2 azərbaycan dövlət aqrar universitetinin tədris metodik urasının (30.04.2012 -cü il tarixli...
Post on 15-Feb-2020
42 Views
Preview:
TRANSCRIPT
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND
TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR
UNİVERSİTETİ
R.Ə.Səidov
İ.C.Kərimov
E.İ.Pərvərov
N.M.Bağırov
“ELEKTROTEXNOLOGİYANIN ƏSASLARI”
fənnindəndərs vəsaiti
Aqrar istehsalatın elektrikləşdirilməsi və
avtomatlaşdırılması ixtisası üçün
Gəncə - 2013
2
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin Tədris
Metodik Şurasının (30.04.2012-cü il tarixli 05 saylı
protokol) nəşr olunması məsləhət görülmüş,
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin №1545
saylı 02.10.2012 tarixli əmri ilə qrif verilmişdir.
Müəlliflər:
R.Ə.Səidov, İ.C.Kərimov
E.İ.Pərvərov, N.M.Bağırov
Rəy verənlər:
1.ADAU “Elektrik mühəndisliyi” kafedrasının
əməkdaşı: dosent, texnika elmləri namizədi
M.M.Bağırzadə
2.ATU “Avomatika və idarəetmə” kafedrasının
müdiri, dosent, texnika elmləri namizədi R.M.Hacıyev
Dərs vəsaiti “Elektrotexnologiya” kursunun
proqramı əsasında yazılmışdır. Burada kursun nəzəri
əsasları üzrə qısa məlumatlar, əsas məsələlər, onların
həlli metodikası, sərbəst həll edilmə üçün test sualları
verilir.
Temperaturun, nəmliyin və kənd təsərrüfatı ma-
teriallarının elektrik tərkiblərinin ölçülmə və tənzim-
lənməsi üçün metodlar və texniki vasitələr izah edil-
3
mişdir. Laboratoriya işlərinin tematikası, adları və ye-
rinə yetirilmə metodikası göstərilmişdir.
4
G Ġ R Ġ ġ
Elektrotexnologiya dedikdə elektrik və maqnit
sahələrinin, elektrik cərəyanının, elektrik yükləri və
impulslarının və digər elektro-fiziki faktorların
materiallara, canlı orqanizmlərə, bitkilərə və ərzaq
məhsullarına bilavasitə təsiri başa düşülür.
Elektrotexnologiyanı o yerdə tətbiq etmək
lazımdır ki, orada məhsulun keyfiyyəti və miqdarı
yüksəlsin, əmək məhsuldarlığı artırılsın və o iqtisadi
cəhətdən özünü doğrulda bilsin.
Kənd təsərrüfatı istehsalatında elektrotexnolo-
giya k.t.-ı bitkilərinin məhsuldarlığını və heyvandarlı-
ğın səmərəliliyini yüksəltmək üçün, həmçinin müxtəlif
texnoloji prosesləri dəyişmək və təkmilləşdirmək
məqsədi ilə də istifadə edilə bilər. Kənd təsərrüfatı
istehsalatında elektrotexnologiyanın müxtəlif növləri-
nin tətbiq sahələri də müxtəlifdir. Məsələn, elektrik
taxıl təmizləyən maşınların yeni sistemlərinin
yaradılmasında elektron – ion texnologiyasından
istifadə edilməsi, günəbaxanın, yemlərin və digər
materialların elektrik impulsları ilə emal etmək üçün
istifadə edilməsi, yemlərin elektrik cərəyanı ilə emal
olunması, elektrik çəpərləri, heyvandarlıqda və
quşçuluqda aeroion qurğularının tətbiqini və sairəni
göstərmək olar.
5
Elmi - texniki tərəqqinin tələbatı və tətbiqi
nəticəsində kənd təsərrüfatı proseslərinin
elektrikləşdirməyə olan ehtiyacı artmış və bu
ehtiyacları ödəmək üçün elektrotermiki vasitələrdən
istilik və digər proseslərdə geniş istifadə edilməsinə
imkan yaranmışdır.
Elektrotermiki qurğular yanacaqla işləyən
qurğulara nisbətən ən az xidmət tələb etməklə
temperaturu dəqiq saxlamağa və cəld təsir etməyə
imkan verirlər. Hazırda istilik prosesləri üçün
təsərrüfatlarda 50...60 % elektrik enerjisi sərf olunur.
Elektrotexnologiya yeni sahə olmaqla mexaniki,
termiki, kimyəvi, fiziki və xüsusisən də elektriki
təsirlərin öyrənilməsi və istifadə edilməsi, texnoloji
proseslərdə tətbiq edilməsi sahəsində elm və texnikanın
əsas nailiyyətlərindən biridir.
Elektron- ion texnologiyası digər
texnologiyalardan elektro – fiziki proseslərdən istifadə
olunması və istehsalat məsələlərin həll edilmə
xüsusiyyətləri ilə fərqlənir.
Kənd təsərrüfatında tətbiq edilən elektron – ion
texnologiyasının prinsipial fərqi – emal ediləcək
materialın və onun bioloji quruluşuna güclü elektrik
sahələrinin təsiri başa düşülür. Nəhayət, müxtəlif
elektro – fiziki faktorların və üsulların toxumların
cücərməsinin stimulyasiyası, fotosintez proseslərinin
6
intensivləşdirilməsi, suyun suvarma tərkibinin
yaxşılaşdırılması və s. təsirinin öyrənilməsi əsas
vəzifələrdən sayılmalıdır.
Elektrotexnologiyanın əsaslarına yiyələnmək
üçün həm dərin nəzəri biliyə və həm də proseslərin
mühəndis hesabatı, avadanlıqların seçilməsi, onların
quraşdırılması, rasional istifadə edilməsi və xidmət
edilməsi bacarığına malik olmaq lazımdır. Bu məsə-
lələr əsasən kurs işi, laboratoriya-təcrübə məşğələlə-
rində həll edilir.
Bu dərs vəsaitinin məqsədlərinə daxildir:
Elektrotermiya və elektrotexnologiya üzrə nəzəri
biliyi möhkəmləndirmək və sistemləşdirmək, aqrar is-
tehsalatda elektriklə qızmanın tətbiq olunmasına aid
mühəndis məsələlərinin tələbələrə müstəqil həll etməyi
alışdırmaq; tələbələri buraxılış işi, diplom və kurs la-
yihələrində daha çətin olan məsələləri həll etməyə ha-
zırlamaqdır.
Təcrübə, kurs və laboratoriya işlərinin yerinə ye-
tirilməsində aşağıdakı şərti işarələnmələr qəbul edil-
mişdir:
U-qidalanma gərginliyi, V; 𝐼1, 𝐼2, 𝐼3- fazalardakı
cərəyanlar, A; 𝐼𝑜𝑟 -faz cərəyanının orta qiyməti, A;
P-aktiv güc, k𝑊 ; m-kütlə, kq; G, L –məhsuldarlıq,
kq/saat; 𝑚3/𝑠𝑎𝑎𝑡; 𝑚3 /𝑠𝑎𝑎𝑡 ; ℓ/𝑠𝑎𝑎𝑡; 𝜏 - təcrübənin
başlanması vaxtı, san, dəq, saat; 𝑡1 , 𝑡2 - qızmanın
7
başlanğıc və son temperaturudur, °𝐶 ; t- temperaturun
cari qiyməti, °𝐶; 𝜔-sürət, m/san; A- elektrik enerjisinin
xüsusi sərfiyyatıdır, 𝑘𝑊 ∙ 𝑠𝑎𝑎𝑡/(𝑚3°𝐶); 𝜂 - faydalı iş
əmsalı; T-qızmanın zaman sabiti; ПB-qoşulmaların
ardıcıllığı, %.
8
BÖLMƏ I
Təcrübə məĢğələləri
1.1.Elektrik qızdırıcı qurğuların istilik
hesabatı
İstilik hesabatının əsaslarına elektrik qızdırıcı
qurğunun gücünün, faydalı iş əmsalının və optimal
geotermik ölçülərinin, həmçinin istilik izolyasiyasının
səmərəli qalınlığının təyin edilməsi daxildir.
Elektrik qızdırıcı qurğunun qoyuluş gücü (bağ-
lama gücü) aşağıdakı düsturla təyin edilir:
𝑃 = 𝐾𝑒 ∙ 𝑃𝑡ə𝑙 ; 𝑘𝑊
burada 𝐾𝑒 -istilik izolyasiyasının köhnəlməsini
nəzərə alan ehtiyat əmsalı olub, qiyməti
𝐾𝑒 = 1,1… 1,2 götürülür Ə − 8 ; 𝑃𝑡ə𝑙 - tələbat
gücü, k𝑊.
𝑃𝑡ə𝑙 = 𝑃𝑓𝑎𝑦 + 𝑃𝑘ö𝑚 + 𝑃çə𝑝 + 𝑃𝑡ə𝑙 + 𝑃𝑒 ; 𝑘𝑊
burada: 𝑃𝑓𝑎𝑦 -faydalı güc, k𝑊 ; 𝑃𝑘ö𝑚 - köməkçi
quruluşların qızmasına sərf olunan köməkçi gücdür,
k𝑊; 𝑃çə𝑝 - qurğunun çəpərləmə konstruksiyalarının qız-
masına sərf olunan gücdür, k𝑊 ; 𝑃𝑡ə𝑙 -istilik itkilərini
kompensasiya etmək üçün gücdür, k𝑊; 𝑃𝑒-elektrik gü-
cüdür, k 𝑊 . Kiçik qoşulma tezliyi olan alçaq tem-
peraturlu kənd təsərrüfatı qurğuları üçün 𝑃𝑘ö𝑚 və 𝑃çə𝑝
az qiymətə malik olduğu üçün onları nəzərə almırlar.
9
Faydalı güc:
𝑃𝑓𝑎𝑦 =𝐶. 𝑚. 𝜃𝑠 − 𝜃𝑏 + 𝑞. 𝑚.
3600 ∙ 𝑡; 𝑘 𝑊
burada C-qızdırılan materialın xüsusi istilik tu-
tumu, kC/(kq∙ °𝐶); m-qızdırılan materialın kütləsi, kq;
𝜃𝑠 𝑣ə 𝜃𝑏 -müvafiq olaraq materialın qızmasının sonun-
da və başlanğıcında temperaturudur, °𝐶; q-qızdırılan
materialın xüsusi faz istilik çevrilməsidir, kC/kq;
t-qızma müddətdir, saat.
İstilik seli:
Ф =𝜃𝑑𝑎𝑥 − 𝜃𝑥𝑎𝑟
𝑅𝑡∙ 10−3, 𝑘𝑊
burada 𝜃𝑑𝑎𝑥 𝑣ə 𝜃𝑥𝑎𝑟 - müvafiq olaraq qurğunun
daxili və xarici temperaturudur, °𝐶; 𝑅𝑡 - qurğunun çə-
pərləmələrinin tam termiki müqavimətidir, °𝐶/𝑊.
Müstəvi divarın tam termiki müqaviməti:
birqatlı olduqda
𝑅𝑡 .𝑚 .𝑑 . = 𝑅𝑘 + 𝑅𝑘 .𝑥𝑎𝑟 =1
𝛼𝑑𝑎𝑥 ∙ 𝐴𝑑𝑎𝑥+
𝜆𝑑𝑎𝑥 ∙ 𝐴𝑜𝑟𝑡+
+1
𝛼𝑥𝑎𝑟 ∙ 𝐴𝑥𝑎𝑟; °𝐶/𝑊
Çoxqatlı olduqda
𝑅𝑡 .𝑚 .𝑑 . =1
𝛼𝑑𝑎𝑥 ∙ 𝐴𝑑𝑎𝑥+
1
𝜆1 ∙ 𝐴𝑜𝑟𝑡 .1+
1
𝜆2 ∙ 𝐴𝑜𝑟𝑡 .2+ ⋯
+1
𝜆𝑛 ∙ 𝐴𝑜𝑟𝑡 .𝑛+
1
𝛼𝑥𝑎𝑟 ∙ 𝐴𝑥𝑎𝑟; °𝐶/𝑊
10
burada h-divarın qalınlığı, m; 𝛼𝑑𝑎𝑥 𝑣ə 𝛼𝑥𝑎𝑟 –di-
varın daxili və xarici səthlərindəki istilik dəyişmə
əmsallarıdır, 𝑊 /(𝑚2 ∙ °𝐶); 𝐴𝑑𝑎𝑥 𝑣ə 𝐴𝑥𝑎𝑟 -divarın saxili
və xarici səthlərinin sahəsidir, 𝑚2 ; 𝜆 -divarın mate-
rialının istilik keçirməsidir, 𝑊 /(𝑚 ∙ °𝐶); 𝐴𝑜𝑟𝑡 -divarın
orta hesabat sahəsidir:
𝐴𝑜𝑟𝑡 = (𝐴𝑑𝑎𝑥 ∙ 𝐴𝑥𝑎𝑟 ); 𝑚2
Silindrik divarın tam termik müqaviməti:
birqatlı olduqda
𝑅𝑡 .𝑠.𝑑 . =1
𝛼𝑑𝑎𝑥 ∙ 𝜋𝑑𝑑𝑎𝑥+
1
2𝜋 ∙ 𝜆 ∙ 𝐻ℓ𝑛
𝑑𝑥𝑎𝑟
𝑑𝑑𝑎𝑥+
+1
𝛼𝑥𝑎𝑟 ∙ 𝜋𝑑𝑑𝑎𝑥 ∙ 𝐻; °𝐶/𝑊
Çoxqatlı olduqda
𝑅𝑡 .𝑠.𝑑 . =1
𝜋 ∙ 𝐻
1
𝛼𝑑𝑎𝑥 ∙ 𝑑𝑑𝑎𝑥+
1
2𝜆1ℓ𝑛
𝑑1
𝑑𝑑𝑎𝑥+ ⋯ +
+1
2𝜆𝑛ℓ𝑛
𝑑𝑛
𝑑𝑛−1+
1
𝛼𝑥𝑎𝑟 ∙ 𝑑𝑥𝑎𝑟; °𝐶/𝑊
burada 𝑑𝑑𝑎𝑥 və 𝑑𝑥𝑎𝑟 - divarın daxili və xarici
diametri, m; H-divarın hündürlüyü, m; n- divar qatla-
rının sayıdır.
Çox qatlı divarın sərhəd temperaturu:
Ф𝑠.𝑞𝑎𝑡 . = 𝜃𝑑𝑎𝑥 − Ф𝑡ə𝑙 . ∙ Σ𝑅𝑡 ; °𝐶
11
burada Σ𝑅𝑡- istilik seli istiqamətin üzrə termiki
müqavimətlərin cəmidir; Ф𝑡ə𝑙 .- qatların baxılan sərhəd-
dinə qədər olan halında.
İkiqat müstəvi divar qatının sərhəddindəki tem-
peraturadır, °𝐶.
𝜃𝑠.𝑞𝑎𝑡 = 𝜃𝑑𝑎𝑥 − Ф𝑡ə𝑙 . 1
𝛼𝑑𝑎𝑥 ∙ 𝑑𝑑𝑎𝑥+
1
𝜆1 ∙ 𝐴𝑜𝑟𝑡 .1
Əhatə edən havaya qızma səth vasitəsilə verilən
istilik seli:
Ф = 𝛼 𝜃𝑠ə𝑡 − 𝜃𝑥𝑎𝑟 ∙ 𝐴 ∙ 103; 𝑘𝑊
burada 𝜃𝑠ə𝑡 𝑣ə 𝜃𝑥𝑎𝑟 -müvafiq olaraq istilik ötü-
rülən səthin və ətraf havanın temperaturudur, °𝐶.
Qara cismin şüa seli (Stefan-Bolsman qanunu):
Ф𝑠 = 𝐶𝑠(𝑇/100)4𝐴
burada 𝐶𝑠-Stefan-Bolsman sabiti, W/(𝑚2 ∙ 𝐾4);
𝐶𝑠 = 5,7 ∙ W/(𝑚2 ∙ 𝐾4)
T-cismin həqiqi temperaturu, K.
Real (həqiqi) cismin şüa seli:
Ф = 휀Ф𝑠 = (𝑇/100)4𝐴; 𝑊
burada 휀- cismin şüalanma əmsalıdır.
Biri digərini əhatə edən 1 və 2 iki cisim ara-
sındakı şüa istiliyinin istilik seli:
Ф1,2 =𝐶𝑠 ∙ 𝐴1
1
휀𝑠+
𝐴1
𝐴2∙
1
휀𝑠− 1
∙ 𝑇1
100
4
− 𝑇2
100
4
; 𝑊
12
Qızma qurğusunun istilik f.i.ə.-lı:
arası kəsilmədən işləyən qurğular üçün
𝜂𝑇 = 𝑄𝑓𝑎𝑦 /(𝑄𝑓𝑎𝑦 + 𝑃𝑖𝑡𝑘 ∙ 𝑡) = 𝑃𝑓𝑎𝑦 /(𝑃𝑓𝑎𝑦 + 𝑃𝑖𝑡𝑘 )
Periodik işləyən qurğular üçün:
𝜂𝑇 = 𝑄𝑓𝑎𝑦 /(𝑄𝑓𝑎𝑦 + 𝑄çə𝑝 + 𝑃𝑖𝑡𝑘 ∙ 𝑡)
burada 𝑄𝑓𝑎𝑦 -materialın qızmasına sərf edilən
faydalı istilikdir, kC; 𝑄çə𝑝-qurğunun çəpərləyici quru-
luşlarına sərf edilən istilik, kC; 𝑃𝑖𝑡𝑘 - itirilən gücdür,
k𝑊; t-qurğunun işləmə müddəti, san.
Tələbat gücü, həmçinin aşağıdakı düstur ilə də
təyin edilə bilər:
qurğunun istilik 𝜂𝑖𝑠𝑡 və 𝜂𝑒𝑙 f.i.ə. görə
𝑃𝑡ə𝑙 = 𝑃𝑓𝑎𝑦 /( 𝜂𝑖𝑠𝑡 ∙ 𝜂𝑒𝑙 ); 𝑘𝑊
Prosesin xüsusi enerji tutumuna 휀𝑥ü𝑠 , k 𝑊 ∙
𝑠𝑎𝑎𝑡/𝑘𝑞 və qurğunun məhsuldarlığına görə, kq/saat
𝑃𝑡ə𝑙 = 휀𝑥ü𝑠 ∙ 𝑄, 𝑘𝑊
İstiliyin ətraf mühitə ötürülmə əmsalına görə
𝑃𝑡ə𝑙 = 𝑘 ∙ 𝐴, 𝑘𝑊
burada 𝑘 = 1/𝑅𝑖 .ö - istilik ötürmə əmsalı, 𝑊/(𝑚2 ∙ °𝐶);
A-istilik verən səthin sahəsi, 𝑚2.
İstilik izolyasiyasının optimal qalınlığı aşağıdakı
kimi təyin edilir:
13
𝜍𝑖 = 𝑡𝑖𝑙 ∙ 𝑆𝑒 ∙ 𝜆𝑖 𝜃𝑑𝑎𝑥 − 𝜃𝑥𝑎𝑟
10𝑆𝑖 𝑃𝑎 + 𝐸𝑛 =
= 1
𝛼𝑑𝑑𝑎𝑥+
1
𝛼𝑑𝑎𝑥 ∙ 𝜆𝑖 ; 𝑚
burada 𝑡𝑖𝑙 -il ərzində qurğunun işləmə saatlarının
miqdarı, saat; 𝑆𝑒- 1 kW.saat elektrik enerjisinin dəyəri,
man/kW.saat; 𝜆𝑖 -istilik izolyasiyalı materialın istilik
keçiriciliyi, 𝑊/(𝑚2 ∙ °𝐶); 𝑆𝑖 −1 m3 istilik izolyasiyası-
nın dəyəri, man/𝑚3; 𝑃𝑎 -amortizasiya ayırmalarına illik
ayırmalar, %; 𝐸𝑛 -iqtisadi səmərəliyin normativ əmsalı,
%.
1.2.Qızdırıcıların elektrik hesabatı
Qızdırıcıların elektrik hesabatı qurğunun gücü-
nün tənzimlənmə tələblərinin yerinə yetirilməsini, qida-
lanma mənbəyinin seçilməsini və işçi müqavimətlərinin
geotermik ölçülərinin təyin edilməsini nəzərdə tutan
birləşmə sxemlərinin işlənib hazırlanmasını özündə bir-
ləşdirir.
Qızdırıcıları xüsusi səthi gücə və ya işçi cərəyana
görə hesablayırlar.
Xüsusi səthi gücün hesabatı iki bərabərliyin birgə
həllinə əsaslanmışdır:
𝑃 = 𝐴 = 𝜌𝑥ü𝑠Пℓ (𝐴)
və
14
𝑃 =𝑈𝑓
2
𝑅= 𝑈𝑓
2 ∙𝑆
𝜌ö ∙ ℓ (𝐵)
burada P-qızdırıcının gücü, 𝑊; 𝜌𝑥ü𝑠-qızdırıcının
xüsusi səthi gücü, W/m2; A-qızdırıcının səthinin sahəsi,
𝑚2 ; П-qızdırıcının perimetrinin sahəsi, m; ℓ -qızdırı-
cının uzunluğu, m; 𝑈𝑓2-qızdırıcıya tətbiq edilən faz gər-
ginliyi, V; R-qızdırıcının elektrik müqaviməti, Om; qız-
dırıcının en kəsik sahəsi, 𝑚2 ; 𝜌ö -qızdırıcının 𝜃 − işçi
temperaturunda xüsusi elektrik müqavimətidir, Om.m
Yumru en kəsiyə malik olan qızdırıcılar üçün
П = 𝜋𝑑; 𝑆 = 𝜋𝑑2/4 (qızdırıcının en kəsiyinin diamet-
ri, m). Bu halda A) və B) tənliklərini birgə həll edərək
diametrin
𝑑 = 4𝜌ö ∙ 𝑃2
𝜋2𝜌𝑥ü𝑠
3
; 𝑚
və uzunluğun
ℓ = 𝑃𝑈𝑓
2
4𝜋𝜌ö𝜌𝑥ü𝑠2
3
; 𝑚
düsturlarını almaq olar.
İstilik seli şüalanma ilə ötürülərsə, ideal qızdı-
rıcının buraxıla bilən xüsusi səthi gücü Stefan-Bolsman
qanununa əsasən təyin edirlər Ə − 2
𝜌𝑥ü𝑠.𝑖𝑑 = 𝐶𝑔ə𝑡 (𝑇𝑞/100)4 − (𝑇𝑞 .𝑐 ./1004)
15
burada: 𝐶𝑔ə𝑡 -ideal qızdırıcının gətirilmiş şüa-
lanma əmsalıdır
𝐶𝑔ə𝑡 =5,7
1
ε𝑞 .𝑐+
1
ε𝑞− 1
; 𝑊/ 𝑚2.𝐾4
burada ε𝑞 𝑣ə ε𝑞 .𝑐 -nisbi şüalanma əmsallarıdır;
𝑇𝑞 𝑣ə 𝑇𝑞 .𝑐 . -müvafiq olaraq qızdırıcının və qızdırılan
cismin temperaturlarıdır, K.
İdeal temperaturda işləyən real qızdırıcının bura-
xıla bilən xüsusi səthi gücü aşağıdakı asılılıqla gös-
tərilir∶
𝜌𝑥ü𝑠. = 𝜌𝑥ü𝑠. ∙ 𝛼𝑒𝑓 . ∙ 𝛼𝑎 ∙ 𝛼𝛼 ∙ 𝛼𝑖
burada 𝛼𝑒 .𝑓 ., 𝛼𝑎 , 𝛼𝛼 , 𝛼𝑖 -düzəliş əmsallarıdır; 𝛼𝑒 .𝑓 . -
əmsalı verilən qızdırıcılar sisteminin şüalanmasının
səmərəliliyini xarakterizə edir. Keramik və ya düz
qələm şəkilli borucuqda yerləşdirilmiş məftil spiral
üçün onun qiyməti 𝛼𝑒 .𝑓 . = 0,32 götürülür; 𝛼𝑎 -addım
əmsalı; 𝜌𝑥ü𝑠.-in h/d nisbətini nəzərə alır (şəkil 1); 𝛼𝛼 𝛼𝑎
16
ġəkil 1.𝜶𝒂-əmsalının h/d ġəkil 2.𝜶𝜶-əmsalının
asılılığı𝑪𝒈ə𝒕asılılığı
𝐶𝑔ə𝑡
𝑚2 ∙ 𝐾4
𝛼𝑑 -əmsalı real qızdırıcının 𝜌𝑥ü𝑠. təsirini nəzərə
alır (şəkil 2).
𝐶𝑔ə𝑡 = 5,7/ 1
ε𝑞 .𝑐+
A𝑞 .𝑐
A𝑑𝑖𝑛
1
ε𝑞− 1 ,
burada A𝑞 .𝑐 - qızdırılan cismin istilik qəbuletmə səthi-
nin sahəsidir, 𝑚2; A𝑑𝑖𝑣 -qurğunun divarının səthinin sa-
həsidir, 𝑚2; 𝛼𝑖 −əmsalı qızdırılan cismin nisbi ölçülə-
rinin təsirini nəzərə alır və A𝑞 .𝑐 /A𝑑𝑖𝑣 nisbətindən asılı
olur (şəkil 3).
ġəkil 3.𝜶𝒑-əmsalının 𝐀𝒒.𝒄/𝐀𝒒ı𝒛 asılılığı
𝐴𝑔 .ç
𝐴𝑑𝑖𝑣
𝛼𝑖
17
Spiralın həndəsi ölçülərini aşağıdakı düsturlarla
təyin edirlər:
Addım: = (3,2… 4,8) ∙ 𝑑
Diametr: 𝐷 = (6 … 10) ∙ 𝑑
Sarğılar sayı: 𝜔 = ℓ/ 2 + (𝜋𝐷)2
Uzunluq: 𝐿 = 𝑚𝜔.
Elektrotermik qurğuların istilik hesabatı
Yoxlama sualları:
1.Bircinsliizotrop maddəni qızdırdıqda istilik ba-
lans tənliyini
2.Qızdırmanın sabit vaxt anlayışı. Onun sadə
üsullarla təyin edilməsi
3.Qızmada faydalı güc
4.Hesablanma (ayrılan) güc
5.Təyin olunan güc
6.Elektrotermik qurğuların istilik E.İ.Ə.-lı
7.Xüsusi səthi güc, termik müqavimət anlayışları
8.Birqat müstəvi divardan istilikvermənin istilik
keçirmə üsulunda termik müqaviməti
9.İstilikvermənin konveksiya üsulunda termik
müqaviməti
10.İstilikvermənin havalanma üsulunda termik
müqaviməti
18
Hesabat düsturları
Bircinsli izotrop maddəni qızdırdıqda istilik
balans tənliyi:
𝑑𝑞1 = 𝑑𝑞2 + 𝑑𝑞3 𝑣ə 𝑦𝑎
𝑃𝑑𝑡 = 𝑚𝑐𝑑𝑇 + 𝐾 𝑇 − 𝑇𝑜 ∙ 𝐴 ∙ 𝑑𝑡 (1.1)
burada P-elektrotermik cihazın gücü, 𝑊; t-zaman, san;
T-cismin temperaturu, °𝐶; K-elektrotermik cihazdan
ətraf mühitə istilikvermə əmsalı, 𝑊 /(𝑚2 ∙ 𝐾); A-isti-
likvermə səthin sahəsi, 𝑚2; m-cismin kütləsi, kq;
C-qızma ərzində cismin orta istilik tutumu, C/(kq.k);
𝑇𝑜-ətraf mühitin temperaturu, °𝐶.
Bircinsli izotop maddənin qızma kinetikasının
tənliyi:
𝑇 = 𝑇𝑏. 𝑏𝑒
𝜏 + 𝑇𝑏 1 − 𝑒𝑒
𝜏 (1.2)
burada 𝑇𝑏 ∙ 𝑇𝑏 -cismin uyğun olaraq başlanğıc vaxtı
𝑡 = 0) və qərarlaşmış temperaturu, °𝐶; 𝜏-qızmanın sa-
bit vaxtı, san.
Bircinsli izotrop maddəni qızdırdıqda sabit vaxtı,
ətraf mühitə istilik itkisi olmayanda temperaturun qə-
rarlaşmış hala çatması vaxtını göstərir:
𝜏 =𝑚𝑐
𝑘𝑎 (1.3)
Periodik işləyən qurğular üçün faydalı güc:
𝑃𝑓𝑎𝑦 =𝑚 𝑐 𝑇𝑐 − 𝑇𝑏 + 𝑞
𝑡=
𝑚(𝐻2 − 𝐻1)
𝑡 (1.4)
19
İşləyən qurğular üçün:
𝑃𝑓𝑎𝑦 = 𝑀𝑡 𝑐 𝑇𝑐 − 𝑇𝑏 + 𝑞 = 𝑀𝑡 𝐻2 − 𝐻1 (1.5)
burada 𝑀𝑡 -qurğunun məhsuldarlığı, kq/san; 𝑇𝑐 -qız-
dırılan materialın son temperaturu, °𝐶; q-faza dəyişmə-
lərinin xüsusi gizli istiliyi, C/kq; t-materialın qızma
vaxtı, san;𝐻2 − 𝐻1 -materialın uyğun olaraq başlanğıc
və son entalpiyası, C/kq.
Hesablanan güc:
𝑃𝑒𝑠 =𝑃𝑓𝑎𝑦𝜂𝐻
(1.6)
burada 𝜂𝐻-elektrotermik qurğunun elektrik f.i.ə.
Tələb olunan güc:
𝑃𝑡ə𝑙 =𝑃𝑒𝑠
𝜂𝑒𝑙 (1.7)
burada 𝜂𝑒𝑙 -elektrotermik qurğunun elektrik f.i.ə.
Təyin olunan güc:
𝑃𝑇 = 𝐾𝑒 ∙ 𝑃𝑡ə𝑙 (1.8)
burada 𝐾𝑒 = 1,1… 1,3 - ehtiyat əmsalıdır və o,
elektrotermik qurğunun köhnəlməsini nəzərə alır.
Elektrotermik qurğunun istilik f.i.ə.-lı:
𝜂𝑖 =𝑃𝑒𝑠 − ∆𝑃
𝑃𝑒𝑠 (1.9)
burada ∆𝑃-güc itkisi, W.
Xüsusi xətti güc:
20
𝑤 =𝑃
𝐴=
𝑇 − 𝑇𝑜𝑟𝑇
(1.10)
burada A-qızdırıcının istilik ötürən səthinin sahəsi,
𝑚2; T-qızdırıcının temperaturu, °𝐶; 𝑇𝑜-qızdırılan mühi-
tin temperaturu, °𝐶; 𝑟𝑇-1 𝑚2 istilik verən səthin termik
müqaviməti, (𝑚2.k)/ 𝑊.
Birqat müstəvi divardan istilik vermənin istilik-
keçirmə üsulunda termik müqaviməti:
𝑟𝑇 =𝑏
𝜆 ∙ 𝐴 (1.11)
burada b-divarın qalınlığı, m; 𝜆-qızdırılan materialın
istilikkeçirmə əmsalı, 𝑊/(m.k); A-divar səthinin sahəsi,
𝑚2.
İstilikvermənin konveksiya üsulunda termik mü-
qaviməti:
𝑟𝑇 =1
𝑑 (1.12)
burada d-qızdırıcının səthindən maye və qaz mühitinə
istilikötürmə əmsalı, 𝑊/(𝑚2.k).
İstilikvermənin şüalanma üsulunda termik müqa-
viməti:
𝑟𝑇 =𝑇 − 𝑇𝑜3,7𝐶1,2
𝑇
100
4
− 𝑇𝑜
100
4
(1.13)
burada
21
𝐶1,2 =1
1
𝐸1+
1
𝐸2+ 1
istilik mübadiləsində olan cisimlərin ümumi qaralılıq
dərəcəsi 𝑊/(𝑚2 .k); 𝐸1, 𝐸2- istilik mübadiləsində olan
cisimlərin nisbi şüaburaxma əmsalıdır.
MƏSƏLƏ 1. Bircinsli izotrop materialın qızdı-
rılması üçün işlədilən qurğunun faydalı, hesablanan, tə-
ləb olunan və təyin olunan gücünü tapmalı. Sonra onun
cari temperaturunu və f.i.ə.-nı təyin etməli. Qızmanın
sabit vaxtını tapmalı. Materialın həcmi bərabər böyüklü
fiqurlardır.
Cədvəl 1.1.
Var
ianti
n
№-s
i
Kütl
ə,
MK
Q
Baş
lanğıc
tem
per
atur
𝑇 𝑏, °C
İsti
lik
ver
m
ə əm
salı
, K
𝑊/(
𝑚2.k
)
Həc
min
form
ası
Qız
dır
ma
vax
tı, t,
san
Mat
eria
l
Son t
em-
per
aturu
,
𝑇 𝑐,, °
C
1 200 10 30 Kürə 3.600 Su 90
2 200 10 45 Kürə 3.600 Süd 80
3 200 8 45 Kürə 3.600 Tex.yağ 50
4 200 10 30 Kürə 3.600 Su 80
5 200 6 35 Kub 3.600 Süd 80
6 200 6 45 Kub 3.600 Tex.yağ 60
7 200 2 40 Kub 3.600 Su 70
8 200 10 40 Kub 3.600 Süd 70
9 200 15 45 Silindr 3.600 Tex.yağ 70
10 200 10 45 Silindr 3.600 Su 60
11 200 8 30 Silindr 3.600 Süd 70
12 200 6 35 Silindr 3.600 Tex.yağ 30
22
13 300 6 40 Kürə 200 Su 60
14 300 10 40 Kürə 7200 Süd 60
15 300 2 40 Kürə 7200 Tex.yağ 90
16 300 10 45 Kürə 7200 Su 70
17 400 10 48 Kürə 7800 Süd 50
18 400 10 50 Kürə 7800 Tex.yağ 60
19 400 15 60 Kürə 14400 Su 90
20 400 2 10 Silindr 14400 Süd 80
21 400 10 30 Kub 14400 Tex.yağ 40
22 400 4 30 Silindr 14400 Su 80
23 400 4 30 Kürə 1440 Süd 70
24 400 4 35 Kub 7200 Tex.yağ 60
25 400 4 40 Kürə 7200 Su 90
Qızdırıcının faydalı gücü:
𝑃𝑓𝑎𝑦 =200 ∙ 4,19 ∙ (90 − 100)
3600= 18,6 𝑘𝑊
Hesablanan güc:
𝑃𝑒𝑠 =18,6
0,9= 20,7 𝑘𝑊
𝜂 = 0,9 götürülür.
Tələb olunan güc:
𝑃𝑇 = 1,2 ∙ 22,99 = 27,6 𝑘𝑊
Səddin səthi sahəsi:
𝐴 = 4𝜋 ∙∗ 𝑟
burada r-dairənin radiusu, m.
Dairənin radiusunun aşağıdakı ifadədən tapa
bilərik:
𝑉 =𝑚
𝑝=
4
3𝑛 ∙ 𝑟3
23
Buradan
𝜂 = 3𝑚
4𝜋𝑝=
3 ∙ 200
4 ∙ 3,14 ∙ 1000
33
= 0,362 𝑚
Qızmanın sabit vaxtı:
𝜏 =200 ∙ 4190
30 ∙ 1,65= 16929 𝑠𝑎𝑛
Qərarlaşmış temperatur:
𝑇𝑞ə𝑟 = 𝑇𝑜 +𝑃𝑒𝑠
𝑘𝐴
burada 𝑇𝑜 -ətraf mühitin temperaturu, °𝐶. 𝑇𝑜 =
15°𝐶 qəbul edək. Onda
𝑇𝑞ə𝑟 = 15 +20700
30 ∙ 1,65= 432°𝐶
Cədvəl 1.2
Elektrotermik qurğu İstilik f.i.ə.-lı, 𝜂
Tutumlu elektrik su qızdırıcıları 0,85...0,95
Axımlı elektrik su qızdırıcıları 0,95...0,98
Elektrodlu su qızdıran və buxar qazanları 0,78...0,96
Müqavimət elektrik sobaları 0,70...0,95
Elektrik qaynaq cihazları 0,50...0,95
Yüksək tezlikli cihazlar 0,4...0,5
Məişət ETT 0,6...0,8
Cari temperatur (hər 600 san-dən sonra)
𝑡 = 0 𝑠𝑎𝑛; 𝐸 = 10°𝐶
𝑡 = 600 𝑠𝑎𝑛;
24
𝑇 = 10 − 𝑒600
16929 + 432 1 − 𝑒600
16929 = 24,7°𝐶
𝑡 = 1200 𝑠𝑎𝑛;
𝑇 = 10 − 𝑒1200
16929 + 432 1 − 𝑒600
16929 = 38,88°𝐶
𝑡 = 1800 𝑠𝑎𝑛;
𝐸 = 10 − 𝑒1800
16929 + 432 1 − 𝑒600
16929 = 52,57°𝐶
𝑡 = 2400 𝑠𝑎𝑛;
𝐸 = 10 − 𝑒3000
16929 + 432 1 − 𝑒300
16929 = 78,53°𝐶
𝑡 = 3600 𝑠𝑎𝑛;
𝐸 = 10 − 𝑒600
16929 + 432 1 − 𝑒300
16929 = 91°𝐶
Cari f.i.ə.-lı:
𝑡 = 600 𝑠𝑎𝑛;
𝜂 =1
1 +24,7−15
24,7−10 𝑒
600
16929 − 1 = 0,976
𝑡 = 1200 𝑠𝑎𝑛;
𝜂 =1
1 +38,88−15
38,88−10 𝑒
600
16929 − 1 = 0,943
𝑡 = 1800 𝑠𝑎𝑛;
𝜂 =1
1 +52,57−15
52,57−10 𝑒
1800
16929 − 1 = 0,943
𝑡 = 2400 𝑠𝑎𝑛;
25
𝜂 =1
1 +65,75−15
65,75−10 𝑒
2400
16929 − 1 = 0,878
𝑡 = 300 𝑠𝑎𝑛;
𝜂 =1
1 +78,53−15
78,53−10 𝑒
600
16929 − 1 = 0,847
𝑡 = 3600 𝑠𝑎𝑛;
𝜂 =1
1 +91−15
91−10 𝑒
600
16929 − 1 = 0,818
Qızdırılma ərzində orta f.i.ə.-nın qiyməti:
𝜂𝑜𝑟 =1 ∙ 0 + 0,976 ∙ 600 + 0,948 ∙ 1200 + 0,91 ∙ 1800 +
0 + 600 + 600 + 600 +
0,878 ∙ 3000 + 0,847 ∙ 3000 + 0,818 ∙ 3600
+600 + 600 + 600= 0,895
olar.
Hesablanan qiymətlər qəbul olunmuş təxmini
qiymətlərdən az fərqlənir.
MƏSƏLƏ 2.Elektrod sistemli su qızdırıcılarının
hesabatı.
Yoxlama sualları:
1.Elektrodla qızmanın fiziki əsasları.
2.Suyun xüsusi keçiriciliyinin (xüsusi müqaviməti)
temperatur xarakteristikası.
26
3.Elektrod sxemlərinin sadə növləri, onların əsaspa-
rametrləri.
4.Elektrodlu qızmada cərəyan sıxlığının (elektrik sa-
hə gərginliyinin) yol verilən qiymətləri.
5.Faza gərginliyinin və elektrodun ölçüləri məlum
olduqda qızdırıcının hesablama məsələsi, başlanğıc ve-
rilənlər.
6.Elektrod qızdırıcılarının hesablanma məsələsi,
başlanğıc verilənlər
7.Elektrodlu sistemin həndəsi əmsalının fiziki mə-
nası
8.Elektrodun hündürlüyünün (uzunu) təyin edilən
ifadənin çıxarılışı
9.Elektrodların həndəsi ölçüləri vasitəsi ilə qızdı-
rıcının orta gücünün ifadəsi
10.Gücün qızmanın temperaturundan asılılığı
11.Elektrodlu qızmanın üstünlükləri və çatışmamaz-
lıqları
12.Gücün tənzimlənmə prinsipləri
Hesablama düsturları
Elektrod qızdırıcılı qurğunun gücü:
𝑃𝑒𝑠 =𝑚𝑡𝑠(𝑇2 − 𝑇1)
𝜂𝑖 (2.1)
burada 𝑚𝑡-qurğunun məhsuldarlığı, kq/san; C-materia-
lın xüsusi istilik tutumu, kC/kq.°C)
27
𝜂𝑖 = 0,9… 0,95 −istilik f.i.ə.
𝑇1𝑇2-qızdırmanın başlanğıc və son temperaturları,.
İonlu naqillərin xüsusi keçiriciliyinin temperatur
xarakteristikası
𝜇𝑚 = 𝜇20 1 + 𝛼 𝐸 − 20 (2.2)
burada:𝜇𝑚 , 𝜇20- materialın T və 20°C-li hesablama
temperaturlarında xüsusi keçiriciliyi, sm-m-1
;
𝛼-keçiriciliyinin temperatur əmsalı, °C-1
.
Suyun xüsusi müqavimətinin temperatur
xarakteristikası
𝜌 =40
20 + 𝑇 (2.3)
burada: 𝜌20 , 𝑇 və 20°C- hesablama temperaturlarında
suyun xüsusi müqaviməti, Om.m.
Elektrodlar arasındakı məsafə:
ℓ =𝑉
𝐸𝑖3=
𝑉
∫𝑖3
∙ 𝜌𝑚
(2.4)
𝐸𝑖3, 𝜌𝑖3 -elektrodlarda yol verilən intensivlik (V/m) və
cərəyan sıxlığı, (A/m2).
Elektrod sisteminin T temperaturunda müqavi-
məti və fazanın gücü:
𝑅𝑚 =𝜌𝑚
; 𝑃1𝑚 =
𝑉Ф2
𝑅𝑇 (2.5)
28
burada 𝑉𝑓 -faza gərginliyi, V; h-elektrodun uzunluğu
(hündürlüyü), m; K-həndəsi əmsal; 𝑇1𝑇2-temperaturları
aralığında fazanın orta müqaviməti
𝑅𝑡𝑜𝑟 =40𝜌20 ∙ 𝐾
(𝑇1 − 𝑇2)𝐸𝐻
𝑇2 + 20
𝑇1 + 20 (2.6)
Suyun qızmasında elektrodun hündürlüyü:
=40𝜌20𝑀𝑡 ∙ 𝐶 ∙ 𝐾
𝑖 ∙ 𝜂𝑖 ∙ 𝐼𝑓2 𝐸𝐻
𝑇2 + 20
𝑇1 + 20 (2.7)
burada 𝐾-fazaların sayıdır.
