige nummers 76 tot en met 88. Dankzij verrassende uitkomsten van het onderzoek, dat zowel op locatie plaatsvond als in archieven, hebben wij de ontwikkeling van de panden door de eeuwen heen in kaart kunnen brengen. Dit gebeurde in een nauwe samenwerking tussen de verschillende disciplines binnen ELO. Op eigen initiatief maakte de Leidse bouwhistoricus Reinoud Boter ook nog eens prachtige reconstructietekeningen van de straatwand op verschillende momenten in de geschiedenis. Aan de hand van deze tekeningen nemen we u in een vijftal artikelen mee op een reis door de tijd naar de Breestraat.
Een reconstructie van de Breestraat in 1600, met aanduiding van de negentiende-eeuwse huisnummers, gebaseerd op de ‘Buurtkaart van Steynenburg’ uit 1585 en de stadskaart van Pieter Bast uit 1600. Geheel links is
de Mandenmakerssteeg, rechts is de Maarsmansteeg. De negen panden illustreren welke ontwikkeling de straatgevels van de middeleeuwen naar de vroegmoderne tijd doormaakten (Afbeelding Reinoud Boter)
76 78 80 82 84 86 88
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
55
de breestraat anno 1600
Rond1200ontwikkeldezichaanweerszijdenvandeRijn,tussende
BurchtophetRijneilandenhetgrafelijkhofrondhetGravensteen,het
regionaalmarktplaatsjeLeiden.InenkeleeeuwengroeideLeidenuittot
debelangrijkstestadvanhetRijnland.Waarindedertiendeeeuwhet
stadsgezichtnogvooralbestonduitvrijstaandeboerenhoeves,werdener
indeveertiendeeeuw,naastboerderijenenhuizenvanvakwerkinhout
enleem,ookalimposantestenenwoonhuizenopgetrokken.Omstreeks
1600haddestadzichalzoontwikkelddatergeenvrijstaandehuizenmeer
voorkwamen.Degrondwerdtussendeperceelsgrenzenvolledigbebouwd.
DehierbesprokenhuizenaandeBreestraatlagen,opeenuitzonderingna,in
delengte-ofwelnokrichtingdwarsopdestraat.
Middeleeuwsehuizenkwamenomstreeks1600nogsteedsvoorinhet
straatbeeld.Ditbetrofhoutenvakwerkhuisjes,zoalsBreestraat88,ende
insteenopgetrokkenpandenmetgotischeenromaansestijlkenmerken,
respectievelijkBreestraat80enBreestraat84.Echter,ronddezeperiode
begondeHollandserenaissancegevelhetstraatbeeldtebeheersen.Op
Breestraat76,78,82,86zienwezulkegevelsdievoorzienzijnvaneen
bakstenentrapgevelmetkruiskozijnen.Dittypegevelkenmerktezichverder
doorkorfboogvormigeontlastingsbogenenhetgebruikvannatuurstenen
accenten.Depuiwerdinhoutofinmetselwerkuitgevoerd.
Hetisnietaannemelijkdatdepandenopdereconstructietekeningenkelals
woonhuiswerdengebruikt.Ditwaseenzeldzaamheid,voorbestemdvoor
voornamelieden.Demeestehuizenhaddenaandestraatkanteenwerkplaats
waardevervaardigdeambachtsproductenterplekkeverkochtwerden.Deze
gecombineerdewoon-enwerkfunctieblijktookuithetonderzoeknaarde
bewonerseneigenarenvandepanden.Hiervoorzijnarchievengebruiktdie
betrekkinghebbenopstedelijkebelastingenenderegistersmetdebijdragen
vandeLeidsebevolkingaandegedwongenleningendiedoordeStatenvan
HollandwarenopgelegdtenbatevandeoorlogtegenSpanje. uit
gel
ich
t
breestraat 76/78
In2012werdentijdensdesloopvandevoormaligePeek&Cloppenburgaan
deBreestraat76-80belangrijkebouwhistorischeenarcheologischevondsten
gedaandieinzichtgevenindevroegstehuizenbouwvanLeiden.Devondsten
warentamelijkverrassend.Geziendevelebouwactiviteitendieopdezeplek
doordeeeuwenheenplaatsvondenwerdverwachtdaternietsmeervan
archeologischewaarderesteerde.
Ondanksdeernstigeverstoringvaneengrootdeelvanhetbouwterrein
bleekvlaklangsdeMandenmakerssteegeensmallestrookgrondnog
redelijkgaaftezijn.Opdezeplekwerdentweefunderingenvanbakstenen
76 78
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
56
dematengoedovereenkomenmethethuisuit1600.Devondstvande
muurdeleneneeneerdere,soortgelijkevondstenaandeBreestraattonenaan
dathetversteningsprocesinLeidenalvroegwerdingezet.
herberg
Breestaat76lagopdehoekmetdeMandenmakerssteegenwasin1600
eenherberg,‘DeVechtendeLeeuw’genaamd.Doorarchiefonderzoekweten
weprecieswieindietijdhetpandbewoondeenwieeigenaarwas.Waard
JanMarcusz.vanYprewasnietalleensinds1577uitbatervandeherberg,
hijwoondeerook.In1606slootdeherberg,twaalfjaarnadatVanYprewas
hertrouwdmetdeHaagseMargrieteAdriaensdr.StiefzoonPieterHuygensz.
deBoys,uitheteerderehuwelijkvandewaardmetTrijnPietersdr.,wasde
eigenaarvanBreestraat76.Op3juli1606werdhetdeelwaarindeherberg
zichbevondverkochtaandedrienieuweeigenaren:WillemvanThorenvliet
Pauwelsz.,PauwelsvanThorenvlietWillemsz.enWillemDircxz.Yong.Het
kreegtoeneennieuwefunctiealskruidenierswinkel.
Afgaandeopdereconstructietekeningmisstonddekruideniernietindit
bouwblok.Dehoutenluifelsopdebeganegrondvandetweerechter
buurpandenduideneropdathierwaarschijnlijkwerkateliersofwinkelruimtes
gevestigdwaren.Hetbewonersonderzoekgeefthieroverechtergeen
uitsluitsel.Hetrechterdeelvannummer76waseigendomvanCathalijne
Steen,weduwevanJacquesLaurensz.,enzijbewoondeditpandmet
haarzoon.Deeigenaarvannummer78wasJanJacobsz.Bies.Hijwas
schoenmaker,maarhetisonbekendofhijookwoondeinhetpand.Op
Breestraat78wordtnamelijkgeenbewonergenoemd.Mogelijkstondhet
huisleegofwasdebewonernietvermogendgenoegombijtedrageninde
gedwongenlening.
murengevonden.Eenvandemurenwasgefundeerdophoutenplanken,
dievervolgensweerophoutenstammetjeslagen.Demurenzelfwaren
gemetseldvangrotebakstenen,namelijkkloostermoppenvanmeerdan
30cmlang.Opbasisvanhetmetselverband,hettypebaksteenenC-14-
dateringenkunnendezemurenwaarschijnlijkgedateerdwordenopeind
dertiendeeeuw.
Degevondenmurenwarenonderdeelvaneenhuisdatwaarschijnlijkuit
eenvoorhuiseneenvastachterhuisbestond.Hetgrondplanmoetongeveer
zeventienbijzevenmeterhebbengemeten.Hetisonduidelijkofdit
middeleeuwsehuisrond1600nogbestond,weliswaarindegemoderniseerde
situatiezoalsweergegevenopdereconstructietekening.Vaststaatweldat
Dat de kaart die Pieter Bast in 1600 van Leiden maakte de basis vormt van de reconstructie door Reinoud
Boter is goed te zien aan de vorm van de panden (Kopergravure Pieter Bast, 1600. Collectie ELO, PV329.1a)uit
gel
ich
t
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
57
breestraat 80
Breestraat80isvermoedelijkomstreeks1500gebouwdenwasopgetrokken
ingotischestijl.Degevelhadeensterkeverticalegeleding.Deoverkragingen
opdriepasbogenendegebogengevelafsluitinggavenhethuiseen
uitbundiguiterlijk.Eenstuksoberderwasbijvoorbeeldhetinromaansestijl
opgetrokkenpandopBreestraat84.
Nietalleendegevelwasopvallend,maarookhetadellijkegezelschapdat
hierin1600woonde.Hetpandwaseigendomvandevoormaligeabdisvan
Rijnsburg,StefanavanRossum.ZijwoondedaarmetjonkvrouwJacquemijne
Falleth,weduwevanOutshoorn,enhaartweekinderen.Ookdejonkheren
AerntvanDuvenvoirde,hoogheemraad,enJacob,heervanOpdam,enalle
vroegerebewoonstersvandevrouwenabdijteRijnsburgverblevenhier.
vrouwe van rijnsburg
StefanavanRossummoeteenkrachtigbestuurderzijngeweestalsvrouween
abdisvanRijnsburg.Op24oktober1568werdzijdoorkoningFilipsIIhiertoe
benoemd.In1571hieldzehoogstpersoonlijkdeplannenvandeheemraden
vanRijnlandtegen,dieeenkanaalvanKatwijkaandeRijnnaardezeewilden
aanleggen.ZeverzettezichooktegeneenbesluitvandeStatenvanHolland
ominRijnsburgbelastingtegaanheffenopzakenalstextiel,huisdieren,
gewassenenvoedingsmiddelen.WatStefanaechternietkonvoorkomen,was
datdeabdijvanRijnsburgwerdverwoestindejaren1573en1574tijdenshet
Leidsbeleg.NaeenrondzwervingdoorUtrechtenLeidenwaszijin1600
terechtgekomenindeBreestraat.Daarwoondezijtotaanhaardoodin1603,
metdeanderevrouwenvandevoormaligeabdijvanRijnsburg.Haarlichaam
werdindekerkvanRijnsburgbijgezet.
breestraat 82
Mr.PieterBorChristiaanszwerdin1559inUtrechtgeborenalszoonvan
eenapotheker.In1600washijdeeigenaarenbewonervanBreestraat82.
Opgeleidtotnotarisishijvooralbekendgewordenalsgeschiedschrijver.Hij
werktebijnazijnhelelevenaandegeschiedschrijvingvandeopstandtegen uit
gel
ich
t
DE PANDEN AAN DE BREESTRAAT KENDEN BIJZONDERE BEWONERS, ZOALS DE VROUWE VAN RIJNSBURG EN JAN VAN HOUT, STADSSECRETARIS TIJDENS HET BELEG VAN LEIDEN
80 82
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
58
Spanje.Zijnalomgewaardeerdewerkomvatteintotaal37delen,waarvaneen
aantalinLeidenwerdgedrukt.In1615ontvinghijvandeStatenvanHolland
eenjaarlijkseweddevan600guldenopvoorwaardedathijzijnhistorisch
arbeidmoestvervolgen.Hetjaareropwerdhijooknogtotrentmeester-
generaalvanNoord-Hollandbenoemd.Boroverleedop16mei1635in
Haarlem.
breestraat 84
IndehuizenrijBreestraat76-88wasnummer84hetenigedwarshuis.De
nokrichtinglagevenwijdigaandestraat.Hethuisstondbekendals‘De
Druyff’.In1600woondehierglasverkoperJacobJansz.vanCranendonckdie
ookeigenaarwasvanhetpand.Hijisechterlangnietzobekendgeworden
alseeneerderebewonervanhetpand,deberoemdestadssecretarisJanvan
Hout.Dezewoondeertijdenshetlaatstekwartvandezestiendeeeuw.
Hethuiswaarbeideherenwoondenisgebouwdinromaansebouwstijl
enwordtgekenmerktdoorrondbogeneneenhorizontalegeledingvande
gevel.Opbasisvanhetformaatvandebaksteneninderechterzijgevel-
formaat20/20,5x95/110x42/47cm.-moethethuis,zoalsafgebeeldop
dereconstructie,gedateerdwordenindevijftiendeofzestiendeeeuw.Het
pandisopmerkelijkomdathetgeengeveltopheeft,maarhorizontaaleindigt
meteenrijkantelenmetezelsruggen.Dezequasi-militairearchitectuurwas
geïnspireerdopdedefensievekenmerkenvanlandelijkewoontorensen
kastelen.HetwerdaandeBreestraatgebruiktommachtenrijkdomtetonen
ineenstedelijkecontext.
breestraat 86
DankzijbouwhistorischonderzoekopBreestraat86-I(links)en86-II(rechts)
wetenwedaterinLeidenookkelderszijngeweestdieonderdestraatlagen.
InLeidenzijndezezeldzaam.Tervergelijking,in’s-Hertogenboschzijnbijna
100straatkeldersgevonden.HetisnogonverklaarbaarwaaromdeLeidse
straatkelderszoovereenkwamenmetdievan’s-Hertogenbosch,zowelwat
defunctiebetreft,alsdetoepassingvantongewelvenalsbouwwijzeendeuit
gel
ich
t
84 86
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
59
entree.Deondergrondseruimteswarentebereikenviadekelderonder
hetvoorhuis.Dankzijeenhalfbovengrondseuitbouw,hetpothuis,konde
kelderbehalvealsvoorraadruimteookdienenalswoonruimte,keukenof
ambachtelijkebedrijfsruimte.
VanhethuiswaarJanJacobsz.deBontin1600woonde,Breestraat86-I,zijn
waarschijnlijkoorspronkelijkeelementengevonden.Tijdensbouwhistorisch
onderzoekkwamenopdezeplekrestantenvandekeldersenzijmurenvan
eenmiddeleeuwshuisaanhetlicht.Dezekondendankzijdevondstvaneen
eikenhoutenmuurstijluitdeorigineledraagconstructiedendrochronologisch
gedateerdwordenopdetweedehelftvandeveertiendeeeuw(1376±8jr.
d.).DeomvangvanBreestraat86-Iopdereconstructietekening-ongeveer
zeventienmeterdiepbijzevenmeterbreedvoorhetvoorhuisenvijfmeter
voorhetsmallereachterhuis-endeopzetvanhetvoor-enachterhuiskomen
overeenmethetmiddeleeuwsehuisdatisopgegravenbijBreestraat76.
breestraat 88
OpdehoekvandeMaarsmansteegendeBreestraatstondeenhouten
vakwerkhuisjedatopdebeganegrondversteendwas.Hetwerdvermoedelijk
indeveertiendeeeuwgebouwd.JanJoostensz.vanVuyren,kramervan
beroep,wasdeeigenaarvanhetgehelehoekpand,datzowelBreestraat
86-IIalsBreestraat88omvatte.Indietijdwerdhoutbouwtoegepastbij
zowelprimitievehuisjesalsbijprestigieuzepandendiewerdenvoorzien
vangeraffineerdsnijwerk.Omwillevanbrandgevaarwerdindeloopvande
vijftiendeendezestiendeeeuwdestedelijkeregelgevingvoorhoutbouw
steedsstrenger.Ervolgdeeenalgemeenbouwverbodophoutbouwenhet
gebruikvanrietalsdakbedekkingwerdnietmeertoegestaan. uit
gel
ich
t
HET VERSTENINGSPROCES WERD IN LEIDEN AL VROEG INGEZET
88
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
60
herstelvandenatuurstenenonderdelenvandepoortbeginnen.De
polychromeringzelfwerduitgevoerddoordecoratieschilderFroukjevander
HavenuitGouda.Metdevaststellingdatderealisatiegoedisverlopen,werd
hetprojectonlangsafgesloten.
historische kleuren
Erisbijhetprojectnietoveréénnachtijsgegaan.Voorhetpolychromerenis
bewustgekozenvoormineraalverfennietvooreentraditioneelverfsysteem
opbasisvanolieverf.Olieverfgeefteenglanzendoppervlak.Mineraalverf
daarentegenleverteenmatoppervlakopdatdestructuurvannatuursteen
intactlaat.Hierdoorsluithetharmonischaanopdeoverigeongeschilderde
natuurstenendelenvandepoortendievandeomringendegevels.
Dekleurenzijngeïnspireerdophistorischeafbeeldingenvanhetpand.
Onderzoekweesuitdatdepoortinhetverledengeheelgepolychromeerd
was.Bijeenrestauratieaanheteindevandenegentiendeeeuwwerddit
ongedaangemaakt.Derecenteopknapbeurtmaakteeneindeaandeze
kleurlozeperiodeengeeftdepoortweereenkleurrijketoekomst.(JvR)
Na ruim een eeuw dragen Kaatje en Kootje weer hun historische kleuren. Sinds 1609 sieren deze beelden van een weesmeisje en -jongetje de poort van het Weeshuis aan de Hooglandse Kerkgracht. Het Leidse wapen in de top werd in heraldische kleuren geschilderd. Het is een kroon op de restauratie van het complex door Stichting Utopa.
Hetpolychromeren,zoalshetmeerkleurigschilderenwordtgenoemd,vande
poortdeleniseencadeauvandestadLeidenaanStichtingUtopa,deeigenaar
vanhetWeeshuis.Hetwerdbijdeofficiëleopeningin2010doorhetcollege
vanBenWaandestichtingaangebodenalsdankvoordeomvangrijke
restauratieenherbestemmingvanhetcomplexindejaren2007-2010.
DerealisatievanhetcadeauwasinhandenvanErfgoedLeidenen
OmstrekennamensdegemeenteLeiden.Hetcadeauheeftwelevenopzich
latenwachten.Eerstmoesteenplanwordenopgesteldeneenvergunning
aangevraagd.Josefien&CouitAalsmeeradviseerdeoverdekleuren
enrestauratie.Nadatdevorstinapril2012uitdeluchtwas,kondende
steenhouwersvanBamBamuitLeidenmethetschoonmakenentechnisch
stadsbeeld:kaatje en kootje stralen weer
stad
sbee
ldKaatje en Koortje hebben na anderhalve eeuw hun zeventiende-eeuwse kleur weer terug (Links Kootje en rechts Kaatje na de restauratie)
Rechts: de beelden voor de restauratie
DE KLEURRIJKE BEELDJES ZIJN DE KROON OP DE RESTAURATIE VAN HET VOORMALIG WEESHUIS
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
61
defirmableefdeMarktsteegzijnnegentiende-eeuwse
industriëlekarakterhoudenendaarmeeisdesteeguniek
inLeiden.
HetgebiedrondhetNobelcomplexbehoorttotde
stadsuitbreidingvan1611.Dezeuitbreidingvondplaats
vanwegeeendringendebehoefteaanwoonruimte
enreiktevandehuidigeOudeSingeltotdenieuwe
Vestgracht.Deinfrastructuurinhetnieuwestadsdeel
werdinkortetijdaangelegdenbebouwd.De
speculanten,dieveelkavelshaddengekocht,deelden
dezekavelsopinmeerderepercelenwaardoorer
uiteindelijkveelmeerhuizenwerdengebouwddan
gepland.Uitaankoopgegevensvandepercelenblijkt
datveelambachtsliedenhiereenplaatsvonden,zoals
textielververs,brouwers,vleeshouwersenpottenbakkers.
Deopgravingengingeneind2012vanstart.Zewerden,
ondertoezichtvanHazenbergArcheologie,uitgevoerd
doorIDDS.DeregielagbijELO.Zoalsgehoopt
kondenerfundamentenvandiversehuizenworden
opgegravenendankzijdezeopgravingwerddebouw-en
bewoningsgeschiedenisvanvrijwelhethelebouwblok
nauwkeuriginkaartgebracht.(NdW&JG)
stad
sbee
ld
stadsbeeld:achter de gevel van het nobelcomplex
DepandenaanMarksteeg4-8werdenin1850gebouwd
voortras-enpleisterfabriekPaternotte.In1886
bebouwdededekenfabriekScheltemaMarktsteeg10en
namdepandenMarktsteeg4-6over.Nadesluitingvan
defabriekin1958,hadfirmaDeNobelhiertot1987een
handelinlompenenoudemetalen.Nahetvertrekvan
In januari 2013 waren archeologen volop actief achter de gevel van het Nobelcomplex aan de Marktsteeg. In het voormalige pand van de gebroeders De Nobel komt een nieuw muziekcentrum. De sloop van de bebouwing achter de gevel bood de archeologen de gelegenheid onderzoek te doen naar oude bewonings- en bebouwingssporen.
DANKZIJ DE OPGRAVING KON DE BOUW- EN BEWONINGSGESCHIEDENIS VAN VRIJWEL HET HELE BOUWBLOK NAUWKEURIG IN KAART WORDEN GEBRACHT
Op het terrein werd een keldervloer met bekleurde tegels gevonden
(Foto IDDS Archeologie)
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
62
een groen hart als monumentEsther Starkenburg
Op 21 mei 2012 kwam de nieuwe Adviescommisie Cultuurhistorie Leiden voor de eerste keer samen. Tijdens deze feestelijke bijeenkomst, die werd geopend door wethouder Jan Jaap de Haan, stond onder meer een mogelijke aanwijzing van het Kooipark als gemeentelijk monument op de agenda. Dat dit kleine, rommelige park, waarvan de aanplant niet meer oorspronkelijk is, het tot monument zou schoppen leek onvoorstelbaar. Toch besloot de commissie hierover een positief advies uit te brengen aan het college van Burgemeester en Wethouders.
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
63
Defunctievanhetparkbinnendewijk,diehetvanaf
deaanlegheeftgehad,gafhierbijdedoorslag.Totop
dedagvanvandaagzijndebewonersvanDeKooizeer
betrokkenbijhunpark.Datbleekookopdezittingvan
de21emei,waarbijeenbewonersdelegatieaanwezigwas
omzichhardtemakenvooreenmonumentenstatus.
Huninspanningenblevennietzonderresultaat,want
op15oktober2013besloothetcollegehetparkals
gemeentelijkmonumentaantewijzen.
volkspark
In1920legdedegemeenteLeidenhetKooiparkaanals
eenvolksparktemiddenvandenieuwearbeiderswijkDe
Kooi,dieinaanbouwwas.Hetuitgangspuntvanzo’n
volksparkwasdatallestadbewoners,ongeachtleeftijd
ofsocialeachtergrond,rechthaddenopopenbaar
groen.Waareenplantsoenmetnamefunctioneerdeals
wandel-enkijkpark,waserineenvolksparkruimtevoor
sportenspel.Hetbeoefenenvansporthadeengunstige
uitwerkingoplichaaméngeest,zowasdegedachte.
NietlangnahetKooiparkontstondinLeideneentweede
volkspark,DeLeidseHout,dattussen1928en1931
aangelegdwerd.
woningen
DearbeiderswoningeninDeKooikwamenintwee
etappestotstand,indeperiodes1900-1902en1918-
1921.Nadatin1916hetontwerpvoorhetvolkspark
gereedkwam,slotendebouwplannenvandedrie
verantwoordelijkewoningbouwverenigingenhiernauw
opaan.DeLeidsearchitectenH.J.JesseenJ.Splinter
maaktendeontwerpenvoorDeEendracht.Datdeze
verenigingeengrootstempelophetstraatbeeldvanDe
Kooidruktekwamnietalleenomdathetdegrootstein
dezebuurtwas.Ledenenbestuurervanhaddenook
meerontwikkeldeideeënoverhoeeenwoonomgeving
eruitmoestzien.WaarWerkmanswoningen,eenvan
deanderebouwers,zichvoornamelijkrichtteopde
woonfunctieendehuisvestingvanarmendieafkomstig
warenuitdeoudewijken,streefdeDeEendrachtnaar
eenhogerdoel.
TOT OP DE DAG VAN VANDAAG ZIJN BEWONERS VAN DE KOOI ZEER BETROKKEN BIJ HUN PARK
De diagonale as aan de oostzijde gezien naar de uitgang van het park in
2012 en na de renovatie, tijdens de opening op 1 mei 2014. Het langgerekte
bloembed (nog onvolgroeid) met aan weerszijden paden uit het ontwerp van
1920 is teruggebracht
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
64
oriëntatiepunt wijk
DenadrukkelijkeaanwezigheidvanDeEendrachthad
gevolgenvoorhetwoon-enleefgedragvandewijk.
