amaia elosegi urteaga -...

Amaia Elosegi Urteaga

Oinez,Bizikletaz,Zaldiz

Hezkuntza eta KulturaDepartamentua

obiernoG de Navar ar

Oharra

Liburu honetako marrazki eta irudi batzuk federazioek, Nafarroako Gobernuak eta bertze hainbat era-kundek antolatutako ikastaroetan emandako apunteetatik hartu ditugu. Halaber, bertze batzuk, ondo-ko zerrendako liburuetako eta aldizkarietako irudien tankerakoak dira haiek hartu baititugu eredu. Ezgenuke, beraz, inor mintzerik nahi; aitzitik, gure esker ona agertu nahi diegu naturako kirolak susta-tzen dituzten guztiei, bide batez, guretzat hagitz baliagarri suertatu direlako. Hona hemen liburuen ze-rrenda:

AA.VV., El caballo. Guía completa para su cuidado y cría, Susaeta Ediciones, S.A.BUENO, Pedro, Conducción de Bicicleta de Montaña, Ed. Desnivel, 1996.GRAYDO, Don y HANSON Kurt, Montañismo. La libertad de las cimas, Ed. Desnivel, 1998.LIZAMA, Juan Carlos, Los nudos. Técnicas y aplicaciones, Ed. Desnivel, 1996.STEVENSON, John y RICHARS, Brant, Mountain bike. Reparaciones y conservación, Ed. Tutor, 1996.VIDE GRIMALT, Javier Martín, Guía de la atmósfera, Ed. El Medol Guies, 1996.WATTS, Alan, Manual del tiempo, Ed. Tutor, 1997.

Aldizkarien artean, Grandes Espacios-eko hainbat ale erabili ditugu.

Izenburu: Oinez, bizikletaz, zaldizEgilea: Amaia Elosegi UrteagaAzala: MSGMarrazkiak: Regina Salcedo IrurzunAurreinprimatzea: PretextoInprimatzailea: CastueraISBN: 84-235-2181-8Lege Gordailua: NA-@ Nafarroako Gobernua. Hezkuntza eta Kultura Departamentua. Euskara Zerbitzua

Sustatzaile eta Banatzailea: Nafarroako Gobernuaren Argitarapen Fondoa.Lehendakaritza, Justizia eta Barne Departamentua.Navas de Tolosa kalea, 21. 31002 IruñaTelefonoa: 948 42 71 21Faxa: 948 42 71 23e-mail: [email protected]

Hezkuntza eta Kultura Departamen-tuko Euskara Zerbitzuak euskarazkoikasmaterial osagarria prestatzen etazabaltzen du, haur, lehen eta bigarrenhezkuntzan erabiltzeko. Ildo horri ja-rraikiz, aldian-aldian euskarazko mate-riala sortzeko deialdia egiten du, hiz-kuntzaren kalitatea bermatzeko eta ira-kasleen lana errazteko eta hobetzeko.

Deialdi horren emaitza dugu Oinez,Bizikletaz, Zaldiz liburua. Liburuareneduki zabala bete-betean lotzen zaio“Natur ingurunean gorputz eta kiroljarduerak gidatzea” erdi mailako hezi-keta zikloan irakatsitakoari. Urteak diraBaztango “Lekaroz-Elizondo” BigarrenHezkuntzako Institutuan materiala bil-tzeari ekin zitzaiola, heziketa ziklo ho-rretako irakasgaietan erabiltzeko.

Nolanahi ere, argitalpen honek ezzuen argirik ikusiko bere egileak, AmaiaElosegik, egin duen lan gaitzagatik ezbazen. Hainbat arlotako materiala bil-du, sailkatu, berrikusi eta prestatu du.Ez hori bakarrik. Maiz aski erdaraz ikasieta erabiltzen ditugun kontzeptuakeuskaraz paratu ditu, txukun eta ze-hatz.

Uste dugu liburu hau ezinbestekoadela heziketa ziklo horretan irakaste-ko. Hala ere, iruditzen zaigu liburu ho-nen erabilera ez zaiola soilik arlo horrimugatzen, aski erabilgarria baita natu-ran lan egiten duen edozeinendako,dela teknikari, dela begirale. Azken fi-nean, naturaz gozatu nahi duen orokliburu argi eta aberatsa izanen du eskuartean.

aurkezpena

Maximino Gómez SerranoEuskara Zerbitzuko zuzendaria

AITZIN SOLASA ...................................................................................................................... 17

I. ZATIA

EDUKI OROKORRAK

IKARTOGRAFIA ETA ORIENTAZIOA

KARTOGRAFIA ....................................................................................................................... 22A. GEOGRAFIAKO ELEMENTUAK ................................................................................................... 22B. PROIEKZIOAK ........................................................................................................................ 22C. KOORDENATUAK ................................................................................................................... 25D. ESKALA ............................................................................................................................... 26E. MAPA EDO PLANOA. MOTAK .................................................................................................. 27

MAPA TOPOGRAFIKOA ......................................................................................................... 33A. MAPA NOLA EGIN ................................................................................................................. 33B. MAPA TOPOGRAFIKOAREN ZATIAK ............................................................................................ 34C. SESTRAKURBAK ..................................................................................................................... 34D. TINTA HIPSOMETRIKOAK, ITZALAK ETA HARKAITZ TOKIAK .............................................................. 38E. DISTANTZIAK ........................................................................................................................ 38F. MALDA ............................................................................................................................... 39G. TOPONIMIA ETA ERROTULAZIOA ............................................................................................... 41H. LEGENDA ETA INGURUNEKO INFORMAZIOA ................................................................................. 41I. MAPAREN ZAINKETA .............................................................................................................. 42

ORIENTAZIOA ........................................................................................................................ 46A. KONTZEPTUA ........................................................................................................................ 46B. HAIZEEN ARROSA .................................................................................................................. 46C. NATURAKO ELEMENTUEN BIDEZ ORIENTATU ................................................................................ 47D. MAPAREN ORIENTAZIOA. OINARRIZKO TEKNIKAK ........................................................................ 50E. ORIENTAZIO LASTERKETA ........................................................................................................ 52F. ORIENTAZIO MATERIALA ......................................................................................................... 56

aurkibide orokorra

IPARRORRATZAREN ERABILERA ............................................................................................ 61A. OINARRIZKO ARAUAK ............................................................................................................ 61B. DEKLINAZIO MAGNETIKOA ...................................................................................................... 61C. NORABIDEA ......................................................................................................................... 63D. MALDA BATEN ORIENTAZIOA EZAGUTU ...................................................................................... 64E. OINARRIZKO NABIGAZIOA ....................................................................................................... 64F. OZTOPOAK GAINDITU ............................................................................................................. 65

MAPA ETA IPARRORRATZAREN ERABILERA ......................................................................... 67A. MAPA IPARRORRATZAREKIN ORIENTATU ..................................................................................... 67B. AZIMUTA ............................................................................................................................. 67C. BI PUNTUEN ARTEKO IBILBIDEAREN NORABIDEA ........................................................................... 68D. IPARRORRATZAREKIN LURREKO PUNTU BAT MAPAN IDENTIFIKATU .................................................... 68E. MAPAN IDENTIFIKATUTAKO PUNTU BAT LURREAN AURKITU ............................................................ 69F. GURE POSIZIOA EZAGUTU: TRIANGULAZIOA ................................................................................ 69

ORIENTAZIO TEKNIKAK ETA TAKTIKAK ............................................................................... 70A. HATZ LODIAREN IRAKURKETA ETA MAPA TOLESTEA ...................................................................... 70B. AZALEKO ORIENTAZIOA .......................................................................................................... 70C. ORIENTAZIOA ZEHATZA ........................................................................................................... 71D. SINPLIFIKAZIO TEKNIKA ........................................................................................................... 71E. IBILBIDEA HAUTATZEKO TAKTIKA ............................................................................................... 73F. NABIGAZIOA IKUSPEN TXARRAREKIN ......................................................................................... 73

IBILBIDEAREN PRESTAKUNTZA ............................................................................................. 79A. IBILBIDEA DISEINATU ............................................................................................................... 79B. SEGURTASUN IBILBIDEA MARRAZTEKO ELEMENTUAK ..................................................................... 80

ERANSKINAK .......................................................................................................................... 83A. BIDE SEINALEZTAPENA ............................................................................................................ 83B. EUSKAL HERRIKO SEINALEZTATUTAKO BIDEAK ............................................................................. 85

IIMETEOROLOGIA ETA KLIMA

A. ATMOSFERA ......................................................................................................................... 871. Airearen osaketa ...................................................................................................... 87

B. ZIRKULAZIO ATMOSFERIKO OROKORRA ...................................................................................... 88

C. TENPERATURA ETA PRESIO ATMOSFERIKOA .................................................................................. 891. Tenperatura .............................................................................................................. 892. Presio atmosferikoa ................................................................................................. 89

D. HAIZEA ETA PRESIO ATMOSFERIKOA .......................................................................................... 91

E. URA ATMOSFERAN ................................................................................................................. 911. Uraren zikoa ............................................................................................................. 912. Hezetasuna ............................................................................................................... 923. Kondentsazio nukleoak ........................................................................................... 92

F. HODEIAK ............................................................................................................................. 931. Sailkapena ................................................................................................................ 93

G. SISTEMA METEOROLOGIKOAK .................................................................................................. 95

H. AIRE MASAK ........................................................................................................................ 951. Motak ........................................................................................................................ 95

I. FRONTEAK ........................................................................................................................... 961. Motak ........................................................................................................................ 96

AURKIBIDE OROKORRA8

J. DEPRESIOAK ......................................................................................................................... 98

K. ANTIZIKLOIAK ....................................................................................................................... 98

L. PREZIPITAZIOAK .................................................................................................................... 991. Euria eta elurra ........................................................................................................ 992. Txingorra .................................................................................................................. 99

M. EKAITZAK ............................................................................................................................ 100

N. EGURALDIAREN IRAGARPENA ................................................................................................... 1011. Presio atmosferikoa ................................................................................................. 1012. Tenperatura .............................................................................................................. 1013. Hezetasuna ............................................................................................................... 1024. Zeru eta hodeien behaketa ..................................................................................... 1025. Haizearen norabide eta abiadura ........................................................................... 1026. Eguraldia iragartzeko zeinuak ................................................................................ 102

O. ERANSKINAK ........................................................................................................................ 1021. Brisa .......................................................................................................................... 1022. Foehn efektua .......................................................................................................... 103

P. NAFARROAKO KLIMA ............................................................................................................. 1031. Atmosferaren zirkulazioa ........................................................................................ 1032. Erliebea ..................................................................................................................... 104

II. ZATIA

OINEZI

JANZKERA ETA MATERIALAA. SARRERA ............................................................................................................................. 109

B. GORPUTZAREN TENPERATURA .................................................................................................. 109

C. ALDAKETA TERMIKOAK .......................................................................................................... 1101. Gorputzeko berotasuna galtzearen arrazoiak ....................................................... 110

D. EKIPO ETA MATERIALAREN EZAUGARRIAK ................................................................................... 112

E. JANZKERA ............................................................................................................................ 1121. Definizioa ................................................................................................................. 1122. Ezaugarriak .............................................................................................................. 1123. Ehunak ...................................................................................................................... 1134. Ehunen tratamenduak ............................................................................................. 1145. Betegarri termikoak ................................................................................................. 1176. Ehun termikoak ........................................................................................................ 1187. Gorputz atalak ......................................................................................................... 120

F. OSAGARRIAK ........................................................................................................................ 1321. Motxila ...................................................................................................................... 1322. Lozakua .................................................................................................................... 1363. Bibak zakua .............................................................................................................. 1394. Isolagarria ................................................................................................................. 1395. Kanpadenda ............................................................................................................. 1406. Sukaldea ................................................................................................................... 1427. Buru-argia ................................................................................................................. 1448. Kantinplora ............................................................................................................... 1449. Makila ....................................................................................................................... 144

10. Aterkia ...................................................................................................................... 145

AURKIBIDE OROKORRA 9

IIIBILTZE ETA GIDATZE TEKNIKAK

A. IBILTZE TEKNIKAK .................................................................................................................. 1471. Oinarrizko ibiltze teknikak ...................................................................................... 1472. Ibiltze teknika zehatzak .......................................................................................... 150

B. GIDATZE TEKNIKAK ................................................................................................................ 1571. Sarrera ...................................................................................................................... 1572. Talde gidaritza .......................................................................................................... 1573. Belar maldetan ......................................................................................................... 1584. Harritzetan ............................................................................................................... 1585. Haitz handietan ........................................................................................................ 1586. Trepadetan ............................................................................................................... 158

IIISEGURTASUNA

A. SARRERA ............................................................................................................................. 159

B. AUTOERRESKATEA ................................................................................................................. 1591. Beharrezko materiala .............................................................................................. 1602. Korapiloak ................................................................................................................ 1603. Arnesak ..................................................................................................................... 1674. Soka bildu ................................................................................................................. 168

IVNEGU TEKNIKA

A. SARRERA ............................................................................................................................. 169

B. ELURRA ............................................................................................................................... 1691. Egitura ...................................................................................................................... 1702. Elur motak ................................................................................................................ 1713. Elurjausiak ................................................................................................................ 171

C. MATERIALA .......................................................................................................................... 1741. Pioleta ....................................................................................................................... 1742. Kranpoiak ................................................................................................................. 1763. Elur lerak .................................................................................................................. 177

D. PIOLETAREKIN IBILTZEKO MODUAK ............................................................................................ 1791. Autoasegurua ........................................................................................................... 1802. Malda gogorrak diagonalean ................................................................................. 1803. Igoera zuzenean pioleta makil modura ................................................................. 1814. Igoera zuzenean pioleta kirten modura ................................................................. 1815. Igoera zuzenean pioleta horizontalki helduta ...................................................... 1816. Igoera diagonalean pioleta erratz modura ............................................................ 1817. Norabide aldaketak igoera diagonalean ................................................................ 1828. Jaitsiera elur bigunean ............................................................................................ 1829. Irristaketa ................................................................................................................. 183

E. AUTOGELDITZEAK .................................................................................................................. 1831. Burua goian .............................................................................................................. 1832. Burua behean ........................................................................................................... 184

F. SOKAREKIN IBILTZEKO TEKNIKAK .............................................................................................. 1851. Noiz lotu sokarekin? ................................................................................................ 1852. Lotuta asegururik gabe ........................................................................................... 186

AURKIBIDE OROKORRA10

3. Lotuta aseguruekin .................................................................................................. 1874. Elurretako ainguraketak ......................................................................................... 188

III. ZATIA

BIZIKLETAZ

IERAGIN ONURAGARRIAK

A. ZERGATIK IBILI BIZIKLETAZ? ..................................................................................................... 193

B. ERAGIN PSIKOLOGIKOAK ......................................................................................................... 194

C. NATURAREKIKO ERAGINA ........................................................................................................ 194

D. ERAGIN FISIOLOGIKOAK .......................................................................................................... 1951. Odol zirkulazioaren hobekuntzak .......................................................................... 1952. Bihotzaren aldaketak .............................................................................................. 1963. Arnasketa aparatuaren hobekuntzak ..................................................................... 1964. Gihar eta giltzaduren hobekuntza ......................................................................... 1975. Elikaduraren hobekuntza ........................................................................................ 1976. Hondakinen kanporaketa ........................................................................................ 1987. Atsedenaren hobekuntza ........................................................................................ 1988. Zahartzaroaren gibeleratzea .................................................................................. 1989. Errehabilitazio bide .................................................................................................. 198

IIMEKANIKA

A. SARRERA ............................................................................................................................. 199

B. BIZIKLETA NOLA HAUTATU ....................................................................................................... 1991. Neurri eta materialak .............................................................................................. 2002. Bizikletaren ezaugarriak lurzoruaren arabera ....................................................... 202

C. MATXURA OHIKOENAK ........................................................................................................... 2041. Zulaketak eta leherketak ........................................................................................ 2042. Balaztak .................................................................................................................... 204

D. TRANSMISIOA ....................................................................................................................... 2061. Sarrera ...................................................................................................................... 2062. Zatiak ........................................................................................................................ 2063. Katea ......................................................................................................................... 2064. Gibeleko desbideratzailea ....................................................................................... 2075. Aitzineko desbideratzailea ...................................................................................... 209

E. GURPILAK ............................................................................................................................ 2101. Sarrera ...................................................................................................................... 2102. Zatiak ........................................................................................................................ 2103. Kamarak ................................................................................................................... 2104. Estalkiak .................................................................................................................... 2105. Hagunak ................................................................................................................... 2116. Erradioak .................................................................................................................. 2127. Pinoiak ...................................................................................................................... 2138. Abatzak .................................................................................................................... 213


F. NORABIDEA ......................................................................................................................... 2141. Sarrera ...................................................................................................................... 2142. Zatiak ........................................................................................................................ 2143. Norabidea askatu ..................................................................................................... 2144. Norabidea jarri ......................................................................................................... 215

G. PEDALAK ............................................................................................................................. 2171. Sarrera ...................................................................................................................... 2172. Zatiak ........................................................................................................................ 2173. Pedal motak ............................................................................................................. 2174. Pedalak askatu ......................................................................................................... 2175. Pedalak jarri ............................................................................................................. 218

H. PEDALIERRA ......................................................................................................................... 2181. Sarrera ...................................................................................................................... 2182. Zatiak ........................................................................................................................ 2183. Pedalier ardatza ....................................................................................................... 2184. Pedalierra askatu ..................................................................................................... 2195. Pedalierra jarri .......................................................................................................... 2196. Platerak ..................................................................................................................... 221

IIITEKNIKA

A. OINARRIZKO GIDATZE TEKNIKAK ............................................................................................... 2231. Pedalkada ................................................................................................................. 2232. Garapen hautaketa .................................................................................................. 2233. Oreka ........................................................................................................................ 2254. Balaztaketa ............................................................................................................... 2265. Igoera ........................................................................................................................ 2276. Jaitsiera ..................................................................................................................... 2287. Bihurguneak hartzea ............................................................................................... 2298. Derrapajeak .............................................................................................................. 231

B. GIDATZE TEKNIKA AURRERATUAK ............................................................................................. 2311. Aitzineko gurpila goratzea ..................................................................................... 2322. Gibeleko gurpila goratzea ....................................................................................... 2323. Koskak aurrez aurre igo .......................................................................................... 2334. Koskak alboraka igo ................................................................................................ 2345. Koskak jaitsi .............................................................................................................. 2356. Igoera gogorrak ....................................................................................................... 2357. Jaitsiera gogorrak .................................................................................................... 2368. Jauziak ...................................................................................................................... 236

IVJANZKERA ETA OSAGARRIAK

A. SARRERA ............................................................................................................................. 239

B. ENBORRA ETA GOI GORPUTZ ADARRAK ...................................................................................... 2391. Janzkera nagusiak .................................................................................................... 2392. Janzkera osagarriak ................................................................................................. 240

C. BIZIKLETAREN OSAGARRIAK ..................................................................................................... 2411. Puzgailua .................................................................................................................. 2422. Erreminta poltsa ....................................................................................................... 242


3. Kilometro kontagailua ............................................................................................. 2424. Urontzia .................................................................................................................... 2425. Motxila ...................................................................................................................... 2426. Alportxak .................................................................................................................. 2427. Barrila ....................................................................................................................... 2438. Mapa zorroa ............................................................................................................. 243

IV. ZATIA

ZALDIZ

IZALDIAREN GORPUTZ ATALAK

A. SARRERA ............................................................................................................................. 249B. ZANGOAK ............................................................................................................................ 249C. BESOAK ............................................................................................................................... 249D. APATXAK ............................................................................................................................. 249E. SORGURUTZEA ...................................................................................................................... 250F. BIZKARRALDEA ..................................................................................................................... 250G. ZERRA ................................................................................................................................. 250H. IPURDI MAZELAK ................................................................................................................... 250I. BIZKARRA ............................................................................................................................ 250J. ALDEAK .............................................................................................................................. 250K. GANDORRA .......................................................................................................................... 250L. BURUA ................................................................................................................................ 251M. BUZTANGAINA ...................................................................................................................... 251N. BUZTANA ............................................................................................................................. 251O. TORAXA EDO SABELA ............................................................................................................. 251P. BULARRA ............................................................................................................................. 251

IIZALDIA JANZTEKO MATERIALA

A. SARRERA ............................................................................................................................. 253B. ZALDIAREN MATERIALA ........................................................................................................... 253C. ZALDIZ IBILTZEKO MATERIAL OSAGARRIA .................................................................................... 255

IIIKONPONKETA ETA GARBIKETA MATERIALA

A. SARRERA ............................................................................................................................. 257B. ZALDIA GARBITZEKO MATERIALA .............................................................................................. 257C. IKUILUA GARBITZEKO MATERIALA ............................................................................................. 258D. KONPONKETA MATERIALA ....................................................................................................... 258

IVLOKOMOZIO APARATUA

A. SARRERA ............................................................................................................................. 259B. HEZURRAK ........................................................................................................................... 259C. GILTZADURAK ....................................................................................................................... 260


D. GIHARRAK ........................................................................................................................... 261E. ABIADURA ETA IRAUPENA ....................................................................................................... 263F. BIHOTZ ERRITMOA ................................................................................................................. 263G. BITXIKERIAK ......................................................................................................................... 264

VAPATXAK

A. SARRERA ............................................................................................................................. 265B. ZATIAK ................................................................................................................................ 265C. NOLA MUGITZEN DA ZALDIA? .................................................................................................. 265D. APATXEN GARBIKETA ............................................................................................................. 266E. BITXIKERIAK ......................................................................................................................... 266

VIAPARATU KARDIOBASKULARRA

A. ODOL ZIRKULAZIOA ............................................................................................................... 269B. ODOL HODIAK ...................................................................................................................... 269C. ODOLAREN OSAGARRIAK ........................................................................................................ 270D. LAGUNTZA OSAGARRIAK ......................................................................................................... 270E. ERITASUN NAGUSIAK .............................................................................................................. 270

VIILISERIKETA APARATUA

A. LISERIKETA PROZESUA ............................................................................................................. 273

VIIIARNASKETA APARATUA

A. ARNASKETAREN MEKANIKA ..................................................................................................... 275B. ERITASUN NAGUSIAK .............................................................................................................. 275

IXZALDIAREN HIRU AIREAK

A. SARRERA ............................................................................................................................. 277B. PAUSOA .............................................................................................................................. 277C. TROSTA ............................................................................................................................... 278D. ARRAPALADA MOTZA ETA “LOPE”A ......................................................................................... 278E. ARRAPALADA AZKARRA .......................................................................................................... 279F. ZEHARKAKO IBILERA .............................................................................................................. 279G. AKATS ARRUNTENAK .............................................................................................................. 280H. OINEZ IBILTZEAREN AZTERKETA ................................................................................................ 280

XZALDI MOTA ETA ARRAZAK

A. SARRERA ............................................................................................................................. 283B. SAILKAPENAK ....................................................................................................................... 283C. ARRAZA NAGUSIAK ................................................................................................................ 283


XIKOLORE ETA GERUZAK

A. SARRERA ............................................................................................................................. 289B. GERUZA SOILAK .................................................................................................................... 289C. GERUZA KONPOSATUAK .......................................................................................................... 290D. BEREZITASUNAK .................................................................................................................... 290

XIIZALDIEN HORTZERIA

A. SARRERA ............................................................................................................................. 293B. EGITURA .............................................................................................................................. 293C. SAILKAPENA ......................................................................................................................... 293D. KOKAPENA .......................................................................................................................... 294E. AGERPENA ........................................................................................................................... 295F. HORTZERIA ETA ZALDIEN ADINA ............................................................................................... 295

XIIIZALDIAK FERRATZEA

A. SARRERA ............................................................................................................................. 297B. FERRAK ............................................................................................................................... 297C. ILTZEAK ............................................................................................................................... 298D. FERRATZEAREN FASEAK ........................................................................................................... 298

XIVZALDI TURISMOA

A. ZALDI TURISMOAREN BILAKAERA .............................................................................................. 301B. IBILALDIAREN ANTOLAKETA ..................................................................................................... 302C. ZALDIA ................................................................................................................................ 303D. GARRAIOA ........................................................................................................................... 304E. MATERIALA .......................................................................................................................... 305F. OSASUNA ............................................................................................................................ 307G. ZALDIAREN ELIKADURA ........................................................................................................... 310H. ZALDIZKOA .......................................................................................................................... 312I. IBILALDIAREN ERRITMOA ......................................................................................................... 314J. EGINKIZUNEN BANAKETA ........................................................................................................ 315K. NATURAKO ZAILTASUNAK ........................................................................................................ 317L. KANPAKETA ZALDIEKIN ........................................................................................................... 321M. IBILALDIAN FERRATZEA ............................................................................................................ 323N. ZALDIAK LOTU ...................................................................................................................... 324O. KONPONKETA MATERIALA ....................................................................................................... 324


1998/99 ikasturtean Lekaroz-Elizon-do B.H.I.n Naturako Kirol Jardueren Gi-daritza izeneko erdi mailako heziketazikloa abian jarri genuen. LOGSE legeaonartu zenetik, antzinako Lanbide He-ziketari itxura eta eduki berriak emannahi izan zaizkio. Ahalegin horretatiksortu dira heziketa zikloak.

Gizartearen bilakaera azkarrak ezin-bertzean, hezkuntza, gizartearen eska-kizunetara moldatzera behartu du, bal-din eta hezkuntza osoa eta lan mun-duarekin lotura duena eskaini nahibada. Erdi eta goi mailako heziketa zi-kloak horren lekuko dira. Gainera, az-ken aldian, aspaldi izan ez duen gora-kada gertatzen ari da heziketa zikloe-tan, lanbide profesionalen eskakizunarierantzunez.

Bertzalde, munduko distantziak de-sagertu diren garai honetan, gero etagehiago dira, Euskal Herriko herri etabailara lasaietara hurbiltzen diren per-tsonak. Askok, bailara horietara etortze-ko kilometro andana egin arren, mendieta herrietako lasaitasuna du helburu,

naturaren doinu ixila, gure sustraietaraitzuli nahia. Hirietatik ihesi naturarenbila, aidanez, errealitate berria. Lande-txeen Elkarteak eman dio lehen erantzu-na trumilka datorren jende uholdeari.Baina lasaitasun bila datorrenak lande-txeen erosotasuna baino zerbait gehia-go eskatzen du: zer ikusi? Nora joan?Nola joan? Zergatik ez oinez? Edo bizi-kletaz? Edo zaldiz? Izan ere, horiexekbaitira, bertze batzuren artean, naturarahurbiltzeko garraiobide ixil eta garbiak.Galdera hauei eta bertze hainbati eran-tzun nahian naturako jarduerak antola-tzen dituzten elkarte eta enpresak sortuziren. Mendiko bizikleta, senderismoa,zaldia, piragua, raftina... Baina nor iza-nen zen jarduera horien irakasle? Nonprestatu irakasle horiek?

Nafarroan, Lekaroz-Elizondo BH ikas-tetxean, euskaraz, eta Irunberriko “Sie-rra de Leire” eta Tuterako “Benjamínde Tudela” BH ikastetxeetan gaztele-raz, naturako jardueretan gidari lane-tan aritzeko gazteak prestatzen dihar-dugu.

aitzin solasa

Hasiera gogorra izan zen, estatumailako curriculum soiletik abiatu beharizan baikenuen. Curriculuma garatu etaikastetxe eta eskualde bakoitzera egoki-tu beharra zegoen. Baina bigarren ara-zo nagusiarekin egin genuen topo. Zeinoinarri teoriko erabili? Irakatsi beharre-ko hainbat gairi buruz deus gutti zego-en argitaratuta, eta are guttiago eus-karaz. Beraz, hutsetik hasi eta ziklokoikasleen ezaugarrietara egokitutakoinformazio idatzia garatzen hasi ginen.Emaitza eskuartean duzuena da. Ez dau-de zikloan lantzen diren gai guztiak, zi-kloaren oinarri diren hiru ikasgaietakoedukiak baizik; alegia, Joan-etorria, ego-naldia eta segurtasuna mendian, Bizi-kleta taldeen gidaritza eta Zaldi taldeengidaritza eta zaldien zainketa orokorraikasgaietakoak soilik. Jakin badakigu ani-tzez lan mardulagoa egiten ahal dela,baina jada abian dauden ikastetxeetara-ko eta arlo hauetan lanean dihardutenprofesionalentzat lagungarri izanen de-lakoan, lehen urrats modura, egindakoaargitaratzea deliberatu dugu. Beraz, ezdaude egon beharreko guztiak, bainadaudenak baliagarriak suertatzea espe-ro dugu.

Ez genuke lana aipaturiko ziklokoikasleengana mugatzerik nahi. Gure us-tez, mendi federaziotan ari diren tekni-

karientzat eta oro har mendia maiteduen edonorentzat material baliagarriadela uste dugu.

Lehen atalean, Joan-etorria, egonal-dia eta segurtasuna mendian ikasgaiaridagozkion edukiak garatu ditugu, bai-na bertze bi ikasgaietarako ere derrigo-rrezkoak dira, eta beraz, guztien oinarridira. Gai nagusi baten hutsunea suma-tuko du, behar bada, irakurleak, alegia,ingurugiro heziketa eta landaretza etaanimaliei buruzkoa. Oraindik behar be-zala jorratu gabe dugunez, oraingoz ezargitaratzea erabaki dugu; dena den,gai honi buruzko nahikoa informazioaurkitzen ahal da euskaraz natur zien-tzietako liburuetan.

Hirugarren atalean, bereziki Bizikle-ta taldeen gidaritza ikasgaiari dagoz-kion edukiak aurkituko dituzue.

Azkenik, Zaldi taldeen gidaritza etazaldien oinarrizko zainketa ikasgaiaridagozkionak jarri ditugu.

Liburu honek ez du deusekin ez ino-rekin lehian aritu nahi. Oinarrizko lanada, xumea, handinahirik gabea, ez osoa,ikasleei eta zaletuei zuzendua. Beraz,dena bezalaxe hartu eta erabiltzea nahigenuke, laguntza gisa, oinarrizko eus-karri gisa. Hori bertzerik ez. Iradokizu-netara zabalik gaude, aitzinerago, lanmardulagoa gauzatuko bada.

AITZIN SOLASA18

I. ZATIA

EDUKI OROKORRAK

Gaur egungo gizakia gero eta hirita-rragoa dela begibistakoa da. Gero etaharreman guttiago du naturarekin etaberarengandik gero eta urrunago bizida. Jadanik, jende gutti da gai bere ka-buz mendian edo basoan galdu gabeibiltzeko; izan ere, basoaren, mendia-ren, naturaren handitasunean ez baika-ra deus, eta galtzeko arriskuak aztoratueta beldurtu egiten gaitu.

Garai batean, naturak eskaintzendizkigun zeinu eta baliabideak erabilizjakin ohi zuen gizakiak nondik nora ibi-li; eguzkia, ilargia, izarrak zituen lagun.Gerora, zeinu eta ikur bereziak ezar-tzen hasi zen bideak nondik nora ziho-azen adierazteko. Azkenik, zailtasunoro gainditzeko teknika eta baliabideartifizialak agertu ziren: mapa eta ipa-rrorratza.

Mapa irakurriz lortzen dugun infor-mazioari esker, ez dugu gida edo gida-ririk behar, eta aske ibiltzen ahal garainoren laguntzarik gabe. Soilik non

gauden, norantz joan nahi dugun, etabereziki, amaiera tokira nondik itzulijakitea bertzerik ez dugu. Geure bu-ruarengan erabateko konfiantza izanbehar dugu lasaitasunez ibili ahal iza-teko.

Mapa ongi irakurtzen jakiteak, iaarriskurik gabeko abenturarako ateakzabalduko dizkigu.

Orientazioa, naturako edozein arlo-tako kirol teknikariarentzat arras gaigarrantzitsua da, eta beraz, ezinber-tzeko gaia “Naturako Kirol JarduerenGidaritza” zikloan. Ikasturte osoko oi-narria da.

Naturako Kirol Jardueretako gida-riak, segurtasun oinarri gisa menperatubehar du orientazioa, hau da, bezerotalde batekin mendira irten eta, egunatsegina pasatu ondoren, etxera itzuliahal izateko.

Orientazioa ikasgai teoriko-prakti-koa da, teoriaren sostengua nahitaez-koa baita praktika egokiro burutzeko.

I. kartografia eta orientazioa

A. GEOGRAFIAKO ELEMENTUAK

1. Lurra

Gure planetak geoide itxura du, hauda, esfera zanpatu baten modukoa da.Lurrak, goitik behera zeharkatzen duenirudimenezko ardatzaren inguruan bi-rak ematen ditu. Goiko aldean ipar po-loa du (izar polarrerantz orientatua)eta hego poloa hegoaldean (hego iza-rrerantz orientatua). Bi puntu hauekizanda, erraz koadrikola daiteke lurra.

2. Meridianoak

Ipar polotik hego polora doazenirudimenezko marrak dira, eta lurra, la-ranja ale moduko luzerako ebaketetan

banatzen dute. Marra bakoitzak identi-fikazio zenbaki bat du sorburuko 0ºmeridianotik (Greenwich-etik pasatzendena) hasita. 0ºtik hasita ekialderantz

eta mendebalderantz 180ºraino zenba-ki bana hartzen dute, Greenwich-enaurkako meridianora iritsi arte.

3. Paraleloak

Meridianoei elkarzutak diren ma-rrak dira. Guztiak, erdiko marra edomarra sorburua (0º) den ekuatoretikhasi eta distantzia berera paralelokidoaz ipar eta hego poloetarantz. Hone-la, lurra bi hemisferiotan banatzen da:ipar hemisferioa eta hego hemisferioa.

B. PROIEKZIOAK

Gure eguneroko bizitzan, geogra-fiako elementuak mapen bidez adierazi

behar izaten ditugu, hau da, erabilgarridiren azalera lauen bidez.

Berehala arazo batekin topo eginendugu: lurra, esfera formako elementua,

H poloa

I poloa

180º W 0º paraleloa0º m

erid

iano

a

Ipar poloa

Ipar hemisferioa

Hego hemisferioa

Hego poloa90º S

90º N

M longitudeaI latitudea

M longitudeaH latitudea

E longitudeaH latitudea

E longitudeaI latitudea

180º E0º paraleloa. Ekuatorea

0ºm

erid

iano

a.G

reen

wic

h

kartografia

ezin da gainazal zapal batean garatuhautsi gabe.

Arazo honi erantzun nahian Karto-grafia sortu zen, hau da, lurraren adie-razpen zapala proiekzio bidez azaldukoduen zientzia.

Proiekzio sistemak, meridiano etaparalelo egitura txukuna eman zuenemaitzatzat, eta horixe erabiltzen daazalera lau batean, mapa batean, lurraadierazteko sistema bezala, nahiz etainoiz ez den erabat zehatza.

Proiekzio mota desberdinak daude:zilindrikoak, konikoak, poliedrikoak,etab. Guretzat interesgarriena UTM (Uni-versal Transversal Mercator) delakoa da.

1. UTM proiekzioa

Lurraren ardatzari zeharkakoa denproiekzio zilindrikoa da (kartografiakonbertsioan forma edo inguruneakmantentzen ditu baina ez azalerak).

KARTOGRAFIA ETA ORIENTAZIOA 23

polorantz infinitua

N

O

S

mantendutako eskalako paraleloa

polorantz infinitua

polorantz infinitua

90º W 0º

60º

90º E

Poloa

0

0º

0º

90º W

ekuatorea

90º E

60º

Proiekzio zilindrikoa


Proiekzio konikoa

Adierazpena 6ºko zabalerako ziri-gai-nazalen bidez egiten da (guztira 668km); beraz, lurra, Greenwich-en antime-ridianotik hasi eta mendebaldetik ekial-dera zenbatuta doazen 60 ziri-gainaza-letan banatuta dago.