Elektrod sisteminin məlum ölçülərində su qızdı-
rıcısının faza orta gücü:
𝑃1 =𝐼𝑓
2 ∙ 𝜂(𝑇2𝑇1)
40𝜌20𝐾𝐸𝐻𝑇2+20
𝑇1+20
(2.8)
Elektrodlarda cərəyan sıxlığının faktiki qiyməti:
𝐽 =𝐾𝐻 ∙ 𝐼𝑓
𝐴 (2.9)
burada 𝐼𝑓 -faza cərəyanı və faza elektrodların səthində
bərabər olmayaraq paylanmasını nəzərə alan əmsaldır.
Suyun temperaturunun qızma vaxtında əsaslığı:
𝑇 = 20 + 𝑇1 𝑒𝑡
𝜉0− 20 (2.10)
Qızmanın sabit vaxtı:
𝜏0 =40𝜌20𝑚𝑡 ∙ 𝑐𝑘
𝑖Ф2 ∙ 𝜂 ∙ 𝜂𝑖 ∙ 𝑃
(2.11)
Hesabatın düzgünlüyünün yoxlanışı:
29
𝑃𝑒𝑠 = 3𝑃1 (2.12)
𝐽 ≤ 𝑦𝑎𝑝 (2.13)
MƏSƏLƏ 3. İri buynuzlu mal-qara fermasında
texnoloji tələbat üçün suyu qızdıran elektrodlu su qız-
dırıcısının hesabatını aparmalı. Başlanğıc verilənləri
cədvəldən varianta uyğun olaraq seçmək lazımdır. He-
sabatda qəbul etmək lazımdır ki, qızdırıcı-axım tiplidir.
Şəbəkənin gərginliyi 380/220 Voltdur.
Hesabat üçün başlanğıc verilənlər
Cədvəl 1.3
Var
ian
tın
№
-
si
Qızdırıcıda
suyun sərfi
𝑚𝑡 − 10−3
𝑀3/𝑠
Suyun xüsusi
müqaviməti
𝜌20; Om.m
Suyun baş-
lanğıc tem-
peraturu
𝑇6; °𝐶
Suyun son
temperaturu 𝑇𝑆; °𝐶
1 2 3 4 5
1 0,3 20 10 60
2 0,2 20 10 60
3 0,25 15 10 70
4 0,3 10 20 70
5 0,1 20 30 100
6 0,15 10 30 100
7 0,17 15 20 90
8 0,2 20 20 80
9 0,25 20 10 70
10 0,24 20 4 60
11 0,27 22 4 50
12 0,28 17 70 80
13 0,3 16 10 40
14 0,31 15 10 70
15 0,26 15 8 60
16 0,27 20 6 66
17 0,15 19 5 55
30
18 0,19 18 70 95
19 0,2 10 4 64
20 0,3 20 6 42
21 0,16 20 72 92
22 0,17 20 68 88
23 0,20 17 70 100
24 0,25 18 70 90
25 0,25 15 75 92
Qızdırıcının hesablama gücü:
𝑃𝑒𝑠 =0,3 ∙ 4,19 ∙ (60 − 10)
0,9= 62,8 𝑘𝑊
Elektrodlar arası məsafə:
𝐿 =380
10 ∙ 103= 0,038 𝑚
𝐿 = 0,04 𝑚 qəbul edək, 𝐿𝑖ç = 104𝑉/𝑚
Elektrod sistemləri bir fazasının həndəsi əmsalı
𝐾 =0,04
0,3= 0,133
Elektrodun uzunluğu:
𝐿 =0,300 ∙ 4,19 ∙ 103 ∙ 0,133
3802 ∙ 0,9 ∙ 3∙ 40 ∙ 20𝐸𝑛
60 + 20
10 + 20=
= 0,316 𝑚
Elektrod sistemlərinin parametrlərini yoxlayaq:
𝑃 = 3 ∙3802 ∙ 0,316 ∙ (60 − 10) ∙ 103
40 ∙ 0,133 ∙ 20𝐸𝑛60+20
10+20
= 65,5 𝑘𝑊
𝐽𝑇2 =380 ∙ (60 + 20)
0,133 ∙ 40 ∙ 20 ∙ 0,3= 952 𝐴. 𝑀2
31
Elektrod sisteminin həndəsi ölçülərinə görə təyin
olunan güc hesablanan güc ilə uyğun gəlir. Suyun
𝑇 = 60°𝐶 temperaturda elektrodlarda cərəyan sıxlığı
yol verilən qiymətdən 𝐽𝑖ç = 100 𝐴. 𝑀2aşağıdır.
MƏSƏLƏ 4. Boru şəkilli elektrik qızdırıcıların
(BEQ) hesabatı və seçilməsi.
Yoxlama sualları:
1.BEQ-nin quruluşu
2.BEQ-lərin şərti işarə edilməsi
3.BEQ-lərin seçilməsi
4.Konstruktiv yoxlama hesabatının mahiyyəti
5.Qızdırıcı spiralın temperaturunun təyini
6.Borunun temperaturunun təyini
7.Presləmədən sonra borulu elektrik qızıdırıcının aktiv
müqaviməti
8.BEQ-lərin saxlanma qaydası
9.BEQ-lərin istismar qaydası
10.Qızdırıcı naqilin uzunluğunun təyini
11.Spiralın sarğılar sayını və aktiv uzunluğunu təyin
etmək.
Hesablama düsturları:
a)Seçməyə görə hesabat
Qızdırıcıların lazımi aktiv səth sahəsi:
𝐴𝑎𝑘𝑡 =𝑃𝑛𝑒𝑠𝑊𝑖3
(3.1)
32
burada𝑤𝑖ş-BEQ-lərin işinin müəyyən şərtinə uyğun ola-
raq xüsusi səthi istilik seli, V/m2; 𝑃𝑒𝑠 -elektrik qızdırıcı
qurğunun hesablama gücü; 𝑊 -bir qızdırıcının aktiv
səth sahəsi:
𝐴1𝑎𝑘𝑡 = 𝜋𝑑𝑥𝑎𝑟 .𝑏 − ℓ𝑎𝑘𝑡 (3.2)
burada: 𝑑𝑥𝑎𝑟 .𝑏 -seçilən qızdırıcının xarici diametri, m;
ℓ𝑎𝑘𝑡 -seçilən qızdırıcının aktiv uzunluğu,m.
Qızdırıcıların lazımi sayı:
𝑁 =𝐴𝑎𝑘𝑡
𝐴1𝑎𝑘𝑡 (3.3)
b)konstruktiv yoxlama hesabatı:
Qızdırıcı spiralın temperaturu:
𝑇𝑠𝑝 = 𝑇𝑏 +2
2𝜋𝜆ə ∙ ℓ𝑎𝑘𝑡ℓ𝑛
𝑑𝑥𝑎𝑙 .𝑏
𝐾𝑠𝑝𝑑𝑠𝑛 .𝑥𝑎𝑟 (3.4)
burada:
𝑇𝑏𝑇𝑜 +𝑃
𝑛𝑑∙ 𝑑ℓ𝑎𝑘𝑡 - boru səthinin temperaturu, bu
temperatur texnoloji tələblərə cavab verməli və boru-
nun seçilən materialı üçün icazə verilən qiymətdən ar-
tıq olmalıdır.
𝑇𝑜-ətraf mühitin temperaturu, ºC.
d-istilik ötürmə əmsalı olub, ümumi halda qızdı-
rıcının soyuma şəraitindən, 𝑇𝑏𝑑𝑥𝑎𝑟 .𝑏 -dan asılıdır. Tu-
tumlu su qızdırıcılarında, əsasən təbii konvensiya pro-
sesi gedir və 𝛼 kəmiyyətini 400...600 𝑊/(m2) götürmək
33
olar; 𝜆ə -doldurulan materialın istilik vermə əmsalı,
𝑊/(m∙k); ℓ𝑎𝑘𝑡 -BEQ-in aktiv hissəsinin uzunluğu;
𝐾𝑠𝑝 -real qızdırıcıda və hesabat maddələrində istilik
mübadiləsi şəraitinin fərqini nəzərə alan əmsal;
𝑑𝑏 .𝑑𝑎𝑥 , 𝑑𝑏 .𝑥𝑎𝑟 -BEQ-in borusunun uyğun olaraq
daxili və xarici diametri, m; 𝑑𝑒𝑙 .𝑥𝑎𝑟 -qızdırıcının spi-
ralının xarici diametri, m.
Hesablanan 𝑇𝑒𝑙 icazə verilən 𝑇𝑖ç temperaturdan
çox olmalıdır və hesabatın başlanğıcından görülən qiy-
mətə yaxın olmalıdır.
Spiralın əmsalı
𝐾𝑒𝑙 = 1 − 0,215𝑑
𝑑𝑒𝑙 .𝑥𝑎𝑟
15
𝑑− 0,6 ∙ 1 + 2
𝑑𝑒𝑘/𝑓
𝑑𝑏 .𝑎𝑥
burada:d – qızdırıcı elementin məftilinin diametri, m;
h-spiralın addımı, m.
𝑅𝑇 =𝑉2
𝐸 ∙ 𝑃 (3.6)
burada:V-qızdırıcıda olan gərginlik,V;E-preslənmədən
sonra naqilin müqavimətinin dəyişməsini nəzərə alan
əmsalı; 𝐸 = 0,77 götürülür;P-qızdırıcının gücü, 𝑊.
İşçi cərəyan:
𝐼𝑛 =𝑉
𝑅𝑛; 𝐴 (3.7)
Qızdırıcının hesablanan temperaturu:
𝑇İ = 𝐾𝑀 − 𝐾𝑞 − 𝑇𝑒𝑙 (3.8)
34
burada:𝑇𝑒𝑙 - qızdırıcının spiralının temperaturu, 𝑇𝑖ç- dən
50...100ºC aşağı qəbul edilir;𝐾𝑞- quraşdırma əmsalıdır;
𝐾𝑀- mühit əmsalıdır.
Qızdırıcı hazırlamaq üçün lazım olan naqilin
uzunluğu:
𝐼𝑛 =𝑇𝑑2𝑅𝑇
𝜌20 1 + 𝑑1(𝑇𝑜 − 20) (3.9)
burada:d- müqavimətin temperatur əmsalı, (ºC)-1
;
𝜌20 -qızdırıcı materialının 20ºC temperaturda xüsusi
elektrik müqaviməti, Om.m.
BEQ-lərin həndəsi ölçüləri arasında təklif olunan
nisbətlər belədir
𝜂
𝑑= 2 … 6;
𝐷𝑠𝑝 .𝑥𝑎𝑟
𝑑𝑏 .𝑑𝑎𝑥= 0,835… 0,33;
𝑑
𝑑𝑏 .𝑑𝑎𝑥= 0,025… 0,05 (3.10)
Spiralın aktiv uzunluğu:
𝐿𝑎𝑘𝑡 = 𝜋 ∙ (3.11)
MƏSƏLƏ 5. Materialın qızması üçün BEQ se-
çilməsi. Qidalayıcı mənbənin gərginliyi 380/220 V.
Südün baxılan temperatur hədlərində orta xüsusi
istilik tutumu 3,92 kC/(kq. ºC)
Hesablama üçün baĢlanğıc verilənlər
Cədvəl 1.4
35
Var
iantı
n №
-si
Qızdırılacaq
material
Kütl
ə və
ya
sərf
kq/s
Qız
ma
vax
tı ,t 1
saat
Temperatur,
ºC
Qız
dır
ıcı
qu
rğu-
nun
ündür-
lüy
ü,
m
Qızma
şəraiti
Baş
lan-
ğıc
, T
b
Son,
Ts
1 2 3 4 5 6 7 8
1 Süd 50 0,5 5 30 0,7 Təbii sir-
kulyasiya
2 Su 50 0,5 10 40 1,0 -“-
3 Su 100 1,0 10 100 - -“-
4 Zəif qələvi 100 1,0 10 40 0,5 -“-
5 Zəif turşu 100 1,0 0 80 0,6 -“-
6 Hava 100 1,0 0 30 0,5 Hərəkətdə
olan hava
7 Hava 200 - 0 30 0,5 Hərəkət 4
m/s sürəti
8 Hava 300 - 0 40 0,5 Hərəkət 6
m/s sürəti
9 Yeyinti yağı 100 1,0 0 30 0,45 Təbii sir-
kulyasiya
10 Süd 120 1,0 10 80 - -“-
11 Su 40 - 0 60 0,5 4 m sürətli
hərəkət
12 Mineral yağ 300 - 0 50 0,3 4 m sürətli
hərəkət
13 Hava 300 - 10 30 0,4 4 m sürətli
hərəkət
14 Hava 400 - 10 40 0,4 4 m sürətli
hərəkət
15 Su 100 - 20 80 0,7 4 m sürətli
hərəkət
16 Texnoloji
yağ 200 1,0 10 30 0,5
Təbii sir-
kulyasiya
17 Texnoloji
yağ 300 2,0 0 30 0,5 -“-
36
18 su 200 1,5 20 60 0,8 -“-
19 Su 300 - 30 80 0,8 -“-
20 Mineral yağ 100 - 10 50 0,5 -“-
21 Mineral yağ 200 1,5 10 80 0,9 -“-
22 Süd 100 - 30 90 1,0 -“-
23 Süd 400 - 20 90 0,8 -“-
24 Su 300 2,0 10 80 0,8 -“-
25 Su 300 3,0 10 70 0,6 -“-
Qızdırıcı qurğunun gücü:
𝑃𝑒𝑠 =50 ∙ 3,92 ∙ (30 − 10)
3600 ∙ 0,5 ∙ 0,85= 2,56 𝑘𝑊
Suyun qızmasında BEQ-lərin icazə verilən
xüsusi istilik seli:
𝑃𝑖3 = 2 − 104 𝑊/𝑚2
Qızdırıcıların lazımi aktiv səthinin sahəsi:
𝐴𝑎𝑘𝑡 =2,56 ∙ 103
2 ∙ 1010= 0,128 𝑚2
Qızdırıcı qurğunun hündürlüyünü nəzərə alaraq
(Ə-1) cədvəldən “TЭH 33”tipli qızdırıcı seçək, açıq
uzunluğu
1,27 m və 𝐷𝑏 .𝑥𝑎𝑟 = 13,5 − 103; 𝐿𝑎𝑘𝑡 = 1,2 𝑚
𝐴1𝑎𝑘𝑡 = 3,14 − 13,5 − 1,2 = 0,057 𝑚2
Qızdırıcıların sayı:
𝜋 =0,128
0,051= 2,51
Borusu paslanmayan poladdan (18 H 10 T) olan
üç qızdırıcı qəbul edirik.
37
MƏSƏLƏ 6. BEQ-nin hesabını aparmalı. Baş-
lanğıc verilənləri məsələ 1-dən uyğun variantlar üçün
götürmək.
Qızdırıcı qurğunun hesablanan gücü:
𝑃𝑒𝑠 =50 ∙ 3,92 ∙ (30 − 10)
3600 ∙ 0,5 ∙ 0,85= 2,56 𝑘𝑊
MƏSƏLƏ 7. Elektrik su qızdırıcılarının və
qazanların parametrlərinin təyin edilməsi və yoxlama
hesabatı.
Yoxlama sualları:
1.Elektrik su qızdırıcılarının təsnifatı
2.COAC-400/90-XAЛ-400 quruluşu
3.BHC-600/0,2...0,9, CA3C-400/90-n 1 quruluşu
4.ЭП3-100, KЭB-100 quruluşu
5.KЭПP-160/0,4; KЭП-160/0,4 quruluşu
6.İstilik tələbatının gündəlik qrafikası və onun
qurulması
7.Tutumlu su qızdırıcısının gücünün təyini və
onun seçilməsi
8.Axımlı su qızdırıcısının gücü, təyinatı və onun
seçilməsi
9.Buxar qazanlarının seçilməsi
10.Xüsusi sərf normalarına görə istilik tələba-
tının təyini
38
11.Su qızdırıcılarının və qazanların yoxlama he-
sabatları.
Yoxlama düsturları:
Suyun qızdırılmasına gedən istilik seli:
Ф1 =𝑉𝑡𝑟𝑎𝑝 ∙ 𝜌 ∙ 𝐶(𝑇1𝑠𝑚 − 𝑇𝑜)
𝑡1𝑔ü𝑛 (4.1)
burada:𝑉𝑡𝑟𝑎𝑝 -müəyyən texnoloji əməliyyatların yerinə
yetirilməsi üçün soyuq və isti suyun qarışığından alınan
suyun sərfi, m3/san;
𝑉𝑡𝑟𝑎𝑝 =𝑇𝑖 − 𝑇𝑜
𝑇𝑝𝑎𝑛 − 𝑇𝑜𝑉𝑡𝑖 (4.2)
burada: 𝑉𝑡𝑖 -isti su sərfinin gündəlik norması, m3/gün;
𝑇𝑜-su qızdırıcıdan alınan suyun temperaturu, ºC;
𝑇𝑜-su xəttindən alınan soyuq suyun temperaturu, ºC;
𝜌, 𝐶 -suyun uyğun olaraq sıxlığı (kq/m3) və istilik
tutumu (kC/(m3.k);𝑡1-gün ərzində 1-ci əməliyyatda su
tələbatının davamiyyət müddəti, saat;
Axımlı su qızdırıcılarının gücü:
𝑃1 =𝐾𝑒 ∙
3600𝜂𝑛 ∙ 𝜂𝑛 (4.3)
burada:𝐾𝑒-ehtiyat əmsalı (𝐾𝑒 = 1,1 … 1,2) götürülür.
Ф𝑚𝑎𝑥 -su qızdırmaq üçün maksimal istilik seli, kC/saat;
𝜂𝑛 -su qızdırıcılarının f.i.ə.: (0,9...0,85).
Axımlı su qızdırıcılarının lazımi məhsuldarlığı:
39
𝑉1 =3600 ∙ 𝑃𝑘
𝜌𝑠 ∙ (𝑉𝑖𝑠𝑡𝑖 − 𝑉𝑡0) (4.4)
burada: 𝑉𝑖𝑠𝑡𝑖 ; 𝑉𝑡0-uyğun olaraq isti və soyuq suyun sərfi,
m3/saat.
Elektrik enerjisindən istifadə rejimində akkumul-
yasiya (tutum) tipli su qızdırıcısının gücü:
𝑃𝑎𝑘𝑡 =𝐾𝑒 ∙ Ф𝑎𝑘𝑡
3600𝜂𝑛 ∙ 𝜂𝑛 (4.5)
burada: Ф𝑎𝑘𝑡 -akkumulyasiya su qızdırıcıdan alınan
istiliyin gündəlik miqdarı, kC.
Akkumulyasiyalı su qızdırıcının tutumu:
𝑉𝑎𝑘 . =(ΣФ𝑚𝑎𝑥 − ΣФ𝑚𝑖𝑛 ) ∙ 𝑡𝑚𝑎𝑥
𝜌 ∙ 𝐶 ∙ ∆𝑇 (4.6)
burada:ΣФ𝑚𝑎𝑥 ; ΣФ𝑚𝑖𝑛 -gün ərzində maksimal və mini-
mal istilik tələbatı, kC/saat;𝑡𝑚𝑎𝑥 -bir dəfədə maksimum
istilik tələbatının ən çox davamiyyəti, saat;∆𝑇 -akku-
mulyasiya edən tutumda isti suyun yol verilən tempe-
ratur fərqidir.
Buxarı istilik daşıyıcı kimi istifadə etdikdə i pro-
sesində istilik seli:
Ф1 =𝑀1(𝜂𝑏 − 𝜂𝑘)
𝑡𝑖 (4.7)
burada:𝑀1 -I prosesində gedən buxar sərfi, kq:𝜂𝑏 ; 𝜂𝑘 -
buxar və kondensatın uyğun olaraq entalpiyası, kC/kq;
𝑡𝑖-buxarla istilik emalının davamiyyəti, saat.
Buxar qazanlarının lazımi məhsuldarlığı (kq.saat)
40
𝑀1 =3600𝑃𝑟𝜂𝑛 − 𝜂𝑘
(4.8)
Sirkulyasiya sistemli aWomatik su içdirmə üçün
su qızdırıcının gücü aşağıdakı düsturla hesablanır:
𝑃 =𝐾𝑘𝐾𝑐𝑎𝑝𝑐(𝑇2 − 𝑇1)
3600 ∙ 24𝜂𝑘 ∙ 𝜂𝑖 (4.9)
burada:𝑎-hər heyvan başına qızdırılmış suyun gündəlik
sərf norması, m3/baş;N-heyvanların sayı, baş; 𝐾𝑘 -su
tələbatının gündəlik bərabər ölçüsüzlük əmsalı
(1,2...1,3);𝐾𝑐 -su tələbatının saatlıqbərabər ölçüsüzlük
əmsalı (1,6...2);𝜂𝑘 -su qızdırıcısının f.i.ə.;𝜂𝑖 -sistemdə
olan istilik itkisini nəzərə alan f.i.ə. (0,5...0,7);
𝑇2; 𝑇1-suyun əvvəl və son temperaturu, ºC;
Yoxlamahesabatı:
a)elementli su qızdırıcıları
Hesablanan güc:
𝑃𝑒𝑠 =𝑃𝑓𝑎𝑦𝜂𝑖
(4.10)
Burada:
𝑃𝑓𝑎𝑦 -su qızdırıcının faydalı gücü, kW;
𝜂𝑖-qızdırıcının istilik f.i.ə.
Qızdırıcı elementlərin aktiv səth sahəsi:
𝐴𝑎𝑘𝑡 =𝑃𝑒𝑠
𝑤 (4.11)
burada:𝑤-icazə verilən xüsusi istilik seli, W/m2.
41
Bir BEQ-in aktiv səth sahəsi:
𝐴1 = 𝜋𝑑𝑏 .𝑥𝑎𝑟 − 𝐿𝑎𝑘𝑡 (4.12)
BEQ-nin lazımi sayı:
𝜋 =𝐴𝑎𝑘𝑡
𝐴1 (4.13)
BEQ-lərdən alınan güc:
𝑃 = 𝑑 𝑇𝑏 − 𝑇1 𝐴1 ∙ 𝑛 (4.14)
burada:d-sakit su içərisində olan BEQ üçün istilik ötür-
mə əmsalı; 𝑑 = 400… 600𝑉𝑡
𝑚2∙𝑘; 𝑇𝑏 -borunun tempe-
raturu, ºC;
𝑇𝑠 =1
𝑇𝑖 + 𝑇0
Müvafiq olaraq suyun orta, isti və soyuq halda
temperaturu, ºC.
Yoxlama şərti:
𝑃 ≥ 𝑃𝑒𝑠 (4.15)
b)Elektrodlu buxar qazanları üçün:
Yoxlama aşağıdakı şərtlərlə yerinə yetirilir:
𝑗 =𝐾𝑛𝑇
𝐴≤ 𝐼𝑖3 , 𝐸 =
𝑉
Э≤ 𝐸𝑖3 (4.16)
burada: 𝑗 −elektrodda cərəyan sıxlığı, A/m2;İ-elektrod-
dan keçən cərəyan, A;A-elektrodların səth sahəsi,
m2;𝑗𝑘 -cərəyanın icazə verilən sıxlığı, A/m
2;E-elektrod-
lararası fazada elektrik sahəsinin intensivliyi, V/m;V,
L-elektroddaxili gərginlik (V) və elektrodlardakı
42
məsafə (m); 𝐸𝑖𝑛 − elektrodlararası fazada elektrik
sahəsinin yolverilən intensivliyi, V/m.
Elektroddan keçən cərəyan:
𝐼 =𝑉
𝑅∅=
𝑉 ∙ 𝜂
𝑅 ∙ 𝜌𝑘 (4.17)
burada:K-elektrod sisteminin həndəsi əmsalı;h-elek-
trodların hündürlüyü, m;𝜌𝑘 -su buxar qarışığının xüsusi
müqaviməti Om.m
Elektrodların ölçüləri qurğuların pasportuna
əsasən seçilir:
Məsələ 8. Tutum tipli elektrik su qızdırıcısını
hesablamalı və seçməli.
Başlanğıc verilənləri cədvəl 1.5-dən varianta
uyğun seçməli. Soyuq suyun temperaturunu 8ºC –yə
bərabər götürməli.
Hesabatlar üçün baĢlanğıc verilənlər
Cədvəl 1.5
Varian-
tın
№-si
Bina
heyvanlarının
növü
Heyvanla-
rın sayı, baş
Su qızdırıcıda su-
yun maksimal qız-
ma temperaturu, ºC
1 Inək damı 200 4
2 Südlük yeri 400 95
3 Donuz damı 60 60
4 Sağım zalı 400 90
5 Sağım zalı 200 90
6 Sağım zalı 800 90
43
7 Yem sexi 800 90
8 Yem sexi 1200 90
9 Yem sexi 600 60
10 Inək damı 400 95
11 Inək damı 600 60
12 Inək damı 800 60
13 Inək damı 400 80
14 Sağım zalı 600 90
15 Südlük yeri 200 80
16 Südlük yeri 400 90
17 Donuz damı 400 80
18 Donuz damı 60 60
19 Donuz damı 100 80
20 Sağım zalı 100 90
21 Südlük yeri 100 90
22 Yem sexi 400 80
23 Yem sexi 2000 90
24 Donuz damı 2000 80
25 Donuz damı 150 90
1.5 cədvəlinə əsasən isti su istifadə edilən texno-
loji prosesləri yazaq. (5.1) düsturuna əsasən bu texno-
loji proseslərdə isti su hazırlanması üçün istilik sərfi
təyin edək:
Heyvanların su içməsinə:
Ф1 = 22 − 200 − 4,19 − 12 − 8 = 7344 𝑘𝐶/𝑠𝑎𝑎𝑡
Sağımdan əvvəl yerini yumaq üçün:
Ф2 = 0,6/200 − 4,19 − 12 − 8 = 15084 𝑘𝐶/𝑠𝑎𝑎𝑡
Sağım qablarını yumaq üçün:
44
Ф3 = 0,7 − 200 − 4,19 − 65 − 8 =
= 34022 𝑘𝐶/𝑠𝑎𝑎𝑡
Buzovların içdiyi qabı yumaq üçün:
Ф4 = 0,5 − 200 − 4,19 − 60 − 8 =
= 21788 𝑘𝐶/𝑠𝑎𝑎𝑡
Bütün texnoloji tələbat üçün istilik sərfini təyin edək:
Saat 4...5 üçün:
Ф4−5 = 15084 𝑘𝐶/𝑠𝑎𝑎𝑡
Saat 5...6 üçün:
Ф5−6 = 73744 + 34022 + 21788 =
= 129554 𝑘𝐶/𝑠𝑎𝑎𝑡
95ºS temperaturlu isti suyun miqdarının saatlıq
sərfini tapaq:
Saat 12...13 üçün:
𝑉𝑡 =73744
419 ∙ 100(95 − 8)= 0,202 𝑚3/𝑠𝑎𝑎𝑡
Saat 5...6 üçün:
𝑉𝑡 =12954
419 ∙ 1000(95 − 8)= 0,355 𝑚3/𝑠𝑎𝑎𝑡
𝑉𝑡 =15084
419 ∙ 1000(95 − 8)= 0,041 𝑚3/𝑠𝑎𝑎𝑡
Nəticələri cədvələ doldurub istilik tələbatı
qrafikini qururlar.
200 başlıq SƏF-nın istilik tələbatı hesabatının
nəticələri
45
Cədvəl 1.6
Texnoloji
proseslər T1ºC Su sərfi, kq/baş/istilik kC
4...5 5...6 12...13 13...14 19...20 20...21 İnəklərin
su içməsi 12
22
73744
22
73744
22
10392
Sağımdan
əvvəl yeri-
nin yu-
yulması
38 0,6
15084
0,45
11313
Dağım
qablarının
yuyulması
65 0,7
34022
0,7
34022
Buzovların
su içdiyi
qabların
yuyulması
60 0,5
21788
0,5
21788
0,5
21788
İstilik seli,
C/saat 15084 129554 73744 21788 81705 55810
T=95ºS
tempera-
turlu isti
suyun sər-
fi, m3/saat
0,041 0,355 00,202 0,060 0,224 0,153
İsti su təchizatı üçün CAOC tipli tutumlu su
qızdırıcı qəbul edək:
𝑃 =1 ∙ 377685
24 ∙ 3600 ∙ 0,9 ∙ 0,85= 5,71 𝑘𝑊 (4.18)
Tutumlu su qızdırıcısının həcmi:
𝑉𝑎𝑘𝑘 =(129554 − 0) ∙ 1
1000 ∙ 4,19 ∙ (95 − 8)= 0,354 𝑚3 (4.19)
46
Qurğu: elektrik su qızdırıcısı CAOC-400/90-H1
qəbul edək. Onun çəninin tutumu 400ℓ; təyin olunan
güc isə 12 kW-dır.
Qızdırıcıları üçbucaq birləşməsindən ulduz bir-
ləşməsinə çevirərək gücü 6.93 kW-a qədər azaldırıq.
Seçilən su qızdırıcısını BEQ-nin yoxlama hesa-
bını yerinə yetirək.
Hesablanan güc:
𝑃 = 6,93 𝑘𝑉𝑡
Qızdırıcı elementlərin aktiv səthinin sahəsi:
𝐴𝑎𝑘𝑡 =6,93 ∙ 103
5 ∙ 104= 0,139 𝑚3
CAOC-400/90-H1-də qurulan bir BEQ-in aktiv
səth sahəsini tapaq:
𝐴1 = 3,14 − 0,016 − 0,82 = 0,041 𝑚2
BEQ-lərin lazım olan sayı:
𝑁 =0,139
0,041= 3,38
Su qızdırıcıda 6 BEQ olduğundan 𝑛 = 6 qəbul
edək.
BEQ-lərin verdiyi güc:
𝑃 = 400 − 121,59 − 51,5 − 0,041 − 6 = 6838 𝑊
Bu qiymət hesablanan (𝑃𝑒𝑠) gücə yaxındır.
Suyun temperaturu
𝑇𝑠 =1
2∙ 95 + 8 = 51,5 °𝐶
47
Borunun temperaturu:
𝑇𝑏 = 51,5 +6,93 ∙ 103
6 ∙ 0,016 ∙ 400 ∙ 3,14 ∙ 0.82= 122°𝐶
Spiralın temperaturu:
𝑇𝑠𝑝 = 122 +
6,93∙103
6
2 ∙ 3,14 ∙ 1,5 ∙ 0.82𝐿𝑛
16
0,876 ∙ 6,1=
= 286°𝐶
Spiralın əmsalı:
𝐾𝑠𝑝 = 1 − 0,215 ∙0,55
6∙
2.2
0,55− 0,6 ×
× 1 + 2 ∙6.1
14 = 0,876
BEQ-lərin verdiyi güc hesabat gücünə bərabər,
borunun temperaturu icazə verilən qiymətdən
(250...300°𝑆) az, spiralın temperaturu materialın icazə
verilən temperatur qiymətdən az olduğundan qızdırıcı-
ların işi kafi olacaqdır. 𝐾𝑠𝑝 -hesabında “CAOC-
400/90”-da qurulan “ЭT-150” növlü BEQ üçün
verilənlər istifadə olunmuşdur.
MƏSƏLƏ 9. Elektrokalorifer qurğusunun para-
metrlərinin təyini, seçilməsi və yoxlama hesabatı.
Yoxlama sualları:
1.Mikroiqlimin parametrlərinin təyini
48
2.Heyvandarlıq binasının istilik balans tənliyi
3.Maneələrdəki istilik itkisinin təyini
4.Ventilyasiyaya gedən istilik itkisinin təyini
5.Heyvanlardan ayrılan istiliyin tənliyi
6.Elektroistilik qurğunun gücü:
7. “CФОЦ” növlü elektrokalorifer qurğusunun quru-
luşu
8.Elektrokaloriferin seçilməsi. Yoxlama hesabatının
qoyduğu məsələlər
9.Qurğudan çıxan heyvanın temperaturu, onun hesabatı
10.BEQ-lərin temperaturunun təyini
11. “CФОЦ”elektrokalorifer qurğusunda havanın
temperaturunun tənzimlənməsi.
Hesabat düsturları:
Heyvandarlıq binalarında qızdırıcı-ventilyasiya
sisteminin isitmə cihazlarının istilik seli və ya gücü:
Ф𝑖3 = Ф𝑚 + Ф𝑣𝑒𝑛 − Ф (5.1)
burada: Ф𝑚 -binaların maneələrindən istilik selinin
itkisi, W;Ф𝑣𝑒𝑛 -ventilyasiya olunan hava ilə itən istilik
seli, W;Ф -heyvanlardan ayrılan istilik seli, W.
Xarici maneələrdəki istilik seli:
Ф𝑚 = 𝑞𝑜 − 𝑉𝑜 − 𝑁 − 𝑇𝑖 − 𝑇𝑥 (5.2)
burada: 𝑞𝑜 -binanın xüsusi istilik xarakteristikası,
W/(m3,ºC);𝑉𝑜 -binanın xüsusi həcmi, m
3-baş
-1;𝑁 -hey-
49
vanların sayı, baş; 𝑇𝑖 -binanın içərisində havanın
temperaturu, ºC.
Havanın ventilyasiyası ilə itən istilik seli:
burada:𝑉𝑡 -ventilyasiya hesabatı ilə təyin olunan hava-
nın sərfi, m3/saat;𝜌 −havanın sıxlığı (onun tempera-
turundan asılıdır); 𝑇 = 20ºC olduqda 𝜌 = 1,2 𝑘𝑞/ m3
götürülür; 𝐻𝑖 ; 𝐻𝑥 -içəri və xarici havanın entalpiyası
onun temperaturundan və nisbi nəmliyindən 𝜌 asılıdır,
hansı ki, H-d diaqramı ilə orta qiyməti; 𝜌 = 70 %
götürülür.
Artıq olan nəmliyi kənar etmək üçün havanın
kütləyə verilməsi:
𝑀𝑡 =𝑊 ∙ 𝑁
𝑑𝑑𝑎𝑥 − 𝑑𝑥𝑎𝑟 (5.3)
burada 𝑊 -bir heyvandan ayrılan nəmlikdir,
q/(baş.saat);N-heyvanların sayı, baş; 𝑑𝑑𝑎𝑥 ; 𝑑𝑥𝑎𝑟 -
içəridəki havanın nəmlik tərkibi, q/kq.
Havanın verilməsi hava mübadiləsinin icazə ve-
rilən dəfəliyi ilə yoxlanılır.
𝐾𝑚 =𝑊
𝑉 (5.4)
burada: 𝑉 = 𝑉𝑜 − 𝑁-binanın həcmi, m3.
Hava mübadiləsi dəfəsi – heyvanlar üçün 3...5;
quşlar üçün 10...12 məsləhət olunur.
Heyvanlardan ayrılan istilik seli:
50
Ф = 𝑞 ∙𝑁
3600 (5.5)
burada: 𝑞 -heyvanlardan ayrılan sərbəst istilikdir,
kC/(saat,baş).
İsitmənin hesablanan gücü:
𝑃 =Ф𝑖3 ∙
𝜂 (5.6)
burada: 𝐾𝑒 -ehtiyat əmsalı, (1,05...1,1) götürülür; 𝜂 -
elektrokalorifer qurğusunun f.i.ə.-lı.
Binada yerləşən EKQ üçün 𝜂 = 1; başqa xarici
binada yerləşənlər üçün isə 𝜂 = 0,85 … 0,86 götürülür.
EKQ-nun bir kaloriferinin gücü:
𝑃𝑒𝑘 =𝑃𝑒𝑘𝑧
𝑍 (5.7)
burada: Z-e.k.q. sayı, ədəd.
Yoxlama hesabatı:
Kaloriferin çıxışında havanın temperaturu:
𝑇2 =𝑃
𝑉𝑡𝜌 ∙ 𝑐+ 𝑇1 ≤ 40°𝐶 (5.8)
burada: 𝑇1; 𝑇2 -uyğun olaraq kaloriferə daxil olan və
çıxan havanın temperaturu, °𝐶 ;P-elektrokaloriferin
gücü, kW;𝑉𝑡-havanın verilməsi, m3/s;C-hava kütləsinin
istilik tutumu: 𝑐 = 1,0𝑘𝐶
𝑘𝑞°𝐶.
51
BEQ-lərin alüminium arasıkəsmələrinin tempera-
turu:
𝑇𝑏 =103𝑃
𝑑 ∙ 𝐴+ 𝑇𝑞 ≤ 180°𝐶 (5.9)
burada: 𝐴 = 𝐴1 ∙ 𝑁- BEQ-lərin ümumi aktiv istilik ve-
rən səthin sahəsi, m3;N-BEQ-lərin sayı, ədəd;𝐴1 -bir
BEQ-in aktiv səthinin sahəsi (CФОЦ qurğusu üçün
𝐴1 = 0,3 𝑚3) götürülür;d-qızdırıcıdan havaya istilik
vermə əmsalı, W/(𝑚2); 𝑇 = 0,5(𝑇1 + 𝑇2)-kaloriferdə-
ki havanın orta temperaturu, °𝐶.
Kaloriferdə havanın gücü:
𝑉𝑟 =𝑉𝑡
𝐹𝑘 (5.10)
burada: 𝐹𝑘 -çoxlu qızdırıcı olan yerdəki kanalın en
kəsiyinin sahəsi, 𝑚2.
Qabırğaları nəzərə almasaq:
𝐹𝑘 = 0,48 𝐿 − 𝑁𝑟 − 𝑑𝑥𝑎𝑟 (5.11)
burada: L-kanalın hündürlüyü, m;𝑁𝑟-bir vertikal sırada
BEQ-lərin sayıdır;𝑑𝑥𝑎𝑟 -borunun xarici diametri, m.
MƏSƏLƏ 10. Qızdırıcı ventilyasiya sistemi
üçün elektrokaloriferi seçməli və yoxlama hesabatı
aparmalı.
Başlanğıc verilənlər:400 baş inək (sağım 10 kq,
çəkisi 400 kq, xarici havanın hesabat temperaturu –
𝑇𝑥 = 25°𝐶 binanın istilik xarakteristikası:
52
𝑞𝑜 = 0,18𝑉𝑡
𝑚3. 𝑘.
Xarici maneələrdəki istilik seli:
Ф𝑚 = 0,18 − 20 − 400 − 10 + 25 = 50400 𝑊
𝑉𝑜 = 18… 25 𝑚3/𝑏𝑎ş
Biz 𝑉𝑜 = 20 𝑚3/𝑏𝑎ş qəbul edirik.
Cədvəl 1.7
Var
ian
tın
№-
si
Hey
van
ları
n
nö
vü
Bin
anın
ist
ilik
xar
akte
rist
i-
kas
ı, W
/(m
3.k
)
Baş
ın s
ayı,
baş
Ort
a k
ütl
ə, k
q
Sağ
ım,
kq
İsitmə gü-
cünə nis-
bəti, EKQ
gücü, %
Qış havası-
nın hesabat
parametrləri
To, tem ºC 𝜑,nəmlik, %
1 İnək 0,18 400 400 10 60 -25 70
2 İnəklər 0,190 400 300 15 40 -15 75
3 Kökəldilən
donuzlar 0,18 1000 400 − 50 -10 71
4 ----------- 0,17 600 600 − 70 -15 72
5 ----------- 0,17 500 600 − 60 -10 70
6 ----------- 0,19 800 800 − 60 -10 73
7 ----------- 0,16 1500 600 − 40 -15 70
8 3 aya qədər
buzovlar 0,31 60 60 − 60 -10 80
9 ----------- 0,3 60 60 − 60 -10 90
10 ----------- 0,29 100 60 − 50 -12 80
11 ----------- 0,24 100 60 − 70 -11 81
12 ----------- 0,20 150 80 − 40 -10 76
13 ----------- 0,22 200 60 − 80 -12 78
14 Əmizdirilən
ana donuzlar 0,17 80 100 − 70 -10 70
15 ---------- 0,18 60 100 − 60 -12 77
16 ---------- 0,19 80 100 − 50 -10 60
17 ---------- 0,2 60 150 − 50 -15 74
18 ---------- 0,19 80 15050 − 50 -15 72
53
19 Cavan do-
nuzlar 0,34 300 60 − 55 -10 72
20 ---------- 0,40 200 100 − 60 -10 73
21 ---------- 0,42 400 100 − 70 -12 75
22 ---------- 0,38 300 200 − 70 -10 80
23 Kökəldilən
donuzlar 0,2 500 200 − 70 -10 80
24 ---------- 0,17 500 3,5 − 60 -10 75
25 Yumurtla-
yan toyuqlar 0,6 500 − 60 -15
Başlanğıc verilənlər:
400 baş inək (sağım 10 kq, çəkisi 400 kq, xarici
havanın hesabat temperaturu −𝑇𝑥 = 25°𝐶 binanın
istilik xarakteristikası 𝑞𝑜 = 0,18𝑊
𝑚3 .𝑘.
Xarici maneələrdəki istilik seli:
𝑉𝑜 = 18… 25 𝑚3/𝑏𝑎ş
Biz 𝑉𝑜 = 20 𝑚3/𝑏𝑎ş qəbul edirik.
𝑇𝑖3 = 8 … 10 °𝐶
Havanın ventilyasiyası ilə itən istilik seli:
Ф𝑏 = 0,278 − 27200 − 1,2 − 24 + 24 =
= 433548 𝑊
Havanın verilməsi
𝑉𝑡 = 68 ∙ 400 = 27200 𝑚3/𝑠𝑎𝑎𝑡
𝑉𝑡1 = 68 𝑚3 𝑠𝑎𝑎𝑡, 𝑏𝑎ş , 𝜑𝑏𝑥 = 75 %
olduqda 𝐻𝑖3 = 24 𝑘𝐶/𝑘𝑞; 𝜑 = 70% olduqda
𝐻𝑖3 = −24 𝑘𝐶/𝑘𝑞
54
Hava mübadiləsi dəfəliyi
𝐾𝑚 = 27200/20 − 400 = 3,4
və bu da norma ilə uyğun gəlir.