Voordelagereklassenwarendehurenonbetaalbaar,
debewonersvanDeKooikwamendaaromuitde
arbeiderselite.Inplaatsvanopstraatgavenzij
eenvoorkeuraaneensociaallevenbinnenshuisof
georganiseerdviadesocialistischepartij,vakbond,
sport-encultureleverenigingen.HetKooiparkvervulde
daarineenbelangrijkefunctie.
Hetvolksparkmoestallereerstruimtebiedenaan
actieverecreatie.DeEendrachtstreefdedanook
altijdnaargoedespeelvoorzieningeninhetpark
voordebuurtkinderen.Daarnaastwerdenertalvan
evenementengeorganiseerd,zoalsdedrukbezochte
muziekvoorstellingenindejarentwintigendertig.
Hiertoewasinhetparkeenmuziektentopgesteld,die
afkomstigwasuithetVanderWerfpark.Enopdedag
vandearbeidvertrokde1meioptochtvanafhetpark.
Ooktegenwoordigvormthetparkeenoriëntatiepunt
indebuurtmeteigentijdseevenementen.Indejaren
zestigtottachtigwerdKoninginnedaghiergevierd,ende
laatstejarenvindtinhetparkhetTamTamzomerfeest
plaats.
HoewelhetKooiparkaangelegdisalseenvolkspark,
bleekalsneldathetveeltekleinwasomechtals
zodanigtekunnenfunctioneren.Vanafdeaanleg
zijnervoortdurendspanningengeweesttussende
verschillendegebruikersvanhetpark.Juistomeen
intensiefgebruikmogelijktemakeniseraltijdsprake
geweestvaneenactievebemoeienisvandebuurt,ook
DOOR DE RENOVATIE WORDEN VERDWENEN HISTORISCHE ELEMENTEN WEER IN ERE HERSTELD
Ermoesteenhoogwaardigewoonomgevingvoor
arbeidersgecreëerdworden,gebaseerdophet
tuinstadideewaaringroeneenbelangrijkerolspeelt.
Debebouwing,dieuitverschillendewoningtypen
bestaat,iszorgvuldigvormgegevenwaarbijvariatie
isnagestreefd.Deopenbareruimtevormdehiervan
eenintegraalonderdeel.Ditresulteerdeinstratenmet
groenindevormvanvoortuintjesenplantsoenen.Ditis
bijvoorbeeldnogduidelijkzichtbaaraandeParkstraat,
waardewoningenuitkijkendophetKooiparkvan
voortuintjesvoorzienzijn,ofaanhetroyaleplantsoenin
deDrifstraat.
Het Kooipark, enkele jaren na oplevering, gezien
vanuit het zuiden (Foto 1926. Collectie ELO,
PV29329C.3a)
65
isslechtseentientalbomen50tot55jaaroud,de
restisveeljonger.In2011iseenboominventarisatie
uitgevoerdwaarmeedesoorten,deleeftijdende
kwaliteitinkaartzijngebracht.Vergelekenmet1981is
hetaantaltoegenomentotzo’nveertigsoorten,waarvan
eengrootaantalexoten.Zokomensoortenvoorals
deesdoorn,meelbes,beukenhaagbeuk,berk,linde,
meidoorn,zwarteden,amberboom,(Amerikaanse)
tulpenboom,moeraseik,moerascipres,fijnspar,kastanje,
libanonceder,Zweedselijsterbes,iepenJapansezelkova.
nieuw plan
Tentijdevandeaanwijzingalsmonumentoogdehet
parkrommeligenafgetrapt.Eind2013starttedanook
eengrondigerenovatiedieuitgingvanhetontwerp
uit1920.Zoisdeoudepadenstructuurteruggebracht
waardoormeerwandelrouteszijnontstaan.Het
verwijderenofverplaatsenvanbeplantingenenbomen
zorgdevoormeeroverzicht.Derandenenentreeszijn
duidelijkervormgegevenendediagonalezichtassen
versterkt.Verderisdevijververgrootenvaneenfontein
voorzien.Hetgrotespeelpleinisverdieptaangelegd,en
erzijnmeerspeeltoestellengekomen.Op1mei2014
werdhetvernieuwdeKooiparkofficieelgeopenddoor
wethouderFrankdeWit,waarbijdebuurtgenotenin
grotengetaleaanwezigwaren.
nunog.HetKooiparkvormtookomdieredenhet
groenehartvandebuurt.
aanleg en ontwikkeling
Vanafdeaanlegin1920heefthetparknietsteeds
dezelfdeaanblikgehad.Tot1945washetpark
overzichtelijkenkwamvariatievoortuitdebloem-en
heesterperken.Erstondenweinighogebomen.Inde
periodetussen1945en1981tradeenversimpelingop
vandebordersenperkenenwerdenhoopgaandebomen
aangeplant.Hierdoorontstondeenmeergesloten,
ruigeraanzicht.Indelaatsteperiodetransformeerdehet
Kooiparkineenoverzichtelijkerstadspark,waarbijeen
grotevariëteitaanboomsoortenisontstaan.
Derodedraaddooralleperiodesisdestapsgewijze
vereenvoudigingdievanafeindjarendertiginzette,
waarbijsteedsmeerelementenuithetparkverdwenen.
Totaanderenovatie,dieeind2013begon,warende
enigeherkenbareonderdelenuithetoorspronkelijk
ontwerpdevijver,delocatievandetweedubbele
woningblokjesaandenoordzijde(debebouwingzelfis
beginjarentachtigvervangen),hetspeelpleinaande
zuidzijdeendetweediagonaleassendiegerichtzijn
opdevijver.Nietsvandeaanplantisnoguitdetijdvan
deaanleg.Tijdensdekoudeoorlogswintervan1945
verdweenallebeplantingenhethoutentuinmeubilair.
Allebomenwerdengekaptomalsbrandhouttedienen
endeperkenwerdenomgeploegdtotaardappelvelden.
bomen
Hethuidigeparktelteenflinkaantalbomen.Hiervan
kanzo’ntweederdealsjongwordengekenmerkt.Er
TIJDENS DE KOUDE OORLOGSWINTER VAN 1945 VERDWEEN ALLE BEPLANTING EN HET HOUTEN TUINMEUBILAIR
Bestektekening uit 1920 met het uitgevoerde
ontwerp voor het Kooipark (Tekening
Gemeentewerken Leiden, 1920. Collectie ELO,
PV1345.3)
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
66
de toekomst van ons leidse erfgoed op papier gezetEveline Steneker (beleidsmedewerker cultureel erfgoed Gemeente Leiden)
In maart 2013 kwamen diverse erfgoedpartners bij elkaar in een aantal energieke bijeenkomsten. Het onderwerp: een nieuwe Erfgoednota voor Leiden. Centraal stond de vraag: Hoe benutten we de kansen en kwaliteiten van erfgoed in Leiden, Stad van Ontdekkingen?
IN VERSCHILLENDE BIJEENKOMSTEN MET VRIJWILLIGERS EN PROFESSIONALS WERD DE BASIS GELEGD VOOR DE ERFGOEDNOTA 2014-2020
Uitdehogeopkomstbleekeengrotematevanbetrokkenheid.Zowel
professionalsalsvrijwilligersschovenaan;vanmusea,kennisinstellingen,
onderwijsenbedrijventoterfgoedorganisaties.
Leidenheeft–zowerdduidelijk–meterfgoedeenonderscheidendekracht
inhuis.Leidenheeftimmersendeinternationalekennisencollectiesen
deaantrekkelijkehistorischestadendegrotematevanbetrokkenheidvan
bewoners.Deuniekemixvanmuseaenkennisinstellingenkunnenwe–net
alsdeaantrekkelijkehistorischeomgevingskwaliteit-behouden,versterken
enbenutten.Develeverhalenvandestadwillenweontsluitenenbeleven.
Erfgoedleeft:hetraaktdeemotie,geeftenergieenstimuleertdeeconomie.
doelenAlleambitiesendoelenvandeErfgoednotazijnopgenomeninhet
bijgevoegdeoverzicht.Velepartnersdragenhiermeteigenofgedeelde
activiteitenaanbij,metbehulpvansamenwerkingbinnenenbuitenLeiden,
kennisdelen,nieuweverbindingenmaken,co-creatie,digitaleontsluiting,
onderzoek,vakmanschap,innovatie,talentontwikkelingennogveelmeer.En
wellichtafentoeookmeteenerfgoednetwerkborrel.
De gehele Erfgoednota is te lezen op onze website: www.erfgoedleiden.nl
Erfgoedpartners in gesprek over nieuwe
Erfgoednota (Foto Hielco Kuipers)
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
67
AMBITIE 1
DOEL 1
DOEL 4
DOEL 9
DOEL 2 DOEL 5 DOEL 10
DOEL 3
DOEL 6 DOEL 11
DOEL 7 DOEL 12
DOEL 8
DOELEN
AMBITIE 2 AMBITIE 3Leiden staat met al haarerfgoedkennis en - collectiesnationaal en internationaalaan de top!
Leiden wil haar historischeomgevingskwaliteit behouden,benutten en versterken vooreen aantrekkelijke, vitale entoekomstbestendige stad.
Leiden bruist van erfgoed-beleving voor en doorbewoners en bezoekers.
Leiden versterkt en behoudt haarunieke mix van musea en kennis-instellingen
De Leidse erfgoedsector bouwtverder aan haar erfgoedkennis en-collecties, van Leidse geschiedenistot wereldschatten
Leiden versterkt de vakkennis dieop het gebied van erfgoed in destad aanwezig is.
Leiden betrekt cultuurhistorischekennis en waarden bij iedereontwikkeling in de stad
Leiden versterkt de omgevings-kwaliteit en belevingswaarde vooreen aantrekkelijke stad
Leiden behoudt en benutvakmanschap voor kwaliteit
Leiden stimuleert gebruik enherbestemming van historischebebouwing voor een vitale stad
Leiden zorgt voor toekomst-bestendige monumenten enhistorische elementen
Leiden maakt erfgoed beleefbaarvoor en door bewoners enbezoekers
Alle Leidenaren tot 18 jaar makenkennis met het brede erfgoedaan-bod van de stad
Leiden benut de historische stad alspodium en decor en geeft nieuwebetekenis aan bestaand erfgoed
Leiden laat zien wat de stad in huisheeft en zorgt voor goede erfgoed-marketing
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
68
uit
gel
ich
t
wonen, werken en winkelen aan de breestraat door de eeuwen heen: deel 2
een woonstraat van statuurCas Nagtzaam, Edwin Orsel en Pieter-Jan De Vos
Welkom in de Breestraat. Afgelopen jaren is Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) zeer betrokken geweest bij de herontwikkeling van het bouwblok tussen Breestraat en Aalmarkt. Deze historisch interessante plek ligt in één van de oudste stadsdelen van Leiden. Reden waarom ELO werd gevraagd onderzoek te doen naar een reeks panden uit dit blok aan de Breestraat, de huidige nummers 76 tot en met 88. Dankzij verrassende uitkomsten van het onderzoek, dat zowel op locatie plaatsvond als in archieven, hebben wij de ontwikkeling van de panden door de eeuwen heen in kaart kunnen brengen. Dit gebeurde in een nauwe samenwerking tussen de verschillende disciplines binnen ELO. Op eigen initiatief maakte de Leidse bouwhistoricus Reinoud Boter ook nog eens prachtige reconstructietekeningen van de straatwand op verschillende momenten in de geschiedenis. Aan de hand van deze tekeningen nemen we u in een vijftal artikelen mee op een reis door de tijd naar de Breestraat.
Het Waagblok in 1870. Het is duidelijk dat de gevels een behoorlijke transitie hebben ondergaan sinds 1600. Als basis voor deze reconstructie hebben historische foto’s gediend. Leiden is één van de best
gedocumenteerde Nederlandse steden uit de negentiende eeuw door de stadsportretten die de Leidse fotograaf Jan Goedeljee vanaf de jaren 1860 van zijn woonplaats maakte. De huidige nog bestaande gevels zijn die
van nummer 84 en 86 op de verdiepingen (Afbeelding Reinoud Boter)
8876 78 80 82 84 86 88
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
69
uit
gel
ich
t
de breestraat anno 1870
Tenopzichtevan1600werdhetstraatbeeldvandeBreestraatin270jaar
tijdgrondiggewijzigd.Demiddeleeuwseenlaatzestiende-eeuwsegevels
verdwenenuithetstraatbeeld.Eenaantalpandenkreegeenextrabouwlaag
endetrapgevelsmaaktenplaatsvoorlijstgevels.Achterdegemoderniseerde
gevelswerdgebruikgemaaktvandebestaandestructuur,watverklaart
waaromdeperceelgrenzenvrijwelonveranderdzijngebleven.Verbrede
percelenkondenontstaandoordatafzonderlijkepandenachtereennieuwe
voorgevelwerdensamengevoegd.Nummer76washiervaneenvoorbeeld.
HetbeeldvandeBreestraatin1870laatzienhoedestadevolueerdetussen
heteindevandezeventiendeeeuwendeeerstehelftvandenegentiende
eeuw.IndezeperiodewerddebebouwinglangsdeBreestraatgedomineerd
doorstatigewoonhuizenvandegegoedeburgerij.Bijdezevoorname
pandenhoordennatuurlijkookvoornameentrees,meteeneigenstoep.Op
historischeafbeeldingenenfoto’sisteziendatdezestoepeneenopvallend
onderdeelwarenvanhetstraatbeeld
Indezestiendeendezeventiendeeeuwhaddensommigehuizen
gebruiksstoependiebijvoorbeeldwerdengebruiktvoordeuitstallingvan
handelswaar.Vanafdezeventiendeeeuwontstondenparticulieresierstoepen,
bedoeldomhetaanzienvanvoornamewoonhuisgevelsteversterken.
Alsafscheidingwerdenstoeppalenenhekjestoegepastwaardoorzeeen
overgangsgebiedvormdentussendeopenbarestraatenprivéwoning.In
sommigestraten,waaronderBreestraat76-88,warendezesierstoepeninde
negentiendeeeuwtoteenononderbrokenlintlangsdewoningengegroeid.
MetdeopkomstvanhetwinkelenindeBreestraatverdwenenvanafhetmiddenvandenegentiendeeeuweengrootaantalsierstoepenuithetstraatbeeld.Dewoonhuisgevelsopdebeganegrondmaaktenplaatsvoorwinkelpuienmeteenopenstoepvoordeetalage.OpditmomentmakenELOendegemeentezichsterkvoordereconstructieofrestauratievandemonumentalestoepenindeopenbareruimte.
Uitsnede van de Breestraat met van links naar rechts nummer 76 tot en met 88. De
sierstoepen op deze foto uit circa 1870 vormen tot aan de winkel op nummer 88 een
aaneengesloten lint (Foto uit circa 1870. Collectie ELO, PV3762.12a)
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
70
uit
gel
ich
t
DankzijdeSubsidieregelingHistorischStadsbeeldvandegemeenteLeidenishetmogelijkomhiervoorsubsidietekrijgen.
DegeheleBreestraatkreegtussen1600en1870eenandereuitstraling.MaarookoverdeindividuelepandenvanhetWaagblokvaltdankzijhetonderzoekvanELOmeertevertellen.
breestraat 76
Degevelvanhetlinkerhoekpand,eenstatigwoonhuis
uitdeachttiendeeeuw,wasgebaseerdopdeFranse
Lodewijkstijlen.Indezeperiodelietenrijkeburgers
hunhuizenvaakaanpassenvolgensdeheersende
stijlopvattingen.Ditbetekendedoorgaansdathet
pandwerdvoorzienvaneennieuweachttiende-eeuwse
voorgevelenditointerieur,waarbijdezestiende-of
zeventiende-eeuwsekernbewaardbleef.Destoep
bestonduitvierkantehardstenenstoeppalendiemet
elkaarenmetdegevelverbondenwarendoormiddelvan
smeedijzerenstoepstangen.
Breestraat78t/m82
DepandenBreestraat78en82haddeneenstatige
bakstenenlijstgevelmetkroonlijstuitdeachttiende
eeuw.HetbredereBreestraat80hadeennatuurstenen
lijstgevelmetpilasters,eeninLeidenpopulairgevelvorm
indezeventiendeeeuw.Destoeppalenvannummers78
en82warenvoorzienvaneenfrijnslagbewerkingeneen
zwartgeschilderdeprofileringen,waardoorzeeenmeer
beeldendaanzienkregen.Nummer80onderscheidde
zichdooreensmeedijzerensierhekronddestoep.
Breestraat84
Hetmiddeleeuwsehuis‘DeDruyff’heeftplaatsgemaakt
vooréénvandemarkantstegebouwenaande
Breestraat:‘DeVerguldenTurk’.In1635werdDeDruyff
gekochtdoorlakenhandelaarJanAdriaensz.LePla.In
1672vervingenzijnzoonshetgebouw,waarbijdegevel
werdopgetrokkenindestrakkestijlvanhetHollands
classicisme,gebaseerdopdestrikteinterpretatievande
vormentaalenordeningsprincipesdiebouwwerkeninde
KlassiekeOudheidhadden.
Denaam‘DeVerguldenTurk’verwijstnaarhethoofdvan
eenTurkinhetdriehoekigefrontonbovenindegevel.
DezestaatsymboolvoordeTurksehandelscontacten
vandegebroedersLePla.Linksenrechtsliggende
godenNeptunusenMercurius,diedeoverzeesehandel
vandefamilieverbeelden.Mercuriusrustopeenbaal
wolenheefteenangorageitaanzijnvoeten.Ditom
aantegevendatdefamilierijkwasgewordenmetde
lakenhandel.Hetbeeldhouwwerkisuitgevoerddoor
PieterXaverij,diehetin1673gesigneerdheeft.
DE BEBOUWING LANGS DE BREESTRAAT WERD GEDOMINEERD DOOR STATIGE WOONHUIZEN VAN DE GEGOEDE BURGERIJ
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
71
uit
gel
ich
t
Hethuishadeenopzetdietoenmodernwasmeteen
voor-enachterhuis,verbondendooreenverbindingsgang
langseengrotebinnenplaats.Deconstructiewas
uitgevoerdmetstatigesamengesteldebalklagen.De
minderbelangrijketweedeverdiepingvanhetvoorhuis
kreegeensobereenkelvoudigebalklaageneenhoutskelet
omhethuisstabiliteittegeven.Deverdiepingwerd
afgedektmeteenomlopendschilddak,bijdebouween
modernedakvorm.Opbasisvandearchitectuuren
constructiekanhetontwerptoegeschrevenwordenaan
stadsarchitectWillemvanderHelm.
Hetvoor-enachterhuishebbenbeideeengrotekelder
metkruisgewelven.Erwasblijkbaarveelbehoefteaan
opslag.Indekeldervanhetvoorhuisisdeoriginele
kluismetijzerendeurvandegebroedersLePlanog
bewaard.Eenvandeweinigenogoorspronkelijke
interieurelementenvanhethuisisverderdezoldertrap
uit1672,diecompleetmetgedraaidehoutenbalusters
bewaardisgebleven.
Indeachttiendeeeuwwerdhetwoonhuisaangepast
aandeeisenvandetijd.In1744werdendezeventiende-
eeuwsekruisvenstersvervangendoormoderne
schuiframenenookdegevelsronddebinnenplaats
werdenvernieuwdmetnieuweschuifvensters.Nietveel
laterkreeghetvoorhuiseennieuwefraaietrapmeteen
ovaaltrapgatennieuwestucplafonds.Ronddezetijd
isvermoedelijkookeentweedeachterhuistoegevoegd,
datviaeensteeg,deVischpoort,zijnontsluitingop
deAalmarkthad.Demonumentalesierstoepmet
gietijzerenhekverdweenin1875toenopdebegane
grondhetkoffiehuisCaféSuissewerdgevestigd.
Het bouwblok aan de Breestraat op de kaart van
Van Campen uit 1879. De Vischpoort waarmee het tweede achterhuis van ‘De Vergulden Turk’ werd
ontsloten is duidelijk zichtbaar (Litho H.L.A. van Campen, 1879. Collectie ELO, PV459)
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
72
IN 1672 MAAKTE HET MIDDELEEUWSE HUIS ‘DE DRUYFF’ PLAATS VOOR WELLICHT HET MARKANTSTE GEBOUW VAN DE STRAAT: ‘DE VERGULDEN TURK’
breestraat 86HetpandrechtsvanDeVerguldenTurkheeftzijnhuidigeuiterlijktedanken
aaneenverbouwingdieaanheteindevandeachttiendeplaatsvondten
behoevevandesociëteitAmicitia.Opgerichtin1768aandeBreestraatineen
woonhuistegenoverhetstadhuis,isditéénvandeoudsteherensociëteiten
vanNederland.DoordeaankoopvanBreestraat86in1794kreeghet
eeneigensociëteitsgebouw.Degevelvanhetsociëteitsgebouwiseen
fraaivoorbeeldvandeempirestijl,voornamelijkgekenmerktdoorde
schuifvenstersmethardstenen,geschouderdekozijnenendeornamenten
indekroonlijst.Hethadeenmonumentalesierstoep,enheelopvallend,een
voordeurontbrak.Hetsociëteitsgebouwwerdnamelijksamengevoegdmet
hetrechterbuurpand,datdeentreegingvormen.
OnderzoeknaardemurenenconstructiesvanBreestraat86-IIleertons
datdehuidigeachtermuuropdebeganegrondglobaaltedaterenisinde
zestiendeeeuwofdeeerstehelftvandezeventiendeeeuw.Datsluitaan
opdedateringvandeeikenhoutenkapconstructiemetgekromdeeiken
spantbenen.Opdemuurvandebeganegrondzijnsporenvanrookkanalen
eneentrappartijaanwezig.Ookisduidelijk,doorbalkgaten,datde
beganegrondverhoogdheeftgelegenvoordeperiodeomstreeksbegin
negentiendeeeuwtot1934-36.Dezeverhogingdoorsnijdtdeouderesporen
vaneenhaardplaats,waaruitblijktdatdezeouderisdanhetbeginvande
negentiendeeeuw.uit
gel
ich
t
breestraat 88Hetrechterhoekpandwaseenachttiende-eeuwshuisenwerdvooral
gekenmerktdoordeglazenpuiopdebeganegronddieomstreeks1850-
70werdgeplaatst.Ditgebeurdetenbehoevevaneenwinkelfunctie,een
fenomeendatzichopheteindevandenegentiendeeeuwverderzou
uitbreiden.Hetpandhadeenopengebruiksstoepbedoeldvoorwandelaars
enklantendiedeetalagewildenbekijken.
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
73
stad
sbee
ld
Bij grondwerkzaamheden in maart 2013 stuitte de eigenaar van Rapenburg 88 op een kelder op de binnenplaats. Uit onderzoek door Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) bleek dat het om een gave waterkelder voor huishoudelijke doeleinden ging. Deze vondst is uiterst zeldzaam en waardevol. Na een zorgvuldige documentatie, die bemoeilijkt werd door de laag water die in de kelder stond, werd de kelder weer afgedekt met zand.
stadsbeeld: gave waterkelder aan het rapenburg gevonden
Dekelderbestaatuiteenrechthoekigekelderruimtevancirca112bij160cmmetaansluitendeenmangatvan
circa37bij77cm.Hijisoverdektmeteengepleisterd,bakstenentongewelfenhetietshogeropgaandemangat
meteensluitsteenvanrodezandsteen.Debakstenenkeldermurenzijnoverdehelehoogtebetegeldmet
okerkleurigegeglazuurdeplavuizenvanroodbakkendaardewerk.Meteenoppervlaktevancirca2vierkantemeter
eneengemiddeldehoogtevan90cmbedraagtdeinhoudvandekelderongeveer1800liter.Opgrondvande
bouwhistorischekenmerkenvanhetmetselwerkenplavuizenkandewaterkelderinde17eeeuwwordengedateerd,
maareen18e-eeuwsedateringisnietuittesluiten.
waterresevoir
DewaterkeldervanRapenburg88voorzagdebewonersvanschoon(drink)water.Hijfungeerdealsreservoir
voor(drink)water.Hierbleefhetwaterkoelenwashetbeschermdtegenongedierteenverontreinigingen.Door
rondeopeningen,diezowelinhetgewelfalsindeachterwandwerdenaangetroffen,werdmogelijkdetoevoervan
regenwatervanafhetdakvanhethuisendeafvoernaarde(bijvoorbeeldindekeukenopgestelde)pompverzorgd.