Ziri-gainazalak hegotik iparrera 8ºkozabalerako bandetan banatzen dira;bakoitza letra maiuskula batez (CtikXera) izendatzen da, hau da, hegoalde-

ko 80ºtatik iparraldeko 80ºtara. Poloakneurketa honetatik kanpo gelditzen dira,esferaren ingurune itxuraldatuenak, zan-patuenak direlako. Emaitza, 1200 zonal-de dira: 60 ziri-gainazal eta 20 banda;izendapenean lehendabizi ziri-gainazala-

ri egiten zaio erreferentzia eta gero ban-dari. Estatu espainiarra, errate baterako,S eta T banden artean eta 29, 30 eta 31ziri-gainazalen artean kokatuta dago.

EDUKI OROKORRAK24

Proiekzio konikoa


C. KOORDENATUAK

Lurreko toki bakoitzak bere koorde-natuak ditu, eta munduko bertze edo-zein tokirekiko desberdinak dira. Gure

kokapena koordenatu geografiko edokoordenatu errektangularren bidez adie-raz dezakegu.

1. Koordenatu geografikoak

Paralelo eta meridianoei dagozkie-nak dira. Arestian aipatu bezala, lurraluzeran (ardatzaren norabidean) meri-dianoek, eta zabaleran paraleloek be-reizten dute.

Meridianoek, lurraren gainazalareki-ko, puntu baten longitudea adieraztendute, hau da, sorburuko meridiano (Gre-enwich) eta puntu horretatik pasatzenden meridianoaren arteko arku distan-tzia (gradutan adierazia). Longitudea0ºtatik 180ºtaraino doa, alboan ekialdeaedota mendebaldea den zehaztuz. (Ma-pan, koordenatu zenbakiak norantz han-ditzen diren begiratu behar dugu ekial-dea edo mendebaldea den jakiteko).

Paraleloek, lurraren gainazalareki-ko, puntu baten latitudea adieraztendute, hau da, sorburuko paralelo (Ekua-tore) eta puntu horretatik pasatzen denparaleloaren arteko arku distantzia. La-titudea 0ºtatik 90ºtaraino doa, iparraala hegoa den zehaztuz. (Aitzineko be-haketa bera egin behar dugu mapan).

Beraz, mapako puntu baten koka-pena latitude eta longitudearen bidezadierazten da.

2. Koordenatu errektangularrak

UTM proiekzioari dagozkionak dira.Koordenatu errektangularrak (ziri-gai-nazal eta bandak) eman ahal izateko,zonaldea zehaztu behar dugu. Zonaldebakoitza, 100 kilometroko aldeak dituenlaukietan banatzen da; hauei bertze biletra maiuskula ezartzen zaizkie, mende-baldetik ekialdera eta hegoaldetik ipa-rraldera. Lauki hau, ordea, bertze 100 al-diz ttikitzen da mapan azaldu ahal izate-ko. Beraz, mapan, km bateko aldea duen


puntua: 36º 51’ 30” N4º 49’ 15” W

Hego latitudea

Hego hemisferioa

Ipar l

atitu

dea

Ipar hemisferioa

Ekuatorea.0º Paraleloa

UTM laukia azalduko zaigu. Km batekolauki hauek osatzen dute UTMren oina-

rrizko sarea, eta berauei dagozkien zen-bakiak maparen alboetan ageri dira.

Puntu baten izendapena, ezkerretiketa behetik (hurrenkera honetan) hurbi-len dituen koordenatuek ematen diote.

Mapa begiratzen badugu, bi zenbakiikusiko ditugu: zenbaki handi bat, kilo-metroko laukiari dagokiona, eta aurre-zenbaki ttiki bat lauki hektokilometri-koari dagokiona. Are gehiago, lauki ba-koitzaren aldea bertze 1000 zatitan ba-natuta dagoela irudikatu behar dugu.

Maparen eskalaren arabera laukiattikiagoa edo handiagoa izanen da,baina beti km bateko aldeak izanenditu. Beraz, UTM proiekzioari dagoz-kion mapako laukiak neurtuz ere ma-paren eskala ezagutzen ahal dugu.

D. ESKALA

Proiekzioei esker, azalera makurreanzegoena azalera lauean adieraz dezake-gu. Baina horretarako, errealitatean da-goena ttikitu edo handitu egin behar

EDUKI OROKORRAK26

’84

”76

”77

”78

”79

’85 ’86 ’87 ’88 ’89

1: 25.000

1: 100.000 1: 50.000

1: 12.500

UTM laukiak

dugu gure beharretara egokitzeko; hau-tatzen dugun zonaldeko lurreko gorabe-hera guztiak paperean azaldu behar ditu-gu. Aidanez, gorabehera guztiak ezindira errealitatean dauden neurri bereanazaldu, eta lur zatia, errealitatean bainottikiagoa baina ezaugarri guztiak man-tenduz azaldu behar dugu. Nola egitenda hori? Ezaugarri guztiak proportzional-ki neurri ttikiagoan marraztuz; honela,mapa eskalan egina dela erranen dugu.

Eskala, lurreko neurri eta mapakoneurrien arteko harreman konstantea da.

Adibidez, errealitatean bi eraikun-tza handi badaude, eta bata bertzearenbikoitza bada, mapan ere bata bertzea-ren bikoitza izanen da.

Bi eskala mota erabiltzen dira: zen-bakizkoa eta grafikoa

1. Zenbakizkoa

Eskalako zenbakia zatiki batek adie-razten du. Zenbakitzaileak mapakoneurria adierazten du eta izendatzaile-ak errealitateko neurria. Honela, 1:50.000-ko eskala badugu, errate batera-ko, 1 zenbakiak mapako zentimetro batadierazten du eta 50.000-ak, errealita-tean 50.000 zentimetro direla; edota,erraztuz, mapako zentimetro batek,errealitateko 500 metro adierazten ditu(konbertsioa eginez). Beraz, eskala moduulerkorrean jartzeko, aski da bi zerokentzea, eta honela, mapako zentime-tro batek, errealitatean zenbat metroadierazten dituen jakinen dugu.

Eskalari dagokionez, orientazio las-terketarako erabiltzen diren mapak,1:15.000-koak izan ohi dira; aldiz, mapatopografikoak, hau da, mendirako ge-hien erabiltzen direnak hauek dira: 1:50.000/ 1: 25.000/ 1: 10.000.

Mapa batek eskala handia (zehatza-goa) duela erraten da izendatzailea ai-tzinekoa baino ttikiagoa denean.

2. Grafikoa

Maparen behealdean marraztutadagoen zatitutako marra bat da. Mapa-ren eskalaren proportzioa adierazten dueta neurria mapara eramanez errealita-tean adierazten duena ezagutzeko au-kera eskaintzen digu, zuzenean kon-bertsioak eginez.

E. MAPA EDO PLANOA. MOTAK

Mapa, lurzorua bere gorabeheraguztiekin azalera lau batean adieraztenduen elementua da, hau da, lurrarenedo lurraren zati baten adierazpen gra-fikoa. Bertan azaltzen diren zeinu etaikur guztiak, aldez aurretik mundu mai-lan adostutakoak dira.

Lurra deskribatu ahal izateko, deskrip-zio zehatzeko mapak erabiltzen dira.Orientazioko mapak, eta mapa topogra-


Eskala 1:10.00000 250 500

Eskala 1:15.0000 500 1 km

Eskala 1:25.0000 1 km

Eskala 1:40.0000 1 2 km

Eskala 1:50.0000 1 2 3 km

fikoak oro har, airetik egindako argazkibatean oinarrituta gauzatzen dira. Tekni-ka honi fotometria deritzaio. Hala ere, ai-retik bada ere, ezinezkoa da zehaztasunguztiak ikustea; horregatik, kartografoaklanda-lan handia egin behar du errealita-teko xehetasunak mapan azal daitezen.Honela, mapa mota desberdinak daude.

Mapa itsasokoa bada, karta izena har-tuko du, eta arras lur zati ttikia agertzenbadu, planoa.

Mapa edo planoa ongi irakurtzen jaki-nez gero, uneoro jakinen dugu non gau-den. Horretarako, ezinbertzean, mapa te-rrenoaren arabera orientatuta izan behardugu. Bertzerik azaltzen ez den bitartean,

mapa guztiek iparraldea goialdean dute.Galduz gero, mapan ziurtasunez identifi-katzen ahal dugun tokira itzuli behar dugu.

Hona hemen mapa mota desberdinak:

1. Mapa topografikoak

Mendirako egokienak dira, lurzo-ruaren ezaugarri fisikoei buruz infor-mazio zehatzena eskaintzen digutenak.Sestrakurbak, koloreak, tinta hipsome-trikoak eta sinbologia erabiltzen dute.

1.1. Instituto Geográfico Nacionaleta Servicio Cart. del Ejercito

Mendian oinez ibiltzeko erabilienakdira. IGN-k Nafarroa osoa kartografia-

EDUKI OROKORRAK28

IGN 1:25.000

tuta du 1:25.000-ko mapetan eta SCE-ko 1:50.000koak ere baditugu. Halaber,1:10.000-ko mapek Nafarroako zati ba-tzuk hartzen dituzte.

1.2. Alpina

Mendizaleengan pentsatuz eginda-ko mapak dira. Bartzelonako argitale-

txe batek argitaratzen ditu. Mendialdeezagunenak kartografiatuta daude.Sestrakurbak eta tinta hipsometri-koak dituzte. Ohikoenak 1:25.000 eta1:40.000koak dira. Baztan-Bidasoa es-kualdea 1:40.000n kartografiatuta dagobi mapetan. Mapekin batera gida ttikibat eraman ohi dute.


Alpina 1:40.000

1.3. Orientazio lasterketak

Mapa topografiko arras zehatzak dira.Eskuarki 1:15.000 eskalakoak izan ohidira eta sei kolore erabili ohi dituzte: ho-ria, urdina, beltza, berdea, marroia etazuria, eta baita sinbologia berezia ere.

2. Mendi-lerroen mapakPlano hagitz xumeak dira, eskema-

tikoak. Ez dute sestrakurbarik, eta horienordez, banalerroak adierazten dituzten

marra lodiak eta altuera adierazgarrienakageri dira. Lepoak ere ageri dira, baitaeraikuntzak, errepide eta bideak, erre-kak, etabar ere.

3. Mapa panoramikoak

Toki jakin batetik ingurune zehatzbat ikusten den modura azaltzen dutenmapak dira. Zehaztasun garrantzitsuakageri dira soilik. Eskaladan, eskian, etab.erabiltzen dira gehienbat.

4. Erliebeko mapak

Azaldu nahi den ingurunearen hirudimentsiotako adierazpenak dira, mapatopografikoa oinarritzat hartuta egi-nak. Didaktikoki arras egokiak dira bai-na landa lanerako ez dira erabilgarriak.

5. Krokisak

Adierazpen hagitz xumeak dira, maizeskuz eginak eta nahikoa zehatzak. Ego-kiak dira eskalada bideak, igoerak... azal-tzeko mapa panoramiko batekin batera.

6. Ortofotoplanoak

Airetik egindako koloretako argazkiakdira. IGN-k argitaratzen ditu; 1:25.000-koeskala dute eta mapa topografikoeneremu berak adierazten dituzte.

EDUKI OROKORRAK30

Echo, 833 m

campingSelva de Oza,

1.140 m

Siresa

Ansó, 860 m

Acharde Alano

Peña Forca,2.390 m

Achar Forca,2.387 m

EstribiellaRallade Alano

Bco. del Hospital

río

Vera

l

río S

ubor

dan

Roncal

Ansó, Zuriza, Echo, Selva de Oza

Mendi-lerroen mapa

Ortofotoplanoa

A r i k e t a k

• A, B eta C puntuen koordenatugeografiko eta errektangularrakeman itzazu


A puntua B puntua C puntua

Latitudea

Longitudea

X

Y

A

B

C

• Eskalaren arabera, errealitateko kilometro 1, mapako zenbat zentimetro di-ren erran:

Eskala:

1: 10.000 1 km = ............................. cm1: 50.000 1 km = ............................. cm1: 15.000 1 km = ............................. cm1: 80.000 1 km = ............................. cm1: 25.000 1 km = ............................. cm1: 100.000 1 km = ............................. cm1: 40.000 1 km = ............................. cm

• Ondoko eskala grafikoei dagokien zenbaki eskala zein den erran:

EDUKI OROKORRAK32

1.000 0

01.000 1 2 3

01.000 1 2

4

1.000 3.000 5.000 7.000

A. MAPA NOLA EGIN

Mapa topografiko bat egiteko, he-gazkinetik, kamara bereziekin argaz-kiak egiten dira lehendabizi. Argazkihauek goitik behera zuzenean egin be-har dira eta bi argazkiren bidez, bienzati komuna hartu behar da argazki ba-karrean. Bi argazki hauei pare estereos-kopikoak deitzen zaie. Argazkien koka-pen erlatiboa berauek hartu zirenekounean erreproduzitzen bada, erliebesentsazioa ematen dute; horri ikuspegiestereoskopikoa deitzen zaio.

Pare estereoskopikoa ongi orientatu-ta dugunean eta hegaldiaren altueraezagutzen denean, bihurtze fotograme-trikoa egiten da, hau da, mapako sestra-kurbak marrazten hasten da; ondoren,gainontzeko informazioa gehituko zaio:errepideak, bideak, herriak, ibaiak, etab.

Emaitza, maparen formato digitale-ko lehen zirriborroa da. Zirriborro honilanda lana gehitu behar zaio, aireko ar-gazkitan identifikatu ezin izan direnelementuak jartzeko. Azkenik toponi-mia eta informazio geografikoa gehi-tzen zaio. Azken urratsa, plotter (traza-tzaile grafikoa) batekin inprimitzea da.

Sarritan ez dugu aukerarik orientazio-rako egokiak diren mapak izateko. Kasuhorietan, aukera, mapa guk geuk egiteada. Oinarrizko krokisa edo mapa egitea,hainbat ekintzetarako baliagarria da: uda-ko kanpaldietarako, gorputz heziketakoklaseetarako, eskaladarako, etab. Honela,ingurunea hobeki ezagutuko dugu, baieta orri batean azaltzeko modua ere. Eraberean, mapa egiterakoan kontuan izanbeharreko irizpideez jabetuko gara, hauda, mapa irakurgarri izateko legenda, es-kala eta zeinuak sartu behar ditugu.

1. Oinarrizko krokisa nola egin

Erreferentzia bezala ikastetxea har-tuko dugu: mugak, dituen zatiak, zerdagoen...

Hona nola:Hegaztiak bagina bezala, dagoen

informazio guztia bilduko dugu zirribo-rro batean. Ondoren, datu guztiak bil-du eta garbira pasatuko dugu zehazta-sunak gehituz. Lan osoa, marraztubehar duguna dagoen tokian eginendugu, objektu bakoitza aitzinean dugu-nean marraztuz. Kontuan izan beharre-koa honokoa da:

1. Neurtu beharreko lur-eremuarenbehaketa orokorra.

2. Distantziak neurtu.3. Marraztu beharreko espazioaren

gehienezko neurriak kalkulatu eskalaegokia hautatu ahal izateko. Hemen biezaugarri bateratu behar dira: dugunpaperaren neurria batetik, eta eskalaegokia hautatzea bertzetik, kalkuloakerrazak izan daitezen. Paperaren norabi-de egokia aukeratu, lur-eremuari ongimolda dakion. Adibidez, lur-eremuarenertza, paperaren ertzarekin bat egin.

4. Lur-eremu osoa zatika banatu.5. 4.atalean egindako zatien xehe-

tasunak zehaztu, eta– zati bakoitzean dagoen garran-

tzitsuena marraztu– zati bakoitzeko erreferentzia gu-

neak marraztu.

6. Dauden elementuentzako sinbo-loak hautatu. Sinbolo berria asmatzenden bakoitzean, legendan jarri beharda. Sinboloak errealitatearen ordezkaridira eta elementu desberdinen argiga-rri izan behar dute; beraz, errazak eta

mapa topografikoa

sinpleak izanen dira, ordezkatzen du-ten elementuarekin harreman zuzenadutenak.

7. Krokisa egin ondoren, alboko in-formazioa jarri behar da:

legenda, eskala, zonalde bakoitza-ren izen eta mugak, egileen izenaketa data.

B. MAPA TOPOGRAFIKOAREN ZATIAK

Hiru zati bereiz daitezke: landa, in-gurunea eta bazterra

1. Landa

Mapa beraren eremua da. Lurrekozati bat kartografiatzen da, sestrakur-bak eta batzuetan tinta hipsometrikoakerabiliz elementu batzuk gehiago azpi-marratzeko.

Errepideak, bideak, bidexkak, he-rriak, hidrografia eta administrazio mu-gak sinbologia zehatzarekin ageri dira.Toponimia ere bertan ageri da.

2. Ingurunea

Landa bazterretik bereizten du. Ber-tan daude koordenatu geografikoak,bai latitude eta longitudea, koordenatuerrektangularrak, eta baita mapa ze-harkatzen duten paralelo eta meridia-noen proiekzioak ere.

3. Bazterra

Mapa ongi interpretatzeko beharden informazio guztia ageri da: dekli-nazio magnetikoa, eskala, legenda, lan-daretza banaketa... Batzuetan, mapanberean tokia falta bada, alboko laukibatean jartzen da.

C. SESTRAKURBAK

Mapa bat irakurtzerakoan, arazorikzailena erliebea irakurtzean datza, hauda, mendiak, bailarak non dauden,etab. Arazo hau konpontzeko sestrakur-bak erabiltzen dira. Marra hauek, errea-litatean altuera bera duten puntu guz-tiak elkartzen dituzten irudimenezkomarrak dira, hau da, mendiaren azpial-detik gailurreraino mendia ebaketa ho-rizontalen bidez moztuko bagenu beza-la. Marra kopuruak eta hauen okerdu-rak, mendien altuera eta formari buruz-ko ezagutza zehatza eskainiko digute.Marrak oso juntu badaude, terrenoamaldatsua izanen da; oso bananduta ba-daude, terrenoa lauagoa izanen da.

Sestrakurben altuerak mapan ageridira, eta Euskal Herriaren eta Pirinioenkasuan, Mediterranear itsasoak Alacan-ten duen altuera 0 metrotzat hartutakontatzen dira.

1. Oinarrizko arauak

Sestrakurbek oinarrizko arau batzukbete behar dituzte:

EDUKI OROKORRAK34

gailurra: 48 m

ebakia40 m-tara

ebakia20 m-tara

ebakia0 m-tara

40 20 0

a) Jarraian dauden sestrakurben al-tuerak uniformeki handituz edottikituz doaz.

b) Sestrakurbek ez dute elkar moz-ten, ez dira bitan banatzen etaezin dute bat egin (salbuespena:amildegiak, erlaitzak, etab).

c) Sestrakurba itxiek, berauek ingu-ratzen dituztenak baino altuerahandiagoa dute (salbuespena: zu-loak, putzuak, leizeak).

d) Uharte edo kontinente oso batkontutan hartuz gero, sestrakur-ba guztiak itxiak dira; mapa ba-tean normalki guztia agertzen ezdenez, marrak ingurunean bu-katzen dira.

2. Distantzikidetza

Distantzikidetza, marra desberdinenarteko distantzia bertikala da, hau da,marra batetik bertzera igo edo jaitsi be-har dugun altuera. Sestrakurben arteko

distantzikidetza kontuan izan behar da.Distantzia hau egonkorra izanen damapa osoan eta eskalaren arabera mapabatetik bertzera aldatuko da. Honela, 1:50.000-ko eskalako mapetan, distantziki-detza 20 metrotakoa da, 1:25.000-koe-

tan 10 metrotakoa eta 1:15.000-koetan,5 metrotakoa.

Distantzikidetzari esker jakiten ahaldugu:

– bi sestrakurba hurbil daudeneanlurra maldatsua dela

– bi sestrakurba urrun daudenean,lurra lauagoa dela

Beraz, ingurune zelaiak agertzen di-tuzten mapetan distantzikidetza ttikia-goa izan ohi da zonalde menditsuakagertzen dituztenena baino.

3. Sestrakurba motak

Ohiko sestrakurbak marra marroijarraikor batez marrazten dira norma-lean, nahiz eta glaziareen kasuan urdi-nez edo harritzetan beltzez ere agertu.

Bortz sestrakurbaro, lodiagoa etailunagoa den bertze bat ageri da; honisestrakurba nagusia deritzaio. Honek,bere zatiren batean, altuera adierazikodu.

Batzuetan sestrakurba laguntzaileaagertu ohi da, lur zati zehatz bati bu-ruzko informazio gehiago emateko. Ses-trakurba hau ohiko bi sestrakurben ar-tean ageri da. Marra eten baten bidezmarrazten da bertzeetatik bereizteko.


A B

A, B baino lauagoa da

Orain arte sestrakurbak lurreko erlie-bearekin erlazionatu ditugu, sestrakurbaaltimetrikoak definituz. Baina badira ses-trakurba baltimetrikoak ere, hau da, ura-ren azpiko sakontasuna agertzen dutenak;itsasoko kartetan urdinez ageri ohi dira.

4. Lurraren morfologia

Sestrakurbak normalki ez dira elkarre-kiko paraleloak izaten, aldiz, makurdura,sartu-irten eta irregulartasunak dituzte;izan ere, sestrakurben helburua lurra denbezala agertzea baita. Sestrakurbak ongiinterpretatu ahal izateko, erliebearen ele-mentuak ezagutzea funtsezkoa da.

4.1. MagalaMagala, mendiaren alderen bateko

malda da. Mapa batean, distantzikide,zuzen eta paralelo diren marren bidezadierazten da.

4.2. IbarbideaIbarbidea, ibar baten zatirik sakonena

adierazten duen marra da. Urak mal-

dan behera jarraitzen duen bidea da.Mapa batean, makurdura handiena du-

ten sestrakurben batura bezala adieraz-ten da, hau da, sestrakurbek norabidealdaketa handia egiten duten tokia.Ibarbideetan, sestrakurben makurdurakpuntu altuenerantz begira daude, hauda, zenbat eta sestrakurba itxiagoa, or-duan eta altuera handiagoa.

Normalki errekastoak, arroilak, amil-degiak, ur tokiak... izan ohi dituzte al-boetan.

EDUKI OROKORRAK36

sestrakurbalaguntzailea

5025

sestrakurbanagusia

ohikosestrakurba

gailurra

magala

Ibarbideak

4.3. Banalerroa

Banalerroa, uren isurialdea bana-tzen duen lerroa da. Ibarbidea bezala,mapa batean makurdura handiena du-ten sestrakurben batura bezala adieraz-ten da, baina kasu honetan sestrakur-

ben makurdurak puntu baxuenerantzbegira daude, hau da, zenbat eta ses-trakurba itxiagoa, orduan eta altuerattikiagoa.

Ertz, gandor eta irtenuneak eratzendituzte.

4.4. Lepoa

Bi gailur edo gainen arteko sakonu-

nea da, alegia, bi banalerro eta bi ibar-

bide elkartzen diren tokia. Mendate

edo mendi pasabide bezala ere ezagu-

nak dira bertatik errepide edo bide na-

gusiren bat pasatzen denean.

Toki berezia da, bi aldeetara jaitsi

eta bertze bi aldeetara igo egiten baita.

4.5. Gailurra

Mendiaren altitude handiena da.

Mapetan, sestrakurba batek altuera

handiagoko bertzea inguratzen duen

sestrakurba zentrokideen bidez adieraz-

ten da. Modu berean adierazten dira

gainak, muinoak eta mendixkak.


Ibarbidea

Ibarbidea

Gailurra

50

32

150210

230

310

270

190

2551

40302010

1020304050

Zuloa Harkaitza, pareta

LepoaBanalerroa

Banalerroa

Lepoa

Ibarbidea

Banalerroa

Banalerroa

Lepoa

4.6. Zuloa

Inguratzen duena baino baxuagoaden tokia da. Mapetan, sestrakurba ba-tek altuera ttikiagoko bertzea ingura-tzen duen sestrakurba zentrokideen bi-dez adierazten da.

4.7. Zelaia

Malda guttiko tokia da. Sestrakur-bak arras bananduta daude.

D. TINTA HIPSOMETRIKOAK, ITZALAK

ETA HARKAITZ TOKIAK

Batzuetan altitudeen arteko desber-dintasunak azpimarratzeko tinta hipso-metrikoak erabiltzen dira, hau da, al-tuera zehatz batzuetako tarteak kolorejakin batez margotzen dira, begi kolpebatean altueren desberdintasunak na-baritu ahal izateko. Kolore bakoitzazein altuera tarteri dagokion jakitekolegendara jo behar da.

Erliebea azpimarratzeko bertze modubat itzalak dira; itzala ilunagoa edo ar-giagoa izaten ahal da lur eremuarenmalkartasunaren arabera.

Zonalde arras malkartsua denean,ordea, ez tinta hipsometrikoek ezetaitzalek ere, ez dute ingurune malkar-tsua behar bezala islatzen; kasu horie-tan hobe izaten da sestrakurbak eteneta harkaitzen tankerako marrazki ar-tistikoa egitea.

E. DISTANTZIAK

Ibilbide batean egiten dugun dis-tantzia erreal edo naturala, benetanlur-eremu hori neurtuz bakarrik jakindaiteke. Baina badira bi puntuen arte-

ko distantziak kalkulatzeko guti gora-beherako moduak ere: distantzia labur-tua eta geometrikoa.

1. Distantzia laburtua

Mapan, desnibelak kontuan hartugabe neurtzen duguna da. Distantziahori soka, erregela, iparrorratza edokurbimetroarekin neur dezakegu, ho-rretarako zenbakizko eskala edo eskalageometrikoaz baliatuz.

2. Distantzia geometrikoa

Mapan neurtuz baina desnibelakkontuan izanda neurtzen duguna da.Distantzia errealera gehiago hurbiltzenda distantzia laburtua baino.

EDUKI OROKORRAK38

B

140

130

120

110100

B

B’

ch

a

A

A

laburtua ABgeometrikoa AB’AB = 40 mBB’ = 40 mAB’2 = AB2 + BB’2

Matematikoki ondoko formularekinkalkulatzen ahal da:

Dg = Dl + d

Distantzia laburtua (Dl):

mapan neurtzen dugun distantzia.

(d): bi puntuen arteko desnibela.

Grafikoki ere, ondoko marrazkianagertzen den modura kalkula daiteke;bi marra elkarzut jarri; batera distantzialaburtua eraman eta bertzera desnibe-la, bietan eskala bera mantenduz. Bi le-rroen muturrak elkartuz lortzen denzuzen berria (triangeluaren hipotenusa)distantzia geometrikoa da.

F. MALDA

Mendizale eta ibiltariek maiz men-dien magalen malda zenbatekoa denjakin nahi izaten dute. Malda, ibilitakodistantziaren eta igotako altueraren ar-teko erlazioa da. Ehunekotan edotagradutan adieraz daiteke.

1. Mapan malda nola neurtu

Adibidez: A eta B puntuen artekomalda neurtu, baldin eta:

– Mapa 1:25.000-koa bada; hau da,cm 1 = 250 m, edo mm 1 = 25 m

1.1. Malda ehunekotan kalkulatu

– A eta B arteko distantzia neurtu:12 mm

25 x 12 = 300 m

– Desnibela kalkulatu:

1250-1100 = 150 m

– Malda kalkulatu:Malda % = Desnibela x 100 = 150 x 100 = 50

Dl 300(Dl = distantzia laburtua)

1.2. Malda gradu sexagesimaletankalkulatu

– A eta B puntuak elkartu– Marra honi elkarzuta den bertze

bat marraztu altuera gehienekopuntutik (B)

– A eta B arteko desnibela kalkulatudesnibela: 150 m

– Desnibel hori marraztutako marra el-karzutaren gainean eskalara eraman150 m = 6 mm C puntua

– A erpineko angelua angelu ga-rraiatzaile batekin edo iparrorra-tzarekin neurtu = 26º

Adibidean eskala handitu egin duguargiagoa izan dadin. Oroitu distantzialaburtuak eta desnibelak proportzionalakizan behar dutela angelua alda ez dadin.


distantzia laburtua

lurzorua

desnibela

B

A H

A α B

C

2. Malden ehuneko eta graduenarteko baliokidetza

Baliokidetzak batzuetan ez dira era-bat zehatzak, argiago izateko borobil-du egiten baitira.

3. Maldaren interpretazioasestrakurben arabera

3.1. Gehienezko malda

– Magal bateko gehienezko malda-ren lerroa, sestrakurbei elkarzutada.

– Ibarbideek malda handiagoa izanohi dute goialdean.

– Banalerroek malda handiagoaizan ohi dute behealdean.

3.2. Malda motak

– Sestrakurbek elkarren artean an-tzeko distantzikidetza baldin ba-dute, malda uniformea dela erra-nen dugu.

– Sestrakurbak maldaren goialdeanbehealdean baino hurbilago ba-daude, malda ahurra dela erranendugu. Ibarbideak honelakoak iza-ten dira.

– Sestrakurbak maldaren behealde-an goialdean baino hurbilago ba-daude, malda ganbila dela erra-

EDUKI OROKORRAK40

Malda Malda Malda MaldaGradutan Ehunekotan Gradutan Ehunekotan

1 1,7 18 32,52 3,5 19 34,53 5 20 36,54 7 21 38,55 9 22 40,56 10,5 23 42,57 12 24 44,58 14 25 46,59 16 26 50

10 17,5 27 5111 19,5 28 5312 21 29 55,513 23 30 5814 25 31 6015 27 32 62,516 29 33 6517 30,5 34 67,5... ... ... ...

35 70 44 96,536 72,5 45 10037 75 50 11938 78 60 17339 81 70 27540 84 80 56741 87 85 1.14342 90 90 infinitoa

A

C

Malda uniformea

Ibarbidea-Ahurra

nen dugu. Banalerroak honelako-ak izaten dira.

3.3. Maldaren norabidea

Adituak, mapa begiratu ahala, bere-hala ikusten du malden norabidea, etaerliebea nolakoa den irudika dezake.

Maldaren norabidea jakiteko modudesberdinak daude, mapan ageri direnzeinuen arabera.

a) Sestrakurba nagusietan ageri di-ren kotetatik handituz edo ttiki-tuz doazen begiratuz.

b) Inguruko gailur edo muinoen ko-tei esker.

c) Tinta hipsometrikoei esker. Zuriaaltuera gehieneko ingurunetara-ko erabiltzen da, gero marroi ar-gia, marroi iluna, berdea eta bai-ta horia ere.

d) Mapan ibai batetik hurbil dago-en bailara bat edo antzeko ele-menturen bat identifikatuz. Ho-nek, lurra norantz makurtzenden adieraziko digu, jakin baibaitakigu ibai eta errekak tokibaxuenetarantz jaisten direla.

e) Bi bailaren artean gandor batgeldituko da; horrek malda go-rantz doala adieraziko digu.

G. TOPONIMIA ETA ERROTULAZIOA

Kartografiaren barruan, toponimiabildu eta gero mapan azaltzea, dagoenlan zailenetarikoa da. Sarritan, euska-razko izenak ez dituzte ongi transkribatuedota gaztelaniako grafia erabili izan daeuskal toponimoak adierazteko.

Errotulazioa, herri bakoitzari, dituenbiztanleen arabera dagokion letra neu-rria da. Lurra hagitz malkartsua den to-kietan neurri hau alda daiteke.

H. LEGENDA ETA INGURUNEKO

INFORMAZIOA

1. Ikur edo zeinukonbentzionalak

Ikur edo zeinuak mapako lengoaiadira. Mapa begiratu bezain laster ulertuahal izateko, derrigorrezkoa da sinboloeta zeinuak ongi ezagutzea. Zeinu ba-tek beti gauza berbera adieraziko du.Errate baterako, errepide, bide eta bi-delaburrak, duten maila edo garran-tziaren arabera, marra jarraikor edo ezjarraikorrekin adieraziko dira; era bere-an, marra finagoa edo lodiagoa izanenda, errealitatean bide horrek zabaleandituen metroen arabera. Bideak betigorriz edo beltzez adieraziko dira. Ma-pak azpian dakarren legenda irakurrizjakiten ahal dugu zeinu zehatz batekzer adierazten duen (harrobia, trenbi-dea, kable elektrikoak, iturriak...).

Mapa topografikoetan kolore kodezehatza dago:

– Gorria: gizakiak eraikitako eraikinak.

– Marroia: lur mugimenduak.


D

Banalerroa-Ganbila

– Urdina: lan hidraulikoak.– Berdea: landaretza.– Beltza: industri edo administrazio-

ko eraikinak.Orientazio mapetan, berriz, zeinu

konbentzionalak bortz talde zehatze-tan banatzen dira; talde bakoitza kolo-re batek adieraziko du:

– Beltza: planimetria– Beltza eta marroia: erliebea– Urdina: hidrografia– Zuri-hori-berdea: landaretza– Moratu-gorria: kontrolakPlanimetria, gizakiak egindako erai-

kinak mapan azaltzea da.

2. Bazterreko erreferentziak

2.1. Lur erabileraren kodeak

Horiei esker mapako paisaia fisikoahobeki ezagutzen ahal dugu; informa-zio altimetrikoak orografiari buruzkoideia eskaintzen digu.

2.2. Eskala

Puntuan azaldu dugu eskala zerden. Mapa topografiko orok zenbakiz-ko eskala eta eskala grafikoa izan be-har ditu bere bazterrean.

2.3. Datu magnetikoak

Orriaren deklinazio magnetikoa etaurteroko aldaera agertu behar ditu; baieta ipar geografikoa eta ipar magneti-koa azaltzen dituen grafikoa ere.

2.4. Orri topografikoenizendatzea eta banaketa

Izendatzea bi modutara egiten ahal da:– Izenen bidez: orrian azaltzen den

herri nagusiaren izena azalduz; he-rririk ez badago, geografi elemen-tu nagusiaren izena hartzen du.

– Zenbakien bidez: orriak ezkerre-tik eskuinera eta goitik behera,bata bertzearen gibeletik zenba-tzen dira. IGN-ko 1:50.000-ko ma-petan, zenbakiak 1-etik 1.130-eradoaz. 1:25.000-Ko mapetan, lehe-nengo zenbaki horri, koadrantea-ri dagokiona gehitzen zaio zenba-ki erromatarretan: I,II,III eta IV

I. MAPAREN ZAINKETA

Mapak plastiko zorro batean sartu be-har dira. Horrela, gehiago irauteaz gain,euri eta zikinkeriatik babestuko ditugu.Mapak eramateko zorro bereziak saltzendira, mapaz gain, iparrorratza, boligrafoa,gida, etabar eraman ahal izateko tokibereziak dituztenak. Gaur egun, mapaplastifikatuak argitaratzen hasi dira.

Mapa batzuk hasieratik tolestuta eto-rri ohi dira, baina bertze batzuk zabaliksaltzen dira. Kasu horietan derrigorrez-koa da mapak hasieratik ongi tolestea.Tolesduretatik sarri aise izorra daitezkemapak, bai eta ertzeetatik ere. Beraz,hauskorrak diren zati horiek, hautsi bai-no lehen zeloarekin babestea komeni da.

EDUKI OROKORRAK42

1. tolestura

2. tolestura 3. tolestura orri tolestua

orria

A r i k e t a k

• Zein plano dago zuzen orientatuta?


1

A

B

C

1 2

C

B

A

2

• Sestrakurbak dagozkien profilekin bat egin.

EDUKI OROKORRAK44

1

2

3

4

5

1 2 3 4 5

E

D

C

B

A 1

2

3

4

5

1 2 3 4 5

E

D

C

B

A

• Sestrakurbak dagozkien mendiekin bat egin.

1

2

3

4

5

1 2 3 4 5

E

D

C

B

A

• Ematen diren azalpenen arabera sestrakurbak identifikatu.