Heyvandarlıqdan ayrılan istilik seli:
𝑄 = 2420 ∙ 400 = 26800 𝑊
𝑄 = 2420 𝑘𝐶/(𝑠𝑎𝑎𝑡. 𝑏𝑎ş)
Elektrokaloriferin istilik gücü:
Ф𝑖3 = 50400 + 435538 − 268000 = 217938 𝑊
İstiliyin hesablanan gücü:
𝑃 = 217,938 𝑘𝑊
Elektrokaloriferin hesablanan gücü:
𝑃 =1,1 ∙ 218 ∙ 0,5
0,85= 141 𝑘𝑊
EKQ-nun bir kaloriferinin gücü:
𝑃𝑒𝑘𝑞 =141
3= 47 𝑘𝑊
“CФОЦ-60/0,5T” tipli EKQ seçək:
Onun texniki xarakteristikası aşağıdakılardır:
Güc, kW...................................................69∓7
O cümlədən elektrokaloriferin gücü........67,5±5
Qızdırıcı bölmələrin sayı..........................3
Qızdırıcı bölmələrin gücü, kW.................22,5±1
Qızdırıcı elementlərin (BEQ) sayı...........27
Havanın verilməsi, m3/s...........................0,9...1,6
Qızdırılan havanın temperatur dəyişmələri,56..32
Elektrokaloriferin aerodinamik müqaviməti
55
(ən çoxu, Пa...................................250).
Bir kaloriferin hesabatı üçün hava verilməsini ta-
paq:
𝑉𝑙 =27200
3 ∙ 3600= 1,88 𝑚3/𝑠𝑎𝑛
Kaloriferin çıxışında havanın temperaturu:
𝑇2 =67,5
1,88 ∙ 1,2 ∙ 1+ −25 = 4,92°𝐶
Yeni icazə verilən 𝑇𝑖3 = 50°𝐶-dən azdır.
BEQ-lərin alüminium arakəsmələri temperaturu:
𝑇𝑏 =103
6,2 ∙ 8,1− 10,03 = 124°𝐶
𝑇𝑜𝑟 = 0,5 − 4,92 − 25 = 10,03 °𝐶
𝐴 = 27 − 0,3 = 8,1 𝑚2
𝛼 = 62 𝑊/(𝑚2. °𝐶);
𝑓 = 0,48 ∙ 440 ∙ 10−3 ∙ 9 ∙ 16 ∙ 10−3 = 0,14 𝑚2
𝑉𝑟 =1,2
0,14= 8,6 𝑚/𝑠
𝑇𝑏 = 120°𝐶 = 180°𝐶
Deməli, seçilən kaloriferin işi kafi yerinə yetirilə bilər.
MƏSƏLƏ 11. Heyvandarlıq binalarında
döşəmələrin elektriklə qızdırılma hesabatı.
Yoxlama sualları:
1,36 V gərginliklə işləyən, döşəmələri elektriklə
qızdıran qurğular;
56
2.Şəbəkə gərginliyində işləyən döşəmələri elek-
triklə qızdıran qurğular;
3.Qızdırıcı naqillərin marka və xarakteristikası;
4.Qızdırılan döşəmənin sahəsinin və temperatu-
runun təyin edilməsi;
5.Elektriklə qızdırılan güc hesabatı;
6.Naqilin uzunluğu və döşəməsinin təyin edil-
məsi;
7.Faz budaqlanma uzunluğunun hesabatı;
8.Faz budaqlanma saylarının hesabatı;
9.Temperaturun tənzimlənmə üsulları.
Hesabat düsturları:
Qızdırılan sahə:
Ф = 𝑁 − 𝐹 =𝑁
𝑛 (6.1)
burada: N-heyvan və ya quşların ümumi sayı, baş;
F-xüsusi qızdırılan sahə; n-yerləşmənin yol verilən
sıxlığı, baş/m2.
Qızdırılan qurğunun gücü:
𝑃 =Ф𝐴 ∙ 𝐴
𝜂 (6.2)
burada:Ф𝑎 = 𝑑 ∙ 𝑇𝑑 − 𝑇𝜂 − 1 𝑚2 döşəmədəki istilik
seli, W/𝑚2 ;𝑇𝑑 -döşəmə səthinin temperaturu, heyvan-
ların yaşından asılı olaraq təyin olunur, °C;𝑇𝜂 -massiv
altındakı havanın temperaturu, °C;d-konvektiv istilik
57
vermənin əmsalı, W/(𝑚2. 𝑑ə𝑟);𝜂-elektriklə qızdırılan
döşəmənin f.i.ə.,𝜂 = 0,7… 0,85.
Qızdırıcı naqilin vahid uzunluğuna düşən xüsusi
istilik seli:
Ф𝑒 = 𝑎 ∙ Ф𝑎 (6.3)
burada: 𝑎 -quraşdırmanın addımı. Hesabat temperatur
fərqi və xüsusi istilik selinə görə təyin olunur və ya aşa-
ğıdakı tənliyi qrafoanalitik həll etmə yolu ilə aparılır:
𝑇𝑑 − 𝑇𝑜Ф𝐴 ∙ 𝑑
= 𝑅𝑇 (6.4)
burada:𝑇𝑑 -naqil damarının temperaturu, °C;𝑅𝑇 -1 m
qızdırıcı elementin termik müqaviməti, (K.m)/W.
Naqilin damarının temperaturu, °C:
𝑇𝑑 = Ф𝐴 − 𝑅𝑇 + 𝑇𝑑 ; 𝑇𝑑 ≤ − 𝑇𝑑 (6.5)
burada: 𝑇𝑑 -döşəmə səthinin temperaturu, °C
𝑅𝑇 =𝐿𝑛
𝐷
𝑑
2𝑛 ∙ 𝜆𝑢+
𝐶
2𝑛𝜆𝑔 𝐿𝑛
2𝑎
П𝑆𝜂
2П
𝑎 𝑎 (6.6)
burada: D-cərəyan axan damarın və naqilin uyğun
olaraq diametri, m;𝜆𝑢 ,𝜆𝑔 -naqilin izoləsinin və döşə-
məsinin uyğun olaraq istilik keçirmə əmsalı, W/(m.k);
C-döşəməyə gedən istilik itkisini nəzərə alan əmsal,
𝑐 = 0,85 götürülür;A-naqilin quraşdırma əmsalı, m;
h-naqilin döşəmə dərinliyi, m; 𝑇𝑑 -naqilin damarının
icazə verilən temperaturu, °C.
58
Betonun səthi ilə naqil arasında temperatur fərq-
ləri:
𝜃 = 𝑇𝑑 .𝑖3 ∙ 𝑇𝑒 ∙ 𝑇𝐷 (6.7)
burada: 𝑇𝑒 -temperatur üçün gətirilən ehtiyat qiyməti,
döşəmələr üçün 15...25°C; divarlar üçün 10...20°C gö-
türülür.
Naqilin 1 m uzunluğuna düşən gərginliyin qiy-
məti
𝑈 = 0,0263 (200 + 𝑇𝑗 ) ∙ Ф𝑒 ; 𝑉/𝑚 (6.8)
burada: 𝑇𝑑 -naqilin damarının faktik temperaturu, °C.
Faza gərginliyinə qoşulan naqil hissəsinin
uzunluğu:
𝐿 =𝑉
𝑉1 (6.9)
Bir qızdırıcı elementlə naqil telinin sayı:
𝑀𝑐 =𝐿
𝐵 + 𝑎 (6.10)
burada: B-qızdırılan hissəsinin eni, m.
Qızdırılan hissədə faz budaqlarının lazımi sayı:
𝑀 =𝐿 ∙ 𝐵
𝑎 ∙ 𝐿 (6.11)
burada: L-hissənin uzunluğu, m;Döşəmə qızdırma
sisteminin qoyuluş gücü, W.
Döşəmənin təxmini hesabatı:
Naqilin lazımi uzunluğu:
59
𝐿 =𝑃
∆𝑃
burada: P-qızdırıcı qurğunun gücü, W; ∆𝑃 -qızdırıcı
naqilin icazə verilən xüsusi xətti gücü.
Paralel bölmələrinin sayı:
𝜂 =𝑃
𝑉Ф∆𝑃
𝑟
∆𝑃
burada:𝑉Ф-faza gərginliyi, V;r-xüsusi xətti müqavimət,
Om.m.
Quraşdırma addımı, (m):
𝐴 =𝐴
𝐿olur.
MƏSƏLƏ 12. Elektriklə qızdırılan döşəmənin
hesabatını aparmalı. Yerli qızdırma sisteminin f.i.ə.-
0,85 qəbul etməli.
Cədvəl 1.8
Var
ian
tın
№-s
i
Hey
van
ları
n
nö
vü
, g
ün
Bin
anın
dax
ilin
-
dək
i h
avan
ın
tem
per
atu
ru,
°C
Naq
ilin
mar
kas
ı
Hey
van
ları
n
say
ı, b
aş
Qız
ırıl
an
sah
ənin
en
i,m
Qız
dır
ıcı
naq
ilin
qu
raşd
ırıl
ma
dər
inli
yi,
mm
1 Buzovlar,1-20 16 ПOCXB 100 0,79 40
2 Buzavlar, 20-60 16 ПOCXB 50 1,0 40
3 Buzavlar, 60-120 10 ПOCXB 100 1,5 40
4 Bala donuz,1-26 20 KMHC 50 0,5 80
5 Bala donuz,26-30 20 ПOCXB 100 0,75 80
6 Bala donuz,30-45 20 ПOCXB 150 0,75 80
7 Bala donuz,45-60 15 ПOCXB 200 0,75 40
60
8 Quzular 10 ПOCXB 100 1,0 80
9 Dovşanlar 10 ПOCXB 100 1,0 40
10 Ördəklər, 1-10 10 ПOCXB 150 1,0 40
11 Qazlar 10 ПOCXB 100 1,0 40
12 Hinduşkalar, 1-5 10 ПOCXB 50 0,75 40
13 Ördəklər, 11-21 15 KMHC 50 0,75 40
14 Hinduşkalar, 6-12 15 ПOCXB 50 0,75 40
15 Hinduşkalar, 13-21 15 ПOCXB 100 0,57 40
16 Buzovlar 10 ПOCXB 50 0,75 80
17 Buzovlar 8 ПOCXB 100 0.5 80
18 Buzovlar 10 ПOCXB 150 0.75 80
19 Bala donuz 10 ПOCXB 50 1.0 40
20 Bala donuz 15 KMHC 70 1.0 40
21 Bala donuz 10 KMHC 80 0,75 40
22 Bala donuz 10 ПOCXB 90 0,5 40
23 Buzovlar 10 ПOCXB 100 1.0 40
24 Buzovlar, 1-20 5 ПOCXB 60 1,0 40
25 Quzular 5 ПOCXB 150 1,0 40
Heyvanların yerləşdiyi zonada lazımi temperatu-
ru təyin edək: (𝑇𝐷) ə − 4 , 1-20 günlük buzovlar üçün
𝑇𝐷 = 20°𝐶.
Bina daxilindəki havanın temperaturu:
𝑇 = 16°𝐶
Qızdırılan döşəmənin 1 m2-dən götürülən istilik
selini tapaq:
Ф𝑎 =10(20 − 16)
0,85= 47,1 𝑊/𝑚2
Döşəmə səthi və naqil arasındakı temperaturlar
fərqi:
𝜃 = 70 − 20 = 50°𝐶
61
“ПOCXB” naqili üçün: 𝑇𝐷 = 70°𝐶 götürülüb.
Naqilin quraşdırma addımını təyin edək:
𝑎 = 140 𝑚𝑚
Naqilin vahid uzunluğuna düşən xüsusi gücü:
Ф𝑒 = 0,140 − 47,06 = 6,59 𝑊/𝑚
Naqil damarının temperaturunu təyin edək:
a)Termik müqaviməti tapaq:
𝑅𝑇 = 𝐿𝑛
2,9
1,1
2 ∙ 3,14 ∙ 0,17+
0,85
2 ∙ 3,14 ∙ 0,14𝐿𝑛
2 ∙ 0,14
3,14 ∙ 1,1 ∙ 10−3 𝑆𝜂2 ∙ 3,14 ∙ 40
−3,4541,1
𝑅𝑇 = 51,21 ∙ 0,14 = 7,17 𝑊°𝐶/V
Naqilin texniki göstəriciləri (diametr, izolyasi-
yanın istilik keçirmə əmsalı), döşəmənin istilik keçirmə
əmsalı isə:
𝑋𝑎 = 1,04 𝑉𝑡/°𝐶 𝑜𝑙𝑢𝑟.
b)naqilin damarının temperaturu:
𝑇𝑎𝑠 = 6,59 − 7,17 + 20 = 67,3 °𝐶
Naqilin 1 m uzunluğuna düşən gərginlik:
𝑈1 = 0,0263 (200 + 66,06) ∙ 6,42 = 1,08 𝑉/𝑚
Faza gərginliyinə qoşulan naqil hissəsinin uzun-
luğu:
𝐿 =220
1,08= 203 𝑚
Bir qızdırıcı elementdə naqil tellərinin sayı:
𝑀𝑜 =203
0,79 + 0,14= 219
Qızdırıcı hissənin uzunluğu:
62
𝐿 =𝐴
𝐵=
𝑁𝑓
𝐵=
100 ∙ 15
0,79= 189 𝑚
Faza budaqlarının lazımi sayı:
𝑀 =189
0,14 ∙ 203= 5,27
Hər bir budaqda hərəsi 37 teldən ibarət 6 ədəd
faz budaq qəbul edək.
Naqilin 1 m düşən dəqiqləşdirilmiş gərginlik:
𝑈𝑑ə𝑞1 =
220
6 ∙ 37 ∙ (0,79 + 0,14)= 1,06 𝑉/𝑚
Meyletmə hesablanan qiymətdən 2 % fərqlənir
və bu da icazə verilən həddə daxildir.
Qızdırma sisteminin gücü:
𝑃 = 1 ∙ 6 ∙ 37 ∙ (0,79 + 0,14) ∙ 6 ∙ 1,06
0,174
2
=
= 7999 𝑊
Naqil damarının dəqiqləşdirilmiş temperaturu:
𝑇𝑑 =1.062
0,174∙ 7,17 + 20 = 66,3°𝐶 < 𝑇𝑑 = 70°𝐶
MƏSƏLƏ 13. Şitillikxana və istilikxanalarda
torpağın və havanın elektriklə isitmə qurğularının
hesabatı.
Yoxlama sualları:
1.Torpağın elektriklə isitmə üsulları
2.Havanın elektriklə isitmə üsulları
63
3.Elektriklə isitmə qurğusunun güc hesabatı
4.Qızdırıcı naqilin cərəyan və aktiv müqavimətinin
hesabatı
5.Cərəyanın qiymətinə görə qızdırıcı naqilin temperatu-
runun təyini
6.Metrin müqavimətinə görə naqilin temperaturunun
təyini
7.Naqilin diametr və temperaturunun təyini
8.Hesabat nəticələrinin yoxlanması
9.Örtük altı elektriklə isitmənin üstünlükləri və
çatışmamazlıqları
10.Temperaturun tənzimlənməsi.
Hesabat düsturları:
İsitmə qurğularının gücü:
𝑃 = 𝑘(𝑇𝐷 ∙ 𝑇𝑥𝑎𝑟 )𝐴ş ∙ 10−3
burada:k-istilikxana və istilikxanada şüşələnmədən
istilik vermənin gətirilmiş əmsalı, W/(m2.k);𝐴ş -şüşə-
lənmənin sahəsi, m2;𝑇𝐷 -bitkilərin yetişdirilməsi üçün
optimal temperatur, °C.
Səthi effekt əmsalı 𝑅𝑠 = 1 olan polad qızdırıcı
elementdəki tam cərəyan:
𝐼 =𝑃
𝑉 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝜑, 𝐴
burada: 𝑐𝑜𝑠𝜑-polad məftilin daxili güc əmsalıdır.
64
𝑐𝑜𝑠𝜑 = 0,86 qəbul etmək olar. Qızdırıcı elementin ak-
tiv müqaviməti, 1 m məftilin aktiv müqaviməti,
(Om.m);
𝑅 =𝑉2𝑐𝑜𝑠𝜑2
𝑃,
Xüsusi güc, (W/m)
∆𝑃 =𝑃
𝐿= 𝐼1
2𝜂
Faz budaqlanmalarının sayı:
𝜂 =𝑃
𝑉 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝜑
Bu düsturda: 𝐼1 −bir faz budaqlarının cərəyanı, A;
L-məftilin uzunluğu, m.
Xarici hesabat temperaturu aşağıdakı düsturda
hesablanır:
𝑇𝑥𝑎𝑟 = 𝑇𝑜𝑟 + 0,6(𝑇𝑚𝑖𝑛 − 𝑇𝑜𝑟 )
burada: 𝑇𝑜𝑟 -verilən klimatik zonada ən soyuq ayın orta
temperaturu, °C; 𝑇𝑚𝑖𝑛 -ən soyuq ayın minimal tempe-
raturu, °C.
MƏSƏLƏ 14. İstilikxananı elektriklə isitmə
qurğusunun hesabatını aparmalı. Çərçivənin şüşələnmə
səthinin sahəsi – 1,6 ∙ 3 𝑚 , qidalanma gərginliyi -
380/220 V.
65
Hər bir istilikxananın onun uzunluğuna görə
torpaq elementləri var. Şitillikxananı isitmə dövründə
380 V gərginliyinə qoşulan əmsalını yoxlamalı.
İstilikxananın şüşələnmə səthinin sahəsini təyin
edək:
𝐴 = 1,6 ∙ 3 = 7 = 33,6 𝑚2
𝑇𝑑 = 22 °C
qəbul edək.
Elektrik isitmə qurğusunun gücü:
𝑃 = 5,6 22 − (10) ∙ 33,6 ∙ 103 = 3,39 𝑘𝑊
Hesabat üçün başlanğıc verilənlər
Cədvəl 1.9
Var
iantı
n
№-s
i Xaricdəki
havanın
temperaturu
Külə-
yin
sürəti,
m/s
Yetişdiri-
lən tərə-
vəzin adı
İstilikxan
a-nın
çərçivə-
lərinin
sayı
İstilikxana-
dakı qızdırıcı
elementlərin
sayı
1 -10 4,0 Kələm 7 6
2 -15 3,0 Pomidor 7 12
3 -11 3,9 Xiyar 14 12
4 -10 3,3 Soğan 21 6
5 -10 3,5 Kələm 7 12
6 -10 4 Xiyar 21 6
7 -11 2,0 Kələm 21 6
8 -10 1,65 Kələm 7 5
9 -6 4,5 Pomidor 7 6
10 -5 3,5 Pomidor 14 12
11 -7 3 Xiyar 14 6
12 -3 2,0 Xiyar 21 12
66
13 -5 3 Soğan 14 6
14 0 5,0 Pomidor 14 6
15 0 1,5 Xiyar 14 12
16 +1 2,0 Xiyar 21 6
17 -5 3 Xiyar 21 6
18 -8 4,0 Kələm 7 6
19 -6 4,0 Kələm 14 13
20 -5 4,0 Soğan 7 6
21 -1 5,0 Soğan 14 6
22 -2 3,5 Kələm 14 6
23 -4 3.5 Kələm 21 6
24 -8 3,5 Xiyar 14 6
25 -5 3 Kələm 14 12
Polad qızdırıcı elementin tam cərəyanı:
𝐼 =3,39 ∙ 103
220 ∙ 0.86= 17,9 𝐴
Qızdırıcı elementin məftilinin müqaviməti:
𝑅 =2202 ∙ 0,862
33,86 ∙ 103= 10,6 𝑂𝑚
1 m məftilin müqaviməti
𝑟 =10,61
6 ∙ 21,5= 0,082 𝑂𝑚
İsitmənin başlanğıcında qızdırıcı elementlərin
380 V gərginliyə qoşulma imkanını yoxlayaq.
𝑈1 = 𝐿1 − 𝑑 - qiymətlərini bilərək məftilin
temperaturunu 𝑇1 təyin edək.
𝐷 = 2 𝑚𝑚üçün bir neçə qiymətini götürək və
cədvəlin 2-ci sətrində yazaq:
67
Cədvəl 1.10
T°𝐶 300 200 120 60 30
R, Om/m 0.1 0,08 0,06 0,05 0,04
I, A 25,3 31,7 42,2 50,6 63,3
𝑓2 (T, r) funksiyasını 𝑓3 (T, I)funksiyasına
çevirərək, onda:
𝐼 =𝑉 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝜑
𝑟 ∙ 𝐿=
380 ∙ 0,86
𝑟 ∙ 129=
2,53
𝑟, 𝐴
Nəticələri cədvəlin III sətrinə köçürək. Deməli,
qızdırıcını isitmə başlanğıcında 380 V gərginliyə
qoşmaq olar.
Qızma vaxtı güc:
𝑃 = 26,82 − 0,093 − 129 − 153 = 8,6 𝑘𝑊 𝑜𝑙𝑢𝑟.
MƏSƏLƏ 15. Yüksəktezlikli qızma qurğusunun
seçilməsi və işçi orqanlarının hesabatı
Yoxlama sualları:
1.İnduktiv və dielektrik qızmanın fiziki əsasları
2.İnduktorların konstruktiv yerinə yetirilməsi, təsnifatı
3.Elektromaşın və tristor çeviricilərində yüksək tezliyin
alınma prinsipi
4.Lampa generatorlarında yüksək tezliyin alınma
prinsipi
5.İnduktiv qızmada səthi güc:
6.İnduktorun hesabatı məsələsi
68
7.İşçi kondensatorun hesabatı məsələsi
8.İnduktorun gücünün hesablanması
9.İnduktorun sarğılarının sayının, diametrinin və
hündürlüyünün təyin edilməsi
10.Cərəyanın daxilolma dərinliyi
11.İşçi kondensatorun ölçülərinin təyin edilməsi
12.Yüksəktezlikli qızma üçün generatorların seçilməsi.
Hesabat düsturları:
Optimal tezlik:
Sadə formalı hissələrinin səthi bərkiməsi üçün:
𝐹 =6 ∙ 104
𝑋ℓ2 (8.1)
Mürəkkəb formalı hissələr üçün:
𝐹 =5 ∙ 105
𝑋𝑘2 (8.2)
Polad silindrlərinin qızması üçün:
𝐹 =3 ∙ 106
𝑋ℓ2 (8.3)
burada: Xk-; d –uyğun olaraq bərkidilən qatın dərinliyi
və məlumatın diametridir, mm:
İnduktora verilən güc:
𝑃1 =∆𝑃𝑖𝑑2
𝜂𝑜; (8.4)
69
burada: 𝑑2-məmulatın diametri, m;𝑖 -induktorun hün-
dürlüyü (m), bərkidilən qatın enindən 10...20 % çox
götürülür;𝜂𝑜 -induktorun f.i.ə.; ∆𝑃-orta xüsusi səthi güc,
W/m2.
Generatorun rəqsi gücü:
𝑃𝑘 =𝑃𝑖
𝜂𝑡𝑟; (8.5)
burada: 𝜂𝑡𝑟 -yüksək tezlikli transformatorun f.i.ə.-dır.
Şəbəkədən işlədilən güc:
𝑃𝑖3 =𝑃𝑘
𝜂=
𝑃𝑖
𝜂𝑡𝑟 ∙ 𝜂𝑘; 𝑘𝑉𝑡 (8.6)
burada: 𝜂𝑘 -generatorun f.i.ə.
İnduktiv qızma üçün generatorların texniki
xarakteristikaları (Ə-4)-də göstərilib.
Bərkidilən qatın dərinliyi, mm
Cədvəl 1.11
Bərkidilən
qat
Tezlik, k Hz
0,05 1,0 2,5 4 8 10,0 66 440
Minimal 17,5 4 2,5 2 1,4 1,2 - -
Optimal 35 8 5 4 2,8 2,5 - -
Maksimal 70 16 10 8 5,6 5 - -
Polad məmulatın deşici qızmasında optimal tezlik
Cədvəl 1.12
Diametr və ya
qalınlığı, mm
Tezliklər, Hz
Küri nöqtəsindən
aşağı
Küri nöqtəsindən
yuxarı
70
5...10 2500 (100...200)∙ 103
10...15 1000 (100...200)∙ 103
25...40 1000 8000
40...50 50 2500
50...160 50 100
160 50 50
Əlvan metallardan olan məmulatın qızması üçün
optimal tezlik
Cədvəl 1.13
Diametr və ya qalınlığı, mm Tezlik, Hz
mis Alüminium Latun
1,5...7 2...8 2,5...10 (100...200)∙ 103
7...12 8...15 10...18 8000
12...18 15...22 18...25 2500
18...70 22...85 25...100 100
> 70 > 85 > 100 50
burada: 𝑃2 - məmulatın xüsusi elektrik müqaviməti,
Om.m;M-məmulatın nisbi maqnit nüfuzluğu;F-cərə-
yanın tezliyi, Hz.
İnduktorun f.i.ə.
𝜂 = 1 +𝑟1
𝑟2
𝑃1
𝑃2
−1
(8.8)
burada: 𝑟1 , 𝑟2-uyğun olaraq induktorun daxili radiusu və
məmulatın xarici radiusu, m; 𝑃1, 𝑃2- uyğun olaraq in-
71
duktorun materialının və məmulatın xüsusi elektrik
müqaviməti, Om.m.
İnduktorun güc əmsalı:
𝑐𝑜𝑠𝜑 =503
2𝑎 𝑆1𝑀2
𝑓 (8.9)
burada: 𝑎-induktor və məmulat arasındakı hava
aralığı, m.
Misdə cərəyanın nüfuzetmə dərinliyi (m):
∆1=7
𝑓 (8.10)
İnduktorun borusunun optimal qalınlığı (m):
𝑑1 = 1,57 ∆1 (8.11)
İnduktorun həndəsi ölçüləri:
𝑎ℓ = 1,78 ∙ 105𝑉𝑖 ∙ ∆𝑃1
2(𝑆2𝑀2)1
4𝑓3
4 (8.12)
burada: 𝑉𝑖 -induktordakı gərginlik, (V); bərkitmədə
900...1000 V, deşici qızmada 100...250 V götürülür.
A-induktor və qızdırılan material arasındakı
məsafə, əgər 𝑑2 ≤ 50 𝑚𝑚 olarsa, 𝑎 = 2 … 5 və
𝑑2 ≤ 100 𝑚𝑚 olarsa, 𝑎 = 5 … 10 götürülür.
I induksiya edən naqilin uzunluğu:
𝐼 =𝑎𝑙
𝑎 (8.13)
İnduktorun daxili diametri:
𝑑1 = 𝑑2 + 2 (8.14)
72
İnduktorun sarğılarının sayı:
𝑊 =𝐼
𝜋 ∙ 𝑑 (8.15)
İnduktorun hündürlüyü:
1 = 1,152 (8.16)
İnduktora ötürülən güc (kondensatorun rəqsi
gücü:
𝑃𝑖 =𝑃𝐻
𝜂𝑇 (8.17)
Generatorun rəqsi gücü:
𝑃𝑇 =𝑃𝑖
𝜂𝑇 ∙ 𝜂𝐸 ∙ 𝜂𝑙 (8.18)
Generatorun şəbəkədən işlətdiyi güc:
𝑃𝑛 =𝑃𝐻
𝜂𝑇 ∙ 𝜂𝐸 ∙ 𝜂𝑙 ∙ 𝜂𝑔 (8.19)
burada: 𝑃𝑛 -nominal güc, kW: 𝜂𝑇 -işçi kondensatorun
istilik f.i.ə. (0,8...0,9);𝜂𝐸-rəqs konturunun elektrik f.i.ə.
(0,65...0,7);𝜂𝑙 -generatorun konturla birləşdirən naqil-
lərdə itkini nəzərə alan f.i.ə. (0,9...0,95);𝜂𝑔-generatorun
f.i.ə. (0,65...0,75).
Dielektrik qızma üçün generatorların texniki
göstəriciləri (Ə-4)-də göstərilib. Qızmada materialın
vahid həcminə düşən xüsusi güc:
∆𝑃 =𝑟 ∙ 𝑐
𝜂𝑇∙∆𝑇
∆𝑡 (8.20)
Qurutmada:
73
∆𝑃𝑒 =𝜕′𝐶
𝜂𝑇∙∆𝑊
∆𝑡 (8.21)
burada: 𝜕′-materialın və ya nəmliyin xüsusi həcmi çə-
kisi, kq.m3;C-materialın xüsusi istilik tutumu,
kC/𝑘𝑞. °𝐶−1;𝑟-buxarlanmanın xüsusi istiliyi, kC/kq; ∆𝑇
∆𝑡 və
∆𝑊
∆𝑡 -qızmanın sürəti ( °𝐶 /s) və nəmliyin bu-
xarlanma sürəti, kq/kq.s.
Dielektrikin udduğu güc:
∆𝑃 = 0,555 ∙ 1010 ∙ 휀 ∙ 𝑡𝑔𝑏 ∙ 𝑓 ∙ 𝐸2 (8.22)
burada: 휀- materialının nisbi dielektrik nüfuzluğu;𝑡𝑔𝑏-
dielektrik itkinin bucaq tangensi;𝑓-kondensatorun sahə
tezliyi, Hz;E – elektrik sahəsinin intensivliyi, V/m.
Yüksək tezlikli qızma üçün ayrılan tezliklər
Cədvəl 1.14 F,
Hz 0,44 0,88 1,76 5,28 135,6 271,2 406,8 813,6 152,5 300 2375
±𝑓∆, %
2,5 1,0 2,5 1,0 2,5 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 2,0
Qızmada kondensatorun sahəsinin minimal tezliyi:
𝑓𝑚𝑖𝑛 = 1,8∗1010𝑟𝐶
𝜂𝑇∙∆𝑇
∆𝑡∙
1
𝐸𝑡𝑔𝑏𝐸2 (8.23)
Qurutmada:
𝑓𝑚𝑖𝑛 = 1,8∗1010𝑟𝐶
𝜂𝑇∙∆𝑇
∆𝑡∙
1
𝐸𝑡𝑔𝑏𝐸2 (8.24)
Qızma kamerasında materialın həcmi:
74
𝑉 =𝑃𝐻
∆𝑃=
𝑃𝐻
0,555∗1010𝐸𝑡𝑔𝑏𝐸2 (8.25)
Dielektrikdə doldurulmuş müstəvi kondensator
üçün:
𝑉 = 𝐴𝑑 (8.26)
burada: A-lövhənin sahəsi, m2; d-lövhələr arasındakı
məsafə:
𝑑 =𝑉
𝐸𝑈𝑉 (8.27)
burada: V-kondensatora verilən gərginlik, V;
ġəkil 4. Buğdanın yüksək tezlikli qurutmada texnoloji
sxemi: 1-qızma kamerası; 2-yüksək gərginlikli elektrod;
3-soyutma kamerası; 4-boĢaltma mexanizmi
1
2
3
4
75
Elektrik sahəsinin gərginliyi aşağıdakı şərtdən
seçilir:
𝐸𝑈𝑉 =𝐸𝑚
1,5… 2 (8.28)
burada: 𝐸𝑚 -materialın elektrik möhkəmliyi, V/m.
MƏSƏLƏ 16. İnduktorun hesabatını aparmalı və
silindrik materialın səthi bərkiməsi üçün generator
seçməli.
Hesabat üçün başlanğıc verilənlər
Cədvəl 1.15
Var
iantı
n
№-s
i
𝐷2, 𝑚 𝐻2, 𝑚 𝑋𝑘 , 𝑚𝑚 Məmulatın
materialı
İnduktordakı
gərginlik, V
1 0,04 0,08 1 Polad 45 80
2 0,05 0,09 1 Polad 3 100
3 0,06 0,09 1 Polad 45 60
4 0,07 0,08 1 Ağ çuqun 90
5 0,08 0,09 1 Ağ çuqun 100
6 0,09 0,11 1,5 Ağ çuqun 70
7 0,10 0,11 1,5 Boz çuqun 50
8 0,11 0,11 1,5 Polad 45 90
9 0,12 0,20 1,5 Polad 3 100
10 0,13 0,20 0,8 Polad 45 80
11 0,04 0,20 0,8 Polad 45 70
12 0,05 0,20 0,8 Polad 3 60
13 0,05 0,11 0,8 Boz çuqun 90
14 0,06 0,11 0,8 Polad 45 100
76
15 0,07 0,9 0,8 Boz çuqun 100
16 0,12 0,18 2 Ağ çuqun 90
17 0,13 0,17 2 Polad 45 80
18 0,14 0,17 2 Polad 3 70
19 0,17 0,2 2 Polad 3 60
20 0,14 0,2 2 Boz çuqun 90
21 0,1 0,15 2,8 Polad 45 100
22 0,11 0,15 1,8 Polad 3 80
23 0,11 0,11 1,8 Polad 45 70
24 0,11 0,17 1,8 Ağ çuqun 60
25 0,1 0,18 1,8 Polad 45 50
Hesabatın gedişi
1.Qızmanın optimal tezliyini təyin edək:
𝑓 =6 ∙ 104
𝑥𝑘2 =
6 ∙ 104
𝐼2= 6 ∙ 104 𝐻𝑧.
Elektrotermiya üçün icazə verilən ən yaxın
tezliyi qəbul edək: 𝑓 = 66 𝑘𝐻𝑧.
2. Ə − 4 -dən 𝑋𝑘 -nın qiymətinə görə xüsusi səthi
gücü, (∆𝑃) tapaq: ∆𝑃 = 5∗106𝑊/𝑚2.
3.İnduktorun ölçülərini təyin edək (soyuq hal
üçün). Polad 45 üçün 𝑃 = 10−7 𝑂𝑚
𝑚, 𝜇 = 100. (Cədvəl
1.14) Ə − 7 .
Onda:
𝑎𝑙 = 1,78 ∙ 105 ∙ 8010
5 ∙ 106
10−7 ∙ 100
(66 ∙ 103)
4
=
= 0,00274 𝑚2
77
İnduksiya edən naqilin uzunluğu:
𝑙 =𝑎𝑙
𝑎=
0,00274
0,004= 0,685 𝑚
İnduktorun diametri:
𝐷1 = 0,04 + 2∗ ∙ 0,004 = 0,048 𝑚
İnduktorun sarğılar sayı:
𝑊 =0,685
3,14 ∙ 0,0048= 4,55
𝑊 = 5 qəbul edək.
İnduktorun hündürlüyü:
𝐻1 = 115∗ ∙ 0,08 = 0,092 𝑚
İnduktorun f.i.ə.: 𝜂𝑖 = 0,7 olduqda
Onda
𝑃𝑖 =50 ∙ 106 ∙ 3,14 ∙ 4,9 ∙ 2 ∙ 10−7
0,7= 82,6 𝑘𝑉𝑡
Yüksək tezlikli transformatorun, kondensator ba-
tareyasının və ötürmə xəttinin f.i.ə.: 𝜂𝑟 = 0,87;
𝜂𝑟 = 0,97; 𝜂𝑙 = 0,95.
Onda:
𝑃𝑖𝐵𝑂 =82,6
0,87 ∙ 0,97 ∙ 0,95 = 103 𝑘𝑉𝑡
Generatoru hesablanan gücə və işçi tezliyinə gö-
rə Ə − 4 -dən seçək: BЧИ2-100/0,066 tipli lampa ge-
neratoru seçirik və onun texniki göstəriciləri aşağıdakı
kimidir:
Nominal güc, kW ..................................100
78
İşçi tezlik, kHz........................................ 66
Qidalandırıcı şəbəkənin gərginliyi, V.....380
Güc əmsalı 0.8 olduqda şəbəkədən
işlədilən güc, kW....................................140.
MƏSƏLƏ 17. Dən üçün elektrik separatorunun
və elektromaqnit toxumtəmizləyən maşının para-
metrlərinin hesabatı.
Yoxlama sualları:
1.Taxıl çeşidləyən elektrik separatorlarının təsnifatı
2.Elektrik separatorlarında taxılın yüklənmə üsulları
3.Barabanın təmizləyici qurğusunun işi
4.Hissənin yük qiyməti onun formasından necə asılıdır?
5.Hissənin yük qiyməti onun ölçülərindən və dielektrik
nüfuzluğundan necə asılıdır?
6.Hissənin boşalma sürəti hansı faktorlarından asılıdır?
7.Bölünmə əlamətləri nə deməkdir?
8.Elektromaqnit toxumtəmizləyən maşının iş prinsipi.
9.Elektromaqnit toxumtəmizləyən maşının maqnit sa-
həsində toxuma təsir edən qüvvələr.
Hesabat düsturları:
Ellipsvarı hissəciyin içərisindəki elektrik sahəsi-
nin intensivliyi, (V.m3)
79
𝐸 =𝐸𝑜
1 + Ф1
𝐸 − 1 (9.1)
burada: 𝐸𝑜-xarici elektrik sahəsinin intensivliyi, V/m;
Ф1-hissəciyinin formasından asılı olan qütbsüzləşdirmə
əmsalı. Ф1 = Ф(𝑘) asılılığının qrafiki şəkil 5-də gös-
tərilib.
burada: 𝐾 = 𝑣/𝑎; 𝑣 –ellipsoidin kiçik oxu; a-ellipsoi-
din böyük oxudur.
Hissəciyin istiqamətləndirməyə çalışan sahənin
fırladıcı momenti, Nm
𝑀 =𝐸0
2 ∙휀2
2∙ 𝑉 ∙ Ф2 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝜑 (9.2)
ġəkil 5. Ellipsoidin böyük oxu sahə istiqamətində yer-
ləĢdiyi zaman qütbsüzləĢdirmə əmsalı.
1-uzadılmıĢ ellipsoid üçün; 2-sıxılmıĢ ellipsoid üçün
Ф2 = 𝑓 𝑘; 𝐸 əmsalı
0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 06 0,7 0,8 0,9 K
Ф1
0,3
0,25
0,2
0,15
0,1
0,05
0
1
2
80
1 − 𝐾 = 0,1; 2 − 𝐾 = 0,2; 3 − 𝐾 = 0,3
4 − 𝐾 = 0,4; 5 − 𝐾 = 0,5; 6 − 𝐾 = 0,6
burada: Ф2-hissəciyin formasından və dielektrik nüfuz-
luğundan asılı olan kəmiyyət.
Ф2 − 𝑛𝑖𝑛휀-dielektrik nüfuzluğundan asılılıqları
burada: V-hissəciyin həcmi, m3;J-ellipsoidin böyük
oxunda elektrodların müstəvisinə olan bucaq;𝐸0 -die-
lektrik sabiti, 𝐹 ∙ 𝑚−1
𝐸0 = 8,85 ∙ 10−12 𝐹 ∙ 𝑚−1
Böyük oxun sahə istiqamətdə yönəldilmiş
ellipsoidin yükü:
𝑄 =П ∙ 𝐸0𝑏
2
𝐾𝑓 (9.3)
burada: 𝐾𝑓-formanın dielektrik əmsalı:
𝜙2
50
40
30
20
10
4
0 20 40 60 80 F
2
1
81
𝐾𝑓 =1 + (𝐸 − 1)Ф1
𝐸 (9.4)
burada: E-hissəciyin nisbi dielektrik nüfuzluğu,𝐹 ∙ 𝑚−1
𝑄 =П𝐸0𝐸0𝑏
2
𝐾 ∙ 𝑓 (9.5)
burada: Ф1-kiçik oxu sahə istiqamətdə yönəldilmiş his-
səciyin qütbsüzləşdirmə əmsalı. Kamera tipli maşının
tac boşalma elektrik sahəsində toxumların bölünmə əla-
məti:
𝐶𝑇𝑏 =1
𝜌 ∙ 𝑎 ∙ 𝐾𝑓 (9.6)
burada: 𝜌-hissəciyin həcmi kütləsi, kq.m3.
Həm taxıl üçün baraban tipli maşında tac boşal-
ma elektrik sahəsində toxumların bölünmə əlaməti:
𝐶𝑏1 =𝑀
𝑣𝜌𝑘𝑓 1 +
𝑀
𝐾 ∙ 𝐾𝑓 (9.7)
burada: M- boşalmanın göstəricisi, həmin kəmiyyət
quru taxıl üçün isə 𝑀 = 1 olur.
𝐶𝑏1 =𝑀
𝑣𝜌𝑘𝑓 1 +
𝑀
𝐾 ∙ 𝐾𝑓 (9.8)
Elektrikləşdirmənin silindrik maşında “rəqsetmə,
yapışma” sxemi üzrə seçilmədə tac boşalmanın elektrik
sahəsində toxumların bölünmə əlaməti:
𝐶𝑏1 =𝑓2
1 − 2𝑓2 𝑣𝜌𝑘𝑓 1 +
𝑀
𝐾 ∙ 𝐾𝑓 (9.9)
82
burada: 𝑓-sürtünmə əmsalıdır.
Baraban tipli maşında bölünmə üçün elektrik
sahəsinin optimal intensivliyi:
𝐸𝑜𝑝1 = 𝜕
6𝐸𝑜𝐶𝑏1 1 +
(60𝑃𝐼)2𝑅
900𝐷 (9.10)
burada: 𝑃-barabanın fırlanma tezliyi, san-1
;R-barabanın
radiusu, m;D-sərbəstdüşmə təcili, m/san2.
Baraban tipli qurğunun tac boşalması sahəsində
taxılın dayanıqlıq şərti:
𝐹1 + 𝐹𝑦 + 𝑃 = 𝐹𝑚 .𝑞 (9.11)
Sahənin hissəciyi elektroda sıxan elektrik
qüvvəsi:
𝐹1 = 𝑄𝐸 =𝑃𝐸𝑜 ∙ 𝐸2 ∙ 𝑎𝑣
𝐾𝑓∙ 𝑀 (9.12)
Torpaqlanmış müstəvidə induksiya edən yükün
yaratdığı qüvvə:
𝐹𝑗 =𝑄2
4𝑛 ∙ 𝐸𝑜 ∙ (2𝑋2)=
𝑛 ∙ 𝐸𝑜 ∙ 𝐸2 ∙ 𝑎2
𝐾2∙ 𝑀 (9.13)
burada: X-hissəciyin yük mərkəzi ilə elektrod arasın-
dakı məsafə,
𝑋 =𝑑
4
Ağırlıq qüvvəsinin təsiri hissəciyin barabanın yu-
xarı nöqtəsindən hansı bucaq məsafədə yerləşməsindən
ibarətdir:
83
𝑃 = 𝑚𝑔𝑐𝑜𝑠𝛼 (9.14)
Hissəcik barabanın fırlanma sürətində iştirak
edən zaman ona təsir edən mərkəzdənqaçma qüvvəsi:
𝑃𝑚𝑞 =2𝑛 ∙ 𝑣𝑡
2
𝐷𝑏 (9.15)
burada: m-hissəciyin kütləsi, kq;𝐷𝑏 -barabanın diametri,
m;𝑣𝑡-taxılın barabandan ayrılan zaman sürəti, m/san.