Eenkostbarevoorzieningalseenwaterkelderkondenalleenrijkereinwonerszichpermitteren.
DewaterkelderispasdetweedecompletewaterkelderwaarovergepubliceerdisinLeiden.Detotdusverreenige
bekendewaterkelderisdieaandevoetvandeBurcht.Dezeisechternietalleenveelgroter(18,8mlang,3,7mbreed
en2,7mhoog),maarhadookeenheelanderefunctie.(NdW&JG)
DE WATERKELDER IS PAS DE TWEEDE COMPLETE WATERKELDER WAAROVER GEPUBLICEERD IS IN LEIDEN
Een kijkje in de gave waterkelder aan het Rapenburg
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
74
archeologie en bouwhistorie slaan op unieke wijze handen ineenChrystel Brandenburgh en Edwin Orsel
Leiden loopt voorop in de erfgoedwereld. Met deze boodschap overhandigde Cultuurwethouder Jan-Jaap de Haan op 12 april 2013 het eerste exemplaar van de ‘Onderzoeksagenda Archeologie en Bouwhistorie Leiden’ aan Karin Westerink, voorzitter van de Federatie Grote Monumentengemeenten (FGM). Met de Onderzoeksagenda kiest Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) als eerste erfgoedinstelling in Nederland voor een integrale, vraaggerichte benadering van archeologisch én bouwhistorisch onderzoek.
BouwhistoricienarcheologenhebbeninLeidenaltijdnauwsamengewerkt.
Ditligtvoordehandomdathetarcheologischonderzoekonderdegrond,
doorlooptinhetbouwhistorischonderzoekbovendegrond.Hetmaaiveld
isdaarbijslechtseenkunstmatigescheiding.Ookhetonderzoeksdoel
vanbeidedisciplinesisuiteindelijkhetzelfde:zoweldearcheoloogalsde
bouwhistoricusonderzoektdefysiekerestenuithetverledenenprobeertaan
dehanddaarvanhetverhaalvanLeidentereconstrueren.Debouwhistoricus
legtdaarbijuiteraardvooraldenadrukopde(restenvan)gebouwenterwijl
dearcheoloogookanderevondstenonderzoekt.Opdezemanierzijnde
disciplinescomplementairenkunnenzegezamenlijkeenveelrijkerbeeld
gevenvanhetverledendanwanneerzelosvanelkaarzoudenwerken.
primeur
In2009werdvoorheteerstinLeideneenarcheologischeonderzoeksagenda
vastgesteld(ziejaarverslag2009).Indezeeersteonderzoeksagendawerden
aldiversebouwhistorischevraagstukkenopgenomenenindatzelfdejaar
verscheenookdegemeentelijkepublicatie‘OngekendLeiden’.Hierin
werd,naastdereedsbestaandearcheologischewaardenkaart,ookeen
bouwhistorischeverwachtingenkaartgepubliceerd.DaarmeewasLeidenéén
vandevoorlopersinhetland.
Anno2013washettijdvoordeeersteintegraleonderzoeksagendavoor
archeologieenbouwhistorie.DitwasnieuwinLeiden,maarookinderest
Wethouder van cultuur, Jan-Jaap de Haan, overhandigt
vol trots de eerste integrale onderzoeksagenda aan de
voorzitter van de Federatie Grote Monumentengemeenten
(Foto Hielco Kuipers)
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
75
HET BEREIK VAN DE VAKGEBIEDEN WORDT GROTER EN DE RESULTATEN VAN ONDERZOEK BETEKENISVOLLER
Een reconstructie van een gebouw op basis van
archeologische en bouwhistorische vondsten
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
76
vanhetland:hetwasdeeerstekeerdatbouwhistorie
enarcheologiezometelkaarverwevenineen
onderzoeksprogrammawerdenopgenomen.Ondanks
dateropnationaalniveaualwelwerdnagedachtover
eenlandelijkebouwhistorischeonderzoeksagenda,werd
deLeidsedeeersteinNederland.
waarom een onderzoeksagenda?
Debelangrijksteredenisdatsteedsmeerarcheologisch
enbouwhistorischonderzoekindestaddoor
verschillendebedrijvenofonderzoeksbureauswordt
uitgevoerd.Dezebedrijvenhebbennietaltijddezelfde
achtergrondwaardoordeonderzoekensterkvanelkaar
kunnenverschillenindiepgangenreikwijdte.Ineen
dergelijkesituatieishetgoedomvoorafgaandaan
elkonderzoektebepalenwelkeonderzoeksvragen
beantwoordmoetenwordenenwelkeniet.Doorde
juistevragentestellen,wordthetonderzoekeffectiever,
maarookefficiënter.
OmdatdekennisvandeLeidsegeschiedenisalgrootis,
moethetonderzoekeropgerichtzijnomaanhetlicht
tebrengenwatwenognietweten.ErfgoedLeidenis
vanwegehaarkennisvanLeidendeaangewezenpartij
omsturingaanditonderzoektegeven.Daarnaastis
ELOeenvoorloperindeerfgoedwereldalshetgaatom
hetintegrerenvanverschillendeerfgoeddisciplines.Door
dieervaringkanonzeorganisatiesturinggevenaande
mogelijkheidomvanalledezeonderzoeksrapporteneen
samenhangendgeheeltemaken.Ditisbelangrijk,want
juistdoorhetsamenvoegenvandeonderzoeksresultaten
ontstaateenbeeldvandegroteontwikkelingeninde
stad.
bouwhistorie, een jonge discipline
Deovereenkomstentussenarcheologieenbouwhistorie
zijnalvaakbenadrukt.Tochmoetenweookrekening
houdenmetdeverschillentussendezetweedisciplines.
Dezeverschillenwordenvooralveroorzaaktdoorde
leeftijdvandevakgebieden.Archeologieheefteen
langetraditie:almeerdan100jaarwordtarcheologisch
bodemonderzoekuitgevoerd.Hierdooriserveel
informatiebijeengebrachtoverdeontwikkelingvan
allerleigebruiksvoorwerpendoordeeeuwenheen.
Dezekennisishardnodig.Hetishetkaderwaarbinnen
weallerleivondstenindetijdkunnenplaatsenom
vervolgensteproberentebegrijpenwaaromdeze
ontwikkelingenzichvoltrokken.
Bouwhistoriealsgestructureerdeonderzoeksdiscipline
bestaatveelkorterenheeftwatditbetrefteenenorme
inhaalslagtemaken.Hetinzichtindeontwikkelingen
vanallerleibouwmaterialenislangzaamaanhet
groeien.Hierdoormoetenweindeonderzoeksagenda
tenaanzienvanbouwhistorieveelvragenopnemendie
gerichtzijnophetcreërenvandergelijkechronologische
overzichten,terwijldattenaanzienvanarcheologieveel
mindernodigis.
BOUWHISTORICI EN ARCHEOLOGEN HEBBEN IN LEIDEN ALTIJD NAUW SAMENGEWERKT
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
77
maardanmoetdedoorsneearcheoloogeerstweten
datditeenbelangrijkebouwhistorischevraagis.Ook
hebbenbouwhistoriciveelvragenoverdebouwwijze
vangebouweninrecentereperiodenzoalsdeachttiende
ennegentiendeeeuw.Archeologenkomendergelijke
funderingenvaaktegen,documenterenze,maar
wetenvervolgenseigenlijknietwelkeinformatiewaarde
aandezerestenkleven.Dooraldezevragenopte
nemenindeonderzoeksagendawordendemogelijke
kruisverbandentussenbeidedisciplineszichtbaar.Het
bereikvandevakgebiedenwordtgroterenderesultaten
vanonderzoekbetekenisvoller.
samenwerken werkt!
Deintegralebenaderingzorgtvooreenkruisbestuiving
dieverrijkendwerktvoorbeideexpertises.Doorgebruik
temakenvanelkaarskenniswordenderesultatenvan
hetonderzoekbetekenisvoller:wekunnenveelbeter
begrijpenhoedegeschiedenisvan(eenstukvande)
stadisverlopen.Bovendienhebbenwegemerktdat
weelkaarookkunnenhelpen.Zoblijkenervanuit
bouwhistorischperspectiefveelvragentezijnover
bijvoorbeelddefunderingsmethodenvanhuizendoor
deeeuwenheen.Ditisietsdatvanzelfsprekendgoedte
onderzoekenistijdenseenarcheologischeopgraving,
Vondsten onder de grond bevatten vaak ook een
heleboel informatie voor bouwhistorie boven de grond
DE INTEGRALE ONDERZOEKS AGENDA VAN LEIDEN IS OOK IN DIGITALE KAARTVORM TE RAADPLEGEN
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
78
enkele highlights uit de onderzoeksagendaTweehonderd vragen…dat is veel. Toch
kunnen we uit al deze vragen een aantal
selecteren die er uit springen. Waar en
hoe leefden de oudste bewoners binnen
het huidige Leidse grondgebied? Hoe
heeft het landschap zich ontwikkeld
vanaf de Steentijd tot de Middeleeuwen?
Waar liep de Romeinse limesweg?
Hoe verliepen de ontginningen in en
om Leiden? Hoe oud is de Burcht?
Deze vragen en nog veel meer zijn
binnenkort terug te vinden via de digitale
onderzoeksagenda op onze website.
over de agenda
Deonderzoeksagendabestaatuittweedelen.Heteerstedeelvandeagenda
bestaatuiteenbeschrijvingpertijdsperiodevandebekendeontwikkelingen
vandestad(ofhetgebiedvanLeidenvoordatersprakewasvaneenstad).In
ditdeelwordtookinverhalendevormaangegevenwelkeonderzoeksvragen
ofthema’sperperiodevantoepassingzijn.Hettweededeelwordtgevormd
dooreendatabasemetmeerdantweehonderdonderzoeksvragen.Pervraag
isvermeldwaaromdevraaggesteldwordt,welkeonderzoeksmethoden
kunnenhelpenomhemtebeantwoordenenofheteenarcheologische,
bouwhistorischeofintegralevraagis.Tenslottehebbenallevragen
eengeografischereikwijdte:sommigevragenzijnvantoepassingopde
historischestad,andereopdegebiedenbuitendesingelsetc.
Devragendatabaseiseenlevendiets:vragenzullenafvallenwanneerze
beantwoordzijn,maaronderzoekwerptvaakookweernieuwevragenop,
diekunnenwordentoegevoegd.Dedatabaseisdaaromalleendigitaal
beschikbaarviaonzewebsite:www.erfgoedleiden.nl.Zokaniedereen
eenvoudigopzoekenwelkeonderzoeksvragenvantoepassingkunnenzijn
opeenbepaalddeelvandestad.Ditbetekentoverigensnietdatallevragen
bijelkonderzoekgesteldenbeantwoordkunnenenmoetenworden.De
onderzoeksagendavormteeninspiratiebronenerzalperonderzoekbekeken
moetenwordenwelkevragendaadwerkelijkvantoepassingzijn.
de onderzoeksagenda in kaart
DeintegraleonderzoeksagendavanLeidenisnuookindigitalekaartvorm
teraadplegen.Op16november2013werddekaartmoduletijdenshet
archeologiecongresdeReuvensdagenaandevakwereldgepresenteerd.
HiermeezetELOeennieuwestapinhetdigitaalontsluitenvaninformatie.
NognergensinNederlandishetmogelijkomviaeendigitalekaartte
bekijkenwelkeonderzoeksvragenopwelkdeelvandestadvantoepassing
zijn.
DE INTEGRALE BENADERING ZORGT VOOR EEN KRUISBESTUIVING DIE VERRIJKEND WERKT VOOR BEIDE EXPERTISES.
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
79
De verwachtingen waren hooggespannen toen medewerkers van het archeologische bedrijf Archol op 17 april 2013 een proefsleuvenonderzoek startten op de noordelijke sportvelden aan de Boshuizerkade. De sportvelden liggen namelijk in voormalig Romeins gebied met zand.
stadsbeeld: een vroegmiddeleeuwse nederzetting aan de boshuizerkade
EerdereopgravingeninvoormaligeRomeinsegebiedenbinnendegemeente,
haddenaldelenvande‘Limes’aanhetlichtgebracht.Depreciezeliggingvan
dezeRomeinseverbindingsweginLeidenisaltijdeenraadselisgebleven,
maarmenverwachttedatindeproefsleufeenspoorvandeLimesgevonden
zoukunnenworden.DeverrassingwasgroottoennietdeRomeinseweg,
maarietsheelandersgevondenwerd.Voorheteersttroffendearcheologen
nederzettingssporenaanuitdezevendeeeuw,ookweldeMerovingische
periodegenoemd.EenuniekevondstinLeiden.
Deaangetroffensporenstellendearcheologenmogelijkinstaatverbanden
teleggenmetsporenuitdezelfdeperiodeinOegstgeest(Nieuw-Rhijngeest),
Valkenburg,MatiloenLeiderdorp.Hierdoorhopenwedekennisoverde
vroegemiddeleeuwen(450-1050naChr.)inLeidentekunnenvergroten.
Omdatdezedooreengebrekaanvondstentotnutoevrijbeperktwas,isde
periodeéénvandespeerpunteninderecentvastgesteldeOnderzoeksagenda
archeologieenbouwhistorieLeiden.(CB)
DOOR EEN GEBREK AAN VOND-STEN IS DE KENNIS VAN HET VROEGMIDDELEEUWSE LEIDEN BEPERKT
De proefsleuf waarin een unieke
vondst werd gedaan
stad
sbee
ld
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
80
uit
gel
ich
t
wonen, werken en winkelen aan de breestraat door de eeuwen heen: deel 3
de opkomst van de winkelpuiCas Nagtzaam, André van Noort, Edwin Orsel, Esther Starkenburg en Pieter-Jan De Vos
Welkom in de Breestraat. Afgelopen jaren is Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) zeer betrokken geweest bij de herontwikkeling van het bouwblok tussen Breestraat en Aalmarkt. Deze historisch interessante plek ligt in één van de oudste stadsdelen van Leiden. Reden waarom ELO werd gevraagd onderzoek te doen naar een reeks panden uit dit blok aan de Breestraat, de huidige nummers 76 tot en met 88. Dankzij verrassende uitkomsten van het onderzoek, dat zowel op locatie plaatsvond als in archieven, hebben wij de ontwikkeling van de panden door de eeuwen heen in kaart kunnen brengen. Dit gebeurde in een nauwe samenwerking tussen de verschillende disciplines binnen ELO. Op eigen initiatief maakte de Leidse bouwhistoricus Reinoud Boter ook nog eens prachtige reconstructietekeningen van de straatwand op verschillende momenten in de geschiedenis. Aan de hand van deze tekeningen nemen we u in een vijftal artikelen mee op een reis door de tijd naar de Breestraat.
De opkomst van de winkelpuien sinds 1870 is duidelijk zichtbaar aan de Breestraat in 1900. De huidige nog bestaande gevels zijn die van nummer 84, zonder erker, en 86 op de verdiepingen (Afbeelding Reinoud Boter)
76 78 80 82 84 86 88
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
81
uit
gel
ich
t
de breestraat anno 1900Tussen1870en1900ontwikkeldedeBreestraatzichvaneenstatige
woonstraattoteenkwaliteitswinkelstraat.Steedsmeervermogende
Leidenarengingenaanderandvandestadwonenenvoormalige
woonhuizenwerdengetransformeerdtotwinkels.Deopkomstvanhet
winkeleninLeidenginggepaardmetdebouwvaneengrootaantal
winkelpuiendieoorspronkelijkewoonhuisgevelsvervingen.Dezewinkelpuien
zorgdenervoordateenvisuelescheidingontstondtussendebeganegrond
endedaarbovengelegenverdiepingen.Gevelreclamewerdgeïntegreerd
inhetwinkelpui-ontwerpenaangebrachtopdepuibalkofalsgeschilderde
lettersopdeetalageruiten.
Detransformatievanwoonstraatnaarwinkelstraatisookduidelijk
terugtezieninhetadresboekvanLeidenuit1900.Mededankzijhet
bewonersonderzoekishetmogelijkomdieperopdespecifiekepandeninte
gaan.
breestraat 76In1890moesthetstatigewoonhuisuitdeachttiendeeeuwplaatsmaken
voordenieuwbouwvanPeek&Cloppenburg.Op13mei1890kochtenJohan
TheodoorPeekenHeinrichAntonAdolphCloppenburghetpandBreestraat
76vandr.SamuelSiegmundRosenstein,hoogleraarindegeneeskundete
Leiden,vooreenbedragvan15.000gulden.Op30december1890vondde
aanbestedingplaatsvoorhetafbrekenvanditpandenhetbouwenvaneen
nieuwwinkelhuisnaareenontwerpvandeLeidsearchitectJacobusvander
Heijden.
Hetnieuwepandhadweliswaardeschaalvanhetvoorgaandebrede
woonhuis.Dewinkelpuiopdebeganegrondmaakteechterduidelijkdatdit
eenwinkelbetrof.Aandestraatzijdewasbovendieneennoviteitgecreëerd,
eenportiekwaarmeedeklantnaarbinnenkonwordengelokt.Opdeeerste
entweedeverdiepinglagenappartementenvoorhetpersoneel.Hierwoonden
J.H.Jansse,chefvanhetconfectiemagazijn,endevierwinkelbediendesA.P.
vanHerwaarde,Jac.Hoppenbrauers,J.G.A.ThienenJ.G.Veldhuis.Belangrijk
wastenslotteheteigenatelieropdeeersteverdiepingwaaroverdewinkel
beschikte.
Peek&CloppenburgmaaktevanafdevestiginginRotterdamin1869een
snellegroeidoorinNederland.In1898warenerlandelijkaltienwinkels.
Begonnenalswinkelinkledingstoffenlegdehetbedrijfzichalsneltoeop
maatgemaaktekleding,ofwelconfectiekleding,bedoeldvoorklantenuitde
lagereenmiddensociaaleconomischeklasse.Desnellegroeivanhetaantal
filialenvanPeek&Cloppenburgweerspiegeldehetsuccesvandeopkomst
vanconfectieinNederland.Elkfiliaalhadaanvankelijkeeneigenatelier
eneenbatterijaanthuiswerkers.Defilialenwerdenregelmatigverbouwd,
uitgebreidofverplaatst.ZoookinLeiden.Deeerstewinkelopendein1882
opBreestraat86,waarnain1890deverhuizingvolgdenaarnummer76.In
1930betrokmenweereennieuwengroterpand,waarvoorhetnaastgelegen
sociëteitsgebouwopnummers78en80werdafgebroken.
breestraat 78-80Naeeuwenlangopzichzelfstaandepandentezijngeweest,vielin1880
hetdoekvoorBreestraat78en80.HerensociëteitAmicitia,sinds1794op
Breestraat86gevestigd,lietopbeidepercelenhaarnieuwesociëteitsgebouw
verrijzen.Hetoudewastekrapgeworden.Aanvankelijkhadmendoorde
AmsterdamsearchitectOudshoorneenambitieusontwerplatenmakenvoor
nieuwbouwaanhetSteenschuur.UiteindelijkwerdbeslotenaandeBreestraat
teblijven.Denieuwbouwkwamgereedin1881enwaswederomeenontwerp
vanarchitectJ.vanderHeijden.BehalveAmicitiawasookJ.R.Mastenbroek,
winkelierenlaterkastelein,gevestigdindenieuwbouw.
Opvallendaanhetnieuwesociëteitsgebouwzijndearchitectuurenschaal.
Samenmeteenaantalanderenegentiende-eeuwsepandenaandeBreestraat
slootdevormgevingaanbijtweebelangrijkerenaissancegevelseldersinde
straat:hetGemeenlandshuisvanhetHoogheemraadschapRijnland(1597)
enhetstadhuis(1596).NaastAmicitiabetrofditdeSociëteitMinerva(1875),
hethiernaastgelegenpostkantoor(1895)endeStadsgehoorzaal(1890-1891).
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
82
uit
gel
ich
t
Doordetoepassingvanneorenaissancewerdzonaareenglansrijkeperiode
indeLeidsegeschiedenisverwezen.Metdezepandenvoltrokzichookeen
volgendestapinschaalvergrotingaandeBreestraat,vooraldezenieuwbouw
werdenmeerderepercelensamengevoegd.Indenegentiendeeeuwhadden
denieuwewinkelsenhotelszichtotdantoesteedsgevestigdinbestaande
woonhuizenofnieuwbouwopongewijzigdepercelen.
breestraat82HetpandtussenAmicitiaen‘DeVerguldenTurk’bleefhetlangsteen
woonfunctiehebben.Inhetadresboekuit1900stondentweenamen
genoemdalsdebewonersvanhetpand,namelijkP.J.Mulder,boek-en
steendrukker,enW.Schouten,tandarts.
breestraat 84Eindnegentiendeeeuwverloor‘DeVerguldenTurk’zijnwoonfunctieenwerd
hetingrijpendverbouwd.In1875-1876werdhetpandaangepastvoorhet
koffiehuisCaféSuisse.Devoorgevelkreegnieuweramenendestoepwerd
vervangendooreenveranda.Waarschijnlijkdaterendeneoclassicistische
stucplafondsopdebeganegrondvanhetvoorhuisuitdezetijd.Ditcafé
HET NIEUWE SOCIËTEITSGEBOUW VAN AMICITIA BEHOORDE TOT EEN REEKS NEGENTIENDE-EEUWSE PANDEN DIE IN MONUMENTALE VERHOUDINGEN AANSLOOT BIJ DE RENAISSANCE-ARCHITECTUUR VAN DE VROEGE ZEVENTIENDE EEUW
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
83
uit
gel
ich
t
In vergelijking tot de kaart van Van Campen uit 1879 (zie de Breestraat deel 2, anno
1870) is op kaart van Van Campen uit 1899 duidelijk te zien dat Breestraat 78 en 80
één pand zijn geworden en dat de binnenplaats van ‘De Vergulden Turk’ is overkapt
(Litho H.L.A. van Campen, 1899. Collectie ELO, PV477.7)
gingin1898failliet.Hetgevolgwaseenopenbareverkopingvan“een
prachtigen nog nieuwen Koffiehuis-Inventaris”.Dezebestondonderandere
uittweenieuwebiljarten,tweestelbiljartballen,dertienAmerikaansetafels,
60stoelen,tienfauteuils,eenpartijdrank,wijnenenchampagneeneen
serafine-orgeltje.
Op25mei1900werddenieuwehorecagelegenheidIndenVerguldenTurk
officieelgeopendvoorgenodigden.Voorafgaandaandeopeninghadeen
verbouwingonderleidingvanarchitectH.J.Jesseplaatsgevonden.Voorde
gevelverscheeneenerkermetbalkon,dieindevolksmondbekendstondals
‘detram’.Ronddeopeningwaserdiscussieontstaanoverdedraagkracht
vandenieuweerkerconstructieendebouwpolitiesteldevoordeconstructie
bijwijzevanproeftebelasten.Op16juni1900vonddebeproeving“op echt
Amerikaansche manier”plaats.Ongeveer200manwasopgetrommeldomde
erkerenhetbalkontevullen.Metdeeigenaarvooraanophethoogstebalkon
werddeproef,ondergrotebelangstelling,glansrijkdoorstaan.Debuffetchef
D.F.vanDijk,diewoondeinhetpandvan‘DeVerguldenTurk’,konweer
rustigslapen.
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
84
uit
gel
ich
t
breestraat 86
In1882werdhetvoormaligegebouwvanAmicitiaverbouwdtotdewinkelvan
Peek&Cloppenburg,diehiertot1890bleefgevestigd.Datjaarverhuisdede
winkelnaarBreestraat76.Huneerstewinkelopnummer86werdverbouwd
in1882,waarbijeengrotemoderneglazenwinkelpuidebestaandegevel
verving.Hettrapjebijdeentreeinhetoorspronkelijkebuurpandbleef
behouden(zierechtsopdefoto).