D E F

A

N N N

B C

1. Mendi honen ipar eta hegoaldeak malda handia dute. ❑2. Mendi honen alde maldatsuena hego-mendebaldea da. ❑3. Mendi honen hego-mendebaldeak soilik ez du malda handirik. ❑4. Mend honek bi gailur ditu, hegoaldekoa garaiena da. ❑5. Mendi hau edonondik igota ere malda bertsua topatuko dugu. ❑6. Hobe da mendi hau ekialdetik ez igotzea. ❑

A. KONTZEPTUA

Orientazio zentzua, berez gizakiguztiok sortzetik dugun ahalmena da,baina pertsona batzuek bertzeek bainogaratuagoa dute. Halaber, praktikare-kin garatzen ahal da.

Pertsona batzuek badakite batetikbertzera joateko zein norabide hartu,bai hirian eta baita mendian ere; bertzebatzuk aldiz, etxebizitza batean eregalduko lirateke.

Pertsona gehienek tresna edo zan-tzuak erabili ohi dituzte orientatzeko,hau da, baliabide artifizialak edota na-turalak. Baliabide naturalak naturak es-kaintzen dizkigunak dira (eguzkia, iza-rrak, etab) eta artifizialak gizakiak ga-ratu dituenak (iparrorratza, GPSa, etab).Tresna hauekin aritu eta aritu beharradago buruak inkontzienteki barneraditzan, hau da, behar dugun aldioroorientazio zentzua izan dezagun, artifi-ziala bada ere.

Pertsona bat iparra non dagoen ja-kiteko gai bada, eta ondorioz gainon-tzeko puntu kardinalak non dauden ja-kiteko, pertsona hori orientatuta dago-ela erranen dugu.

B. HAIZEEN ARROSA

Gaur egun puntu kardinalak bezalaezagutzen ditugunek ez dituzte historianzehar izen berdinak izan. Garai bateananimalien izenak jarri zitzaizkien, ele-mentuenak, erreferentzienak, etab. Azken

izendapen honen ondorioz, ziurrenenerahaizeen arrosa deitzen hasi zitzaizkion:ipar-haizeari iparralde, ekialdeko haizeariekialde, hego-haizeari hegoalde eta men-debaldeko haizeari mendebalde.

Beraz, haizeen arrosa, antzina no-rabide desbedinak adierazteko egitenzen zirkuluaren banaketari deritzaio.Haizeen arrosaren bertsio berrienak zir-kulua 11º15’tako 32 zatitan banatzendu eta modu honetara izendatzen dira:

– Lau puntu kardinal: iparra, hegoa,ekia eta mendebala.

– Lau aldameneko puntu: ipar-ekial-dea, hego-ekialdea, hego-mende-baldea eta ipar-mendebaldea.

– Zortzi alboko puntu: ipar ipar-ekialdea, ekialde ipar-ekialdea, ekihego-ekialdea, hego hego-ekial-dea, etab.

– Hamasei laurden: ipar ipar-ekialdelaurden, ipar-ekialde ipar laurden,ipar-ekialde eki laurden, etab.

N

W

NW NE

SESW

S

E

W-NW

N-NW N-NE

E-NE

E-SE

S-SES-SW

W-SW

orientazioa

Haizeen arrosa

C. NATURAKO ELEMENTUEN BIDEZ

ORIENTATU

Naturan badira orientatu ahal izate-ko hainbat elementu, hau da, iparral-dea non dagoen adierazten digutenak,eta ondorioz, hego, eki eta mendebal-dea ere ezagutuko ditugu.

Orientatzeko naturako bi elementuditugu:

a) Astroak; b) Aztarnak.

1. Astroak

Astroak aipatzerakoan, egunaz edo-ta gauaz ari garen zehaztu behar dugu.

• Egunez: eguzkia izanen da orienta-tzen lagunduko diguna

– Kokapenagatik: badakigu eguzkiaekialdetik irteten dela, 12tan he-goaldean dagoela eta mendebal-detik ezkutatzen dela. Kokapenzehatz hori martxoaren 21ean etairailaren 23an gertatzen da soilik.Beraz, ekialde eta mendebaldeerreferentziak ez dira sobera ze-hatzak urte sasoi horietatik kan-po; bai, ordea eguerdiko 12etakoeguzkiaren kokapena, ordu ho-rretan hegoaldean baitago.

– Islatzen duen itzalagatik: aitzine-koaren aurkakoa da, hau da, eguer-diko 12etan eguzkipean bagaude,gure itzala iparralderantz begiraegonen da.

Dena den, eguzkiaren 12ak noizdiren jakiteko, kontuan izan behardugu, Euskal Herrian, gure ordua,udan bi ordu aitzinerago doalaeguzkiarekiko, eta ordu bete ne-guan; beraz, neguan gure eguerdi-ko13,00ak eguzkiaren 12,00ak iza-nen dira, eta udan 14,00ak.

– Makil batekin: eguzkiaren bidezorientatzeko bertze modu batda. Eguzkia bere puntu gorenera

(12etara) hurbiltzen ari dela ikustendugunean, lurrean makil bat sartu-ko dugu. Tarteka-marteka harri-txoekin eguzkia noraino iristen denadieraziko dugu. Itzala, pixkanaka-pixkanaka ttikituz joanen da etageroago handituz. Puntu hurbilenamakilarekin lerro batez elkartzenbadugu, lerro horrek iparraldeanon dagoen adieraziko digu.

– Zenbakidun ordularia erabiliz: or-dularian eguzkiaren ordua jarriondoren, orratz ttikia eguzkirantzzuzenduko dugu. Orratz ttikia eta12etatik pasatzen den irudimenez-


N

S

E

W N12:00

Eguzki irteera

ko marraren artean osatzen dutenerdikariak iparra non dagoen adie-raziko digu.

• Gauez: Izarrak eta ilargia izanen ditu-gu lagun.Ilargia: ondoko orduotan hegoalde-

an dago:

– gaueko 12etan (ilargi betearekinbakarrik ikusten ahal da)

– goizeko 6etan ilbeheran– arratseko 6etan ilgoran.

Ilargia ilgoran dagoenean D itxura dueta adarrak ekialderantz begira daude; al-

diz, ilbeheran dagoenean C itxura du etaadarrak mendebalderantz begira daude.

Izarrak: gauez, ipar izarrak iparral-dea adierazten du. Berau topatzeko, le-hendabizi Hartz Nagusia izar konstela-zioa topatu behar dugu; ondoren, bereA eta B izarren arteko distantzia, norabi-de berean bortz aldiz luzatuz topatukodugun izar distiratsua ipar izarra da.

Hego hemisferioan Hegoaldeko Gu-rutzea deritzan izarra erabiltzen da orien-tatu ahal izateko. Hego Gurutzea aurkituondoren, bere zehar-haga luzeena lau al-diz luzatzen badugu, norabide horren az-pian hegoaldea egonen da; gainera, iza-rraren azpian dauden bi izar distiratsuenerdikaria aurreko marrarekin moztu arteluzatzen badugu, are aiseago aurkitukodugu hegoa non dagoen.

2. Aztarnak

Elementu zehatzik ez badugu etaegun hodeitsua bada, naturak edotaeraikuntzek ematen diguten informa-zioaz balia gaitezke nahikoa zehaztasu-nez norabideak ezagutzeko.

EDUKI OROKORRAK48

IparraHartz Nagusia

Hego Gurutzea

Iparizarra

Hegoa

Hegoa

erdikaria

Iparra

• Naturalak– Zuhaitzak: iparraldera duen enbo-

rraren azala zimurtuagoa eta la-karragoa izan ohi da eta gorol-dioa izan ohi du.

– Zuhaitzek eta harriek goroldio, li-ken eta landaretza gehiago izanohi dute iparraldean eguzki izpiakguttiegi iristen zaizkielako.


IlgoraGauaren lehen

zatian ikusten da.

Ilargi beteaGau osoanikusten da.

IlbeheraGauaren bigarrenzatian ikusten da.

Ilargi berriaEz da ikusten.

Ekialdea

Men

deba

ldea

12:00 SE E NE N NW W SW S

15:00 S SE E NE N NW W SW

18:00 SW S SE E NE N NW W

21:00 W SW S SE E NE N NW

24:00 NW W SW S SE E NE N

3:00 N NW W SW S SE E NE

6:00 NE N NW W SW S SE E

9:00 E NE N NW W SW S SE

12:00 SE E NE N NW W SW S

Ilargiaren kokapen desberdinak

N

– Zuhaitz-ipurdiak: ebakita daudenzuhaitzen ipurdietan eraztunakageri dira. Eraztunok alde bateanbiltzen direnean, alde hori iparral-dea da; izan ere, eguzki guttiagojasotzen duen aldea guttiago haz-ten baita. Hegoaldean, urterokobatez bertzeko tenperatura altu-xeagoa denez, gehiago haziko da.Jakina, inguruan bertze zuhaitzakedo eraikuntzak daudenean ez dagauza bera gertatzen.

– Zuhaitzak, batzuetan, haizeak joohi duen aurkako aldera makur-tuta egoten dira.

– Hegaztiak: urteroko migrazioetanhegoalderantz jotzen dute udaz-ken hondarrean eta iparralde-rantz udaberri hasieran.

– Bertze elementuak: elurra etaizotza lehenago lurmentzen diramendien hegoaldeko maldetan.

– Harri bat goratzen dugunean zatihezeena iparraldean egon ohi da.

– Xinaurritegien ateak hegoalderabegira egon ohi dira.

• Artifizialak– Hormak: iparraldea hezeagoa dute.– Elizak: gurutze latinoko oinarria

dutenetan, sarrera nagusia ekial-derantz begira egon ohi da.

– Trikuharriak: sarrera ekialderantzbegira dute.

– Meskitak: sarrera nagusia ekialde-rantz begira dute.

– Haize-orratzak: haizearen norabi-dea neurtzeko badira ere, oineanpuntu kardinalak adierazten di-tuen gurutzea dute.

– Errotak: goroldioak estalitako hor-ma iparraldea izan ohi da.

D. MAPAREN ORIENTAZIOA.OINARRIZKO TEKNIKAK

Naturan dabilenak, mapa eskuarte-an duela, uneoro non dagoen jakin be-har du. Horretarako ezinbertzekoa damapa ongi orientatuta izatea. Hirumodu ditugu.

1. Terrenoaren arabera

Erreferentzia gune bat izatea beha-rrezkoa da. Erreferentzia, begibistan du-

EDUKI OROKORRAK50

S

N

S

W N

E

Haize-orratza

gun eta mapan erraz topatzen ahal du-gun edozer izaten ahal da (etxea, men-dia, ibaia, zuhaitz handia, argindar pos-tea...).

Mapa honela orientatuko dugu:– Begibistan dugun erreferentzia

gunea hautatu– Erreferentzia gunea mapan kokatu– Mapa bi eskuekin helduta begi

aitzinean kokatu– Alde batera edo bertzera biratu,

bi erreferentzi guneek (mapakoaeta errealitatekoa) bat egin arte.

Modu honetan mapa orientatutaizanen dugu eta begibistan dugun edo-zer mapan ageri dela ziurta dezakegu.

Ziurtasuna izateko hobe da bi edohiru erreferentzia gune bilatzea. Kasuhorretan mapa horizontal jartzen ahaldugu eta erreferentzia puntuak mapa-koekin bat egin arte biratu.

Mapan non gauden baldin badaki-gu, aski da erreferentzia puntu bakarrahartu eta gure tokiak eta erreferen-tziak bat egin arte biratzea.

2. Distantziak neurtuz

Ibilbidearen distantzia, mapan etaerrealitatean neurtzen ahal da etaneurtu behar da. Mapan, egin beharden distantzia ezagutu eta hautatutakobidetik abiatzeko; errealitatean, topatubeharreko erreferentziaren hurbiltasu-naz jabetzeko. Distantziak ongi neurtuzgero, tokia arin topatuko dugu.

Mapan distantzia neurtzeko, mapa-ren eskala eta iparrorratza erabiliko di-tugu.

Errealitatean distantzia neurtzeko,orpokaketa edota podometroa erabili-ko dugu. Orpokaketa, erreferentzia gu-nerantz ibilitako distantzia pausoen bi-dez neurtzean datza. Urrats bikoitzarenteknika erabiltzen da; hau da, mendiraabiatu aitzinetik, 100 metro oinez egi-ten dira eta emaniko pauso bikoitzaneurtzen da, hots, oin bat jartzen denaldiko neurtzen edo kontatzen da.Mendia gora beheratsua denez, orpo-kaketa lurzoru lauean, maldan gora etamaldan behera eginen dugu eta hiruneurrien batez bertzekoa atera, erreali-tatearekiko ahalik eta fidelena izan da-din. Ondoren, neurri hori gogoratu be-harko dugu behar dugunean erabiliahal izateko.

3. Naturako aztarnen bidez

Naturako edozein aztarna erabiliziparraldea non dagoen baldin badaki-gu, aski izanen da mapa biratzea guremaparen goialdea iparraldera begira ja-rri arte.


Erreferentzi puntua

ErregelaMapaorientatua

Identifikatunahi denpuntua

Gurekokapena

E. ORIENTAZIO LASTERKETA

Mendian orientatuz natura ezagu-tzeko aukera paregabeari, lasterketaeta lehiaren erakargarritasuna gehitzenbadizkiogu, “Orientazio Lasterketa”agertuko zaigu. Orientazio Lasterketak,bertze gauza anitzen artean, soilik las-ter egitearen monotoniatik urrundu,eta ariketa fisikoa eginez, ingurune be-rriak ezagutzeko parada eskaintzendigu.

Era berean, Orientazio Lasterketaarras kirol osotua da, etengabeko errit-mo aldaketak egiteaz gain, ingurunedesberdinak ezagutu eta landaredia-rekin jolas egiteko aukera ematen bai-tigu.

1. Zer da orientazio lasterketa?

Helburua, mapan adierazita daudenkontrolak, ingurunean aurkitzean da-tza. Ibilbidea, parte-hartzaileen maila-ren araberakoa izanen da, bai luzeraeta bai zailtasunari dagokionez. Kon-trolak zuri eta laranjaz margotutaegon ohi dira. Mapa eta iparrorratzaerabiliz, kontrol guztiak ahal bezaindenbora laburrenean aurkitzen ditue-nak irabaziko du.

Partaideak banaka aterako dira, el-karren artean denbora tarte zehatzautziz. Dagozkien kontroletatik pasatudirela egiaztatzeko, kontrol bakoitza-ren berezitasuna (hitz, marrazki, zei-nu...) kontrol txartelean idatzi beharkoda. Kontrol txartelaren bidez ziurtatuahal izanen da ibilbidea zuzen eginizana.

2. Historia aurrekariak

Orientazio lasterketak, lehiaketa an-tolatu bezala, 80 urte inguru ditu, eta ki-rol bezala, ehundik gora. Kirol gehienenantzera XIX. mendean sortu zen. Kirolbezala, mapa topografikoak egitearekinbatera sortu zen. 1888. urtean “orienta-zio” hitzak kirol kutsua hartu zuen. Ger-takari hau Suedian eta Norvegian emanzen. 1890eko hamarkadan, Norvegian,orientazioko lehendabiziko lasterketaantolatu zen, zortzi partaiderekin. Halaere, 1919an hasi ziren benetan orienta-zio lasterketa modernoak. Suedian anto-latu zenak, errate baterako, 200etik gorapartaide izan zuen. Ernest Killander, las-terketa hartako antolatzailea, OrientazioLasterketaren aitzindaritzat jotzen da.

Suedian, kirol berriak berehalakoarrakasta izan zuen eta oinarrizkoarauak ezarri ziren; hala nola, lasterke-ta motak, kontrolak, partaideen mailak,eta antolakuntza. Gaur egun, antzekoarauekin jarraitzen da.

II. Mundu Gerra eten bortitza izanbazen ere, XX. mendeko 50eko hamar-kadan, entrenamendu eta teknika arlo-etan garapen handia eman zen, lasterbatean, Eskandinavia guztira, Europaraeta EEBBetara hedatuz.

60ko hamarkadan, kirolariek be-raiek, orientazioko mapa zehatzak eginzituzten eta 1961. urtean NazioartekoOrientazio Federazioa (I.O.F.) sortu zen,nazioarteko arautegia ezarri eta mun-duan barrena kirola zabaldu asmoz. Fe-derazio berriari esker Europako LehenTxapelketa (1962, Norvegia) eta Mun-duko Lehen Txapelketa (1966, Finlan-dia) antolatu ziren.

EDUKI OROKORRAK52

1977an, eskiz egindako OrientazioLasterketa olinpiko bilakatu zen.

Gaur egun, I.O.F. 33 federaziok osa-tzen dute eta 500.000 federatu eta5.000 elkarte inguru ditu.

3. Helburuak

Naturan zein hirian, edozein ibilbi-de egin aitzinetik, non gauden jakiteakomeni da, hau da, geure burua lehen-bailehen kokatzea. Honela, orientatutagaudela erranen dugu, eta gure espa-zioarekiko kokapena mapan isla deza-kegu. Orientatze eta egokitze gaitasunazkarra badugu, gure erantzuna era-ginkorragoa izanen da.

Zer da egin beharrekoa?1. Mapan, gauden inguruneari bu-

ruzko zeinuak ulertu.2. Buruz, gauden tokia eta helmuga

aurkitu.3. Bide zuzena hautatzeko errefe-

rentziak topatu.4. Mapan bideak aurkitu eta oke-

rrik egin gabe aukeratutako bi-detik abiatu.

5. Orientazio lasterketako kontrolguztiak aurkituz amaitu.

4. Orientazio lasterketa motak

Mota desberdinak daude; ezagune-nak honako hauek dira:

4.1. Egunez egiten denOrientazio Lasterketa

Ohikoena da. Mapa erabiliz, ibilbi-dean ezarrita dauden kontrolak topatubehar dira.

4.2. Gauez egiten denOrientazio Lasterketa

Egunekoaren antzekoa da. Iluntasu-nak zaildu egiten du, eta ondorioz, ibil-bideak laburragoak eta errazagoak izanohi dira. Lasterketa hauek erabat ilun-du ondoren hasten dira eta partaideekburu-argia daramate oztoporik gabelaster egin ahal izateko. Kontrol bakoi-tzak argitxo gorria du.

4.3. Errelebokako OrientazioLasterketa

Talde bakoitzeko kideak bakarkaegiten du ibilbidea baina amaitzerako-an, talde bakoitzeko kide guztien den-borak batzen dira.

4.4. Orientazio Lasterketaeskiekin

Iraupeneko eskiz egiten den ibilbi-dea da. Eskiatzaileak aukeran du egin-dako arrastoak jarraitzea edota berriakegitea.

4.5. Orientazio Lasterketamendiko bizikletarekin

Bizikletaz burutzen den modalita-tea da.

4.6. Orientazio Lasterketazaldiz

Zaldiz burutzen den modalitatea da.


4.7. Orientazio Lasterketaegokitua

Ezindu fisikoentzako egokitutakoibilbideak dira, gurpil aulkian egitenahal direnak.

4.8. Egokitze ibilbideak

Orientazioa ezagutzera ematekomodua da. Bakarka edo taldeka egitenahal da. Eremu batean, 30-40 kontrolezartzen dira eta partaideek aste ba-tzuk (lauzpabortz) dituzte guztiak aur-kitu ahal izateko. Presarik gabe inguru-ne bat ezagutu eta naturara hurbiltze-ko modu aproposa da.

5. Baliabideak

Funtsean lau baliabide erabiltzen dira:

a) Mapa edo planoa.b) Iparrorratza.c) Kontrol txartelak.d) Kontrolak.

a) Mapa (1. gaieko E. puntuan ikusia)

b) IparrorratzaMaparen ondoren, naturan ibiltze-

ko eta bereziki orientazioko lasterla-rientzat elementurik garrantzitsuenada. Iparrorratzak duen imana, mundua-ren iparraldean, Alaska inguruan dago-en indar magnetiko izugarriak erakar-tzen du. Honela, iparrorratz guztiek,beti iparraldea adierazten dute, etanorabideak zehazten laguntzeko era-biltzen dira. Oinarri garden eta linbomugikorreko iparrorratzak arruntenakdira erabilera erraza dutelako.

Hiru zati nagusi dituzte:– Oinarria: plastiko gardenekoa da.

Lauki zuzen forma du eta alboe-

EDUKI OROKORRAK54

Eskala

Norabide gezia

Norabide marrak

Lupa

Orratz magnetikoa

Ipar gezia

Linbo mugikorra

Ipar-hego marrak

Oinarri gardena

N

421 3 5 7 96 8

S

E

W

Iparrorratzaren zatiak

tan normalki, erregela eta eskaladesberdinak izan ohi ditu idatzita.Mapa errazago irakurtzeko lupa-txoa ere izan ohi du batzuetan.

Oinarrian, marraztutako nora-bide gezia dago, hau da, toki ba-tetik bertzera norabideak azaltze-ko eta gure ibilbidearen norabideaagertzeko erabiltzen dena.

– Linboa: oinarrian itsatsita dagoeta mugikorra da. Inguruan 360graduak ageri dira, eta tartekatu-ta, puntu kardinalak.

Barruan, ipar gezia eta ipar-hego marrak daude, mapako ko-ordenatuekin bat eginez norabi-deak hartzeko balio dutenak.

– Orratz magnetikoa: ardatz bateninguruan biratzen duen imantatu-tako orratza da, linboan libreki bi-raka dabilena eta beti norabidebera adierazten duena: ipar mag-netikoa. Orratz hau konpartimen-du iragazkaitz edo itxi bateandago, indargetzen duen likido ba-tean (ura edo olioa) mugituz, era-bilera zuzena izateko sobera ku-lunka ez dadin. Zati gorriak iparmagnetikoa adierazten du eta aur-kako aldeak, hegoa.

Orientazio norabideak eskala sexa-gesimalekoak, zentesimalekoak edotamilesimalekoak izan daitezke, eta lin-boan edota orratz imantatuaren gaine-an ageri dira.

Iparrorratz mota anitz dago: orien-tazio lasterketakoak, militarrak, prisma-tikoak... Mendirako egokienak, Silvamotakoak dira, orientazio lasterketara-ko erabiltzen diren berberak. Aitzinera-go gai hau gehiago sakonduko dugu.

c) Kontrol txartela

Orientazio lasterketetako irteeran,kontroletan topatutako zeinu, marrazkiedo hitzak idazteko txartela da. Hone-la, dagozkigun kontroletan izan garelaziurtatuko dugu.

d) KontrolaMapan agertzen zaigun tokian gau-

dela adierazten digun seinalea da. Oi-halezkoa, kartulinazkoa, paperezkoaedo egurrezkoa izaten ahal da. Laukibat izan ohi da; laukiaren hiruki erdialaranja da eta bertze hirukia zuria. Guknahi dugun kontrola topatu dugulaziurtatzeko, kontrol bakoitzak, zati zu-rian, hizki, marrazki edota izen bat du.Orientazio Lasterketa ofizialetan, zeinujakin bat markatzen duen grapadoramodukoa egon ohi da.


Ord. Min. Seg.

Maila Irteera

Izena Amaiera

Taldea Denbora

Kontrol txartela

F. ORIENTAZIO MATERIALA

1. Iparrorratza

Arestian ikusi dugu.

2. Mapa-estalkia

Plastikozko zorro gardena eta nahi-koa iraunkorra da; itxitura estankoa du,zintzilika eraman ahal izateko soka edolokarria, eta arkatza edo boligrafoaeraman ahal izateko toki berezia ditu.Azal gardena batzuetan laukitua etorriohi da eta eskalei buruzko erreferen-tziak izan ohi ditu.

3. Altimetroa

Lege fisiko baten arabera, altuerahanditu ahala presio atmosferikoa gu-

ttitu egiten da. Lege honetan oinarrituzsortu ziren altimetroak. Izan ere, fun-tsean, eskala berezia duten barometro-ak bertzerik ez baitira. Barometroakpresio atmosferikoa neurtzen duenez,altimetroa presio horren menpe egonenda. Honek zera erran nahi du: presioaaldatzen bada altimetroa ere aldatueginen da eta ez da erabat ziurra iza-nen. Horregatik, altimetroa ibilaldi ba-koitzaren hasieran eta ibilbidean zeharahal dugun aldi oro erregulatu behardugu ziurra eta fidagarria izan dadin.Erregulatzeko, mapan errekonozituahal dugun toki batetara iristean, altue-ra zuzenduko dugu. Altimetroa bene-tan fidagarria izan dadin ordu erdioroedota 300 metro igo edo jaisten dugunaldi oro erregulatu behar dugu. Tenpe-raturak ere eragina du altimetroarenzehaztasunean; horregatik, bai berota-sunetik, bai eta hotzetik ere babesteakomeni da, jantzien barruan eramanez.

Zuzenketa egin behar dugunean, be-hin eta berriz, altimetroak benetan denaltuera baino guttiago adierazten badu,presioa igo egin dela adieraziko du, etabenetan dena baino gehiago adieraztenbadu, presioa jaitsi egin dela, barome-troa eta altimetroa alderantziz propor-tzionalak baitira. Beraz, altimetroarengorabeherak eguraldi aldaketaren adie-razle ere badira.

Motak: Altimetroak analogikoakedo digitalak izan daitezke. Bien arte-ko desberdintasuna informazioa ema-teko moduan dago soilik, datu bilketaberdin egiten baitute biek. Digitalakttikiagoak izan ohi dira, eskumuturre-an eramateko modukoak. Altimetrofuntzioaz gain barometroa, eguraldia-

EDUKI OROKORRAK56

Altitudea Merkurio mm mb Tenperatura

0 760 1013 15100 751 1005 14,3200 742 989 13,7300 733 977 13400 725 966 12500 716 954 11,7600 707 942 11,1700 699 932 10,4800 691 921 9,8900 682 909 9,1

1.000 674 899 81.500 634 845 52.000 596 795 22.500 560 747 -13.000 525 701 -43.500 493 657 -74.000 462 616 -115.000 405 540 -176.000 353 472 -247.000 307 410 -308.000 266 356 -37

Presio eta tenperatura aldaketak altitudearen arabera

ren joera, tenperatura eta ordua ereizan ohi dute.

Halaber, egindako ibilbidearen gra-fikoa eta presio aldaketen grafikoa ereegin ohi dute. Beraz, analogikoak bai-

no osoagoak dira baina baita anitzezgarestiagoak ere.

Analogikoetan eskala une oro begi-bistan dugu eta beren sinpletasunaga-tik egokiak dira.

4. Kurbimetroa

Zuzenean mapan distantzia labur-tuen neurketa egiteko balio duen tres-na da. Eskala desberdinak dituen esferadu oinarri, eta azpian daraman gurpil-txoarekin batera orratza mugitzen da.Gidatu ahal izateko kirtena du. Azke-nik, aldiro zeron jartzeko botoitxoa du.Honela, neurtu nahi dugun ibilbidetikgurpiltxoa mugituz, distantzia laburtuaneurtuko dugu.

5. Podometroa

Pendulo sistema erraz baten bidezurratsak kontatzen dituen aparailu ttikiada. Sinpleenek urratsak bakarrik ager-tzen dituzte, baina arruntek, urrats ho-riek kilometro bilakatzen dituzte, eta xa-hututako kaloriak ere adierazten dituzte.


Altimetro analogikoa

Kurbimetroa

Podometroa

Neurria zehatza izan dadin, gureurratsen neurria sartu behar dugu zen-timetrotan. Horretarako, maldan gora,zelaian eta maldan behera neurriakhartuko ditugu eta ondoren batez ber-tzekoa egin.

Podometroa pintza baten bidez ge-rrikoan edo galtzaren albo batean jarribehar da, aldakaren kulunkaketa neurdezan.

Podometro analogikoak edo digita-lak daude.

6. Klinometroa

Angelu bertikalak neurtzen dituenaparailua da. Maldaren graduak edoehunekoak kalkulatzeko erabiltzen da;baita inguruan ditugun gailurrek gugauden tokiak baino altuera gehiagoala guttiago duten jakiteko ere.

Iparrorratz onek kaxaren barruaneraman ohi dute klinometroa.

7. GPSa

Orientazio eta kokapen aparailurikmodernoena eta teknikoki aurreratue-na da. GPS letrek Global Position Sys-tem erran nahi dute, hau da, KokapenOrokorreko Sistema. Aparailuak, EEBBekorbitan dituzten 24 sateliteen bidezfuntzionatzen du. Satelite horiek lurra-ren inguruan biraka dabiltza 20.000 km-tako distantziara. Satelite horiek zeinubatzuk bidaltzen dituzte eta GPSarenhartzaileak jasotzen ditu. Zeinua bidalieta iritsi arteko denbora neurtzen du, sa-telitea zein distantzitara dagoen jakite-ko. Hiru sateliterekin gauza bera egin

ondoren, erreferentzia zeinu horiekinGPSak triangulazio bat eginez gure ko-kapen zehatza kalkulatzen du. Beraz,guttienez hiru satelite behar dira. GPSakkoordenatuen bitartez azaltzen digunon gauden eta munduko edozein toki-tan eta eguneko 24 ordutan erabil daite-ke. Nolanahi ere, sateliteak EEBBetakodefentsa ministerioarenak direnez, de-fentsa arrazoiak medio, GPS-ek akats tti-ki bat izan dute orain arte, alegia, ez di-gute kokapen erabat zehatza eman, me-tro batzuetako aldearekin baizik (ia in-oiz ez da 100 metro baino gehiago iza-ten). Hala ere, akats hori izanda ere, nor-malki kokapen nahikoa zehatza da men-dian oinez ibiltzeko. Gaur egun, akatshori desagertu egin da eta GPSak koka-pen zehatza eskaintzen digu.

Koordenatuak, eta ondorioz koka-pen zehatza emateaz gain, bertze hain-

EDUKI OROKORRAK58

GPSa

bat funtzio ere baditu GPSak: altime-troa, helmugarako distantzia, helmu-garako norabidea, toki zehatz batetikbertzera joateko behar den denbora,bi puntuen arteko distantzia labur-tua, ...

Mendian, GPSak badu oztopo ttikibat, alegia, espazio irekia behar du sa-teliteak ongi hartzeko; beraz, baso itxie-tan, bailara sakonetan edo eraikuntzakdauden tokietan, batzuetan ez da posi-ble izanen koordenatuak zeintzuk di-ren jakitea, ez baitu guttienez hiru sa-teliterekin harremanik lortuko.

Desabantailen artean, pilen auto-nomiaren menpe egon beharra etaprezio garestia ditugu; eta bereziki,EEBBek nahi dutenean sateliteak des-

aktibatu eta GPSak hutsik gelditzekoarriskua.

Hala ere, badirudi Europar Batasu-nak bere satelite sarea abian jartzekoasmoa duela; satelite horiek ez dute na-hita ezarritako akatsik izanen eta koka-pen erabat zehatza emanen dute.

8. Batzuk

Mapa hobeki irakurtzeko lupa era-bil dezakegu. Gauerako, argitxo batdaramaten lupak badaude. Era bere-an, angelu garraiatzailea erabil deza-kegu, azimutak kalkulatzeko baliaga-rria. Erregela, arkatza eta borragomamendira joateko ezinbertzeko tresnadira.


A r i k e t a k

• Mendi hauen sestrakurbetatik profilak atera

10

10

20

20

30

30

40

40

• Mapa honetako geziek adieraz-ten dituzten ibilbideen gorabe-herak adierazi, hau da gora, be-hera, gora-behera, behera-gora,

gora-behera-gora, behera-gora-behera, behera-gora-behera-gora,gora-behera-gora-behera edotazelai ote doazen.

EDUKI OROKORRAK60

A

B

C

D

E

F

G

H

A

B

E H

G

E C

D

F

A. OINARRIZKO ARAUAK

– Iparrorratza horizontal jarri, oker-tuz gero ez baitigu benetako ipa-rra zein den adieraziko

– Iparrorratza gure aitzinean izan,norabide gezia beti ibilbidearennorabiderantz begira. Gu geu mu-gituko gara norabide baterantzedo bertzerantz, iparrorratza betikokapen berean eutsiz.

– Eremu magnetikoetatik urrundu,orratz magnetikoaren norabideaneragina izan baitezakete: tentsioaltuko posteak, bertze iparrorra-tzak, objektu metalikoak, mineralmetalikoak, etab.

B. DEKLINAZIO MAGNETIKOA

Lurra iman handi baten modukoada eta bi polo ditu: ipar polo magneti-

koa, eta hego polo magnetikoa. Iparzein hego hemisferioan, hemisferio ba-koitzeko iman guztiak erakartzen dituindar erraldoi horrek. Nolanahi ere,ipar magnetikoa ez dator bat ipar geo-grafikoarekin, eta beraz, iparrorratzakadierazten duen ipar magnetiko eta lu-rraren ardatzak markatzen duen ipargeografikoaren artean desbedintasunadago, deklinazio magnetikoa deritzanangulazioa.

Deklinazio magnetikoa, beraz, ipargeografiko eta ipar magnetikoaren ar-teko angelua da. Deklinazioa desberdi-na da munduko toki bakoitzean, etaekialdekoa edo mendebaldekoa, eta 0eta 180º artekoa izan daiteke.

Hala ere, ipar eta hego magnetikohauek ez dira egonkorrak eta etengabealdatzen ari dira, guttinaka bada ere(urtean 5-10 minutu). Horregatik, erra-te baterako, 2001. urte amaieran, Baz-

Mendebaldeko deklinazioa

IM

Ipar magnetikoaIpar geografikoa

0º meridianoa

Meridianoaren180ºko arkua

Ipar magnetikoa

Ipar geografikoa

IM = Ipar magnetikoaIG = Ipar geografikoaδ = DeklinazioaK = Kokapena

Lurreko tokidesberdinetan (A, B), deklinazio

magnetikoaren angelu desberdina (δ)

K K

δδ

IG IGIM

Ekialdeko deklinazioa

iparrorratzaren erabilera

A

δδ

B

B

A

tan-Bidasoak mendebaldeko deklinaziomagnetikoa du, eta aldiz, Nafarroakoipar-ekialdeak, Pirinioak, ekialdeko de-klinazio magnetikoa.

Adibidez, ipar magnetiko eta ipargeografikoaren arteko puntu bateanbagina, bi posizioen arteko angelua180º litzateke. Aitzitik, ipar magnetikoeta ipar geografikoak bat egiten dutenmeridianoan bagina, deklinazio magne-tikoaren angelua 0º litzateke.

Euskal Herrian, bi iparren arteko an-gelua ttikia denez, normalki mendian oi-nez ibiltzeko ez da aintzakotzat hartzen.

1. Deklinazioaren kalkulua

Deklinazio magnetikoa mapen baz-terreko behealdean etorri ohi da, moduhonetan adierazia:

Aitzinekoari jarraiki, kalkula dezagun2002ko urtarrilaren 1eko deklinazioa:

1991ko urtarrilaren 1etik,

2002ko urtarrilaren 1era = 11 urte

11 urte x 9’ (urtero guttitzen dena) = 99’ = 1º39’

2º 41’ – 99’= 1º 02’ M

Segunduak alde batera utziko ditu-gu, eta era berean, minutuak 30’ka bo-robilduko ditugu, iparrorratzek ez bai-tute minutuetako zehaztasunik. Beraz,gure deklinazioa 1º dela erranen dugu.

1:50.000tik goitiko eskaletako ma-petan, deklinazioa maparen erdiari da-gokio. Hori baino eskala ttikiagoa dute-nen kasuan, balioak maparen beheal-dearen eskuin ertz edo ezker ertzare-nak izan ohi dira, eta batez bertzekoakalkulatu beharko da. Hau da:

Balioa erdian = eskuin ertzeko balioa + ezker ertzeko balioa2

2. Zuzenketa iparrorratzean

– Deklinazioa zuzentzeko aukerarik ezduten iparrorratzetan: ipar geografi-koa ezagutzeko, linboa norabide ge-ziak 0º graduekin bat egin arte mu-gituko dugu; gero orratz magne-tikoa linbo barruko ipar geziarekinbat egin arte mugituko dugu.