Seçilmənin rasional rejimlərində taxılın sürəti:
𝑣𝑡 = 𝑣𝑏-dən 𝑣𝑡 = 𝐾𝑠𝑈𝑏-yə qədər dəyişir.
burada: 𝐾𝑠 -taxılın barabandan ayrılan zaman sürətin
çoxalmasını nəzərə alan əmsaldır: (𝐾𝑠 = 1,4)𝑃𝑏 və
𝑈𝑏 = 𝑃𝐷𝑏𝑃𝑏 -barabanın fırlanma tezliyi (san-1
) və onun
səthindəki nöqtənin xətti sürətidir, (m/san). Adətən
𝑃𝑏 = 0,6… 0,8 𝑠𝑎𝑛−1 olur və taxılın elektroddan hər
hansı bir bucaq altında ayrılmasına gətirib çıxarıb və
həmin bucaqla hissəciyin düşmə trayektoriyası və se-
çilməsi təyin olunur:
𝐶𝑜𝑠𝑡𝑎𝑦𝑟 =𝑃𝑚𝑞 − 𝐹1 − 𝐹2
𝑚𝜕=
=𝑉𝑏
2
𝜕𝑅𝑏−
6𝐸𝑜𝐸2
𝜕∙
𝑀
6𝜌𝐾𝑓 1 +
𝑀
𝐾𝑓𝐾 (9.16)
Boşalmanın göstəricisi olan əmsal M hissəcik
elektrod üzərində olarkən yükün hansı hissəsini özün-
də saxladığını təyin edir:
𝑀 = 0,385 + 0,32𝐼𝑞𝐵𝑘𝑅𝑞𝐶𝑞 (9.17)
84
burada: 𝑅𝑞 -eksperimental qrafiki ilə təyin olunan, his-
səciyin müqaviməti;𝐶𝑞 -hissəciyin tutumu, PF;𝐵𝑘 -tac
boşalmanın parametri, san-1
.
Taxılın dielektrik nüfuzluğun nəmliyin funksiya-
sı kimi qrafiki təyin edirlər. (9.6), (9.7) düsturunu nəzə-
rə alsaq (9.16) düsturunun aşağıdakı kimi yaza bilərik:
𝑐𝑜𝑠𝛼𝑇 =𝑃2
900𝜕60𝑃𝑏
2𝑅𝑏 −6𝐸𝑜𝐸
2
𝜕𝐶𝑝 (9.18)
Ağırlıq qüvvəsi:
𝑃 = 𝑚𝑑 (9.19)
burada: m-toxumun kütləsi, m.𝑠−2.
Mərkəzə qaçma qüvvəsi:
𝐹𝑚𝑞 =𝑀𝑉𝑏
2
𝑅𝑏
(9.20)
burada: 𝑉𝑏 - barabanın xətti sürəti, m/s;𝑅𝑏 -barabanın
radiusu, m.
ġəkil 6. Elektromaqnit toxum təmizləyən maĢının
maqnit tozu ilə örtülmüĢ toxumu saxlayan qüvvə:
ℓ
𝐹𝑚 .𝑞 𝑅𝐸
𝐹𝑚
𝜌
85
𝐹𝑀 =𝐵𝑀𝑛
𝐼2 (9.21)
burada: B-maqnit induksiyası, Tℓ;M-uzun maqnit nü-
fuzluğu, 𝜇 ∙ 𝑚−1 ;𝑇𝑇 − toxum üzərindəki maqnit tozu-
nun kütləsi, kq;L- toxumun mərkəzindən maqnit sek-
torunun səthinə qədər olan məsafə, m.
Barabandan toxumu saxlayan şərt:
𝐹𝑚 ≥ 𝑃 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝛽 + 𝐹𝑚 .𝑞 (9.22)
və ya𝑖𝑉𝑡𝑇
𝐼2≥ 𝑃 ∙ 𝑐𝑜𝑠 + 𝐹𝑚 .𝑞 (9.23)
Maqnit induksiyası:
𝐵 =𝜕𝑐𝑜𝑠𝛽 + 𝑈𝑏
2/ 𝑅𝑏
𝑀 ∙ 𝐾 (9.24)
burada: 𝐾 =𝑚𝑇
𝑚
𝛽 = 𝑃 𝑣ə𝐹𝑚 .𝑞qüvvələri arasındakı bucaq. Maqnit naqi-
lin məlum en kəsiyində (S) maqnit sahəsinin orta
qiyməti:
𝐹𝑜𝑟 = 𝐵 ∙ 𝑆 (9.25)
Sarğacın müqaviməti:
𝑟 = 𝑅2 + 𝑋12 (9.26)
Sarğacın tam müqaviməti, aktiv müqaviməti
induktiv müqavimətə nisbətən nəzərə almasaq
(𝑅 ≪ 𝑋1) olar, onda:
𝑅 = 𝑋1 =𝑉
𝐼 9.27
86
burada: V, I –sarğacdakı gərginlik və cərəyandır.
Sarğıların sayı:
𝑊 =𝑊
4,44𝑓 ∙ 𝐹𝑜𝑟 , ə𝑑ə𝑑 (9.28)
burada: f-elektrik cərəyanının tezliyi, Hz.
Kamera tipli elektromaşında toxumların
seçilməsi üçün elektrik sahəsinin optimal intensivliyi.
Cədvəl 1.16
Bitki Eopt, V/m
Buğda (2,64...3,97)∙ 105
Çovdar (2,5...3,25)∙ 105
Vələmir (2,61...3,04)∙ 105
MƏSƏLƏ 18. Toxumların tac boşalmanın
elektrik sahəsində bölünmə imkanını yoxlayın, onların
aldığı yükün miqdarını təyin edin. Taxıl qarışığını
verilən varianta görə götürmək olar.
Kamera tipli maşında tac boşalmanın elektrik
sahəsində toxumların ayrılmasına baxaq. Buğda və
çəltik toxumlar üçün bölünmə əlamətlərini təyin edək:
𝐶′𝑝𝑘 =1
𝜌𝐿𝑎1𝐾𝑓1; 𝐶′′𝑝𝑘 =
1
𝜌𝐿𝑎1𝐾𝑓1
Hissəciklərin ümumi kütləsi aşağıdakı ifadə ilə
təyin olunur:
𝑃 =𝑚
𝑣=
𝑚𝜋
6𝑎𝑏𝑐
=6𝑚
𝜋𝑎𝑏𝑐
87
𝑃𝐼 =6 ∙ 4,3 ∙ 10−6
3,14 ∙ 4,1 ∙ 10−3 ∙ 2,3 ∙ 10−3 ∙ 1,1 ∙ 10−3=
= 792,1 𝑘𝑞. 𝑚−3
Başlanğıc verilənlər
Cədvəl 1.17
Variantın, №-si Taxılın qarışığının tərkibi
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
Buğda, çəltik, vələmir
___________”__________
____________”_________
Qarğıdalı, çəltik, arpa
_____________”________
______________”__________
Buğda, arpa, çəltik
___________”_____________
88
𝑃𝐼 =6 ∙ 4,7 ∙ 10−6
3,14 ∙ 4,2 ∙ 10−3 ∙ 2,0 ∙ 10−3 ∙ 1,3 ∙ 10−3=
= 822,4 𝑘𝑞. 𝑚−3
Ellipsoidin kiçik oxunun ekvivalent ölçüsü:
𝑣𝐼1 = 𝑣1𝑐1 = 2,3 ∙ 10−3 ∙ 1,1 ∙ 10−3 =
= 1,59 ∙ 10−3 𝑚
𝑣𝐼1 = 𝑣1𝑐1 = 2 ∙ 10−3 ∙ 1,3 ∙ 10−3 =
= 1,61 ∙ 10−3 𝑚
Formanın dielektrik əmsalı:
𝐾𝑓 =1 + (𝐸 − 1)𝐹1
𝐸
Böyük oxu sahə istiqamətində yönəlmiş hissəci-
yin əmsalını 𝐹1 qrafikdən götürürük.
𝐾1 =𝑣1
𝛼1=
1,59 ∙ 10−3
4,1 ∙ 10−3= 0,39;
𝐾1 =𝑣1
𝛼1=
1,61 ∙ 10−3
4,2 10−3= 0,38.
Onda: 𝐹1 = 0,21 və 𝐹1𝑝 = 0,205
𝐾𝑓𝐼 =1 + (26 − 1) ∙ 0,21
26= 0,24
89
𝐾𝑓𝐼 =1 + (26 − 1) ∙ 0,205
26= 0,236
Bölünmə əlaməti:
𝐶𝑝𝑘′ =
1
792,1 ∙ 4,1 ∙ 103 ∙ 0,24= 1,28 𝑚2.𝑘𝑞−1
𝐶𝑝𝑘′′ =
1
822,4 ∙ 4,2 ∙ 103 ∙ 0,236= 1,23 𝑚2. 𝑘𝑞−1
Qiymətlər çox yaxın olduğundan toxumların bö-
lünmə effektivliyi aşağı olacaq. Ona görə də taxıl qarı-
şığını baraban tipli maşında bölünməsini yoxlamaq
lazımdır. Oxu sahə istiqamətində yönəldilmiş hissəci-
yin yükünü təyin edək:
𝐸𝑜 = 𝐸𝑜𝑝𝑡 = 3 ∙ 105 𝑉. 𝑚−1
qəbul edək.
𝑄1 =3,14 ∙ 8,85 ∙ 10−12 ∙ 3 ∙ 105 ∙ 1,59 ∙ 10−3 2
0,24=
= 867 ∙ 10−13 𝐾ℓ
𝑄1 =3,14 ∙ 8,85 ∙ 10−12 ∙ 3 ∙ 105 ∙ 1,61 ∙ 10−3 2
0,236=
= 877 ∙ 10−13 𝐾ℓ
MƏSƏLƏ 19: Maqnit toxumtəmizləyən maşı-
nın elektromaqnit sisteminin hesabatını aparmalı və
maqnit sahəsində toxumların bölünmə imkanını
90
yoxlamalı. Tozun maqnit nüfuzluluğu M=200, kütləsi
toxumların kütləsinin 2 %-ni təşkil edir.
Başlanğıc verilənlər
Cədvəl 1.18
Var
iant
Bar
aban
ın x
ətti
sürə
ti, m
/san
Gərginlik,
V
Maqnit naqi-
lin en kəsiyi,
m2
Barabanın
radiusu, m
Mərkəzdən
maqnit sek-
tora qədər
olan məsafə
1 0,5 36 0,0025 0,2 0,015
2 0,5 36 0,003 0,3 0,015
3 0,5 36 0,0016 0,4 0,015
4 1,0 36 0,0010 0,2 0,02
5 1,0 36 0,0016 0,3 0,02
6 1,0 36 0,0020 0,4 0,02
7 0,5 42 0,0010 0,2 0,03
8 0,5 42 0,0016 0,3 0,03
9 0,5 42 0,0020 0,4 0,02
10 1,0 42 0,0025 0,2 0,03
11 1,0 42 0,003 0,3 0,02
12 1,0 127 0,0010 0,2 0,02
13 0,5 127 0,0016 0,3 0,02
14 0,5 127 0,0020 0,4 0,03
15 0,5 127 0,0025 0,2 0,03
16 1.0 127 0,003 0,3 0,02
17 1,0 127 0,0010 0,4 0,02
18 0,5 220 0,0016 0,2 0,03
19 0,5 220 0,0020 0,3 0,02
20 0,5 220 0,0025 0,4 0,03
21 1,0 220 0,001 0,2 0,02
22 1,0 220 0,002 0,3 0,03
23 1,0 220 0,0025 0,4 0,03
24 0,5 220 0,0016 0,2 0,03
91
25 0,5 110 0,0025 0,3 0,02
Buğda, çəltik toxumlarının bölünməsi üçün to-
xumtəmizləyən maşının elektromaqnit sisteminin hesa-
batını yerinə yetirək.
Ə − 4 -dən 𝑀𝑛 − 4,3 − 10−4 𝑘𝑞 seçək.
Toxumun baraban üzərində saxlanma şərti:
𝐹𝑀 ≥ 𝑃 𝑐𝑜𝑠𝛽 + 𝐹𝑚𝑞
Buradan toxumun ayrılma bucağı:
𝛽 ≤ 𝑎𝑟𝑐𝑜𝑠 𝐹𝑀 ∙ 𝐹𝑚𝑞
𝑃
Buğda toxumu toz ilə örtülməyib, deməli
𝐹𝑀 = 0
Onda:
𝛽 ≤ 𝑎𝑟𝑐𝑜𝑠 𝐹𝑚𝑞
𝑃
𝐹𝑚𝑞 .1 =4,3 ∙ 10−6 ∙ 0,52
0,2= 5,37 ∙ 10−6 𝑁
𝑃1 = 4,3 ∙ 10−6 ∙ 9,8 = 42,14 ∙ 10−6 𝑁
𝛽 ≤ 𝑎𝑟𝑐𝑜𝑠 5,37 ∙ 10−6
42,14 ∙ 10−6 = 137°
92
Çəltik toxumu toz ilə örtülüb: 𝐵 = 0,01 𝑇ℓ qəbul
edək:
𝐹𝑚𝑞 .1 =1,02 ∙ 4,7 ∙ 10−6 ∙ 0,52
0,2= 5,99 ∙ 10−6 𝑁
𝑃𝑚𝑞 = 4,7 ∙ 10−6 ∙ 1,02 ∙ 9,8 = 46,98 ∙ 10−6 𝑁
𝐹𝑚𝑞 = 200,011 ∙ 0,027 ∙ 4,7 ∙ 10−6
0,015 2= 0,000835 𝑁
𝛽 = 𝑎𝑟𝑐𝑜𝑠 83,5 − 5,99
46,98
Funksiya altı ədəd vahiddən böyük olduğundan,
𝛽 = 0 qəbul edirik və barabanın aşağı nöqtəsində
təmizləyici qoyaq, çünki toxumun özü barabandan
ayrılmır. Maqnit selinin orta qiyməti:
𝐹𝑜𝑟 = 0,01 ∙ 0,0025 = 2,5 ∙ 10−4
İnduksiya edən naqilin sayı:
𝑊 =36
4,44 ∙ 50 ∓ 2,5 ∙ 10−4= 648 𝑠𝑎𝑟ğı
Sarğıları çox alındığından hesabatda onu azalt-
maq olar və maqnit induksiyasını, barabanın sürəti ar-
tıraraq, bu da qurğunun məhsuldarlığını çoxaldır.
93
Əlavələr
Ġstehsalat binalarında havanın temperaturu
və nəmliyi normaları (OHTП 1-77)
Cədvəl Ə.1.1
Binanın adı Heyvanların
qrupu
Heyvan-
ların sax-
lanma üsulu
Havanın
hesabat
tempe-
raturu, °C
Havanın nisbi
rütubəti, (%)
Maksi
-mum
Mini-
mum
İnək damı cavan
və kökəldilən
Buğalar, bir illik-
dən böyük
Bağlı və
boksda sax-
lama
10 75 40
Heyvanla damı,
süni mayalandı-
rılmış heyvanları
saxlanma otağı
Cavan heyvanlar,
kökəldilən
heyvanlar
Bağsız qrup-
larla saxla-
ma
İnək damı südlük
üçün cavan
heyvanlar damı
Südlük üçün ca-
van heyvanlar və
inəklər, doğum-
dan qabaq və
sonra ətlik inəklər
Dərin döşə-
məkdə bağ-
sız saxlama
3 85 40
Ətlik inəklərin
doğumu üçün
bina
3 85 40
Cavan heyvan-
lardan
4,6 aylıqdan 12
aylığa qədər
cavan heyvan
Bağsız və
boks saxlan-
ması
12 75 40
Buzov damı
10...20 günlükdən
4...5 aylığa qədər
buzovlar
Qrupla bağ-
sız və boks-
da saxlama
15 75 40
Doğum şöbəsi Dərin və eyni
döşənəkli inəklər Bağlı 15 75 40
Təmizlik şöbəsi 20 günlük
buzovlar
Xasusi
qəfəsdə 20 75 40
Heyvanların sani-
tar ehtiyacı üçün
bina
İnəklər, cavan
heyvanlar,
buzovlar
- 18 75 40
Süni mayalanma
şöbəsi - - 18 75 40
94
QuĢçuluq müəssisələri (OHTП 4-79)
Cədvəl Ə.1.2
Quşların növü və yaş
qrupu
İlin soyuq dövründə hesabat
temperaturu, °C
Nisbi
rütubət
Döşəmə üstündə
saxlama
binada Bruderin
altında
Qəfəsdə
saxlama
A.Böyük quşlar
1.Toyuqlar 16-18 16-18 60-70
2.Hind quşları 16 - - 60-70
3.Qazlar, ördəklər 14 - - 70-80
B.Cavan quşlar
1.Cavan toyuqlar (həftə
ilə)
Xüsusi
1-4 28-24 35-22 35-24 60-70
5-11 18-16 18 60-70
12-22(26) 16 - 16 60-70
Broyler cücələri
1 28-26 25-30 32-28 65-70
2-3 22 29-26 25-24 65-70
4-6 20 - 20 65-70
7-9 18 - 18 65-70
Cavan hind quşları
(həftə ilə)
1 30-28 37-30 35-32 60-70
2-3 28-22 29-25 31-27 60-70
4-5 21-19 25-21 26-22 60-70
6-17 20-17 - 21 60-70
18-30 16 - 14 65-75
4.Cavan qazlar (həftə)
1-2(4) 26-22 30 30-22 65-75
4-9 20-18 - 20-18 65-75
10-39 14 - 14 70-80
95
ĠBM ayrılan istiliyin, qazın və su buxarının
miqdarı
Cədvəl Ə.1.3
Heyvanların
qrupu
Kütlə,
kq
İstilik miqdarı,
kC/saat(kkal/saat)
Su
buxarı,
q/saat
Karbon
qazı,
1/saat
Ümumi
(gizli
buxarlanma
istiliyi ilə
birlikdə
Azad
(ümumi-nin
72 %)
Südü
qurumuş
inəklər və
düyələr
300
400
2780 (646)
3300 (790)
2000 (478)
2380 (569)
319
380
100
118
Doğuma 2
ay qalmış
inəklər
600
800
4260 (1018)
5000 (1196)
3070 (733)
3610 (861)
489
574
159
179
Südvermə
dövründə
sağım inək-
lər (10 l)
300
400
2970 (708)
3520 (841)
2140 (510)
2540 (605)
340
404
106
126
Kökəldilən
öküzlər
600
800
5220 (1247)
6250 (1490)
3760 (898)
4500 (1073)
599
715
187
233
Buzovlar
1-3 aylıq
40
60
100
675 (162)
990 (236)
1550 (370)
490 (117)
712 (170)
1130 (266)
78
113
117
24
50
55
4 aylıq və
ondan yu-
xarı cavan
heyvanlar
180
250
1840 (450)
2280 (545)
1360 (324)
1380 (329)
206
261
67
82
96
BÖLMƏ II
KURS ĠġĠ
Elektrotexnologiya kursu kənd təsərrüfatının
elektrikləşdirilməsi və aWomatlaşdırılması ixtisası üzrə
əsas fənlərdən biridir. Fənnin məqsədi gələcək mütə-
xəssislərdə müasir elektrotermiyanın və elektrotexnolo-
giyanın elmi-texniki əsaslarını aşılamaq və elektrik
enerjisindən kənd təsərrüfatı istehsalatında istilik və
texnoloji proseslərdə rasional istifadəni dərindən öy-
rətməkdir.
KURS ĠġĠNĠN TEMATĠKASI
VƏ MƏZMUNU
Respublikamizin aqrar istehsalatının intensivləş-
dirilməsinin durmadan artması şəraitində elmi-texniki
tərəqqinin yüksəldilməsi, mexanikləşdirmə və
aWomatlaşdırılmanın tətbiqi və elektrikləşdirmənin
inkişafı böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Azərbaycanda aparılan aqrar sahədəki islahatlar
buna canlı sübutdur. Kənd təsərrüfatı məhsulları isteh-
sal edilən heyvandarlıq, quşçuluq, tərəvəz təsərrüfatları
və binaları, ərzaq emalı, saxlanması, qurudulması
müəssisələri elektrik qızdırıcı-ventilyasiya sisteminin
olmasını tələb edir.
Heyvan və quşların məhsuldarlığının artırılma-
sının əsas tədbirlərindən biri də onlar üçün optimal
97
mikroiqlim şəraitinin yaradılmasıdır. Yalnız bina daxi-
lində optimal hava şəraitinin yaradılması hesabına bir
çox heyvan və quşların məhsuldarlığını 25...30 % artır-
maq mümkündür. Heyvandarlıq və quşçuluq binala-
rının temperaturası mikroiqlimin əsas parametrlərindən
biridir. Heyvandarlıq binalarının mikroiqlimi binanın
istilik izolyasiyasından, heyvanların miqdarı və yaşın-
dan, hava dəyişmələrinin dəfəliyindən və xarici hava-
nın temperaturundan asılıdır.
Heyvandarlıq və quşçuluq binalarında optimal
mikroiqlim yaratmaq üçün qızdırıcı-ventilyasiya siste-
mindən istifadə olunur. Bu məqsədlə elektrik kalorife-
rindən istifadə etmək məqsədə daha çox uyğundur.
Çünki, havanın elektrik kaloriferində isidilməsi ən əl-
verişli və ucuz başa gəlir.
Elektrik kaloriferinin üstünlüyü ondan ibarətdir
ki, onlar qızdırıcı-ventilyasiya qurğusu kimi bir aqre-
qatda yerləşdirilir və bütün heyvandarlıq və ya quş-
çuluq binalarında, həmçinin digər kənd təsərrüfatı məh-
sulları saxlanılan binalarda tətbiq edilə bilirlər.
Bu baxımdan “Elektrotexnologiyanın əsasları”
fənnindən kurs işinin yerinə yetirilməsi çox vacibdir və
o, aşağıdakıları əhatə edir:
1.Verilən obyektin əsaslandırılması;
2.Elektrik kaloriferinin gücünün təyin edilməsi;
3.Ventilyatorun intiqalı üçün elektrik mühərrikinin
98
seçilməsi;
4.Qızdırıcı quruluşun konstruktiv parametrlərinin
hesabatı;
5.Qızdırıcı elementlərin istilik hesabatı;
6.Güc şəbəkəsinin hesabı, idarəetmə və mühafizə apa-
ratlarının seçilməsi;
7.Elektrik kalorifer qurğusunun idarə sxeminin tərtibi
və tənzimləmə parametrlərinin hesabatı;
8.İstismar göstəricilərinin təyin edilməsi;
9.Əmək mühafizəsi və təhlükəsizlik texnikası qaydala-
rının göstərilməsi;
10.İstifadə olunan ədəbiyyat mənbələri.
Kurs işində verilənlər hər bir tələbə üçün fərdi
tapşırıqdan götürülür.
Kurs işində hesabat-izahat hissəsi 22(594X420)
formatlı vərəqələrdə 20-25 səhifə həcmində işlən-
məlidir. Layihənin qrafiki hissəsində isə birinci vərəqdə
elektrik kaloriferinin, boru şəkilli elektrik qurğusunun
və elektrik kalorifer qurğusunun tam (bütöv) eskizləri,
ikinci vərəqdə isə elektrik kalorifer qurğusunun ümumi
hesabat və aWomatik idarə sxemləri verilməlidir.
Kurs işinin hesabat ardıcıllığı aşağıdakı kimidir:
99
ELEKTRĠK KALORĠFER QURĞUSUNUN
GÜCÜNÜN TƏYĠN EDĠLMƏSĠ
Heyvandarlıq və ya quşçuluq binalarında istifadə
olunacaq elektrik kaloriferindən vahid zamanda alınan
istilik miqdarı istilik balans tənliyi ilə aşağıdakı kimi
təyin edilir:
𝑄𝑘 = 𝑄çə𝑝 + 𝑄𝑣𝑒𝑛 − 𝑄𝑒𝑦
burada: 𝑄çə𝑝 -binanın çərəpləmələri vasitəsilə itirilən
istilik, kC/saat; 𝑄𝑣𝑒𝑛 -ventilyasiya vasitəsilə itirilən
istilik, kC/saat;𝑄𝑒𝑦 -bir heyvandan ayrılan istilikdir,
kC/saat.
Binanın çəpərləmələri vasitəsilə itirilən istilik
aşağıdakı düsturla təyin edilir:
𝑄çə𝑝 = 𝑞𝑜 ∙ 𝑉 ∙ (𝑡𝑑𝑎𝑥 − 𝑡𝑥𝑎𝑟 )
burada: 𝑞𝑜 -binanın istilik xarakteristikasıdır,
kC/m3.oC.saat;V-binanın həcmidir, m
3;𝑡𝑑𝑎𝑥 ; 𝑡𝑥𝑎𝑟 -müva-
fiq olaraq binanın daxili və xarici temperaturudur, oC.
Binanın həcmi heyvan və ya quşların miqdarının
hər bir başa düşən həcmə vurma hasili ilə təyin edilir.
Ventilyasiya vasitəsilə itirilən istilik miqdarı
aşağıdakı düsturla təyin olunur:
𝑄𝑣𝑒𝑛 = 𝐿𝑣 ∙ 𝐶 ∙ 𝛾(𝑡𝑑𝑎𝑥 − 𝑡𝑥𝑎𝑟 )
burada: 𝐿𝑣 -ventilyasiya qurğusunun məhsuldarlığı,
𝑚3/𝑠𝑎𝑎𝑡;𝐶 -havanın xüsusi istilik tutumudur, qiyməti:
100
𝐶 = 1,0 𝑘𝐶/(𝑘𝑞. 𝑑ə𝑟) olur; 𝛾 -havanın sıxlığıdır,
𝛾 = 1,2 𝑘𝑞/𝑚3.
Ventilyasiya qurğusunun məhsuldarlığı binadan
artıq nəmliyin və karbon qazının xaric edilməsinə əsa-
sən tapılır.
Göstərilən hesabatların aparılma metodikası
Ə − 1 − 𝑑ə göstərilmişdir.
Bir başa düşən ventilyasiya normasını 𝐿𝑣′ təyin
edərək və bina daxilindəki heyvan və ya quşların miq-
darını bilərək, ventilyasiya qurğusunun məhsuldarlığını
aşağıdakı düsturla tapmaq olar:
𝐿𝑣 = 𝐿𝑣′ ∙ 𝑁; 𝑚3/𝑠𝑎𝑎𝑡.
Heyvanlar tərəfindən ayrılan istilik aşağıdakı
düsturla təyin olunur:
𝑄𝑒𝑦 = 𝑄1 ∙ 𝑁;
burada: 𝑄1 -bir heyvan tərəfindən ayrılan istilikdir,
𝑘𝐶/𝑠𝑎𝑎𝑡.
Bundan sonra qızdırıcı sistemin ümumi gücü
təyin edilir:
𝑃𝑘 =𝑄𝑘𝑎𝑙
3600; 𝑘𝑊
Burada onu da nəzərə almaq lazımdır ki, heyvan-
darlıq və ya quşçuluq binalarında adətən, bir, iki, dörd
və daha çox qızdırıcı-ventilyasiya qurğusu quraşdırıla
bilər.
101
Bir ədəd elektrik kaloriferinin gücü 𝑃𝑘1 aşağıdakı
düsturla tapılır:
𝑃𝑘1 =𝑃𝑘
𝑍; 𝑘𝑊
Bir ədəd ventilyatorun məhsuldarlığı isə belə
təyin edilir:
𝐿𝑣1 =𝐿𝑣
𝑍; 𝑚3/𝑠𝑎𝑎𝑡
burada: Z-ventilyasiya qurğularının sayıdır. Kurs işinin
bu bölməsində heyvandarlıq binasının planının eskizi
çəkilir və orada elektrik kalorifer qurğusu və paylayıcı
hava borularının yerləşdirilməsi göstərilir.
VENTĠLYATORUN ĠNTĠQALI ÜÇÜN
ELEKTRĠK MÜHƏRRĠKĠNĠN SEÇĠLMƏSĠ
Ventilyatorun məhsuldarlığı aşağıdakı düsturla
təyin olunur:
𝐿𝑣1 =𝐿𝑣
𝑍∙ 𝐾1
burada: 𝐾1-hava borularında itirilən itkiləri nəzərə alan
əmsaldır. Polad, asbosement və plastmas hava borula-
rında uzunluq 50 metr olduqda qiyməti 𝐾1 = 1,1 götü-
rülür. Heyvandarlıq binalarında quraşdırılacaq elektrik
qurğularında mərkəzdənqaçma tipli ventilyatorlardan
istifadə etmək məsləhət görülür. Ц4 − 70 tipli ventilya-
torlar daha yaxşı aerodinamik xassəyə malikdir. Bu
102
ventilyatorların texniki xarakteristikaları Ə − 2 − 𝑑ə
göstərilmişdir.
Ventilyatorun intiqalı üçün elektrik mühərrikinin
gücü aşağıdakı düsturla təyin edilir:
𝑃𝑒𝑠 =𝐿𝑣 ∙ 𝐻
103 ∙ 𝜂𝑣 ∙ 𝜂ö𝑡∙ 𝐾𝑒
burada: 𝐿𝑣-ventilyatorun məhsuldarlığı, 𝑚3/𝑠𝑎𝑎𝑡;
𝐻 -havanın tam təzyiqi, 𝑁/𝑚2; 𝜂𝑣-ventilyatorun f.i.ə.-
lı; 𝜂ö𝑡 -ötürmənin f.i.ə.-lı; 𝐾𝑒 -ehtiyat əmsalı olub,
qiyməti 𝐾𝑒 = 1,1… 1,5 götürülür.
Ventilyatorları 4A seriyalı üçfazalı asinxron
elektrik mühərrikləri ilə komplektləşdirmək tövsiyə
olunur.
Əgər seçilmiş ventilyator və elektrik mühər-
rikinin sürətləri eyni olarsa, onda elektrik mühərriki və
ventilyatorun vallarının bilavasitə qoşulması qəbul
olunur. Bu halda 𝜂ö𝑡 = 1 götürülür.
QIZDIRICI QURULUġUN KONSTRUKTĠV
PARAMETRLƏRĠNĠN HESABATI
Elektrik kaloriferlərində boru şəkilli hermetik
elementlər-BEQ (TEH) istifadə edilir. Bir ədəd BEQ-in
gücü belə tapılır:
𝑃𝐻 =𝑃𝑘1
3 ∙ 𝑍𝐻, 𝑘𝑊
103
Sonra qoşulma sxemi nəzərə alınmaqla qızdırıcı
elementin işçi cərəyanı, həmçinin qızdırıcının hesabat
temperaturu təyin edilir:
𝑡𝑒𝑠 = 𝑡ə𝑞 ∙ 𝑡𝑞 ∙ 𝐾𝑚 , °𝐶.
burada: 𝑡ə𝑞 –qızdırıcının həqiqi temperaturudur, °𝐶 ;
𝑡𝑞 -soyumanın pisləşməsini nəzərə alan quraşdırma əm-
salıdır; 𝐾𝑚 -suyun yaxşılaşmasını nəzərə alan mühit
əmsalıdır; 𝑡ə𝑞 -həqiqi temperatura əvvəlcədən BEQ
səthinin temperaturunun 50 … 100° C qədər artımı
nəzərə alınmaqla təyin edilə bilər. BEQ səthinin tem-
peraturu 180 … 200°C-dən çox olmamalıdır.
İşçi cərəyana və temperaturun hesabat qiymətinə
əsasən ədəbiyyat və sorğu kitablarından qızdırıcı məf-
tilin diametri (d) və en kəsiyi (S) təyin edilir. Preslən-
miş nixrom məftilin qızdırıcının işçi müqaviməti aşa-
ğıdakı düsturla təyin edilir:
𝑅𝑛 =𝑈𝑛
𝐼𝑛, 𝑂𝑚
Qızdırıcının preslənməyə qədər müqaviməti belə
tapılır:
𝑅𝑝𝑟𝑒𝑠 = 𝑅𝑛 ∙ 𝑑1, 𝑂𝑚
burada: 𝑑1 -preslənmə nəticəsində müqavimətin dəyiş-
mə əmsalıdır, qiyməti, 𝑑1 = 1,3 götürülür.
Preslənməyə qədər məftilin uzunluğu təyin edilir:
104
ℓ =𝑅𝑝𝑟𝑒𝑠 ∙ 𝑆
𝜌ə𝑞, 𝑚
burada: 𝜌ə𝑞 -nixrom məftilin həqiqi temperaturda xü-
susi müqavimətidir, Om.m.
Xüsusi müqavimət 𝜌ə𝑞 -aşağıdakı düsturla təyin
edilir:
𝜌ə𝑞 = 𝜌20 1 + 𝑑( − 20) ,𝑂𝑚. 𝑚
burada: 𝜌20 -temperatura 20 °𝐶 olduqda materialın
xüsusi müqavimətidir, Om.m;d-müqavimətin tempera-
turunun dəyişmə əmsalı, 1/°𝐶.
Elektrik qızdırıcılarının müxtəlif materialları
üçün xüsusi müqavimətin (𝜌20 ) və temperatur əmsa-
lının ( 𝛼) qiymətləri sorğu ədəbiyyatlarında verilir.
Spiralın diametri aşağıdakı kimi tapılır:
𝐷𝑠𝑝 = 8… 10 ∙ 𝑑, 𝑚𝑚
Spiralın addımı isə:
= (2… 4) ∙ 𝑑, 𝑚𝑚
Sarğıların sayı:
𝑛 =1000 ∙ ℓ
П ∙ 𝐷𝑠𝑝 2
+ 2
, 𝑠𝑎𝑟ğı
BEQ borusunun daxili diametri tapılır:
𝐷𝑑𝑎𝑥 = 2,5 … 3 ∙ 𝐷𝑠𝑝 , 𝑚𝑚
105
BEQ borusunun aktiv hissəsinin uzunluğu (𝐿𝑎)
preslənmədən sonra spiralın uzunluğuna bərabər (𝐿𝑠𝑝)
olur:
𝐿𝑎 = 𝐿𝑠𝑝 = 10−3 ∙ ∙ 𝑛
Preslənməyə qədər isə:
𝐿20 =𝐿𝑎
𝛾1
burada: 𝛾1 -preslənmə zamanı borunun uzunluğunun
dəyişməsini nəzərə alan əmsaldır, qiyməti 𝛾1 = 1,15
qəbul olunur.
BEQ-in tam uzunluğu təyin edilir:
𝐿 = 𝐿𝑎 + 2 ∙ 𝐿𝑝 , 𝑚
burada: 𝐿𝑝 -BEQ borusunun passiv hissəsinin uzunluğu;
𝐿𝑝 = 0,05 𝑚 qəbul oluna bilər.
Bir BEQ üçün məftilin tələb olunan miqdarı
aşağıdakı düsturla təyin edilir:
𝐿𝑡ə𝑙 = 𝐿 + 15… 20 ∙ П ∙ 𝐷𝑠𝑝 2
+ 2 ∙ 10−3, 𝑚
Nəhayət, BEQ borusunun aktiv hissəsinin xüsusi
səthi gücü təyin edilir:
𝑊 =𝑃𝑛
𝐿𝑎 ∙ П ∙ 𝐷𝑥,𝑊
𝑠𝑚2
Konstruktiv hesabatdan alınan qiymətlərə əsasən
birinci cizgi vərəqində əsas ölçüləri göstərilməklə
106
BEQ-in əvvəlcə eskizi (kəsiyi) çəkilir, sonra isə BEQ-
lərin lazımi miqdarı komponovka edilir (yerləşdirilir).
QIZDIRICI ELEMENTLƏRĠN ĠSTĠLĠK
HESABATI
BEQ-in istilik hesabatına: BEQ borusunun və
qızdırıcı spiralın işçi temperaturunun və xüsusi (səthi)
gücünün təyin edilməsi tələb olunur.
BEQ-in yerləşdirilməsini (şahmat və ya dəhliz)
nəzərə alaraq kaloriferin eskizinə əsasən onun canlı en
kəsiyi 𝐹𝑘 təyin olunur və ventilyatorun məhsuldarlığı-
nın məlum qiymətinə əsasən havanın sürəti təyin edilir:
𝑉 =𝐿𝑣
𝐹𝑘 ∙ 3600, 𝑚/𝑠𝑎𝑛
Havanın sürəti 6 m/san-dən çox olmalıdır.
Bütün variantlar üçün kaloriferdən çıxan havanın
temperaturunu 𝑡2 = 50𝑜𝐶 qəbul etməli.
Qəbul edərək, havanın orta temperaturu təyin
edilir:
𝑡𝑜𝑟𝑡 =𝑡1 + 𝑡2
2,
burada: 𝑡1-qurğunun işləmə müddəti ərzində kaloriferə
daxil olan havanın orta temperaturu, °𝐶.
İstilik vermə əmsalı 𝑑 aşağıdakı kimi təyin
olunur:
107
𝛼 =𝑁𝑛 ∙ 𝜆
𝐷𝑥, 𝑉𝑡/(𝑚2. °𝐶)
burada: 𝑁𝑛 -Nusselt kriteriyasıdır;𝜆-havanın istilik ke-
çirmə əmsalıdır, qiyməti 𝜆 = 0,027 𝑉𝑡/(𝑚2. °𝐶);
𝐷𝑥 -BEQ borusunun xarici diametridir, m.
BEQ-in dəhliz şəkilli yerləşməsində
𝑁𝑛 = 0,21 ∙ 𝑅𝑒0,65
Şahmat şəkilli yerləşmədə isə:
𝑁𝐻 = 0,37 ∙ 𝑅𝑒0,6
burada: Re-Reynolds kriteriyasıdır.
Reynolds kriteriyası BEQ-in hava ilə əhatə
edilmə rejimini təyin edir:
𝑅𝑒 =𝑉 ∙ 𝐷𝑥
𝛾
burada: 𝑉 -havanın sürəti, m/san;𝛾-havanın kinematik
özlülük əmsalıdır, qiyməti
𝛾 = 18,5 ∙ 10−6 , 𝑚2/𝑠𝑎𝑛.
BEQ-in xüsusi kontakt termik müqaviməti tapılır:
𝑅𝑡 =1
𝛼; 𝑚2. °𝐶/𝑊
Uzunluğu 1 m olan qızdırıcının kontakt müqavi-
məti təyin edilir:
𝑅𝑡1 =𝑅𝑡
П ∙ 𝐷𝑥, 𝑚2. °𝐶/𝑊
Spiraldan BEQ borusuna yönələn istilik selinin
termiki müqaviməti aşağıdakı kimi təyin edilə bilər:
108
𝑟𝑚2 =1
2П ∙ 𝜆1 ℓ𝑛
𝐷𝑑
𝐷𝑠𝑝+ 10−3 0,5 + 0,59𝑦
∙ 𝐾 − 1 − 6,56𝑥0,38 ; 𝑚. °𝐶/𝑊
burada:𝜆1-doldurucunun istilik keçirmə əmsalıdır, qiy-
məti 𝜆1 = 1,5 𝑊/𝑚. °𝐶:
𝑥 =𝑑
𝐷𝑑; 𝑦 =
𝑑
𝐷𝑠𝑝; 𝑘 =
𝑑
Uzunluğu 1 m olan borunun termiki müqaviməti
aşağıdakı kimi tapıla bilər:
𝑟12 =1
2П ∙ 𝜆2ℓ𝑛
𝐷𝑥
𝐷𝑑; 𝑚. °𝐶/𝑊
burada: 𝜆2 -BEQ divarının istilik keçirmə əmsalıdır,
qiyməti, 𝜆2 = 40 𝑊/𝑚. °𝐶 götürülür. BEQ-in 1 metri-
nin istilik keçirməsinin ümumi termik müqavimətini
tapırıq:
𝑟𝑇23 = 𝑟𝑇2 + 𝑟𝑇3
BEQ-in 1 m qızdırıcısının ümumi termik müqa-
viməti isə belə təyin edilə bilər:
𝑟𝑇13 = 𝑟𝑇23 + 𝑟𝑇1, 𝑚. °𝐶/𝑊
Ümumi xüsusi səthi müqaviməti aşağıdakı düs-
turla tapmaq olar:
𝑅𝑇13 = 𝑟𝑇13 ∙ П ∙ 𝐷𝑒𝑘 , 𝑚2 . °𝐶/𝑊
burada: 𝐷𝑒𝑘 -ekvivalent silindrin diametridir, m.
109
Ekvivalent silindrin diametri aşağıdakı bərabərlikdən
tapıla bilər:
𝑟𝑇2 =1
2П ∙ 𝜆1ℓ𝑛
𝐷𝑑
𝐷𝑒𝑘
BEQ borusunun səthindəki xüsusi güc təyin edilir:
𝑊 =𝑡𝑏𝑒𝑞 − 𝑡𝑜𝑟
𝑅𝑇13, 𝑊/𝑚2
BEQ-in xüsusi proqon gücü:
𝑊1 = 𝑊 ∙ П ∙ 𝐷𝑥𝑎𝑟 ; 𝑊/𝑚
BEQ spiralın temperaturu aşağıdakı düsturlarla
təyin edilə bilər:
𝑡𝑠𝑝 = 𝑡𝑏𝑒𝑞 + 𝑊1 ∙ 𝑟𝑇23
və ya
𝑡𝑠𝑝 = 𝑡𝑜𝑟 + 𝑊1 ∙ 𝑟𝑇13
Bunun qiyməti tapşırıqda verilən materialın mak-
simal buraxıla bilən qiymətindən çox olmamalıdır.