NadeverhuizingvanPeekenCloppenburgnaarBreestraat76vestigdezich
hierin1893eenherenmodemagazijnAuLouvrevanM.Cahen.Op19oktober
1900werdviaeenadvertentieinhetLeidschDagbladkenbaargemaakt
datdezaakgingsluitenendatalleswegmoestvoordatdenieuwehuurder
kwam.DezenieuwehuurderwasDeGroningerRijwielenfabriekA.Fongers.
Fongerswasvanaf1884eenNederlandsmerkvanfietsen,bromfietsenen
motorfietsenenlegdezichtoeopdefabricagevanhoogwaardigerijwielen,
dieaanvankelijkalleenwarenweggelegdvoorwelgestelden.Defabriek
kreegop26februari1901vanburgemeesterenwethoudersvanLeiden
eenvergunningtothetoprichtenvaneenrijwielherstelplaatsinhetpand
Breestraat86.HetbedrijfwerdgerunddoorAndreasFranciscusHendricus
vanderStok.
breestraat 88Hetrechterhoekpandindestraatwand,bestaandeuitdenummers76tot
enmet88,hadalseerstedetransitietotwinkelpuiondergaanenwerdin
1900bewoonddoorW.G.Boelesr.enweduweW.P.Doeff-Uiterwijk,dieook
winkeliersterwas. De nieuwe gevel van Peek & Cloppenburg op Breestraat 86 in circa 1885. Rechts op
de foto is het trappetje bij de entree te zien dat behouden bleef tijdens de eerdere
verbouwing (Glasnegatief uit circa 1885. Collectie ELO, GN007246, PV30326.43B)
OOK DE ‘VERGULDEN TURK’ VERLOOR HAAR WOONFUNCTIE EN MAAKTE PLAATS VOOR CAFÉ SUISSE EN LATER RESTAURANT IN DEN VERGULDEN TURK
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
85
Deregelingtussendegemeentenwastotstandgekomenop21januari2010.
Opdiedagwerddeovereenkomstondertekendenwerdhetbesluitvanhet
collegevanB&WvanVoorschoten(20januari2009)endegemeenteraadvan
Leiden(3december2009),datdegemeentelijkearchievenvanVoorschoten
naarLeidenzoudengaan,officieel.
Binnentweejaarnadeondertekeningwerdbekenddatdegemeenten
VoorschotenenWassenaarverregaandeplannenhaddentotsamenwerking.
Toenbleekdateenonderdeelvandetoekomstigesamenwerkingwasdathet
archiefvanWassenaarovergebrachtwerdnaarVoorschoten,washetduidelijk
dathetgevolgenzouhebbenvoorregelingmetLeiden.Desamenvoegingvan
deambtelijkeorganisatiesvandegemeentenVoorschotenenWassenaarop1
januari2013betekendeeeneindeaanhetbeheervandehistorischearchieven
vandegemeenteVoorschotenindearchiefbewaarplaatsvanLeidenenhet
toezichtopdeniet-overgebrachtearchiefbescheidenvandezegemeente.
Vóóroverdrachtvandearchiefbescheidenwerdendeinventarisnummers
opnieuwgecontroleerd,destukken,indiennodig,vannieuwarchiefmateriaal
voorzienenenkelestukkengerestaureerd.Op23meiwerdruim86
strekkendemetersanalogearchiefbescheidenvandegemeenteVoorschoten
overgebrachtnaardearchiefbewaarplaatsvanWassenaar.Metdeoverdracht
vandedigitalegegevensop28mei2013kwamereendefinitiefeindeaande
kortesamenwerking.(MLZ)
archieven voorschoten van leiden naar wassenaar
Eind mei 2013 werd het archief van de gemeente Voorschoten overgebracht naar Wassenaar. Met deze overdracht kwam er een einde aan de gemeenschappelijke regeling tussen Leiden en Voorschoten.
DE SAMENWERKING TUSSEN DE GEMEENTEN VOORSCHOTEN EN WASSENAAR HAD DIRECTE GEVOLGEN VOOR DE BESTAANDE REGELING MET LEIDEN
De prachtige archiefstukken uit de collectie van Voorschoten zijn overgedragen aan de gemeente Wassenaar
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
86
OpdevrijwilligersdagnodigtELOhaarvrijwilligers
uitvooreenjaarlijksuitje.Bezoekenaanbijzondere
tentoonstellingen,collectiesenplekkeninLeiden
wordenafgewisseldmetbezoekenaandeaangesloten
gemeenten.Daarnazijnermeestalinhetarchiefgebouw
korteprojectpresentatiesdoorvrijwilligersof
medewerkers.Alsafsluitingvandedagwordt,
voorafgaandaanhetbuffet,eenaantalvrijwilligersextra
inhetzonnetjegezet,bijvoorbeeldvanwegedeafronding
vaneenbijzonderprojectofvanwegehunlangdurige
trouwedienst.
AfgelopenjarenhadELOdeeerommeetekunnen
werkenaankoninklijkeonderscheidingenvoordrie
vrijwilligers.Tweevandezeonderscheidingenwerden
uitgereiktin2012.HansvandenHeuvelenzijnvrouw
LidavandenHeuvel-vanWeerleewerdenbenoemdtot
RidderindeOrdevanOranjeNassau,respectievelijk
LidindeOrdevanOranjeNassau.Burgemeester
Lenferinkreiktedeonderscheidingtijdenseenfeestelijke
bijeenkomstindeHooglandseKerkuit.Opdatmoment
wasdeheerVandenHeuvel(82)albijna47jaaractief
enzijnvrouw(83)45jaar.
voorlopers
DeheerVandenHeuvelnamhetvoortouwbijhet
ontsluitenvangegevensuitbronnendiewaren
geschreveninoudschrift.Hijbedachtmethodenom
opwetenschappelijkniveaudecollectiesinhoudelijk
toegankelijktemaken.Ookhetdigitaalbeschikbaar
makenvooreenbrederpubliek,waarinhetarchiefmede
dankzijhetechtpaaraltijdinvooropheeftgelopen,
behoordealtotdeideeën.Hetechtpaarkochtdaarvoor
in1970zelfstweecomputersuiteigenzak.
EenonderdeelvanhetwerkvandeheerVandenHeuvel
wasdesystematischeontsluitingvanhetcrimineel
klachtboekvandeschout.Zijninnovatieveaanpak
trokveelaandachtvan(straf)rechtshistoricienzijn
onderzoekresulteerdein1978inhetstandaardwerk‘De
CrimineleVonnisboekenvanLeiden1533-1811’.Mevrouw
VandenHeuveldeedondermeerarchiefonderzoek
naarWarmondselenenenakten,waaroverzijook
hetnodigepubliceerde.Daarnaasthielpzeonder
meermethetindicerenvandeBurgerlijkeStandvan
Leiden,Zoeterwoude,LeiderdorpenWarmond.Samen
hieldenzezichbezigmethetsortereneninvoeren
vanpersoonsgegevensuitgeboorte,huwelijks-
enoverlijdensregisters,zodaterweergezinnen
ontstonden.Zehebbenzoruim36.000gezinskaarten
gereconstrueerdenkregenhiervooralin1993de
ZilverenLegpenningvandegemeenteLeiden.
computerkennis
Op27april2013washetdebeurtaanEmielvander
De vrijwilligers van Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) verrichten veel werk voor de organisatie. Ze doen vooral veel onderzoek in het beschikbare bronmateriaal van ons archief en zijn hierdoor onmisbaar. Daarom worden de vrijwilligers al bijna tien jaar voor hun inspanningen bedankt tijdens een vrijwilligersdag.
onmisbare vrijwilligers met koninklijk elan
AFGELOPEN JAREN HAD ELO DE EER OM MEE TE KUNNEN WERKEN AAN KONINKLIJKE ONDERSCHEIDINGEN VOOR DRIE VRIJWILLIGERS
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
87
Hoeven,diesinds1983vrijwilligerbijELOis.Eindjaren
zeventigvandevorigeeeuwdeedhijindestudiezaal
onderzoeknaarzijnvooroudersenvieltoendirectop
doorzijncomputerkennis.Hijboodzowelmedewerkers
alsbezoekershulpbijautomatiseringsproblemen.Als
vrijwilligerhielpEmielmediojarentachtigbijdeeerste
pogingenomgegevensuitdeoriginelebronnenof
kaartsystementedigitaliseren.Daarvoorontwikkelde
hijopeigeninitiatiefprogramma’s,diehijvervolgens
installeerdeopdeprivécomputersvanvrijwilligers.Zo
kondenzijthuisgegevens,uitbijvoorbeelddenotariële
archieven,invoeren,waarnaEmielhetdownloaden
enoverzettenvandeingevoerdegegevensvoorzijn
rekeningnam.
Daarnaastontwikkeldehijeenregistratiesysteemom
zichttekrijgenopdevoortgangvanhetwerk.Dit
systeemisnogsteedsingebruikbijELO.Zelfhoudthij
zichookbezigmethetindicerenvanvelebronnenvoor
Leiden,Voorhoutenandereaangeslotengemeenten.
ZostaatzijnnaamonderhetDTBDopen(vóór1811),
Schepentrouw(1592-1795)endeOndertrouwboekjes
(1575-1710).DankzijzijngrafischeachtergrondheeftEmiel
onsookgeholpenmethetontwerpenvandiversefolders,
boekjesendenieuwsbriefvoorvrijwilligers.Erfgoed
LeidenenOmstrekenvoeltzichzeervereerdmetzo’n
grote,onmisbareentrouwegroepvrijwilligers.(MvA)
de vrijwilligersdagen van de afgelopen jaren:2006: Leiden: Sieboldhuis en Bibliotheca Thysiana
2007: Leiden: Rijksmuseum van Oudheden
2008: Leiderdorp: HSL, dorpskerk en gemeentehuis
2009: Leiden: Museum Boerhaave
2010: Sassenheim: Ruïne van Teylingen en Sikkensmuseum;
Voorhout: gemeentehuis
2011: Noordwijk: gemeentehuis en rondleiding Noordwijk Binnen
2012: Hillegom: gemeentehuis en rondleiding dorp
2013: Leiden: Hortus Botanicus en Sterrewacht
Groepsfoto van de vrijwilligers die aanwezig waren op de vrijwilligersdag in 2013
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
88
stad
sbee
ld
stadsbeeld: proefsleuf brengt zeventiende-eeuwse lammermarkt tevoorschijn
De plannen voor de bouw van een ondergrondse parkeergarage onder de Lammermarkt worden steeds concreter. Een dergelijk bouwproject heeft grote gevolgen voor de archeologische resten in de bodem. Deze zullen immers worden weggegraven en daarom is archeologisch onderzoek een onderdeel van het hele bouwproces. Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) deed vooronderzoek.
Uithistorischekaartenisbekenddat
opdeLammermarktindezeventiende
eeuweenheelhuizenblokisgebouwd,
datpasin1906werdgesloopt.Voor
dietijdlaghetgebiednogbuitende
middeleeuwsestadsmuurenwashetin
gebruikdoormeerderekloosters.Om
vasttestellenwathiervannoginde
bodemaanwezigzouzijn,werdeninmei
2013tweeproefsleuvengegraven.Uit
dezeopgravingbleekdatdefunderingen
vandezeventiende-eeuwsehuizennog
relatiefgaafindebodemaanwezig
zijn.Dezevondstenzullenvoorafgaand
aandebouwvandeparkeergarage
volledigopgegravenworden,voordatde
parkeergaragewordtaangelegd.(CB)
OP DE LAMMERMARKT STOND TOT AAN HET BEGIN VAN DE TWINTIGSTE EEUW EEN HEEL HUIZENBLOK
De funderingen van de zeventiende-eeuwse huizen
werden zichtbaar in de proefsleuven
(Foto BAAC Den Bosch)
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
89
DaterrestenuithetverreverledenindebodemvandeRoomburgerpolder
liggen,isaldecenniabekend.In1927hadJ.H.Holwerda,detoenmalige
directeurvanhetRijksmuseumvoorOudheden,alaangetoonddathet
RomeinsecastellumMatilohiergelegenmoesthebben.Ditcastellumisin
hetmiddenvandeeersteeeuwnaChristusgebouwdopdekruisingvande
RijnenhetkanaalvanCorbulo.Eenstrategischeplaats,dietotinhetmidden
vandederdeeeuwdoordeRomeinengehandhaafdbleefenplaatsboodaan
tenminste480soldaten.
niet alleen een romeins castellum
Tallozearcheologischeonderzoekenhebbensindsdienplaatsgevonden
openrondhetcastellum.In1978leiddedittothetverlenenvande
monumentenstatusaanhetterrein.Wantnietalleenderestenvaneen
compleetRomeinscastellumlagenerindegrond;hetterreinbevatteookde
romeinse oudheid heeft de toekomst in park matiloChrystel Brandenburgh
In het zuidoosten van Leiden, ingeklemd tussen woonwijken en de A4, ligt een gebied waar de tijd stil lijkt te hebben gestaan. Vanaf 2009 werkte de gemeente hier met een groot aantal maatschappelijke partners aan de realisatie van een archeologisch park. In het park is het Romeinse verleden van deze plek bovengronds zichtbaar gemaakt. Hoge aarden wallen en wachttorens markeren de plaats waar vroeger het Romeinse castellum Matilo lag. In september 2013 werd dit bijzondere park geopend.
restenvaneengrootkampdorp,eendeelvanhetkanaalvanCorbuloende
overblijfselenvanhetlaatmiddeleeuwseSt.Margarethaconvent.
ToendegemeenteLeidenaanhetbeginvandejarennegentigvandevorige
eeuwovergingtothetbouwenvaneenwoonwijkindeRoomburgerpolder,
leiddedittoteenhelderekeuze.Hetmonumentmoestgespaardworden,
hierkonnietwordengebouwd.Dewoningen,1000intotaal,werdenvrij
dichtopelkaargebouwdendegroenvoorzieningenwerdensamengevoegd
aanweerszijdenvandewijk,ophetreedsbestaandeparkDeBultenophet
archeologischemonument.
zichtbaar, voelbaar en beleefbaar
Vanafhetbeginvanhetprojectwasduidelijk:parkMatilozoueen
archeologischparkwordenwaarhetrijkeverledenzichtbaar,voelbaaren
beleefbaarmoestwordengemaakt.Dedirectomwonendenhaddenvooral
De Romeinen zijn weer terug in Leiden
(Foto Buro JP)
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
90
behoefteaaneenwijkparkmetspeel-enrecreatievoorzieningenvoorde
nieuwewoonwijk.Matilovroegechteromeenbredereambitie.Leideniseen
vrijdichtbebouwdegemeentemetweiniggroen.Degemeentewildehetpark
daaromeengroterbereikgeven:hetzoueenstadsparkmoetenwordenen
mogelijkzelfseenregiofunctiegaanvervullen.
actieve betrokkenheid
Eenparkmaakjealsgemeentenietalleen.Datgeldtvoorelkpark,maar
inhetbijzonderwanneerersprakeisvaneenarcheologischmonument.
Logischerwijsisgedurendehetgeheleprocesvanontwerpenrealisatienauw
samengewerktmetdeRijksdienstvoorhetCultureelErfgoedendeprovincie.
Ookdetoekomstigegebruikersvanhetparkhaddeneenrolinhetproject.
Deinvullingvanhetparkwerdbepaaldnaeenaantalinspraakavonden
enontwerpateliers.Tijdensdezeontwerpatelierskondenbewoners-van
jongtotoud-vertellenwelkefunctiesinhetparkmoestenkomen.Zo
werdeningrediëntenaangedragenvoordeinrichtingvanderandenvanhet
park:hetmoestiniedergevalplaatsbiedenaanwijkvoorzieningenzoals
speeltoestellen,eentrapveldje,eenhangplek,school-enmoestuinen.De
actievebetrokkenheidvanomwonendenzorgdevoordraagkrachtvoorhet
park,alvoordathetwasgerealiseerd.Hetwasduidelijkdatdeinwonersvan
denieuwewijkgraagbereidwarenomhetRomeinseverledenvanhunjonge
wijkteomarmen.Tevensversterktehetdeidentiteitvanendeverbondenheid
metdelocatie.
historische dilemma’s
HetverledenvanMatiloheefteenprominenteplaatsgekregeninhetpark.
Degrootsteuitdagingbijhetontwerpvanhetparkwasdeoverweldigende
hoeveelheidaanverleden.DebodemvanMatilobevatimmersrestenvan
deRomeinsetijdentotdeMiddeleeuwen.Alsnelwerdduidelijkdathet
parkpaseensucceskonwordenalsheteenheelsterkenduidelijkverhaal
overhetverledenzouvertellen.Ditleiddeertoedatereenkeuzegemaakt
moestwordenvooreenspecifiekmomentindegeschiedenis.Defocus
IN 1978 WERD DE MONUMENTENSTATUS AAN HET TERREIN VERLEEND
Bij de opening werden de eregasten op Romeinse wijze
binnengeleid (Foto Buro JP)
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
91
kwamhiermeeteliggenopdeRomeinsetijd,waardoordemiddeleeuwse
kloosterfaseveelminderprominentaanwezigis.
het ontwerp van het park
ParkMatiloisontworpenrondomeenaantalthema’sensferen.Dekern
vanparkMatilowordtgevormddoorhetcastellumterrein.Hetfortis
bovengrondszichtbaargemaaktdoor2,5meterhogeaardenwallenmet
daarbovenopeenwandelpadeneenbomenhaag.Opdezemanierkunnen
bezoekerservarenhoegrooteenRomeinscastellumwas.Deingangenvan
hetcastellumwordengemarkeerddoorzestorens,vrijelijkgebaseerdop
reconstructiesvanRomeinsetorens.
AandenoordzijdevanhetcastellumlaghetkanaalvanCorbulo.Ditkanaal
iszichtbaargemaaktdooreenhoogteverschilvan50cm;eenwandvan
Cortenstaalmarkeertdeoevervanhetkanaal.EenreplicavaneenRomeinse
boot,eenhouten‘Romeinse’brug,‘natte’planteneneenknuppelpadmet
herenderspannendestapstenenoversmallesloten,versterkenhetgevoel
datweonshierineennattezonebevinden.
Aandewestzijdevanhetcastellum,tegendenieuwewoonwijkaan,ligtde
‘vicus’vanhetpark.De‘vicus’wasdenederzettingbijhetcastellum.Omdat
hierdewijkgerelateerdefunctiessamenkomenisditdeelvanhetparkheel
levendig.Erliggeno.a.eenspeeltuin,trapveldje,‘chill’-plekenschooltuinen,
maarerzijnookeenboomgaard(metvrijepluk)enpicknickbankente
vinden.Aandeoostzijdevanhetcastellumisdeinrichtingbepaalddoor
hetlandschapindeRomeinsetijd.IndezeperiodewasdeRijnveelbreder
dannuenwerdhetgebieddataanhetcastellumgrensde,doorsnedendoor
allerleiriviertjes.Dezewaterlopenzienweterugindeverkavelingvande
stadstuineninditdeelvanhetpark.
de opening is slechts het begin
Op7september2013werdhetparkfeestelijkgeopend.Metrondleidingen
doordearcheologenvanErfgoedLeidenenOmstreken(ELO),muziek
DE INVULLING VAN HET PARK WERD BEPAALD NA EEN AANTAL INSPRAAKAVONDEN EN ONTWERPATELIERS
Tijdens de opening werd er al volop gebruik gemaakt van het nieuwe park (Foto Buro JP)
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
92
enallerleiactiviteitenvoorjongenoudwerdende
eerstebezoekersverwelkomd.OoktijdensdeOpen
Monumentendageninhetweekenderopbezochten
honderdenmensenhetpark.Ondankshetenthousiasme
vandeeerstebezoekersblijftdegrootsteuitdaginginde
toekomst:hoekunnenweervoorzorgendathetparkook
gebruiktblijftworden?
Deomwonendenzorgennualvooreendeelvanhet
succes.Vanafdeeersteopleveringzijndebewoners
vandewijkeninhetparktevinden.Deambitieslagen
bijaanvangvanhetprojectechterhoger.Ookde
investeringendiegedaanzijnomhetcastellumterreinals
evenemententerreininterichten,vragenomeenbreed
aanbodvanactiviteitendiemeerenvooraleenander
typebezoekernaarhetparkgaattrekken.Dekomende
jarenzalditverdervormgegevenmoetenwordendoor
hetorganiserenvanveelzijdigeevenementen,waardoor
Matiloonderdeaandachtgebrachtblijftwordenbij
diversedoelgroepen.
Hetmogeduidelijkzijndatditallesnietinéénjaar
gereedis,maartijdnodigheeftomtegroeien.Ook
hierinstaatLeidennietalleen.Destadisnamelijk,in
hetkadervandevoordrachtvandeLimesalsUNESCO
Werelderfgoed,benoemdtotLimes-knooppunt.Dat
betekentdaterdekomendejarenkansenzijnomdeze
pleknogaantrekkelijkertemaken.Datkanenwilde
gemeenteLeidennietalleendoen,maarmetnieuwe
partnerszodatditprachtigeparkeenbruisendeplek
wordtdiehetverdientomtewordenbezocht.
DE GROOTSTE UITDAGING BIJ HET ONTWERP VAN HET PARK WAS VOORAL DE OVERWELDIGENDE HOEVEELHEID AAN VERLEDEN
Matilo dient mede als groenvoorziening voor de omringende
nieuwbouwwijken (Foto Buro JP)
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
93
wonen, werken en winkelen aan de breestraat door de eeuwen heen: deel 4
grote warenhuizen en art decoCas Nagtzaam, Edwin Orsel, Esther Starkenburg en Pieter-Jan De Vos
Welkom in de Breestraat. Afgelopen jaren is Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) zeer betrokken geweest bij de herontwikkeling van het bouwblok tussen Breestraat en Aalmarkt. Deze historisch interessante plek ligt in één van de oudste stadsdelen van Leiden. Reden waarom ELO werd gevraagd onderzoek te doen naar een reeks panden uit dit blok aan de Breestraat, de huidige nummers 76 tot en met 88. Dankzij verrassende uitkomsten van het onderzoek, dat zowel op locatie plaatsvond als in archieven, hebben wij de ontwikkeling van de panden door de eeuwen heen in kaart kunnen brengen. Dit gebeurde in een nauwe samenwerking tussen de verschillende disciplines binnen ELO. Op eigen initiatief maakte de Leidse bouwhistoricus Reinoud Boter ook nog eens prachtige reconstructietekeningen van de straatwand op verschillende momenten in de geschiedenis. Aan de hand van deze tekeningen nemen we u in een vijftal artikelen mee op een reis door de tijd naar de Breestraat.
De grote welvaart aan het begin van de twintigste eeuw zorgde ervoor dat vele gevels werden verbouwd naar de heersende mode, ten behoeve van het winkelend publiek. De huidige nog bestaande gevels zijn die van
nummer 84, zonder erker, en 86 op de verdiepingen, en nummer 88 (Afbeelding Reinoud Boter)
8876 78 80 82 84 86 88
uit
gel
ich
t
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
94
de breestraat anno1930InheteerstekwartvandetwintigsteeeuwondergingLeideneenperiode
vangrotewelvaart.DoordebloeivandeLeidsenijverheidbreiddedestad
zichinhoogtempouit.Hetgrondgebiedwerduiteindelijkmaarliefsttwaalf
keerzogroot.DeBreestraatbleefeenvoornamewinkelstraatendecliënteel
breiddezichuitmeteenkoopkrachtigemiddenklasse.Vernieuwingvanhet
winkelconceptenschaalvergrotingleiddeertoedatdetraditionelewoon-en
woonwinkelpandenopgingeningrotewarenhuizen.Hierdooronderginghet
aanzichtvandeBreestraatindezeperiodeeenheusemetamorfose.
IndezeperiodewerdenvanafdehoekmetdeMandemakerssteegdrienieuwe
pandengebouwdwaarmeebewustgebrokenwerdmethistoriserendestijlen
dievoornegentiende-eeuwsenieuwbouwzogangbaarwas.Depanden
werdenontworpenvolgensmodernearchitectuuropvattingen,diezich
kenmerktedooreeneenvoudigevormentaal,rechtelijnenenexpressieve
detaillering.
breestraat 76Hetlinkerhoekpand,datPeek&Cloppenburgin1890nieuwhadlaten
bouwen,werdin1919verbouwd.Hetpandkreegimitatievoegwerkeneenart
decodetailleringindegevellijst.
breestraat 78-80In1933verhuisdePeek&Cloppenburgvoordederdekeerinvijftigjaartijd
vanplekaandeBreestraat.Denieuwgebouwdewinkelkwamopdeplekvan
Amicitia(afbeelding2).Uiteindelijkwerdin1939Breestraat76ookbijhet
pandbetrokken.Dewinkelbleefhiertoteindjarennegentiggevestigd.