Une honetan, norabide geziaiparraldera begira egonen da. 20ºmendebalderako deklinazioa mag-netikoa zuzentzeko, linboa mugi-tuko dugu orratz magnetikoak340º adierazi arte. Deklinazioa 20ºekialdekoa balitz, orratz magneti-koa 20º arte mugituko genuke. Bikasuetan ipar geografikoa ipar ge-ziak adieraziko du.

– Deklinazio zuzenketa aukera dueniparrorratzetan: iparrorratzek loka-rrian izan ohi duten giltzatxo-arekin, linboan edo iparrorratza-ren oinarrian dagoen torlojua bi-ratuko dugu, marra adierazleak

EDUKI OROKORRAK62

IM

δ

Deklinazioa

– Datuak orriaren erdirako1991ko urtarrilaren 1ekodeklinazio magnetikoarenbatez bertzeko balioaδ = 2º41’M

– Deklinazioa urtero 9’guttitzen da

– 31 zirigainazala

IG

(ipar geziaren aurkako aldearen lu-zapena) nahi dugun balioarekinbat egin arte, beti deklinazioa ekial-dekoa edo mendebaldekoa den kon-tuan izanda.

C. NORABIDEA

Norabidea, gure ibilbide eta iparmagnetikoaren arteko angelua da. Ipa-

rrorratzean deklinazioa zuzentzen ezbadugu, beti norabideekin lanean ari-tuko gara.

1. Norabide jakin bat adierazi

Adibidez, 140ºtara joan nahi badugu:1. Linboa biratuko dugu, norabide ge-

ziaren oinak 140ºekin bat egin arte.2. Iparrorratza horizontalki gure

aitzinean jarriz, guk geuk biratu-ko dugu orratz magnetikoarenzati gorriak ipar geziarekin bategin arte.

3. Une honetan norabide geziak140º horietara joateko norabideaadieraziko digu.


20º

Deklinazioa Mendebaldeko deklinazioa

20º

Ipar magnetikoa

Norabidea Ibilbidea

2. Norabidea objektu baterantz

1. Iparrorratza gure aitzinean jarriz,norabide gezia, nahi dugun objek-tu horretarantz zuzenduko dugu.Iparrorratzaren lokarria erabiltzenahal dugu zehatzago egiteko.

2. Linboa biratuko dugu orratzmagnetikoaren alde gorriak ipargeziarekin bat egin arte.

3. Adierazten dituen graduak begi-ratu. Orain badakigu nahi dugunobjektu horretara joateko zeinnorabide zehatz hartu behar du-gun gradutan.

D. MALDA BATEN ORIENTAZIOA

EZAGUTU

1. Norabide gezia maldarantz begi-ra jarri.

2. Linboa biratu orratz magnetikoa-ren alde gorriak ipar geziarekinbat egin arte.

3. Deklinazioa zuzendu, behar iza-nez gero.

4. Linboaren aurkako aldean mal-daren orientazioa irakurri; puntu

kardinal baten edo bertzearenhurbilpenaren arabera adierazi-ko dugu maldaren orientazioa.

E. OINARRIZKO NABIGAZIOA

Nabigazioa, aurrez zehaztutako no-rabidea jarraituz, bi punturen artean egi-ten dugun desplazamendua da. Horre-tarako zenbait teknika erabiliko dugu:

1. Erreferentzia puntuak

Iparrorratzarekin, ezarritako helmu-garantz nahikoa zuzen ibil gaitezke bi-dean helmuga bistaz galtzen badugu ere.

Hala ere, ibilbidea norabide zuzena-rekin hasi izanak ez du erran nahi du-gun norabideari eutsiko diogunik. Tar-teko erreferentzia puntuak beharrez-koak izanen dira azkenean helmugarairisteko.

Oinarrizko nabigaziorako hauek dirajarraitu beharreko urratsak:

1. Lehen erreferentziarako norabi-dea hartu. Finkatu ondoren, lin-boa ez mugitu ibilbidea egitenari garen bitartean.

EDUKI OROKORRAK64

Erreferentzia puntuak

2. Norabide gezitik aitzinerantz be-giratu eta inoiz bistatik galdukoez ditugun eta ahalik eta urru-tien dauden erreferentzia guneadierazgarriak hautatu (zuhaitza,harkaitza, etxea...).

3. Iparrorratza gorde eta bistaz gal-du gabe (bertze batekin ez na-hasteko) objekturantz joan.

4. Erreferentzia gunera iristean ipa-rrorratza atera eta linboa mugitugabe, gu geu mugituko garaorratz magnetikoak ipar geziare-kin bat egin arte. Berriro bertzeerreferentzia puntu bat hartu etabertaraino joan.

5. Prozesua, helmugara heldu arte be-har adina aldiz errepikatuko dugu.

2. Aurkako norabidea

Daramagun norabidea zuzena delaziurtatzeko erabiltzen da. Gauden toki-tik, aitzineko erreferentzietarako no-rabidea begiratzean datza. Hau da, da-ramagun norabideari 180º gehituz edokenduz lortuko dugu. Norabidearen ba-lioa 0º eta 180º artekoa bada, gehitu egi-ten da, eta 180º eta 360º artekoa bada,kendu.

Modu errazagoan, linboa norabide-tik mugitu gabe iparrorratzari bueltaeman eta orratz magnetikoaren aldebeltz edo zuria (hegoa) ipar geziarekinbat egiten ahal dugu.

F. OZTOPOAK GAINDITU

Ibilbidean aurkitzen ahal dugunarazo nagusietariko bat, gure norabi-

dea aldarazten diguten oztopo handiakdira. Batzuek bertzaldea ikusten uztendigute, baina bertze batzuek hori ereez. Beraz, inguratu eta berriro lehengonorabidea hartu beharko dugu. Honahemen moduak:

1. Oztopo ttikia edo ikusten uztenduena

1. Lehen ertzean erreferentzia batutzi

2. Oztopoaren bertzaldean dagoenerreferentziaren bat ikusten ahalbadugu, ongi begiratu eta ozto-poa gainditu ondoren hara bide-ratu. Behar izanez gero utzitakoerreferentziarantz aurkako no-rabidea hartu gure kokapena zu-zena den ala ez egiaztatzeko.

Oztopoaren bertzaldean erreferen-tziarik ikusten ez badugu, inguratu on-doren aurkako norabidea hartuz, no-rabidearen lerroan jarriko gara.

2. Oztopo handia edo ikustenuzten ez duena

1. Erreferentzia puntu bat hartuibilbidearen norabidea ez galtze-ko.

2. Oztopora iristean angelu zuzene-an biratu; horretarako ez da be-harrezkoa linboa biratzea; askiizanen da iparrorratzaren albobatetik begiratzea eta norabidehori jarraitzea erreferentzia pun-tu baterantz. Orratz magnetikoakipar geziarekin bat egin behar du.


3. Erreferentzia puntu horretarainoiritsi. Oztopoa gainditu ez badu-gu, bertze erreferentzia puntubat hartu eta haraino joan. Zatiguzti honetan urrats kopuruazenbatuko dugu oztopoa gaindi-tu arte.

4. Oztopoa gainditu ondoren hasie-rako norabidea hartu eta ozto-poa gainditu arte ibili.

5. Puntu honetan angelu zuzeneanbira eman, lehen aurkako norabide-an ibilitako urrats kopuru bera ibiliz.

6. Berriro ere hasierako norabideahartu helmugarantz iristeko.

Denbora guztian iparrorratza no-rabide gezia goazen norabiderantz be-gira mantenduko da, eta gu geu mugi-tuko gara iparrorratzaren alde bateraeta bertzera norabide aldaketetan.

EDUKI OROKORRAK66

Oztopoak inguratu

A. MAPA IPARRORRATZAREKIN

ORIENTATU

Mendian gabiltzanean mapa ulertueta interpretatu ahal izateko, derrigo-rrezkoa da orientatuta izatea. Aitzine-ko gaian mapa orientatzeko hainbatmodu ikusi dugu, baina iparrorratzare-kin erraztu egiten da teknika. Mapaorientatu ahal izateko ondorengo pro-zesua jarraituko dugu:

1. Mapa toki zelai batean zabaldu,metalezko objektu eta eremumagnetikoetatik urrun.

2. Iparrorratza maparen ertz bate-an jarri, maparen ipar-hego ma-rrei edo meridianoei paralelo.

3. Linboa biratu ipar geziak norabi-de geziarekin eta maparen ipa-rrarekin bat egin arte.

4. Mapa eta iparrorratza batera mu-gitu orratz magnetikoaren aldegorriak ipar geziarekin bat eginarte. Honela mapa ipar magneti-kora orientatua izanen dugu.

5. Deklinazio magnetikoa aintzathartzeko modukoa bada, mapaeta iparrorratza, orratz magneti-koa ekialdera edo mendebalderajarriz mugitu dagozkion deklinaziograduak adierazten dituen arte.

Bada aintzat hartu behar den xehe-tasun bat: orientazio lasterketetako ma-pak ipar magnetikora orientatuta dau-de iparrorratzaren balioak errealak izandaitezen; mapa topografikoak, aldiz,ipar geografikora orientatuta daude etadeklinazioa kontutan izan behar dugu.

B. AZIMUTA

Azimuta gure ibilbidearen norabideeta ipar geografikoaren arteko angeluada. Beraz, eskuarki, mapan norabideangeluak kalkulatzen ditugunean, azi-mutak kalkulatzen arituko gara.

Azimut, norabide eta deklinaziokontzeptuek harremana dute elkarrenartean.

Adibidez, deklinazioa mendebalde-koa baldin bada:

– Azimuta = Norabidea – Deklinaziomagnetikoa (Az = No – Dm)

– Norabidea = Azimuta + Deklinaziomagnetikoa (No = Az + Dm)

– Deklinazio magnetikoa = Norabi-dea – Azimuta (Dm = No – Az)

Aldiz, deklinazioa ekialdekoa baldinbada:

– Azimuta = Norabidea + Deklinaziomagnetikoa (Az = No + Dm)

– Norabidea = Azimuta – Deklinaziomagnetikoa (No = Az – Dm)

– Deklinazio magnetikoa = Azimuta– Norabidea (Dm = Az – No)

Ipar geografikoa

Azimuta

Ibilbidea

mapa eta iparrorratzaren erabilera

C. BI PUNTUEN ARTEKO IBILBIDEAREN

NORABIDEA

Iparrorratza erabiliz:1. Abiapuntua helmugarekin edo

erreferentzia puntuarekin marrabatez elkartu. Iparrorratzaren oi-narri gardenaren ertza (erregeladuena) gauden tokitik joan nahidugun tokirako norabidean jarri,marraren gainean berari parale-loki, norabide gezia daramagunnorabideruntz dagoelarik.

2. Linboa biratu iparrorratzarenipar-hego marrek maparen meri-diano edo ipar-hego marrekin bategin arte. Iparrorratzaren ipar ge-zia maparen iparraldean dagoelaegiaztatuko dugu.

3. Iparrorratza maparen gainetikkendu eta orratz magnetikoa ipargeziarekin bat etorrarazi. Iparro-rratzaren norabide geziak adie-razten digun norabidea izanen dajarraitu beharrekoa. Indizea ira-

kurri azimutaren graduak ezagu-tzeko. Deklinazioaren zuzenketaegin ondoren ibilbidearen norabi-dea zein den jakinen dugu. Dekli-nazio zuzenketarik egin behar ezbadugu, azimuta eta norabideaberdinak izanen dira.

Noiz da beharrezkoa norabide ze-hatza hartzea?

– laino itxia dagoenean;– erreferentzia onik ez dagoenean;– non gauden jakin bai, baina hel-

muga zein norabidetan dagoen ezdakigunean.

D. IPARRORRATZAREKIN LURREKO

PUNTU BAT MAPAN IDENTIFIKATU

Gure kokapena ezagutzen badugu,lurrean ikusten dugun puntu bat ma-pan identifikatu ahal izateko zera egi-nen dugu:

1. Iparrorratzarekin puntu horreta-rako norabidea hartu.

EDUKI OROKORRAK68

Mendebaldeko deklinazioa

No

No

Ibilbidea Ibilbidea

AzAz

Dm

IM IG IG IM

Dm

Ekialdeko deklinazioa

2. Azimuta ezagutu.3. Azimut hori mapan jarri iparro-

rratzaren norabide geziaren aur-kako aldea gauden tokian jarriz.

4. Iparrorratza biratuko dugu oina-rria mugitu gabe, bere ipar-hegomarrek maparen meridianoekinbat egin arte, ipar gezia gorantzbegira dagoela egiaztatuz.

5. Une horretan iparrorratzaren er-tzak adierazten digun lerro ho-rretan edo lerro horren luzapene-an guk identifikatu nahi dugunpuntua egonen da. Zein distantzi-tara dagoen jakiteko mapa iraku-rri beharko dugu, bailarak, mendilerroak, etab identifikatuz.

E. MAPAN IDENTIFIKATUTAKO PUNTU

BAT LURREAN AURKITU

1. Mapan gure kokapenetik puntuhorretarainoko azimuta neurtu.

2. Deklinazioaren bidez norabideakalkulatu.

3. Norabidea iparrorratzean jarrita,gu iparrorratzarekin batera biratuorratz magnetikoaren zati gorriakipar geziarekin bat egin arte.

4. Norabide geziak jarraitu beharre-ko norabidea adieraziko digu.

F. GURE POSIZIOA EZAGUTU:TRIANGULAZIOA

Mapan non gauden ez baldin bada-kigu, baina mapan agertzen diren erre-ferentzia puntu bat edo gehiago lurre-an identifikatzen ahal baditugu, iparro-

rratzaren bidez non gauden jakitenahal dugu.

1. Ezagutzen dugun puntu horreta-ra gure tokitik dagoen norabideahartu.

2. Azimuta kalkulatu deklinazioa-ren bidez eta mapan ezarri ipa-rrorratzararen ipar hego-marrakmaparen meridianoekin bat egi-nez.

3. Ezagutzen dugun bertze puntubaterako norabidea neurtu etagauza bera egin. Lehendabizihautatu dugun puntuarekiko 90ºingurura egotea komeni da neur-keta zehatzagoa izan dadin.

4. Bere azimuta mapan ezarri.5. Hirugarren puntu bat baldin ba-

dugu kokapena anitzez zehatza-goa izanen da. Bi puntu bakarrikezagutzen baldin baditugu, eginditugun bi marrak mozten direntokian egonen gara gu. Hiru erre-ferentzia punturekin egiten bal-din badugu, hiru marrak ez diramoztuko baina hiruren arteantriangelu ttiki bat osatuko dute.Gu, triangelu horren erdian ego-nen gara.


Orientazio teknika eta taktikek, la-gunduko digute mendi ibilaldi bat egi-terakoan gure kokapena zein den jaki-ten, puntu batetik bertzera zuzeneanjoaten, bezeroei ziurtasuna eta ongiza-tea eskaintzen eta eguraldi txar edoegoera txarretatik aiseago irteten.

A. HATZ LODIAREN IRAKURKETA ETA

MAPA TOLESTEA

Mapan kokatu eta gure kokapenaez galtzeko modu erraz eta eraginko-rra hatz lodia erabiltzearena da. Hatzlodia gauden tokian jarrita ibiliz joa-nen gara eta horrela, mapa begiratzendugun aldioro ez dugu gure kokapena-ren bila ibili behar izanen. Horretara-

ko, mapa, pasatzen ari garen eremuaagertzen den tokitik tolestuta eramanbehar dugu. Tolesdura beti meridiano-ei paraleloki eginen dugu azimutakneurtu ahal izateko.

Bi sistema hauek erabiliz, mapa une-oro orientatuta izanen dugu eta mapabegiratzen dugun aldi oro ez dugu den-borarik galduko.

B. AZALEKO ORIENTAZIOA

Azaleko orientazioa erreferentziagune bezala balio duten elementu na-tural edo artifizial handi eta erraz ikus-teko modukoak daudenean erabilikodugu. Desplazamendu erraz eta azkarraahalbidetzen du.

orientazio teknikak eta taktikak

Hatz lodiaren irakurketa

Azaleko orientazioa maparekin, ipa-rrorratzarekin edo biekin batera egitenahal da.

Azaleko orientazioa maparekin, ma-pako lerro argiak jarraituz (errekak, bi-deak, argindar lerroak, ertzak, baila-rak...) eta lurreko erreferentzi handiakhartuz egiten ahal da.

Azaleko orientazioa iparrorratzare-kin, mapan azimutak hartuz egitenahal dugu; azimut horiekin gure ibilbi-dean dauden erreferentzia gune zeha-tzetara norabide zehatzak hartzen ahalditugu. Batzuetan ez dugu norabiderikhartuko eta iparrorratza soilik gure hel-mugarantz joateko, guti gorabeherakodesplazamendua jakiteko erabilikodugu: iparraldera, ipar-ekialdera...

C. ORIENTAZIOA ZEHATZA

Orientazio zehatza ibilbide zailekoedo orientazio zaileko lurzoruetan era-biliko dugu. Lurzoru malkartsuak edotaerreferentziarik gabeko lurzoru zelaiakizaten ahal dira; baita oztopo anitzgainditu beharreko lurzoruak ere. Des-plazamendua motelagoa izanen da etaibilbidea ez galtzeko etengabe adi ego-tea eskatuko digu.

Orientazio zehatza, maparekin, ipa-rrorratzarekin edo, mapa edo iparro-rratza altimetroarekin batera erabilizegiten ahal da.

Maparekin, xehetasun ttiki guztiakirakurriz eta etengabe hatz lodiarekinibilbidea adieraziz eginen dugu.

Iparrorratzarekin, objektu ttikieta-rako norabide zehatzak hartuz eta ibil-bidea ez galtzeko tarteko erreferentziapuntu anitz hartuz eginen dugu.

Altimetroa laguntza hagitz baliaga-rria da zalantza dugun uneetarako, za-lantzen argigarri baita; jakina, fidaga-rria izan dadin, behar adina aldiz doitubehar dugu.

Mapan distantziak neurtzea eta or-pokaketa ere hagitz baliagarriak diragure helmuga ez pasatzeko edo antze-ko ezaugarriak dituen batera ez joate-ko.

Orpokaketa zuzen egiteko, beha-rrezkoa da pertsona bakoitzak aitzine-tik bere urratsak oinez, maldan gora,maldan behera eta zelaian neurtu iza-na. Orpokaketa bina pausoro konta-tzen da erosoagoa izan dadin, eta be-raz, eskuin zangoa jartzen dugun aldi oropauso bat kontatuko dugu. Podome-troa izanez gero, lan hori erraztuko da.

D. SINPLIFIKAZIO TEKNIKA

Erreferentzia puntu bat aiseago aur-kitzeko, gure tarteko helmugaren ingu-ruko erreferentziaren bat erabiltzenduen teknika hartzen da oinarritzat,alegia:

1. Erreferentzia puntua luzatu edoborondatezko akatsa

Erreferentzia puntu handiekin era-biltzen da bereziki, hau da, lepo bat ze-harkatu behar dugunean, aterpe battopatu behar dugunean... Gure helmu-garen eskuin edo ezkerrean dagoenerreferentzia baterantz norabidea har-tzean datza, hau da, nahita akats bategiten dugu erreferentzia garbi baterairisteko, eta ondoren, erreferentzia gar-


bi horretatik gure benetako helmugarajoanen gara.

Adibidez

Ikuspen txarra dela eta, ez dakiguziur A puntuan edo C puntuan gauden.Bi puntu hauek altuera berean eta an-tzeko ingurunean daude.

A’ puntura joateko norabidea 220ºta-koa da. Non gaudenaren arabera, no-rabide honek C’-ra eramaten ahal gaitu,eta beraz ezin dugu 220ºko norabidehori hartu. Borondatezko akatsaren bi-dez BD ertz harritsura garamatzan no-rabidea hartuko dugu, eta ondoren ertzharritsua jarraituko dugu A’raino iris-teko.

Borondatezko akats honen bidezA-tik B-ra edo C-tik D-ra joanen gara le-hendabizi, eta ondoren ertza jarraituzA’-ra edo C’-ra.

2. Erreferentzia puntua handitu

Gure erreferentzia puntua zehazta-sun guttikoa baldin bada, puntu hori

handitzen ahal dugu; horretarako hur-bilean dauden erreferentzia puntu han-diagoak hartuko ditugu eta guztia erre-ferentzia puntu bakar bezala hartu.

3. Hurbilketa norabide zuzenean

Gure helmugara iristeko norabideegokia hautatzen badugu, zehaztasu-nak hobeki ikus ditzakegu eta errefe-rentzia lehenago errekonozitu.

– Erreferentzia bailara batean bada-go, hobe da behetik gora hurbil-tzea.

– Erreferentzia gandor, ertz edomalda handi batean baldin bada-go, hobe da goitik behera joateaikuspen gehiago izanen baitugu.

– Erreferentzia malda batean baldinbadago, egokiena, kokapenarensestrakurba jarraituz hurbiltzeada.

3.1. Sestrakurba nola jarraitu

Sestrakurba bat jarraitzeak, sestra-kurba horren altueran ibiltzea errannahi du. Lurzoru mota batzuetan ez daerraza izaten, landaretza edo harkai-tzak direla eta, eta horregatik, hautatu-tako sestrakurbarekiko –10, +10 artekoakatsa onartzen da. Etengabe iparro-rratz eta altimetroarekin lan egin beharda, ez norabidea, ezeta altuera ere ezgaltzeko.

3.2. Eraso puntua

Helmugara iristeko, iparrorratzare-kin orientazio zehatza erabiltzen dugu-nean, aldiko erreferentzia gisa hartu

EDUKI OROKORRAK72

BA

C

C’

A’

D

eta norabidea kalkulatzen dugun pun-tuari eraso puntua deritzaio. Eraso pun-tu bezala hautatzen dugunak, puntugarbia eta erraz ezagutzeko modukoaizan behar du, eta norabide egokianhurbiltzeko aukera eskaini behar du.

E. IBILBIDEA HAUTATZEKO TAKTIKA

Ibilbidea ongi hautatzearen arabe-ra, gure irteera ongi bukatuko da edoporrota izanen da (galdu, bezeroakunatu, berandu bukatu...)

Ibilbide egokiena zein izanen denerabaki baino lehen, galdera hauekegin behar dizkiogu gure buruari:

– Erreferentzia puntuak sinplifikadaitezke?

– Beharrezkoa al da eraso puntuakbilatzea?

– Erreferentzia puntuetara iristekozein bide hartu behar dugu?

Ibilbidearen hautaketa zuzena on-doko ezaugarrien menpe dago:

– Segurtasuna: taldearen segurtasunafuntsezkoa da. Ezin dugu arrisku ob-jektiboak dituen ibilbiderik hautatu(harri erorketa, aldapa malkartsuak,amildegiak, elurtegiak...).

– Desnibela: igo eta jaitsi beharrekodesnibela, dauden aukeren arteanahalik eta ttikiena izanen da. Nor-malki azkarragoa eta egokiagoada ingurune malkartsu bat ingu-ratzea bide luzeagoa eginez, bidezuzena egitearren maldak igo etajaisten aritzea baino. Bide zuzene-na ez da beti egokiena.

– Distantzia: distantziak, ibilbide ja-kin horretan egiten ahal den tti-

kiena izan behar du, beti ere,arestian aipatu dugun desnibela-ren faktorea kontuan izanez. Dis-tantzia erreala ez da erraz kalku-latzen ahal, eta horregatik nor-malki denbora erabiltzen da erre-ferentzia bezala. Horregatik, hobeizaten da bide eta bide-xenda batjarraitzea, bidea mozte arren bi-dez kanpo abiatzea baino, bideauzteak ustekabeak ekartzen ahalbaitizkigu.

Hiru ezaugarri hauengan ezinber-tzeko eragina dute taldearen maila fisi-koak eta taldearen teknikak. Bi ezauga-rri horien arabera ibilbide bat edo ber-tze hautatuko dugu.

Maila fisiko altuko taldea baldin ba-dugu, bide zuzenagoak hautatu ahalizanen ditugu gorabehera gogorrakizan arren; aitzitik, taldea maila fisikoeskasekoa baldin bada, desnibel guttia-goko ibilbideak hautatu beharko ditu-gu distantzia luzeagoa izan arren.

F. NABIGAZIOA IKUSPEN TXARRAREKIN

Nabigazioak eguraldi onarekin ezdu zailtasun handirik, beti izanen bai-tugu nahikoa ikuspen mapa irakurrieta bertze orientazio elementuekinirakurketa hori baieztatzeko. Bainaeguraldi txarrarekin ikuspena murriztuegiten da eta orientazioa zaildu. Ho-rregatik, teknika eta praktika behar daegoera horietatik salbu ateratzeko.Honelako egoeretan, gidariak zorroz-tasunez jokatu behar du eta taldeakbere erabakiak onartu behar ditu uneoro.


Gidariak derrigorrez orientazio tres-na guztiak ongi menperatu behar badi-tu ere, aurrez ibilbidea zehatz-mehatzprestatu izanak konfiantza emanen dio.Eguraldi txarrarekin lurzoruko elemen-tu anitzek itxura bera hartzen duenez,gidariak, ziur non dagoen jakin arte ezdie bezeroei informaziorik emanen.

1. Hirutik biko araua: altimetroa,norabidea eta mapa

Eguraldi txarrarekin inoiz bainokonfiantza handiagoa izan behar dugugure tresnengan. Guttienez, ondokoaziurtatu behar dugu:

– Gure altuera baieztatu, ustez gau-den tokiarekin bat egiten duenala ez ikusiz.

– Bila gabiltzan erreferentzia edotokira eramanen gaituen norabi-dea jarraitu.

– Mapa zehatz irakurri eta gure us-teak maparen deskribapenarekinbat egiten ote duen ikusi (lepoa,bailara...).

Elementu hauetarik bik bat etorribehar dute gure kokapena ziurtatuahal izateko eta hirugarrenak hurbilegon behar du, nahiz eta lurzoru mota-ren arabera bat edo bertze garrantzi-tsuagoa izan.

Adibidez:– altimetroa = zuzena; mapa = zuze-

na; norabidea = ez zuzenaKokapen zuzena

– altimetroa = zuzena; mapa = ezzuzena; norabidea = ez zuzena

Kokapen okerra

Argi izan behar dugu ikuspen txa-rreko nabigaziorako, hiru elementuak

(mapa, iparrorratza eta altimetroa) de-rrigorrezkoak eta osagarriak direla.

2. Distantzia eta denbora kalkulua

Ikuspen txarrarekin arras garrantzi-tsua da ibiltzen dugun distantzia zenba-tekoa den jakitea, bila gabiltzan errefe-rentziara hurbiltzeko ezinbertzeko la-guntza izanen baita. Horretarako, ares-tian ikusitako orpokatze eta neurketateknika guztiak erabiltzen ahal ditugu.

Ikuspen txarrarekin sobera zentra-tzen gara ibilbidean eta denborarennozioa galdu egiten da.

Ordularia maiz begiratu behar dugu,egoera txarretan denbora anitzetan bi-derka baitaiteke.

3. Ohar zenbait

Ditugun tresna eta elementu guz-tiak aintzat hartu eta erabiliko ditugu,nahiz eta egoera txarretan mugak di-tuztela jakin. Era berean, ondokoa kon-tuan izanen dugu:

– Haizearen norabidea.– Zaratak (errekaren ur hotsa, ar-

diak...).– Usainak (aterpetako ke usaina...).– Lainoak uzten dituen ikuspen tar-

teekin adi ibili.– Ditugun tresnek arrazoia dutela

pentsatu, nahiz eta gure usteabertzelakoa izan.

– Erreferentzia punturik ez dugune-an, gidari bat aitzineratzen ahalda, gidari lanak egiten ari denariinformazioa eta xehetasunak ema-teko, eta ziur daudenean taldea gi-datu.

EDUKI OROKORRAK74

A r i k e t a k

A. Egin beharreko ibilbidea ezagutzeko, datu hauek orrira pasatu.1. Helmuga puntutik irteera puntura dagoen distantzia milimetrotan neurtu.

2. Irteera puntutik helmuga puntura dagoen norabidea kalkulatu.


NorabideaDistantzia metrotan

Nondik noragradutan

edo milimetrotan1:25.000

∆ → ➀ 330º 50 mm

1 → ② 25º 850 m

2 → ➂ 80º 63 mm

3 → ➃ 215º 48 mm

4 → ➄ 85º 700 m

5 → ⑥ 145º 15 mm

6 → ➆ 170º 950 m

7 → ➇ 300º 54 mm

8 → ➈ 160º 30 mm

9 → ❍ 255º 400 m

N

B. Irteeratik helmugara dauden norabideak kalkulatu.Oroitu norabidea zirkuluaren erdira kalkulatzen dela.

EDUKI OROKORRAK76

Nondik nora

A →

Norabideagradutan

Distantziametrotan1:25.000

B →

C →

D →

E →

B

C

D

E

A

N C

B

A

E

D

C. Ibilbide honetako zati bakoitzaren norabideagradutan eta distantzia metrotan kalkulatu.

2

17

4

5

6

3

Helmuga

Irteera

D. Mendian, ikuspen oneko toki batean gaude eta mapan identifika ditzakegun bi tokiikusten dira. Gure tokitik puntu horietarantz dagoen norabidea hartuta, A eta B

puntuek azaltzen dituzten graduak ditugu. Orrian gure posizioak marraztu.


x x

x

x

x

x

x

x

A 300º

B 300º

B’ 200º

A’ 250º

A” 270º

B” 210º

B‘” 45º

A‘” 350º

Nondik noraAzimut Norabidea Distantzia

gradutan gradutan metrotan

A ......... B

B ......... C

C ......... D

D ......... E

E ......... F

E. Beheko planoan ageri den ibilbideko fitxa egin ezazu.

EDUKI OROKORRAK78

Datuak:

• Planoaren eskala: 1:25.000.

• Marrek ipar geografikoa adierazten dute.

• Deklinazio magnetikoa orriaren erdialdeari

dagokiona 1993-2-8rako: 10º 48’ Mende-

bala. Deklinazioa urtero 12’ guttitzen da.

A

B

C

D

E

F

Ibilbidearen prestakuntza, gai hone-tako atalik garrantzitsuena da. Orainarte ikasitako guztia praktikan jartzendu, eta mendira ziurtasunez atera ahalizateko gure tresnarik baliagarriena da.

Ibilbidearen prestakuntza, irten bai-no lehen gidariak egin beharreko derri-gorrezko lana da. Ez da sekula inprobi-satu behar.

Ibilbidearen hautaketa, irizpide hauenarabera eginen dugu:

1) Segurtasuna2) Desnibela3) DistantziaJakina, horiez gain, taldearen pres-

takuntza fisikoa eta teknikoa, taldekidekopurua, adina eta esperientzia erekontuan izanen ditugu. Guzti honenarabera, dugun taldearentzat ahalik etaibilbiderik egokiena prestatuko dugu.

Abiatu aitzinetik, hautatu dugunibilbide eta inguruneari buruzko ahaliketa informazio gehien bilduko dugu,bibliografia irakurriz, ezagutzen dutenpertsonekin solastuz, eta mapatik aha-lik eta informazio gehien ateraz:

– ordutegia– pasabide zail edo arriskutsuak– iturri edo ura hartzeko tokiak (udan

edo neguan aldatu egiten dira)– ibilbidearen ezaugarri orokorrak– behar den materiala (bakarkakoa

eta taldekoa).Horrez gain, ordezko ibilbideak az-

tertuko ditugu, eguraldi txarra, istripu,lesio, neke, gibeleratze edo bertze arra-zoiren bat medio, hautatutako ibilbi-

dea utzi beharrean aurkitzen bagara,nondik irten jakin ahal izateko.

Hona hemen ibilbidearen presta-kuntzan eman beharreko urratsak:

A. IBILBIDEA DISEINATU

Prestakuntzaren zatirik garrantzi-tsuena da; arreta handia jarri behar daeta maparen gainean arkatzez edo fo-tokopia batean kolorez, hautatu dugunbidea marraztu. Bi ibilbide marrazteakomeni da:

– Ageriko ibilbidea, hau da, egural-di onarekin edo ikuspen onarekinegiten ahal dena.

– Ibilbide zehatza: puntuz puntu(tarteko helmugak finkatuz) non-dik nora joan behar dugun adie-raziko diguna. Puntu batetik ber-tzerako norabide zehatza, distan-tzia, desnibela eta oharrak azal-duko ditu. Segurtasun ibilbideaedo ikuspen txarrerako ibilbideadeituko diogu, alegia, eguralditxarrarekin ere gure helmugaraeramanen gaituena.

Ohitu ahala, nahikoa izanen dugusegurtasun ibilbidea diseinatzearekin.

Eguraldi onerako ibilbidea agerikoabada, segurtasun ibilbideko denbora etadistantziak ziurtatu beharko dira, egural-di aldaketagatik segurtasun ibilbidea era-bili behar izanez gero, ziurtasuna izateko.

Mapa batzuetan ibilbideak marraz-tuta ageri dira baina ez ditugu beti on-

ibilbidearen prestakuntza

tzat eman behar, bide zaharrak marka-tu gabeak, edo galduak egoten ahal di-relako. Beraz, marraztuta dauden bidehoriek jarraitu aitzinetik, nolako egoe-ran dauden jakin behar dugu.

B. SEGURTASUN IBILBIDEA

MARRAZTEKO ELEMENTUAK

1. Marra zuzentzaileak

Arestian erran bezala, sarri, eguralditxarrarekin ezin izaten dugu eguraldionerako prestatutako ibilbidea jarraitu.Kasu horietarako marra zuzentzaileakmarraztu behar ditugu. Marra hauek oz-topoak eta arrisku posibleak saihestu be-har dituzte (eguraldi txar eta ikuspen txa-rrarekin areagotu egiten dira), sinpleakizan behar dute eta jarraitzeko errazak.

Marra zuzentzaileak naturalak, arti-fizialak edota irudimenezkoak izatenahal dira.

– Marra naturalak: orografiako ezau-garriak jarraitzen dituzte: aintzirahandi, harkaitz hormen azpialde,ertz, erreka, ibai...

– Marra artifizialak: gizakiak egin-dako eraikinak dira: linea elektri-ko, bide, bide-xenda, errepide,trenbide, etab.

– Irudimenezko marrak: guk geukkalkulatutako norabideak edo ja-rraitu beharreko sestrakurbak.

2. Tarteko helmugak

Bidean, identifikaerrazak eta handisamarrak (albotik pasa eta ikusteko mo-dukoak) diren tarteko puntuak aurkitu

behar ditugu: lepoak, bidegurutzeak,aintzirak...

Puntu hauek gure marra zuzentzai-leen abiapuntua eta helmuga izanendira; helmuga puntu bat, hurrengo ma-rra zuzentzailearen abiapuntua izanenda; horrela, behar adina marra zuzen-tzaile diseinatuko dugu, ibilbide osoazatika-zatika osatu arte.

Ibilbidea marra zuzentzaileekin zati-ka banatzen dugunean, marra hauekahalik eta laburrenak izan behar dute; al-titudeari dagokionez, gehienez 300-400metro izanen dituzte igoeran eta 400-600 m jaitsieran; eta distantziari dagokio-nez, eskuarki 1,5 km baino gehiago ez.

3. Denbora kalkulatu

Ibilbidearen prestakuntzan elemen-tu garrantzitsua da, nahiz eta sarritankalkulatzeko zaila izan, hainbat ezau-garrik (mapan zehazten ez diren gora-beherak, taldearen egoera fisikoa, mo-txilaren pisua, klimatologia...) edo uste-kabek aldaketak eragin baititzake.

Horregatik, gure esperientzia arrasbaliotsua izanen zaigu denbora kalku-latu ahal izateko. Erreferentzia bezala,honako hau izaten ahal dugu kontuan:

– A: pertsona bakar batek edo ego-era onean dagoen talde batekordu betean 400 metroko desni-bela igotzen ahal du, eta 5 kilo-metroko distantzia laburtua egin.

– B: talde arrunt batek, 300 metro-ko desnibela igoko du eta 4 kmeginen ditu orduko.