Qızdırıcı spiralın xüsusi səthi gücü aşağıdakı
kimi təyin edilə bilər:
𝑊𝑠𝑝 =𝑡𝑠𝑝 − 𝑡𝑏𝑒𝑞
𝑅𝑇23, 𝑊/𝑚2
burada: 𝑅𝑇23-istilik keçirmənin ümumi termik müqavi-
mətidir və aşağıdakı düsturla təyin olunur:
𝑅𝑇23 = 𝑟𝑇23 ∙ П ∙ 𝐷𝑒𝑘 .
110
GÜC ġƏBƏKƏSĠNĠN HESABATI VƏ
ĠDARƏETMƏ VƏ MÜHAFĠZƏ APARATLA-
RININ SEÇĠLMƏSĠ
Elektrik kalorifer qurğusunun və onun qoşulma
xətlərinin güc şəbəkəsinin hesabatı, həmçinin idarəetmə
və mühafizə aparatlarının seçilməsi hesabat cərəyan-
larına əsasən aparılmalıdır.
Elektrik kaloriferinin xətləri üçün hesabat cərə-
yanının qiyməti aşağıdakı düsturla təyin edilir:
𝐼𝑘 =𝑃𝑡𝑘 ∙ 103
1,73 ∙ 𝑈𝑛, 𝐴
Elektrik mühərrikinin xətləri üçün isə:
𝐼𝑚ü =𝑃𝑚ü ∙ 103
1,73 ∙ 𝑈𝑛 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝜑∙ 𝐾𝑚 .𝑦 ,
burada: 𝑃𝑡𝑘 və 𝑃𝑚ü -müvafiq olaraq kalorifer və mü-
hərrikin gücüdür, kW-la; 𝑈𝑛 -kalorifer və mühərrikin
nominal gərginliyidir, V; 𝑐𝑜𝑠𝜑 və 𝐾𝑚 .𝑦 - müvafiq ola-
raq elektrik mühərrikinin güc əmsalı və yükləmə əm-
salıdır.
Ventilyatorlar üçün yükləmə əmsalını 𝐾𝑚 .𝑦 = 1
qəbul etmək tövsiyə olunur.
Bunu nəzərə aldıqda:
𝐾𝑚 .𝑦 = 𝐾𝑛 ∙ 𝐾𝑚 =𝑃𝑒𝑠
𝑃𝑛𝑜𝑚
olar.
111
Elektrik kalorifer qurğusunun qidalandıran ma-
gistral xəttin hesabat cərəyanı kalorifer və mühərrikin
hesabat cərəyanlarının cəmini toplamaqla təyin edirlər.
Elektrik kaloriferi və ventilyatoru qidalandıran məftil
və ya kabellərin en kəsiyinin təyin edilməsi qızma şər-
tinə əsasən aparılmalıdır.
Elektrik kalorifer qurğusunun şəbəkəyə qoşulma-
sı kəsən açar və ya avtomatik açarla yerinə yetirilir.
Elektrik kaloriferi və ventilyatorun elektrik mühərriki-
nin işə qoşulması maqnit buraxıcıları vasitəsilə olmalı-
dır. Elektrik kaloriferinin qısa qapanmalardan mühafizə
olunması üçün maksimal cərəyan mühafizəsi olan avto-
mat açarlarla və ya əriyən qoruyucularla təchiz edilmə-
lidir. Elektrik kalorifer qurğusunun dövrəyə qoşulma
sxemində “П; PB” tipli kəsən açarlardan, “AП-50; AE-
2000” tipli avtomat açarlardan, “ПME; ПA; ПMЛ”
tipli maqnit buraxıcılarından və “ПP-2; PH-2; HПH-2”
tipli əriyən qoruyucularından istifadə edilməlidir.
ĠDARƏ SXEMĠNĠN TƏRTĠBĠ VƏ
TƏNZĠMLƏNMƏ PARAMETRLƏRĠNĠN
HESABATI
Kurs işinin bu bölməsində qızdırıcı-ventilyasiya
sisteminin iki mövqeli avtomatik idarə sxemi tərtib
olunmalıdır, bu vaxt elektrik kalorifer qurğusu iki və-
ziyyətdə ola bilər: ventilyator və kalorifer tam məhsul-
112
darlıqla işlədilməli və ya dövrədən açılmalıdır. Bina da-
xilində havanın temperaturuna nəzarət “ПTP-2” tən-
zimləyici vasitəsilə, “DKTБ-53” temperatur vericisi və
ya “KT-6” kontakt termometri ilə yerinə yetirilə bilər.
Burada onu da nəzərə almaq lazımdır ki, elektrik kalo-
riferinin dövrəyə qoşulması yalnız ventilyator işə düş-
dükdən sonra yerinə yetirilsin. Bundan başqa sxemdə
işıq siqnalizasiyası da nəzərə alınmalıdır – “kalorifer
qoyulmuşdur”, “kalorifer həddən artıq, yəni ifrat dərə-
cədə qızmışdır”. Sxemdə iki iş rejimi də nəzərdə tutul-
malıdır: əl ilə və avtomatik. İşıq siqnalizasiyası əl reji-
mində də işləməlidir.
Tənzimləmə parametrlərini hesablamaq üçün
elektrik kalorifer qurğusunun 𝑇1 qoşulmuş və 𝑇2 açılma
vaxtlarının temperaturunun dəyişmə diapazonlarının
∆𝑡1 dəyişmələr periodunun 𝑇𝑘 temperaturunun müsbət
∆𝑡′ və mənfi ∆𝑡" dəyişmə amplitudalarının, tənzimlən-
məsinin sabit xətasının E heyvandarlıq və ya quşçuluq
binalarının xarakteristikalarına uyğunlaşdıraraq və ven-
tilyasiya qurğusunun işləmə müddəti ərzində tempera-
turun tənzimlənməsində istifadə olunan tənzimləyicinin
parametrləri təyin edilməlidir.
Heyvandarlıq və ya quşçuluq binalarındakı istilik
itkilərinin cəmi aşağıdakı düsturla tapılır:
𝑄𝑖𝑡 = 𝑄çə𝑝 + 𝑄𝑣 , 𝑘𝐶/𝑠𝑎𝑎𝑡
113
İstilik itkiləri əmsalını təyin edirik:
𝐴 =𝑄𝑖𝑡
𝑡𝑑𝑎𝑥 − 𝑡𝑥𝑎𝑟;
Qızdırılma mövsümi ərzində hesabat temperatu-
runa görə istilik itkilərinin gücü aşağıdakı düsturla tə-
yin edilir:
𝑃𝑖𝑡 = 𝐴 ∙ 𝑡𝑑𝑎𝑥 − 𝑡1 ; 𝑘𝑊
Heyvandarlıq və ya quşçuluq binalarının ötürmə
əmsalı𝐾𝑜𝑏 tənzimləmə obyekti kimi nisbi qiymətlərdə
vahidə bərabər olur, tənzimlənmə təsiri 𝐵1 isə elektrik
kalorifer qurğusu qoşulduqda
𝐵1 =𝑃𝑘 − 𝑃𝑖𝑡
𝑃𝑖𝑡 𝑣ə
açıldıqda
𝐵2 =𝑃𝑖𝑡 − 𝑄𝑒𝑦 /3600
𝑃𝑖𝑡
olur.
Tənzimləyicinin 2𝑡𝑛′ birmənalı olmayan zonası
nisbi qiymətlərdə 2a-ya bərabər olduğu üçün:
2𝑎 =2𝑡𝑛
′
𝑡𝑑𝑎𝑥 𝑜𝑙𝑢𝑟.
“ПTP2-03” üçün 2𝑡𝑛′ = 0,5° … 5°.
“DKTБ-53” üçün 2𝑡𝑛′ = 2° … 3° və kontakt ter-
mometri üçün “KT-6” isə 𝑡𝑛′ = 0 götürülür. Qızma
dinamikasını nəzərə alaraq
114
𝐶 = 1,3… 1,5 ∙ 𝐶 , 𝑘𝐶/𝑑ə𝑞.
burada: 𝐶 - binadakı havanın xüsusi istilik tutumudur.
Heyvandarlıq və ya quşçuluq binalarında zaman
sabiti aşağıdakı düsturla təyin olunur:
𝑇 =𝐶
𝐴
Bütün variantlar üçün gecikməni𝜏 = 10 … 15 𝑑ə𝑞. qə-
bul etməli.
Elektrik kalorifer qurğusunun qoşulma müddəti
aşağıdakı düsturla təyin olunur:
𝑇1 = 𝜏 + 𝑇ℓ𝑛𝐾𝑜𝑏 ∙ 𝐵1 + 𝐵2 − (𝐾𝑜𝑏𝐵2 − 𝑎)𝑒
𝜏
𝑇
𝐾𝑜𝑏 ∙ 𝐵1 − 𝑎
Pauzalar (yəni, dayanmalar) müddəti isə:
𝑇1 = 𝜏 + 𝑇ℓ𝑛𝐾𝑜𝑏 ∙ 𝐵1 + 𝐵2 − (𝐾𝑜𝑏𝐵1 − 𝑎)𝑒
𝜏
𝑇
𝐾𝑜𝑏 ∙ 𝐵2 − 𝑎
Tərəddüdlər periodu bu halda: 𝑇𝑘 = 𝑇1 + 𝑇2 olar.
Temperaturalar diapazonu belə tapılır:
∆𝑡 = 𝐾𝑜𝑏 ∙ 𝐵1 + 𝐵2 ∙ 1 − 𝑒𝜏
𝑇 + 2𝑎𝑒𝜏
𝑇 (1)
Temperaturun müsbət amplitudası təyin edilir:
∆𝑡 = 𝐾𝑜𝑏 ∙ 𝐵1 ∙ 1 − 𝑒𝜏
𝑇 + 𝑎𝑒𝜏
𝑇 (2)
Mənfi amplitudası isə:
∆𝑡‼ = 𝐾𝑜𝑏 ∙ 𝐵1 ∙ 1 − 𝑒𝜏
𝑇 + 𝑎𝑒𝜏
𝑇 (3)
115
(1), (2), (3) düsturlarında hesabatlardan alınan
qiymətlər nisbi vahidlərdə alınır. Axtarılan parametr-
lərin qiymətlərini həqiqi vahidlərdə tapmaq üçün hesa-
batdan alınan qiymətləri 𝑡𝑑𝑎𝑥 vurmaq lazımdır.
Müsbət və mənfi amplitudalar bir-birinə bərabər
olmadığı üçün, binada temperaturun orta qiyməti tələb
olunandan (və ya veriləndən) fərqləndiyinə görə aşa-
ğıdakı düsturla dəqiqləşdirilməlidir:
𝐸 = 𝐾𝑜𝑏 ∙ 𝐵1 − 𝐵2 ∙ 1 − 𝑒𝜏
𝑇
Beləliklə, tənzimləyicinin əqrəbini ∆𝑡‼ = 𝐸 ∙ 𝑡𝑑𝑎𝑥 qə-
dər çevirmək lazım gəlir.
Bina daxilində temperaturaya nəzarət edildikdə
və bu zaman elektrokontakt termometrindən istifadə
olunarsa, onda 𝑎 = 0 götürülməlidir. Bu vaxt tənzim-
lənmənin sabit xətası saxlanılır.
ĠSTĠSMAR GÖSTƏRĠCĠLƏRĠNĠN TƏYĠN
EDĠLMƏSĠ
Elektrik qızdırıcı qurğularının tətbiq edilməsinin
qənaətliliyini xarakterizə edən əsas istismar kriteriya-
lardan biri də elektrik enerjisinin tələbatı ilə əlaqədar
olan göstəricilərdir.
Mövsüm ərzində elektrik enerjisinin sərfiyyatını
təyin etmək üçün elektrik kalorifer qurğuları tərəfindən
faktiki tələb olunan güc tapılmalıdır.
116
Elektrik mühərrikinin sıxaclarındakı gücü aşa-
ğıdakı düsturla tapmaq olar:
𝑃𝑡ə𝑙 =𝑃𝑞𝑜𝑦𝜂𝑚ü
; 𝑘𝑊
burada: 𝑃𝑞𝑜𝑦 -ventilyatorun elektrik mühərrikinin qoyu-
luş gücü, kW;𝜂𝑚ü -elektrik mühərrikinin f.i.ə.-lı.
Ventilyatorun mühərrikinin tələb etdiyi 𝑃𝑡ə𝑙′ güc
aşağıdakı düsturla tapılır:
𝑃𝑡ə𝑙 = 𝑃𝑏𝑎ğ ∙ 𝐾𝑦 .ə.; 𝑘𝑊
Elektrik kaloriferinin tələb etdiyi 𝑃‼ faktiki güc
𝑃1𝑘 bərabər olur. Elektrik kalorifer qurğusunun tələb
etdiyi ümumi güc tapılır:
𝑃𝑡ə𝑙 = 𝑃𝑡ə𝑙′ + 𝑃𝑡ə𝑙
′′ ; 𝑘𝑊
Avtomatlaşdırılmış 𝑊𝑎𝑣𝑡 və avtomatlaşdırılma-
mış 𝑊ə𝑙 elektrik kalorifer qurğusunu istismar edərkən
elektrik enerjisinin sərfiyyatı aşağıdakı düsturla təyin
edilir:
𝑊𝑎𝑣𝑡 = 𝑃𝑡ə𝑙 ∙ 𝑍 ∙𝑇1
𝑇𝑘; 𝑘𝑊 ∙ 𝑠𝑎𝑎𝑡
burada: 𝑡𝑖𝑠𝑡 - mövsüm ərzində istismar vaxtıdır, saat.
𝑊𝑎𝑣𝑡 = 𝑃𝑡ə𝑙 ∙ 𝑡𝑎𝑣𝑡 ∙ 𝑍; 𝑘𝑊 ∙ 𝑠𝑎𝑎𝑡
burada: Z-binada elektrik kalorifer qurğularının sayıdır.
1 m3 havanın qızdırılması üçün elektrik enerjisinin xü-
susi sərfiyyatı aşağıdakı kimi təyin olunur:
117
𝜔𝑎𝑣𝑡 =𝑊𝑎𝑣𝑡
𝐿𝑣; 𝑘𝑊. 𝑠𝑎𝑎𝑡/𝑚3
və
𝜔ə𝑙 =𝑊ə𝑙
𝐿𝑣; 𝑘𝑊. 𝑠𝑎𝑎𝑡/𝑚3
Mövsüm ərzində birbaşa düşən enerji sərfi isə
belə təyin edilir:
𝜔𝑎𝑣𝑡′ =
𝑊𝑎𝑣𝑡
𝑁; 𝑘𝑊. 𝑠𝑎𝑎𝑡/𝑚3
və
𝜔ə𝑙′ =
𝑊ə𝑙
𝑁; 𝑘𝑊. 𝑠𝑎𝑎𝑡/𝑚3
burada: N- heyvan və ya quşların miqdarıdır, baş.
Bu bölmədə elektrik kalorifer qurğularından
qızdırıcı-ventilyasiya sistemində istifadə etdikdə, onun
avtomatlaşdırılmasının səmərəliliyi haqqında konkret
nəticə çıxarılmalıdır.
118
Kurs işinin hər bir tələbəyə verilən fərdi tapşırığı
forması əlavə 1-də göstərilmişdir.
Əlavə 1
Kurs iĢinin tapĢırığı
Tələbə...........................................................................
1.Binanın tipi................................................................
2.Heyvan və ya quşların miqdarı, baş...........................
3.Binanın daxili temperaturu, ºC....................................
4.Xarici havanın temperaturu, ºC...................................
5.Orta temperatur, ºC.............................................. .. ....
6.Binanın xüsusi həcmi, m3/baş.............................. ......
7.Temperatur tənzimləyicisi..........................................
8.Binanın istilik xarakteristikası, kC/m3.dər.saat..........
9.BEQ-in yerləşdirilməsi...............................................
10.Havanın təzyiqi, N/m2...............................................
11.BEQ səthindəki işçi temperatura, ºC.........................
12.Qızdırıcı elementlərin birləşmə sxemi......................
13.Qızdırıcı elementlərin materialı................................
14.Mövsüm ərzindəki illik istifadə saatları, saat...........
Tapşırıq verənin soyadı, adı və imzası...........................
Tarix...............................................................................
Kurs işinin verilənləri hər bir tələbəyə 25 variant üzrə olmaqla Ə-2 əsasən təyin edilir.
Əlavə 2
Var
ian
tlar
Bin
alar
ın a
dla
rı
Hey
van
və
ya
qu
şlar
ın m
iqd
arı
Bin
alar
ın x
üsu
si
həc
mi
Temperatur
Bin
anın
ist
ilik
xar
akte
rist
ikas
ı
Hav
anın
təz
yiq
i
BE
Q s
əth
ind
əki
işçi
tem
per
atu
ra
Qız
dır
ıcı
elem
entl
ərin
bir
ləşm
ə sx
emi
Qız
dır
ıcı
elem
entl
ərin
mat
eria
lı
BE
Q-i
n
yer
ləşd
iril
məs
i
Tem
per
atu
r tə
nzi
m-
ləy
icis
inin
tip
i
Bin
a d
axil
ind
ə
Xar
ici
hav
ada
Ort
a
Ölç
ü
vah
idlə
ri
baş
𝑚3
/𝑏𝑎ş
𝐶 °𝐶 °𝐶
𝑘𝐶
/(𝑚
2.°𝑆
.𝑠)
°𝐶
N/𝑚
2
U, Ü -
Şah
mat
və
ya
dəh
liz
şək
illi
-
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
01 İnək tövləsi 100 15 12 -20 -8 3,3 350 250 U X15H60 Şahmat П𝑇𝑃2 − 03
02 Quş damı 3000 0.3 14 -22 -8 2,0 400 300 Ü X20H80 Dəhliz DKTM-53
03 Donuz damı 100 6 8 -20 -12 2.4 450 350 U X15H60T Şahmat KT-6
04 Buzov tövləsi 100 10 17 -22 -5 2,6 500 300 Ü X13 H4 Dəhliz П𝑇𝑃2 − 03
05 Quş damı 5000 0,5 12 -18 -6 2,8 550 350 Ü X15H60 Dəhliz DKTM-53Б
06 Ana donuz
tövləsi 60 15 15 -20 -5 3,0 600 400 U X15H60 Şahmat TK-6
120
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
07 İnək tövləsi 160 16 14 -20 -6 3,2 550 250 Ü X20H80H Dəhliz П𝑇𝑃2 − 03
08 Quş damı 7000 0,4 10 -18 -8 2,9 500 300 U 1X18H9T Şahmat П𝑇𝑃2 − 03
09 Donuz damı 150 7 19 -26 -7 2,4 400 350 U X13H4 Dəhliz TK-6
10 Buzov tövləsi 80 9 17 -22 -5 2.8 350 300 Ü Konstantan Dəhliz DKTM-53
11 İnək tövləsi 200 17 10 -20 -10 3,0 400 250 U X15H60H Şahmat KT-6
12 Quş damı 9000 0,5 14 -20 -6 2,0 500 350 Ü X20H80H Şahmat DKTM-53
13 Donuz damı 140 8,0 20 -24 -4 2,4 550 400 Ü X15H60H Dəhliz П𝑇𝑅2 − 03
14 Buzov tövləsi 60 8.0 18 -22 -4 2,6 450 250 U Konstantan Şahmat KT-6
15 Quş damı 10000 0,6 17 -21 -9 3,2 350 300 Ü X20H80T Dəhliz П𝑇𝑃2 − 03
16 Ana donuz
tövləsi 80 12 18 -22 -4 2,8 400 350 U X20H80 Şahmat DKTM-53Б
17 İnək tövləsi 120 18 12 -20 -8 3,4 450 400 Ü X13H4 Şahmat KT-6
18 Quş damı 12000 0,7 10 -18 -8 2,2 500 250 Ü X20H80 Dəhliz DKTM-53
19 Donuz damı 160 6 17 -21 -4 2,1 550 300 U 1X18H9T Şahmat П𝑇𝑃2 − 03
20 Buzov tövləsi 40 9,0 16 -22 -6 3,0 600 400 Ü X15H60T Dəhliz KT-6
21 İnək tövləsi 110 19 14 -20 -6 2,8 600 350 U X20H80T Şahmat KT-6
22 Quş damı 4000 0,8 12 -18 -6 2,4 350 300 U X15H60 Dəhliz DKTM-53
23 Donuz damı 80 8,0 16 -22 -6 2,2 350 400 U 1X18H9T Şahmat П𝑇𝑃2 − 03
24 Buzov tövləsi 120 8,0 20 -25 -5 2.7 400 250 Ü X20H80H Dəhliz DKTM-53Б
25 Quş damı 15000 1,0 14 -24 -10 2,5 450 300 Ü X20H80 Şahmat KT-6
BÖLMƏ III
3.1.Laboratoriya məĢğələsi
Laboratoriya məşğələlərində tələbələr elektrotex-
noloji qurğuların tədqiqinə və sazlanmasına dair təcrübi
vərdişləri əldə edir, həmçinin nəzəri biliklərini dərin-
ləşdirir və möhkəmləndirirlər. Hər bir məşğələ özündə
üç əsas mərhələni birləşdirir: öyrənilən prosesin təkrar-
lanması; onun gedişatını xarakterizə edən kəmiyyətlə-
rin ölçülməsi; alınan nəticələrin analizi və ümumiləş-
dirilməsi. Hər bir mərhələnin yerinə yetirilməsi üçün
işə ciddi hazırlaşmaq və düşüncəli münasibət tələb
olunur.
Hər bir laboratoriya işinə tələbə öz vaxtında ha-
zırlaşmalıdır. Bununla o, təcrübənin keçirilməsi üçün
plan və sxemi hazırlamalı, müşahidələrin nəticələrini
qeyd etmək üçün cədvəllərin formalarını tərtib etməyə,
hesabatları yerinə yetirməyə borcludur. Laboratoriya
məşğələsinin başlanmasının əvvəlində tələbə iş yerinin
avadanlıqları ilə tanış olur və müəllim tərəfindən işin
hazırlıq səviyyəsi yoxlanıldıqdan sonra laboratoriya işi-
nin keçirilməsinə buraxılır. Elektrotexnologiya fənnin-
dən laboratoriya işlərini 2...3 nəfərdən ibarət briqada
yerinə yetirir. Sxemin müxtəlif rejimlərdə işini yoxla-
dıqdan sonra tədqiqata başlayırlar.
Təcrübə zamanı tədqiq olunan prosesin bütün xa-
rakteristikalarını qeyd edirlər.
122
Eksperiment(tədqiqat) prosesində nəticələri əv-
vəlcədən ona görə yoxlamaq və analiz etmək lazımdır
ki, təcrübənin düzgün aparıldığına gedən vaxta qənaət
edilsin. Təcrübə və tələb olunan hesabatlar yerinə
yetirildikdən sonra hər bir laboratoriya işinə aid hesabat
tərtib edilir. Hesabatda işin məqsədi, tədqiq edilən qur-
ğunun və ölçmə vasitələrinin xarakteristikaları, elektrik
sxemləri təcrübənin verilən cədvəlləri, hesabat düstur-
ları və nəticələri, qrafiklər, tədqiqatın nəticələrinin ana-
lizi və nəticələri göstərilməlidir. Elektrik sxemlərini
qüvvədə olan standarta əsasən qələmlə millimetrli ka-
ğızda çəkmək lazımdır.
Laboratoriya işləri yerinə yetirilərkən təhlükəsiz-
lik texnikası qaydalarına ciddi əməl etmək tələb olunur.
Mühafizə sistemləri (sıfırlama, torpaqlama, potensialla-
rın bərabərləşdirilməsi və s.) çox təhlükəli və təhlükə-
siz binalarda toxunma gərginliyi 42 V-dan çox olma-
malıdır. Laboratoriya avadanlıqları gərginliyi 380 V-
dan çox olmayan bölüşdürücü transformator və müha-
fizə-açıcı quruluş vasitəsilə qidalandırılmalıdır. Elek-
trik qurğularının cərəyan daşıyan hissələrinin izolya-
siya müqaviməti 0,5 MOm-dan az olmamalıdır. Tədris
laboratoriyasında təhlükəsizlik texnikası üzrə təsdiq
olunmuş təlimat, təlimatın qeyd edilmə jurnalı, həm-
çinin ilk tibbi yardım göstərilmə vasitələri olmalıdır.
123
Birinci məşğələdə müəllim təhlükəsizlik texni-
kası üzrə təlimat keçir və bu zaman ən çox təhlükəli
əsas laboratoriya avadanlıqlarına diqqəti çəkir. Təlimat
zamanı müəllim gərginliyi 1 kV-dan yüksək olan qur-
ğulara (yüksək tezlikli qurğular, tac boşalmalı aero-
ionizatorların və elektrik taxıl təmizləyən maşınların
qidalanma mənbələri, elektrik çəpərləri və s.) və böyük
tutuma malik olan kondensator qurğularına fikir veril-
məlidir. Sonra tələbələr işçi yerlərini qidalandıran işçi
yerlərinin sxemi ilə tanış olurlar. Təlimatdan sonra bü-
tün tələbələr xüsusi jurnalda imza edirlər.
Təcrübə qurtardıqdan sonra nəticələri müəllimə
göstərməli və yalnız onun icazəsi ilə sxemi sökmək
olar.
3.2.Temperaturun ölçülməsinin vətənzimlən-
məsinin texniki vasitələri və metodları
Elektrotermiki qurğuları tədqiq və istismar edən
zaman bir çox hallarda temperaturu ölçmək, stabilləş-
dirmək və tənzimləmək lazım gəlir. Temperaturu ölç-
mək və ona nəzarət etmək üçün cismin fiziki tərkibinin
ölçülməsinə əsaslanan və temperatura ilə bir mənalı
əlaqəli olan asan ölçülə bilən dolayı metodlardan isti-
fadə olunur: bərk cisimlərin istidən genişlənməsi (dila-
tometrik termometrlər), iki müxtəlif cinsli materialların
xətti genişlənmə əmsallarının temperatur fərqi (bime-
124
tallik termometrlər), sabit həcmdə maddənin təzyiqinin
temperaturdan asılılığı (manometrik termometrlər), qız-
ma zamanı həssas elementin elektrik müqavimətinin
dəyişməsi (müqavimətin termo çeviriciləri), termocü-
tün termoelektrik hərəkət qüvvəsinin temperaturdan
asılılığı (termoelektrik termometrlər), qızma zamanı
cismin şüalanma seli tərkibinin dəyişməsi (şüalanma
pirometrləri) və s.
3.3.Termometrlər və istilikdən geniĢlənmə
termotənzimləyicilər
İstidən genişlənmə termoçeviricilər çubuqlu və
bimetallik ola bilirlər.
Çubuqlu termoçevirici “TУДЭ” seriyalı dilato-
metrik termotənzimləyicilərdə tətbiq olunur. “TУДЭ”
seriyalı termotənzimləyicinin həssas elementi (şəkil 7)
1 latun borudan və kvars və ya invardan (dəmirlə nike-
lin ərintisi) hazırlanmış çubuqdan ibarətdir, hansı ki,
temperaturun xətti genişlənmə əmsalı 20 dəfə latunun
temperatur əmsalından kiçikdir. 2 çubuğu 3 boru çubu-
ğuna silindrik yay 4 vasitəsilə sıxılır. 3 çubuğu ilə 9
platası şərt əlaqəli olur, hansı ki, üzərinə 6 və 8 dəstək-
dən, 11 yaydan, 13 kontaktlı dəstəkdən, 7 yivli tempe-
ratur qeyd edicisindən və 14 kontaktından ibarət quru-
luş birləşdirilmişdir.
125
Tənzimlənən mühitin temperaturunun dəyişməsi
ilə borunun uzunluğu dəyişir.
ġəkil 7. “TУДЭ” tipli termotənzimləyici
Bu isə 2 və 3 çubuqlarının kontakt qurğusu ilə
birlikdə eninə yerdəyişməsinə səbəb olur. 6 dəstəyi 7
temperatur tənzimləmə yerinə dirənərək dönməyə
başlayır və elə vəziyyət alır ki, 11 yayının təsir qüvvəsi
8 dəstəyini hərəkətə gətirərək öz istiqamətini dəyişdirir.
Bununla da 8 dəstəyi ilə əlaqəsi olan 12 dəstəyi
kontaktları ya açır və ya qapayır.“TУДЭ” seriyalı
termotənzimləyicilər 0-dan 1000°C temperatur üçün
126
hazırlanır. TУДЭ-2 termotənzimləyicinin temperatur
diapazonu 0-dan 100°S-yə qədərdir. Kontaktların aktiv
yükdə buraxıla bilən cərəyanı 10 A, induktiv yükdə isə
2 A olur.
“TP-200” temperatur relesi (şəkil 8) bir son tə-
rəfinə 3 tutucusu bərkidilmiş latun borudan ibarətdir. 4
kontaktları invar materialdan (dəmirlə nikelin qarışığı)
hazırlanmış 2 lövhə üzərində bərkidilmişdir. Nəzarət
edilən mühitin temperaturunun artması ilə boru uzanır,
onun sonu 3 tutucusu ilə sağa hərəkət edir, 2 lövhələr
dartılır və 4 kontaktları açılır.
ġəkil 8. TP-200 temperatur relesinin sxemi
2 lövhəsini əvvəlcədən dartılma ilə 5 yivi vasi-
təsilə işədüşmə temperaturunu (25°-dən 200°C qədər)
tənzim edirlər.
Relenin kontaktlarının qırma (açma) gücü gər-
ginlik 220 V olduqda dəyişən cərəyanda 30 VA, sabit
cərəyanda isə 5 W olur. “TУДЭ”; “PTB-10” və “TP-
127
200” seriyalı termotənzimləyicilər elektrik su qızdırı-
cıları avomatik idarə etmək üçün istifadə olunur.
“ДTKБ” seriyalı termotənzimləyicilərdə (bime-
tallik, kameralı temperatur vericisi) müxtəlif xətti
genişlənmə əmsalına malik olan iki qat materialdan ha-
zırlanmış bimetallik spirallı (yaylı) temperatur vericisi
tətbiq edilir. Nəzarət edilən mühitin temperaturunun
artması ilə bimetallik lövhədə deformasiya edici qüv-
vələr yaranır, lövhə əyilir və onun üzərinə bərkidilmiş
kontaktı açır və ya qapanır.
Kontaktların dəqiq işləməsi üçün onların sistem-
lərinə sabit maqnitlər daxil edirlir.“ДTKБ” seriyalı ter-
motənzimləyicilərin qeyri həssaslıq zonası 2-dən 4°C
qədərdir. Dəyişən gərginlik 220 V onun kontaktlarının
qızma gücü 50 V.A-dən azdır. Bu termotənzimləyi-
cilərlə “CФOЦ” seriyalı elektrokalorifer qurğuları
komplektləşdirilir.
3.4.Termometrlər və həcmi geniĢlənmə
termotənzimləyicilər
Mayeli və manometrik termometrlərdə və termo-
tənzimləyicilərdə cismin qızdırılması zamanı onun həc-
mi genişlənmədən istifadə olunur.
İçərisinə maye doldurulmuş termometrlərdə ter-
mometrik cisim kimi civə və üzvü mayelər (etil spirti
və s.) tətbiq edilir.
128
Temperatura nəzarət və onu tənzimləmək üçün
civəli kontakt termometrlərinin kapillyar borularında
məftil elektrodlar (kontaktlar) qaynaq edilir. Tempe-
raturun artması ilə kapillyarın sütununda civə yuxarı
qalxır və elektrodları qapayır. Kontaktların qızma gücü
2...4 W-dır. Odur ki, avtomatik tənzimlənmə dövrələ-
rində civəli kontakt termometrlərini gücləndirici quru-
luşlar ilə birlikdə komplektləşdirirlər. Bu prinsiplə
BЭП-600 tipli elektrik su qızdırıcılarında termotən-
zimləyicilər tətbiq edilir. BЭП-600 tipli elektrik su qız-
dırıcıları heyvanları avtomatik suvarma sistemləri üçün
nəzərdə tutulmuşdur.
Civəli kontakt termometrləri üçün УKT-4 tipli
xüsusi gücləndirici quruluş buraxılır. Manometrik ma-
nometr dərəcələrə bölünmüş 5 şkalası üzrə hərəkət
edən və 4 əqrəbi ilə əlaqəsi olan3 manometrik yayla 2
kapillyar boru ilə birləşdirilmiş və mühitə nəzarət edən
1 termobalondan təşkil edilmişdir. Əqrəb üzərində hə-
rəkət edən 6 kontaktı, şkalada (lövhə) isə verilən tem-
peraturaya sazlanmış 7 tərpənməz kontaktları quraşdı-
rılmışdır. Termometrin termosistemi (termobalon, ka-
pillyar, manometrik yay) hermetik qapalı olur və böyük
həcmi genişlənmə əmsalına malik olan maye ilə (freon,
metil xlorid, aseton, etilbenzol, polimetilsiloksan) və ya
arqon, azot qazı ilə doldurulur (şəkil 9).
129
Termobalon yerləşdirilmiş mühitin temperaturu-
nun dəyişməsi ilə qapalı termosistemdə mayenin və ya
qazın təzyiqi dəyişir, nəticədə manometrik yay vurulur
və ya açılır.
ġəkil 9. Manometrik termometrin prinsipial sxemi
Bununla yayın azad ucu cihazın lövhəsində
bərkidilmiş hərəkət edən əqrəbi döndərir. Tələb olunan
temperatura çatdıqda hərəkət edən və tərpənməz kon-
taktlar siqnalizasiya və ya idarə dövrəsini qapayır. Be-
ləliklə, manometrik termometrlərini həm temperatura
nəzarət etmək (ölçmək) üçün və həm də qurğunun tem-
peratur rejimini tənzim etmək məqsədilə tətbiq etmək
olar. “TПГ-CK” və “TПП-CK” tipli manometrik ter-
mometrlərini “ЭП3-100” tipli elektrodlu su qızdırıcı-
larında suyun temperaturunu (-50°-dən +400°C) ölç-
mək və tənzimləmək üçün istifadə etmək olar. Su qız-
dırıcıların kapillyar borusunun uzunluğu 1,6-dan 25 m,
130
dəqiqlik sinfi 2,5-dir. Gərginlik 220 V olduqda kontakt-
larının açma gücü 10 VA-dən çox olmur.
3.5.Müqavimət termoçeviricilər və onların
əsasında termotənzimləyicilər
Müqavimət termovericilərin işi temperaturun də-
yişməsi ilə materialın elektrik müqavimətinin dəyişmə-
sinə əsaslanmışdır. Belə ki, təmiz materialın müqavi-
məti temperatura 1°S artdıqda 0,4...0,6 % yüksəlir, la-
kin yarımkeçiricilərinki isə 2...8 % azalır. Temperatur-
lar müqavimət arasındakı asılılığı bilərək, müqavimətə
görə temperaturu tapmaq olar.
Müqavimət termoçeviriciləri elektrik müqavimə-
ti ölçmək üçün istifadə olunan cihazların komplektində
tətbiq edilir.
Metallik müqavimət termoçeviricisi izolyasiya
karkası (çərçivə) üzərinə sarınmış nazik mis və ya pla-
tin izolə edilmiş məftil şəkilli hazırlanır. Karkası mexa-
niki zədələnmələrdən və aqressiv mühitin təsirindən
mühafizə etmək üçün onu mühafizə qapağının içəri-
sində yerləşdirirlər. Müqavimət termoçeviricilərin tex-
niki verilənləri aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir.
131
Cədvəl 3.1
Müqavimət termoçeviricilərin əsas parametrləri
Çeviricinin
tipi
0°C-də no-
minal müqa-
viməti, Om
Nominal statik
xarakteristikanın
şərti işarəsi
Ölçüləcək
temperaturlar,
0°C
TCП (platın)
1
10
50
100
500
1 П
10 П
50 П
100 П
500 П
0...+1100
-220...+1000
-260...+1000
-260...+1000
-260...+1000
TCM (mis)
10
50
100
10 M
50 M
100 M
-50...+200
-50...+200
-200...+200
“ЭPA-M” temperatur tənzimləyicisi-temperatu-
run ölçülməsi və tənzimlənməsi qurğusudur. Tempe-
ratur vericisi kimi müqavimət termoçeviricisi istifadə
edilir. Termotənzimləyici üç əsas hissədən: körpü ölçü
sxemindən fazaya həssas gücləndiricidən və qidalanma
bolokundan ibarətdir (şəkil 10).
Ölçü sxemi bir qoluna RK müqavimət termoçe-
virici qoşulmuş bir qat müqavimətlər körpüsündən təş-
kil olunmuşdur. Körpü o vaxt tarazlaşır ki, əgər cihaza
tənzimləyici və ya temperatur siqnalozatoru kimi isti-
fadə edilsin.
Əgər reoxordun lövhəsində temperatura müqavi-
mət termotənzimləyicinin yerləşdiyi yerin temperatu-
132
rundan az olarsa, onda körpünün müvazinəti pozulur və
onun ölçmə diaqonalında qeyri balans gərginliyi əmələ
gəlir. Bu gərginlik VL1 və VL2 lampalardan ibarət
olan üç kaskadlı gücləndiricinin girişinə verilir. Güc-
ləndiricinin dördüncü kaskadı fazaya həssasdır.
ġəkil 10. “ЭPA-M” temperatur tənzimləyicisinin
prinsipial elektrik sxemi
O, VL2 lampasının ikinci yarım hissəsinə yığılır
və T transformatorunun ayrıca dolağından dəyişən
cərəyanla qidalandırılır. Fazaya həssas kaskadın anod
dövrəsinə K çıxış relesinin dolağı qoşulur. Əgər
körpünün qeyri-balans gərginliyi fazaca qidalanma
133
gərginliyinin fazasının yarım periodu ilə üt-üstə
düşərsə, lampa açıq olur və ondan K çıxış relesinin
işləməsinə səbəb ola bilən cərəyan axır. Relenin
kontaktları icra mexanizmini (məsələn, elektromaqnit
işə buraxıcısı) o vaxta qədər qoşulu saxlayır ki,
obyektin temperaturu lazım olan qədərə çatsın.
Temperatura lazım olan qiymətə çatdıqda körpü
tarazlaşır, qeyri balans gərginliyi sıfırdan keçərək fa-
zanı dəyişdirir, lampanın anod dövrəsinin cərəyanı K
çıxış relesinin işdən çıxarma cərəyanından kiçik olur və
o, icra mexanizmini dövrədən açır. Bununla yaşıl siqnal
lampası sönür və qırmızı lampa yanmağa başlayır.
“ЭPA-M” cihazının əsas xətası və qeyri həssaslıq zona-
sı onun tənzimlənmə lövhəsinin 1,5 %-dən çox olmur.
Çıxış relesinin kontaktının qırma gücü 500 V.A-dir.
Termotənzimləyicilər mis müqavimət termoçevi-
ricilərlə komplektləşdirilir.
TЭ; T-419 və PT-2 seriyalı temperatur releləri
analoji quruluşa və eyni işləmə prinsipinə malikdirlər.
Bunlarda temperatur vericisi olaraq mis və ya platin
müqavimət termoçeviricilər tətbiq edilir.
Yarımkeçirici müqavimət termoçeviricilər
ПTP-2; ПTP-3 və ПTP-П termotənzimləyicilərdə tem-
peratur vericisi kimi tətbiq edilir. Bunlar heyvandarlıq,
quşçuluq binalarında, istilikxanalarda və s. yerlərdə
temperaturu aWomatik tənzimləmək üçün tətbiq edilir-
134
lər. ПTP seriyalı termotənzimləyicilərin modifikasiyası
aşağıdakı cədvəldə verilmişdir.
Cədvəl 3.2
ПTP seriyalı termotənzimləyicilərin modifikasiyası
Temperaturun tən-
zimlənmə diapa-
zonu, °C ПTP-2 ПTP-3 ПTP-П
-30-dan -5-ə qədər ПTP-2-02 ПTP-3-02 ПTP-П-02
-10-dan-15-ə qədər ПTP-2-03 ПTP-3-03 ПTP-П-03
5-dən 35-ə qədər ПTP-2-04 ПTP-3-04 ПTP-П-04
30-dan 60-a qədər ПTP-2-05 ПTP-3-05 ПTP-П-05
50-dən 100-ə qədər ПTP-2-06 ПTP-3-06 ПTP-П-06
3.6.Termoelektrik çeviricilər (termocütlər)
Termocütlər vasitəsilə temperaturun ölçülməsi
termoelektrik effektə əsaslanmışdır. Dövrədə müxtəlif
keçiricilərdən təşkil olunmuş nöqtələrin müxtəlif bir-
ləşmə yerində (lehimləmə) termo e.h.q. yaranır, hansı
ki, qiyməti lehimlərin temperaturunun müxtəlifliyindən
asılı olur. Termoelektrik çevirici (termocüt) olaraq iki
müxtəlif cinsli metallik keçiricilərdən-termoelektrod-
lardan ibarət lehim başa düşülür (şəkil 11). Termocütün
1 sonu temperaturu ölçülən obyektdə birləşdirilmiş işçi
və ya “qaynar” lehim adlanır. Termocütün 2 sərbəst
üçü işçi və ya “soyuq” lehim adlanır. 2 termocütün sər-
bəst və ya “soyuq” ucları ölçü cihazlarına (millivolt-
135
metr və ya potensiometr) qoşulur. Termocütün dövrə-
sinə üçüncü keçiricinin (cihazın dolağı) qoşulmasının
onun termoe.h.q.-nə təsir göstərmir.
ġəkil 11. Termoelektrik termometr (termocüt)
Termocütləri sərbəst uclarının temperaturu 0ºC
olduqda dərəcələyirlər. Əgər ölçmə prosesi zamanı sər-
bəst ucların temperaturu dərəcələnmişdən fərqlənərsə,
onda düzəliş etmək tələb olunur. Termocütün dərəcə-
lənmə əyrisi düzxətli olarsa, onda düzəliş əmsalı sər-
bəst ucların temperaturuna bərabər olmalıdır:
𝜃 = 𝜃𝑐𝑖 + 𝜃𝑜
burada: 𝜃𝑐𝑖 -ölçü cihazının göstərdiyi temperatura, ºC;
𝜃𝑜 -termocütün sərbəst uclarının temperaturu, ºC.