HeteerstepandvanPeek&CloppenburgopBreestraat86wasnog
eengewoonwoonhuis,waarinopdebeganegrondeenwinkelpuiwerd
aangebracht.Voorhettweedepandopnummer76werdnieuwbouw
gepleegd,maarnogwelindevormvaneenwoonhuis.Denieuwbouw
uit1933waseenstukgroterenweekafquavormgeving.Hetbetrofuit
gel
ich
tIN DE JAREN DERTIG MOESTEN ENKELE NEGENTIENDE-EEUWSE PANDEN PLAATSMAKEN VOOR NIEUWBOUW MET ART DECO ELEMENTEN
De nieuwbouw van Peek &
Cloppenburg op Breestraat 78-80 in
1935 (Glasnegatief uit 1935. Collectie
ELO, GN004820)
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
95
uit
gel
ich
t
nueentotaalontwerp,vanplintmetwinkelpui,
bovenverdiepingen,totdereclameenvlaggenmasten.
HiervoorhadarchitectL.Gathiereenmeer
expressionistischebaksteenarchitectuurgekozen,met
verticaleartdecoelementenennatuurstenenaccenten.
Methettoepassenvanslankeluifelsengrotelosse
reclameletterswerdopnadrukkelijkewijzeaandachtop
dewinkelgevestigd.Dereclame-uitingenwerdenzelfs
opdebovengevelsaangebracht,zijhetinbescheiden
vorm.
breestraat 82OokeenandereLeidsewinkelmeteen
doorgroeiambitiesbrachtveranderingenaaninhet
straatbeeld.In1906opendeheteersteLeidsefiliaal
vanVroom&Dreesmann-deZonaandeAalmarkt.
Eenwarenhuiskonjehettoennognietnoemen,maar
hetbedrijfwaszichwelbezigteontwikkelenvaneen
speciaalzaakintextielnaareenwarenhuis.Alsindsde
openingvanhuneerstezaakinAmsterdamin1887had
hetbedrijfeenstormachtigeontwikkelingdoorgemaakt.
Erwerdenvoortdurendnieuwefilialengeopend,in1890
warenervijfwinkels,in1912wasditgegroeidtotzo’n34
winkelsinnegenprovincies.
Devoortdurendeverbredingvanhetassortiment
betekendedatbestaandewinkelssteedsuitgebreid
werdenmetverkoop-enopslagruimtes.Regelmatig
vondenerverbouwingplaats,zoookinLeiden.
Aanvankelijkpasteditquaschaalnogindebestaande
structuur.MetnieuwbouwaandeAalmarktwerdin
1928deschaalvergrotingvanhetbedrijfookzichtbaar
indearchitectuur.Dezenieuwbouwwerdin1936alweer
vervangendoorhethuidige,noggroteregebouw.Dit
wasdetijddatinNederlandgrotewinkelpaleizen
metkostbarematerialen,mooieverlichtingengrote
trappenhuizenindemodekwamen.
OokaandeBreestraatdeeddeinvloedvanV&Dzich
voelen.MetdeinlijvingenverbouwingvanBreestraat
82werdin1923-25deeerstestapgezet.Netzoalsde
buurpandenvanPeek&Cloppenburg,wasookde
verbouwingvanditpandindegeestvandetijd.Het
pand,voorzienvanveertienverticalevenstersmet
glas-in-loodramen,wastyperendvoordeNederlandse
expressionistischebaksteenarchitectuuruithet
interbellum.In1930kwamookBreestraat86inbezitvan
V&D,enin1962Breestraat84.
breestraat84
Ook‘DeVerguldenTurk’gingmetdetijdmee.In
1914vonderweereenmoderniseringplaats.Naarhet
ontwerpvandeLeidsearchitectW.C.Mulderwerdde
achttiende-eeuwsetrapinstijlverlengdnaardetweede
verdiepingenderuimtesopdeverdiepingwerden
voorzienvanvoorLeidenenNederlandzeerbijzondere
enzeldzameplaatijzerenplafondsmetgeïntegreerde
verlichtingsarmaturen.
Twintigjaarlaterwerdenbeideachterhuizenverbouwd
doorarchitectG.H.Splinter,waarbijzewerdenverhoogd
envoorzienvaneenplatdak.Hetnieuweinterieurmet
mahoniehoutenbetimmeringenenzijdedoekwerd
ontworpendoorbinnenhuisarchitectPaulBrombergen
geleverddoordefirmaH.PanderenZn.uitDenHaag.
Vermoedelijkgelijktijdigwerdinhetaangrenzendepand,
ONDER BREESTRAAT 88 WAS TOT IN DE JAREN VIJFTIG EEN KELDERWONING AANWEZIG MET DAARIN EEN WOONKAMER, KEUKEN, SLAAPKAMER, TOILET, GANG EN BERGKASTEN
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
96
uit
gel
ich
t
Breestraat86,eenliftgebouwddiedeverdiepingvan‘DeVerguldeTurk’
ontsloot.
Inde1941-1942werderwederomgemoderniseerdnaarontwerpvan
architectLeovanderLaan.Erkwameneenpodiumeneenentreenaar
eenfietsenkelderopdebeganegrond.Opdeeersteverdiepingwerdeen
verbreeddewandelgalerijgecreëerd,waarbijachttiende-eeuwseraamkozijnen
werdenhergebruikt.
breestraat 86
NadeaankoopvanBreestraat86doordeV&Din1930wasIndenVergulden
Turkomslotendoordehetwarenhuis.Bijnahetgehelebouwblokaande
Breestraatwasovergenomendoordegrootwinkelbedrijven.Tenbehoevevan
eenetalagepassagewerdin1934-36hetvloerniveauopdebeganegrondvan
nummer86verlaagd.Hettrappetje,datin1885noginerewasgelatendoor
Peek&Cloppenburg,endeaanwezigekelderruimtesvanAmicitiakwamen
tevervallen.Daarnaastwerdhetmiddeleeuwsetongewelfvandeachterste
kelderverstoord.
breestraat88
DaterooknoggewoondwerdaandeBreestraatbewijsthetrechter
hoekpand.Hetineclectischestijlopgetrokkenpandkwamin1916totstand
naeenprijsvraagdiewerdgewonnendoordeLeidsearchitectW.Fontein.
Hetbijzondereaanhetpandisdatdebewonersnietenkelbovendegrond
woonden,maarookonderdegrond.OnderdenieuwbouwvanFonteinwerd
eennieuwekeldergecreëerd,waarbijgebruikwerdgemaaktvaneenoudere
veertiendeofvijftiende-eeuwsekelderdievanorigineeentongewelfhad.
Dezekelderwerdingerichtalskelderwoning.Viabovenlichteninhettrottoir
kwamerlichtindewoning.Totindejarenvijftigbewoondenmensendeze
ruimtevanongeveervijftigvierkantemetermetdaarineenwoonkamer,
keuken,slaapkamer,toilet,gangenbergkasten.
Ook in de avonduren moest de
winkelpui aantrekkelijk zijn
(Glasnegatief W.J. Kret, 1934. Collectie
ELO, GN001077)
97
molen de valk op zijn plaats bij erfgoed leiden en omstreken
Op 1 juni 2013 werd het Stedelijk Molenmuseum De Valk officieel onderdeel van Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO). Hiermee is het molenmuseum na een jarenlange organisatorische zoektocht binnen de gemeente Leiden eindelijk op haar plaats.
ToenongeveertienjaargeledendedienstCultuuren
EducatievandegemeenteLeidenwerdopgeheven,was
hetideedatdeinstellingendieonderdedienstvielen,
zelfstandigverderzoudengaan.VoordeLakenhalende
Schouwburgwasditgeenprobleem,wanterwarentoen
alverzelfstandigingsambitiesuitgesprokenen–trajecten
inganggezet,maarvoor‘DeValk’wasditgeenoptie.
Hetmolenmuseumwassimpelwegteklein,waardoor
hetdraagvlakendebenodigdepersonelecapaciteit
ontbrakenomzelfstandigverdertekunnen.
Naeenjarenlangezoektochtbinnendegemeentevond
MolendeValkin2013uiteindelijkhaarplekbijdenieuwe
organisatieErfgoedLeidenenOmstreken.Degedachte
wasdatbinnendezenieuweinstelling,metalswerk-en
aandachtsgebiedalleswatmeterfgoed,(cultuur)historie
enarchievenetc.temakenheeft,ookeenplaatste
vindenmoestzijnvooreen(stedelijk)molenmuseum.
Hetbleekeengoudengreep.
niet meer klein
HetsamengaanmetELObrengtvelevoordelenmetzich
meevoorMolendeValk.OphetgebiedvanPR,educatie,
ICTenandereondersteunendetaakveldenwordthet
molenmuseumnugesteunddooreenveelgrotere
organisatie.HierdoorkanDeValkmeerbereiken,terwijl
HET SAMENGAAN MET ELO BRENGT VELE VOORDELEN MET ZICH MEE VOOR MOLEN DE VALK
De originele Leidse korenmolen De Valk is al sinds 1743 een
icoon in Leiden en sinds 1966 een museum
hetvroegervaakdenodigesteun,capaciteit,kennisen
expertisemisteomideeënterealiseren.Ooksociaal
betekentheteenverrijking.Doorhetsamengaanmet
ELOkreeghetkleinemolenmuseum,datmaarenkele
mensenindiensthad,ergelijkzo’nvijftigcollega’sbij.
Hoeweldeovereenkomstineersteinstantievoor
eenjaarisaangegaan,waarnaeenevaluatiemoet
volgen,twijfelteigenlijkniemandaanhetsucces
vandeonderneming.Deverwachtingisdanookdat
MolenmuseumDeValkalsonderdeelvanELOeen
mooietoekomstzalhebben.(HvdL)
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
98
erfgoed leiden en omstreken presenteert zichzelfNaast de opengestelde monumenten kon er van een uitgebreide
randprogrammering worden genoten. Zo waren er kinderactiviteiten op de
Burcht, zorgden koren en orgels voor muzikale verrijking en was het Open
Havendag in de historische haven. Ook Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO)
was actief. In het voormalige St. Catharinagasthuis presenteerden wij ons als
organisatie. Als pand met een brede historie, was Aalmarkt 11 zeer geschikt.
Het gezamenlijk aanbieden van historische informatie vanuit de verschillende
disciplines is één van onze speerpunten en in een dergelijk pand konden
bezoekers gelijk de meerwaarde ervaren. In vitrines werd de historie door
relevante archiefstukken en archeologische vondsten verteld, terwijl onze
medewerkers het gebouw lieten zien. Dankzij verhalen van bezoekers die
persoonlijke herinneringen hadden aan de locatie, kwam het verleden tot
leven en werd het plaatje compleet. ELO had zich geen betere presentatie
kunnen wensen. (IR)
De 26e editie van de Open Monumentendagen (OMD) stond in het teken van MACHT EN PRACHT. De monumenten pasten dan ook allemaal in het thema van de wetenschappelijke, rechterlijke, kerkelijke, politieke en economische macht en pracht van onze lakenstad.
DeOMDbegonnenandersdanvoorgaandejaren.Deorganisatiehad
beslotenomdeopeningstijdenvandezaterdagendezondagomte
draaien.Daardoorkondengeïnteresseerdenopzaterdagvan12tot17uur
enopzondagvan10tot17uuréénofmeerderevande35opengestelde
monumentenbezoeken.Ofhetaandeveranderdetijdenofaanhetthema
lag:in2013werdeenrecordaantalvan54.677bezoekenaanpandengeteld.
Ditbezoekersrecordwerdzichtbaarinhetfeitdatéénvandebewonersruim
1400belangstellendendoorzijnmonumentalewoonhuismochtleidden
endatdeHortusBotanicuszelfshetbestbezochtemonumentvanheel
Nederlandbleek.Dankzijdegastvrijheidvandebewonersendeongeveer
200vrijwilligers,diehielpenmethetontvangenvanbezoekersenhetgeven
vanrondleidingeneninformatie,kondendebezoekersgenietenvaneen
stukjeLeidsegeschiedenis.(LD)
DE OPEN MONUMENTENDAGEN WAREN EEN UITGELEZEN
MOGELIJKHEID VOOR ELO OM ZICH TE PRESENTEREN
bezoekersrecord tijdens open monumentendagen 2013
Het voormalige museum
van Natuurlijke Historie
was één van de 35 panden
die kon worden bezocht
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
99
Ruim50mensenwarenaanwezigindeKleineKerkinVoorhout.Dekleine
kerkwasdelocatiewaarBoerhaavein1669gedooptwerdenwaarzijnvader
predikantwas.Vragenals:WiewasBoerhaave?Watiszijnbetekenisvoor
dewetenschap?enWatheefthijonsnagelaten?stondencentraaltijdenshet
gratismini-symposiumBoerhaave:eenvoudishetkenmerkvanhetware
(eenverwijzingnaarzijnlijfspreukSimplexverisigillum).Hetsymposium
kwamtotstanddooreengoedeenvlottesamenwerkingtussende
HistorischeKringVoorhout,StichtinghetBoerhaavehuisVoorhout,Museum
BoerhaaveenErfgoedLeidenenOmstreken.
NadeopeningdoorPaulJochemsz(voorzitterStichtinghetBoerhaavehuis)
gingpublicistArieDwarswaard(StichtinghetBoerhaavehuis)inopdemens
Boerhaaveenzijnfamilie.Hijwaseenzeerintelligente,energiekeman
diesoberleefdeenzeergeliefdwas.ConservatorTimHuisman(Museum
Boerhaave)belichttezijnrolalswetenschapper.Huismanomschreefde
geleerdealseen‘studentenmagneet’meteengrotereputatiedieveel
internationalestudentennaarLeidentrok.ArchivistAndrévanNoort
(ErfgoedLeidenenOmstreken)beschreefdearchiefstukkendiehijsamen
metLizzyvonWolzogenKührinhetvoorbijejaarhadgeïnventariseerd,
waardoorzegedigitaliseerdkondenworden.
AanheteindvanhetsymposiumwerdhetonlineBoerhaave-archiefgeopend
doorMarjanvanKampen-Nouwen,waarnemendburgemeestergemeente
Teylingen.Dearchieven,dieeengoudmijnzijnvooronderzoekersen
geïnteresseerdennaarBoerhaave’swerkennetwerk,zijnonlineraadte
plegenopwww.erfgoedleiden.nlenviainternationalesitesals
www.archivesportaleurope.netenwww.europeana.eu.(NdW&JG)
Op 23 september 2013 was het 275 jaar geleden dat Herman Boerhaave overleed (1668-1738). Met een mini-symposium werden de grote geleerde en zijn nalatenschap door de regio geëerd. Daarbij werd het Boerhaave-archief van Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) officieel online gepubliceerd.
online boerhaave-archief gelanceerd tijdens mini-symposium over zijn leven
Het symposium vond plaats in de
Kleine Kerk in Voorhout. Boerhaave
werd op oudejaarsdag 1668 geboren
en begin 1669 in deze kerk gedoopt
HET SYMPOSIUM KWAM TOT STAND DOOR EEN GOEDE EN VLOTTE SAMENWERKING TUSSEN DE HISTORISCHE KRING VOORHOUT, STICHTING HET BOERHAAVEHUIS VOORHOUT, MUSEUM BOERHAAVE EN ERFGOED LEIDEN EN OMSTREKEN
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
100
lesproject ‘naar de stad?’ wint publieksarcheologieprijs
Het door de educatiespecialisten van Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) ontwikkelde lespakket ‘Naar de stad?’ won in 2013 de Prijs der Nederlandse Publieksarcheologie. In dit innovatieve lespakket verplaatsen scholieren zich met behulp van oude bronnen en moderne iPads in hun middeleeuwse leeftijdgenoten Lijsje en Didde.
MetdePrijsderNederlandsePublieksarcheologiewildeStichting
ArcheologieenPubliek(SAP)demaatschappelijkerelevantievanarcheologie
latenzien.Deprijswerd16november2013voorheteerstuitgereikttijdens
hetnationalearcheologiecongresdeReuvensdagen.Viergenomineerden
uit27inzendingenpresenteerdenopdezeepkisthunproject,waarnajury
enpublieksamendewinnaarkozen.Dejuryoordeeldeoverdewinnende
inzending‘Naardestad?’:“Hetisgeenklassieklesprogramma.Nietdoor
kennisuittedragen,maardoorkinderenzelftelatenbelevenkomenvragen
naarbovenenwordenkinderen,leerkrachtenenoudersgeënthousiasmeerd.
DedoorslaggafuiteindelijkdeenthousiastepresentatievanSusanSuèren
BarbaraGumbertvanErfgoedLeidenenOmstreken.”
onderzoekend leren
Inhetlespakket‘Naardestad?’verplaatsenleerlingenzichineen
middeleeuwsplattelandsgezin.Pergroepjedoenzijonderzoekmetbehulp
vanauthentiekebronneneniPads.Daarnapresenteertelkegroepjezijn
keuze:blijven,ofnaardestadverhuizen.Defilmpjesvandezepresentaties
wordenlaterindeklasbesproken.Tijdensditprojectlerendekinderenniet
alleenvanallesoverdeMiddeleeuwen,maarlerenzeooksamenwerken,
naarelkaarluisteren,discussiëren,presenterenenreflecteren.Ookhetgrote
bordspel‘MagtinLeyden’,eenspelwaarinzeinteamsstrijdenomdemacht
indemiddeleeuwsestad,wordtgoedontvangen.Veelonderwijzers,ouders
enleerlingenreagerendanookenthousiastophetbezoek.(NdW&SS)
TIJDENS DE REUVENSDAGEN PRESENTEERDEN DE GENOMINEERDEN OP DE ZEEPKIST HUN PROJECT
Kinderen komen echt in contact
met de Middeleeuwen door
gebruik te maken van originele
bronnen
(Foto Luca di Tommasso)
Het bordspel ‘Magt in Leyden’ dient als
welkome afleiding in de pauze van het
educatieprogramma
(Foto Luca di Tommasso)
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
101
uit
gel
ich
t
wonen, werken en winkelen aan de breestraat door de eeuwen heen: slot
grote warenhuizen en art decoCas Nagtzaam, Edwin Orsel, Rients Anne Slotema en Pieter-Jan De Vos
Welkom in de Breestraat. Afgelopen jaren is Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) zeer betrokken geweest bij de herontwikkeling van het bouwblok tussen Breestraat en Aalmarkt. Deze historisch interessante plek ligt in één van de oudste stadsdelen van Leiden. Reden waarom ELO werd gevraagd onderzoek te doen naar een reeks panden uit dit blok aan de Breestraat, de huidige nummers 76 tot en met 88. Dankzij verrassende uitkomsten van het onderzoek, dat zowel op locatie plaatsvond als in archieven, hebben wij de ontwikkeling van de panden door de eeuwen heen in kaart kunnen brengen. Dit gebeurde in een nauwe samenwerking tussen de verschillende disciplines binnen ELO. Op eigen initiatief maakte de Leidse bouwhistoricus Reinoud Boter ook nog eens prachtige reconstructietekeningen van de straatwand op verschillende momenten in de geschiedenis. Aan de hand van deze tekeningen nemen we u in een vijftal artikelen mee op een reis door de tijd naar de Breestraat.
De Breestraat zoals het er in 2010 uitzag voordat de uitvoering van het ‘Aalmarktproject’ startte. (Afbeelding Reinoud Boter)
8876 78 80 82 84 86 88
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
102
uit
gel
ich
t de breestraat anno 2010ZoalstezienisopdereconstructietekeningvanReinoudBoterheeftde
straatwandindezestigjaarsindshetvoorgaandeartikel,geengrootscheepse
verbouwingenmeerondergaan.Allepandenstondennogovereind,maarde
relatiediedeonder-endebovengevelsvoorheennogmetelkaarhadden,
werdindejarenvijftigvollediglosgelaten.Deafzonderlijkepandenwerden
opdebeganegrondsamengevoegdtotgrotewarenhuizen.Omdatde
winkelpuienenreclame-uitingenvaakzobreedwarendatzemeerdere
pandenbestreken,verdweenhetonderscheidtussendearchitectuurvande
verschillendebovengevels.
Vanafdejarenzestigwerdditnogeensversterktdoorhetaanbrengenvan
luifels,dieervoorzorgdendathetwinkelendpubliekdroogvandeenenaar
deanderewinkelkonlopen.Doordezeluifelsverlorendebovengevels
hunarchitectonischerelatiemetdewinkels,enzewarenzelfsnietmeer
zichtbaarvanafdestoep.Devoorhistorischewinkelpuienzokarakteristieke
bovenlichtenverdwenenhierdoorookuithetzicht.Dewoonfunctievan
deruimtesopdeetagesverdweeneveneens.Dezegingendienenals
opslagplaats.
Degevelbreedtesnamenbinnenhetbouwblokna1950nietmeertoe.
DitstemtovereenmetdesituatieinderestvandeBreestraat,waar
schaalvergrotingtotdantoealtijdeenvastgegevenwasgeweest.Inde
middeleeuwenvestigdenzichtweegrotepubliekeinstellingenindestraat,
hetstadhuisenhetCatharinaGasthuis.Eindzestiendeeeuwwerdhet
straatbeeldverfraaidmetdetweelanggerekterenaissancegevelsvanhet
stadhuisenhetGemeenlandshuisvanhetHoogheemraadschapRijnland.
Indezeventiendeenachttiendeeeuwkwamenbredewoonhuizentot
standdoorhetsamenvoegenvanbestaandepandenachternieuwegevels.
Breestraat76washiervaneenvoorbeeld.Indenegentiendeeeuwkregen
dewinkelsenhotelsdieontstondenvaakplekindezebredewoonhuizen.
Negentiende-eeuwsenieuwbouwovermeerderepercelenboodplaatsaan
cultureleinstellingen,zoalsAmicitiaopnummer78-80,ofSociëteitMinerva
endeStadsgehoorzaal.Indetwintigsteeeuwontstondennieuwe,vaakbrede
winkelsofanderebedrijfspanden.DenieuwbouwvanPeek&Cloppenburgop
nummer78-80washiervaneenvoorbeeld.
EenverdereschaalvergrotingvondaandeBreestraatechternietplaats,met
uitzonderingvanhetmodernekantoorgebouwvanhetHoogheemraadschap
Rijnlandin1978,schuintegenoverhetGemeenlandshuis.Tervergelijking,
aandeAalmarktzijdevondinhetbouwbloktussenMandenmakerssteegen
Maarsmansteegweleengrootschaligeingreepplaats.Hiermoestin1936
debebouwinggrotendeelsplaatsmakenvoorhetnieuwewinkelgebouwvan
V&D,naareenontwerpvanarchitectJ.A.vanderLaan.Voorhetbouwblok
De Breestraat in 1967. De V&D en Peek & Cloppenburg beheersen met hun doorlopende gevels bijna
het gehele blok (Foto P.C. de Boer, 1967. Collectie ELO, PV3762.63i)
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
103
uit
gel
ich
t
aandeBreestraat76-88geldtdaarentegendatde
gevelsnogenigszinsaansluitenbijdemiddeleeuwse
kleinschaligeparcellering.
in den vergulden turk
NadathorecagelegenheidIndenVerguldenTurkal
enkeledecenniawasomsingelddoordeV&D,kreeg
hetwarenhuishetin1962voorelkaaromBreestraat
84aantekopen.Hetwasdebedoelingomhetpandte
slopen,maarditkonwordenvoorkomenomdathetop
devoorlopigemonumentlijststond.HierdoorwasV&D
genoodzaaktomdeVerguldenTurkinaangekochtevorm
tegebruiken.In1970werdweleenplanuitgewerktom
degevelteverplaatsennaardePieterskerkgracht,op
deplekvaneenin1969afgebrokenschoolgebouw.Het
volledigopnieuwopbouwenvanmonumentenwasindie
tijdgeenongebruikelijkwerkwijze.