Kalkulua, desnibel metroak eta dis-tantzia kilometroak kalkulatuz egiten

EDUKI OROKORRAK80

da. Denborak aurreko irizpideen arabe-ra kalkulatzen dira, biak aparte. Adb Bmailakoentzat:

Distantzia: 8 km .............................. 2 ordu

Desnibela: 450 metro ...................... 1 1/2 ordu

Neurri handienari, ttikienaren erdia batzen zaio

120 minutu

+ 90 minutu210 minutu = 3 ordu 30 minutu

Desnibela beherantzakoa baldin bada,osotarako denborari, bere herena ken-duko zaio:

210 minutu

1/3 = 70’ – 70 minutu

140 minutu = 2 ordu 20 minutu

4. Ibilbidearen fitxa teknikoa

Segurtasun ibilbideari buruzko kro-kis moduko informazio eta datu beha-rrezkoenak dituen fitxa da. Maparekinbatera eramanen da, behar bezala to-

lestuta eta babestuta; honela, behardugunean gainbegiratu batean datuguztiak eskura izanen ditugu.

Goian ibilbidearen abiapuntua etahelmuga agertuko dira, desnibel osoa,distantzia osoa eta ustezko denboraosoa. Ondoren, eta taula moduan datuhauek agertuko dira, marra zuzentzailebakoitzeko:

– abiapuntua eta helmuga beren al-titudearekin

– desnibel positiboa eta negatiboa– norabidea gradutan– denbora– distantzia– oharrak edo lagungarri izaten

ahal diren datuak.Ongi egindako ibilbide fitxak garran-

tzia kenduko dio mapari, bigarren maila-ko orientazio tresna bilakatuz. Mapa, ko-kapenen bat ziurtatzeko, inguruko men-diak errekonozitzeko edo norabide berri-ren bat hartzeko soilik erabiliko dugu.


Abiapuntua Helmuga Norabidea Desnibela Distantzia Ordutegia Oharrak

Ibilbide fitxa

Ibilbidea: Distantzia orotara:

Aurreikusitako ordutegia: Igoerako desnibela: Jaitsierako desnibela:

5. Ibilbide profila

Ibilbidearen profila egitea interes-garria suertatzen ahal da, bezeroekgrafikoki ibilbidearen nondik norakoakerrazago ikusteko.

Horretarako, erreferentzia ardatzakmarraztu behar dira lehendabizi: x etay. X edo ardatz horizontalean, distan-tzia osoa zatika banatuko dugu. Ezke-rrean 0 metroak azalduko dira, etaorriaren eskuinean distantzia osoa. Ar-datz bertikalean edo y ardatzean, des-nibel osoa zatika banatuko dugu; behe-an ibilbidearen guttieneko altueraagertuko da (ez du 0 metro izan beha-rrik, itsasoaren mailan ez bagaude be-hintzat) eta goian ibilbidearen gehie-nezko altuera. Mapako eskala bera edo

desberdina erabiltzen ahal dugu. Eskalabera erabiliz gero, benetan erreala iza-nen da, baina sarritan ez da grafikoasuertatzen, eta horregatik eskala handi-tu egiten da, nahiz eta errealitateareki-ko fidela ez izan.

Modu zuzenena, maparen gaineanorri batean, sestrakurben tarteak jar-tzea da, aldi berean altuera adieraziz.Marratxo horiek ardatz horizontalerapasatuko dira eta marra batekin elkar-tu. Ondoren, gure ibilbide fitxako erre-ferentziak edo bertze batzuk erabiliz,puntu batez altuerak eta distantziak lo-tuko ditugu. Azkenik, puntu guztiakmarra batekin elkartuko ditugu. Puntubakoitzaren erreferentzia tokiaren ize-na eta altuera jarri behar dira.

EDUKI OROKORRAK82

1.100

1.100

1.000

Altitudea / m

800

700

600

500

400

300

200

100

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 km

A. BIDE SEINALEZTAPENA

Mendi bideak, antzinatik gizakiakbatetik bertzera joateko erabili izan di-tuen bideak dira. Errepiderik ez zegoe-nean, mendi bideak erabili ohi ziren he-rri batetik bertzera edo auzo batetikherrira joateko. Batzuk bide nagusiakziren, gurdiak ibiltzeko modukoak, ber-tze batzuk mando edo behorrentzategokiak, eta ttikienak oinez ibiltzekoziren egokiak soilik. Urteak joan ahala,errepideak ugaltzearekin batera, hain-bat bide eta bidexka galdu egin da: ba-tzuk, errepideak gainetik egin dituzte-lako, eta bertzeak naturak irentsi ditue-lako. XX. mendearen erdialdean, men-dizaletasunak indarra hartu zuenean,bide zahar haiek berreskuratzeko beha-rra ikusi zen. Aisialdia ugaldu zenean,hiriko gizakiak denbora gehiago zueninguruko zoko eta bazterrak oinez za-paltzeko. Mendian ibiltzeak, ordea, na-tura eta orientazio teknikak ongi eza-gutzea eskatzen du, eta hori ez dagojende gehiegiren esku. Horregatik, due-la mende erdi, frantsesak bideak seina-leztatzen hasi ziren. Seinaleztatutakobideak, jende kopuru handiarentzat es-kuragarriak dira; orientazioaren arazoaalde batera utziz, seinaleak jarraituzsoilik, ingurune eta paraje ederrak eza-gutzeko parada eskaintzen dute.

Euskal Herrian hainbat ibilbide sei-naleztatu dugu jada, eta hiri eta herrihandietatik urrun, natura, kultura edohistoria ikuspegitik interesgarriak direneremuak ezagutzeko aukera eskaintzen

dute. Garai batean, mendi elkarteekedo banakako pertsonek (borondateonez), hainbat ibilbide seinaleztatu zu-ten inongo irizpide eta batasunik gabe.Ondorioz, Euskal Herriko hamaika txo-ko eta bazterretan kolore desberdineta-ko marrak aurki daitezke, nondik noradoazen adierazten ez dutenak eta na-hasmena sor dezaketenak. Hori guztiakonpondu nahian, duela urte gutti, sei-naleztapena arautzeko legea egin zen.

Lehendabizi GR-ak agertu ziren, hauda, ibilbide luzeko bideak (grande ran-donnée, edo gran recorrido). GR-ak 50kilometrotik gorako ibilbideak dira. Ba-dira, Europa osoa zeharkatzen duten mi-laka kilometrotakoak ere. Egun bat bai-no gehiago behar da beti GR bat osorikegiteko. Frantzia izan zen aitzindari.

Beranduago PR-ak agertu ziren, hauda, ibilbide laburreko bideak (petite ran-donnée edo pequeño recorrido). 50 kilo-metro baino guttiagoko ibilbideak diraeta gehienez ere bi egunetan egiten ahaldira. PR batzuk zirkularrak dira, hau da,hasi eta bukatu toki berean egiten dira.

Badira herri bideak deitzen direnakere. Izenak dioen bezala herrien ingu-ruak ezagutzeko dira eta gehienez 15-20 km izan ditzakete.

Bideak, GR edo PR sigla eta zenbakibatekin ezagutzen dira. Zenbaki horiekFEDME-k (Federación Española de Mon-taña) emanak dira (adibidez GR-11). PR-ek, horrez gain, dagokien lurraldeko si-glak daramatzate (adibidez: PR NA-8).Bide batzuek izena ere badute: adibi-dez, GR-65 edo Santio Bidea.

eranskinak

Seinaleztapena arras marra sinplee-kin egiten da. Bi marra zuzen izan ohidira; GR-etan zuria eta gorria, PR-etanzuria eta horia eta Herri Bideetan zuriaeta berdea. Marra hauek paraleloak dira,bata bertzearengandik pixka bat berei-ziak eta 15 cm ingurukoak. Finkoak di-ren elementuetan pintatzen dira: zu-haitz, harkaitz, harri handi, zutabe edoantzekoetan. Bidegurutzeetan, seinalebat aitzinetik eta bertze bat ondoren jar-tzen da, eta bertze bat bidea hasi eta be-rehala, indartzeko. Okerreko bideetan bi

marrak gurutzatuta jartzen dira, bidehori zuzena ez dela adierazteko. Bi sei-naleen artean gehienez ere 100 metrokodistantzia izaten ahal da, bidegurutzerikez duten bide edo errepidetan izan ezik(horietan 400 metroro marra bat jartzenda bide zuzenetik goazela gogora araz-teko). Norabide aldaketa bortitza dagoe-nean marra okerra jartzen da, aldaketanorantz den agertuz. Hiri eta herrietanahalik eta marra guttien jartzen da, etatopogidaren azalpenak jarraituz zehar-katzea gomendatzen da.

EDUKI OROKORRAK84

Bidearenjarraipena

Erabatekonorabidealdaketa

Zuina

Norabidealdaketa

Saihesbidea

Gezia

Elizondo 3 kmPRGR 121

Bidea

Norabideokerra

Harrespilaartifizialetan

Seinalezutoinetan

Harkaitzetan

Argindarzutoinetan

Bide

aren

jarr

aipe

na

Nor

abid

e al

dake

ta

Nor

abid

e ok

erra

Bideen seinaleztapena

B. EUSKAL HERRIKO SEINALEZTATUTAKO

BIDEAK

Euskal Herrian 1983an hasi zen bide-en seinaleztapena. Batzuk jada markatu-ta daude eta bertze batzuk markatze bi-dean. Euskal Herria, Europatik Espainia-ra sartzeko ateetariko bat denez, egun,nazioarteko GR-ak indarra hartzen aridira, gehienak Euskal Herritik pasatuz.

GR-ak

Nagusi eta ezagunena GR-11 edo Pi-riniotako Bidea da; Pirinio osoa zeharka-tzen du Mediterranear itsasotik Kantauriitsasoraino, Katalunia, Aragoi eta EuskalHerrian barrena. Baztan-Bidasoa eremu-tik igarotzen da, etapa bukaera bat Eli-zondo izanik. Iparraldetik doan GR-10-aren kidea da. 181 km egiten ditu Nafa-rroan zehar.

GR-10 edo Piriniotako Bidea; honekere Pirinio osoa zeharkatzen du bainaFrantzia aldetik. Iparraldean, Lapurdi, Ba-xenafarroa eta Xuberoa zeharkatzen ditu.

GR-12 edo Euskal Herriko Bidea:Euskal Herri osoa zeharkatzen du Kan-tauri eta Mediterranear itsasoetakobana-lerroa jarraituz, Araba, Gipuzkoaeta Nafarroa zeharkatuz. Nafarroan192 km ditu Belagoatik Etxegaraterainoeta Baztan-Bidasoa eremutik igarotzenda, Belate eta Kintoa zeharkatuz.

GR-13 edo Erronkariarren Errege-ar-dibideak Nafarroa osoa zeharkatzen duBardeen hegoaldetik, Zaragozako mu-gatik Zaraitzu eta Erronkari ibarrak ba-natzen dituen Laza mendateraino. Due-la hamarkada batzuk arte, Zaraitzu etaErronkari ibarretako artzainek, beren

artaldeak negua igarotzera Bardeetaraeramateko egin behar izaten zuten bi-dea da. 117 km ditu, eta Nafarroako bi-deen bizkarrezurra dela erraten ahal da.

GR-65 edo Santio Bidea ere Nafarro-atik pasatzen da. Gaur egun duen ga-rrantzi kultural eta turistikoaren eragi-nez, hobekien zaintzen den bidea da.Bide nagusiak hasiera Orreagan du, bai-na bada iparraldetik sartuz Baztanenbarrena doan Santio Bidearen adarraere. GR bezala marra zuri eta gorriekinmarkatuta dago, baina “Santio Bidea-ren Adiskideak” izeneko elkarteak, gezihoriekin markatu ditu Santio bidearenadarrak. Santio Bideak Frantzia iparral-detik du bertze sorburu bat eta Fran-tzian barrena, Europako bide bezala, E-3 izendapena hartzen du.

GR-1 edo Bide Historikoak Atlantiaritsasoa eta Mediterranear itsasoa elkar-tzen ditu, monumentu historiko eta ger-takari historiko handienak bizitu dituztentokiak zeharkatuz. Mendi bidea baino,interes kultural eta turistikoa duen bideada Santio Bidearen antzera. Nafarroakoeta Arabako erdialdeak zeharkatzen ditu.

GR-20 edo Aralarko Itzulia. 127 kilo-metroko itzulian Aralar mendikate osoainguratzen du.

GR-21 edo Inazio Bidea. Loiolako Ina-zio Xabierreko Frantziskorekin lotzendu, alegia, Gipuzkoa eta Nafarroakopatroien sorlekuak.

GR-22 edo Plazaolako Bidea. Ando-aindik Plazaolara trenak egiten zuen bi-dea jarraitzen du.

GR-9 edo Probintzietako Ardibidea.Noain Gipuzkoako Zumaiako itsasertza-rekin elkartzen du. Erronkariarren Ardi-bidea bezala, duela hamarkada batzuk


arte, artzainek beren ardiekin eginda-ko bidea jarraituz doa. Iruñea zeharka-tzen du.

GR-25 edo Arabako Lautadako Itzulia.Arabako lehena izan zen eta, Arabakolautada inguratzen du ibilbide zirkularbaten bidez.

GR-220 edo Iruñerriko Itzulia. 1999anegina. Iruñerri osoa inguratzen du.

GR-123 edo Bizkaiko Bira. Bizkaianbarrena itzulia egiten du.

GR-121 edo Gipuzkoako Bira. Gipuz-koa osoa inguratzen du.

GR-34 Donostian hasten da eta Gi-puzkoan barrena egiten du bere itzulia.

GR-38ak Araba iparraldetik hegoal-dera zeharkatzen du.

GR-23ak Bizkaiko Urkiola, Gorbea, Ka-rrantza eta kostaldea zeharkatzen ditu.

GR-98a Urbaibai biosferako erreser-ban kokatuta dago; 120 kilometrotanpaduren itzulia egiten du.

EDUKI OROKORRAK86

Bera

Zubiri

Eugi

Erronkari

Zarrakaztelu

ErriberriAllo

Lizarra

Irurtzun

Gares

IruñaUharteArakil

Los ArcosUxue

Petilla deAragón

DonostiaPasaia

Oion

EspejoKanpezuGR 1

GR 98 GR 121

GR 34

GR 20

GR 123

GR 25

GR 38

Azkoitia

Zumaia

BilboGernika

Laudio

Plentzia LekeitioOndarroa

Vitoria/Gasteiz

GR 1

GR 65

GR 20GR 12

GR 11

GR 21

Meteorologia, fenomeno atmosferi-koak eta espazioko datuen behaketaikertzen dituen fisikako zati den zien-tzia da; eguraldiaren ezagutza eta ira-garpena ahalbidetzen ditu.

A. ATMOSFERA

Lurra inguratzen duen geruza ba-beslea da; ehundaka kilometrotan he-datzen da espazioan. Atmosferarik ezbalego, lurreko tenperaturak muturre-koak lirateke, ez litzateke eguraldiatmosferikorik izanen, ezta bizitzarikere.

Geruzarik baxuena Troposfera da etaatmosferako masaren %80-90 du berebaitan. Geruza aldakorrena da eta ber-tan gertatzen dira fenomeno atmosferi-ko gehienak.

Hauek dira troposferaren ezaugarriak:

– Mugimendu zurrunbilotsu bertikaleta horizontalek astintzen dute.

– Tenperatura, igotzen dugun 100metroro 0,65 ºC jaisten da.

– Partikula solido eta ur gehiena duengeruza da.

1. Airearen osaketa

Airea ondorengo elementuek osa-tzen dute:

– %76 Nitrogenoa.

– % 21 Oxigenoa.

– %1-4 ur lurruna.

– Argon, anhidrido karboniko, neon,helio, ozono eta hidrogeno kantita-te ttikiak.

Eguraldiari dagokionez, osagarri ga-rrantzitsuena ur lurruna da. Beroareneraginez, ura lurretik lurruntzen da, ho-deiak osatuz kondentsatu eta berrirolurrera itzultzen da euri edo elur modu-ra. Aireak, era berean, ur lurruna kon-dentsatzen laguntzen duten partikulasolidoak ditu: hautsa, errautsa, gatza,polena...

Hona hemen atmosferako geruzadesberdinen irudia.

II. meteorologia eta klima

B. ZIRKULAZIO ATMOSFERIKO

OROKORRA

Troposferan, Zirkulazio AtmosferikoOrokorra izenez ezagutzen diren airemasa desplazamenduak gertatzen dira.Zirkulazio Orokorra, planeta mailangertatzen den haize sistemen banaketaeta antolaketa orokorra da. Airearenzirkulazioa, lurrazala toki batean zeinbertzean desberdin berotzen delakogertatzen da, alegia, berotasun etapresio desorekak orekatzeko airea ba-tetik bertzera mugitzen da.

Airea Ekuatorean berotu egiten daeta gorantz, poloetarantz igotzen da;ondoren, hoztu eta berriro Ekuatore-rantz itzultzen da. Mugimendu haugertatzen den aldi berean, lurrak erro-tazioa egiten duenez, airea ez da zu-

EDUKI OROKORRAK88

140

120

100

80

60

40

20

0-100 -80 -60 -40 -20 0 20

Termosfera

Mesosfera

Estratosfera

Troposfera

Exosfera(600 km)

Altuera(km)

36.000

Altuera (km)

10.000

600

80

70

60

50

40

30

20

10

meteosat

atmosferaren kanpo muga

termopausa

mesopausa

aurora polarrak

estratopausa

tropopausa

Estratosfera

Troposfera

Mesosfera

Exosfera

Termosfera

hodeiakmeteoroak

ozono geruza

irrati uhinak

Ekuatorea

Tenperatura

zen iparralderantz igotzen, pixka batekialderantz mugituz baizik.

Lurrean ekintza termikoko gune na-gusi hauek daude:

– Polo arras hotzak.

– Ekuatore arras beroa.

– Lurra eta ozeanoen arteko tenpe-ratura desberdintasuna.

Orekari eusteko, aire korronteaksortzen dira. Beroa etengabe Ekuatore-tik poloetarantz mugituko ez balitz,tropiko inguruak gero eta beroago bi-lakatuko lirateke eta poloak gero etahotzagoak, eta bizitza ez litzateke po-sible izanen ez batean ezta bertzeanere.

C. TENPERATURA ETA PRESIO

ATMOSFERIKOA

Gas orok presio eta tenperatura ja-kina du, eta gasek eragin erabakiorradute zirkulazio atmosferiko orokorra-rengan.

1. Tenperatura

Lurrazaletik urrundu ahala, aireahotzago bilakatzen da (100 metroro0,65ºC guttiago). Izan ere, airea ez bai-ta eguzkiaren eragin zuzenez bero-tzen, lurraren kontaktuaren ondoriozbaizik. Atmosferak negutegiko kristaledo plastikoen zeregin berbera du:eguzki izpiak pasatzen uzten du, bainaez du berotasuna kanpora irtetzen uz-ten; beraz, erregulatzaile termiko be-zala jokatzen du. Gaur egun, kutsadu-raren gehitzea dela eta, beroaren zati

handi bat ez da kanporantz hedatzeneta lurrera itzultzen da, bere tenpera-tura igoaraziz. Berotegi efektua deri-tzaiona da.

Tenperatura termometroarekin neur-tzen da. Maxima eta minimetako ter-mometroek, denbora jakin batean izan-dako tenperatura maximo eta minimo-ak adierazten dituzte.

2. Presio atmosferikoa

Lurreko m2 bakoitzak 10.000 kilo ai-reren presioa jasaten du. Aireak zonal-de jakin batean indar bat eragiten du;horri presio atmosferikoa deitzen zaioeta barometroarekin neurtzen da. Zen-bat eta altuago, aireak orduan eta den-tsitate guttiago du, eta ondorioz pre-sioa guttitu egiten da.

Presio atmosferikoa, azalera unita-teko pisu bezala definitzen da. Presiounitatea milibareak (mb) edo merkuriomilimetroak dira. Atmosferako balioarrunt bezala itsasoaren mailakoa har-tzen da, hau da, 1013 mb edo 760 mmmerkurio. Mendian gabiltzanean, aldiz,altuera aintzat hartu behar dugu, al-tuera bakoitzari dagozkion balio arrun-tak ezagutu eta horiek oinarritzat har-tuz gertatzen diren presio aldaketakantzeman behar ditugu. Ondorengotaulan, itasoaren mailan 15 ºC-tako ten-peratura adibidetzat hartuz, altitudedesberdinetako presio atmosferikoarenbalio arruntak ageri dira. Bigarren tau-lan, altitude eremu zehatzetan presioazenbat guttitzen den ageri da.

Presioaren balioa ohikoa baino al-tuagoa baldin bada, presio altuko zo-

METEOROLOGIA ETA KLIMA 89

naldea edo antizikloia dela erranendugu, eta A maiuskulaz idazten da. Ai-tzitik, presioaren balioa ohikoa bainobaxuagoa baldin bada, presio baxukozonalde edo borraska bezala ezagutu-ko dugu eta B maiuskulaz adieraztenda. Antizikloietan, haizea ordulariarenorratzen norabidean mugitzen da etaborrasketan alderantziz.

Isobarak, presio bereko puntu guz-tiak elkartzen dituzten irudimenezkomarrak dira.

Presioaren aldaketa zenbat eta mo-telagoa izan, datorren aldaketa or-duan eta egonkorragoa izanen da, etazenbat eta azkarragoa, ezegonkorra-goa.

EDUKI OROKORRAK90

Altitudea Presioa

0-1.500 m 1 mb 9 metroro

1.500-2.500 m 1 mb 10 metroro

2.500-3.500 m 1 mb 11 metroro

Altitudea (m) Tenperatura (ºC) Presioa (mb)

0 15,0 1013

100 14,4 1001

200 13,7 989

300 13,1 978

400 12,4 966

500 11,8 954

600 11,1 943

700 10,5 932

800 9,8 921

900 9,2 910

1.000 8,5 899

1.500 5,2 846

2.000 2,0 795

2.500 -1,2 747

3.000 -4,5 701

3.500 -7,8 657

4.000 -11,0 616

Atmosfera estandarra.Tenperatura eta presioa altitudearen arabera

Presio aldaketak altitudearen arabera

D. HAIZEA ETA PRESIO ATMOSFERIKOA

Lurrean gertatzen diren bero etapresio desberdintasunek haizea eragi-ten dute. Desberdintasun hauek de-soreka zonaldeak sortzen dituzte, etahaizea aire masak mugituz desorekahoriek orekatzen saiatzen da.

Anemometroak haizearen indarrakorapilotan, m/sg edo km/or-tan neur-tzen du. Haizearen abiadura, isobarenarteko presio desberdintasunaren ara-berakoa da. Isobarak zenbat eta hurbi-lago egon, orduan eta abiadura han-diagoa izanen du haizeak, eta zenbateta bananduago egon, orduan eta mo-telagoa izanen da.

Aire hotz eta pisua beherantz eror-tzen den tokietan presio altua izan ohida (adb. neguko egun hotz eta oskar-

bietan); eta aldiz, aire bero eta arinagorantz joaten den tokietan presio ba-xua izan ohi da. Haizeak, beti, presio al-tuko eremutik (aire gehiegi) presio ba-xuko eremura (aire gabezia) jotzen du.

E. URA ATMOSFERAN

Ura atmosferan hiru modu desberdi-netan dago: ur lurrun bezala, ur likidotanta bezala eta horma kristal bezala.

1. Uraren zikloa

Eguzki energiaren eraginez, etenga-be, lurreko itsaso, aintzira, ibai eta erre-ka, eta landarediaren hezetasuna lu-rrunduz doa. LURRUNTZE honetan, liki-


Elurra: solidoa

Lurra

Ura

Eguzki energia

LURRUNTZEA

SUBLIMAZIOA

KONDENTSAZIOA

Urlurruna

Euria:likidoa

Hormakristalak

Likidoa

do egoeratik ur lurrun (ikustezin) egoe-rara iragaten da. Ondoren, KONDEN-TSAZIOA gertatzen da, ur lurrun egoera-tik likido egoerara pasatuz; milioika urtantek hodeiak eratzen dituzte. Kon-dentsazioa altitude handian eta beraz,arras hotzean gertatzen bada, ur lurrunahorma kristal bilakatuko da zuzenean,eta beraz, horma kristalez osatutako ho-deiak eratuko dira. Honi SUBLIMAZIOAderitzaio. Kondentsazioa edo sublima-zioa gertatu ondoren, hodeiek berriro,ura edo horma, euri edo elur modura lu-rrera itzuliko dute, uraren zikloa osatuz.

Urak lurraren %70 estaltzen du.Eguraldi atmosferikoari dagokionez,ura da atmosferako osagarririk garran-tzitsuena.

2. Hezetasuna

Hezetasuna, aireak duen ur lurrunkantitatea da. Aireak beti %1-4 artekour lurrun kantitatea du. Aireak izatenahal duen ur lurrun kantitate maximoatenperaturaren menpe dago. Aire bero-ak aire hotzak baino ur lurrun gehiagoizaten ahal du. Tenperatura jakin batean,ur lurrun kantitate maximoa duen aireaasetuta dagoela erraten da. Bertze modubatera erranez, aireak, tenperatura jakinbatean izaten ahal duen ur lurrun kanti-tate guztia xurgatu duenean, asetasunmailara iritsi dela erraten da. Aire asetuahozten bada, ur lurruna kondentsatzenhasten da ur mikrotantak eta beraz ho-deiak osatuz. Kondentsazioa tenperatu-ra jakinean gertatzen da eta tenperaturahorri ihintza puntua deritzaio.

Eskuarki, hezetasuna hezetasun erla-tibo bezala adierazten da, hau da, aire-

ak tenperatura jakin batean duen ur lu-rrun kantitatea, tenperatura horretanizaten ahal duen ur lurrun kantitatemaximoarekin alderatuz. Hezetasun ab-solutua ur gr/m3-ko neurtzen da etahezetasun erlatiboa % kotan.

Hezetasuna neurtzeko hidrometroaeta psikometroa erabiltzen dira, etatenperatura eta hezetasuna bateraneurtzeko termohidrografoa.

3. Kondentsazio nukleoak

Arestian erran dugu, kondentsazioa,ur lurrun egoeratik likido egoerara pa-satzea dela. Kondentsazioa kasu ba-koitzean altitude jakin batean gerta-tzen da, eta prozesu horretan berebizi-ko garrantzia dute kondentsazio nukle-oek; alegia, atmosferan eskegita dau-den partikula solido mikroskopikoek;hauts, errauts, gatz partikula, polen, es-pora etabarrez osatuta daude. Partikulahauen inguruan ur lurrun molekulakitsasten dira, kondentsatuz eta ur mi-krotantak osatuz; ur mikrotanta hauekhodeiak eratzen dituzte. Kondentsazionukleorik ez balego, ur tantek ez luke-te kondentsatzeko aukerarik izanen, ezlukete zeri itsatsi izanen. Ur mikrotantahauen loditasuna, beren kabuz eskegitajarraitzeko modukoa ez denean, eroriegiten dira euria sortuz.

Ur lurrunetik zuzenean horma kris-taletara pasatzen denean, hau da subli-mazioa gertatzen denean, partikula so-lido horiei hormatze nukleoak deri-tzaie; sublimazioa hodeien altitudearenarabera gertatzen da.

Aire masa heze bat gorantz joatean,tenperatura galduz doa eta daraman ur

EDUKI OROKORRAK92

lurruna kondentsatzen hasten da, ho-deiak sortuz. Kondentsazio altitude ho-rri kondentsazio maila deritzaio.

F. HODEIAK

Hodeia, ur lurruna ur mikrotantagisa edo horma kristal gisa kondentsa-tuta dituen aire masa da. Hodeiak 3arrazoien ondorioz eratzen dira:

1. Gorantz doazen aire masa heze-ak izatea. Aire masa hauek, lurrazaleanbero xurgatze desberdinak izatearen

eta igoera orografikoaren (maldak airemasa gorantz igotzea bultzatzen du)ondorioz sortutako korronte bertikaleiesker igotzen dira. Kondentsazio maila-ra iristean hodeiak sortuko dira.

2. Gorantz igo eta altuera hartzean,aire masa hoztu egiten da, kondentsa-zioa erraztuz; izan ere, aire masa ho-tzak, aire masa beroak baino ur lurrunguttiago izaten ahal baitu.

3. Kondentsazio edo hormatze nu-kleoei esker, ur lurruna, ur mikrotante-

tan edo horma kristaletan bilakatzenda, hodeiak sortuz.

1. Sailkapena

Atmosferaren zati hodeitsua ikuste-zina den estalki baten azpian kokatutadago. Estalki honi TROPOPAUSA deri-tzaio eta hodeiek ezin dute zeharkatu.Ekaitz hodeiek ingude itxura hartzendutenean soilik iristen dira tropopausa-ra. Tropopausaren azpian, jada ikusi du-gun troposfera dago, eta erran dugu

fenomeno atmosferiko guztiak tropos-feran gertatzen direla.

Funtsean bi hodei mota daude etabertze guztiak horien aldaerak dira. Mu-kuru moduko hodeiak kumuloak diraeta geruza moduko hodeiak estratoak.

Hodei altuak: 5500 metrotatik gora.Horma kristalez osatuak. Fronte epelaedo ekaitza iragartzen dute.

– Zirroak: harizpi itxura dute, kolo-re arras zuria. Fronte epela ira-gartzen dute.


Aire beroa gorantz Aire bero burbuila hedatueta hoztu egiten da

Ihintza puntura iristeanhodeia sortuko da

– Zirrokumuloak: laino-guneak osa-tuz barreiatzen dira. Eguzkia ikus-ten uzten dute. Gure begien aitzi-nean eskua jarrita, hiru hatz bai-no guttiago behar dira laino-gunebakoitza estaltzeko.

– Zirroestratoak: estalki zurixka era-tzen dute.

Hodei ertainak: 2500 eta 5000 metroartean dute oinarria. Ur eta horma par-tikulez osatuak. Aldaketa edo fronteepela iragartzen dute.

– Altokumuloak: laino-guneak beza-la ageri dira. Adreilu modura ageribadira, perturbazioa iragartzendute, atmosferaren ezegonkorta-suna. Itzalak sor ditzakete. Zirroku-muloen antzekoak, baina laino-gune handiagoak dira. Eskua be-gien aitzinean jarriz gero, hiruhatz edo gehiago behar dira laino-gune bakoitza estaltzeko. Haizeegunetan lentikular forma hartzendute. Ez dute euririk iragartzen.

– Altoestratoak: hedapen handikogeruza grisaxka osatzen dute, pix-kanaka eguzkia estaliz. Euriteetengabeak eragiten dituzte.

– Ninboestratoak: geruza gris ilunaosatzen dute, eguzkia erabat es-taliz; berun itxurako zerua agerida. Eurite etengabe eta bortitzakeragiten dituzte.

Hodei baxuak: lurra eta 2500 m ar-tean. Ur partikulez osatuak.

– Estratoak: gris koloreko geruzauniformetan ageri dira, edotabanandutako hodei zatiak beza-la. Hodei itsasoari dagozkio. Eurittikia eragiten dute. Batzuetan,lainoa gorantz joaten da etaeguraldi ona egiten ahal du.

– Estratokumuloak: hedapen handi-ko hodei geruza gris-zurixka osa-tzen dute. Ez dute eguzkia ikus-ten uzten. Euri ttikia eragitendute. Hodei itsasoari dagozkio.

EDUKI OROKORRAK94

kumuloninboakninboestratoak

kumuloak estratokumuloak estratoak

12

kilometroak

10

8

6

4

2

altoestratoak

zirroakzirroestratoak zirrokumuloak

altokumuloak

Tropopausa

Bi hodei mota hauei, atmosferakez die bertikalki hazten uzten, etaondorioz horizontalki hedatzendira. Aldiz, ondoko bi hodei mo-tak bertikalki hedatzen dira. 15kmarte heltzen ahal dira. Altuerarenarabera, ur tanta edo horma kris-talez osatuta daude.

– Kumuloak: eguraldi oneko egune-tan agertzen dira. Azalore edokotoi itxurako hodei zuriak dira.Anitz handitzen badira, zaparra-dak, euriteak, elurra eta txingorraeragin ditzakete.

– Kumuloninboak: gorantzako ko-rronte bortitzez osatutako ho-deiak dira. Ekaitzak eragiten di-tuzte, zaparrada bortitzak, txin-gorra eta ekaitz elektrikoak.

G. SISTEMA METEOROLOGIKOAK

Lurrazalean presio atmosferikoa neur-tzen denean, presio altu eta baxuko zo-naldeak agertzen dira. Zonalde bakoitzak,eguraldiarekiko jokaera desberdina du.Lurra espaziotik begiratzen baldin badu-gu, presio baxuko zonaldeak, borraskaedo zikloiak adierazten dituzten hodei zu-rrunbilo eta kiribilak ikusten dira. Hauekdira mapa meteorologikoetako depre-sioak, eta normalki eguraldi txarra dakar-tenak. Presio altuko zonaldeak, normalkieguraldi egonkorrarekin lotzen dira.

Sistema meteorologikoak, aire ma-sen arteko tenperatura, presio eta he-zetasun desberdintasunen ondorioadira. Ezaugarri eta propietate desberdi-nak dituzten bi aire masek elkar topoegiten dutenean fronteak sortzen dira,eta normalki hodeiak, euria edo elurraekarri ohi dute.

H. AIRE MASAK

Ezaugarri fisiko jakinak (hezetasunzehatza, tenperatura gradiente propioa,presio atmosferiko homogeneoa...) di-tuzten aire bolumenak dira. Beraz, airemasa batek bere baitan hartzen duenzonaldeak eguraldi bera izanen du.

Airea, azpian duen lurrazalerarenezaugarrietara egokitzen da eta bero etapresio atmosferikoak orekatu nahianmugitzen da. Lekualdatuz doazen airemasak aldatu egiten dira, hoztuz edo be-rotuz, idorragoak edo hezeagoak bilaka-tuz, azpian duten lurrazaleraren ezauga-rrien arabera, beti ere; eta azkenean ha-sierako ezaugarriak galduko dituzte.

1. Motak

– Hotza edo beroa.– Itsasokoa edo kontinentala.– Artikokoa (zirkulu polarrekoa),

polarra (35-65 paraleloen artekoeremu hotzak), tropikala (15-35paralelo arteko eremu epelak) etaekuatoriala (zirkulu ekuatoriala).


Tropikal-kontinentala– Arras beroa– Arras idorra

Itsasokotropikala– Beroa– Hezea

Itsasokopolarra– Freskoa– Arras hezea

Polar--kontinentala– Arras hotza– Idorra

Itsasoko artikoa– Arras hotza– Hezea

Mediterranearra– Arras hezea

I. FRONTEAK

Aire masak mugitzen direnean, be-ren lekualdaketetan, ezaugarri desber-dinak dituzten aire masekin topo egi-ten ahal dute, zonalde frontalak era-tuz. Frontea, bi aire masen arteko ba-naketa lerroa edo eremua da; izan ere,aire masek elkarrekin talka egiten bai-tute baina normalki ez dira nahasten.Banaketa lerro edo eremu hau dozena-ka metrotatik kilometro batzuetaraino-koa izaten ahal da.

1. Motak

Hiru mota daude eta marrazkihauen bidez islatzen dira eguraldi ira-garpenetan:

Fronte hotza

Aire masa hotzak aire masa beroabultzatzen du eta garapen bertikalekohodeiak (kumuluak eta kumuloninbo-ak) sortzen dira. Malda arras bertikaladute eta hagitz azkar mugitzen dira.Eragiten dituzten prezipitazioak borti-tzak eta laburrak dira. Aire masa beroaezegonkorra baldin bada, kumuloninbodorre ikaragarri biolento eta aktiboakeratuko dira. Aldiz, aire bero masa na-hikoa egonkorra baldin bada, garapenbertikaleko hodeiak ez dira hain ak-tiboak izanen ezta eraginen dituztenprezipitazioak hain gogorrak ere, bainabai iraunkorrak. Fronte hotza pasatzendenean tenperaturak anitz jaitsiko diraeta presioa igo eginen da.