Əgər termocütün dərəcələnmiş əyrisi düz xətli-
dən fərqlənərsə, onda ölçülən temperaturu aşağıdakı ki-
mi tapılır: əvvəlcə sərbəst ucların müvafiq temperatu-
runa, 𝜃𝑜 müvafiq olan E termoe.h.q.-ni (𝜃𝑜 ; 0) dərəcə-
lənmə əyrisi üzrə təyin edirlər. Sonra onun qiymətini E
136
termoe.h.q.-nin ölçülmüş qiymətinə əlavə edirlər. Dərə-
cələnmə əyrisindən istifadə edərək və E termoe.h.q.-nin
nəticə üzrə ölçülən temperaturu 𝜃 təyin edirlər.
Millimetrin göstərişinə termocütün sərbəst ucla-
rının təsirini kompensasiya etmək üçün termostatlar və
ya KT-54 tipli xüsusi qutulardan istifadə olunur. Elek-
trik qızdırıcılı və termotənzimləyici ilə təchiz olunmuş
avomatik termostatlarda əvvəlcədən ətraf mühitin tem-
peratur sabiti 50ºC miqdarında saxlanılır.
KT-54 kompensasiya qutusu (şəkil 12) böyük
temperatur əmsalına malik olan üç 𝑅1; 𝑅2 𝑣ə𝑅3 çiyini
manqandan, biri isə nikel və ya misdən hazırlanmış
qeyri müvazinət ölçü körpü sxemi ilə yığılmışdır
(Şəkil 13)
ġəkil 12. Termocütün sərbəst uclarının
temperaturunun düzəliĢi
𝜃/°𝐶
𝑬
𝒎𝑽
137
ġəkil 13. Termocütün sərbəst ucları üçün
kompensasion qutulu termoelektrik termometrin sxemi
Qutunun içərisində temperatura 20ºC-yə bərabər
olduqda körpü müvazinət vəziyyətində olur, A və B
nöqtələrinin potensialları bərabərləşir. Bu halda kom-
pensasion qutusu termocüt tərəfindən yaradılan termo
e.h.q.-nin qiymətinə təsir etmir. Temperatura 20ºC-dən
fərqlənərsə, R4 müqavimətinin dəyişməsi ilə körpünün
müvazinəti pozulur, A və B nöqtələri arasında poten-
siallar fərqi əmələ gəlir. Nəticədə millivoltmetrin göstə-
rişi termocütün sərbəst uclarının temperaturunun dəyiş-
məsindən asılı olmayacaqdır. Termoelektrik çeviricilə-
rin əsas xarakteristikaları aşağıdakı cədvəldə verilmiş-
dir.
EK
-4V
PV
138
Termoelektrik çeviricilərinin əsas parametrləri
Cədvəl 3.3 Ç
evir
icin
in t
ipi
Nom
inal
sta
tist
ik x
arak
te-
rist
ikan
ın ş
ərti
işa
rələ
ri
Termoelektrodların
materialı
Uzu
n m
üdd
ət t
ətbiq
edil
-
dik
də
ölç
ülə
n t
emper
a-
turl
arın
dia
paz
onu,
ºC
Qıs
a m
üddət
li t
ətbiq
edil
-
məd
ə m
aksi
mal
tem
pe-
ratu
ra, ºC
Müsbət Mənfi
TBP
BP(A)-1
BP(A)-2
BP(A)-3
Volfromo-
zoniy (5%
zeniy)
Volfromo-
zoniy (20%
zeniy)
0...+2200
0...+1800
0...+1800
+2500
+2500
+2500
TПP ПP(B) Plotinorodiy
(30% rodiy)
Plotinorodiy
(6% rodiy) +300...+1600 +1800
TПП ПП(S) Plotinorodiy
(10% rodiy)
Plotin
0...+1300 +1600
TXA XA(K) Xromel Alyumel -200...+1000 +1300
TXK XK(L) Xromel Kopel -200...+600 +800
TMK MK(M) Mis Kopel -200...+100 +100
Termocütlərin başlığını termostat və ya kompen-
sasiya edici qutu ilə xüsusi məftillərlə birləşdirirlər.
Məftillərin materialı elə seçilir ki, cütü temperatura
0...10ºC olduqda onların termoelektrik tərkibi həmin
statik xarakteristikaya malik olan termocütünkü ilə eyni
olsun. XK(L) və MK(M) termocütləri üçün elə kom-
pensasion məftil material tətbiq edilir ki, o müvafiq
termocüt elektrodla eyni olsun; XA(K) termocütü üçün
139
misdən və ya konstantandan; ПП(S) termocütü üçün
mis və TП ərintisi üçün (99,4 % mis və 0,6% nikel)
məftil götürülür. Termostat və ya kompensasiya qu-
tusunu ölçü cihazı ilə adi naqillər istifadə olunur.
Kiçik temperaturları ölçmək üçün bir neçə ter-
mocütləri ardıcıl birləşdirirlər (şəkil 14, a). Bu halda
termoe.h.q.-lərin cəmi bir ədəd termocütün termoe.h.q.
bərabər olur.
ġəkil 14. Termocütlərin birləĢmə sxemləri
Əgər iki nöqtənin temperaturlar fərqini ölçmək
lazım gələrsə, onda termocütləri birini digərinə qarşı
qoymaq lazımdır (şəkil 14, b). Belə termocütlərə dife-
rensial termocütlər deyilir. Diferensial termocüt tərə-
b
v
140
findən yaradılan termoe.h.q. sərbəst ucların temperatu-
rundan asılı olmur.
Termocütlərin paralel birləşdirilməsi (şəkil 14, v)
obyektin temperaturunun onun bir neçə nöqtələrində
orta qiymətini təyin etmək üçün tətbiq edilir. Termo-
elektrik çeviricili ölçü cihazlarını göstərici özü yazan
və elektron millivoltmetrlərində və elektron potensio-
metrlərində tətbiq edirlər.
141
LABORATORĠYA ĠġĠ №1
Suyun xüsusi müqavimətinin təyin edilməsi
ĠĢin məqsədi:
1.Elektrodlu su qızdırıcılarının konstruksiyalarının və
işləmə prinsiplərini öyrənməli
2.Onların texniki verilənləri ilə tanış olmalı və elektrik
təhlükəsizliyi şərtlərini tədqiq etməli
ĠĢin proqramı:
1.Su qızdırıcılarının konstruksiyası və işləmə
prinsiplərini öyrənməli və onların eskizləri tərtib olun-
ma üsullarını göstərməli.
2.Suyun xüsusi müqavimətinin qızma tempera-
turundan asılılığını tətbiq etməli.
3.Elektrodlu su qızdırıcılarının elektrik təhlükə-
sizliyi şərtlərini tədqiq etməli.
4.Təcrübə və hesabatdan alınan qiymətlərə əsa-
sən 𝑃 = 𝑓(𝑡) və 𝜌 = 𝑓(𝑡) qurmalı.
Ümumi məlumat:
Suyun ümumi müqavimətini təyin etmək üçün ən
sadə və dəqiq onun bilavasitə ölçülməsidir. Bunun
üçün 1 nömrəli şəkildə göstərilmiş sxemdən istifadə et-
məli: 1.Silindrik elektrod (2), bərkidilmiş izolyator (1)
özül, (3) metallik silindr (4) termometr.
142
ġəkil 15 .Suyun xüsusi müqavimətini təyin etmək
üçün lazım olan cihazın sxemi
Bu qurğu dəyişən cərəyan şəbəkəsinə gərginliyi
127 və ya 220 V olan dəyişən cərəyan şəbəkəsinə
qoşulur. Hesabatdan alınan qiymətləri aşağıdakı 1 №-li
cədvəl 1-ə yazmalı.
Cədvəl 1
S/s Gərginlik,
U, V
Güc,
P; W
Cərəyan
I; A
Tempera-
tura, t; ºC
Suyun xüsusi
müqaviməti,
𝜌; 𝑂𝑚. 𝑚
1 10
2 20
3 30
4 40
5 50
6 60
7 70
8 80
9 90
10 100
220 V
PA
PV
143
Həmin qabda su 𝑡𝛿 ÷ 𝑡𝑞𝑎𝑦 qədər cərəyanla qız-
dırılır, suyu qabda yaxşı qarışdırmaq tələb olunur.
Cihazların göstərişini hər 10º-dən bir yazmaq
məsləhət görülür. Elektrodun 𝑑𝑒𝑙 diametrini və qabın
𝑑𝑞𝑎𝑏 .1 bilərək elektrodun L uzunluğu məlum olduqda
aşağıdakı formuldan istifadə edərək suyun xüsusi mü-
qavimətini təyin etmək olar:
𝑅 =𝑈
𝐼= 𝜌 ∙ ℓ𝑛
𝑑𝑞𝑎𝑏 .
𝑑𝑒𝑙: 2П𝐿
Buradan
𝜌 =𝑈
𝐼∙
2П𝐿
ℓ𝑛𝑑𝑞𝑎𝑏 .
𝑑𝑒𝑙
∙ 𝑅𝐶
burada C-həndəsi əmsaldır və aşağıdakı formula ilə tə-
yin olunur.
𝐶 =2П𝐿
ℓ𝑛𝑑𝑞𝑎𝑏 .
𝑑𝑒𝑙
Qabda suyun xüsusi müqaviməti dəyişir. İstismar
zamanı qərarlaşmış temperaturda suda həll olunmuş
duz qarışıqlarının buxarlanması ilə yenə də suyun xü-
susi müqaviməti dəyişir.
Bundan başqa elektrodlar arasındakı müqavimət
elementlər üzərinə toplanmış ərp nəticəsində dəyişir.
Buna görə də elektrodları sistematik olaraq ərpdən tə-
mizləmək lazım gəlir (ayda bir dəfə olmaqla).
144
Suda buxarın olması onun müqavimətini artırır.
Bunun təsiri qazında olan təzyiqlə və cərəyanın sıxlı-
ğından asılı (olaraq) olan buxar əmələ gəlmənin inten-
sivliyi ilə təyin edilir. Aşağıdakı şəkildə göstərilmiş əy-
ridə buxarın ümumi müqavimətə təsiri nəzərə alın-
malıdır:
𝛽 = 𝑓 𝑗 = 𝑎 ∙ 𝑒𝑘 .𝑗
𝑗 =𝐼
𝑆, 𝐴/𝑠𝑚2
burada j-elektrodlarda cərəyan sıxlığıdır, Om.m
burada I-elektrodlardan axan cərəyan, A-lə;S-elektro-
dun səthinin aktiv sahəsi, 𝑠𝑚2-lə.
𝛽 =𝑅1
𝑅2
Buxar əmələgəlmə temperaturuna qədər olan
müqavimətin 𝑅1 buxar əmələgəlmə zamanı 𝑅2 olan
dövrənin müqavimətinə olan nisbətidir.
P, W
0
𝜌, Om.m
t, °C
145
ġəkil 16.Suyun xüsusi müqavimətinin gücün
temperaturdan asılı olma qrafikləri
burada 𝑑 -su üçün olan əmsaldır: 𝑑 = 0,925 qəbul edi-
lir; k-qazanda olan təzyiqdən asılıdır, 𝑘 = 1,5 götürülür.
𝑃 = 1,2 𝑘𝑞/𝑠𝑚2
burada e-natural loqarifmanın əmsalıdır. İstənilən tem-
peratur üçün suyun xüsusi müqaviməti aşağıdakı for-
mula ilə təyin edilir:
𝜌 =40 ∙ 𝜌20
20 + 𝑡, 𝑂𝑚. 𝑚
Suyun xüsusi müqaviməti olaraq 𝑡 = 20°𝐶 tem-
peratura və en kəsiyi 1 𝑠𝑚2, uzunluğu 1 sm olan maye
sütunun keçiriciliyi qəbul edilmişdir.
LABORATORĠYA ĠġĠ №2
Elektrik qızdırıcı elementlərin tədqiqi
ĠĢin məqsədi:
1.Qızdırıcı elementin temperaturunun onun konstruk-
siyasından və soyuma şəraitindən asılı olmasını təd-
qiq etməli;
2.Quraşdırma və mühitin əmsalını təyin etməli.
ĠĢin proqramı:
146
1.Qızdırıcı elementlərin temperaturunun cərəyan-
dan asılı olaraq əhatə edən mühitin temperaturundan
artıq olma əyrilərini qurmalı: 𝜃 = 𝑓(𝐼)
2.Quraşdırma əmsallarını təyin etməli.
3.𝐼 = 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡 halı üçün qızdırıcı elementlərin za-
mandan asılı olaraq temperatur artımının əyrilərini
qurmalı: 𝜃 = 𝑓 𝜏 .
4.Qızmanın zaman sabitini təyin etməli.
İşi yerinə yetirmək üçün düz və spiral şəkilli
məftillərdən istifadə etməli.
ĠĢin yerinə yetirilməsi:
1.𝜃 = 𝑓 𝐼 asılılığını tədqiq etmək üçün qızdırıcı
elementlər növbə ilə aşağıdakı sxemdə göstərildiyi
kimi şəbəkəyə qoşulur.
Avtotransformator vasitəsilə cərəyanın qiyməti
dəyişdirilir və hər dəfə qızdırıcının temperaturunu qeyd
edirlər.
Qızdırıcı elementin səthinin temperaturunu mis-
konstantandan hazırlanmış termocüt vasitəsilə ölçürlər.
Termocüt qızdırıcı elementin orta hissəsinə lehimlən-
mişdir.
Təcrübənin nəticələrini aşağıdakı cədvəl 1-ə
yazmalı
Cədvəl 2
№ I; A 𝜃𝑞 .𝑑 .𝑚 .; °𝐶 𝜃𝑞 .𝑠.𝑚 .; °𝐶 𝐾𝑞 .𝑚 . 𝐾𝑞 .𝑚 .𝑜𝑟𝑡𝑎
1
147
2
3
4
5
Spiral məftilin quraşdırma əmsalı aşağıdakı düs-
turla təyin edilir:
𝐾𝑞 .𝑆. =𝜃𝑞 .𝑞 .
𝜃𝑞 .𝑚 .
burada:𝜃𝑞 .𝑞 .-müvafiq olaraq düz və spiral şəkilli qızdı-
rıcının qərarlaşmış qızmasıdır; 𝐾𝑞 .𝑆. -əmsalını müxtəlif
cərəyanlar üçün hesablayırlar, sonra isə onun orta qiy-
mətini 𝐾𝑞 .𝑚 .𝑜𝑟𝑡𝑎 -təyin edirlər. Sonra isə 𝜃𝑞 .𝑚 . = 𝑓(𝐼)
və 𝜃𝑞 .𝑠. = 𝑓(𝐼) asılılıqlarını qururlar.
ġəkil 17.Qızdırıcı elementlərin tədqiq edilməsi sxemi
2.𝐼 = 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡 halı üçün, 𝜃 = 𝑓 𝜏 əyrisini qurmaq
üçün elə cərəyan seçilməlidir ki, qərarlaşmış tem-
peratur 200...250°C qiymətində olsun.
LATR
~220 𝑉
P
PA
P
PA
QF TV
R
148
Qızdırıcının cərəyanı sabit olduqda onun tempe-
raturunun qiymətini hər 5 saniyədən bir yazırlar.
Cədvəl 4.3
𝜏, 𝑠𝑎𝑛 0 5 10 15 20 25 30 35
𝜃𝑞 .𝑚 .°C 0
𝜃𝑞 .𝑠.°C
Təcrübədən və hesabatdan alınan qiymətlərə əsa-
sən aşağıdakı asılılıqları qurmalı:
𝜃𝑞 .𝑞 . = 𝑓(𝐼) və 𝜃𝑞 .𝑠. = 𝑓(𝐼)
𝜃𝑚 . = 𝑓(𝜏) və 𝜃𝑠. = 𝑓(𝜏)üçün:
𝜃𝑞 .𝑠.°C
I; A
𝜃𝑠.°C
𝜏; A
149
ġəkil 18
LABORATORĠYA ĠġĠ №3
Üçfazalı elektrodlu su qızdırıcısının tədqiqi
ĠĢin məqsədi:Elektrodlu su qızdırıcısının quru-
luşu və işini öyrənməli.
ĠĢin proqramı:
1.Elektrodlu su qızdırıcısının quruluşu və iş prin-
sipi ilə tanış olmalı.
2.Gücün və xüsusi müqavimətin suyun tempe-
raturundan asılı olmasını təyin etməli.
3.Su qızdırıcısı işləyərkən gərginliyin bir, iki və
üç fazalı gövdəyə toxunmasının qiymətini təyin etməli.
ĠĢin yerinə yetirilməsi:
1.Su qızdırıcısının gövdəyə qoşulma sxemini
yığmalı.
2.Elektrodlar arasındakı məsafəni təyin etməli
3.Su qızdırıcısının çəninə su tökməli
4.Sxemi şəbəkəyə qoşmalı və suyu 90°C tempe-
ratura qədər qızdırmalı. Qızma prosesi zamanı suyun
temperaturunun dəyişməsini hər 10°C-dən bir yazmalı.
Ölçmədən alınan qiymətləri cədvələ yazmalı.
5.Su qızdırıcısının məhsuldarlığını, orta gücünü,
f.i.ə.-nı və elektrik enerjisinin xüsusi sərfiyyatını təyin
etməli.
150
ġəkil 19. Üç fazalı elektrodlu elektrik su qızdırıcısının
dövrəyə qoĢulma sxemi
QF-avtomat açar; KM-maqnit iĢə buraxıcısı və onun
elementləri; EK-elektrik su qızdırıcısı, SB1 və SB2-iĢə salma
və dayandırma düymələri.
KM
QF
EK
P𝐴1 P𝐴2 P𝐴3
PV
S𝐵1 S𝐵2
KM
KM
151
Cədvəl 4
S/s V L t° I1 I2 I3 Ior U P R 𝜌
L sm dər A A A A V W Om Om.sm
1 10
2 20
3 30
4 40
5 50
6 60
7 70
8 80
9 90
10 100
Cədvəl 5
Qoşulmuş fazalar
sayı
Şəbəkənin
gərginliyi, V
Toxunma
gərginliyi, V
1
2
3
Lövhələrin hündürlüyü, h= 4 sm
Lövhələrin eni b=4,5 sm
𝑆 = 𝑏 ∙ ; 𝑠𝑚2
Hesabat düsturları
Orta cərəyan:
𝐼𝑜𝑟𝑡 =𝐼1 + 𝐼2 + 𝐼3
3, 𝐴
152
Güc:𝑃 = 3 ∙ 𝐼𝑜𝑟𝑡 , 𝑉𝑡
Müqavimət:
𝑅 = 3 ∙ 𝑈
𝐼𝑜𝑟𝑡, 𝑂𝑚
Xüsusi müqavimət:
𝜌 =𝑅 ∙ 𝑆
ℓ, 𝑂𝑚. 𝑠𝑚
Məhsuldarlıq:
𝑞 =𝑉 ∙ 60
𝑡
Orta güc:
𝑃𝑜𝑟𝑡 =𝑃𝑏𝑎ş + 𝑃𝑠𝑜𝑛
2
Asılılıqları qurmalı:
153
ġəkil 20 Üç fazalı elektrodlu su qızdırıcısının ümumi
cərəyanının, gücünün və xüsusi müqavimətinin
temperaturdan asılı olma qrafikləri
LABORATORĠYA ĠġĠ №4
Elementli su qızdırıcısının tədqiqi
ĠĢin məqsədi:
1.Elementli su qızdırıcısının iş prinsipini və
konstruksiyasını öyrənməli və qızdırıcı prosesin idarə
olunma sxemi ilə tanış olmalı.
2.Elementli su qızdırıcısının texniki verilənlə-
rinin hesabatını çıxarmalı və onun işinin tədqiq.
ĠĢin proqramı:
1. iş prinsipini və konstruksiyasını öyrənməli və
eskizini çəkməli.
2. Elementli su qızdırıcı elementlərini üçbucaq
və ya ulduz birləşdirdikdə texniki xarakteristikasını
təyin etməli.
3.Avtomatik idarə sxemini təyin etməli.
Elementli su qızdırıcısının konstruksiyası və işin yerinə
yetirilməsi metodikası: Element qızdırıcısında suyun
qızması, qızdırıcı elementin səthindən ayrılan istiliyin
hesabına baş verir.
Kənd təsərrüfatı istehsalatı təcrübəsində ən geniş
yayılmış qızdırıcı boru şəklində olan qızdırıcı element-
154
lərdir. Boru şəkilli element qızdırıcıları metallik boru-
dan və onun içərisində yerləşən qızdırıcı spiraldan:
manqan oksidindən, kvars torundan və kömüründən
ibarətdir.
Nixrom məftilinin müqaviməti suyun qızması ilə
praktiki olaraq artır. Qızdırıcının gücü qızdırma müd-
dətində sabit qalır. Tətbiq olunan element su qızdırıcısı
metallik elementli üç qızdırıcı elementdən ibarətdir.
Elektrik idarə sxemi istənilən temperaturda su
qızdırıcısının açılmasını təmin edir.
Elementli qızdırıcısının iş rejimi suyun qızma
temperaturu 80ºC qızdırılana kimi tədqiq edilir.
Baka su doldurulur, onun temperaturu ölçülür və
həcmi təyin olunur. Birinci dəfə sxem ulduz birləşdi-ri-
lir. Suyun qızdırılması zamanı hər 10ºC temperaturdan
bir termometri, ampermetrin göstərişləri qeyd olunur.
Təcrübənin nəticələri 1 №-li cədvələ qeyd olunur.
Cədvəl 6
Təcrübənin nəticələri Hesabat qiymətləri
U I t;
ºC 𝜏 𝜐
P,
W
L,
saat
A;
kW.s 𝜂 𝜌𝑠
155
ġəkil 21.Elementli su qızdırıcısının idarəetmə sxemi
KM
QF
EK
𝜌, Om.m
t, °C
P, W
0
SB1 SB2 KV SK
KV
KV2
KV1
HL
KM
PV PA
156
ġəkil 22.Elementli su qızdırıcısının gücünün və xüsusi
müqavimətinin temperaturdan asılı olma qrafikləri
LABORATORĠYA ĠġĠ №5
TC-1 tipli qaynaq transformatorunun tədqiqi
ĠĢin məqsədi:
1.TC-1 transformatorun quruluşu və işi ilə tanış olmalı.
2.Qaynaq aparatını dövrəyə ölçü cihazları qoşmaqla
birləşdirməli.
3.Qaynaq aparatının daxili xarakteristikasını çıxarmalı.
4.Hər pillədə qaynaq transformatorunun tənzimləmə
sərhəddini qoymalı.
ĠĢin göstəriĢləri:
Traktorun və başqa kənd təsərrüfatı maşınlarının
təmiri üçün qaynaq transformatorundan istifadə edilir
və qaynaq ilə təmir işləri aparılır. Daxili xarakteristi-
kasını qurmaq üçün işçi cərəyanla qısa qapanma cərə-
yanını bilmək lazımdır.
1,25 <𝐼𝑘𝐼𝑝
< 2
Qaynaq transformatoru 4 pillədə nizamlanılır.
П𝑃% = 20% 𝑣ə𝐼𝑛 = 160 𝐴 nominal qaynaq cərəyanı olduqda:
1-ci pillədə 1-ci tərəf gərginliyi 380 V;
2-ci pillədə gərginlik 75 V olur.
Boş işlənmə gərginliyi:𝑈𝑏 .𝑖 . = 67 ÷ 20 𝑉
157
Cədvəl 7
Göstəricilər Ölçü
vahidi
Hissədə
I II III
1-ci tərəf gərginliyi V 380 380 380
Yüksüz işlənmə gərginliyi V 65 70 65
İş rejimi, ПP % % 20 20 30
II nominal gərginlik V 25 25 25
Qaynaq cərəyanı A 180 160 145
Gücü kW 4,5 4,0 3,63
Bağlama gücü kW 6,2 5,6 4,8
f.i.ə.-lı - 72 71 75
𝑐𝑜𝑠𝜑 - 0,5 0,46 0,47
Transformatorun çəkisi kq 35 35 34
1-ci tərəf dolağın en kəsiyi 𝑚𝑚2 4 4 4
2-ci tərəf dolağın en kəsiyi 𝑚𝑚2 16 16 16
Qövsün volt-amper xarakteristikasının qurulması
𝐼𝑞 ;𝐴 0 10 20 50 100 200 300 400 500
𝑈𝑞 ;𝑉
Qövsün struktur V∙ 𝐴, xarakteristikası
𝐼𝑞;𝐴,
𝑈𝑞 ;𝑉,
70
60
50
30
40
20
10 102 103 104
158
ġəkil 23.TC-1 tipli qaynaq transformatorunun
idarəetmə sxemi
S
PA
PV
K
1
PV
PA
QF
4 9 5 2
159
LABORATORĠYA ĠġĠ №6
“ЭПB-2A” tipli su qızdırıcısının öyrənilməsi
və tədqiqi
ĠĢin məqsədi:
1.Su qızdırıcısının quruluşunu öyrənməli və iş
prinsipini, elektrik sxemini çəkməli. Su qızdırıcısının
şəbəkəyə qoşulması və açılmasını, isti suyun alınması-
nın tənzimlənməsini, istismar qaydalarını və təhlükə-
sizlik texnikasını öyrənməli.
2.Su qızdırıcının işlənməsini tədqiq etməli və
onun xarakteristikasını çıxarmalı.
3.Su qızdırıcının prinsipial elektrik sxemini çək-
məli.
4.TP-200 tipli temperatur relesinin köməyi ilə
suyu qızdırarkən sxemin işini öyrənməli.
5.Elektrik su qızdırıcısının texniki xarakteristi-
kaını yazmalı.
Ümumi məlumat: “ЭПB-2A” tipli su qızdırıcısı
içərisində boruşəkilli qızdırıcı elementlər 2(TЭH) olan
silindr formalı qabdan-gövdədən 1 ibarətdir.
Qızdırıcı aşağıdakı hissələrdən: 3-qoruyucu kla-
panından təzyiq 2 ∙ 105 𝑃𝑎 olduqda işləyə bilən, qapa-
ğın 5 altında yerləşdirilmiş və suyun temperaturu 95ºC-
dən yuxarı qalxdıqda qızdırıcı elementləri yanmadan
160
mühafizə edə bilmək üçün onları şəbəkədən aça bilən 4
temperatur relesindən ibarətdir (şək.1):
ġəkil 24. “ЭПB-2A” tipli su qızdırıcısının quruluĢu
ĠĢləmə prinsipi:
“SB-1” düyməsini basdıqda şəbəkə gərginliyi
maqnit buraxıcısının dövrəsinə aşağıdakı kimi daxil
olur (şək.24)
𝑆𝐵1 − 𝑆𝐵2 − 𝑇𝑅 − 𝐾𝑀
Bu vaxt maqnit buraxıcısının dolağının dövrəsi
qapanmış olur və elektrik su qızdırıcısı şəbəkəyə qoşu-
lur. Elektrik su qıdırıcısı dövrədən açmaq üçün “SV2”
düyməsi basılmalıdır.
A-görünüşü
4𝑜𝑡𝑏 ∅11
161
Suyun temperaturu nəzərdə tutulduğundan artıq
olduqda TP-200 tipli temperatur relesinin kontaktları
açılır və elektrik su qızdırıcısı şəbəkədən açılmış olur.
ġəkil 25.“ЭПB-2A” tipli su qızdırıcısının prinsipial sxemi
Yuxarıdakı sxemdən başqa .“ЭПB-2A” tipli su
qızdırıcısının müasir idarə sxemi də vardır (şək.25)
A B C N
QF
PV
PA1 PA2 PA3
C1 C2 C3
PW
EK
SB2
SB1
1 KM
1 KM
TR
PV
162
ġək.26.“ЭПB-2A” tipli su qızdırıcısının
müasir elektrik sxemi
KM-1 𝐾1 − qızdırıcı elementləri qoşmaq üçün
maqnit buraxıcısı; E- I-I; E I-2 termorelenin kontaktla-
rı; TV –gərginliyi 220/24 V olan alçaldıcı transfor-
mator; V1-tranzistor; VD1 və VD2-diodlar; KV-aralıq
relesi; 𝑅1; 𝑅2 −rezistorlar və ya müqavimətlər.
Avtomatlaşma sxemi suyun temperaturunun su
qızdırıcısının çıxışında 2 mövqeli tənzimləməyə imkan
VD1
V
VD2
TV
𝐾𝑀2 𝐾𝑀1
𝑅2
𝑅1
~220 𝑉
C
E1-2
E1-1
VT
163
verir. W yarımkeçirici tranzistoru 60ºC temperaturaya
sazlanmış, E I-I termorelesinin kontaktının qapanması
ilə işləyir. Bununlada K2 aralıq relesi işləyərək öz
kontaktı vasitəsilə qızdırıcı elementlərin KM maqnit
buraxıcısının dolağını dövrəyə qoşur.
Suyun sərfiyyatını ölçmək üçün bölüklü qabaq-
dan v saniyə ölçəndən istifadə etməli.
ĠĢləmə ardıcıllığı: Su qızdırıcısının aşağı ituseri
soyuq su daxil olmaq üçün yuxarı ituseri isə qızdırılmış
suyun xaric edilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Elektrik su qızdırıcını elektrik şəbəkəsinə qoş-
duqdan sonra suyun girişində olan ventili (kranı) açmaq
lazımdır. Yuxarı ituserdən su çıxdıqda SB1 basmaq la-
zımdır. Suyun temperaturunun tənzimlənməsi girişdə
qoyulmuş ventilin açılması mümkündür. Temperatur
relesinin tələb olunan temperatura sazlamaq üçün aşa-
ğıdakı ardıcıllıqlar yerinə yetirilməlidir:
a)qapağı açmalı;
b)3 ədəd tənzimləyici vinti boşalmalı;
v)elektrik su qızdırıcısında suyun temperaturunu
tələb olunan qiymətə qədər qaldıraraq onun tempera-
turunu termometr vasitəsilə ölçməli.
q)verilən temperaturda tənzimləyici ventilin kö-
məyi ilə relenin işlənməsini təmin etməli. Tənzimləyici
vinti saat əqrəbi istiqamətində fırlatdıqda temperatura
164
azalır, əks halda isə artır; tənzimlənmə qurtardıqdan
sonra qapağı bağlamalı. Elektrik su qızdırıcısının
elektrik quraşdırma sxemi ilə tanış olmalı:
ġəkil 27. Su qızdırıcısının elektrik quraĢdırma sxemi
Qızdırıcı elementləri şəbəkəyə qoşmazdan əvvəl,
ventil vasitəsilə suyun nominal sərfi əldə edilir, üç ge-
dişli kran vasitəsilə isə qızdırıcının çıxışında su kana-
lizasiyaya axıdılır.
Qızdırıcı elementlər dövrəyə qoşulduqdan 5 də-
qiqə suyu ölçülü qaba boşaldırlar. Bununla da şəbəkə
gərginliyini tələbat cərəyanını, qızdırıcının girişində və
çıxışında suyun temperaturunu və ölçülü qabın dolma
vaxtını qeyd edirlər. Ölçü qabı dolduqdan sonra su
N A B C
SB2
C1 C2 C3
1 2 3
EK
1KM
TR
1KM
SB1
165
qızdırıcıdan yenə də boşaldılır, suyun sərfi ventil va-
sitəsilə artırılır və proses təkrar olunur. Təcrübəni müx-
təlif məhsuldarlıqda 4÷ 5 dəfə təkrar etməli.
Su qızdırıcının tələbat gücü aşağıdakı kimi təyin
olunur:
𝑃 = 3 ∙ 𝑈 ∙ 𝐼, 𝑘𝑊
burada U-şəbəkə gərginliyi, V-la;I-qızdırıcının tələbat
cərəyanı, A-lə.
Elektrik enerjisinin xüsusi sərfi:
𝐴𝑥ü𝑠 =𝑃
3600 ∙ 𝑄, 𝑘𝑊.
𝑠𝑎𝑎𝑡
𝑙𝑖𝑡𝑟.
burada Q-su qızdırıcısının məhsuldarlığı, 𝑙
𝑠𝑎𝑎𝑡.
Su qızdırıcının məhsuldarlığı aşağıdakı kimi
təyin edilir:
𝑄 =𝑉
𝑡
burada V-ölçü qabının həcmi, L;t-qabın dolma müddəti,
san.
Təcrübədən alınan nəticələri cədvəl 1-də yazmalı.
Cədvəl 7
Təcrübə qiymətləri Hesabat qiymətləri
№ U,
V
I
A 𝜃𝑔𝑖𝑟
ºC
𝜃çı𝑥
ºC
t
ºC 𝑃1
kW ∆𝜃 ºC
Q
𝑙/𝑠
𝐴𝑢𝑑
kW/s. 𝑙
166
ЭПB-2A tipli elektrik su qızdırıcısının texniki
xarakteristikası:
Gücü: 𝑃 = 10,5 𝑘𝑊
Maksimal cərəyanı: 𝐼 = 16 𝐴
Gərginliyi: 𝑈 = 380/220 𝑉
Məhsuldarlığı:
20ºC-yə qədər:𝑄20 = 320𝑙
𝑠𝑎𝑎𝑡− 350
𝑙
𝑠𝑎𝑎𝑡
80ºC-yə qədər:𝑄80 = 90𝑙
𝑠𝑎𝑎𝑡− 100
𝑙
𝑠𝑎𝑎𝑡
Qabarit ölçüləri:
244 ∙ 170 ∙ 660 𝑚𝑚
Çəkisi:
𝐺 = 10,5 𝑘𝑞.
LABORATORĠYA ĠġĠ №7
Elektrik kalorifer qurğusunun tədqiqi
ĠĢin məqsədi:
167
1. “CФOЦ” tipli elektrik kalorifer qurğusunun
quruluşunun, elektrik sxemini və tətbiq sahələrini öy-
rənməli.
2.Qurğunun iş rejimini tədqiq və əsas mexaniki
xarakteristikalarını əldə etməli.
Təcrübə qurğusu:
İşdə “CФOЦ” tipli elektrik kəmiyyətlərini, ha-
vanın sərfiyyatını və temperaturunu ölçmək üçün təchiz
edilmiş malik olan elektrik kalorifer qurğusu öyrəni-
lərək tədqiq edilir. Ventilyatorun yuxarı borucuğunda
vertikal hava borusu, aşağı hissəsində hava sərfiyyatını
tənzim edə bilən zaslonka (ciftə) quraşdırılmışdır. Qız-
dırıcıları həddən artıq mühafizə etmək üçün ciftənin
maksimum bağlı halında habelə sərfi nominaldan
50 %-dən aşağı düşməlidir. Hava borusunun yuxarı his-
səsində havanın temperaturu və sərfiyyatını ölçmək
üçün elektroaenometr qoyulmuşdur. Hava borusunun
çıxış hissəsində bina daxilindəki havaya nəzarət etmək
üçün temperatur vericisi bərkidilmişdir.
ĠĢin proqramı:
1.Qurğunun konstruksiyasını öyrənməli, eskiz-
lərini çəkməli. Lazım olan elektrik ölçü cihazlarını seç-
məli, sxemi yığmalı, idarə şkafının elektrik sxemini tər-
tib etməli.
2.İstilik məhsuldarlığının, havanın qızma tempe-
raturunun xüsusi elektrik enerji sərfinin və qurğunun
168
faydalı iş əmsalının kaloriferin gücündən və havanın
sərfiyyatından asılı olmasını tədqiq etməli.
3.Qurğunun elektrik idarə mühafizə və
aWomatik tənzimlənmə sxeminin iş prinsipini
öyrənməli, onun avtomatik rejimdə işləməsini tədqiq
etməli və iki mövqeli avtomatik tənzimlənmə qrafikini
qurmalı. Ölçmədən və hesabatdan alınan nəticələri
cədvəl 1-ə yazmalı.
Cədvəl 8
№ U,
V 𝑃𝑀 kW
𝑃𝑘 kW
𝑡𝐻 ºC
𝑡1 ºC
𝑡2 ºC
𝜔 m/s
L
𝑚3
/𝑠
∆𝑡 ºC
Q,
kC/s 𝛼
kW.s/ 𝑚3. 𝑠
𝜂, %
1
2
3
burada: 𝑃𝑚 𝑣ə𝑃𝑘- müvafiq olaraq elektrik mühərrikinin
və kaloriferin gücüdür, kW;𝑡𝐻 - qızdırıcıların tempe-
raturudur;𝑡1 𝑣ə𝑡2-kaloriferə daxil olan və ondan xaric
edilən havanın temperaturudur, ºC;L-hava sərfinə görə
qurğunun məhsuldarlığıdır, m3/s ;Q-qurğunun istilik
məhsuldarlığıdır, kC/saat; ∆𝑡 = 𝑡1 − 𝑡2 −hava-
nın qızma temperaturudur, ºC.
Tədqiqatın nəticələrinə əsasən:
𝑃 = 𝑓 𝑄 ; 𝑃 = 𝑓 𝑡𝐻 ; 𝑃 = 𝑓 𝑎 ; 𝑃 = 𝑓(𝜂)
və
169
𝐿 = 𝑓 𝑄 ; 𝐿 = 𝑓 𝑡𝐻 ; 𝐿 = 𝑓 𝑎 ; 𝐿 = 𝑓(𝜂)
və s. asılılıqlarını qurmalı.
ġəkil 28.Kaloriferin gücünün istilik
məhsuldarlığından və karbon qazının f.i.ə.-dan asılı olma
qrafikləri
Elektrik kaloriferinin avtomatik idarə sxemi
aşağıdakı kimidir.
P L
a)
Q b)
𝜂
ġəkil 29. Elektrik kaloriferinin avtomatik idarə sxemi
LABORATORĠYA ĠġĠ №8
Ġnduksion qızma qurğusunun öyrənilməsi
və tədqiqi
ĠĢin məqsədi:
1.İnduksion qızma qurğusunu öyrənməli.
2.Təcrübəli və hesabat yolu ilə induktor qızdırıcı
material sisteminin əsas energetik nisbətini təyin etməli.
ĠĢin proqramı:
1.İnduksion qızma qurğusunu öyrənməli və po-
lad silindrik valı tədqiq etmək üçün elektrik sxemini
yığmalı.
2.Kondensator-transformator konturunu sazlama-
lı və C kondensatorun optimal qiymətini təyin etməli.
3.İnduktorda polad silindrik valın qızma təcrübə-
sini aparmalı və 𝑃 = 𝑓 𝑡 𝑣ə 𝜃 = 𝜑(𝑡) asılılıqlarını
qurmalı.
4.Qızdırılmış polad valda cərəyanın nüfuz etmə
∆ dərinliyini, induktorun f.i.ə. və 𝑐𝑜𝑠𝜑 qiymətlərini
hesablamalı.
5.Təcrübə qiymətlərinə əsasən qurğunun xüsusi
səthi gücünü, qızmanın sürətini 𝜐 və f.i.ə. təyin etməli.
6.Təcrübənin və hesabatın nəticələrinə görə
𝐼 = 𝑓 𝑐 ;𝑃 = 𝑓 𝑡 ; 𝜃 = 𝜑 𝑡 ; 𝑃 = 𝜓 𝜃 𝑣ə 𝜐 = 𝑓(𝜃)
qrafiki asılılıqlarını qurmalı.
172
Ümumi məlumat:
İnduksion qızma keçiricidən burulğan cərəyan-
ların buraxılması nəticəsində dəyişən maqnit sahəsində
əmələ gəlir.
Yüksək gərginlikli maqnit sahəsi induktorlarla
(induksion qızdırıcılarla) yaradılır. Silindrik hissələri
qızdırmaq üçün olan induktor hava transformatorunun
birinci dolağı, ikinci dolağı isə qızdırılan material ola
bilər.
İnduksion qızmanı metal əritmədə, hissələrin sət-
hi möhkəmləndirilməsində və deşici qızmada və daxili
gərginliyi azaltmaqda tətbiq edirlər.
İnduksion qızma qurğusunun əsas elementləri-
yüksəldilmiş və ya yüksək tezlikli generator və induk-
tordur. Tezlik 500...10.000 kHz olduqda elektromaşın
və ya tiristorlu tezlik çeviriciləri, daha böyük tezlik-
lərdə isə lampalı generatorlar tətbiq edilir.
İnduktor-qızdırılan material sisteminin əsas
energetik nisbətləri aşağıdakı düsturlarla təyin edilir:
Cərəyanın nüfuz etmə dərinliyi, m:
∆= 503 𝜌 ∙ 𝑎/𝜇𝑟 ∙ 𝑓 (1)
Halqavarı induktor üçün induksion qızmanın
f.i.ə.-nın maksimal qiyməti:
𝜂𝑚𝑎𝑘𝑠 =1
1 +𝑟𝑖
𝑟𝑎
𝜌𝑛
𝜌𝑎 ∙𝜇𝑞
(2)
173
İnduktorun güc əmsalı:
𝑐𝑜𝑠𝜑 =503 𝜌𝑎 ∙ 𝜇𝑞
2 𝑎 ∙ 𝑓 3
burada: 𝜌𝑛 və 𝜌𝑎 -müvafiq olaraq induktorun materia-
lının və qızdırılan materialın xüsusi müqaviməti,
Om.m; 𝜇𝑞 -qızdırılan materialın nisbi maqnit nüfuzluğu;
𝑟𝑖 və 𝑟𝑎 -müvafiq olaraq induktorun və silindrik qız-
dırılan cismin radiusu, m;𝑎-induktorla qızdırıcı mate-
rial arasındakı hava aralığı, m.
ĠĢin yerinə yetirilmə metodikası
İnduksion qızma üçün laboratoriya qurğusu ma-
şın tezlik çeviricisindən, alçaldıcı transformatorlardan
kondensatorlar batareyasından və induktordan
ibarətdir:
ġəkil 30. Ġnduksion qızmanı tədqiq etmək üçün
qurğunun elektrik sxemi
3N~50 𝐻𝑧, 380 𝑉
174
İnduktor üzərinə mis şin dolağı sarınmış odada-
vamlı materialdan ibarət borudur. Kondensator-trans-
formator konturunu cərəyanlar rezonansına sazlamaq
üçün induktorda termocüt olmadan polad val yerləşdi-
rirlər. Qurğunu işə qoşurlar və kondensatorlar batare-
yasının müxtəlif tutumlarında tələb edilən cərəyanları
qeyd edirlər:
Cədvəl 9
C; mkФ
I; A
Təcrübənin nəticələrinə görə 𝐼 = 𝑓(𝑐) qrafikini
qururlar və tutumun qiymətini təyin edirlər. 𝑃 = 𝑓 𝑡 ;
𝜃 = 𝜑 𝑡 ; 𝑣ə 𝜐 = 𝑓(𝜃) asılılıqlarını tədqiq etmək üçün
birinci təcrübədə olduğu kimi həmin ölçülərdə polad
valı induktora daxil edirlər. Valda termocüt bərkidilir.