UiteindelijkbleefdeVerguldeTurkopz’nplek.Zes
jaarnadeaankoopwerdhetpandsamengevoegd
metdebuurpanden,toendetussenmurenvanalle
V&DbouwdelenaandeMaarsmansteeg,Aalmarkt
enBreestraatwerdendoorbroken.Hetinterieurvan
Breestraat84isdaarbijdeelsverwijderdendegevel
kreegeennieuwewinkelpui.In1977starttederestauratie
waarmeedeerkerwerdverwijderddiearchitectJessein
1875hadaangebracht.Opdebeganegrondkwamendrie
halfrondebogen.
Zo moet de Breestraat er anno 2014 uit komen
te zien (Afbeelding Provast)
PEEK & CLOPPENBURG EN VROOM & DREESMANN BEHEERSTEN DE BREESTRAAT 76-88 VANAF DE ZESTIGER JAREN
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
104
uit
gel
ich
t
het aalmarktproject
HetAalmarktproject,devoornaamsteredenvoorhetschrijvenvandevijf
artikelenoverdeBreestraatinditjaarverslag,pastgoedindeeeuwenlange
traditieomhetbouwblokverderteontwikkelen.Najarenvanvoorbereiding,
waarvanbouwhistorischonderzoekdeeluitmaakte,werdbegin2012de
vergunningverleendvoorverbouwingeninhetbloktussenAalmarkten
Breestraat,entussendeMaarsmansteegendeMandenmakerssteeg.Het
doelvanhetprojectisomhetwinkelgebiedinhetcentrumvanLeidente
versterkenendevaakvervallenpandenterestaureren.
In2012ismenbegonnenmethetafbrekenvanenkele,niet-monumentale
gebouwen(Breestraat76en78-80),waarbijookarcheologischonderzoek
heeftplaatsgevonden.Hierzaleennieuwe,grotewinkelruimte
verschijnen,waarbijaandeBreestraatzijdedeoudegevelsgrotendeels
wordengereconstrueerd.BijdeoverigepandenaandeBreestraatende
Maarsmansteegis,naastdocumentairbouwhistorischonderzoek,inhet
kadervanhetwinkelpuienprojectonderzoekgedaannaardehistorische
winkelpuien.Bijdezegevelszijnachtermoderneaftimmeringdelenvan
dehistorischewinkelpuienaangetroffen.Aandehandvanhistorisch
onderzoekwordenderesterendedelengereconstrueerdenmededankzij
deSubsidieregelingHistorischStadsbeeldkunnendenogaanwezigedelen
wordengerestaureerd.Daarbijkrijgendegevelsweerhunhistorische
uitstralingenwordenzeweeralsstatige,individuelepandenherkenbaar.
Ookwordterbijallehistorischepandendankzijhethistorische
kleurenprojectonderzoekgedaannaardeverflagenopdegevelsenkozijnen.
Aandehandvandeaangetroffenkleurenendehuidigeuitstralingvan
depanden,wordenzegeschilderdindejuistehistorischverantwoorde
kleurencombinaties.Daarnaastwordthetinterieurontdaanvandiverse
verlaagdeplafondsenmoderneafwerkingen.Hierdoorwordendehistorische
lichtkappeninhettrappenhuisvandeV&Dweerzichtbaargemaakten
gerestaureerd.DaarnaastwordendehistorischeplafondsvanhetpandIn
deVerguldenTurkhersteld.Omherkenbaartemakendatdewinkelruimte
doorlooptinverschillendegebouwen,aanbouwenenachterhuizen,worden
dezestructurendoormiddelvanportalenenhoogteverschillenbeter
herkenbaargemaaktinhetinterieur.
Ondanksalleherstelwerkzaamhedenenverbeteringenaandehistorische
bebouwingzijnerookmonumentalewaardenverlorengaan.Zoisereen
tweedeachterhuisvanBreestraat84afgebrokeneniseeneenvoudige
historischeverdiepingsvloervanhetnaastgelegenpandgrotendeelsgesloopt.
Ondankshetverliesvandezeelementen,zorgthettotaalplanwelvooreen
verbeteringenherstelvandemonumentalewaarden,structuurenaanzien
vanhetblok.
HET DOEL VAN HET AALMARKTPROJECT IS HET VERSTERKEN VAN HET WINKELGEBIED EN HET RESTAUREREN VAN VERVALLEN PANDEN
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
105
Eriseenaantalredenenwaaromhetenestukeerderwordtgerestaureerddan
deander.Eencollectiebeheerderkaneromverzoeken,maarweherstellen
ookstukkenvoorandereinstellingen,ofomdatzealsbruikleennaar
bijvoorbeeldeenmuseumgaan.Ookzijnerprojectendiehetherstelvan
eencollectiesubsidiëren.DecollectievanLeFrancqvanBerkheij(zieook
hetartikel:‘CollectieLeFrancqvanBerkheijhersteldengedigitaliseerd’)was
bijvoorbeeldonderdeelvanhetprojectMetamorfoze.
ELOheefteveneensdeelgenomenaanhetCharterconserverings-en
digitaliseringsproject.Voorditprojectmoesten,inhetkadervaneen
paleografieprojectvandeRijksuniversiteitGroningen,oudecharters
(middeleeuwse,geschrevendocumenten)gevlaktofgereinigdworden.
Zonderdezehandelingkondenzenietwordengedigitaliseerd.Ookmoest
inhetLeidsearchiefhetoudstestuk(Stadsarchief1254-1574,inv.nr.107)
opnieuwwordengerestaureerd,omdatdeouderestauratiestorendwasbijde
bestuderingvandeachterzijde.
StukkendieopverzoekvandecollectiebeheerdersvanELOwerden
gerestaureerd,warenbijvoorbeelddestukkenvanMarggrafdeLiebstadt.In
dezeventiendeeeuwstudeerdehijmedicijnen,botanie,zoölogie,wiskunde
envooralsterrenkunde.Aantekeningendiehijmaaktezijnbewaardgebleven
op111losseblaadjeswelkedooreenverkeerdeberging,omgekruld,
verfrommeldengescheurdwaren.Dezezijngerepareerdenopgeslagenin
eenopmaatgemaakteomslag.
archiefstukken in een nieuw jasje
In het archief van Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) liggen honderdduizenden boeken en papieren die eeuwen oud kunnen zijn. Veel van deze archiefstukken zijn gewoon in gebruik geweest voordat ze bij ons terecht kwamen, waardoor deze beschadigd zijn. Ook restauratie- en bewaarmethodes uit het verleden pakten soms verkeerd uit. Door deze archiefstukken te restaureren en herstellen, kunnen ze voor het nageslacht behouden blijven.
De banden van twee atlassen van Blaeu werden hersteld voordat ze naar Duitsland gingen
ZONDER HERSTEL KUNNEN SOMMIGE STUKKEN NIET WORDEN GEDIGITALISEERD
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
106
eeuwenoude schatten
Eenrestauratorkrijgtsomszeerkostbarestukkenin
handen.KoorboekC,éénvandezesovergebleven
Leidsekoorboeken,werdopverzoekvanMuseumDe
Lakenhalgerestaureerd.Dekoorboekenuitdevijftiende/
zestiendeeeuwbevattenmuziekdiewerdgezongen
indeLeidseSt.Pieterskerkdoordezangersvanhet
zevengetijdencollege.KoorboekCwasnogorigineel
(viervandezeszijnindejarenzestigalgerestaureerd)
enhadbehoefteaaneenherstelvandebandenhet
papierenboekblok,voordatdezeweerterugkonnaarhet
museum.Metdevijfanderedelendiewordenbewaard
inhetarchiefvanELOisboekCviaonzewebsitete
bekijken.
Eenandereeeuwenoudeschatdiewordtbewaardbij
ELO,zijndeatlassenvanBlaeu.Het‘Zentrumfür
KunstundMediëntechnologie’inKarlsruhe,Duitsland,
wildetweevandezeatlassententoonstellenen
hiervoormoestendeatlassengerestaureerdworden
envoorzienvaneenopmaatgemaaktezuurvrije
doos.VooreententoonstellinginmuseumDe
Lakenhalwerdenzevenontwerpenvoorglas-in-lood
ramenuitdeprentverzamelinggereinigd.Dankzijalle
herstelwerkzaamhedenkaneengrootpubliekzichin
detoekomstblijvenvergapenaan(onze)prachtige
archiefschatten.(EG)
De 111 losse blaadjes van Marggraf de Liebstadt werden gerepareerd en
opnieuw verpakt
EEN RESTAURATOR KRIJGT SOMS ZEER KOSTBARE STUKKEN IN HANDEN
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
107
Sinds2010wordtdeBNGBankErfgoedprijsuitgereikt
aandegemeentemethetmeestaansprekende
erfgoedbeleid.Indeafgelopendriejaargingdeprijs
naarDordrecht(2010),Westerveld(2011)enSchiedam
(2012).Leidenstreedmeevoordeeerin2013.Erfgoed
LeidenenOmstreken(ELO)verzorgdesamenmeteen
comitévanbijerfgoedbetrokkenLeidseburgersde
inzending.Dezemoestbestaanuitvijftienfoto’seneen
brief.OpbasisvandeinzendingwerdLeiden,samen
metvierandereNederlandsegemeenten,genomineerd.
UiteindelijkgingdeprijsnaardegemeenteKampen.
ontdekkingstocht
Hetverzorgenvandeinzendingwaseenwaardevolle
ontdekkingstochtnaarwaterindestadspeeltop
hetgebiedvanerfgoed.Naastdeverschillende
criteriavandeErfgoedprijsjury,liethetcomitézich
bijhetsamenstellenvandeinzendingleidendoor
hetuitgangspuntdaterfgoedbestaatdankzijénten
behoevevanmensen.Dezegedachtewasdanookterug
tezieniningezondenfoto’s:vanscholierendiezich
bijELOverplaatseninhetverledentotaaneentrotse
ondernemervoorzijnhersteldehistorischewinkelpui.
energieke erfgoedstad
DeuiteindelijkewinnaarvandeErfgoedprijs2013
werdop31oktoberbekendgemaakttijdenseen
leids erfgoedbeleid resulteert in nominatie erfgoedprijs 2013
Energiek, inspirerend en uitdagend. Dat waren de kenmerken waarmee de jury van de Erfgoedprijs het erfgoedbeleid van Leiden karakteriseerde. Het leverde Leiden een nominatie op voor de nationale Erfgoedprijs.
HET VERZORGEN VAN DE INZENDING WAS EEN WAARDEVOLLE ONTDEKKINGSTOCHT NAAR WAT ER IN DE STAD SPEELT OP HET GEBIED VAN ERFGOED
In het educatieproject ‘Naar de stad?’ kruipen kinderen in de huid van hun leeftijdsgenoten uit de
Middeleeuwen (Foto Luca di Tommasso)
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
108
feestelijkebijeenkomstindeSt.JanskerkteSchiedam.
Daarbijsprakdejurylovendewoordenoverhet
Leidseerfgoedbeleid:“Leideniseengevestigdeen
ookmoderneenenergiekeerfgoedstad.Erstaan
veeluitdagendeprojectenopstapel,zoalsdenieuwe
bestemmingenvandeMeelfabriek,deontwikkelingvan
hetSingelparkenhetwinkelpuienproject.Daarnaast
richthetgemeentelijkepuien-enreclamebeleidzich
ophetherstellenengaafhoudenvanmonumentale
winkelgevels,eenaspectdatinveelstedenoverhet
hoofdwordtgezien.”
VerderroemdedejuryLeidenomhaarinspirerende
samenwerkingsverbanden.DenieuweErfgoednota
brachtruim150Leidenarenbijeenomgezamenlijk
eenvisieopdetoekomstvanhetLeidseerfgoedte
formuleren.DeErfgoedkoepeliseenverbandwaarin
demeesteerfgoedorganisatieszijnvertegenwoordigd
enookbijhetvrijwilligersprojectMissingLinksstaat
samenwerkencentraal.ErfgoedLeidenenOmstreken
werdookgeroemd.Dankzijdenieuweorganisatieiser
éénaanspreekpuntvoordeburgerophetgebiedvan
erfgoedindestadontstaan.Eengoedvoorbeeldvande
integratievandegemeentelijkedienstverlening.(MR&
NdW)
Nieuwbouwwijk Roomburg ligt op Romeinse resten van de Limes. Het nieuwe
archeologische park Matilo en haar historie geven identiteit aan de wijk (Foto
Luca di Tommasso)
het leids comité erfgoedprijs 2013 bestond uit:Marije van den Berg (bestuurslid Stadslab Leiden en eigenaar Whiteboxing),
Hans Blom (destijds voorzitter Historische Vereniging Oud Leiden en
Erfgoedkoepel), Jos van den Broek (publicist, professor Biomedical Science
Communication en hoofd Science Communication & Society bij Universiteit
Leiden), Pepijn Smit (artistiek leider PS|theater) en Michiel Zonnevylle
(voorzitter 3 October Vereeniging Leiden).
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
109
geactualiseerde monumentendatabase op de kaart gezet
Met de overgang van het Leidse monumenten registratiesysteem naar Memorix werd in 2012 een grote stap gezet. Hierdoor is een koppeling met andere collecties makkelijker geworden en kan iedereen weer via onze website de monumentenstatus van een pand opzoeken.
MemorixiseenregistratiesysteemdatwordtgebruiktdoorErfgoedLeiden
enOmstreken(ELO)voorhetregistrerenenbeherenvandecollecties.
Voorderegistratievangemeentelijkemonumentenwerdhetuitgebreid
meteenobjectencollectie.Nukunnenergemeentelijkemonumenten,
rijksmonumenten,karakteristiekepanden,pandeninaanwijzingenhistorisch
interessantepandeninLeidenaandecollectiewordentoegevoegd.
koppelen
Erzijndriebelangrijkegemeenschappelijkeigenschappenwaarover
allecollectiestukkenbeschikken,namelijklocatie,persoonentijd.Door
alleobjecteninonzecollectiestevoorzienvangegevensoverdezedrie
eigenschappenkunnenernieuweinzichtenwordenverworven.Ditkan
bijvoorbeeldopeeninteractievekaart.Opzo’nkaartwordthetmogelijk
omalleinformatieuitonzecollectiesoveréénlocatieoptevragen.Omdat
demonumentenregistratienuookinMemorixisopgenomen,zaldeze
informatieookmakkelijkertekoppelenworden.
Deoverstapnaardenieuwedatabasewaseenmooieaanleidingomnaarde
gegevensinhetouderegistratiesysteemtekijken.Veeladressendiewaren
gewijzigddoordeinvoeringvandeWetBasisadministratieAdressenen
Gebouwen(BAG)in2009ensplitsingenofsamenvoegingenvanadressen
blekennietbijgehouden.Bijruim500vande2500registraties(adressen)
gafditeenprobleem.Intotaalwerdendeadresgegevensvanongeveer275
gemeentelijkemonumentenbijdeactualiseringaangepast.Indetoekomst
zullenwijzigingenautomatischwordenbijgehoudendooreenkoppelingmet
deLandelijkeVoorziening,waarinregistratiescentraalwordenbijgehouden.
monumentenregister online
NadeactualiseringendeoverstapnaarMemorix,werdenderegistraties
opnieuwviainternetaangeboden.Ditgebeurdealtijdviadewebsitevande
gemeenteLeiden,maarop11december2013beklonkwethouderJan-Jaap
deHaandeovergangnaardewebsitevanELO.Oponzewebsitekannu
iedereenhetregisteropverschillendemanierendoorzoeken.Bijvoorbeeld
viaadres,maarookopbouwstijlofarchitect.ViaGoogleMapszijnde
registratiesookalviadekaarttebenaderen.Eeneerstestapindetoekomst.
(FvZD)
Via de Google Maps kaart is goed te zien dat er veel registraties zijn in het oudste gedeelte van Leiden
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
110
dozenmetdia’sdiewarengevondenbijhetgrofvuil.Dedia’stonenonder
meerverjaardagsfeestenuitdejarenzestig/zeventigvaneenfamilieuit
deomgevingFrederikvanEedenlaaninLeiden.Ondanksdatzeeenmooi
tijdsbeeldgeven,kunnendezedia’snognietwordenontsloten,omdatde
makersonbekendzijnenhetdaarmeeinbreukzoukunnendoenopprivacy
vandezemensen.
jaarlijks terugkerend
DebeeldbankvanELOdientalseengrootcollectiefgeheugenvanLeiden
enomstreken.Hierdoorkrijgtdeorganisatiejaarlijksveleverzoekenomhet
beeldmateriaaltemogengebruikenenblijftELObezigomdecollectieuitte
bereiden.ZokondenweafgelopenjarenautofabrikantMercedesblijmaken
metfoto’svanoudeonderdelenenzijnwecontinuebezigmethetleggen
vancontactenmetmeerdereLeidsefotografen,omhunfotoarchievenbijons
ondertebrengen.(GB)
prentverzameling altijd in beweging
De prentverzameling, ook wel de topografisch-historische atlas genoemd, van Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) omvat circa 125.000 beelden. Het bevat beelden van alle tijden en ieder jaar komen er meer beelden bij.
Omdezegroeiendecollectieteonderhoudenwerktenerafgelopen
jaar,buitendecollectiebeheerder,zesvrijwilligersaandecollectie:vier
mensenaandebestaandeprentenverzamelingentweemensenaandie
vanNoordwijk.Voordeverhuizingvandecollectienaareenanderdepot
zijnzijvooralbeziggeweestmethetherpakkenvandekleinformatenin
archiefdozen,hetcontrolerenvanhetmateriaalenhetsplitsenervan.Hierbij
werdendefoto’sgescheidenvantekeningenprenten.
interessant materiaal
Zoalsiederjaarwarenerafgelopenjarenookweerinteressanteschenkingen.
EenvoorbeeldisdecollectievanJanCornelisvanEck,voormalignotariste
Leiden.Zijnverzamelingomvat46mooielandschapsfoto’suitZuid-Holland
enkwambinnenalsgiftaandeprovincie.OmdatELOhetmateriaalzeer
speciaalacht,zijnermetdeerfgenamenafsprakengemaaktwaardoorde
collectiebijelkaarblijftenwordtopgenomenindecollectie.Eenschenking
diegedaanwerdin2012waseveneensbijzonder.Dezebestonduittwee
EÉN SCHENKING BESTOND UIT TWEE DOZEN MET DIA’S DIE WAREN GEVONDEN BIJ HET GROFVUIL
De Frederik van Eedenlaan zoals deze in de jaren zestig eruit zag. In
deze omgeving werden de dia’s geschoten (Foto Herman Kleibrink, 1954.
Collectie ELO, PV4314.3)
111
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
InLeidenzijnerveelgebouwenmetcultuurhistorischewaarde(o.a.
monumenten).Dooronduidelijkheidoverwaterwelennietistoegestaan,
wetenveelgeïnteresseerdennietwaardekansenenmogelijkhedenliggen.
Hierdoorkandeherbestemminglastigkanzijn.Omdezeonduidelijkheiden
onzekerheidaanhetbeginvanhetherontwikkelingsproceszoveelmogelijk
wegtenemen,werdinnauwoverlegmetdeafdelingvastgoedvande
gemeentedehandreikingopgesteld.
inzicht in bouwhistorische mogelijkheden
Hetnieuwesysteemwerdgetestopeenaantalgebouweningemeentelijk
eigendom,waarbijpositieveresultatenenreactieswerdenverkregen.Daarbij
werddeaandachtgerichtopgebouwendiedereputatiehebbendateen
herbestemminglastigkanzijn,zoalsscholenenfabrieken.Aandehandvan
eenbouwhistorischeverkenningkonhetdocumenteennaderevertaling
gevenvanwatdecultuurhistorischewaarderingvaneengebouwbetekende
voordeontwikkelmogelijkheden.
Hetsysteembestaatuiteentekeningmetcoderingeneenschriftelijke
toelichtingoverdemogelijkhedenvanhetgebouw.Demogelijkhedenzijn
ingedeeldinvijfcategorieën.Dezewerkenalseenkeurmerksysteemvan
categorieA,bouwdelenvanuitzonderlijkewaardemetvolledigbehoudals
uitgangspunt,totcategorieE,waarbijgeensprakeisvanwaardenensloop
somsjuistwenselijkis.
voor het hele gebouw
Dezemethodewerdnietalleengetestopbouwdelen,maarookop‘losse’
historisch herbestemmen dankzij handreiking
Op verzoek van de gemeente Leiden is Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) in 2013 begonnen met het maken van een Handreiking Verbouwen en Herbestemmen. Deze handreiking moet architecten, eigenaren en potentiële eigenaren van historisch waardevolle gebouwen zo vroeg mogelijk inzicht te geven in de kansen en mogelijkheden bij de herontwikkeling van een pand.
onderdelenineengebouwzoalsgevelvensters.Bijgevelvensterswerdende
mogelijkhedenmetbetrekkingtotisolerendebeglazinginkaartgebrachtdoor
tekijkennaarzowelhettotalegevelbeeldalsnaardehistorischewaardevan
hetvenster.Dooropdezemaniereentotaalbeeldvaneenhistorischgebouw
tegeven,zalhopelijkalletwijfelbijhetherbestemmenwordenweggenomen.
(MB&RAS)
Met behulp van tekeningen wordt in de handreiking de cultuurhistorische waarde per bouwdeel aangegeven
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
112
endeherplaatsingmetbehulpvaneengemeentelijke
subsidieinhetkadervandeSubsidieregelingHistorisch
Stadsbeeld.
Tijdenshetherstelgafkleuronderzoekinzichtin
deverschillendekleurlagendieindeloopdertijd
opdestenenzijnaangebracht.Uiteindelijkisde
keuzegemaaktomdestenennahetherstelweerte
polychromeren.Deverfmonstersdiewerdengenomen
tijdenshetkleurhistorischonderzoek,wordenbewaard
doorELOenzullenindetoekomstnognaderworden
onderzochtopsamenstellingenouderdom.
ABNAMROheeftdesteenmetdehoedgeschonken
aandegemeenteLeiden,dienuduseigenaarisvanalle
driedestenen.Ookisvastgelegddatbijsloopvanhet
gebouw,destenenmoetenwordenovergedragenaande
gemeente.(MR)
stadsbeeld:van blauwe naar gekroonde hoed
stad
sbee
ld
DewerkgroepGevelstenenvandeHistorische
VerenigingOudLeidenontdektedezetweeherdenkings-
stenenindecollectievanErfgoedLeidenenOmstreken
(ELO).Oparchiefbeeldenistezienhoezijdeel
uitmaaktenvaneensetvanvieruitdegevelvande
voorgangervanBreestraat81,hetvoormaligeBreestraat
79.Bijdesloopvanhetoudepandin1957werdende
vierplatenvanelkaargescheidenenwerdalleenDe
BlauweHoedherplaatstindezijgevelvanhetnieuwe
bankgebouw.TweegevelstenenkwamenbijELOterecht,
devierdeisnogzoek.
Devondstvandetweegedenkstenenleiddetothet
voornemenomdedrieteherstellenenteherenigen.
ELOgafopdrachttotrestauratievandetweegevelstenen
uithaareigencollectie.ABNAMRO,toenmaligeigenaar
vanBreestraat81endaarmeevandesteenmetdehoed,
financierdehetonderzoek,overigherstel,polychromeren
Jarenlang prijkte er in de Diefsteeg in de zijgevel van Breestraat 81 een verweerde gevelsteen, genaamd ‘De Blauwe Hoed’. Het ornament, met daarop een blauwgrijs gekleurde hoed, paste niet bij het gebouw waarin hij zich bevond: een bankgebouw opgetrokken aan het eind van de jaren vijftig. In 2013 onderging de steen een metamorfose en kreeg hij bovendien gezelschap van twee flankerende gevelstenen, de één met het woord ‘ANNO’, de ander met het jaartal ‘1652’.