EDUKI OROKORRAK96

Fronte mota Lurraren azaleran

Hotza

Epela

Egonkorra

Kumuloninboak

Desplazamendua

Eguraldi txarreko eremua

Kumuluak

Aitzinaldea

AIRE MASA HOTZA

AIRE MASA EPELA

Euriteak

Frontea

Fronte hotza

Fronte epela

Aire masa epelak aire masa hotzabultzatzen du eta bere gainera igotzenda. Fronte epelak hotzak baino maldahorizontalagoa du. Frontea iritsi ahalapresioa jaitsiz joanen da, bera pasatze-an egonkor geldituz. Sortuko diren ho-deiak aire masaren ezaugarrien arabe-rakoak izanen dira. Normalki, frontea

iritsi aitzinetik, 700-1000 km lehenagozirroak agertuko dira. Aire masa nahi-koa egonkorra baldin bada, estrato for-mako hodeiak sortuko dira, eta prezipi-tazio ertain eta jarraikorrak eraginendituzte. Aldiz, aire masa ezegonkorrabaldin bada, gorantzako korronteaksortuko dira, garapen bertikaleko ho-deiak eratuz, eta ekaitzak eta prezipita-zio bortitzak eraginez.


Airearen zirkulazioa

Desplazamendua

Eguraldi txarreko eremua

Zirroak

Zirroestratoak

Ninboestratoak

Euria

Altoestratoak

AIRE MASA HOTZA

AIRE MASA EPELA

Isobarak

Depresioa

DepresioaAntizikloia

AntizikloiaAltua

Altua

Baxua

Baxua

Airearen zirkulazioa ipar-hemisferioan

Airea gorantzAirea beherantz

Frontea

Fronte epela

Fronte itxia

Fronte hotzak fronte epela harra-patzen duenean, fronte bakarra osatuzelkartzen dira. Elkartze honek euriaedo elurra eragiten du, eta elkartzendiren bi fronteen ezaugarrien nahaske-ta gertatzen da. Ez du eguraldi onerakobetarik uzten.

J. DEPRESIOAK

Zikloi edo borraskak ere deitzenzaie. Presio baxuko zonaldeak dira etapresiorik baxuena erdian izan ohi dute.Ekuatorerantz doazen aire polar masek,tropikoetatik poloetarantz doazen airemasekin topo egiten dutenean gerta-tzen dira. Bi fronteen hedadura osoan

presio baxua eragiten dute. Depresioekeguraldi ezegonkorra edo ekaitzak eka-rri ohi dituzte. Ipar hemisferioan, de-presioetako haizea ordulariaren orra-tzen aurkako norabidean mugitzen daeta aurkako aldera hego hemisferioan.

K. ANTIZIKLOIAK

Eremu zabaletan hedatzen direnpresio altuko sistemak dira. Antizikloia-ren erdian, airea lurrazalerantz jaistenda, bildu eta berotuz eta bere goial-dean presio baxuko eremua utziz. Lu-rrazalean, airea antizikloiaren erditikkanporantz mugitzen da. Ipar hemisfe-rioan, antizikloietako haizea ordularia-ren orratzen norabidean mugitzen daeta aurkako aldera hego hemisferioan.

EDUKI OROKORRAK98

Fronte hotza

Isobara

Fronte polarra

Aire polar hotza

Aire tropikalberoa

Euri eremua

Presio baxua

Fronteberoa

Fronteitxia

1

4

2

3

Bi fronteen elkartzea

Antizikloiak eguraldi egonkor, eguz-kitsu eta onarekin lotzen dira. Berouhinak eta idortea eragiten dituzteudan, eta hotz handia eta idorra ne-guan, hormatze eta bailaretako lainoa-rekin batera.

L. PREZIPITAZIOAK

Prezipitazioa, zerutik behera formadesberdinetan erortzen den urari ema-ten zaion izena da. Prezipitazioa, ura-ren zikloaren azken pausoa da. E.1.puntuan azaldu bezala, zikloa, itsaso,ibai, erreka, aintzira, lur eta landaree-tan dagoen hezetasuna lurrunduz has-ten da; lurruntze honek ur lurruna sor-tzen du eta gorantz joaten da hoztuzeta kondentsatuz edo sublimatuz, ho-deiak sortu arte. Baldintzak egokiak di-renean, euri edo elur moduan erorikoda, zikloari amaiera emanez.

1. Euria eta elurra

Hodeia osatzen duten milioika urmikrotanta, partikula eta horma krista-lak izugarri ttikiak dira. Euri, elur edotxingor moduan erori aitzinetik, neurrizanitz handitu behar dute. Hori kon-dentsazio edo koaleszentzia bidez ger-tatzen da:

• Kondentsazioa: hodeia osatzenduten horma partikulak elkartuzjoaten dira euri tanta edo elurmaluta osatu arte; tenperaturapositiboa bada euri moduan erori-ko dira, eta tenperatura negati-boa bada, elur moduan.

• Koaleszentzia: ur tanta handi ba-tek, erori ahala, ur tanta ttikiago-ak hartzen ditu bere baitan.

2. Txingorra

Horma partikula bat, kondentsaziozhorma kristal bihurtzen denean gerta-tzen da; alegia, ekaitz hodei bateandauden aire korronte bortitzen eragi-nez, horma kristalak bortizki gora etabehera mugitzen dira, aldiro ur tantagehiago xurgatuz; ur tanta hauek hor-matu egiten dira hasierako horma kris-talen gainean, horma geruzaz osatuta-ko bolatxoak osatuz.


Txingorra

Txingorra

(zeharkakoebaketa)

horma kristala

Esekidurandaudenur tantak

Txingorraren osaketa

M. EKAITZAK

Ekaitza, atmosferan gertatzen den des-karga elektrikoen segida bezala defini-tzen ahal dugu. Tximista da lehen ikustendena, jarraian trumoia eta ondoren nor-malki eurite bortitzak. Ekaitzak kumulo-ninbo hodeiek bakarrik eragiten dituzte.

Ekaitz hodei bat maila gorenera iris-ten denean, aire korronte bortitza era-giten du beherantz, hodeiaren goialdezapal hormatutik euri gogorra edo txin-gorra eraginez. Euriak normalki ez duanitz irauten baina arras bortitza izatenahal da. Pixkanaka, goitik behera zeto-rren aire hotz korrontea neutraldu egi-ten da lurraren aire beroarekin eta eu-riak atertu egiten du.

Tximistak, hodeiaren barruko airekorronte bortitzek ur edo txingor tan-tak bortizki mugiaraztean, elkarrenaurka eragindako igurtziak direla etagertatzen diren karga elektriko desber-dinek eragiten dituzte. Lurrak elektrizi-tate positiboa du; hodeiak, aldiz, behe-aldean karga negatiboa eta goialdeanpositiboa. Hodeiaren azpialde negati-boak deskargak bidaltzen ditu lur posi-tibora txinparta elektriko modura: hori-xe da tximista nagusia. Ondoren, lurraktxinparta hodeiari itzultzen dio; honi

itzulerako tximista deritzaio. Tximista-ren deskargak inguruneko airea bero-tzen du eta airea bortizki hedatzen da,trumoi modura entzuten dugun talkaindarra eraginez. Tximistargia tximistakeragiten duen argia bertzerik ez da.

Tximistaren abiadura (argiarena)300.000 km/seg-koa da eta behatzaileakberehala ikusten du. Aldiz, trumoiaren(soinuaren) abiadura 330km/seg-koa da,eta horregatik beranduago entzutendugu nahiz eta aldi berean gertatu. Ekai-tza gu gauden tokitik zenbateko distan-tziara dagoen jakiteko, aski izanen da, txi-mista ikusi dugunetik trumoia entzun du-gun arterainoko segunduak kontatu etahiruren artean zatitzea. Honela, ekaitza-ren distantzia kilometrotan jakinen dugu.Gure ibilaldietan arras garrantzitsua iza-nen zaigu kalkulu hau egitea, ekaitzahasi aitzinetik aterperen batera iristekonahikoa denbora dugun ala ez jakiteko.

Tximistak, beti, hodeiaren eta lurra-ren arteko biderik laburrena bilatzen du.Horregatik, toki garaietan egotea arris-kutsua da, tximistak jotzeko arriskuaareagotu egiten baita. Halaber, ura ero-ale bikaina denez, ez dugu erreka, ibar-bide edo ura irristatzen den harkaitz pa-reten inguruan egon behar, tximista gu-gana heltzeko aukera gehituko baitugu.

EDUKI OROKORRAK100

Hodeian:– karga positiboak: goian– karga negatiboak: behean

Tximista nagusia, hodeiarenkarga negatibotik lurrarenkarga positibora

Itzulerako tximista lurretik hodeiraairea berotuz. Airea hedatu etatrumoia sortzen da.

N. EGURALDIAREN IRAGARPENA

Irrati, TB eta egunkariek, eguneroeguraldiari buruzko informazioa eskain-tzen digute. Meteorologi zerbitzuek, lu-rraldekako iragarpenak egiten dituzte,eta informazioa telefonoz ere eskuraga-rria da. Eguraldiari buruzko informazioaematen digutenek, modu ulerterrazean,informatizatutako mapa meteorologiko-ek, sateliteen argazkiek eta koadro si-noptikoek agertzen duten informazioaazaltzen digute; baita, itsasontzi, buiameteorologiko, hegazkin, irrati-zundaeta mundutik urrun dauden satelite etaestazio meteorologikoetatik jasotzen du-ten informazioa ere. Bildutako informa-zio guztiarekin, meteorologi zentroetanmapa sinoptiko deiturikoak egiten dira.Meteorologoek mapa hauek ikertu, etadatu guztiak ordenagailuen bidez proze-satu ondoren, isobarak eta fronteak ma-rraztu eta eguraldiaren aurreikuspenaegiten dute, estatu osorako eta lurraldezehatzetarako. Aurreikuspen hauek ordubatzuetarako edo egun batzuetarakobaliagarriak izaten ahal dira.

Hala ere, eguraldi iragarpena gukgeuk ere egiten ahal dugu eta ibilaldie-tarako egiten ikasi behar dugu.

Orain dela urte guttira arte, EuskalHerriko eguraldi iragarle hoberenakartzainak izan dira, eta ez da ez horikasualitatea. Izan ere, artzainak izanbaitira naturan, zeruari begira ordu ge-hien eman dutenak; eta jakina, behake-ta eta azterketa bezalakorik ez dagoeguraldia iragartzeko. Gu ere gure ar-basoen antzera sasi-iragarle bihurtzenahal gara. Hona hemen erabiltzen ahalditugun baliabideak:

1. Presio atmosferikoa

Barometro edo altimetroaren la-guntzaz neurtzen ahal dugu. Barome-troa ahal bezain aldi gehienetan doi-tzea beharrezkoa da, bertzenaz presioaldaketa etengabeak direla eta, ez bai-ta fidagarria izanen. Kontuan izan be-har dugu, gainera, presioaren aldake-tak direla eguraldi aldaketen iragarle,eta ez une jakin bateko presioa. Meteo-rologi zentroko datuak ezagutuz gero,gure barometroarenarekin alderatzenahal ditugu.

Altimetroa funtsean barometro batda, altuera adierazi ahal izateko eskalaaldatu zaion barometroa, alegia. Alti-metroa ere ahal bezainbat aldiz doitubeharko dugu, beraz.

Errate baterako, 2250 metrotan da-goen aterpe batean baldin bagaudeeta goizean, altimetroa begiratzean2300 metro adierazten baditu, hau da,altitudea igo bada, presioa jaitsi delaadierazten du. Ondorioz, borraska bathurbiltzen ari dela pentsa dezakegu,eta beraz egunean zehar eguraldiakokerrera egiten ahal duela. Aldiz, alti-metroak benetan den altitudea bainoguttiago adierazten badu, presioa igoegin dela adieraziko digu eta antizi-kloia eta ondorioz eguraldi egonkorrahurbiltzen ari dela adieraziko digu.

Dena den, presio atmosferikoarenaldaketa ez da nahikoa eguraldi iragar-pena egiteko.

2. Tenperatura

Gradu zentigraduetan neurtzen da,kanpoan, toki aireztatuan eta itzaletan


dagoen termometroaren bidez. Maxi-ma eta minimetakoak egokiak dira. Es-kumuturreko altimetro digitalek termo-metroa ere izaten dute.

3. Hezetasuna

Guk geuk neurtzeko ez da erraza;modu bakarra muselinaz estalitako an-pulua duen merkurio termometroa iza-tea da. Dena den, horrez gain taula hi-drometrikoak ere izan beharko dituguairearen hezetasun erlatiboa ezagutuahal izateko.

4. Zeru eta hodeien behaketa

Hodei kantitatea neurtzea errazada, gure gainean ikusten dugun zeruzatia behatuz egiten baita. Jakina, zen-bat eta zeru gehiago ikusi, orduan etafidagarriagoa izanen da. Zortzirenetanneurtzen da: hau da, zerua oskarbi bal-din badago, 0/8 izanen da; erabat esta-lita baldin badago, 8/8 eta erdi hodei-tsua baldin badago, 4/8.

Hodei motak eta beren jokaera ereaztertu behar ditugu iragarpena ahaliketa fidagarriena izan dadin.

5. Haizearen norabideeta abiadura

Haizearen abiadura anemometroa-rekin neurtzen da. Norabidea behatuz,berriz, gure ingurunean haize mota ba-koitzak zer eguraldi mota dakarren ja-kinda, aise ezagutuko dugu iragarpena.

6. Eguraldia iragartzeko zeinuak

Badira eguraldia iragartzen lagun-duko diguten hainbat zeinu ezagun:

a) Eguraldi txarra:

– Goiz gorria. Euskal atsotitzak dioenbezala: “Goiz gorri, arrats euri”,edo “Goiz gorri, arrats iturri”.

– Zeru grisa ilunabarrean.

– Lainoa gorantz.

– Barometroa jaitsi.

– Altimetroa igo.

– Hego edo mendebaldeko haizea.

b) Eguraldi ona:

– Goiz grisa.

– Zeru gorrixka ilunabarrean. Euskalatsotitzak dioen bezala: “Arratsgorri, goiz eguzki”, edo “Arratsgorri, egun oskarbi”.

– Lainoa beherantz.

– Barometroa igo.

– Altimetroa jaitsi.

– Ipar edo ipar-ekialdeko haizea.

O. ERANSKINAK

1. Brisa

Goizero eguzkia agertu ahala, eguz-kiak jotzen dituen magalak pixkanakaberotuz joaten dira, aire bero burbuilakgorantz abiatuz. Honela, eguzkiak be-rotutako isurialdeetan, airearen goran-tzako mugimendu erregularra sortzenda. Aire mugimendu honi maldetakogorantzako brisa deitzen zaio. Eguer-dian, bailaretatik gora datorren goran-tzako brisarekin bat egiten du. Eguzkiaezkutatzen denean, berriz, gauaren

EDUKI OROKORRAK102

freskotasunarekin, norabidez aldatzenda airea, bailaran behera joanez.

2. Foehn efektua

Foehn efektua mendi lerro baten bialdeetan gertatzen den gertakaria da.Hona hemen haizearen alde bakoitzeangertatzen dena:

– Haizaldean: aire masa hezea men-dian gora igotzen da eta igo ahalakondentsatzen hasten da, hodeiakeratu eta euri edo elurra eraginez.Airea, igotzen den 100 metroro1ºC hozten da, hau da, ohi bainoazkarrago.

– Haizebean: aire masak ur lurrunagaldu duenez, mendiaren bertzal-detik jaistean, berotu egiten da,100 metroro 1 ºC, hau da, ohi bai-no gehiago.

Foehn-ak bailara bakar batenganedo bailara anitzengan izaten ahal dueragina. Eskuarki iparraldetik hegoal-derantz eragiten du; hegoaldetik begi-ratuta, mendilerroaren gainean hodeitrinkoak ikusten dira, hegoaldera pasa-tu ahala hodei harizpi bilakatu eta des-agertzen direnak. Haizebean daudeneski estazioek beldur diote Foehn efek-tuari, denbora epe laburrean, tenpera-tura anitz igo eta elurra harrapaladanurtzen baitu.

P. NAFARROAKO KLIMA

Nafarroako klimaren berezitasuna,hain eremu urrian duen klima aniztasu-na da. Aniztasun hau bi faktoreri zorzaio bereziki:

– Atmosferaren zirkulazioa: presioaltu eta baxuko guneak, aire ma-sak eta fronteak.

– Nafarroako lurraren berezko ezau-garriak: altitudea, erliebea...

Aire masei, Nafarroara iristen dire-nean, erliebea dela eta, aldaketak ger-tatzen zaizkie, eta ezaugarri bereziakhartzen dituzte.

1. Atmosferaren zirkulazioa

Nafarroan, mendebaldeko aire ko-rronte nagusiak du eragin gehien. Airehorrek eragiten du prezipitazio gehien.

Nafarroaren iparraldeak, Kantaurieta Piriniotako bailarek, fronteen era-gin zuzena jasotzen dute.

Presio altu edo antizikloiek, normal-ki eguraldi oskarbi eta idorra ekarri ohidute. Errate baterako, Azoreetako anti-zikloiak, hesi edo muga gisa jokatzendu, euria Nafarroara iristea galaraziz.Aldiz, neguko hilabeteetan agertu ohidiren Atlantikoko antizikloi polarreketa Europa erdiko antizikloi kontinen-talek, hotza ekarri ohi dute, hormatzeeta behe laino trinkoarekin.

Presio baxuak, aitzitik, prezipita-zioen arduradunak dira. Atlantikokopresio baxuek, batzuetan antizikloiakordezkatzen dituzte eta fronte polareuritsuak ekarri ohi dituzte. Gainon-tzeko presio baxuek ez dute eraginhandirik izaten Nafarroan. Azoreeta-ko borraskak, errate baterako, tantahotz deritzanak eragiten ditu, bainaNafarroara euria bertzerik ez da iris-ten.


2. Erliebea

Nafarroako ia mendikate guztiekmendebalde-ekialde orientazioa dute.Arrazoia Pirinioen sorreran dago. Piri-nioak sortu ziren garaian, iparraldetikhegoaldera, Iberiar penintsularen aur-ka lur mugimenduak gertatu ziren.Mugimenduan zegoen lurrak geldirikzegoen lurraren aurka talka egitean,bi plaken arteko lurraren goratzea era-gin zuen, gaur egun ezagutzen dugunPirinio mendikatea sortuz. Urak, men-dikateak zeharkatu behar zituenez,iparraldetik hegoaldera edo hegoalde-tik iparralderako norabidea hartu zuen,erreka eta ibaiak eratuz. Ondorioz, er-liebe anitzeko lurraldea eratu zen: Na-farroa.

Nafarroaren itxura luzexkak, klimadesberdinak eragiten ditu ipar eta he-goaldean. Iparraldera, Nafarroako men-dialdera Atlantikoko ekaitzak aiseagoiristen dira Erriberara baino. Kantauriitsasoak, bertzalde, erregulatzaile ter-miko gisa jokatzen du, iparraldeko bai-lara hezeetako tenperaturak epelduz;itsasotik urrundu ahala, klima atlantia-rra desagertu eta klima kontinentalaagertzen hasten da, negu hotz eta udahagitz beroekin.

Nafarroako erliebea anitza da; de-netarik pixka bat du: bi mila eta laue-hun metrotik gorako mendiak (ekialde-ko Pirinioak), mendi ertainak (kanpokomendikateak), zazpiehun metrotik go-rako bailarak (Piriniotako bailarak),laurehun metrotik gorako sakonuneak(Iruñerria, Irunberri-Agoitz), berrehunmetrotik gorako lautadak (Ebroko lau-tadak) eta itsasoaren mailara heltzen

diren bailarak (Kantauriko bailarak).Orografia aniztasun honek, jakina, kli-ma aniztasuna dakar.

Altitudeak bere garrantzia du. Nafa-rroa ia osoa (ia %90) 200-1.000 metroartean kokatuta dago; ia erdia 200-600metro artean eta heren bat 600-1.000metro artean. Beraz, orokorrean mendiertaina da nagusi, eta hala izanik, oro-grafia ez da erabateko oztopo edomuga iparraldetik datozen aire masen-tzat.

Mendien orientazioak ere zerikusihandia du. Nafarroako ia mendilerroguztiek, arestian aipatu bezala ekialde-mendebalde orientazioa dute, eta ze-harkatzen dituzten erreka eta bailarekipar-hego orientazioa. Ipar eta ipar-mendebaldetik datozen haize masa na-gusiak, mendi horiekin topo egiteangelditu egiten dira, gorantz igo eta ipa-rraldeko bailaretan botatzen dute eu-ria, hegoaldera idor iritsiz. Horrexega-tik euri guttiago egiten du Iruñean Baz-tan-Bidasoan baino, eta Tafallan Iruñe-an baino.

Erliebeari dagokionez, kontrastehandiko bi zonalde daude: mendialdeaeta Ebroaldea.

2.1. Mendialdea

Pirinioek, Kantauri-Mediterranearbanalerroak eta erdialdeko mendiekosatzen dute. Pirinio eta Kantauri-Me-diterranear banalerroaren ezaugarrinagusia orografia konplexua da, aida-nez, aniztasun klimatiko zabala daka-rrena. Belate-Azpirotz banalerroarenzatirik handiena 1000 metrotik behera

EDUKI OROKORRAK104

dagoenez, klima ozeaniar euritsutik kli-ma mediterranear idorrerako pasabideaez da kolpetik gertatzen, pixkanakabaizik, honela, tarteko klima ezaugarriandana eraginez. Era berean, Kantauri-Mediterranear banalerroak pantailamodura jokatzen du ipar eta ipar-men-debaldeko euriekiko. Horregatik, ares-tian erran bezala, Baztan-Bisadoan Iru-ñean baino euri gehiago egiten du.

Banalerrotik Kantauri aldera joa-nez, Nafarroako iparraldeko mendiekinegiten dugu topo: aipagarrienak, Kin-toa eta Bortzirietako mendiak dira,mendi lasaiak, bailara sakon eta estuekzeharkatuak. Mendilerro hauen ga-rrantzia klimatikoa handia da, Kantau-ri itsasotik datozen aire masen lehen-dabiziko oztopoa baitira. Itsasoko ho-dei masek talka egiten dute mendihauekin, mendi horien magalean dau-den herri eta bailaretan prezipitaziougariak eraginez.

Nafarroaren ipar-ekialdean Piri-nioak daude eta han bi mendi multzonagusi: Erdiko Pirinioa eta Mendebal-deko Pirinioa.

Erdiko Pirinioa

Kintoak, Artzi edo Oroz-Betelukomendilerroak eta Arga, Erro, Errobi etaIrati bailaren inguruko mendiek osa-tzen dute. Mendebaldekoa baino ba-xuagoa da. Mendebaldeko Pirinioa bai-no ekialderago dagoenez, Kantauri itsa-soaren eragin handiagoa du.

Mendebaldeko Pirinioa

Erdiko Pirinioa baino garaiagoa daeta itsasoaren eraginetik urrunago dago.

Iparraldeko aire eta hodei masei, erdi-ko Pirinioak baino pantaila handiagoaegiten die. Altitude handia, orografiaokerra eta malda handiak dira bereezaugarri nagusiak. Ondorioz, neguluze eta gogorrak eta uda laburrak di-tuzte. Piriniotako bailarek klima anitzadute, beren kokapena ere anitza baita.Erliebearen aniztasuna dela eta, magaleguterak, sakonuneak, magal laiotzak,inbertsio termikoak, haize turbulen-tziak, bailara mehartuak, eta abar age-ri dira, aire masak aldaraziz. Hau guz-tia areagotu egiten da ekialde-mende-balde kokapena duten mendilerro etaipar-hego kokapeneko bailaretan, batabertzearen segidako pantaila edo he-siak eratuz.

Pirinio eta Kantauri-Mediterranearbanalerroaren artean batetik, eta haueneta kanpoaldeko mendilerroaren arte-an bertzetik, tarteko hiru pasabidedaude: Arakileko korridorea, Iruñerriaeta Irunberri-Agoitz korridorea. Men-dien arteko lurrak dira, altitude ertai-nekoak. Neguan aire hotza pilatzen da,mendietatik datorren aire hotza behe-ra jaisten baita, inbertsio termikoak era-ginez.

Arakileko korridoreak Kantauri itsa-soko aire masen eragin handiena du,Aralar eta Urbasa mendilerroek ingu-ratutako korridore estua baita. Beraz,Arakileko korridorea, hiruren arteaneuritsuena da.

Iruñerria eta Irunberri-Agoitz korri-doreek klima kontinentalagoa dute etaprezipitazio guttiago.

Kanpoaldeko Mendilerroak klima-ren azken oztopo bezala jokatzen du.


2.2. Ebroaldea: Nafarroaerdialdean eta Erribera

Kanpoaldeko mendiek bereiztendute: Kantauri-Kodes, Lokiz, Urbasa-Andia, Erreniaga, Alaitz-Izko eta Leire-ko mendilerroak.

Aire eta euri masen aitzinean eremuitxia da eta beraz, klima arras desberdi-na du iparraldearekiko. Klima konti-nentalagoa da, idorragoa. Udako ekai-tzak ohikoak dira, txingor eta guzti ba-tzuetan. Cierzo izeneko haizeak garran-tzia handia du, bortizki jotzen baitu.

EDUKI OROKORRAK106

II. ZATIA

OINEZ

A. SARRERA

Munduan zehar hamaika klima des-berdin dago eta gizakiak horietara ego-kitzen ikasi du. Egokitzapena, ez da bat-batean gertatu, denboraren, urteenjoan-etorrian baizik. Gorputzak egura-tseko baldintza eta aldaketetara ohitze-ko denbora behar du. Ez da gauza beraoxigeno eskasia duen lurralde garaie-tan edota itsas ertzean ibiltzea, eztaipar zein hego poloetan, edota basa-mortuan bizitzea ere. Egokitze prozesuhorretan, gizakiak barne aldaketezgain, kanpo aldaketak egin behar izanditu, alegia, janzkera bat edo bertzehautatu behar izan du bizi den inguru-nera egokitzeko.

Himalaiako sherpak edo Andeetakogoi-lautadetako Quechua eta Aymaraindiarrak, errate baterako, oxigeno gu-ttidun eguratsean bizitzen ohituta dau-de. Dena den, epe laburrera, gizakiakez du klima desberdinetara egokitzekogaitasun handirik; arrazak, milaka urte-tan zehar, belaunaldiz belaunaldi, habi-

tat jakin batera ohituz eta egokituz sor-tu baitira.

B. GORPUTZAREN

TENPERATURA

Giza gorputzaren batez bertzekotenperatura 36,5 eta 37,5 ºC artekoada. Tenperatura horri tinko eusteko,gorputzak sistema termo-erregulatzai-le eraginkorra du. Baina maiz, hori ezda nahikoa izaten eguraldi zakar etaaldakorrari aitzin egiteko, eta gizakiaketengabe, eguraldi gertakariei aitzinegiteko janzkera eta material berriakasmatuz dihardu. Hori dela eta, ez duguderrigor eguraldiaren zain egon beharmendian ibilaldiak egin ahal izate-ko; janzkera eta material egokien bi-dez gorputzaren gorabehera termiko-ak orekatuz, eguraldiari muzin egitenahal diogu. Edonola ere, horrez gain,Zerbitzu Metereologikoen eguraldi ira-garpenak ezagutzea hagitz garrantzi-sua da.

I. janzkera eta materiala

C. ALDAKETA TERMIKOAK

1. Gorputzeko berotasunagaltzearen arrazoiak

Zer da hotza? Hotza, berotasun ga-bezia da. Gure gorputza, beroa sortze-ko makina da, baina modu desberdine-tara berotasun hori galdu egiten dugu.Galtzen dugun bero kantitatea, gorpu-tzak sortzen duena baino handiagoadenean, hotz sentsazioa agertzen da.

Hotza tenperaturak adierazten baduere, haizea da eragile garrantzitsua.Hotza eta haizea elkartzen direnean du-gun sentsazioari “sentsazio termikoa”deitzen zaio. Balio hau neurtu egin dai-teke eta hotza eta haizearen baturak,gorputzak jasanen duen benetako ten-peratura erreala adieraziko digu.

Ondoko taulan adierazita dago:

Gorputzeko aldaketa termikoak bimotatakoak izaten ahal dira: barrukoaketa kanpokoak. Barrukoen artean gora-kadak eta beherakadak gerta daitezke.Gorakadak, ariketa fisikoaren ondoriozgiharrek sortzen duten berotasunari,batetik, eta janarien liseriketan sortzenden beroari, bertzetik, zor zaizkio. Orohar, xahutzen dugun kaloria kopurua-ren %75 berotasun bilakatzen da.

Aitzitik, izerditzearen, edari hotzakedatearen edo geldialdien ondorioz,gorputzeko tenperaturaren beheraka-da gertatzen da.

Kanpoko aldaketa termikoak, be-rriz, urtaro eta eguraldiaren ondoriozgertatzen dira. Altitude eta latitudeakere eragin zuzena dute.

Beraz, hotz sentitzen dugunean, be-roa galdu dugula erran nahi du; galera

OINEZ110

HaizearenTenperatura ºC-tan

abiadura

Haize hila 10 5 0 –5 –10 –15 –20 –25 –30 –35 –40 –45 –50

Km/or. Haizeak eragindako hoztasunaren sentsazio termikoa

8 7,5 2,5 –2,5 –7,5 –12,5 –7,5 –22,5 –27,5 –32,5 –37,5 –45,0 –50,0 –55,0

16 5,0 –2,5 –7,5 –12,5 –17,5 –25,0 –32,5 –37,5 –45,0 –50,0 –57,5 –62,5 –67,5

24 2,5 –5,0 –10,0 –17,5 –25,0 –32,5 –37,5 –45,0 –52,5 –57,5 –65,0 –72,5 –77,5

32 0,0 –7,5 –12,5 –22,5 –25,0 –35,0 –42,5 –50,0 –57,5 –65,0 –70,0 –77,5 –85,0

40 0,0 –7,5 –15,0 –22,5 –30,0 –37,5 –45,0 –52,5 –60,0 –67,5 –75,0 –82,5 –90,0

48 –2,5 –10,0 –17,5 –25,0 –32,5 –40,0 –47,5 –55,0 –62,5 –72,5 –77,5 –85,0 –95,0

56 –2,5 –10,0 –17,5 –25,0 –32,5 –42,5 –50,0 –57,5 –65,0 –72,5 –80,0 –87,5 –95,0

64 –2,5 –10,0 –20,0 –27,5 –35,0 –42,5 –50,0 –60,0 –65,0 –75,0 –82,5 –90,0 –97,5

>64 km/or: ARRISKUTSUA OSO ARRISKUTSUA BIZIKI ARRISKUTSUAeragin Haizeak jotako Haizeak jotako gorputzgehigarri gorputz atalak minutu atalak 30 segundotanttikia batean hormatu daitezke hormatu daitezke

Jantzi egokirik gabe haizearen eraginpeandagoen gorputza hormatzeko arriskua

Haizeak eragindako hoztasunari dagozkion tenperaturen taula

hori ondoko arrazoi hauetakoren ba-tengatik gertatzen da:

a) Kondukzioa: berotasuna, kontak-tuan dauden bi medioren artean, bate-tik bertzera pasatzen da. Beroenak ho-tzenari ematen dio beroa. Adb: harrihotz baten gainean esertzen garenean,ipurdia hozten zaigu.

b) Konbekzioa: aire hotza gure janz-keren barrura sartzen denean, beroaebasten digu; horregatik, arras garran-tzitsua da zamarraren lepoa, eskumutu-rrak... ongi ixtea.

c) Izerditzea: ariketa fisikoa egineta izerditzean, gure larruazaletik he-

zetasuna galtzen dugu lurrun gisara,eta ondorioz bero galera gertatzenda. Azken batean, izerditzea, gorpu-tzeko tenperatura sobera igo ez da-din, gorputzak duen termoerregulaziomekanismoa da. Izerdituko ez bagina,ariketa fisikoak eragiten duen beroakgorputzeko tenperatura igoarazikoluke, eta sukarra eta zorabioa eragi-nen liguke.

d) Erradiazioa: eguzkiak, berogailubatek edo suak bezala, gure gorputzakberoa erradiatzen du ingurura. Beroagaltzeko bertze modu bat da.

Ondoko laukian, aldaketa hauen guz-tien ezaugarriak ageri dira sailkatuta:

JANZKERA ETA MATERIALA 111

JATORRIA ONDORIOA ZERGATIA

Barrukoa Gorakada Jarduera: gorputza mugimenduan jartzeak beroa sortzen du.

Elikadura: janari eta edari beroak hartzeak tenperatura igoarazten du.

Beherakada Izerditzea: gorputzak sobera duen beroa kanporatzeko sistema da.

Jarduerarik eza: mugimendua etetean, izerdiaren hezetasunak tenperatura guttitzen du.

Elikadura: edari eta janari hotzak edan eta jateak, tenperaturaren beherakada dakar.

Erradiazioa: larruazalak eragindako beroak, babesik gabeko tokietatik ihes egiten du: eskuak, burua, lepoa. etab.

Arnasketa: ahotik arnasa hartzen badugu, sudurretik hartzerakoan baino hotzagoa iritsiko da airea biriketara.

Kanpokoa Gorakada Kokapen geografikoa: Ekuatorera hurbildu ahala, tenperaturak gora egiten du.

Altitudea: jaisten dugun 100 metroro, tenperatura 0,6ºC igotzen da.

Bertzerik: klima, urtaroa, ekosistema...

Beherakada Kondukzioa: gorputzak, bera baino hotzagoa dagoen zerbait ukitzean, tenperatura galtzen du.

Konbekzioa: aire hotza gure jantzien barrura sartzean, berotasuna kentzen digu.

Kokapen geografikoa: Ekuatoretik urrundu ahala, tenperaturak beherantz egiten du.

Altitudea: igotzen dugun 100 metroro, tenperatura 0, 6 ºC jaisten da.

Bertzerik: klima, urtaroa, ekosistema...

Gorputzeko tenperatura aldaketan eragina duten ezaugarriak

D. EKIPO ETA MATERIALAREN

EZAUGARRIAK

Zerbait erosi behar dugunean, zer-tarako erosi behar dugun jakin behardugu, zein erabilera emanen diogun.Horregatik, erosi aitzinetik, erosi beha-rreko produktuari buruzko informazioabildu, antzeko bertze batzuekin aldera-tu eta merezi duen ala ez erabaki behardugu. Izan ere, mendirako jantzi etamaterialak aski garestiak baitira bi aldizpentsatu gabe erosteko. Aldiz, aipaturi-ko prozesuari jarraitzen badiogu, ziu-rrenera egoki asmatuko dugu erosketa-rekin.

Edozein material erosi aitzinetik,ondoko ezaugarriak hartu behar ditugukontuan:

• Egokitasuna: egin behar dugunjarduerarako egokia den ala ez.

• Balioaniztasuna: ahalik eta jardue-ra desberdin gehienetarako balia-garria izatea.

• Osaketa: kalitatezko materialezegina izatea.

• Iraunkortasuna: erabileraren aitzi-nean duen erresistentzia.

• Pisua eta bolumena: bien artekooreka bilatu behar da.

• Fidagarritasuna: egileak aipatzendituen kualitateak frogatuta ego-tea.

• Erabilgarritasuna: erabilterreza iza-tea.

• Zainketa: irauteko eskaini behardiogun zainketa.

• Homologazioa: kalitate kontrolguztiak pasatu izana.

• Prezioa: eskaintzen duen kalitate-rako justifikatua izatea.

Erosketa bat egin aitzinetik, dende-tako adituek, bertze gidari edo monito-reek, kirolariek edota material hori fro-gatu duen edonork ematen ahal diguinformazio zuzena. Hala ere, kontuanizan behar dugu, pertsona bati ongi da-torkiona, ez datorkiola beti ongi bertzebati.