Qızma zamanı bir-birinə bərabər olan vaxtda gücün,
cərəyan şiddətinin, gərginliyin, tezliyin və valın
temperaturunun qiymətlərini yazmaq tələb olunur.
Təcrübənin və hesabatın nəticələrini cədvələ
yazın.
Cədvəl10 t;
dəq
f;Hz U;V I;A P;kW 𝑃𝑜𝑟𝑡 ;
𝑘𝑊
𝜃; °𝐶 𝜐; °𝐶/𝑑ə𝑞
Valın qızma sürətini aşağıdakı düsturla təyin edirlər:
175
𝜐 = ∆𝜃/∆𝑡
burada: ∆𝑡-iki dəfəlik saymalar arasında temperaturun
∆𝑡 müddəti ərzindəki fərqdir.
Cərəyanın nüfuz etmə ∆ dərinliyini, f.i.ə. və
𝑐𝑜𝑠𝜑 (1), (2), (3) düsturlarına əsasən tapmaq olar.
𝑟𝑖 ; 𝑟𝑎 𝑣ə 𝑎 −nın qiymətlərini təcrübədə istifadə edilən
induktorun konstruktiv parametrlərinin qiymətinə əsa-
sən qəbul edirlər. İnduktorun cərəyanını PA ampermet-
rinə əsasən transformatorun T-transformasiya əmsalı
nəzərə alınmaqla təyin edirlər. Poladın nisbi maqnit nü-
fuzluğunu maqnit sahə gərginliyindən asılı olaraq qra-
fikə əsasən (şəkil 31 ) təyin edirlər.
ġəkil 31.Poladın nisbi maqnit nüfuzluğunun maqnit
sahə gərginliyindən asılılığı
176
Maqnit sahəsinin gərginliyi:
𝐻 = 𝐼 ∙ 𝑊; 𝐴/𝑚 İnduksion qızmada xüsusi səthi güc:
𝑃𝑥ü𝑠 =𝑃
𝐴; 𝑘𝑊/𝑚2
burada: P-induktor tərəfindən tələb edilən güc, kW;
A-qızdırılan valın yan səthinin sahəsi, 𝑚2.
Qurğunun faydalı iş əmsalı:
𝜂 = 𝑄𝑓/𝑝
burada: 𝑄𝑓 = 𝑐 ∙ 𝑀(𝜃𝑠 − 𝜃𝑏) - valın qızmasına gedən
enerjinin faydalı sərfi, kC; 𝑄 = 𝑃𝑜𝑟 ∙ 𝑡- təcrübə zamanı
tələb olunan enerjinin miqdarı, kC;𝑃𝑜𝑟 -induktor vasitə-
silə tələb edilən orta gücdür, kW;t-qızma müddəti,
san;c-poladın xüsusi istilik tutumu, kC/(kq.°C);M-qız-
dırılan valın kütləsi, kq;𝜃𝑠 𝑣ə𝜃𝑏 -valın müvafiq olaraq
son və başlanğıc temperaturlarıdır, °C.
LABORATORĠYA ĠġĠ №9
Dielektrik qızma qurğusunun öyrənilməsi
və tədqiqi
ĠĢin məqsədi:
1.Dielektriklərin yüksək tezlikli qızma qurğus-
unun tənzimlənməsi və işlənmə prinsipini öyrənməli.
177
Onun elektrik sxemi xidmət edilmə qaydaları və təhlü-
kəsizlik texnikası ilə təmin olmalı.
2.Qurğunun işini tədqiq etməli və tənzimlənmə
və energetik xarakteristikasını qurmalı.
Qurğu haqqında məlumat:
İşi aparmaq üçün “ЛГД-1” kiçik güclü dielektrik
qızma qurğusundan istifadə edilir. Onun elektrik sxemi
1№-li şəkildə göstərilmişdir. Generatoru yükləmək
üçün işçi kondensator lövhələri arasında ağac parçasını
qurutmaq lazımdır.
ĠĢin proqramı:
1.Qurğunun quruluşu, texniki verilənləri və elek-
trik sxemini öyrənməli. Yüksək texniki qurğular üçün
əsas xidmət edilmə və təhlükəsizlik texnikası qaydala-
rını mənimsəməli.
2.Generatoru optimal rejimə sazla, 𝑡𝑔𝛿 = 0,3
qəbul edərək tənzimləmə xarakteristikasını çıxarmalı.
3.Dielektriki qurutmaq məqsədi üçün aşağıda-
kıları təyin etməli:
a)tam faydalı 𝑃𝑓𝑎𝑦 və xüsusi ∆𝑃𝑓𝑎𝑦 gücləri;
b)faydalı iş əmsalı 𝜂 və güc əmsalının cos𝜑
4.Alınmış qiymətlərə əsasən təyin etməli:
a) mümkün olan faydalı gücü𝑃𝑓𝑎𝑦 ;
b)xüsusi hesabat gücü, ∆𝑃𝑓𝑎𝑦
178
Metodiki göstəriĢlər:
İkinci bəndin tədqiq edilməsinə görə cərəyanın
𝐼𝑐 = 50 𝑚𝐴, kondensatorun lövhələri arasında maksi-
mal məsafə d və əks rabitə əmsalının 𝐾𝑐 maksimal qiy-
məti ilə başlamaq lazımdır. Tənzimlənmə əl dəstəyini
çevirməklə dartılır, 4-5 qiymət verərək 𝐾𝑐 = 5 − 6
qiymət alana qədər işi davam etdirməli.
Ölçüdən alınan qiymətləri cədvəl 4.10-ə yazaq.
Cədvəl 11
d 𝐾𝑐 𝐼𝑎 𝐼𝐶
sm - A mA
Sonra isə 𝐼𝑎 = 𝑓1 𝑑, 𝐾𝑐 ; 𝐼𝐶 = 𝑓2 𝑑, 𝐾𝑐 qur-
malı. Üçüncü və dördüncü bəndlərin nəticələrinə əsa-
sən ölçmədən və hesabatdan alınan qiymətləri cədvəl
4.11-ə yazmalı.
Cədvəl 12
Ölçülmə Hesabatlanma
R U I 𝑃𝑇 𝐼𝑎 𝐼𝐶 𝑀1 𝑀2 ∆𝑊 𝑃𝑞𝑜𝑦 ∆𝑃𝑞𝑜𝑦 𝜂 cos
𝜑
𝑃′𝑞𝑜𝑦 ∆𝑃′𝑞𝑜𝑦
Dəq
V
A
kW
A
mA
kq
kq
kW
W/s
m2
% -
kW
W/s
m3
179
burada: U; I; Pt –qidalanma şəbəkəsinin parametrləri-
dir; M1, M2- dielektrikin qurutmadan əvvəl və sonrakı
kütləsidir;∆𝑊 = 𝑚1 − 𝑚2 -buraxılan nəmliyin miqda-
rıdır.
Hesabat üçün aşağıdakı formuladan istifadə etməli:
𝑃𝑓𝑎𝑦 =∆𝑊
60 ∙ 휀; 𝑃𝑓𝑎𝑦 =
𝑃𝑓𝑎𝑦 ∙ 103
𝑉𝑎
burada 𝑉𝑎 -ağac parçasının həcmidir, sm3.
Faydalı iş əmsalı və güc əmsalını ümumi qay-
dada hesablayırlar. Mümkün olan faydalı gücü isə təx-
mini olaraq aşağıdakı formul ilə təyin edirlər:
𝑃𝑓𝑎𝑦 = 𝑃𝑓𝑎𝑦 ∙ 𝑉𝑘 ∙ 10−3
burada𝑉𝑘 -kondensatorun işçi kamerasının
həcmidir, sm3.
180
ġəkil 32. Dielektrik qızma qurğusu
LABORATORĠYA ĠġĠ №10
“EП-1” tipli elektrik pulsatorunun (çəpərinin)
iĢinin tədqiqi
İnəkləri, buzovları, qoyunları və s. otarmaq üçün
elektrik çəpərlərindən istifadə edilir. Elektrik çəpərlə-
220V
TV
L1
L2 L4 L3
L2
L1
C1
C2
C5
C4
C3
L5
L6
181
rindən onun məftillərinə 400 ÷ 1400 V yüksək gər-
ginlikli impulslar verilir.
Təhlükəsizlik texnikasını təmin etmək üçün aşa-
ğıdakılar tələb olunur:
1.Pulsatorlar 400 Om müqavimətli olan bənddən
150 mA-dən artıq cərəyan keçməsini təmin etməlidir.
0,01 san. ərzində keçən cərəyan 3 mA; 0,1.
Saniyədə isə 4 mA olmalıdır. Pulsator 12 V-luq
dəyişən cərəyan dövrəsindən doydurulur.
İşdə geniş tədqiq edilən pulsator EП-1 tiplidir.
Bunun göstəriciləri aşağıdakı kimidir:
𝑈1 = 4,5 ÷ 6 𝑉
𝑈2 = 400 ÷ 1400 𝑉
Birinci tərəfdən keçən cərəyan 𝐼 = 3,5 𝑚𝐴 −dən
çox olmur. Pulsatorların tezliyi 𝑓 = 50 − 60 𝐻𝑧; kon-
densatorunun tutumu isə C=0,1 mk 𝐹 olur.
Elektrik pulsatorunun sxemi aşağıdakı şəkildə
verilmişdir.
Elektrik pulsatorunun iş prinsipi sxemi dövrəyə
vurduqda transformatorun alçaldıcı dolağının gərginliyi
selen düzləndirici vasitəsilə düzləndirilir.
Cərəyan transformatorunun birinci dolağından 3
metallik lövhədən, 8 kontaktdan, 5 rəqqaslı diskidən və
6 yayından keçir. Transformatorun dolağından keçən
cərəyan nüvədə maqnit seli yaradır və nüvə də 3 me-
tallik lövhəsini özünə çəkir.
182
ġəkil 33.Alçaldıcı transformator və düzləndiricinin
sxemi: 1-transformator; 2-birinci dolaq; 3-ikinci dolaq; 4-ox;
5-disk; 6-yay; 7-dayaq; 8-kontakt; 9-lövhə; 10-yay
LABORATORĠYA ĠġĠ №11
Ġnkubatorun elektrik avadanlıqlarının
öyrənilməsi və iĢ rejiminin tədqiqi
ĠĢin məqsədi:
1. “ИKП-90” tipli inkubatorun quruluşu, işləmə
prinsipi və avtomatlaşdırma sistemləri ilə tanış olmalı.
183
2.Giriş şkafında mikroiqlimin, tənzimlənmə sis-
teminin işini təyin etməli və əsas texniki xarakteris-
tikaları ilə tanış olmalı.
ĠĢin proqramı:
1.İnkubatorun elektrik avadanlıqları, elektrik
sxemi və işləmə rejimini öyrənməli. Qidalanma dövrə-
sinə lazım olan elektrik ölçü cihazlarını ölçməli və
qoşmalı.
2.Avtomatik tənzimlənmə sisteminin işini yoxla-
malı və sazlamalı.
3.Avtomatik tənzimlənmə xətalarının asılılıqla-
rını qurmalı.
burada, 𝑡𝑒𝑛 , 𝑡𝑐 .𝑜 −termometr quru olduqda şkafın daxi-
lində və xaricində havanın temperaturu; 𝑡𝑏𝑛 , 𝑡𝑏 .𝑜 -ter-
mometr nəm olduqda şkafın daxilində və xaricində
havanın temperaturudur; 𝜑𝑁 , 𝜑𝑜 -psixrometrik cədvəl-
lərə əsasən təyin edilən havanın nisbi nəmliyidir.
Metodiki göstəriĢ:
İnkubatoru tədqiq edərkən zaman sabitini təyin
etməli.
Cədvəl 13
Ölçmə Hesabat
𝜏 U I1 I2 I3 P Termometr göstəriciləri 𝜑𝑁 𝜑𝑜
san V A A A kW ºC % %
Həmin cədvəllərin göstərişinə əsasən, aşağıdakı
asılılıqları qurmalı.
184
𝑡𝑐 .𝑛 = 𝑓1 𝜏 ; 𝜑𝑁 = 𝑓2 𝜏
Cədvəl 14 H
ava
zasl
onka-
sının
vəz
iyyət
i Ölçmələr Hesabatlar
Hava
dəyişmələri Elektrik qızdırıcıları
L K 𝜏𝑡𝑎ç 𝑡𝑠.𝑏𝑢𝑟 𝜏𝑡𝑎ç 𝑡𝑠.𝑏𝑢𝑟 𝛿𝑡 𝑛𝑡 𝑃𝑜𝑘
m/s 𝑚3
/𝑠𝑎𝑎𝑡 𝑠𝑎𝑎𝑡−1 dəq ºC dəq ºC % 𝑠𝑎𝑎𝑡−1 kW
burada, 𝜔 -ventilyasiya çıxışlarından keçən havanın
sürətidir, m/s;
Cədvəli doldurmaq üçün aşağıdakı asılılıqdan
istifadə etməli.
𝜌𝑡 =𝑡𝑐.𝑎ç − 𝑡𝑐.𝑞𝑢𝑟
𝑡𝑐.𝑞𝑢𝑟
∙ 100%
𝑆𝜑 =𝜑𝑎ç𝑚𝑎 − 𝜑𝑞ı𝑟
𝜑𝑞𝑜𝑦∙ 100%
burada𝑡𝑐 .𝑎ç, 𝜑𝑡ə𝑛 -transformator və nəmlik qurğusunun
tənzimləyicisidir.
𝑛𝑡 =60
𝜏𝑡𝑞𝑜ş + 𝜏𝑡𝑎ç𝑚𝑎;
185
𝑛𝜑 =60
𝜏𝑡𝑞𝑜ş + 𝜏𝑡𝑎ç𝑚𝑎;
𝐿 =𝜋𝑑2 ∙ 𝜔𝑛
4 ∙ 3600
burada d-ventilyasiya çıxışının diametridir; n-çıxıntı
sayıdır.
𝐾 =𝐿
𝑉𝑖𝑛 (1 − 𝐾𝑑)
burada 𝑉𝑖𝑛 -xarici ölçüsünə görə inkubator şkafının
həcmidir, 𝑚3; 𝐾𝑑 -şkafın dolmasının texnoloji əmsalıdır,
𝐾𝑑 = 0,43 götürülür.
𝑃𝑜𝑟𝑡 = 𝑃𝑛𝜏𝑡𝑞𝑜ş
𝜏𝑡𝑞𝑜ş + 𝜏𝑡𝑎ç𝑚𝑎−
𝑔 ∙ 𝑍
3,6 ∙ 106, 𝑘𝑊;
burada 𝑃𝑛 -qızdırıcıların nominal gücüdür, kV; 𝑔-yu-
murtadan istilik ayrılmasıdır, Coul;𝑍-şkafdakı yumur-
taların sayıdır, ədəd.
186
ġəkil 34.“ИKП-90” tipli inkubatorun elektrik sxemi
Qəza səs
siqnalizasiyası
Termotən-
zimləyici
Qızdırıcıların
qoşulması
Soyutma cəftələ-
rinin solenoidi
Transformator
Qəza
Norma
Qızma Soyuma
Nəmləndirmə
solenoidi
Nəmlik
tənzimləyicisi
Aralıq relesi
Ventilyatorların
qoşulması
Qəza temperatur
bloku
Kameranın
işıqlandırılması
187
LABORATORĠYA ĠġĠ №12
Bina daxilində aeroionizator qurğusunun
öyrənilməsi və tədqiqi
1.Bina daxilində havanın tozluluğunun aeroion
tərkibinin və parametrlərini öyrənməli.
2.Aeroion qurğusunun konstruksiyası və işləmə
prinsipini öyrənməli.
3.Binanın həndəsi ölçülərinin və qurğunun yer-
ləşməsini öyrənməli.
Ümumi məlumat:
Yerin atmosferası Xevisaydın ion qatı ilə yer ara-
sında mövcud olan elektrik sahəsinə malikdir. Atmos-
ferin keçiriciliyi əsas etibarı ilə havada ionların olması
və onların atmosferin elektrik sahəsində yerini dəyiş-
məsilə nəzərə alınır. Havanın elektrik vəziyyəti onun
vahid həcmində olan ionların miqdarı və elektrikləşmə
dərəcəsi ilə xarakterizə olunur. Atmosferin aşağı qatla-
rında təbii şəraitdə havanın ionlaşma mənbəli olaraq
kosmik şüalar və torpağın radioaktiv şüalanması qəbul
edilir. Yerli əhəmiyyətli ionlaşma mənbəyi-bu atmosfer
boşalmaları şəlalələr, yüksək gərginlikli naqillərin tac-
lanması və s. ola bilər. Havanın doymuş molekulası
yüngül hərəkətliaeroion hesab edilir. Əgər havanın
ionlaşmış molekulası tozun və ya maye hissəciyinin
üzərinə oturmuşdursa (çökmüşdürsə) bu ağır aeroion
188
adlanır. O kiçik hərəkətə malik olur. Havanın yüngül
və ya ağır ionları müsbət və mənfi qütblü olurlar. Elek-
trik sahəsinin qüvvə xətlərinin eni üzrə ionların orta
sürəti aşağıdakı formula ilə təyin edilə bilər:
𝜐 = 𝐾 ∙ 𝐸
burada E-atmosferin elektrik sahə gərginliyi, kV ;
K-ionların hərəkəti, 𝑚2 𝑉. 𝑠𝑎𝑛 .
ġəkil 35 Atmosfer potensialının və qradient
potensialının yer səthinə görə hündürlükdən asılı
olma əyriləri
Nominal təzyiq və +20ºC temperaturada atmos-
ferin elektrik sahəsində mənfi ionların hərəkəti
1,87 ∙ 10−4 − ə, oksigenin hərəkəti 1,87 ∙ 10−4 − 𝑚2
(V.san) bərabərdir. Müsbət ionların hər iki halda hərək-
əti 1,36 ∙ 10−4 − 𝑚2 (V.san) olur.
240
U, kV
E, V/m
200
160
100
80
40
U
E
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 12 10
h; km
189
Radiusu (0,25...0,5)10−4 mm olan ağır ionların
hərəkəti (1...0,25) ∙ 10−4 − 𝑚2 (V.san) çatır.
Bizi əhatə edən havada ionların sayı xarici mete-
oroloji və geofiziki şəraitdən, ilin vaxtından sutkanın
saatından və s. səbəblərdən asılı olaraq dəyişir. Tədqi-
qatlar göstərir ki, xarici havanın ventilyasiya borusu
üzrə ventilyator vasitəsilə hərəkəti nəticəsində yüngül
aeroionlar yox olur, daha doğrusu hava deionlaşır.
Təcrübə yolu ilə təsdiq edilmişdir ki, xarici hava
pəncərədən keçərkən öz aeroionlarının təxminən yarı-
sını itirir. Yerdə qalan aeroionlar divarlara, əşyalara
çökür və beləliklə də məhv olurlar.
Binanın havasında bir qədər aeroionlar qalır ki,
maddədə, divarda, tavanda (beton, kərpic, suvaq, rəng
və s.) radioaktivlik nəticəsində əmələ gəlir. Havanın
neytral molekullarının elektrik yükü daşıyan molekul-
lara çevrilməsinə aeroionizasiya deyilir. Mənfi qütblü
yüngül aeroionlar əldə etmək üçün kənd təsərrüfatında
ən çox taclayıcı və radioaktiv mənbələr tətbiq edilir.
Taclayıcı mənbələr məftil elektrodlardan və ya iynə-
şəkilli elektrodlardan ibarətdir. Qidalanma mənbəyinin
müsbət qütbünün torpaqlanması ilə bu elektrodlara
mənfi qütblü yüksək gərginlikli sabit cərəyan verilir ki,
bunun nəticəsində tac boşalması baş verir. Paralel
qoşulmuş çox məftilli taclayıcı elektrodların vahid
190
uzunluğunda boşalma cərəyanını təyin etmək üçün
aşağıdakı empirik formuladan istifadə etmək olar:
𝑖1 =𝐴 ∙ 𝑁 ∙ 𝑈 ∙ (𝑈 − 𝑈𝑜)
( − 𝑜)2 ∙ 𝜋(−𝑜)
𝑎− ℓ𝑛
2𝜋𝑟
𝑎
; 𝑚𝑘𝐴/𝑚
burada A-volt amper sabitidir;N-paralel məftillərin
sayıdır; U-məftil elektrodu ilə yer arasındakı gərgin-
likdir, kV; 𝑈𝑜-elektrodun taclanmasının başlanğıc gər-
ginliyidir, kV; h-döşəmədən tavana qədər olan məsa-
fədir, m; 𝑜 -taclayıcı elektroda qədər olan məsafədir,
m; r-məftilin radiusudur, m.
A-nın qiyməti 𝑜/ -dan asılı olaraq aşağıdakı
cədvəldən tapmaq olar.
Cədvəl 15
𝑜/ A
087 2 ∙ 10−2
0,84 4 ∙ 10−2
0,80 6 ∙ 10−2
0,73 8 ∙ 10−2
0,62 10 ∙ 10−2
Rusiya Elmi Tədqiqat Eksperimental Baytarlıq
institutunda kombinə edilmiş ionoventilyasiya qurğusu
sınaqdan keçirilmişdir. Həmin qurğuda bina
daxilindəki havanın ventilyasiya vasitəsilə ionlaşması
nəzərdə tutulmuşdur. Ventilyasiyanın hava borularında
ionlaşdırılmış tor (setka) malik olan patrubkalar bərki-
191
dilmişdir. Torlara AИИ-70 aparatı vasitəsilə 35...50 kV
gərginlikli sabit cərəyan verilmişdir. İonlaşmanın ven-
tilyasiya ilə əlaqələndirilməsi nəticəsində bina daxilin-
də havanın yüngül mənfi ionlarla bərabər paylanmasına
nail olunmuşdur.
Qurğunun izahı. Aeroion qurğusunun prinsipial
sxemi aşağıdakı şəkildə göstərilmişdir.
ġəkil 36.
Təcrübədən alınan qiymətləri aşağıdakı cədvələ
yazmalı
Cədvəl 16
№ U 𝐼1 𝐼2 𝑡𝑎𝑣𝑎𝑛 ℓ𝑑öş 𝑑𝑏𝑜𝑟𝑢 𝑜 𝑛(−)
AИИ-70
T.V VL
LATR
R=100 kΩ
Döşəmə
R=
150 M
Ω
L=
260..
.270 s
m
L=
30
...4
0 s
m
Elektrik tozsoran tavan
𝑅𝑜𝑟𝑡
𝜇𝐴 𝜇𝐴
𝑃𝐴
OC
𝜇𝐴 𝐼2
PA
192
n/n kV 𝜇𝐴 𝜇𝐴 sm sm mm sm ion/𝑚3
Alınan qiymətlərə əsasən 𝑈 = 𝑓(𝐼1) və
𝑛 = 𝑓(𝑈) asılılıqlarını qurmalı.
LABORATORĠYA ĠġĠ №13
Toxum çeĢidləyən elektrik separatorunun
iĢinin tətbiqi
1.Separatorun quruluşunu və iş prinsipini öyrənməli
2.Separatorun optimal iş rejimlərini təyin etməli və
həmin metodikanı mənimsəməli.
ĠĢin proqramı:
1.Toxum çeşidləyən separatorun konstruksiyası-
nı, işləmə prinsipini və idarə sxemini öyrənməli.
2.Çeşidləmənini və təmizləmənin texnoloji sə-
mərəliliyinə təsir edən əsas faktorları təyin etməli.
193
3.Toxumların elektrik sahəsində bölünməsinin
optimal rejiminin seçmə metodikasını mənimsəməli.
4.Optimal bölünmə rejimini aydınlaşdırmalı və
alınmış nəticələri qiymətləndirməli.
Ümumi məlumat:
Transportir tipli elektrik toxumtəmizləyən maşın
toxumların səpindən qabaq emal edilməsi üçün tətbiq
edilir. Çökdürücü elektrodun bərabər yüksəlməsi və bö-
lünmə zonası toxum kütləsinin səpindən qabaq istəni-
lən rejimini əldə etməyə imkan verir. Separator tac-
layıcı 4 və çökdürücü 8 elek-dan, yükləyici bunkerdən-
2, hərəkət edən boşaldıcı quruluşdan klassifikatordan-6,
fırlanan şotkadan-10, reduktordan-12, variatordan-11,
elektrik mühərrikindən-13 və yüksək gərginlik düzlən-
dirici quruluşa malik olan idarə pultundan-5 ibarətdir.
Separatorun bütün qovşaqları ümumi karkasda künclü
polad materialdan quraşdırılmışdır. Taclayıcı elektrod
karkasın üzərinə iki ədəd izolyator-3 vasitəsilə bərki-
dilmişdir. Çərçivənin üzərinə diametri 0,3 mm olan
taclayıcı məftillər çəkilmişdir. Bərabər sahə gərginliyi
yaratmaq üçün taclayıcı elektrodun çərçivəsi 500 mm
radius üzrə əyilmişdir.
194
ġəkil 37
Çökdürücü elektrod torpaqlanmış iki ədəd bara-
ban I üzərində dartılmış sonsuz metallaşdırılmış trans-
portyor lentindən ibarətdir. Transportyor lenti qeyri-
metal əsaslı olmaqla dartılmış sonsuz üzərinə bir qat
metal çəkilmişdir ki, bu faz növbəsində maşının kons-
truksiyasını sadələşdirir. Yükləyici bunker vərəq şəkilli
dəmirdən hazırlanmışdır. Bunkerdən toxumun veril-
məsi cəftə vasitəsilə tənzim edilir, emal edilmiş ma-
terialı qəbul etmək ümumi hərəkət edən boşaldıcı
quruluş ayrı-ayrı fraksiyalara bölünmüşdür. Fraksiyalar
arasında toxumun paylanması bölüşdürücü müstəvi
vasitəsilə ilə tənzim edilir. İdarə pultu yüksək gərgin-
2
1
3 4
5
13 12 11 10 9 8 7 6
195
likli düzləndirici quruluşla bir korpusda yerləşdiril-
mişdir.
ġəkil 38
İstənilən toxum kütləsinin elektrik sahəsində bö-
lünmə prosesi elektriki və mexaniki qüvvələrin qarşı-
lıqlı təsirinə əsaslanır. Elektrik qüvvələrinin qiyməti
əsasən elektrik sahə gərginliyi 𝐸𝑜 və qalıq yükü 𝑄𝑅 ilə
təyin edilir. Toxumların separatorda bölünmə prosesi
zamanı toxum kütləsi hissəcikləri çökdürücü elektrod
üzrə yerini dəyişir, buna görə də onlara edilən təsiri də
dəyişmiş olur. Tac boşalması sahəsində toxum kütləsi
hissəciklərinə yalnız sıxıcı qüvvələr; sahə qüvvəsi:
𝐹1 = 𝑄𝑅 ∙ 𝐸 =𝐸2 ∙ 𝑎 ∙ 𝑏
4 ∙ 𝐾𝜑∙ 𝜇
yüklənmiş hissəciklərin çökdürücü elektrodla qarşılıqlı
təsir qüvvəsi,
4
4𝐹𝑟 3𝐹𝑟 2𝐹𝑟 1𝐹𝑟
196
𝐹3 =𝑄𝑅
2
(2𝑋)2=
𝐸2 ∙ 𝑎 ∙ 𝑏
4 ∙ 𝐾𝜑∙ 𝜇2
və ağırlıq qüvvəsi 𝑃𝑇 = 𝑚𝑔 təsir edir, BZ (barabanın
zonası)
𝑃4 =2𝑚𝜐3
2
𝐷𝑏
Çökdürücü elektroddan hissəcikləri qopara bilən mər-
kəzdənqaçma qüvvəsi yaranır. 𝐹1 və 𝐹3 elektrik qüv-
vələri və 𝑃𝑇 ağırlıq qüvvəsi isə onları sıxır. DR zona-
sında elektrik qüvvələrinin təsiri hissəciklərin sahənin
işçi zonasından uzaqlaşması ilə dəyişir:
𝐹1 =𝜋 ∙ 𝐸𝑜 ∙ 𝐸2 ∙ 𝑎 ∙ 𝑏
𝐾𝜑∙ 𝜇
sahə qüvvəsi sahə gərginliyinin azalması nəticəsində
kiçilir:
𝐹3 =𝜋 ∙ 𝐸𝑜 ∙ 𝐸2 ∙ 𝑎2
𝐾𝑇2 ∙ 𝜇2
qüvvəsi isə hissəciklərin doymasının aralanması nəti-
cəsində kiçilir. Q nöqtəsində sahə qüvvəsi 0-ra bərabər
olur. FD zonasında isə toxum kütləsi hissəciyinə 2
qüvvə təsir edir. 𝐹3 elektrik qüvvəsi və 𝑃𝑇 ağırlıq qüv-
vəsi hissəciklər sahənin zonasından çıxdıqdan sonra
torpaqlanmış transportyor lentinə boşalır. Buna görə də
tutulmuş qalıq qiyməti kontakt müqavimətinin boşalma
müddətindən asılı olur. Bu zonada:
197
𝐹3 =𝜋 ∙ 𝐸𝑜 ∙ 𝐸2 ∙ 𝑎2
𝐾𝜑2
∙ 𝜇2 ∙ 𝑒−
2𝜏𝑝
𝑅𝑟 ∙𝐶𝑟
qiyməti hissəciyin transportyor lentinin səthində olma
müddətindən asılıdır.
İşin yerinə yetirilmə metodikası:
Maşın və düzləndirici qurğunun konstruksiyası
aşağıdakı faktorları tənzimləməyə imkan verir. Gərgin-
lik, sürət, elektrodun hərəkəti və bölüşdürücü müstə-
vinin vəziyyətini. Bundan başqa maşın dayandırıldıq-
dan sonra toplayıcı məftilin miqdarını və onlar arasın-
dakı məsafəni dəyişmək olur. Onu da nəzərə almaq la-
zımdır ki, hər bir rejimə təyin edilmiş öz optimal məh-
suldarlığı uyğun gəlir. Beləliklə, toxumların elektrik
sahəsində bölünməsini qiymətləndirmək üçün elə kri-
teriya seçilir ki, o eyni zamanda toxumların tənzim-
ləmə dərəcəsini və hazır məhsulun fraksiyaya çıxışını
W nəzərə ala bilsin:
𝐸𝑜𝑟𝑡𝑎 =𝜑𝑜 − 𝜑1
𝜑𝑜
Tənzimləmə dərəcəsi aşağıdakı kimi təyin olunur.
burada: 𝜑𝑜 − ilkin materialda alaq otlarının miqdarıdır;
𝜑1-hazır məhsulda alaq otlarının toxumlarının miqda-
rıdır. O, rejim optimal sayılır ki, orada texnoloji səmə-
rəlilik maksimal qiymət ala bilsin.
Э = 𝐸𝑜𝑟𝑡𝑎 ∙ 𝑊
198
I.Hərəkətin başlanğıc nöqtəsini seçirik. Bu koor-
dinatlar 8-4-2 olan simpleksin mərkəzi nöqtəsi olsun.
2.Hər oxun eninə doğru bir addım ataraq ucqar
nöqtələrin koordinatlarını təyin edirik. Həmin nöqtə-
lərin koordinatlarını sütun şəklində aşağıdakı kimi
yazırıq:
8-4-2; 8-4-3
7-4-2; 8-5-2
Bu nöqtələrə görə təcrübə aparılır.
3.Hərəkətin sonrakı variantları aşağıdakı kimi
təyin olunur.
a/ucqar nöqtədəki minimum hal. Bununla bir-bi-
rinin ardınca ən ucqar nöqtədəki koordinatları yazırıq.
Qoy bu 8-5-2 və 8-4-2 mərkəzi nöqtələri olsun. Onda
8 − 5 − 2
8 − 4 − 2
_______
8 − 3 − 2
və
a) 7 − 4 − 2
8 − 4 − 2
________
9 − 4 − 2
b)mərkəzi nöqtədəki minimum hal. Bununla
ucqar nöqtədəki kiçik hissəni tapırıq. Deməli,
8 − 4 − 2
8 − 4 − 3
199
7 − 4 − 2
8 − 5 − 2
Axırıncı iki koordinatı yazaraq, atılmış koordi-
natlardan fərqlənən rəqəmləri yenidən yazırıq:
7 − 4 − 2
8 − 5 − 2
−2
−3
Nəhayət, aşağıdakını alırıq.
7 − 4 − 2
8 − 5 − 2
7 − 5 − 2
7 − 5 − 3
q)bir mərkəzi və iki ucqar nöqtədəki eyni zaman-
da minimum hal. Bu halda əvvəlcə atılmış nöqtələrin
koordinatlarını, sonra isə yerdə qalan nöqtələri yazırıq:
8 − 4 − 2
7 − 4 − 2
8 − 4 − 3
_________
8 − 5 − 2
Bundan sonra atılmış nöqtələrdəki koordinatları
eyni olan sütunu seçirik və orada üç dəfə rəqəmləri
natural cərgədə yazırıq
8 − 4 − 2
7 − 4 − 2
200
8 − 4 − 3
_________
8 − 5 − 2
−6 −
−6 −
−6 −
Sonrakı natural əvvəlki sətirdən rəqəm götürərək,
boş yerə yazırıq:
8 − 4 − 2
7 − 4 − 2
8 − 4 − 3 (mərkəzi nöqtə)
_________
8 − 5 − 2
−6 −
−6 −
−6 −
Birinci sütunu bu sütunda təkrar olunan rəqəmlə
doldururuq. Ondan sonra digər sütunda olmayan və
təkrar olunan rəqəm yazırıq. Onda matrisa aşağıdakı
şəklə düşür.
8 − 4 − 2
7 − 4 − 2
8 − 4 − 3
_________
8 − 5 − 2
8 − 6 − 2
201
−6 − 2
Sütunlarda qalan boş yerləri elə doldururuq ki,
təkrar olunmayan rəqəmlərlə başlayan natural cərgəni
doldurmaq olsun.
8 − 4 − 2
7 − 4 − 2
8 − 4 − 3
_________
8 − 5 − 2
8 − 6 − 2
8 −6 − 1
9 − 6 − 2
Əgər bu yeddi ölçülü simpleksə malik olsaq:
8 7 3 4 6 9 5
9 7 3 4 6 9 5
8 6 3 4 6 9 5
8 7 2 4 6 9 5
8 7 3 5 6 9 5
8 7 3 4 7 9 5
8 7 3 4 6 8 5
8 7 3 4 6 9 4
Bütün sütunda təkrar olunan rəqəmləri silib,
qalanları isə yenə də yazırıq:
9 − 6 − 2 − 5 − 7 − 8 − 4
202
Bu yeni mərkəzi nöqtənin koordinatlarıdır. Onda
simpleksin yerdə qalan koordinatları aşağıdakı kimi
olur.
10 − 6 − 2 − 5 − 7 − 8 − 4
9 − 5 − 2 − 5 − 7 − 8 − 4
9 − 6 − 1 − 5 − 7 − 8 − 4
9 − 6 − 2 − 6 − 7 − 8 − 4
9 − 6 − 2 − 5 − 8 − 8 − 4
9 − 6 − 2 − 5 − 7 − 7 − 4
9 − 6 − 2 − 5 − 7 − 8 − 3
Bizim halda təcrübə lifsizləşdirilmiş pambıq to-
xumu ilə aparılır və alınan nəticələr aşağıdakı cədvəldə
göstərilir.
Cədvəl 17
S/s
Bö
lüşd
ürü
cü
mü
stəv
inin
vəz
iyy
əti
Tac
lay
ıcı
elek
tro
dla
rın
gər
gin
lik
ləri
,
kV
Len
tin
sü
rəti
,
m/s
an
Tac
lay
ıcı
məf
tili
n
miq
dar
ı, ə
dəd
Məf
till
ər
aras
ınd
akı
məs
afə,
sm
Məh
suld
arlı
q,
kq
/saa
t
Təcrübəni faktor fəzasının mərkəzinə yaxın olan
koordinatlardan başlayırıq. Bu mərkəzə yaxın olan nöq-
tənin koordinatlarının altından cədvəldə xətlər çəkil-
mişdir.
203
Əgər faktor fəzasını tam tətbiq etsək, onda təcrü-
bələrin sayı olacaqdır. Təcrübənin sayı aşağıdakı cəd-
vəldə qeyd ediləcəkdir.
Cədvəl 18
T-
№
Faktorlar üzrə koordinatlar Təcrübənin nəticəsi
𝑋1 𝑋2 𝑋3 𝑋4 𝑋5 𝑋6 𝜑0 𝜑1 𝐸𝑜𝑟 W Э = 𝐸𝑜𝑟 ∙ W
LABORATORĠYA ĠġĠ №14
Ultrasəs qurğusunun öyrənilməsi və tədqiqi
ĠĢin məqsədi:
1.Yüksək tezlikli ultrasəs generator qurğusunun
elektrik sxemini və çeviricinin quruluşu və işləmə prin-
sipini öyrənməli. Qurğunun sazlanması və qulluq edil-
məsi qaydaları ilə tanış olmalı.
2.Qurğunun işinin tədqiq etməli və əsas elektrik
parametrlərini əldə etməli.
Təcrübə qurğusu:
İşi “ПCM-6” tipli maqnitostiksion çeviricidən,
“УЗB-15” tipli vannadan və “УЗГ-2,5 A” tipli ultrasəs
generator qurğusundan ibarət olan bir halda aparılır.
Qurğu çeviricini soyudan suyun sərfini ölçmək üçün
maye içərisində ultrasəsi qeyd edən avadanlıqla təchiz
edilmişdir. Həmin qurğuya gücü 2,5 ÷ 3 𝑘𝑊 olan van-
na içərisinə salınmış elektrodlu su qızdırıcısı və çevi-
204
riciyə daxil olan soyuducu suyun temperatur fərqini
ölçmək üçün millivoltmetrə malik olan diferensial
temperatur avadanlıqları da daxildir.
ĠĢin proqramı:
1.Generatorun elektrik sxemini və konstruksiya-
sını, vannanın və çeviricinin quruluşunu və işini öyrən-
məli. Əməliyyat ardıcıllığını aparmaq üçün qurğunun
işə qoşulmasını mənimsəməli, qidalanma sxemini
yığmalı, generatoru optimal iş rejiminə sazlamalı.
2.𝐼𝑎 anod cərəyanının, tor cərəyanının 𝐼𝑇 və ∆𝑃
ultrasəsin intensivliyini maqnitlənmə cərəyan şiddə-
tindən asılılıq xarakterini izah etməli və həmin asılılığı
qurmalı.
ġəkil 39. “УЗГ-2,5 A” tipli ultrasəs generatorunun
prinsipial elektrik sxemi
380 V DR
TV1
𝑄M
DR-2
220 V
TV3
TV4
50Hz
380 V DR
TV1
𝑄M
DR-2
220 V
TV3
TV4
50Hz
𝑉𝐷1… 4
TV2
VL
SK2
R1
SK1
MC
205
3.Təcrübi yolla çeviricinin kamerasındakı akus-
tik gücü 𝑃𝑎𝑘 , çeviricinin təlabat gücünü 𝑃𝑡ə𝑙 , elektro-
akustik f.i.ə., ümumi f.i.ə. və qurğunun güc əmsalını və
digər energetik göstəricilərini almalı.
4.Ultrasəs sahəsində metal lövhənin təmizlənmə
sürətinin intensivliyini təyin etməli.
ġəkil 40. “УЗГ-2,5 A” tipli qurğunun
qidalanmasının prinsipial elektrik sxemi
Metodiki göstəriĢ:
Tədqiqatı mənimsənmə cərəyanın 0, 3, 6, 10, 15A
qiymətlərində aparmalı və alınan nəticələri cədvələ
yazmalı.
Cədvəl 19
𝐼𝑛 A 0 3 6 10 15
𝐼𝑎 A
𝐼𝑠 mA
EK
TV
PV
PA EQ
I> 𝐼𝑜 >
B
PW
PV
PA
УЗГ-2,5 A
206
∆𝑃 W/𝑠𝑚2
Üçüncü bəndin tədqiqini 𝐼𝑛 və 𝐼𝑠 -nin nominal
qiymətində aparmalı.
Ölçmədən və hesabatdan alınan nəticələri yaz-
malı.
Cədvəl 20
№
Ö l ç m ə Hesablama
Qidalanma
mənbəyi
Çeviricinin
soyudulması
Suyun ultrasəslə
qızdırılması
U I 𝑃𝑡ə𝑙 m ∆𝑡 ∆𝜏 𝑡1 𝑡2 𝜏
V A kW kq ºC san ºC ºC san
Cədvəl 21
Ölçmələrdən alınan
qiymətlər Hesabatlardan alınan qiymətlər
𝑈𝑛 𝐼𝑛 𝐼𝑘 𝑡′1 𝑡′2 𝜏′ ∆𝑃𝑔ə𝑡 𝑃𝑎𝑘 𝜌 𝜂𝑒𝑎 𝜂 cos𝜑
V A A ºC ºC C kW kW kW % % -
Burada m-çeviricidən keçərək ölçü qabına
∆𝜏müddətində daxil olan soyuducu suyun kütləsidir.
∆𝑡 soyuducu havanın giriş və çıxışındakı temperatur
fərqidir. 𝑡1və 𝑡2 vannada suyun başlanğıc və son tem-
peraturadır. 𝑡′1 və 𝑡′2 elektrik qızdırıcısı ilə suyun
207
qızdırılmasının başlanğıc və son temperaturudur.𝐼𝑛 və
𝐼𝑘 qızdırıcının cərəyanının başlanğıc və son qiymətidir.
Çeviricidə gedən itkiləri soyuducu suyun entalpiyasının
(istilik tutumu deməkdir) dəyişməsilə təyin edilir:
∆𝑃𝑔ə𝑡 =𝑚 ∙ 𝑐∆𝑡
∆𝜏
Akustik gücü təyin etmək üçün iki təcrübə apa-
rırlar: 1.Suyun qızması ultra səsli rəqslərlə ölçürlər. Su-
yu arasıkəsilmədən qarışdırırıq. 𝜏 = 120°𝐶 ərzində su-
yu ultra səslə. Bu vaxt onun başlanğıc və son tempera-
turu ölçürlər.