DE VONDST VAN DE TWEE GEDENKSTENEN LEIDDE TOT HET VOORNEMEN OM DE DRIE TE HERSTELLEN EN TE HERENIGEN
Boven: De drie gevelstenen zijn weer klaar om teruggeplaatst
te worden (Foto Luca di Tommasso)
Onder: Gezicht op de Breestraat, detail met het in 1957
gesloopte Breestraat 79. De vier gevelstenen bevinden zich ter
hoogte van de eerste verdieping (Gouache door J.M.A. Rieke,
1896. Collectie ELO, PV3762.16)
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
113
Op 12 september 2013 waren de raad en het college van burgemeester en wethouders van Zoeterwoude te gast bij Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO). Ze waren geïnteresseerd in de werkzaamheden van ELO sinds het een brede organisatie is geworden. Gezien de vele onderwerpen die de revue moesten passeren, werden er vele korte presentaties gegeven.
erfgoed leiden presenteert zich aan zoeterwoude
ook samenwerking op archeologisch vlakDoor samen te werken met Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) kan de
gemeente Zoeterwoude in haar ruimtelijke ordening beter en tegen lagere
kosten omgaan met het archeologisch erfgoed in haar gemeente. De
samenwerkingsovereenkomst die hiervoor zorgt, werd op 11 maart 2013 getekend
door burgemeester Liesbeth Bloemen van Zoeterwoude en wethouder Cultuur
Jan-Jaap de Haan van Leiden.
Gemeenten houden tegenwoordig al vroeg in de ruimtelijke ordening rekening
met het archeologisch erfgoed. ELO adviseert hierin de gemeenten Leiden,
Oegstgeest, Leiderdorp en (in opdracht van de Omgevingsdienst West-Holland)
Aphen aan den Rijn, Nieuwkoop en Hillegom. Met ingang van 2013 maakt ook
de gemeente Zoeterwoude gebruik van deze diensten. Deze samenwerking heeft
meerdere voordelen. De Leidse archeologen versterken zo hun brede ervaring en
regionale expertise en Zoeterwoude verzekert zich van advies op maat zonder zelf
alle kennis in huis te hoeven hebben. Op deze manier kan de burger vertrouwen
op optimale erfgoedzorg tegen lagere kosten. (CB)
Deonderzoeksagenda,educatieenhet
winkelpuienprojectwerdeninpresentatiesvan15
minuteninhetArcheologischCentrumuitdedoeken
gedaan.Vervolgensvertrokhetgezelschapnaar
deBoisotkade,waarbijtijdensdewandelingniet
alleengekekenwerdnaardeprachtigemonumenten
dieLeidenrijkis,maarooknaarderesultatenvan
hetkleurenproject.OpdeBoisotkadekwamen
achtereenvolgensbouwhistorie,hetmonumentenregister
endearchiefinspectieaanbod.Hetofficiëlegedeelte
werdafgeslotenmeteenrondleidingdoorde
archiefdepots,waarbijbronnenuitdeZoeterwoudse
geschiedeniswerdengetoond.
DeraadenhetcollegevanZoeterwoudewarenonder
deindrukvanallewerkzaamhedendiedenieuwe
organisatieophistorischgebiedvervult.Hetisde
bedoelingomalleradenencollegesvangemeenten
waarmeeLeideneenovereenkomstheeftgesloten,vanaf
hetvoorjaarvan2015uittenodigenvooreendergelijke
presentatie.(CdG)
ZOETERWOUDE WAS ONDER DE INDRUK VAN ALLE WERKZAAMHEDEN DIE ELO OP HISTORISCH GEBIED VERVULT
Adjunct-directeur Cor de Graaf leidt de raad en het college van Zoeterwoude rond door het archief
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
114
oudefoto’sbeschikbaar.Ookbeschiktdebibliotheekoveruniekepublicaties
envertellendekrantenonshetverhaaluitdetijddathetbedrijfactiefwas.
DankzijhetsamenspelvandeafzonderlijkegeledingenbinnenErfgoedLeiden
kanhetafficheineenbreedperspectiefwordengeplaatst.(RC)
collectie voormalig textielbedrijf van wijk prachtig affiche rijker
VanWijkkenteenlangegeschiedenisdieteruggaattotheteindevande
achttiendeeeuw.In1891washetzelfs,nadeLeidscheKatoenMaatschappij,
hetgrootsteLeidsetextielbedrijf.Deproductievondplaatsinfabriekenaan
hetLevendaal,deHogewoerdenindeVestestraat.Hethoofdkantoorzataan
deHerengracht.
schapenkoppen
Detweeschapenkoppenmetflinke,gekromdehoornszijngetekendboven
eenschildmetattributenuithetwolbedrijf:eenkamenspoelen.Hetgeheel
wordtomlijstdoorgestileerdestrengenwol,waaraaninhetmiddeneen
schaapsscheerdersschaarhangt.Denaamvandedrukkervandezelithografie
isrechtsondergenoemd:Fa.Senefelder.Ditwaseenbekendefirmauit
Amsterdam,dieveelbedrijfsreclameproduceerdeenkunstenaarsindienst
hadomaffichesvormtegeven.DeontwerpervanhetVanWijk-afficheis
vooralsnoghelaasonbekend.
in goede handen
Voordathetaffichegearchiveerdengedigitaliseerdkonworden,moesthet
restauratieateliereerstaandeslag.Inhetverledeniszeopeenkartonnen
ondergrondgeplaktendezediendetewordenverwijderdomhetaffichevoor
detoekomsttebewaren.Nudereparatiegeluktis,kunnenonderzoekerser
meeaandeslag.
ErfgoedLeidenbiedtdemogelijkheidomdegeschiedenisvanhetbedrijfinal
zijnaspectenteonderzoeken.Zobeherenwehetbedrijfsarchiefenzijnerveel
Van het voormalige textielbedrijf Fa. Van Wijk & Co. had Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) slechts één affiche, uit de vroege jaren vijftig, in haar bezit. Toen een veiling in 2013 de mogelijkheid bood om deze collectie uit te bereiden, werd de kans met beide handen gegrepen. Met de aankoop van het tweede affiche van Van Wijk & Co. handelde ELO naar het streven om het rijke industriële verleden van Leiden weerspiegeld te krijgen in haar affichecollectie.
IN 1891 WAS VAN WIJK HET OP-ÉÉN-NA GROOTSTE LEIDSE TEXTIELBEDRIJF
De schapenkoppen werden al in 1917 gebruikt voor
reclamedoeleinden
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
115
naasthetPlantsoen,deLeidseHoutendetuinaanlegbij
buitenplaatsTerWadding.
Voorvierobjectenbesloothetcollegevanburgemeester
enwethoudersdemonumentenstatusniettoete
kennen.Hetbetrefthetappartementencomplexuit2006-
2008aandeMiddelstegracht14-16-18,naarontwerp
vanMiekeRietveld.Ditobjectwasvoorgedragen,
nadathetdeverkiezingvanhetmooiste‘jongste
monument’in2011hadgewonnen.Ookdenegentiende-
eeuwsewevershuisjesaandeLammermarkt45en
Lammermarkt51endevoormaligeULO-schooluit1968
vangemeentearchitectT.K.J.KochaandeVijfMeilaan
210,werdennietwaardevolgenoeggeachtomeen
beschermdestatustekrijgen.(FvZD)
dertien gemeentelijke monumenten erbij
Hetgemeentelijkmonumentenregisterisuitgebreidmet
enkelebijzondereobjecten.Driemonumentaanwijzingen
volgenuithetin2009gestarteScholenproject(zie
jaarverslag2011).Devoormaligeschoolgebouwen
Morsweg115-117,Boshuizerkade119enLusthoflaan
4hebbennaastdemonumentstatusookalleneen
nieuwebestemminggekregen.Eengebouwdatnog
geennieuwefunctieheeftgevonden,maarweleen
monumentstatusheeftgekregenin2013,ishetpand
vandeLeidseDuinwaterMaatschappij(LDM).Het
gebouwvanarchitectM.P.Schuttestaatopdehoekvan
deHooigrachtendeIr.Driessenstraatenwerdin1958-
1959gebouwdalskantoormetdienstwoningen.Rondde
ontwikkellocatievanhetDeNobelcomplexzijnenkele
voormaligearbeiderswoningenaangewezen.
uniek en niet-uniek genoeg
Naastgebouwenkunnenookgroenstructuren
aangewezenwordenalsmonument.In2012nam
hetcollegeeenvoorgenomenbesluitvoorhet
aanwijzenvanhetKooipark.Hetvolksparkuit1920,
datmetbetrokkenheidvanW.M.Dudoktotstandis
gekomen,zouzobeschermdkunnenworden.Het
voorgenomenbesluitwerdin2013,naherinrichting
vanhetpark,omgezetindedefinitievegemeentelijke
monumentenstatus.HetKooiparkisdevierde
beschermdegroenstructuurindegemeenteLeiden,
Het college van burgemeester en wethouders heeft in 2012 acht objecten aangewezen als beschermd gemeentelijk monument. In 2013 kwamen er nog eens vijf bij. Naast 1260 rijksmonumenten telt Leiden nu 1574 gemeentelijke monumenten.
NAAST GEBOUWEN KUNNEN OOK GROENSTRUCTUREN AANGEWEZEN WORDEN ALS MONUMENT
De aanwijzing van Hoge Morsweg 115-117 volgt uit het in 2009 gestarte Scholenproject.
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
116
kengetallen erfgoed leiden en omstreken
Archiefaanwinsteninaantalmeterarchiefruimte
Aantalgemaaktetoegangentotarchieveninaantalmeterarchiefruimte
Uithuisplaatsingarchieveninaantalmeterarchiefruimte
(Her)verpaktearchiefbescheiden
2012
354,87
301,74
1077,00
380,00
archiefaanwinsten en -toegangen 2013
269,31
318,17
1156,00
265,00
DoorruimtegebrekindedepotsaandeBoisotkademoestenertussenmei2012endecember2013archiefbescheidennaareenexternopslagbedrijf
inNijverdalwordenverplaatst.DezeuithuisplaatsingenbetroffenvoornamelijkarchiefbescheidenvandegemeenteLeidendiegrotendeels
gedigitaliseerdzijn.Ookaanhetverpakkenenherverpakkenvanarchiefstukkenwerdweeraandachtbesteed.Dedalingvanhetaantalaanwinsten
komtomdaterminderoverbrengingenvangemeentelijkearchievenvandeaangeslotengemeentennaarLeidenplaatsvonden.
Bruiklenenuitarchief
Bruiklenenuitarcheologischdepot(vooronderzoek)
2012
6
9
bruiklenen 2013
1
0
Jaarlijkswordenerarchiefstukkenenarcheologischevondstenuitdedepotsinbruikleengegeven.Vaakwordenerstukkenuitgeleendaanmusea,
zoalsbijvoorbeelddeKoorboekenAenBaanStedelijkMuseumDeLakenhal,maarookaantentoonstellingenvanandereerfgoedinstellingen,zoals
hetHistorischCentrumLeeuwarden.Dearcheologischebruiklenenin2012warenvoorwerpendiewerdententoongesteldinhetTextileResearch
CentruminLeiden.Naasttijdelijkebruiklenenzijnerookvoorwerpendiealjarenaandezelfdeinstantiewordenuitgeleend.Zoliggeneralsinds
2003een30-talvoorwerpenindevasteopstellingvanhetKamerlinghOnnesGebouwvandeUniversiteitLeiden.
uitgeleendin:
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
117
Adviezenm.b.t.ontvankelijkheid
Monumentenadviezenm.b.t.deplanvorming(somsmeerdereperdossier)
Ruimtelijkeadviezenm.b.t.deplanvorming(somsmeerdereperdossier)
Archeologischeadviezenm.b.t.deplanvorming
(somsmeerdereperdossier)
2012
146
335(82*)
200(82*)
143(22*)
cultuurhistorische adviezen 2013
127
369(86*)
230(92*)
91(23*)
*waarvan vooroverleggen
InhetkadervanplanvormingadviseerdeErfgoedLeidenenOmstrekenin2012824maalenin2013817maalaandegemeenteLeiden.Hierinziteenlichte
stijgingtenopzichtvan2011waarin763adviezenwerdengegeven.Hetaantaladviezenbijdevooroverleggenistenopzichtevan2011metmeerdan60%
gestegenin2012.In2013vlaktdezegrotestijgingaf,maarhetaantalvooroverleggeniswellichttoegenomen.Hetaantalarcheologischeadviezennam
lichtafin2013.Dezetrendlijktsamentevallenmetdecrisis,waardoorermindernieuwbouwwasengroteuitbreidingenwerdenaangevraagd.Hetaantal
interneverbouwingenenuitbreidingennamenindezeperiodejuisttoe,waardoorhetaantalmonumentenadviezenenruimtelijkeadviezengroeide.
Basisonderwijs
Voortgezetonderwijs
Anders
2012
2321
1109
27
educatie 2013
2309
235
82
Debezoekcijfersvanhetbasisonderwijsblevenvrijwelgelijk.Veelonderwijzerskerenjaarlijksterugmethunklas.Bijhetvoortgezetonderwijszijnonze
programma’sminderingebedinhetcurriculumvandescholen.In2012kwaméénschoolmetalleeersteentweedeklassen(zo’n800leerlingen)bijons
opbezoek.Ditbezoekwasin2013ookingepland,maarginguiteindelijknietdoor.
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
118
Bouwhistorischeonderzoeken
Archeologischeacties(o.a.booronderzoek,proefsleuven,opgravingenenbegeleiding)
Pandendieophunoorspronkelijkekleurstellingzijnonderzocht
Onderzoekennaardehistorischeverschijningsvormvanwinkelpuien
Visualisatiesvanhistorischewinkelpuien
2012
86
19
1
6
8
onderzoek 2013
50
15
2
2
0
In2013kondenerwegenspersonelewijzigingenminderbouwhistorischeonderzoekenuitgevoerdwordendaneenjaarervoor.Dedalingvanhetaantal
onderzoekennaaroorspronkelijkekleurstellingen,historischeverschijningsvormenendevisualisatieskomtdooreenbeleidswijziging.In2013iservoor
gekozenomeengrootdeelvanhetbeschikbareonderzoeksbudgetovertehevelennaarhetbudgetvoordeSubsidieregelingHistorischeStadsbeeld.
Daardoorwerderin2013meteenveelkleinerbudgetgewerktenwordenenkelonderzoekengenoemddieinopdrachtvanELOzijnuitgevoerd.
* De gegevens van de website van Monumenten en Archeologie zijn niet beschikbaar.
Dedalendelijnvandeafgelopenjareninhetaantalbezoekersvandestudiezaalzetzichvoort.Dezeteruggangisechterteverklarendoorhetfeitdat
ersteedsmeermensenonzewebsitegaangebruikenvooronderzoek.NaastdestudiezaalbeschiktELOookexpositieruimten.In2012en2013zijner
verschillendeexpositiesgeweest.IndeexpositieruimtevanhetArcheologischCentrumisnaastdevasteexpositie,ééntijdelijkeexpositiegeweest.Ditwas
StudiezaalArchiefgebouw
ExpositieArcheologischCentrum
AantalsessieswebsiteRegionaalArchiefLeiden*
2012
3287
7800
370.000
publieksparticipatie
erfgoed leiden en omstreken 2013
2491
7462
403.000
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
119
deexpositie‘Topvondsten’endezewastebezichtigenvanapril2012totmaart2013.Indeexpositieruimtevanhetarchiefgebouw
zijnermeertentoonstellingengeweest:
•28november2011tot20februari2012-‘VijftigjaarMonumentenzorginstraatgezichten’
•28februaritot25mei2012-‘HetLaatsteNieuws:Erfgoedvaneenuitgever’
•1junitot20augustus2012-‘DeBollenstreekinbeeld’
•24augustustot1oktober2012-‘Feest’,n.a.v.themavandeOpenMonumentendageninLeiden
•8oktobertot13december2012-‘Vankinderarbeidtotgrachtenchic’,n.a.v.thema‘ArmenRijk’vanMaandvandeGeschiedenis
•20december2012toteindapril2013-‘EeneeuwKruiswerkindeDuin-enBollenstreek’
•Eindapriltoteindmei2013-‘Zonderarchievengeengeschiedenis’
•7junitot11september2013-‘400jaarMaredijkbuurt’
•Eindseptembertoteindoktober2013-3Oktober-expositieoverdestoelvanGoedeljee
•Medionovembertoteindfebruari2014-‘BrouwerijHartevelt’
DeOpenMonumentendagenvan2012en2013wareneengrootsucces.In2013werderzelfseenbezoekersrecordgevestigden
wasdeLeidseHortusBotanicuslandelijkhetdrukstbezochtemonument.
Aantalbezoekenaanmonumenten
Aantalvrijwilligers
Aantalopengesteldemonumenten
2012
48517
200
35
2013
54677
200
35
open monumentendagen
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
120
Winkelpuien
Kleuren
Monumentaleonderdelenindeopenbareruimte
Gevelreclames
2012
16
57
6
0
subsidies 2013*
8
34
6
3
*In 2013 raakte het subsidiebudget voortijdig op, waardoor niet alle aanvragen in behandeling konden worden genomen.
ErfgoedLeidenenOmstrekenadviseertdegemeenteinzakesubsidieaanvragenvoordeSubsidieregelingHistorischStadsbeeld.Inhet
overzichtstaandeaantallenadviezendiehebbengeleidtotvoorlopigesubsidiebeschikkingeninrespectievelijk2012en2013.Dezezijn
uitgesplitstnaardeonderdelenwaarvoorsubsidiekanwordenaangevraagd.
Gemeentelijkemonumenten
Rijksmonumenten
Totaal
2012
1569
1260
2829
monumenten 2013
1574
1260
2834
Intweejaartijdzijnertwaalfgemeentelijkemonumentenbijgekomenenhebbentweemonumentendezestatusverloren.De
aanwijzinggebeurtdoorbesluitenvanhetcollegevanburgemeesterenwethouders,welkezichtlatenadviserendoorAdviescommissie
CultuurhistorieLeiden(ACL).
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
121
de volgende panden zijn in2012/2013 een gemeentelijk monument geworden:
2012
•Lammermarkt39
•Lammermarkt41–LangeScheistraat8
•Lammermarkt47
•Lammermarkt49
•Lammermarkt53-53a
•Marktsteeg2
•HogeMorsweg115-117
2013
•Boshuizerkade119
•Lusthoflaan4
•Vliststraat15,t.o.
•Ir.Driessenstr.1t/m9(on.)
•Kooizicht2(t.o.2t/m56)
Erzijntweegemeentelijkemonumentenuitgeschreven:
2012
•Plantsoen43.Reden:hadzoweldegemeentelijke-alsderijksmonumentenstatus.Indatgevalweegtderijksmonumentalestatuszwaarder.
•Reineveststeeg12.Reden:stondtweekeervermeldtinhetregister.Eénvanbeidevermeldingenisgeschrapt.
HetaantalrijksmonumenteninLeidenisgelijkgebleveninbeidejaren.
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
122
in de publiciteit
publicatiesBrandenburgh,C.R.,‘Flardenenrafels.Een9de-eeuwsebeursuitEmmer-
Erfscheidenveen’,in:NieuweDrentseVolksalmanak(2012)195-204
Brandenburgh,C.R.,‘OldFindsRediscovered:TwoEarlyMedievalHeaddresses
fromtheNationalMuseumofAntiquities,Leiden,theNetherlands’,in:R.
Netherton&G.R.Owen-Crocker(eds.),MedievalClothingandTextiles8,
Woodbridge(2012)25-47
Brandenburgh,C.R.,‘ThetextilesfromthecemeteryofBergeijk’,in:F.Theuws
&M.vanHaperen,TheMerovingiancemeteryofBergeijk-Fazantlaan,Bonn
(MerovingianArchaeologyintheLowCountriesI)(2012)126-137
Brandenburgh,C.R.,‘Clothingthedead.Textileresearchonearlymedieval
cemeteriesintheNetherlands’,in:S.Brather&D.L.Krause(red.),Funmassen.