E. JANZKERA

1. Definizioa

Eguratseko elementuetatik guregorputza isolatuko duten jantzi guztiakdira. Jarduera burutuko dugun toki etaurtaroaren arabera, aurki ditzakegunegoeretatik babestuko gaituzten jan-tziak hautatuko ditugu.

2. Ezaugarriak

Jantziek ezaugarri bereziak izan be-har dituzte iraunkorrak, ziurrak etaerosoak izatea nahi badugu. Hona he-men ezaugarri nagusiak:

2.1. Sendotasuna

Jantzien sendotasunak erabilera ego-kia eta iraunkortasuna eskaintzeazgain, segurtasuna ere emanen digu.Hori dela eta, jantzi bat erosterakoan,ehunak, josturak, bukaerak, kremaile-rak, belkroak, etab begiratu behar dira,erabilera bortitzaren aitzinean ongierantzunen duela ziurtatzeko.

OINEZ112

2.2. Arintasuna

Ekipoa ahalik eta erosoen garraiatu

ahal izateko derrigorrezkoa da jantziak

arinak izatea. Gaur egungo zuntz artifi-

zial gehienek arintasuna dute oinarri

nagusitzat: poliester, poliamida, ther-

mastat, etab. baita ehun natural zen-

baitek ere: zeta, luma…

2.3. Zabaltasuna

Neurriari dagokionez, zabaltasun

egokia aurkitzea izanen da erronka.

Jantziak zabalegiak badira, aire geruza

handiegia sortuko da eta gorputzak ne-

kezago berotuko du; halaber, airea sar-

tu eta konbekzioz beroa galtzeko arris-

kua dugu. Aitzitik, jantziak estuegiak

baldin badira, mugimena oztopatuko

digute. Dena den, barruko jantziak edo-

ta kanpokoak bereizi behar dira: barru-

koek estuak izan behar dute, izerdia

xurgatu eta kanporatu ahal izateko; al-

diz, kanpokoek zabalagoak izan behar

dute mugimena ahalbidetzeko eta jan-

tzi desberdinen artean aire geruza sor-

tzeko.

2.4. Iragazkaiztasuna etatranspiragarritasuna

Bi ezaugarri hauen arteko oreka bi-

latu behar da; batetik, ariketa fisikoak

eragindako izerdia kanporatzeko, eta

bertzetik, euriaren hezetasuna barnera

ez sartzeko.

2.5. Estetika eta kolorea

Estetika guztiz pertsonala da eta ezdu inolako eraginik errendimendu etairaunkortasunean. Kolorea, aldiz, ha-gitz garrantzitsua da. Kolore bizi eta ar-giek (laranja, horia, berdea, gorria…)bizitasuna ematen digute, eta eguralditxar edo ezbeharren aitzinean ere, gogo-aldarteari eusten laguntzen digute. Ko-lore ilunek (beltza, urdin iluna, grisa,marroia…) aldiz, tristura, ezkortasuna,beldurra transmititzen digute. Horrezgain, arrisku egoera edo eguraldi txa-rrarekin, ez dira ia ikusten. Kolore bi-ziak urrunetik ikusten direnez, larrial-dietatik ongi irteteko baliabide izatenahal dira.

3. Ehunak

Jantziak ehunez eginak daude, ehu-nak hariz eta hariak zuntzez. Zuntzhauek hasieran naturalak ziren bainagaur egun, zuntz artifizialek, naturale-kiko dituzten abantailak direla medio,erabat alboratu dituzte zuntz naturalakmerkatuan.

• Zuntz naturalak: antzinatik ehu-nak egiteko erabili izan dira. Lan-dare jatorrikoak (kotoia, linua, es-partzua...) edota animali jatorriko-ak (artilea, zeta...) izaten ahal dira.Zuntz hauek motz-motzak dira etahariak egin ahal izateko, biratzeabeharrezkoa da (antzinako iruteprozesua).

• Zuntz sintetikoak: ikatz eta petro-lioaren eratorrietatik datoz. Proze-su zenbaiten ondorioz, harizpi ja-


rraikor arras erresistentea sortzenda, gero ehunak egiteko erabil-tzen dena. Zuntz ohikoenak polia-midak, poliesterra eta polipropile-noa dira. Batzuetan, zuntz natura-len tankera izan dezaten, moztueta biratu egiten dira, emaitza na-hikoa itxurosoak lortuz.

Zuntz artifizialek pisu guttiagodute, azkarrago idortzen dira etatranspirazio gaitasun handiagoadute bai ur lurrun eta bai likidoaridagokionez ere. Osasun aldetik, or-dea, larruazalerako ez dira haingoxoak eta zenbait pertsonari aler-gia eta pikorrak eragiten dizkie.

Haria egin dugunean, txirikor-datze prozesua jasaten du, bi ehunmota lortuz.

• Puntuzko ehunak: zaharrenak dira.Korapilo eta kiribil bidez hariak txi-rikordatzen dira, ehun elastikoalortuz, korapiloak ez baitaude era-bat teinkatuak. Ukimenerako atse-ginak dira eta barru eta erdi geru-zarako erabiltzen dira.

• Ehun lisoak: hari paralelo zenbaiti(bilbea), hari perpendikularrak tar-tekatzen zaizkie txandaka, hau da,bilbeko harien gainetik eta azpitiktartekatuz. Ehun honi enpesa de-ritzaio. Hariaren loditasun eta es-tutasunaren arabera, pisu espezifi-ko jakin bat izanen du (gr/m2). Ho-nela, erabiltzen den haria finabada, pisu guttirekin, haize eta he-zetasunaren aurka erresistentziahandia duten ehunak lortzen ahaldira. Erresistenteagoak izateko,hari lodiago batekin urradurenaurkako laukitxoak egiten zaizkie.

4. Ehunen tratamenduak

Ehuna lortu dugunean, eraginkoreginen duten itxura eta propietateakgehitzen zaizkio hainbat tratamendueta akabera prozesuen bidez. Gehienek,iragazkaiztasunarekin lotura zuzenadute. Propietate hau Schmerberg-en Tes-tarekin edo ur zutabearen testarekinneurtzen da. Test honek, janzki bateniragazkaiztasuna neurtzen du gaineanerortzen zaion ur kantitatearen arabera.Hoditxo batera komunikatuta dagoenontziaren gainean ehun zati bat jartzenda, hermetikoki estaliz. Hoditxoa mili-metratuta dago. Pixkanaka, hoditxotikura botatzen da, ehunaren goialdeanur tanta bat agertu arte. Sartu den urkantitatearen arabera, iragaiztasun ba-lio bat emanen zaio janzkiari. Balioak,guttienez, 1000mm-tik gorakoa izan be-har du. Kantitate hau presio unitatetanere neurtzen ahal da: 1 bar = 1000mm.

OINEZ114

Ehuna Hoditxograduatua

Schmerberg-en Testa

4.1. Induzitua

Ehunari produktu plastiko bat ge-hitzen zaio (poliuretanoa, PVC...) ehu-narekin bat eginez, distirarik gabekoalde lakar bat eta alde distiratsu etaleun bat (induzitua) lortuz. Oso iragaz-gaitza da (ur zutabea >1000) baina ezdu transpiratzen.

4.2. Deperlantea

Poliuretanoz egindako produktuplastikoa ezartzen zaio ehunari kanpo-tik transpirazioa galarazten ez duenegitura batekin; aitzitik, ura irristatuegiten da eta ez da janzkira sartuko. Urzutabea ez da sobera handia eta garbi-tzearekin erraz izorratzen da.

4.3. Hidrofugaketa

Gabardina, aterki, oinetakogintza-rako larru etabarrei ematen zaien trata-mendu berezia da. Euskarriarena egitenduen ehunaren bilbea osatzen dutenharien arteko geruzetan, olioa, laka, te-floia edo kautxua urtuz, gaineztaduraz-ko tratamendua egiten da. Transpiraga-

rritasuna guttitu egiten du iragazgaiz-tasunaren mesedetan.

4.4. Erretxinaketa

Ehunari, erretxina mota desberdi-nak geruzaka ezartzen zaizkio. Transpi-ragarritasun eskasa lortzen da. Gainera,aise izorratzen da eta nekez berregindaiteke sprayen bidez.

4.5. Mintz mikroporotsuak edoporoanizdunak

Gaineztadurazko tratamendua era-biliz, ehunaren gainean eratorri plasti-koa ezarriz lortutakoak ditugu. Gainez-tadurazko ohiko tratamenduaren alde-an, mintza poroz josia dago (1,5-3 bilioiartean zentimetro karratuko); poroakile bat baino 200 aldiz ttikiagoak etaeuri tanta bat baino 20.000 aldiz ttikia-goak dira. Beraz, poroetatik, izerdiarenlurruna kanporantz ateratzen ahal da,baina euri tantek ezin dute sartu. Min-tza, ehun batek edo bik estaltzen dute,ehun konplexua eratuz. Inoiz ez damintz poroanizduna estali gabe uzten,aise izorratuko bailitzateke. Hauen ar-tean hainbat ehun ezagun ditugu: Mi-cropor, Porex, Entrant, Gore-Tex, Sofitex,Sympatex, Stan-Air, Pertex, etab.

Gore-tex-aren kasuan, merkatuan bieta hiru geruzetako Gore-Tex jantziaksaltzen dira. Bi geruzetakoak hirukoakbaino transpiragarritasun gehiago du,kanpoko ehuna finagoa delako eta ba-rruko sare moduko forruari esker, gor-putzak zuzenean tefloiarekin kontaktu-


Ehuna

Ur tantakPoliuretanozko

egitura

rik ez duelako. Hiru geruzetakoa ani-tzez gogorragoa da urratuen aitzinean,“tricot” izeneko urratuen aurkako lami-natua baitarama, harri, adar eta aba-rren aurka babestuz. Hiru geruza izate-an transpiragarritasuna galtzen baduere, iragazgaitzagoa da. Halaber, jan-tzia lodiagoa denez, pisu gehiago iza-nen du eta idortzeko denbora gehiagobeharko du. Gore-Tex-aren azken ere-dua XCR deritzana da, bai bi geruza etabaita hiru geruzakoen kasuan ere,transpiragarritasun handiagoa lortuduena. Bi edo hiru geruzetako Gore-Texjantzia hautatzea, beraz, erabilerarenesku dago.

4.6. Laminaketa

Euskarria den ehunaren gaineanbertze ehun porotsua ezartzen da lami-na modura, transpiragarritasuna galdugabe estaltzen duena. Hauen arteanondokoak aipa ditzakegu: Gore-Tex,Sympatex, Microtex, etab. Pertex etaWindstopper forru polarretan erabiltze-ko asmatutako ehunak dira.

4.7. Mintz polimerikoak

Guztietan sofistikatuenak dira. Elka-rren artean kontrajarriak baina bateragarriak diren bi molekula katetan oina-rritzen dira, sistema elastomeriko ira-gazgaitza sortuz. Kate bat urzalea da(hidrofiloa) eta bertzeak egotzi egitendu ura (hidrofugoa). Sistema honen bi-dez transpiragarritasun handia lortzenda, gasek, presio eta berotasun erlatibohandiko guneetatik baxuagoetara joa-

teko duten berezko joera lagun duela-ko. Ehun sail honetakoak dira ActivePerformance eta Hidroline, bertzeakbertze.

OINEZ116

Mintz prodanizduna

Ur lurruna

Ur tantak

Ehuna

Ur lurruna

Ur tantakEgituramolekularra

5. Betegarri termikoak

Jantzi batek edo bertzeak gehiagoedo guttiago berotzen duenaren usteustela arrunt hedaturik dago. Beroasortzen duen bakarra gure gorputza daeta janzten dugun guztiak, gure beroakkanporantz ihes ez egiteko bertzerik ezdu balio. Gorputzaren beroari eustekomaterial egokiena betegarri termikoakdira; gaur egun bi mota daude: lumaeta zuntza.

Bi betegarrien printzipioa berberada, alegia, airea beroaren eroale txarrada, horregatik, bi betegarri hauek, guregorputzak sortzen duen beroa harra-patzen dute, gorputzaren tenperaturaahalik eta guttien jaistea lortuko duengeruza isolagarria osatuz.

5.1. Luma

Isolagarri termiko gisa ezaugarri ho-berenak dituen betegarria da. Produktunaturala da, ahate eta antzaretatik dato-rrena. Luma kalitate desberdinak daudeanimalia batena edo bertzearena, edo-ta animaliaren zein zatitakoa denarenarabera. Lumatxa hegaztiaren lepo, bu-lar eta sabeletik ateratzen da eta isola-garritasun ahalmen handiena duenada. Jantziaren luma guztien artean da-goen lumatxa kantitateak, jantziarenkalitatea adierazten digu, hau da, zen-bat eta lumatxa gehiago, orduan etajantzi hobea, beroagoa. Baina lumatxaarrunt garestia denez, ia beti bertzeluma motekin nahasi ohi da. Bertzeluma moten helburua, prezioa guttite-az gain, ahalik eta azkarren bolumena

hartzen laguntzea da. Dena den, jan-tzia arrunt ona izan arren, ia beti daudezuztar handixeagoko kalitate okerrago-ko lumak.

• Abantailak: pisu gutti, arras isola-garria, erraz biltzen da eta errazhartzen du bere ohiko itxura zan-patzeari utzi ondoren, iraunkorra,ukimenerako atsegina.

• Desabantailak: bustitzen bada ezdu deustarako balio, hagitz man-tso idortzen da, tentuz garbitubehar da, garestia.

5.2. Zuntza

Poliester eta polipropileno zuntzsintetikoz egina dago, kaotikoki elkargurutzatuz eta prozedura zenbaiten bi-dez lotuz. Loditasun eta egitura desber-dinak izaten ahal ditu, hiru dimentsio-tako sare modukoa eratuz, eta hutsakedota konpaktuak izaten ahal dira; hu-tsek errendimendu hobea dute, egitu-raren barnean airea harrapatzeaz gain,zuntz beraren barnean ere airea harra-patzen baitute. Azken batean, helbu-rua, gastu murritzagoarekin luma imi-tatzea da.

• Abantailak: hezetasunarekin ez duisolagarritasun handirik galtzen(%70 mantentzen du), azkar idor-tzen da, zainketa erraza du etaprezioa nahikoa eskuragarria.

• Desabantailak: biltzeko ahalmenguttiago du, pisu eta bolumenhandiagoa, iraupen laburragoa (lu-mazko zaku batek, zuntzezko ba-tek baino hiru aldiz gehiago irau-ten ahal du), ukimena ez da hain


atsegina, eta hotz handiko egoe-ran ez da luma bezain ona.

6. Ehun termikoak

Ehun termikoak barne eta erdikojanzkiak egiteko erabiltzen dira. Eroale-garritasun eskasa eta aire mikromasakosatzeko gaitasuna dutenez, gorputze-ko beroa ez galtzeko benetako mugadira. Gainera, izerditzea ahalbidetzendute, bai lurrun bai eta likido eran ere,milaka zuntzen artean barreiatu etagorputzak sortzen duen beroarekin lu-rrunaraziz. Bi mota daude: naturalaketa artifizialak.

6.1. Naturalak

• Kotoia: betidanik ezagutzen du-gun ehuna da, ukimenerako atse-gina, hezetasuna aise xurgatzendu baina ez du erraz kanpora-tzen; beraz, hagitz motel idor-tzen da eta ondorioz, gorputzakkondukzioz berotasuna galtzendu. Hau guztiagatik, neguan ibil-tzeko ez da egokia, arropa bustiabenetako arazo bilakatzen ahalbaita.

• Artilea: zuntz sintetikoak agertuarte, artilea zen beroari eustekozuntz preziatuena, bustita ere be-roari eusten baitio; gainera, ero-soa eta ukimen atseginekoa da.Hala ere, hezetasun, pisu eta edu-kiera handia hartzen du, eta den-bora anitz behar du idortzeko.Dena den, isolagarri termiko hobe-renetarikoa da.

• Artile termogenoa: artilearen gai-tasun termiko handia probestuz,eta bere transpiragarritasun eska-sa eta idortze motela ordezkatunahian, artilea zuntzarekin nahas-ten du (poliesterra edo polipropi-lenoa). Hotz handirako galtzerdieta espedizioetako barne arrope-tarako erabiltzen da. Ehun sinteti-koekiko alergikoak direnentzatere arras egokia da.

6.2. Sintetikoak

• Lykra: osagarri bezala erabili ohida, hau da, bertze ehunekin naha-siz, ehun horiek, lykraren propie-tate hidrofugo eta elastikoez ba-lia daitezen. Janzkien eskumutureta gerrikoetan aurki ohi da; bai-ta, poliesterrarekin nahasita la-rruazalera itsasten diren janzkie-tan ere. Lykra, Du Pont etxearenmarka da.

• Poliamida: nylon ezaguna da;arrunt gogorra denez eta ur guttixurgatzen duenez, janzkiak atalbatzuetan sendotzeko erabiltzenda.

• Polipropilenoa: hagitz arina da, urguttien xurgatzen duena (% 0,05-0,01 artean). Hala ere, izerdia liki-do egoeran dagoenean ez da pa-satzen, eta horregatik bertze ehu-nekin nahasten da, edota saremoduko ehuna sortzen da transpi-ragarritasun arazoa sahiesteko.Barruko arropa, galtzerdi eta ba-rruko eskularruak egiteko arraserabilia da. Oso iraunkorra da.

OINEZ118

• Poliesterra: kotoia imitatzeko sor-tutako zuntz sintetikoa da. Ikatzeta petrolioaren eratorrietatik sor-tua da. Hezetasunari (% 0,4-0,1 ar-tean), eragile erasotzaileei etatentsioei arras ongi aitzin egitendien erretxina termoplastikoa da.Egile anitzen tratamendu zenbai-ten aldaera eta konbinaketa des-berdinen oinarria da, modu horre-tan bere propietateak biderkatuz.Tinda daiteke eta horregatik kolo-re anitzetan aurkitzen ahal dugu.Poliesterretik forru polar ezagunaegiten da, kardatua izeneko proze-suari esker. Horzdun gurpiltxo ba-tzuen bidez, ehunaren azala haus-ten da, ezagutzen dugun ukimenkiribildu atsegina lortuz. Kardatuabi aurpegitatik egiten ahal da, etakardatzean, airea harrapatzen du-ten milaka mikroharizpi sortzendira, kanpoarekiko geruza isolaga-rria osatuz. Tratamendu honen on-doren, bertze tratamendu batzukjasaten ditu, urraduren aurkairaunkorragoa izan dadin (bolatxo-ak sortzea edo “pilling”). Polieste-rra bertze zuntzekin konbinatzenahal da, ondoko ezaugarriak lor-tzeko:– elastikotasuna: lykrarekin– xurgapen handiagoa: zuntz ze-

lulosikoarekin– erresistentzia handiagoa urradu-

ren aitzinean: poliamidarekin– haize ebakitzailea: haize-geldia-

razle mintzekin.Abantailak:

– arintasuna– idortze azkarra

– giro goxoa sortzen du, transpira-zioaren izerdia larruazaletikurrunduz

– transpiragarritasun handia– ez da usteltzen eta iraupen luzea

du– zuntz naturaleko bertze janzki

batzuk baino usain guttiagohartzen du.

Desabantailak:– haizearen aitzinean gaitasun

termiko eskasa– urradurekiko erresistentzia mu-

gatua (bolatxoak sortu)– garestia– termikoki luma baino ahulagoa.

• Coolmax: lau ildaska dituen Da-cron zuntz berezia da. Forma be-rezi honi esker, ohiko zuntzek bai-no %20-ko azalera handiagoa du;horri esker, izerdia larruazaletikurruntzen du, berehala kanpora-tuz eta lurrunduz. Beraz, larruaza-la sobera berotzea galarazten du,denbora luzeagoan idor iraunara-ziz. Ukipenerako goxoa eta ero-soa izateaz gain, material arinada. Barruko kamixetak eta gal-tzerdiak egiteko erabiltzen da ge-


Coolmax zuntza

hienbat. Eguraldi beroetarako ego-kia da.

• Thermastat: gune hutseko zuntzikaragarri finez osatutako ehunada. Zuntz horien diametroa zetaharizpi batena bezalakoa da.Gorputzak sortutako beroa, be-rehala gune hutsetara iragatenda, ehunaren tenperatura hagitzazkar igo eta beroari eutsiz;modu horretan, bero erradia-zioen galera saihesten da. Hala-ber, ur lurruna aise kanporatzenlaguntzen du. Barruko kamixeta,galtza eta galtzerdietarako era-biltzen da. Eguraldi hotzetarakoegokia da.

• Klorozuntza: “tetracloruro de po-livinilo” izenekoa da, hau da,PVC-aren ehungintzarako ber-tsioa. Horrek ez du erran nahiehuna lakarra, zurruna edo zaka-rra denik. Gaitasun termiko han-dia du, baina transpiragarritasuneskasa, eta hori galarazteko poli-propileno edo poliesterrarekinkonbinatzen da. Barruko arropaegiteko oso erabilia.

7. Gorputz atalak

7.1. Burua

Gure gorputzak energia transforma-gailu gisa funtzionatzen du, hartzenduen energia, bero bilakatuz. Jaten du-gun janari oro, erradiazio infragorri bi-hurtzen du eta norabide guztietara he-datu. Beraz, gurputzeko babesik gabe-ko ataletatik aise galduko dugu beroa.Kanpoko tenperaturarekiko alde han-dia dagoenean, galera are handiagoaizanen da. Atal horien artean nagusiaburua dugu. Burua, gorputzaren %20bada ere, beroaren %40a burutik galdaiteke. Horregatik, ezinbertzekoa dahotz denean burua estaltzea. Halaber,inongo babesik gabe eguzkipean ego-nez gero, lipotimia eta deshidratazioaizateko arrisku bizia izanen dugu. Buru-soilentzat are garrantzitsuagoak diraaholkuok.

Hotz dagoenean artilezko edo fo-rru polarrezko kapela edo buru-bero-kia (“pasamontañas”) dira egokienak.Badira, belarrietarako babesle bihur-tzen diren kapela bereziak ere. Lepoababesteko zapia edo buff-a erabilikodugu. Muturreko tenperatura hotzeta-rako, kapela termiko fina azpitik etaarestian aipatutako lodiagoa gainetik,janzten ahal dira.

Euria ari duenean, daramagun txa-marra iragazgaitzaren txanoa janztenahal dugu. Horrez gain, badira, udakokapelen itxurako argizaridun kotoizegindako kapelak ere; ibilian, ordea,transpiragaitzak dira.

Eguzkitarako, uretan busti daiteke-en kotoizko kapela edo bixera dugu

OINEZ120

Thermastat zuntza

egokiena; lepoaren gibelaldea estal-

tzen duen zapia baldin badu, lepagaina

erretzea galaraziko digu.

Zerrenda honetan ezin ditugu eguz-

kitarako betaurrekoak ahantzi. Betau-

rrekoek, etengabe erasotzen diguten

eguzkiaren izpi ultramoreen aurka ba-

bestuko gaituzte. Merkatuan bi betau-

rreko mota dago: organikoak eta mine-

ralak.

– Organikoak: erretxinaz eginak

dira, plastiko ukimena dute, mine-

ralen herena pisatzen dute eta

kolpeekiko erresistenteak dira,

baina erraz marratzen dira.

– Mineralak: kristal mineralez (sili-

zez) eginak dira, ez dira erraz ma-

rratzen eta erresistentzia areago-

tzeko tratamendu termikoa izan

ohi dute. Organikoak baino pisua-

goak dira.

Lenteei dagokioenez, Europar Ko-

munitateak homologatutakoak izan be-

har dute, eta izpi ultramore eta infra-

gorrien aurkako babesa eskaini. Eskuar-

ki, merkatuan dauden betaurrekoek

izpi ultramoreen aurka % 100a babes-

ten dute baina ez izpi infragorrien aur-

ka. Begi argiak edo delikatuak izanez

gero, derrigorrezkoa izanen da izpi ul-

tramore eta infragorriak %100ean ba-

bestuko dituzten betaurrekoak hauta-

tzea. Gauza jakina da, gainera, ozono

geruzaren guttitzea dela eta, lehen bai-

no puskaz bortitzago jotzen duela eguz-

kiak gaur egun.

Era berean, kopetako izerdia begie-

tara irrista ez dadin, zinta xurgatzailea

erabiltzen ahal dugu.

7.2. Enborra

Enborra gorputzeko atalik handienada. Atsedenean guttien hozten denada, berezko termoerregulazio sistemabaitu, bizi organoen tenperaturi iraun-kor eusteko; baina enborraren tenpera-turari iraunkor eustean, gorputz ada-rretako tenperatura jaitsi egiten da.Bertzalde, jarduera fisikoa egiterakoanguttien mugitzen den atala denez, beroguttien sortzen duena ere bada. Horidela eta, arras ongi babestu beharrekoatala da.

Duela urte guttira arte, hotzik ezpairatzeko modurik eraginkorrena jan-tzi lodiak janztea zela zioen ustea zennagusi; zenbat eta lodiagoak, orduaneta hobe. Usteak erdia ustel izatenomen duenez, gaur egun, sinesmen horierabat baztertuta geratu da.

Geruza anizdun babes sistema

Negu partean hegaztiei so egitenbadiegu, udan baino lodiagoak ageridirela ikusiko dugu; izan ere, lumak ha-rrotuz, haien artean ahalik eta aire ge-hien gordetzen baitute, hotzaren aurkababestuko dituen aire geruza sortuz.Gizakiok, helburu hori lortzeko, geruzaanizdun sistema asmatu dugu; berokibakarra jantzi ordez, bi edo hiru mehejantziko ditugu, haien artean sortzenden aire geruzek hobeki babestuko gai-tuztelako. Tenperaturaren arabera, ge-ruza kopurua eta hauen kalitatea egokihautatzean dago gakoa. Hona hemenegokiena:

a) Barru geruza: gorputzaren heze-tasuna kanporatu eta idor euste-


ko. Egokienak, kamixeta eta gal-tza termikoak deitzen direnakdira.

b) Erdiko geruza: mikroklimari eus-teko. Egokiena forru polarra da.

c) Kanpoko geruza: eguraldiarenerasoetatik, hau da, hezetasuneta haizetik babestuko gaituena.Egokiena txamarra iragazgaitzeta transpiragarria da.

a) Barru geruza

Lege fisikoen arabera, gasak, presiohandiko espazio batetik, presio guttia-godun bertze batera iragaten dira. Ho-rregatik, gorputzak sortzen duen lurrunberoak, kanporantz irteteko joera du,hau da, gorputzaren 37 ºC-etatik, jan-tzien arteko 33 ºC ingurura, eta hortik,are tenperatura baxuagoa duen kanpo-ko ingurunera.

Merkatuak gaur egun eskaintzen di-tuen ehunek, berezko prozesu horierraztu egiten dute, arestian aipaturikobilbe porotsuez baliatuz. Gainera, izer-dia kanporatu ondoren, jantzia aiseidortzen da. Aipaturiko ehuna larruaza-laren gainean zuzenean jantzi beharda, azpitik bertze deus gabe.

Ehun ezagunenak polipropileno, po-liester, thermastat, klorozuntza, lifa,meraklon, termozuntza, thermax, cool-max, etab dira. Horietan hoberena hau-tatzea ez da lan erraza; egokiena, espe-rientzia duen jendeari galdetzea da.Dena den, gorputzari ongi itsastenzaion neurria hautatu behar dugu.

Jantzi termiko hauen artean lodita-sun desberdinak daude, eguraldi etaklimaren arabera hautatzeko; oro har

hiru loditasun desberdin daude: fina,erdikoa eta lodia; lodia soilik arras kli-ma hotzetarako erabiltzen da.

Zeta eta kotoia bezalako ehun natu-ralek hezetasuna xurgatzeko gaitasunhandia dute, ez hala idortzekoa; horre-gatik ez dira gomendagarriak. Hala ere,ehun naturalak artifizialekin nahasiz,arras ehun egokiak lortu dira, ukimene-rako atseginak eta osasunerako erabatartifizialak direnak baino hobeak.

Izerdia xurgatzeko barne geruzarengainetik kotoizko kamixeta jantzi deza-kegu, baina argi ibili behar dugu, ba-rruko geruzak kanporatzen duen izerdiguztia kotoian geldituko baita, eta be-raz, gelditzen garenean aldatu egin be-harko dugu ez hozteko.

Emakumeentzat badira material haue-kin egindako bularretakoak ere.

b) Erdiko geruza

Geruza honek, barruko geruzarenbidez berotzen dugun airea gordetzekobalio du. Garai bateko artilearen alde-an, ehun artifizialek abantaila handiakeskaintzen dituzte: arintasuna, isola-mendu termiko hobea, ezaugarri hidro-fugoak, etab. Erdiko geruza egokienaforru polarra da. Gaur egun, badira,haizearen babesle diren “windstopper”motako forruak ere: Horiekin, haizeabaizik ez dabilenean, ez dugu kanpogeruzarik behar izanen. Hala ere, haizegeldiarazle eginkizuna duen geruzaktranspiragarritasuna guttitzen du, etaberaz, kanpoko geruza ere jantziz gero,transpiragarritasuna zailduko da. Aldiz,forru polar arruntek isolamendu ezinhobea eta transpiragarritasun bikaina

OINEZ122

dute. Forru polarren artean ere lodita-sun desberdinak daude; loditasunarenarabera, finetik lodira, Polartec 100,200 eta 300 bezala ezagutzen dira, etajakina, prezioa ere loditasunaren arabe-rakoa izanen da. Bertzalde, gogoanizan behar dugu, forru polarra eroste-rakoan, luze samarra hautatu behar du-gula, makurtzerakoan gerri aldea aire-an ez gelditzeko; besoek ere neurriko-ak izan beharko dute, besoak luzatze-rakoan eskumuturrak agerian ez geldi-tzeko.

c) Kanpoko geruza

Eguraldiaren erasotzaile termiko na-gusiak lau eragile klimatiko dira:

– eguzkia erradiazioengatik

– elurra hotzagatik

– euria hezetasunagatik

– haizea konbekzioz beroa ebastendigulako.

Gure inguruneko mendialde baxueta ertainetan ibiltzeko, ez dugu sobe-ra jantzi berezirik behar, baina ezauga-rri nagusiok izan behar ditu: iragazgaiz-tasuna, transpiragarritasuna eta haizea-ren aurkako babesa.

Jada aipatu dugu, konbekzioz hai-zea gure jantzien barrura sartzen de-nean, beroa ebasten digula. Konbek-zioak hipotermia, eta kasu batzuetanizozketak ere eragin ditzake. Euriakere, behar bezala babesten ez bagara,gorputzeko beroa ebatsiko digu. Aregehiago, egun hotz haizetsua eta eu-ritsua bada, hipotermia eta izoztearriskuak areagotu eginen dira. Horidela eta, jantzi egokiez gain, motxilan

ordezko arropa idorra eramatea kome-ni da.

Merkatuan dauden material motaandanaren artean benetan egokia hau-tatzea lan nekeza da. Dena den, ehun-gileek euren produktuei egiten dizkie-ten azterketak, europar etiketak arau-tu eta homologatzen ditu. Hona he-men, ehuna hautatzerakoan kontuanizan beharreko bi irizpide nagusi:

• Ehuna, zenbat eta transpiragarria-goa, orduan eta arinagoa izanenda, baina aitzitik, haizea eragozte-ko okerragoa.

• Jantzia zertarako erabiliko dugunargi jakin behar dugu aldez aurre-tik. Zenbat eta jarduera biziago-tarako (adb: mendiko bizikleta),orduan eta garrantzitsuagoa datranspiragarritasuna. Aldiz, mendiibilaldietarako, garrantzi gehixea-go emanen diogu iragazgaiztasu-nari eta haizea eragozteari, horre-tarako ehun egokia hautatuz.

Hona hemen merkatuak eskaintzendituen jantzi desberdinak:

• Zamarra: erosterakoan ondoko iriz-pideak hartu behar dira kontuan:

– Ehun eta josturen sendotasuna:josturak termozigilatuak izateakomeni da.

– Erosotasuna: ez du lasaiegia izanbehar, gorputzeko tenperaturaaiseago galduko baitugu; eztaestuegia ere, mugimena muga-tuko baitigu, eta hain garrantzi-tsua den aire geruza galarazi.

– Aitzinaldetik erabat irekia: kre-mailerarekin eta berau babeste-ko ezpainarekin.


– Sakelak: lau sakel zabal kanpoal-detik kremaileraz edo belkroz ix-ten direnak: bi behealdean etabertze bi sahietsen parean eskuaksartzeko modukoak; eta barnekobi sakela.

– Eskumuterretako belkroa: gomabaino hobea da, gomak denboraanitz behar baitu idortzeko, etabelkroa irekita lehenago idortu-ko da.

– Jantzi eta erazteko erosotasuna.– Txano erregulagarria: txamarrari

erantsia.– Gerria eta behealdea estutzeko

lokarria: barruko aire epelak ihesegin ez dezan.

• Kapa edo pontxoa

Burutik belaunetaraino gorputzababesteko jantzia da. Bi aldetatik ire-kia izan ohi da, eta motxila estaltzekoforma izan ohi du. Kalitate kaskarrene-koak arras iragazgaitzak dira baina bai-ta transpiraezinak ere; sarritan, tenpe-ratura epel samarra bada, euritik ba-bestu bai, baina geure izerdiarekin blaieginda geldituko gara. Kalitate hobe-koek, zamarren antzera iragazgaiztasu-na transpiragarritasunarekin konbina-tzen dute. 290-370 gramu arteko pisuadute.

Jantzi hauek, beren eginkizuna ego-ki bete dezaten, zaindu egin behardira, garbitu eta mantenurako ematendiren jarraibideak betez. Hautsak etazikinkeriak kanpoko poroak itxi ditza-ke, transpiragarritasuna galeraziz; be-raz, produktu bereziekin garbitu behardira; aitzitik, sobera maiz garbitzea ereez da komeni, eraginkortasuna galtzenbaitute.

7.3. Eskuak

Eskuak, duten mugimenari esker,hotzari hobekien aitzin egiten ahal dio-ten atalak dira, baina tenperatura arrasbaxua denean, arestian aipaturiko gor-putzaren berezko termoerregulazio sis-tema dela eta, odola ez zaie behar be-zala iristen eta sentipenik gabe geldi-tzen ahal dira; sentipenik ez izateanezin dira erabili, eta hotzak irautenbadu izozteak gertatzen ahal dira. Eskuhotzekin nekez egiten ahal dugu deus,ezta arropa jantzi eta erantzi ere. Ho-rregatik, egun hotzetan eskularruak era-matea hagitz garrantzitsua da. Bi motaditugu:

• Eskularruak: hatzak bananduta di-tuzte.

• Eskuzorroak: hatzak elkarrekin di-tuzte.

Egin behar dugun jardueran eskuakzerbaitetarako erabili behar baditugu(eskalatu, bizikletaz ibili, sokaz asegu-ratu…) derrigor eskularruak erabili be-har ditugu, eskuzorroek mugimena ga-lerazten baitute. Aitzitik, eskuzorroakeskularruak baino beroagoak dira, ha-tzak elkarrekin egotean, batak bertzea-ri berotasuna ematen baitiote. Soilik oi-nez ibili behar dugunean eskuzorroakegokiak dira.

Oso hotz denean, bi eskularru pareerabili ohi dira; barrutik ehun termikoz-koak, alegia, polipropilenozko edo ze-tazko eskularru finak, eta kanpotik hai-ze geldiarazle mintza duten forru pola-rrezkoak, artilezkoak edota transpira-garritasun-iragazgaiztasun ezaugarriakdituen materialeren batekoak. Lumazedota hainbat material nahasiz eginda-

OINEZ124

ko eskularruak ere badira, baina orohar, mendi ttiki eta ertainetarako ares-tian aipatutakoak nahikoak dira.