2.Birinci təcrübə qurtardıqdan sonra suyu vanna-
dan boşaldırlar. Vannanı soyudurlar və əvvəlki ölçüyə
qədər su ilə 𝑡′1-ə zamana qədər doldururlar. Sonra elek-
trodlu su qızdırıcısı ilə suyu 𝑡′2 temperaturuna qədər
qızdırırlar. Avtotransformatorun köməyi ilə birinci təc-
rübədə olduğu kimi, 𝜏 və 𝑡2 qiymətinə yaxın olan 𝜏1 və
𝑡′2 qızma vaxtını təmin edən 𝑈𝑥 gərginliyini seçirlər.
Yuxarıdakı şərtləri yerinə yetirərək çeviricinin akustik
gücünü
𝑃𝑎𝑘 = 0,5 ∙ 𝑈𝑛 ∙ 𝐼𝑛(𝐼𝑛 + 𝐼)
təyin etməli.
𝑃𝑔ə𝑡 = 𝑃𝑎𝑘 + ∆𝑃𝑔ə𝑡
𝜂𝑒𝑎 =𝑃𝑎𝑘
𝑃𝑔ə𝑡
𝜂 =𝑃𝑔ə𝑡
𝑃𝑡ə𝑙
208
𝑐𝑜𝑠𝜑 =𝑃𝑡ə𝑙
𝑈 ∙ 𝐼
BÖLMƏ IV
“Elektrotexnologiyanın əsasları”
fənnindəntest sualları
1.Elektrik kaloriferində hansı qızma üsulları tətbiq
edilir?
A)dolayı müqavimətli qızma;
B)induksion;
C)dielektrik;
D)bilavasitə müqavimətli qızma
E)qövslü qızma.
2.Elektrodlu su qızdırıcısında hansı qızma üsulu
istifadə edilir?
A)bilavasitə müqavimətli qızma;
B)dielektrik;
C)dolayı müqavimətli qızma;
D)induksion
E)qövslü qızma.
3.Kənd təsərrüfatında hansı tip elektrik qızma qurğuları
ən çox yayılmışdır?
A)induksion qızma;
B)müqavimətli elektrik qızma
C)qövslü qızma;
209
D)dielektrik qızma
E)infra qırmızı
4.Qızdırıcıların materialı hansı keyfiyyətə malik
olmalıdır?
A)böyük xüsusi elektrik müqavimətinə;
B)böyük elektrik keçiriciliyinə;
C)kiçik keçiriciliyə
D)yüksək istilik keçiriciliyinə;
E)kiçik istilik ötürməyə.
5.Altı ədəd qızdırıcıları ardıcıl olaraq ulduzdan paralelə
çevirdikdə güc necə dəyişər?
A)iki dəfə artar;
B)dörd dəfə azalar;
C)iki dəfə azalar
D)dörd dəfə artar;
E)üç dəfə azalar.
6.Elektik qızdırıcılarını hesablayarkən hansı parametr-
ləri təyin edirlər?
A)qurğunun gücünü;
B)itkilərin gücünü
C)qızdırıcıların həndəsi ölçülərini;
D)qurğunun faydalı iş əmsalını;
E)qurğunun güc əmsalını.
210
7.Mühit əmsalının qiymətini deyin
A)𝐾𝑚 < 1;
B)𝐾𝑚 ≤ 1;
C)𝐾𝑚 > 1;
D)𝐾𝑚 ≥ 1;
E)𝐾𝑚 = 1,1.
8.Nə üçün BEQ elektrik kaloriferində tətbiq etmək
üçün qabırğaları alüminiumdan hazırlayırlar?
A)mexaniki möhkəmliyi artırmaq üçün
B)səthinin temperaturunu aşağı salmaq üçün
C)faydalı iş əmsalını yüksəltmək üçün
D)istilik selini artırmaq üçün
E)istilik miqdarını azaltmaq üçün.
9.BEQ-in spiralını hansı materialdan hazırlayırlar?
A) poladdan;
B)nikeldən;
C)manqandan;
D)nixromdan;
E)konstantandan.
10.BEQ-də doldurucu olaraq hansı materialdan istifadə
edirlər?
A)farfor;
211
B)slyuda;
C)şüşəli liflər;
D)maqnezium turşusu;
E)şüşə.
11. “TEH-∗∗25
A10/0,5P220” tipli boru şəkilli qızdırı-
cılarda ulduzcuqlarda göstərilmiş rəqəmlər nəyi
göstərir?
A)gücü, kW;
B)borunun diametrini, mm;
C)açılışuzunluğunu, sm;
D)kontakt çubuğun uzunluğunu, mm;
E)cərəyan, A.
12. “TEH-25A10/∗∗0,1P220” tipli boru şəkilli qızdırı-
cının şərti işarəsində ulduzcuqla qeyd olunmuş
rəqəmlər nəyi göstərir?
A)borunun diametrini, m;
B)gücü, kW;
C)kontakt çubuğunun uzunluğunu, mm;
D)açılış uzunluğunu, m;
E)gərginliyi, V.
13. “TEH-25A10/0,1P*220” tipli boru şəkilli qızdırı-
cının şərti işarəsində qeyd edilmiş və ulduzcuqla
212
seçilmiş hərf nə deməkdir?
A)açılış uzunluğunu, sm;
B)qızdırılan mühitin şərti işarəsini;
C)kontakt çubuğunun uzunluğunu, mm;
D)klimatik şəraitdə istifadəsini;
E)materialının növünü.
14.Quraşdırma əmsalının hansı qiyməti vardır?
A)𝐾𝑞 < 1,2;
B)𝐾𝑞 ≤ 1,3;
C)𝐾𝑞 ≥ 1,4;
D)𝐾𝑚 ≥ 1,0;
E)𝐾𝑞 = 1,1.
15.Qızdırıcının gücü tətbiq edilən gərginlikdən necə
asılıdır?
A)𝑃 = 𝑈;
B)𝑃 ≡ 1/𝑈;
C)𝑃 ≡ 𝑈2;
D) 𝑃 ≡ 1/𝑈2;
E) 𝑃 ≡ 1/𝑈3.
16.İki qat divarda itən gücü təyin edən zaman nə qədər
termiki müqavimətləri nəzərə almaq lazımdır?
A)iki;
B)üç;
213
C)dörd;
D)bir;
E)altı
17.Reynolds kriteriyasına hansı kəmiyyətlər daxil
deyil?
A)𝛼 ;
B)𝜐;
C)d;
D)𝛾;
E)h.
18.Şüalı istilik dəyişmədə qızdırıcının xüsusi səthi gü-
cünü hansı qanuna əsasən təyin edirlər?
A)Furye;
B)Stefan-Bolsman;
C)Nyuton;
D)Coul-Lents;
E)Kirxhof.
19.Nusselt kriteriyasına hansı kəmiyyətlər daxil deyil?
A)𝛼 ;
B)𝜐;
C)𝜆;
D)𝑑;
E)h.
214
20.Şüa selinin gücü şüalandırıcının temperaturundan
necə asılıdır?
A)𝑃 = 𝑇;
B) 𝑃 = 𝑇2;
C) 𝑃 = 𝑇4;
D) 𝑃 = 1/𝑇4;
E) 𝑃 = 𝑇3.
21.Termiki müqavimətin ölçmə vahidini göstərin.
A)°𝐶/𝑊;
B)W/m;
C)𝑊/𝑚2;
D) 𝑊/°𝐶;
E)𝑊
𝑚3.
22.EQQ-nın istilik hesabatında hansı parametrləri təyin
edirlər?
A)qızdırıcı məftilin diametrini;
B)qurğunun gücünü;
C)qidalanma gərginliyi;
D)qızdırıcının məftilinin uzunluğunu;
E)tələb etdiyi cərəyan şiddətini.
23.Qidalanma gərginliyi dəyişməz olduqda hansı mü-
hitdə BEQ-nın qərarlaşmış temperaturu ən yüksək
215
olar?
A)havanın seli;
B)sakit hava;
C)axımlı su;
D)axımsız su;
E)ventilyasiya edilən hava seli.
24.Hansı (C; L; R) elektrik elementləri necə və hansı
ardıcıllıqla bitki xammalını elektrik qığılcımı ilə
emal etdikdə PП işçi aralığa qoşurlar?
A)R və PП-dən ibarət ardıcıl dövrədən paralelə
olduqda;
B)C və PП-dən ibarət ardıcıl R dövrədən paralelə
olduqda;
C)C və PП-dən L ardıcıl dövrədən ibarət paralelə
olduqda;
D)L və PП-dən ardıcıl dövrədən ibarət paralel olduqda;
E)Ümumi halda R; L; C-dən ibarət işçi aralıq olduqda.
25.Verilən hansı halda qırıcının şərti (fiktiv) tempe-
raturunu təyin edirlər?
A)𝜃şə𝑟𝑡𝑖𝐾𝑞 ∙ 𝐾𝑚 ;
B)𝜃şə𝑟𝑡𝑖 /(𝐾𝑞 ∙ 𝐾𝑚);
C)𝜃şə𝑟𝑡𝑖 ′(𝐾𝑞/𝐾𝑚);
D)𝜃şə𝑟𝑡𝑖 (𝐾𝑞/𝐾𝑚);
E)𝜃şə𝑟𝑡𝑖 ′ ∙ 𝐾𝑞/𝐾𝑚 .
216
26.Qızdırıcıları işçi cərəyana görə hansı ardıcıllıqla
hesablayırlar?
A)𝐼 → 𝜃 → ℓ → 𝑑;
B) 𝐼 → 𝜃 → 𝑑 → ℓ;
C) ℓ → 𝑑 → 𝜃 → 𝐼;
D)𝑑 → ℓ → 𝐼 → 𝜃;
E) 𝜃 → 𝐼 → ℓ → 𝑑.
27.Üç ədəd qızdırıcının ulduzdan üçbucağa çevirməklə
onların gücləri necə dəyişər?
A) 3 dəfə azalar;
B) 3 dəfə artar;
C)3 dəfə azalar;
D)4 dəfə artar;
E)4 dəfəazalar.
28.Qidalanma gərginliyi dəyişməz qaldıqda qızdırıcının
uzunluğu 2 dəfə artarsa onun tələb etdiyi güc necə
dəyişər?
A)2 dəfə azalar;
B)2 dəfə artar;
C)1,41 dəfə artar;
D)1,41 dəfəazalar;
E)dəyişilməz.
217
29.Qidalanma gərginliyi dəyişməz qaldıqda qızdırıcının
diametri 2 dəfə artarsa, onun gücü necə dəyişər?
A)2 dəfə artar;
B)2 dəfə azalar;
C)4 dəfə artar;
D)4 dəfəazalar;
E)dəyişməz.
30.Verilən gərginlik 2 dəfə artırılarsa, qıdırıcının gücü
necə dəyişər?
A)4 dəfə artar;
B)2 dəfə artar;
C)1,41 dəfə artar;
D)3 dəfə artar;
E)dəyişməz.
31.Cərəyanın keçməsi ilə keçirici tərəfindən udulan
elektromaqnit enerjisinin gücü aşağıdakı hansı düs-
turla təyin edilir?
A)𝑃 =𝜃1−𝜃2
Σ𝑃𝑇;
B)𝑃𝑆 = 𝜙 𝐸𝐻 ∙ 𝑑𝑆;
C)𝑃 = 𝛼 ∙ 𝐴 ∙ 𝜃1 − 𝜃2 ;
D)𝑃 = 𝜆𝜃1−𝜃2
∙ 𝐴;
E)𝑃 = 𝑝 = 𝛾 ∙ 𝐴 ∙ 𝜃2 − 𝜃1 .
218
32.Suyun temperaturunun 20°S-dən 100°S-yə qədər
artması ilə elektrodlu su qızdırıcısının gücü necə
dəyişər?
A)4 dəfəazalar;
B)3 dəfə artar;
C)4 dəfə artar;
D)5 dəfə artar;
E) 1 dəfə artar;
33.Elektrodlu su qızdırıcılarının gücünü tənzimləmək
üçün göstərilən hansı üsullardan istifadə edilir?
A)elektrodlar arası məsafənin dəyişməsi;
B)elektrodların birləşmə sxemlərinin dəyişməsi;
C)suyun xüsusi elektrik müqavimətinin dəyişməsi;
D)elektrodların izolyasiyalı ara kəsmələrlə
ekranlaşdırılması;
E)torpaqlamadan istifadə edilməsi.
34.Elektrodlu buxar qazanı nə vaxt ən böyük güc tələb
edir?
A)işə qoşduqda;
B)suyun qaynama vaxtı;
C)intensiv buxar əmələ gəlmə müddətində;
D)bütün müddətlər ərzində gücün sabit qalmasında;
E)gərginlik artdıqda.
219
35.Suyun temperaturunun 20°C-dən 100°C-yə qədər
artması ilə onun xüsusi müqaviməti necə dəyişər?
A)5 dəfəazalar;
B)3 dəfə artar;
C)dəyişilməz qalar;
D)3 dəfəazalar;
E)4 dəfəazalar.
36. “ЭПЗ-100” tipli elektrodlu su qızdırıcısı üçün qeyd
edilmiş hansı qeyri normal rejim yol veriləndir?
A)su olmadan qoşulma;
B)elektrodlarda asimmetriya olduqda;
C)fazanın itməsi;
D)sirkulyasiya edici nasos işləmədikdə onu dövrəyə
qoşarkən;
E)elektrodlarda həddən artıq ərp olduqda.
37.“ЭПЗ-100” tipli elektrodlu su qızdırıcısının iki fa-
zalı dövrəyə qoşulmasında nə baş verər?
A)qısaqapanma əmələ gələr;
B)yerdə qalan faz həddən artıq yüklənər;
C)çən partlayar;
D)gövdədə təhlükəli potensial yaranar;
E)heç nə olmaz.
38.Suyun xüsusi müqaviməti temperaturdan neçə
220
asılıdır?
A)𝜌 ≡ 𝜃;
B) 𝜌 ≡1
𝜃;
C) 𝜌 ≡ 𝜃2;
D) 𝜌 ≡1
𝜃2;
E) 𝜌 ≡ 𝜃 − 1.
39.“ЭПЗ-100” tipli elektrodlu su qızdırıcısını sirkul-
yasiya edici nasos işləmədikdə işə qoşulması nə ilə
təhlükəlidir?
A)tələbat gücünün yol verilməyən qədər artması ilə;
B)elektrodlararası deşilmə ilə;
C)çənin partlaması ilə;
D)təhlükə yoxdur;
E)cərəyanın artması ilə.
40.Hansı elektrik su qızdırıcıları ən böyük faydalı iş
əmsalına malikdir?
A)elementli;
B)elektrodlu;
C)faydalı iş əmsalı su qızdırıcısının tipindən asılı
deyildir;
D)axımlı;
E)axlmsız.
41.Aşağıdakı hansı su qızdırıcılarında boş gediş (susuz
221
işə qoşulma) təhlükəli deyildir?
A)“ЭПЗ-100”;
B) “COAC-400/90”;
C)“ЭПB-2A”;
D) “BЭП-600”;
E) “BЭT-400”.
42.Elementli su qızdırıcılarını susuz şəbəkəyə qoşduq-
da elementli su qızdırıcılarının sıradan çıxma şəbə-
kələri hansılardır?
A)tələbat gücü yüksəlir;
B)qısa qapanma;
C)BEQ-in istilik verməsi artır;
D)BEQ-in istilik verməsi azalır;
E)BEQ-in temperaturu artır.
43.“COAC-400/90” elektrik su qızdırıcısındakı
rəqəmlər nəyi göstərir?
A)hündürlük /diametr;
B)tutum/diametr;
C)tutum/temperatura;
D)güc/hündürlük;
E)tutumu.
44.Heyvanları avtomatik olaraq suvarmada hansı su
qızdırıcları nəzərdə tutulmuşdur?
222
A)“COAC-400/90”;
B) “BЭП-600”;
C)“ЭПЗ-100”;
D)“ЭПB-2A”;
E)“BЭT-200”.
45.Tutum C, induktivlik L və müqavimətin R hansı bir-
ləşmələri elektrik su qızdırıcısınınkı ilə analojidir?
A)C və R ardıcıl birləşməsi;
B)C və R paralel birləşməsi;
C)L və Rardıcıl birləşməsi;
D) L və C paralel birləşməsi;
E)R və Lparalel birləşməsi.
46.Su qızdırıcısının gücünün elektrik-analoq elektrik
sxemində analoqu nədir?
A)gərginlik;
B)kondensatorun tutumu;
C) cərəyan şiddəti;
D)müqavimət;
E)tezlik.
47.Su qızdırıcısının elektrik-analoq sxemində suyun
temperaturunun analoqu nədir?
A)gərginlik;
B)kondensatorun tutumu;
223
C)tezlik;
D)müqavimət;
E)cərəyan şiddəti
48.Su qızdırıcısının elektrik-analoq sxemində istilik
izolyasiyasının analoq termiki müqaviməti nədir?
A)cərəyan şiddəti;
B)müqavimət;
C)gərginlik;
D)tutum;
E)istilik müqaviməti
49.Su qızdırıcısının elektrik analoq sxemində suyun
istilik tutumunun analoqu nədir?
A)müqavimət;
B)kondensatorun tutumu;
C)kondensatorda gərginlik;
D)cərəyan şiddəti;
E)temperatura.
50.Aşağıda göstərilmiş qurğulardan hansılarını heyvan-
darlıqda yerli isitmə üçün istifadə edirlər?
A)ПBУ-4;
B)CФОЦ-60;
C)ЭП3-100;
D)ЭИC-11;
224
E)УAП-400.
51.Ventilyator dayandıqdan sonra elektrik kaloriferinin
qızdırıclarının gücü P və temperaturu 𝜃 necə
dəyişər?
A)P və 𝜃 dəyişməz;
B)P dəyişməz, 𝜃 artar;
C)P və 𝜃 artar;
D)P artar, 𝜃 dəyişməz;
E)heç nə dəyişməz.
52.Aşağıda verilmiş hansı bərabərliklə heyvandarlıq
binasının qızdırılma qurğusunun istilik gücünü təyin
edirlər?
A)Φ𝑞ı𝑧 = Φ𝑒𝑦 − Φçə𝑝 − Φ𝑣;
B)Φ𝑞ı𝑧 = Φçə𝑝 + Φ𝑣 + Φ𝑒𝑦 ;
C)Φ𝑞ı𝑧 = Φçə𝑝 + Φ𝑣 − Φ𝑒𝑦 ;
D)Φ𝑞ı𝑧 = Φ𝑣 + Φ𝑒𝑦 − Φçə𝑝 ;
E)Φ𝑞ı𝑧 = Φ𝑒𝑦 − Φçə𝑝 + Φ𝑣 .
53. “CФОЦ” tipli elektrik kalorifer qurğusunun hansı
qoşulma sxeminin ardıcıllığı doğrudur?
A)əvvəlcə kalorifer, sonra ventilyator;
B)əvvəlcə ventilyator, sonra kalorifer;
C)eyni vaxtda ventilyator və kalorifer;
D)qoşulma ardıcıllığının mənası yoxdur;
225
E)yalnız kalorifer.
54.Aşağıda göstərilmiş qurğulardan hansını heyvandar-
lıqda qızdırmaq üçün tətbiq etmək olar?
A)“CФОЦ”;
B) “ПВУ”;
C) “ЭИC-11”;
D)“ЭПЗ-100”;
E)“ЭПB”.
55.İQ şüalandırıcının hansı temperaturunda enerjinin
spektral paylanması heyvanların yunlu səthinin
maksimal spektral maksimumuna müvafiq gəlir?
A)300… 500°𝐶;
B) 500… 700°𝐶;
C) 1000… 1500°𝐶;
D) 2000… 2500°𝐶;
E) 1250… 1400°𝐶.
56.Ventiyator dayanarsa elektrik kaloriferinin sıradan
çıxma səbəbləri hansılardır?
A)BEQ-rin istilik verməsinin artması;
B) qısa qapanma;
C)BEQ-rin istilik verməsinin azalması;
D)tələbat gücünün artması;
E)gərginliyin artması.
226
57.Qızdırma üçün istifadə edilən elektrik kaloriferlərin-
də qızdırıcıların maksimal temperaturu nə qədərdir?
A)500°𝐶;
B)180°𝐶;
C)800°𝐶;
D)100°𝐶;
E)50°𝐶.
58.Hava ilə isidilən istilikxanaların havasını qızdırmaq
üçün hansı qızdırıcılar geniş yayılmışdır?
A)qızdırıcı məftillər
B)elektrik kaloriferlər;
C)boru içərisində çəkilmiş polad məftil;
D)asfalt-beton bloklar;
E)ventilyatorlu məftillər;
59.Şitillik və istilikxanalarda torpağın qızdırılması
üçün hansı üsullar geniş tətbiq edirlər?
A)elementli;
B)elektrodlu;
C)elektrik kaloriferi;
D)şüalı;
E)elektrodlu-elementli.
60.Şitilliyin 1 𝑚2 faydalı sahəsini qızdırmaq üçün nə
227
qədər güc tələb olunur?
A)1 … 1,5 𝑘𝑊;
B)0,4… 0,6 𝑘𝑊;
C) 0,15… 0,2 𝑘𝑊;
D) 0,05… 0,1 𝑘𝑊
E) 0,8… 1,2 𝑘𝑊.
61.A işçi mayedə elektrik hidravlik effektin alınması
üçün qurğuda tutum C, ventil VD və F aralığı necə
birləşdirilməlidir?
A)VD-nin A əsası vasitəsilə ardıcıl birləşməli C və F-in
paralel dövrəsi;
B)C-nin A əsası VD və F-in paralel dövrəsi;
C)F-in A əsaslı C və VD-in paralel dövrəsi;
D)F, C və VD-nin A əsası vasitəsilə ardıcıl
birləşdirilməsi;
E)F, C və VD-nin A əsası vasitəsilə paralel
birləşdirilməsi.
62.Kultivasiya tikililərində hansı itkilər ən çox olur?
A)torpaq vasitəsilə;
B)seyrəklik vasitəsilə;
C)işığa həssas örtüklər vasitəsilə;
D)divarlar vasitəsilə;
E)döşəmələr vasitəsilə.
228
63.Açıq qövsün voltamper xarakteristikası necədir?
A)yüksələn;
B)cərəyan şiddətindən asılı olmayan;
C)sərt;
D)əvvəlcə düşən, sonra sərt;
E)yumşaq.
64.Dəyişən cərəyanda açıq qövsün alışdırılması üçün
gərginliyin qiyməti nəyə bərabərdir?
A)15 … 20 𝑉;
B) 30… 35 𝑉;
C) 40… 45 𝑉;
D) 50… 60 𝑉;
E) 65 … 70 𝑉.
65.Açıq qövslü əl ilə qaynaq transformatorunun xarici
xarakteristikası necə olmalıdır?
A)yüksələn;
B)sərt;
C)zəif düşən;
D)kəskin düşən;
E)azalan.
66.Elektrodların üzərinə çəkilən maddənin təyinatı
A)qaynaq tikişinin turşulaşmadan qorumaq üçün;
B)elektrodun əriməsini yaxşılaşdırmaq üçün;
229
C)qövsün stabilləşdirilməsi üçün;
D)elektrik enerjisinin sərfiyyatını azaltmaq üçün;
E)qövsün yanmasını sürətləndirmək üçün.
67.Açıq qövslü qaynaq üçün qısa qapanma mənbəyinin
dəfəliyi nə qədərdir?
A)1,2 … 1,4;
B) 1,6… 1,8;
C) 2… 3;
D) 8 … 10;
E) 4 … 5.
68.Hərəkət edən dolaqlı transformatorda qaynaq cərə-
yanının səlis tənzimlənməsi necə yerinə yetirilir?
A)dolaqların birləşmələrini dəyişməklə;
B)dolaqlar arasındakı məsafəni dəyişməklə;
C)qövs aralığı uzunluğunu dəyişməklə;
D)drosselin qövs dövrəsinə qoşulması ilə;
E)drosselsiz işə qoşmaqla.
69.Qaynaq generatorunda qaynaq cərəyanının pilləli
tənzimlənməsi necə yerinə yetirilir?
A)təsirlənmə cərəyanını dəyişməklə;
B)maqnitsizləşdirmə dolağının sarğılar sayını
dəyişməklə;
C)qövs aralığının uzunluğunu dəyişməklə;
230
D)elektrodun diametrini dəyişməklə;
E)dolaqların birləşmə sxemini dəyişməklə.
70.Dielektrik qızma qurğularında istifadə edilən
tezlikləri göstərin.
A)onlarla kilohers;
B)sənaye tezliyi;
C)yüzlərlə kilohers;
D)onlarla və yüzlərlə meqahers;
E)ifrat tezlik.
71.Səthi möhkəmləndirmə üçün induksion qızma qur –
ğularında tətbiq edilən tezliyin qiymətini deyin.
A)onlarla kilohers;
B)sənaye tezlik;
C)onlarla meqahers;
D)yüzlərlə meqahers;
E)ifrat tezlik.
72.İnduksion qızma qurğusunda nə üçün induktora (və
ya yüksəktezlikli transformatora) paralel olaraq
kondensator qoşulur?
A)induktorun faydalı iş əmsalını artırmaq üçün;
B)qızmanın sürətini yüksəltmək üçün;
C)УT generatorun qoyuluş gücünü azaltmaq üçün;
D)qızma dərinliyini artırmaq üçün;
231
E)qızma dərinliyini azaltmaq üçün.
73.Əgər keçiricilərdə cərəyanlar bir tərəfə istiqamət-
lənərsə, bir cərgədə yerləşdirilmiş dəyişən cərəyanlı
keçiricilərin hansı hissəsində cərəyan sıxlığı ən çox
olacaqdır?
A)keçiricilərin xarici tərəflərində;
B)keçiricilərin daxili (bir-birinə çevrilmiş) tərəflərində;
C)keçiricilərin mərkəzində;
D)keçiricilərin uc başlanğıc tərəfində;
E)keçiricilərin son nəhayət tərəfində.
74.İnduksion qızmada aşağıda göstərilmiş materialın
hansı tərkibi cərəyanın nüfuz etmə dərinliyindən
asılı deyildir?
A)xüsusi müqavimətindən;
B)maqnit keçiriciliyindən;
C)cərəyanın tezliyindən;
D)istilik keçirməsinaən;
E)gərginliyindən.
75.İnduksion qızmada göstərilən hansı temperatur po-
lada nüfuz etmə dərinliyi ən kiçik qiymətə malik
olar?
A)20°𝐶;
B)500°𝐶;
C)800°𝐶;
232
D)bütün temperaturlar üçün cərəyanın nüfuz etmə
dərinliyi eynidir
E)1100°𝐶.
76.İnduksion qızmada göstərilən hansı materiallarda
gücün udulma əmsalı ən böyük olur?
A)misdə;
B)poladda;
C)alüminiumda;
D)kobaltda;
E)çuqunda.
77.Göstərilən hansı materialın xarakteristikası dielek-
trik qızmanın intensivliyindən asılı deyildir?
A)dielektrik nüfuzluluq;
B)itki bucağının tangensi;
C)istilik keçiricilik;
D)güc əmsalı;
E)faydalı iş əmsalı.
78.Eyni cinsli olmayan material işçi kondensatorda dö-
şəmənin eni üzrə qat-qat yerləşdirilmişdir. Qatların
dielektrik nüfuzluluğu 휀 𝑣ə 𝑡𝑔𝛿 belədir: 휀1 = 1,0;
휀2 = 7,5; 𝑡𝑔𝛿1 = 0,3; 𝑡𝑔𝛿2 = 0,2. materialın
qatlarında ayrılan xüsusi yüklərin nisbətini göstərin.
A)𝑃1/𝑃2 = 2;
233
B)𝑃1/𝑃2 = 0,5;
C)𝑃1/𝑃2 = 0,9;
D)𝑃1/𝑃2 = 1,1;
E)𝑃1/𝑃2 = 1,3.
79.Termoelektrik istilik nasosundan alınan istilik
termobatareyanın cərəyan şiddətindən necə asılıdır?
A)𝑄 = 𝐼;
B) 𝑄 = 1/𝐼;
C) 𝑄 = 𝐼2;
D) 𝑄 = 1/𝐼2;
E) 𝑄 = 1/𝐼3.
80.Hansı şərtdə hissəcik baraban şəkilli fırlanan tac
şəkilli elektrik separatorunun elektrodundan azad
olar?
A)𝐹𝑔 + 𝐹 > 𝐹𝑘 + 𝐹𝑧 ;
B)𝐹 + 𝐹𝑧 > 𝐹𝑔 + 𝐹𝑘 ;
C)𝐹 > 𝐹𝑔 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝛼𝑜 + 𝐹𝑘 + 𝐹𝑧 ;
D)𝐹𝑔 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝛼𝑜 + 𝐹𝑘 + 𝐹𝑧 < 𝐹 ;
E)𝐹𝑘 + 𝐹𝑔 > 𝐹 + 𝐹𝑔 .
81.Elektrodlar arasında tac boşalması nə deməkdir?
A)qazın tam deşilməməsi;
B)qazın tam deşilməsi;
C)qazın fasilələrlə deşilmə;
234
D)qazın qığılcımlı daimi deşilməsi;
E)yüksək gərginlikli elektrik boşalması.
82.Elektrodla hissəciyin qarşılıqlı dolma qüvvəsi necə
göstərilir?
𝐴)𝐹𝑔 = 𝐸 ∙ 𝑞;
B)𝐹𝑔 = 𝑞2/4𝜋 ∙ 휀;
C)𝐹𝑔 = 𝑞2/4𝜋 ∙ 휀𝑜(2)2;
D)𝐹𝑔 = 𝑞 ∙ 𝐸/4𝜋 ∙ 휀𝑜 ;
E)𝐹𝑔 = 𝑞/𝐸.
83.Transporter şəkilli tac elektrik separatoru baraban
şəkillidən nə ilə fərqlənir?
A)yalnız hissəciklərin boşalma zonasının artması ilə;
B)yalnız hissəciklərin dolma zonasının artması ilə;
C)hissəciklərin həm dolma və həm də boşalma
zonasının artması ilə;
D)heç nə ilə fərqlənmir;
E)hissəciklərin həm dolma və həm də boşalma
zonasının azalması ilə.
84.Hansı qüvvələrin hesabına hissəciklər tac elektrik
süzgəcində vertikal qaz selindən ayrılır?
A)𝐹𝑘 ;
B)𝐹𝑔 ;
C)𝐹𝑘 + 𝐹𝑔 ;
235
D)𝐹𝑘 + 𝐹𝑞 + 𝐹𝑝 ;
E)𝐹𝑞 + 𝐹𝑝 .
85.Qismən paralel qatlı dielektriklə doldurulmuş maili
kondensatorun hava aralığında elektrik sahə gər-
ginliyi nəyə bərabərdir?
A)𝐸 = 𝑈/(𝑞 ∙ 휀𝑞 + );
B)𝐸 = 𝑈 ∙ 휀𝑞/(𝑞 + 휀𝑞 ∙ );
C)𝐸 = 𝑈/ ;
D)𝐸 = 𝑈 ∙ 휀𝑞/( ∙ 휀𝑞 + );
E) 𝐸 = 𝑈/휀𝑞 .
86.Tac boşalmasının başlanğıc gərginliyi (Pikin
empirik düsturu) necə göstərilir?
A)𝐸𝑜 = 30,3 ∙ 105 ∙ 𝛿 ∙0,0298
𝛿∙𝑟𝑜;
B)𝐸𝑜 =0,0298
𝛿∙𝑟𝑜+ 1;
C)𝐸𝑜 = 30,3 ∙ 105 ∙ 𝛿 1 + 𝛿∙𝑟𝑜
0,0298 ;
D)𝐸𝑜 = 𝛿 1 + 𝛿∙𝑟𝑜
0,0298 ;
E)𝐸𝑜 = 𝑟𝑜0,0298
𝛿.
87.Elektrodlar sisteminin həndəsi parametrləri A və
taclayıcı elektrodun məlum 𝑟𝑜 radiusunda tac
boşalmasının başlanğıc gərginliyi nəyə bərabərdir?
A)𝑈𝑜 = 𝐸𝑜 ∙ 𝑟𝑜 ;
236
B)𝑈𝑜 = 𝐸𝑜 ∙𝐴
𝑟𝑜;
C)𝑈𝑜 = 𝐸𝑜/𝑟𝑜 ∙ 𝐴;
D)𝑈𝑜 = 𝐴 ∙ 𝑟𝑜/𝐸𝑜 ;
E)𝑈𝑜 = 𝐸𝑜 ∙ 𝐴.
88.İonların hərəkəti k nədir və onun ölçü vahidi necə
göstərilir?
A)ionların hərəkət sürətinin tətbiq edilən gərginliyə
olan nisbəti, m/(V.s);
B)ionların hərəkət sürətinin sahə gərginliyə olan
nisbəti, m2 /(V.s);
C)ionların hərəkət sürətinin tətbiq edilən gərginliyə
vurma hasili, m.V/s;
D)ionların hərəkət sürətinin sahə gərginliyinə
hasili, V/s;
E)ionların hərəkət sürətinin məsafəyə nisbəti, m/km.
89.Elektrostatik sahədə sferik hissəciyin kontakt
dolmasının maksimal qiyməti necə göstərilir?
A)𝑞𝑚𝑎𝑘𝑠 =𝜋3
6∙ 휀𝑜 ∙ 𝐸 ∙ 𝛼2;
B)𝑞𝑚𝑎𝑘𝑠 =𝜋
6∙ 휀𝑜 ∙ 𝐸2 ∙ 𝛼2;
C)𝑞𝑚𝑎𝑘𝑠 =𝜋
6∙ 휀𝑜 ∙ 𝐸2 ∙ 𝛼3;
D)𝑞𝑚𝑎𝑘𝑠 = 휀𝑜 ∙ 𝐸2 ∙ 𝛼2;
E)𝑞𝑚𝑎𝑘𝑠 = 휀 ∙ 𝐸 ∙ 𝛼2.
237
90.Nəmlik artdıqca müxtəlif bitki toxumlarının nisbi
dielektrik nüfuzluğu necə dəyişir?
A)artır;
B)azalır;
C)dəyişilməz qalır;
D)məhsul artımına səbəb olur;
E)toxumlar dözümlü olur.
91.Hansı şəraitdə tac boşalma sahəsinin zonasında
olduqda hissəcik tac baraban separatında fırlanan
elektrodun səthində sürüşə bilər (𝐹𝑠𝑖𝑙 -silkələnmə
qüvvəsi)?
A)𝐹𝑠𝑖𝑙 < 𝐹𝑔 ;
B)𝐹𝑔 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝛼 > 𝐹𝑠𝑖𝑙 ;
C)𝐹𝑔 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝛼𝑜−> 𝐹𝑠𝑖𝑙 ;
D)𝐹𝑔 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝛼𝑜 > 𝐹𝑠𝑖𝑙 + 𝐹 ;
E)𝐹𝑔 > 𝐹𝑠𝑖𝑙 + 𝐹 .
92.Ultrasəs tezliklərinin diapazonunu göstərin.
A)10 kHz-ə qədər;
B)100 Hz-ə qədər;
C)5 kHz-dən az;
D)18 kHz-dən 109 Hz-ə qədər;
E)2 kHz-dən 16 Hz-ə qədər.
93.Tac baraban elektrik separatorunun elektrik sahə-
238
sində hissəciyin silkələnmə qüvvəsi nəyə bərabərdir
(burada 𝑓-silkələnmə əmsalı)?
A)𝐹𝑠𝑖𝑙 = 𝑓(𝐹𝑔 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝛼𝑜 + 𝐹𝑘 + 𝐹𝑔 − 𝐹 );
B)𝐹𝑠𝑖𝑙 = 𝑓𝐹𝑔𝑠𝑖𝑛𝛼𝑜 ;
C)𝐹𝑠𝑖𝑙 = 𝑓(𝐹𝑔 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝛼𝑜 + 𝐹𝑘 − 𝐹𝑔 − 𝐹 );
D)𝐹𝑠𝑖𝑙 = 𝑓(𝐹𝑔 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝛼𝑜 + 𝐹𝑘 + 𝐹𝑔);
E)𝐹𝑠𝑖𝑙 = 𝑓 ∙ 𝐹𝑔 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝛼𝑜 .
94.Hansı formula ilə elektrik sahəsinin güc xətlərinin
enində ionların orta hərəkət sürəti təyin edilir?
A)𝜐 = 𝑘/𝐸;
B) 𝜐 = 𝑘𝐸;
C) 𝜐 = 𝐸/𝑘;
D) 𝜐 = 𝑘2 ∙ 𝐸;
E) 𝜐 = 𝑘𝐸2.
95.Gərginliyi 25kV olan gərginlik mənbəyindən
qidalanan EİT qurğusunda ardıcıl qoşulmuş tacla-
yıcı elektrodlu rezistorun minimal müqaviməti nə
qədər olmalıdır?
A)50 mOm;
B)500 kOm;
C)10 kOm;
D)30 m Om;
E)600 m Om.
239
96.Hansı şərt daxilində toxumları toxum təmizləyən
hissəcik fırlanan barabanın səthində ilişib qalır?
A)𝐹𝑚 > 𝐹 + 𝐹𝑔 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝛽;
B)𝐹𝑚 > 𝐹 + 𝐹𝑔 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝛽;
C)𝐹𝑚 > 𝐹𝑠𝑖𝑙 + 𝐹 ;
D)𝐹𝑚 > 𝐹 + 𝐹𝑠𝑖𝑙 + 𝐹𝑔 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝛽;
E)𝐹𝑚 > 𝐹𝑔 + 𝐹 .
97.Elektrik qazanlarına verilən suyu hansı məqsədlər
üçün maqnitlərlə emal edirlər?
A)ərp əmələ gəlməsini artırmaq üçün;
B)ərp əmələ gəlməsini azaltmaq üçün;
C)suyun xüsusi müqavimətini azaltmaq üçün;
D)suyun xüsusi müqavimətini artırmaq üçün;
E)suyun elektrik keçiriciliyini artırmaq üçün.
98.Tac boşalmasını almaq üçün hansı elektrodlar
sistemi üstünlük təşkil edir?
A)iki paralel müstəvili;
B)müstəvi və nazik məftil;
C)müstəvi və baraban;
D)iki baraban;
E)barabansız.
99.Toxumların maqnitlə təmizlənməsində hansı hissə-
cik qarışıqlarının separasiyası mümkündür?
A)iri və xırda;
240
B)sığallı və kələ-kötürlü;
C)quru və nəm;
D)yumru və uzadılmış;
E)tozlandırılmış.
100.TЭH-25 A 10/1,0 P**
220 rəqəmli boru şəkilli
qızdırıcıda ulduz işarəsi ilə qeyd edilmiş hərf nəyi
göstərir?
A)açılış uzunluğunu, sm;
B)qızdırılan mühitin şərti işarəsini;
C)məlumatda kontakt çubuğunun uzunluğunu, mm;
D)klimatik istifadənin növünü;
E)gücün.
ƏDƏBĠYYAT
1.Баранов Л.А., Захаров В.А. –Светотехника и элек-
241
тротехнология. Москва, «Колос», 2006, səh..343.
2.Бородин И.Ф., Судник Ю.А.-Автоматизация тех-
нологических процессов. Москва, «Колос», 2007,
səh.344.
3.Электротехнологические установки сельскохозяй-
ственного производства. Под.ред. Л.В.Куликова и
др. Барнаул, Изд-во Алт.ГТУ, 1999, səh.88.
4.Живописцев Е.Н., Косицын О.А. –Электротехно-
логия и электрическoе освещениe. Москва. ВО
«Агропромиздат», 1990, səh.303.
5.В.А.Карасенко и др. –Электротехнология. Москва,
«Колос», 1992, səh. 304.
6.Басов А.М. и др. –Электротехнология. Москва,
«Агропромиздат», 1985. səh.256.
7.П.П.Ястребов, И.П.Смирнов – Электрооборудова-
ние и электротехнология. Москва, Высшая школа,
1987, səh. 199.
8.В.Н.Гайдук, В.Н.Шмигель – Практикум по элек-
тротехнологии. Москва, ВО «Агропромиздат»,
1989, səh. 175.
9.S.Z.Məmmədov, E.İ.Pərvərov, N.M.Bağırov –
Elektrotexnologiya (praktikum). Gəncə-2009, səh.69.
10.İ.C.Kərimov, M.M.Bağırov, O.X.Hüseynov- Aqrar
istehsalatın elektrikləşdirilməsi. Gəncə-2008, səh. 12
MÜNDƏRĠCAT
242
Giriş........................................................................4
BÖLMƏ ITəcrübə məĢğələləri
1.1.Elektrik qızdırıcı qurğuların istilik hesabatı....6
1.2.Qızdırıcıların elektrik hesabatı........................11
Elektrotermik qurğuların istilik hesabatı..............15
BÖLMƏ IIKURS ĠġĠ
Kurs işinin tematikası və məzmunu........................95
Elektrik kalorifer qurğusunun gücünün
təyin edilməsi.........................................................98
Ventilyatorun intiqalı üçün elektrik
mühərrikinin seçilməsi..........................................100
Qızdırıcı quruluşun konstruktiv parametrlərinin
hesabatı...................................................................101
Qızdırıcıelementlərin (BEQ) istilik hesabatı..........105
Güc şəbəkəsinin hesabatı və idarəetmə və
mühafizə aparatlarının seçilməsi...........................109
İdarə sxeminin tərtibi və tənzimlənmə
parametrlərinin hesabatı........................................110
İstismar göstəricilərinin təyin edilməsi.................114
BÖLMƏ III
3.1.Laboratoriya məşğələsi.....................................120
3.2.Temperaturun ölçülməsinin və tənzimlən-
məsinin texniki vasitələri və metodları..........122
3.3.Termometrlər və istilikdən genişlənmə
termotənzimləyicilər......................................123
243
3.4.Termometrlər və həcmi genişlənmə
termotənzimləyicilər......................................126
3.5.Müqavimət termoçeviricilər və onların
əsasında termotənzimləyicilər.........................129
3.6.Termoelektrik çeviricilər (termocütlər)..........133
BÖLMƏ IV
“Elektrotexnologiyanın əsasları” fənnindən
test sualları.......................................................208
ƏDƏBĠYYAT........................................................241
top related