InnovativeStrategienzurAuswertungfrühmittelalterlicherQuellenbestände,
Darmstadt(MaterialheftezurArchaeologieinBaden-WürttembergHeft97)
(2013)209-218
Brandenburgh,C.R.,enE.D.Orsel,‘Onderzoeksagendaarcheologieen
bouwhistorieLeiden’,(Leiden2013)
Brandenburgh,C.R.,‘TextilesfromthePosterholtcemetery’,in:M.V.deHaas
&F.C.W.J.Theuws,TheMerovingiancemeteryofBergeijk-Fazantlaan,Bonn
(MerovingianArchaeologyintheLowCountries2)(2013)132-137
Greuter,E.C.M.,‘Charterstaartenvlakkenmet‘minivochtkamertje’,in:Au
Courantnr.3(digitaalverenigingsbladvanRestauratorenNederland)(2013)
Orsel,E.D.,‘Baddingenofplaten,vroegeongeschaafde‘plaat’-balklagen’,in:
NieuwsbriefStichtingBouwhistorieNederland52(2012)65-70
Orsel,E.D.,‘DeBurchtinbeweging’,in:AmbitieinSteen;Bijdragentotde
kastelenkundeinNederland’(WijkbijDuurstede2012)67-79
Orsel,E.D.,‘Eenneogotischekachelnisuithetbeginvandetwintigsteeeuw’,in:
NieuwsbriefStichtingBouwhistorieNederland53(2012)37-40
Orsel,E.D.,‘Houtskeletconstructiesinstatigeachttiende-eeuwsearchitectuur’,in:
NieuwsbriefStichtingBouwhistorieNederland53(2012)18-23
Orsel,E.D.,‘TheBurchtofLeiden;TheSummitofaRoyalDream’,in:Château
Gaillard25-L’Origineduchâteaumédiéval(actesducolloquedeRindern,
Allemagne)(Caen2012)281-285
Orsel,E.D.,‘Dehelftismeerdangenoeg’,in:NieuwsbriefStichtingBouwhistorie
Nederland54(2013)52-56
Orsel,E.D.,‘DekappenvanhetgemeenlandhuisendeLatijnseschoolmetelkaar
vergeleken’,in:NieuwsbriefStichtingBouwhistorieNederland55(2013)28-36
Roscher,M.F.,‘DevergetenkleurenvanLeiden.’,in:HeemschutJaargang89
(2012)16-19
Tussenbroek,G.van,A.vanDrunenenE.D.Orsel,‘Bouwhistorische
waardenkaarten;Eengebiedsgerichtebenaderingvanbouwhistorischerfgoed’,in:
BulletinKNOB111(2012)40-53
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
123
artikelen website monumenten & archeologie: 2012•InspraakbijvereenvoudigenMonumentenverordening,9-1-2012
•AandeslagmetLeidsegeveltekens,10-1-2012
•DegeheimenvandeGarenmarkt,23-1-2012
•JubileumboeksluitthemajaarLeiden50jaarMonumentenstadaf,2-2-2012
•Completegevelrijteruggebrachtinhistorischekleuren,7-2-2012
•Isolerendevenstersinhistorischegebouwen,29-2-2012
•TopvondstenuitLeidencentraalinboekententoonstelling,5-4-2012
•VroegeelektrainBreestraat117,16-5-2012
•DeRomeinenzijnteruginMatilo,21-5-2012
•AdviescommissieCultuurhistorieLeidenvanstart,23-5-2012
•BuitenlandseaandachtvoorLeidsekapconstructies,4-6-2012
•BurgemeesterLenferinkbenoemdtotvoorzitterKNOB,11-6-2012
•VrijwilligersgezochtvoorLeidsfotoproject,21-6-2012
•Bouwhistorischewaardenkaartbeschermt‘verborgen’erfgoed,26-6-2012
•HetwerkvanteamMonumenten&Archeologiein22verhalen,28-6-2012
•omgevingsdienstwest-Hollandkiestvoormonumenten&archeologie,
29-6-2012
•MuurdelenDuitseHuisuit13deeeuwaangetroffen,11-7-2012
•Herkomstrenaissancebalkschilderingeniseenmysterie,31-7-2012
•Feest!25jaarOpenMonumentendageninLeiden,13-8-2012
•PrimeuroudelegerhelmentijdensMonumentendagen,30-8-2012
•TentoonstellingmetRomeinsenmiddeleeuwsschoeiselinTextileResearch
Centre,5-9-2012
•FeestelijkbesluitLeidseOpenMonumentendagen,10-9-2012
•ExpositieruimtetijdensvieringLeidensOntzetgesloten,27-9-2012
•ArmenRijk:hetLeidsecontrast,4-10-2012
•Bakstenenmuurrestenvanrond1300gevonden,8-11-2012
•Openingstijdentijdensfeestweken,17-12-2012
2013*•AchterdegevelvanhetNobelcomplex,8-1-2013
•KaatjeenKootjestralenweer,30-1-2013
•KeldermetkleurrijketegelsopNobellocatiegevonden,11-2-2013
•Historischefilmsthuisopdebuis,27-2-2013(RAL)
•UitnodigingErfgoedOntmoet!op13maart,4-3-2013
•ArcheologischesamenwerkingmetZoeterwoude,12-3-2013
•DenkmeeoverdebestedingvandeErfgoedprijs2013,14-3-2013(RAL)
•GavewaterkelderaanhetRapenburggevonden,2-4-2013
•PresentatieuniekeOnderzoeksagendatijdensFGM-dag,12-4-2013
•Vroegmiddeleeuwsesporengevondenbijarcheologischonderzoek
Boshuizerkade,18-4-2013
•Naoorlogsemonumenten:‘Lelijkisgeenargument’,24-4-2013
•1juniopendagErfgoedLeidenenOmstrekeninAalmarkt11,28-5-2013(RAL)
•GerestaureerdegevelstenenweerterugindeBreestraat,13-6-2013
•DeGecroondeHoetteruggeplaatstdankzijWerkgroepGeveltekens,20-6-2013
•28junipresentatielespakketNaardestad?enMagtinLeyden,20-6-2013(RAL)
•WethouderDeHaanzetdeBurchtopz’nplek,1-7-2013(RAL)
•LeidengaatvoordeErfgoedprijs2013,15-7-2013
•Gidsmaakteigenarenvanrijksmonumentenwegwijs,7-8-2013
•14en15septemberOpenMonumentendagenLeiden,15-8-2013
•7septemberopeningarcheologischparkMatilo,28-8-2013
•ErfgoedLeidenactieftijdensOpenMonumentendagen,10-9-2013(RAL)
•ErfgoedLeidenenOmstrekenzichtbaarvooriedereen,16-9-2013(RAL)
•23septembermini-symposium275stesterfdagBoerhaave,16-9-2013(RAL)
•VerkiezingArchiefstuk2013:STEMOPONS–,15-10-2013
•MonumentenstatusvoorKooipark,29-10-2013
•Leiden“moderneenenergiekeerfgoedstad”,1-11-2013
•LespakketNaardestad?genomineerdvoorPrijsderNederlandse
Publieksarcheologie,7-11-2013(RAL)
•26novembergratisworkshop‘Leidserfgoedalscreatieveinspiratiebron’,
15-11-2013(RAL)
•Primeur:Leidseonderzoeksagendanuookalsdigitalekaart,16-11-2013
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
124
•ErfgoedLeidenenOmstrekenwinnaarPublieksarcheologieprijs,18-11-2013
(RAL)
•ExpositieoverjenevermakerHarteveltuitLeiden,26-11-2013(RAL)
•Afwijkendeopeningstijdentijdensdefeestdagen,10-12-2013(RAL)
•Introductienieuwemonumentendatabaseengevelfolder,11-12-2013(RAL)
•Gratiswaaiermettipsvoorherstelschadeaanmonument,16-12-2013
•VondstkaarsnisbevestigtoorsprongWaalsekerkalsziekenzaal
Catharinagasthuis,19-12-2013
artikelen website regionaal archief leiden 2012•RALneemtafscheidvandeDigitaleStamboom,3-1-2012
•UpdateZoekenoppersonen,9-1-2012
•TerugkeercipiersboekuitLeidsegevangenis,10-1-2012
•Cultuursjop2012:LeidseKiekjes,16-2-2012
•VerenigingsarchiefQuintusaanRALovergedragen,13-3-2012
•AuteursachtervrijeonlinetoegangtotoudeLeidsekranten,23-3-2012
•OproepopenerfgoedLeidsekranten:aanudekeus!,24-3-2012
•ExpositiecollectieDeKosteroverhetLeidschDagblad,25-3-2012
•Erfgenamenvanauteursenfotografengezocht,26-3-2012
•Sorry,6t/m9aprilgesloten!,4-4-2012
•UniekefilmmarathonEmileTimanop13en14april,10-4-2012
•RAL30aprilen5meigesloten,18-4-2012
•OnderscheidingvoorvrijwilligersechtpaarVandenHeuvel,26-4-2012
•Verhalenvanvroeger:tentoonstellinggeopend,8-5-2012
•NieuweexpositieDeBollenstreekinbeeld,1-6-2012
•MissingLinks-nieuwcrowdsourcingprojectbijhetRALgestart,1-6-2012
•Goedestartcrowdsourcing-projectMissingLinks,5-6-2012
•FamiliegeschiedenisVanLelyveldcompleetnaschenking,6-6-2012
•Archiefmaandag2juligesloten,21-6-2012
•Oproep:kennersvanLeidengezochtvoorLeidsfotoproject,21-6-2012
•Leidenviertfeest!Nieuweexpositietot30september,16-8-2012
•Studiezaal8septembertijdensOpenMonumentendagendicht,17-8-2012
•Film,muziekenmeertijdensOpenMonumentendagen2012,18-8-2012
•RALvaltindeprijzenmetMaatschappelijkeStages,20-8-2012
•LeidensOntzetlivemetRALenLeidschDagblad,3-9-2012
•FeestelijkbesluitLeidseOpenMonumentendagen,10-9-2012
•WarmonthaalvrijwilligersinHillegom,17-9-2012
•SusanSuèropentdeurenvoorscholierenstages,19-9-2012
•Kunstshotweergrootsucces,26-9-2012
•GebouwRegionaalArchiefLeiden3oktobergesloten,27-9-2012
•ArmenRijk:hetLeidsecontrast,4-10-2012
•KerkDeRegenboogmaaktarchiefopenbaar,24-10-2012
•Binnenkortalleoudenotariëlebronnenonline,30-10-2012
•RALontvangteersteexemplaarOudLeids1981,9-11-2012
•ArchiefLeidendo29novemberom12.30gesloten,13-11-2012
•‘Vankinderarbeidtotgrachtenchic’tot13december,29-11-2012
•Overzichtsluitingsdagen2013,5-12-2012
•Doemee!Familiegeschiedenisevenement‘Famillement’in2014inLeiden,
6-12-2012
•WorkshopoverLeidserootsbijtv-serieDeGoudenEeuw,10-12-2012
•Openingstijdentijdensfeestweken,17-12-2012
•Expositie‘EeneeuwkruiswerkindeDuin-enBollenstreek’,18-12-2012
2013*•Update14-01-2013beschikbaarstellingnotariëlebronnen,3-1-2013
•TVWestzendtworkshopArchiefuit,24-1-2013
•ArchiefbelichtvooroudersDaphneBunskoekintv-serieVerborgenVerleden,24-1-2013
•Cultuursjop,201313-2-2013
•“DebestezorgvoorKruiswerkarchieven”,14-2-2013
•ArchiefbelichtvooroudersMarteRölingintv-serieVerborgenVerleden,20-2-2013
•LeidsArchiefverrastzangerStefBosintv-uitzending,28-2-2013
•KerkboekenVoorhoutseSt.Bartholomeusparochieonline,7-3-2013
•SluitingsdagenrondPasen,28-3-2013
•29aprilfilmvoorstellingKoninklijkbezoekaanLeiden,18-4-2013
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
125
•VrijwilligerEmielvanderHoevenkoninklijkonderscheiden,24-4-2013
•3meitvenfilmsLeidennadebevrijding,25-4-2013
•AfscheidsexpositieMartineWansbeek-Zijbrandsmetop14meirondleiding,
6-5-2013
•Nieuweopeningstijdenper01-06-2013,7-5-2013
•ArchievenVoorschotennaarWassenaar,8-5-2013
•ErfgoedLeidene.o.donderdag6junigesloten,3-6-2013
•Expositieover400jaarMaredijkbuurt,12-6-2013
•WerkinuitvoeringBeeldbank:tijdelijkgeenscans,17-7-2013
•Houdtuw(klein)kindvangeschiedenis?,20-8-2013
•Grotewaarderingvoorinzetvrijwilligers,9-9-2013
•Boerhaave-archiefvanErfgoedLeidenenOmstrekenonline,24-10-2013
•Kunstshot2013grootsucces,25-9-20
•Geopend:OntzettendGoed,1-10-2013
•VoetbalkaartjeStukvanhetJaar,4-11-2013
•Ruim1000reactiesoponzeenquête.Bedankt!,6-11-2013
* Vanaf 2013 is Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) artikelen die van toepassing
waren op zowel het Regionaal Archief Leiden (RAL) als Monumenten & Archeologie
(M&A), op beide sites gaan plaatsen. Deze duplicaten zijn niet opgenomen in de lijst
van het RAL, maar zijn te herkennen aan het ‘(RAL)’ achter het artikel van de M&A
website.
leids jaarboekjeInhetdoordeHistorischeVerenigingOudLeidenuitgegeven‘LeidsJaarboekje’
over2012en2013werdeninhet‘Archeologischenbouwhistorischjaaroverzicht’
over2011en2012devolgendebijdragenvanErfgoedLeidenenOmstreken
opgenomen:
leids jaarboekje 2012:
•RijenPaaltjesinMatilo
•VroegstedelijkcentruminOegstgeest
•HuisterLuchtopoudlandhoofd
•KlauterenindekappenvandeHooglandsekerk
•Leidenvoorlopermetmoerbouten
•DeSterrewachtschittertweer
•Tweedelevenvoorbollenschuur
•ZuidelijkeSchilisnubeschermstadsgezicht
•BeeldenvanBrouwerhersteld
•2800stebeschermdgemeentelijkmonument
leids jaarboekje2013:•ProefsleuvenopdeGarenmarkt
•VersteninginBreestraatalvroegingezet
•OudemuurdelenDuitseHuisaangetroffen
•DeerfenisvanbanketbakkerijBiesiot
•VroegeelektrainBreestraat117
•MarkanteherinneringaanlandelijkLeiden
•Achtgemeentelijkemonumentenerbij
Inbeidejarenisookde‘BibliografievanLeidenenomgeving’vanonzehistorische
bibliotheekgepubliceerd.
lezingenAndela,M.D.R.,‘Kunjeoudegebouwenlezen?Detectivewerkinmonumenten.’,
LezinginhetkadervandeMuseumJeugdUniversiteitindeLakenhal,18maart
2012,Leiden
Andela,M.D.R.,´OntstaanErfgoedLeidenenOmstreken´,Lezingvoorde
StichtingIndustrieelErfgoedLeiden(STIEL)overhetontstaanvanErfgoedLeiden
enOmstreken,22mei2013,Leiden
Andela,M.D.R.,‘Kader,takenentoekomstvandeerfgoedzorginLeiden’,
GastcollegeVrijeUniversiteitindeMeelfabriek,26oktober2012,Leiden
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
126
Andela,M.D.R.,‘DevormingvanErfgoedLeidenenOmstreken’,Lezinginhet
kadervandefederatiedagvandeFederatieGroteMonumentengemeentenin
Scheltema,12april2013,Leiden
Andela,M.D.R.,‘Duivelsedilemma’s’,LezinginhetkadervanhetErfgoednota
procesindeNieuweEnergie,24april2013,Leiden
Brandenburgh,C.R.,‘Presentatiearcheologiebeleid’,Presentatie
MonumentencommissieAlphenaandenRijn,1februari2012,AlphenaandenRijn
Brandenburgh,C.R.,‘RomeinsevondsteninLeiderdorpenLeiden’,
LezingVolksuniversiteitLeiderdorp,20maart2012,Leiderdorp
Brandenburgh,C.R.,‘WatvindteenarcheolooginLeiden?’,LezingMuseumJeugd
Universiteit,RijksmuseumvanOudheden,3juni2012,Leiden
Brandenburgh,C.R.i.s.m.A.H.Netiv,‘(Mooierdan)dewerkelijkheid:hetbeleg
vanLeideninarchief,beeldenbodem’,Historischelezing3OctoberVereeniging,
30september2012,Leiden
Brandenburgh,C.R.,´ArchaeologicalHeritageManagementinaMunicipality´,
GastcollegeUniversiteitLeidenindereeksHeritageManagement,29oktober
2012,Leiden
Brandenburgh,C.R.,´Deoudstevondstenvandestad;Watde(bouw)
archeologischevondstenonsvertellenoverdevroegstefasevandestaden
waaromenwaarwenogmoetenblijvenzoeken´,Lezingtijdenssymposium‘Het
ontstaanvanLeiden’vandeHistorischeVerenigingOudLeiden,2november
2012,Leiden
Brandenburgh,C.R.i.s.m.F.Kalshoven,´ArcheologischParkMatilo;Kansenvoor
hetbeleefbaarmakenvandeLimes´,LezingReuvensdagen(StichtingReuvens),
16november2012,Ede
Brandenburgh,C.R.enE.D.Orsel,‘Onderzoeksagenda’,LezingvoorAdviescommissie
CultuurhistorieLeiden,28januari2013,Leiden
Brandenburgh,C.R.i.s.m.E.D.Orsel,‘Deonderzoeksagendaarcheologieen
bouwhistorieLeiden’,LezinginhetkadervaneenstudiedagbijdeRijksdienstvoorhet
cultureelerfgoed(NationaleOnderzoeksagendaArcheologie),20juni2013,Leiden
Brandenburgh,C.R.i.s.m.E.D.Orsel,‘Deonderzoeksagendaarcheologieen
bouwhistorieLeiden’,PresentatieReuvensdagenGroningen(StichtingReuvens),15
november2013,Groningen
Graaf,C.de,´Erfgoedisemotie´,LezingvoorVerenigingOudLisse,22mei2013,Lisse
Graaf,C.de,´OntstaanErfgoedLeidenenOmstreken´,LezingvoorStichtingOud
ZoeterwoudeoverhetontstaanvanErfgoedLeidenenOmstreken,4juli2013,Leiden
Graaf,C.de,´OntstaanErfgoedLeidenenOmstreken´,Lezingvoorhet
CultuurhistorischGenootschapDuin-enBollenstreekoverhetontstaanvanErfgoed
LeidenenOmstreken,11september2013,Leiden
Graaf,C.de,´Zoeterwouderond1800´,LezingvoorstichtingOudZoeterwoude,10
oktober2013,Zoeterwoude
Netiv,A.H.,´WatatWillemvanOranje?´,LezingMuseumJeugdUniversiteit,18
november2012,Leiden
Netiv,A.H.,´OntstaanErfgoedLeidenenOmstreken´,LezingvoordeHistorische
VerenigingOudLeidenoverhetontstaanvanErfgoedLeidenenOmstreken,29mei
2013,Leiden
Netiv,A.H.,´OntstaanErfgoedLeidenenOmstreken´,LezinginhetLeiderdorps
MuseumoverhetontstaanvanErfgoedLeidenenOmstreken,17juli2013,Leiderdorp
erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013
127
Netiv,A.H.,´OntstaanErfgoedLeidenenOmstreken´,LezingvoordeVereniging
JanvanHoutoverhetontstaanvanErfgoedLeidenenOmstreken,11september
2013,Leiden
Netiv,A.H.,´OntstaanErfgoedLeidenenOmstreken´,LezingvoordeHistorische
KringVoorhoutoverhetontstaanvanErfgoedLeidenenOmstreken,9oktober
2013,Voorhout
Orsel,E.D.,´Bouwhistorischewaardenkaarten´,SBN-RCEStudiedagPurismeen
pragmatisme;Hoenuverdermetbouwhistorischonderzoek?,16december2011,
Amersfoort
Orsel,E.D.i.s.m.C.R.Brandenburgh,´HetgrafelijkhofinLeiden´,Congres
HoveninNederland,8juni2012,Leiden
Orsel,E.D.,´Destadalsgebouwdarchief´,LezingvoorAdviescommissie
CultuurhistorieLeiden,18september2012,Leiden
Orsel,E.D.,´Leiden,historieenbouwen´,LezingKoninklijkInstituutVan
IngenieursKIVINIRIA,8november2012,Leiden
Orsel,E.D.,´Meerdandesomderdelen´,Symposiumt.g.v.afscheid
gemeentelijkbouwhistoricusAdvanDrunen,16november2012,
’s-Hertogenbosch
Orsel,E.D.,‘BorgenvandebouwhistorieinLeiden’,RCENetwerkbijeenkomst
ErfgoedenRuimte,25juni2013,Amersfoort
Orsel.E.D.,‘Leideninde17deeeuw’,Lezinginhetkadervanbezoek
BinnenlandseZaken,4juli2013,Leiden
Orsel.E.D.,‘‘Gravensteen’,aproblematictowerhouse?’,LezingWoontorens
congres,18augustus2013,Amersfoort
Orsel.E.D.,‘Bouwhistorischonderzoek’,LezingvoorGemeenteraad
Zoeterwoude,12september2103,Leiden
Orsel,E.D.,‘BauforschunginLeiden,seineAnwendungundProblemeinder
PraxisderDenkmalpflege’,20september2013,Torun(Pl.)
Orsel,E.D.,‘Hetbelangvanbouwtekeningen’,Lezinginhetkadervandeaftrap
inscannenbouwarchiefgemeenteLeiden,31oktober2013,Leiden
Orsel,E.D.,‘Bouwhistorieindegemeentelijkepraktijk’,LezingFederatiedag
Bouwenenerfgoed,22november2013,Utrecht
Orsel,E.D.,‘Degemeenteenbouwhistorie’,LezingTUDelft,MinorIdentiteiten
Interventie,16december2013,Delft.
Suèr,S.J.,´Workshopoverontwikkeling‘Naardestad?’´,CultuurnetwerkPO
LeidenopVrijeSchoolMareland,4april2012,Leiden
Suèr,S.J.,´AmbassadeursprijsMaatschappelijkeStageErfgoedsector´,
NetwerkbijeenkomstMaSBplusC,15november2012,Leiden
Suèr,S.J.,´WorkshopLeidseRoots´,TelevisieserieGoudenEeuw,14januari2013,
Leiden
Suèr,S.J.,´PresentatieoverExpeditieLeiden´,CultuurnetwerkPOLeiden,samen
metBplusC,EersteLeidseSchoolvereniging,17april2013,Leiden
Suèr,S.J.,´Lanceringlesproject‘Naardestad?’´,ArcheologischCentrumErfgoed
LeidenenOmstreken,28juni2013,Leiden
Suèr,S.J.,´Presentatieover‘Naardestad?’´,ReuvensdagenGroningen(Stichting
Reuvens),16november2013,Groningen
jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken
128
tv-optredensSuèr,S.J.,‘Aflevering‘NieuwVolk’’,DeGoudenEeuw(NTR),18december2012
Noort,A.C.L.van,‘AfleveringDaphneBunskoek’,VerborgenVerleden(NTR),26
januari2013
Graaf,C.de,‘AfleveringMarteRöling’,VerborgenVerleden(NTR),23februari2013
Noort,A.C.L.van,’AfleveringStefBos’,VerborgenVerleden(NTR),2maart2013
Noort,A.C.L.van,‘Aflevering‘DegevangenschapvanJohanna’’,Oorlogsgeheimen
(OmroepMAX),3mei2013
rondleidingen en excursiesBrandenburgh,C.R.,‘ArcheologischparkMatilo’,Excursiet.b.v.cursisten
VolksuniversiteitLeiderdorp,16september2012,Leiden
Brandenburgh,C.R.,‘Historischestadswandeling’,Rondleidingvoordelegatie
ArcheologieUniversitätFreiburg,12november2012,Leiden
Brandenburgh,C.R.,‘ArcheologischparkMatilo’,Excursiet.b.v.masterstudenten
UniversiteitLeidenindereeksHeritageManagement,17december2012,Leiden
Brandenburgh,C.R.,‘OpeningparkMatilo’,Rondleidingdoorhetpark,7
september2013,Leiden
Brandenburgh,C.R.,‘RondleidingparkMatilo’,VijfrondleidingendoorparkMatilo
tijdensOpenMonumentendagen2013,15september2013,Leiden
Orsel,E.D.i.s.m.prof.dr.ing.D.J.deVries,´Leidsekapconstructies’,Rondleiding
voorinternationalebouwhistorici,14mei2012,Leiden
Orsel,E.D.,´Middeleeuwsehuizen’,RondleidingvoorjournalistLeidschDagblad,
14juni2012,Leiden
Orsel,E.D.,‘(bouw)historischerondleiding’,Rondleidingvoor
welstandsorganisatieDSL(WML),21juni2012,Leiden
Orsel,E.D.,‘(bouw)historischerondleiding’,RondleidingvoorstudentenVrije
UniversiteitAmsterdam,26oktober2012,Leiden
Orsel,E.D.,‘(bouw)historischerondleiding’,Rondleidinginhetkadervan
werkbezoekCDA-TweedeKamerlidMonaKeijzer,26november2012,Leiden
Orsel,E.D.,‘Leiden’,Rondleidingvoorgemeente’s-Hertogenbosch,4september
2013,Leiden
Orsel,E.D.,‘LeidenenArentvan’s-Gravensande’,Rondleidingvoorarchitecten
Lakenhal,9december2013,Leiden
colofon
jaarverslag 2012/2013
© 2014 Gemeente Leiden
Erfgoed Leiden en Omstreken
Postbus 16113
2301 GC Leiden
071 - 516 53 55
info@erfgoedleiden.nl
www.erfgoedleiden.nl
redactie: Medewerkers Erfgoed Leiden en Omstreken
hoofdredactie: Joris Germs, Niek de Winter
eindredactie: Ellen Gehring, Joris Germs, Cor de Graaf, Saskia Leupen
foto’s: Erfgoed Leiden en Omstreken, gemaakt door: Wilbert Devilee, Edith Greuter, Jan Lagas,
Edwin Orsel, Jos van Rooden, Susan Suer, Niek de Winter en Francien van Zaanen Durand.
Indien foto van niet van ELO afkomstig is, dan is de afkomst van de foto in het onderschrift vermeld.
glasnegatief omslag, voor: Foto van Breestraat nrs 80-86 uit 1880. Collectie ELO, GN007110
vormgeving: Willemijn Staal, Maya Timmer, m a t ontwerp, bno
druk: Grafisch Productie Centrum, gemeente Leiden
oplage: 300 stuks
colofon
jaarverslag 2012/2013
© 2014 Gemeente Leiden
Erfgoed Leiden en Omstreken
Postbus 16113
2301 GC Leiden
071 - 516 53 55
info@erfgoedleiden.nl
www.erfgoedleiden.nl
redactie: Medewerkers Erfgoed Leiden en Omstreken
hoofdredactie: Joris Germs, Niek de Winter
eindredactie: Ellen Gehring, Joris Germs, Cor de Graaf, Saskia Leupen
foto’s: Erfgoed Leiden en Omstreken, gemaakt door: Wilbert Devilee, Edith Greuter, Jan Lagas,
Edwin Orsel, Jos van Rooden, Susan Suer, Niek de Winter en Francien van Zaanen Durand.
Indien foto van niet van ELO afkomstig is, dan is de afkomst van de foto in het onderschrift vermeld.
glasnegatief omslag, voor: Foto van Breestraat nrs 80-86 uit 1880. Collectie ELO, GN007110
vormgeving: Willemijn Staal, Maya Timmer, m a t ontwerp, bno
druk: Grafisch Productie Centrum, gemeente Leiden
oplage: 300 stuks
jaarverslag 2012/2013
Erfgoed Leiden en Omstreken brengt
kennis van het verleden bij elkaar en
maakt deze bruikbaar voor iedereen
vanuit de overtuiging dat erfgoed bijdraagt
aan de kwaliteit en identiteit van de
moderne leefomgeving.
erfgo
ed leid
en en
om
streken jaarverslag
2012
/2013
top related