Edonola ere, eskularru edo eskuzo-rroak izan, hainbat ezaugarri izan be-har dituzte: material iraunkorrekoak,eskumuturra ongi estaltzen dutenak,erraz jantzi eta erazteko modukoak,neurrikoak eta kanpoko eskularruenkasuan, eskumuturretik zintzilik erama-teko zintatxoa dutenak izan behardute.

7.4. Behe gorputzadarrak

a) Zangoak

Ibilaldietan eginkizun nagusia bete-ko dutenak dira. Eguraldi beroarekin,egokienak galtza motzak dira bainabeti motxilan galtza luzeak eramanenditugu, sasi artetik pasatu behar izanezgero, edota eguzki gogorra dela eta,babestu ahal izateko. Kasu horietan,galtza finak aski dira; kotoiezko ehunmeheak izan ohi dira transpiragarri etagoxoenak.

Hotz dagoenean, kotoia eta polies-terra tartekatzen duten galtza sendoeta zabalak dira egokienak; gaur egun,Shoeller izeneko ehuna aski zabalduda, transpiragarritasun eta iragazgaiz-tasunaren arteko oreka egokia, etaelastikotasuna konbinatzen dituelako.Gaur egun, merkatuan, hamaika eredudesberdin dago.

Dena den, beti, kontuan izan behardugu zein ingurunetan ibili behar du-gun; ingurune nahikoa idorretan, adibi-dez, arantzadun landareak nagusi dire-nez, ezinbertzekoa izanen da trabatzen

eta hausten ez den ehun gogorrezegindako galtzak izatea. Ingurune lo-kaztu eta hezeetarako, berriz, garran-tzitsua da bustiz gero, pisu handirikhartzen ez duen eta azkar idortzen denehunez egindako galtzak izatea.

Arras hotz dagoenean, lehenik, ares-tian aipatutako galtza termiko estuakjantziko ditugu eta ondoren ongi trans-piratzen duten galtza zabalak. Ehunezgain, xehetasun teknikoek ere garran-tzia dute: sakelak, gerrikoak, sendotze-ko ehun bereziak (kevlar), etab.

Horiez gain, jarduera zehatzetarakobertze galtza motak ere badira: petodu-nak eskalada eta mendiko eskirako, lu-mazkoak arras hotz dagoenerako, etab.

b) Oinak

• Galtzerdiak

Oinak arreta handienaz zaindu be-harreko gorputz atalak dira. Ibili behardugun tokiko klimaren eta urtaroarenarabera, galtzerdi batzuk edo bertzeakhautatuko ditugu. Galtzerdi luzeak edomotzak erabiltzearen aukera, gehien-bat tenperaturaren baitan dago. Luze-en abantaila, zangosagarreko bikiak ezhoztearena da.

Galtzerdi pare bat edo bi pare era-matea komeni ote denaren inguruaniritzi desberdinak daude. Ezin dugu, or-dea, bataren ala bertzearen aldekoepairik eman; bi aukerek esperientziaonak eman baitizkiete beren erabiltzai-leei. Garrantzitsuena, galtzerdiak oine-ra ongi egokitzea da, zimurrik sortugabe, eta oinetakoaren barnean irristanez ibiltzea. Horretarako, neurri egokiahautatzeaz gain, ahalik eta jostura gu-


ttien duena aukeratuko dugu, ibilian,josturek urradura eta zauriak eraginbaititzakete.

Merkatuan, egin beharreko ibilaldimota bakoitzerako galtzerdiak daude.Guk, jakina, geure beharretara ahaliketa hobekien egokitzen direnak hauta-tu beharko ditugu. Badira, artilezkoak,kotoizkoak, artile termogenozkoak etazuntz sintetikoz eginak. Sintetikoak,transpiragarrienak dira, baita errazenidortzen direnak ere; era berean, mutu-rraldea, orpoa eta aztalaldea ehun erre-sistenteagoz (poliamida) sendotua izanohi dute. Lykrarekin, berriz, elastikota-suna ematen zaie. Galtzerdiaren lodita-suna, urtaro eta norberaren gustuenaraberakoa izanen da. Udarako kotoiaedota coolmax zuntzez egindakoakfreskoagoak dira.

Ikusten ahal dugunez, galtzerdieneginkizuna, oina berotu eta babesteazgain, sortzen duen izerdia kanporatzeada, geldialdietan oinak hoztea saihes-tuz. Hala ere, ibilaldi guztietan ordezkogaltzerdiak eramatea komeni da.

• Azpantarrak edo zangosagarrak

Azpantarrak elurra bota barrura sar-tzea galarazten duten zangosagarreko es-talkiak dira. Mota anitz daudenez, erabi-leraren arabera egokienak hautatu behardira. Oro har, luzeran belaunaren azpirai-nokoak izan behar dute, bota ongi estal-tzen dutenak, itxitura egokiak (kremaile-ra, belkroa…), botara lotzeko sistemasendoa (larrua, alanbrea, neoprenoa…)eta ehun sendoz eginak (nylon…).

Badira ibilaldi motzetarako eta eskialpinoa egiteko azpantar motzagoakere baina mendirako ez dira egokiak.

Azpantarrak elurretako galtzekinbatera janzten direnean, azpantarrakazpitik eta galtzak kanpotik jarrikodira, galtzetan behera irristatzen denura barrura sar ez dadin.

• Oinetakoak

Azken urteotan mendizaletasunakizan duen gorakadaren ondorioz, mer-katuan berrehundik gora mendiko botaeredu desberdin dago. Oro har, sailka-pen nagusi bat egiten da: trekinekoaketa goi mendikoak. Gure helburua goimendia ez denez, trekinekoez aritukogara.

Egile gehienen helburu nagusia, in-gurugiroaren eta lurzoruaren erasoenaurka babestuko gaituzten oinetakoakeskaintzea da. Forma, material (ehunsintetiko edo naturalak), iragazgaizta-sun-transpiragarritasun eta osagarrien(granpoiak jartzekoak, gakoak...) ara-bera bereizten dira. Ororen gainetik,mendiko oinetakoak ziurra, erosoa etaarina izan behar du. Dena den, ez dagolur zoru mota guztietarako egokia denoinetakorik, beraz, kasu honetan erenorberaren lana izanen da bere beha-rren arabera oinetako egokienak hau-tatzea.

⇒ Ezaugarri nagusiak:

Babesa:

– Termikoa: kanpoko hotza eta heze-tasunaren aurka (jostura iragazte-zinduak, produktu iragaztezintzai-leak...), eta barruko hezetasunarenaurka (material transpiragarriak,azala hezetasunetik isolatzea...).

– Kolpeen aurka: aitzinalde babes-tua, aztalalde eta mihi akoltxatuak,

OINEZ126

orpazurdaren lotura egokia eta lu-rrazalarekiko talka xurgatzea.

– Irristaden aurka: zolaren itsaspenona eta orpoaren euste egokia.

Arintasuna:

Gaur egun, larruaren ordez materialsintetikoak erabiliz hagitz oinetako ari-nak lortu dituzte, baina sarritan arinta-sunak ez du sendotasuna bermatzen,eta orkatila bihurritzeko arriskua gehi-tzen da. Beraz, arina bai baina oineta-koak sendoa ere izan behar du.

Erosotasuna:

Ezaugarri hau ibilaldia amaitutako-an egiaztatuko dugu. Bukatu eta bere-hala oinetakoak kentzeko irrikitan ba-gaude, ez da batere seinale ona izanen;aldiz, oinetakoak daramatzagula ohar-tu ere egiten ez bagara, erosotasuna-ren seinale izanen da. Erosotasuna on-doko ezaugarrien menpe dago:

– Orkoi egokia.

– Bota oinera azkar egokitzea.

– Gakoen bidezko euste egokia.

– Orkatilaren flexio-luzapenerakoaskatasuna.

⇒ Botaren osagarriak:

• Aztalaldea: eginkizun nagusia or-katila eustea da. Bi zati ditu: kan-poaldeko azala eta barruko forrua:

– Kanpoaldeko azala: euste lane-rako, material egokienak, ehunsintetikoak larruarekin nahastuzlortu dira. Larrua dugu, zalantza-rik gabe, material guztien arteanerregea. Hainbat ehun sintetikokadinako transpirazioa du etaziurtasunez ibili ahal izatekoeuskarria eskaintzen du. Larruen

artean kalitate desberdinak dau-de: Nobuck, Flor, Corteza, etab.Bertzalde, ehun sintetikoen arte-an aipagarrienak, Cordura, Nylon,Confortex, Sympatex, Hightex,Hollofil, Thermolite, Gore-tex etaThermax dira.

– Forrua: hemen ere ehun sinteti-koak erabiltzen dira. Materialhauen helburua, kanpoaldekoe-kin alderatuz, oinaren izerdiaxurgatu eta berehala idortzen la-guntzea da. Goxoa izatea ere ga-rrantzitsua da.

• Orkoia: oin guztiak desberdinakdirenez, pertsona batentzat arrasegokia izaten ahal den bota parea,bertze batentzat oinaze eragileizaten ahal da. Horregatik, aitzine-ko ezaugarri guztiez gain, derrigo-rrezkoa da bota probatu eta gureoinari egokitzen zaion orkoia hau-tatzea. Orkoiei dagokienez, ezdago emakume eta gizonen arte-an desberdintasunik, neurrian izanezik.

• Mihia: oingaina babesten duenatala da; horrez gain, kanpoko he-zetasunaren aurkako babesa erebada. Akoltxatua izan ohi da bai-na ez da komeni sobera akoltxa-tua izatea, lokarriak lotzeko ozto-po izan baitaiteke.

• Zolua: itsaspen, amortiguazio etaegonkortasunaren ardura du.

– Itsaspena, zoluaren gogortasu-naren, osakeraren eta marrazkia-ren araberakoa da. Zolu biguna-goek itsaspen handiagoa dutebaina lehenago xahutzen dira;aldiz, zolu gogorragoek itsaspen


guttiago dute baina gehiagoirauten dute. Bertzalde, marraz-kien artean ere, badira itsaspenhobea eskaintzen dutenak.

– Egonkortasunak itsaspenarekinlotura zuzena da. Zenbat eta zoluzabalagoa, orduan eta egonkor-tasun handiagoa izanen du, bai-na aldi berean, zabalegia bada,traketsa suertatzen ahal da lur-zoru zailetan ibiltzeko. Bertzal-de, gaur egun, egonkortasun etaxurgapen hoberena lortzeko, hi-ruzpalau dentsitateko gomakerabiltzen dira.

– Amortiguazioa: ibilaldi luzeak egi-teko derrigorrezkoa da botarenzolak eta plantilak amortiguazioona izatea; are gehiago motxilaastunekin ibili behar badugu. Ba-dira, aire kamaradun zoluko oine-takoak ere, baina ikerketen arabe-ra, horiek asfalturako dira egokiaketa inola ere ez hain aldakorra dennaturako lurrerako. Mendirako zoluegokiena zurruna da, gure oinakpausoaren talka amortiguatzekoberezko gaitasuna baitu.

• Plantilak: egonkortasunaren etaizerdia xurgatzearen arduradundira. Era berean, zangoetako hain-bat arazo konpontzeko plantilaortopedikoak ere badira. Garran-tzitsuena erosoak, xurgatzaileaketa idortzeko botatik erraz atera-tzeko modukoak izatea da.

⇒ Zein bota mota erosi

Merkatuan dagoen bota mota auke-ra zabala ikusita, irizpide batzuk ezarri-ko ditugu norberarentzat bota egokiakerosi ahal izateko.

a) Lur zoruaren ezaugarrien arabera.

b) Klimaren arabera.

c) Ibilaldiaren iraupenaren arabera.

a) Lur zoruaren ezaugarrien arabera

• Ongi markatutako lur zoru erraz,eroso eta gorabehera guttikoeta-rako bota eredu arina hautatukodugu, transpiragarria eta erosoa,eta zolua sobera zurruna ez due-na. Aztalaldeak ez du sendoegiaizan beharrik.

• Gorabehera handi eta mota des-berdinetako lur zoruetarako, al-diz, aztalalde sendoa duen botahautatuko dugu, orkatila ongi ba-besten duena; bertzetik, zola lodiaeta marrazki sakonekoa izan be-har du, orpoaldea sendoa eta mi-hia ongi akoltxatua.

b) Klimaren arabera

• Udarako edota klima arras beroe-tarako bota arin, eroso eta transpi-ragarritasun handikoak hautatukoditugu.

• Ingurune hezeetarako, iragazkaiz-tasunari emanen diogu garrantziagehien, beti ere, transpiragarrita-suna ahantzi gabe. Jostura guttiizan behar dituzte, euririk sar ezdadin. Egokienak, landutako la-rruz egindakoak dira, sintetikoakhasieran arras onak izan arren, ira-gazkaiztasuna galtzen baitute na-hikoa erraz.

• Hotzaren aurka, egokienak bota bi-koitzak dira, alegia, barruko botatxogoxoa eta kanpokoa plastikozkoadituztenak. Hala ere, gure eremura-ko, landutako larruz egindakoaknahikoak eta egokiak dira.

OINEZ128

c) Ibilaldiaren iraupenaren arabera

• Lau ordu baino guttiagoko ibilal-dietarako oinetako arin eta mal-gua hautatuko dugu.

• Ibilaldi luzeetarako, oinetakoak, ari-na izateaz gain, zolu sendoa izanbeharko du, oinaren talka amorti-guatzeko, eta era berean aztalaldesendoa orkatilari tinko eusteko.

Hainbat pertsonak nahiago izatendu boten ordez, zapatilak erabili, bainaesperientziak eta ikerketek erakutsidute badela hainbat arrazoi zapatilenerabilera baztertzeko:

– ibilaldi luzeetan mota guztietako lurzoruetatik pasatu behar izaten da

– orkatila tinko ez izatean, nekatuahala zainbehartuak izateko arris-kua handitu egiten da

– egunean zehar eguraldi aldaketakgerta daitezke, lurra busti eta lo-hitsu eta irristakor bilakatuz.

⇒ Neurriko botak nola erosiGaur egun, dendetan herrialde des-

berdinetako oinetakoak aurki ditzake-gu eta zenbaki desberdinak erabiltzendituzte. Horretarako, alegia, baliokide-tzak egiteko, ondoko taula baliagarriaizanen zaigu:

Dena den, zenbakia baino garran-tzitsuagoa da bota probatu eta oineraongi egokitzen dena hautatzea. Denda


Cm Erresuma Batua E.E.B.B. FrantziaEspainia

eta Alemania

22,5 3 4 35,5 34,5

23 3,5 4,5 36,25 35,5

23,5 4 5 37 36

23,75 4,5 5,5 37,5 36,5

24,25 5 6 38 37

24,5 5,5 6,5 38,75 37,75

25,25 6 7 39,5 38,5

25,5 6,5 7,5 40 39

26 7 8 40,75 39,75

26,5 7,5 8,5 41,5 40,5

27 8 9 42 41

27,25 8,5 9,5 42,5 41,5

27,5 9 10 43,25 42,25

28,25 9,5 10,5 44 43

28,5 10 11 44,5 43,5

29 10,5 11,5 45,25 44,25

29,5 11 12 46 45

29,75 11,5 12,5 46,5 45,5

30,25 12 13 47 46

gehienetan, bada oinaren neurria neur-tzeko kalibragailua; hala ere, marka des-berdinetako zenbaki bereko boten arte-an ere desberdintasunak izaten dira. Es-kuarki, botak, ohiko zapata zenbakiakbaino zenbaki bat edo bi handiagoaizan behar du (galtzerdi pare bat edo bierabiltzearen arabera). Izan ere, oinezibiltzerakoan, oina hazi egiten baita,eta probatzerakoan ustez neurrikoa zenbotak mina eraginen digu. Hori delaeta, komenigarria da botak erosterabeti arratsaldez joatea, ordurako, egu-neko joan-etorrien ondoren, bi orduzibili izan bagina bezala hazita egonenbaita oina. Are hobe litzateke, ordupare bat mendian ibili ondoren joateabotak erostera. Modu honetan, ez duguzenbaki egokiarekin huts eginen.

Bertzalde, sarritan, bi oinak nahikoadesberdinak izaten dira eta beti bi bo-tak probatu behar dira. Dendan itzulibatzuk egitea komeni da, oin puntetanjarri, maldatxoren bat baldin badagomaldan gora eta behera begira jarri,behatzetan edo orpoan minik eragitenote diguten jakiteko.

Behatz lodian arazorik badugu, arre-ta berezia jarriko diogu horri. Halaber,plantila ortopedikoak erabiltzen badi-tugu, erosterako orduan, botaren be-rezko plantila atera eta geurea sartuzprobatuko dugu.

Ezaugarri hauek guztiak kontuanizaten baldin baditugu, bota egokiakerosteko aukera handia izanen dugu.

⇒ Bota oinari egokituz

Oina ez zaio botari egokitu behar,bota oinari baizik. Sekula ez dugu ibi-laldi luze samarrerako estreinakoz bo-tarik jantzi behar. Aldez aurretik, ego-

kitze prozesua egin behar dugu. Botaarin, malgu edo aztal-alde sendorik ezdutenak, nahikoa aise egokitzen diraoinera. Eskuarki aski izaten da ordugutti batzuk ibiltzea ongi ditugula etaoinazerik eragiten ez digutela ziurta-tzeko. Aldiz, bota sendo, zurrun eta az-tal-alde sendokoak badira, egunero pix-ka bat ibiltzen hasiko gara. Hasieranordu bete inguruko txangoak aski iza-nen dira eta hirian berean egiten ahalditugu. Egun euritsutan ibiltzeak mate-rial sendoak malgutzen ere laguntzendu. Ondoren, pare bat ordutako txan-goak eginen ditugu lur zoru desberdi-netan. Oinaren zatiren batean urraduraarriskua ikusten badugu, ingurune horibabestu eginen dugu urradurarik gertaez dadin. Arazorik ez badago, pixkana-ka ibilaldi luzeagoak egiten hasiko gara.

⇒ Botak nola jantzi

Botak nola jantzi behar diren erra-tea ergelkeria dirudien arren, sekulakogarrantzia du eta hainbat arazo saihetsditzakegu. Hona hemen eman beharre-ko urratsak:

– Oinak garbi izan, sor daitezkeenbabak gaizta ez daitezen. Hatza-zalak ongi moztuta izan, haragiansar ez daitezen.

– Atalen batean urratua izateko joe-ra baldin badugu, aldez aurretikbabestu.

– Galtzerdi egokiak hautatu eta to-les eta zimurrik gabe jantzi.

– Botaren barruan zerbait ote dago-en begiratu.

– Plantila ortopedikoak baldin badi-tugu, botan sartu.

– Bota lur zoru lauean jarri (inoiz ezlur zoru irregularrean edo maldan,

OINEZ130

oina ez baita ongi kokatuko botabarruan) eta oina sartu.

– Oina botaren barruan mugituz,bertara egokitu.

– Mihiari tira eta lokarria behetikgora estutzen hasi. Lokarriak kan-potik barrurantz sartzen baditugu,nekezago laxatuko dira.

– Botaren lehen zatia, hau da, oinabukatzen den tokia, korapilo zapalbatekin lotzea gomendatzen da,goiko korapiloa laxatu arren, oina-rengan eraginik izan ez dezan.

– Orkatilaren zatia, hots, gakoen bi-dez lotzen dena, estuago edo lasa-go lotzen ahal dugu lur zoruareneta desnibelaren arabera. Behera-koan tinko egotea komeni da, al-diz, belardi lauetan ibiltzeko ezdugu hainbertzeko tentsiorik be-har.

Ibilaldia hasi eta pixka batera geldial-di teknikoa egitea komeni da. Soberadugun arropa erazteaz gain, botei begi-rada bat botako diegu, lokarrien tentsioaegokia den ala ez ziurtatzeko. Bizpahiruordu ibili ondoren, litekeena da laxatubehar izatea oina hazi egin delako.

⇒ Boten zainketa

Botek luzaroan irautea nahi badugu,zaindu egin behar dira. Menditik etxeraitzuli bezain laster, botak garbitu eginbehar dira. Horretarako ura erabilikodugu, eskuila batez lokatz eta gainerakozikinkeriak kenduz; zola garbitzeko, des-torlojua erabiltzen ahal dugu. Idortzeko,barruko plantilak atera eta egunkariorriak sartuko dizkiegu, hezetasuna le-henbailehen xurga dezaten. Sekula ez


Okerra

Zuzena

ditugu berogailu edo suaren ondoan ja-rriko, azkarregi idortzean, materialaklehenago izorratzen baitira, eta gaine-ra, erretzeko arriskua ere badago. Idor-tu ondoren, josturak eta zola begiratu-ko ditugu, arazoren bat ote dagoenegiaztatzeko. Jarraian, botak larruzko-ak badira, gantzez igurtziko ditugu.Gantza eta betuna tartekatzea komenida, beti gantza emanez gero, bota so-bera berazten baita. Ehun sintetikozegindakoei ez zaie derrigor deus emanbehar, baina bada, iragazkaiztasunarieusteko hamaika produktu. Modu ho-netan, gure boten biziraupen luzeaziurtatuko dugu.

F. OSAGARRIAK

1. Motxila

1.1 Sarrera

Gizakiak modu desberdinetara ga-rraiatu izan ditu beharrezkoak jo di-tuen tresnak. Munduko txoko batzue-tan, Afrikan, errate baterako, buru gai-nean zapi edo saski batean garraiatzendituzte haien objektuak. Himalaia etaAndeetako hainbat bazterretan, berriz,zama kopetetik pasatzen den uhalarenbidez bizkarrean zintzilik eraman ohidute. Txinako parajeetan, aldiz, makilluzea sorbaldaren gainean jarri eta aldebanatan zama zintzilikatuz garraiatzendute.

Dena den, guztiek badute zerbaitkomunean: euskarri nagusia bizkarre-zurra da, horixe baita gorputzaren ar-datza.

1.2. Motxilaren bilakaera

Ehiztariak izan ziren ehiza eramate-ko motxila erabili zuten lehenengoak;garai hartan larruzkoak ziren. Geroago,burdinezko egitura zutenak agertu zi-ren, eta aitzinerago egitura hori alumi-niozkoa eta beraz arinagoa bilakatuzen. Baina berehala ohartu ziren egitu-ra hark, bereziki jaisterakoan, ibiltzea-ren mekanika oztopatzen zuela, etagainera desorekak eragiten zituen. Egi-tura haren ordez, gerriko uhala agertuzen, eta 60. hamarkadan, jada, gauregungo motxilen tankerakoak agertuziren.

1.3. Gaur egungo motxila

Gaur egungo motxilek, bizkarrezu-rrari babes eta ziurtasun handia es-kaintzen diote, eta gizakiaren anato-miari jantzi bat bailiran egokitzen zaiz-kio.

Materialeei dagokionez, iragaztezi-na eta erresistentea izatea dira lortubeharreko helburuak. Sendoena Cordu-ra izenekoa da, nekez hausten da etanahikoa iragazgaitza da.

Merkaturatutako azken sistema Cross-bow izenekoa da, alegia, arku guru-tzatua. Iglu denden zirien tankerakoarku gurutzatua da, gerritik abiatuz,motxilaren gorputz guztia inguratzenduena. Doikuntza uhalen bidez, arkua-ren tentsioa doitzen ahal da. Bertzemotxilen aldean duen abantailarik han-diena egonkortasuna da, ibiltzerakoangertatzen diren albokako kulunkaketaksaihestuz, eta bizkar eta gerriaren arte-an zama orekatuago banatuz.

OINEZ132

Ohiko motxila arruntaren pisuak,sorbaldetako uhaletatik beherantz ti-ratzen du. Crossbow sistemak joera hauguttitzen du eta pisua gerriko eta sor-baldetako uhalen artean hobeki bana-tzen du. Ohiko motxiletan, ibilerak al-bokako kulunkaketak eragiten ditu.Crossbow arkuarekin motxilaren egon-kortasuna handitzen da

⇒ Motxila motak

Neurriaren arabera motxila motadesberdinak daude:

• Eraso motxilak: 30 l artekoak;eguneko motxilak dira. Goitikirekitzen direnak, edo kremailerabidez ia erabat irekitzen direnakdaude. Kranpoiak, pioletak, etab.eramateko osagarriak izan ditza-kete. Bizkarraldea ez da erosoegiaizaten, ez baitira pisu anitz era-mateko.

• Motxila arruntak: 30-55 l arteko-ak; egun guttitako irteeretarakobaliagarriak dira, edota udanegun gehiagotarako, neguko ma-terial berezirik eraman behar ezdenean. Zakua eramateko tokiberezia izan ohi dute, baita albo-ko sakelak ere.

• Zama motxilak: 55 l-tik gorakoak:neguan egunetako ibilaldiak egi-teko edo espedizioetarako era-biltzen dira. Arestian aipatutako-ez gain, hainbat osagarri gehiagoizan ohi dute.

⇒ Zatiak

a) Atal nagusia: garraiatzen dugunororen babes ehuna da. Iragaz-gaiztasuna, izpi ultramoreen aur-

kako babesa eta urraduren aur-kako erresistentzia dira batzueneta bertzeen arteko desberdinta-sunak. Sakelak izatea aukerandago, auspo modukoak edotaarruntak.

b) Azpia: motxilaren behealdea da.Atal nagusia egiteko baina mate-rial gogorragoa erabiltzen da, be-rau baita motxila lurrean uztendugun aldiro lurra ukitzen due-na. 50-55 l-tik gorakoek, azpial-dea irekitzeko aukera dute, za-kua bertatik sartu eta atera ahalizateko

c) Estalkia: motxila ixten duen gai-naldea da. Atal nagusiarekin era-bat itsatsita, edota uhalen bidezaskatzeko aukera duena izatenahal da. Sakel bat kanpoan etabat barruan, edota bakarra kan-poan izaten du. Gaineko sakela-ren gainean, kranpoiak lotutaeramateko uhalak izan ditzake.

d) Bizkarraldea: edukiera guttikomotxiletan nahikoa sinplea izanohi da, baina edukiera handikoe-tan, erosotasuna, babesa, egoki-tasuna, idortze azkarra eta arin-tasuna dira aintzat hartu beha-rreko ezaugarriak. Bizkarraldea-ren forma eta neurrien araberaemakumezko eta gizonezkoen-tzako eredu desberdinak daude,bakoitzaren anatomiara egoki-tzen direnak. Guztiek ere, bizka-rraren neurria erregulatzeko au-kera dute. Halaber, izerdia lehen-bailehen kanporatzeko sistemadesberdinak daude, haizearen


zirkulaziorako kanalez irekitzendirenak. Zati hau egiteko erabil-tzen diren ehunak azkar idortzendirenak izan behar dute.

e) Uhal nagusiak: gerrikoarekin ba-tera, bereziki maldan gora goa-zenean zama eramateko arduranagusia dutenak dira. Diseinu er-gonomikoa dute, emakumezkoeta gizonezkoentzat desberdina.Akoltxatuak, baina ehun hidrofu-goz eginak izan ohi dira, izerdia-ren hezetasuna kanporatu ahalizateko. Erregulagarriak dira.

f) Gerrikoa: pisuaren zatirik han-diena jasaten duena da, aldakabaita bizkarrezurraren euskarrifinkoa. Modu horretan, sorbaldaeta bizkarrezurra lasaituko ditu-gu. Akoltxatua izan ohi da, za-bala eta erregulagarria. Emaku-me eta gizonezkoentzat desber-dina da.

g) Eskuetako uhalak: ez dira derri-gorrezkoak baina maldan goragoazenean eta zama handiak da-ramatzagunean erosoak dira.

h) Zuzentzeko uhalak: edukiera gu-ttiko motxiletan ez daude. Han-dietan berriz, hagitz garrantzi-tsuak dira, motxila beteta dara-magunean, goialdeak gibelerantzjoateko joera baitu, eta uhal hauenbidez, lepaornoetarantz hurbil-tzen ahal dugu.

i) Bularreko uhala: zama handia da-ramagunean erabilgarria da. Uhalnagusiekin batera, bularreko gi-harrei lana eginarazten dien arne-sa osatzen du. Sobera estutuzgero, ordea, arnasketa oztopa de-zake. Hau ere desberdina da ema-kumezko eta gizonezkoen motxi-letan.

j) Aldeetako uhalak: gauza anitz ezdaramagunean, motxilaren bolu-mena guttitzeko balio dute, gra-bitate zentroa bizkarretik ahaliketa hurbilen egon dadin. Aldee-tako sakelak uhal hauen bidezhobeki finkatzen dira.

k) Bertzerik: pioleta eramateko uha-lak, eskiak eramatekoak, eskiarengibelaldea sartzeko sakelak, etaabar aukeran daude baina edu-kiera handiko motxila guztiekizan ohi dituzte.

⇒ Motxila nola bete:Hona hemen jarraitu beharreko ahol-

kuak:• Motxilatik kanpo deus zintzilik ez

eraman, desoreka eta nekea era-giteaz gain, pasabide estuetantraba baitaiteke.

OINEZ134

Zuzentzekouhalak

Aldeetakouhalak

Estalkia

Bularrekouhalak

Uhalnagusia

Atalnagusia

Bizkarraldea

Azpia

Gerrikoa

Eskuetakouhalak

• Zamaren zeharretarako banaketakontuan izan, alegia, ezker-eskuinberdin bete.

• Gauza guztiak plastikozko poltse-tan sartu. Janaria plastiko gogo-rretan eta ongi babestuta eraman.Egun bakoitzerako banatuta ereeramaten ahal da.

• Isolagarria hodi moduan motxilarenbarruan ere jartzen ahal dugu; he-zetasunaren aurka babesteaz gain,kolpeen aurkako babesa ere bada.

• Hutsunerik ez utzi, gauzak ongiestutu.

• Objektu zorrotzak edo mina era-gin dezaketenak ongi babestu etabizkarraldean ez jarri.

• Objektu astunenak grabitatezentrotik ahalik eta hurbilen ko-katu.

• Objektuak hurrenkera batekinsartu, gero aiseago topatu ahalizateko. Hurrenkera posiblea on-dorengoa izaten ahal da:– azpian lozakua ongi zapalduta– erdialdean eta bizkarraren on-

doan objektu astunenak: jana-ria, sukaldea, liburuak...

– erdialdean eta bizkarretik urrunobjektu arinenak: arropa

– goialdean botikina, kantinplora,eskura izan beharreko arropaeta euritako txamarra

– estalkiaren goiko sakelean: esku-larruak, betaurrekoak, txapela,

esku-argia, mapak, gidak, altime-troa, iparrorratza, eguzkitarakokrema, labana eta jaki energeti-koren bat

– estalkiaren beheko sakelean:helbide agenda, dokumentazioa,dirua, txiskeroa, boligrafoa, ko-muneko papera, biziraupenekoehuna, zabor poltsak...

Garraiatzen duguna benetan beharduguna izatea nahi badugu, urritasuneta ugaritasunaren arteko oreka bilatubeharko dugu. Hona hemen egunetakoibilaldia egiteko eraman beharreko ma-teriala:

Talde materiala:

• Sukalderako tresnak: sukaldea, erre-kanbioa, kazuela, lata-irekigailua,labana, eskutrapua.

• Botikina.• Konponketa materiala: haria, jos-

torratzak, soka, inperdibleak, arro-pa pintzak.

• Orientazio tresnak: iparrorratza,altimetroa, kurbimetroa, podome-troa, mapak, GPSa.

• Ontzi eta arropa garbiketa: ja-boia, scotch-brite.

• Paper pertsonalak: ENA, mendi fe-deratu txartela, euroak.

• Bertzerik: kandelak, komunekopapera, plastikozko poltsak, txis-keroa, txilibitua.

• Denda.


b) Bertzerik

• betaurrekoak• zakua• isolagarria• kantinplora• buru-argia, pilak• kubiertoak, edalontzia, platera• irakurtzeko liburua• kamara, roiloak• bibak zakua• motxila funda• makila• koadernoa eta boligrafoa• aterkia.

c) Negua

• pioleta• kranpoiak, antizuekoak• ARVA, pala• termoa.

Talde baten gidari bezala joanezgero, arestian aipatutakoaz gain, ondo-ko materiala ere eraman beharko da:

• 8 mm-ko 30 metroko soka• 2 mosketoi arrunt• 1 segurtasuneko mosketoi• 5 m-ko 2 baga

⇒ Motxila nola zainduMotxila hustu dugunean, zurdazko

eskubilarekin lokatza eta zikinkeriahandiena kentzen ahal diogu. Idortzenburuz behera jarriko dugu. Ondorenjosturak begiratuko dizkiogu, arazorenbat baldin badu, konpontzera eramanahal izateko.

2. Lozakua

Gizakiak, sarritan, ez du kanpoan loegitea bertze aukerarik izan. Egoera

OINEZ136

Uda

– botak

– ordezko oinetako arinak

– 2/3 pare galtzerdi

– kuleroak, galtzontziloak

– galtza luzeak

– galtza motzak

– mailak

– niki mauka motza

– 2 niki mauka luze

– forru polarra

– txamarra iragazgaitza

– kapa

– zapia

– eguzkitarako txapela

– garbiketa tresnak: toaila, hortzetako zepiloa,

hortzorea, txanpua, tanpoiak, konpresak.

Negua

– txapela beroa

– eskularruak

– galtza iragazgaitzak

– forru fina edo jertsea

– lumazko txamarra edo txalekua.

Norberaren materiala:

a) Arropa

horietan ongi lo egiteko beharrak, etaeguraldiari aitzin egin beharrak, histo-rian zehar, hotzaren aurka isolatzeko,gaua pasatzeko sistema desberdinak as-matzera bultzatu dute gizakia.

Bilakaera luzearen ondoren, gauregun lozakua dugu horretarako janzki-rik aproposena. Egiteko modu eta bete-garri desberdinekin, batzuetan hobe-kiago eta bertzeetan okerrago, negukogau hotzei aitzin egiten ahal diegu.

2.1. Ezaugarriak

Gaitasun termikoa, pisua, zakuarenneurria eta forma, eta egin behar du-gun jarduera mota kontuan hartu be-harreko ezaugarriak dira lozakua hau-tatzerako orduan.

• Gaitasun termikoa: duen geruzaisolagarriaren loditasun eta kalita-teak baldintzatzen du; baita di-tuen xehetasun osagarriek ere (le-pokoa, burukoaren forma...). Hiruezaugarriok, zakuaren berotasungaitasuna zehazten dute.

• Edukiera edo bolumena: ehun motaeta biltzeko ahalmenaren menpedago. Zenbat eta toki ttikiagoanbildu, orduan eta toki gehiago iza-nen dugu motxilan bertze gauzakgordetzeko.

• Pisua: antzinako larruzko zakueta-tik, gaur egungo zakuetara, egileakbetidanik pisua guttitzen saiatuizan dira. Arintasuna lortzeko, ehuneta betegarri mota desberdinenikerketa sakonak egin dira. Zakuasobera pisua bada, bizkarrak ederkipairatuko du ibilaldi luzeetan; aldiz,

zakua arinegia bada, ez du beharadina berotuko eta gau ahaztezi-nak igaroko ditugu. Beraz, helbu-rua, bien arteko oreka topatzea da.

• Neurria: zakuaren neurriek, izanendugun mugimendu askatasuna etaberotu beharreko aire kantitateabaldintzatzen dituzte. Zaku estuaez da erosoa izanen, eta zaku za-bala nekez berotuko dugu; beraz,nahikoa espazio utziz, sobera han-dia ez den zakua hautatuko dugu.Azken ikerketek diotenez, zakuari,gaitasun termikoaren %70a geru-za isolagarriak ematen dio eta%30a, zakuaren barrualdeak.

• Forma: lauki luze formakoa –tokianitz du, erosoa da eta toki epele-tan lo egiteko erabiltzen da, ireki-tzeko aukera baitu– edota momiaformakoa –isolagarriagoa, arina-goa, bolumen guttiago, toki ho-tzetan lo egiteko erabiltzen da–izaten ahal da.

2.2. Egiteko modu arruntenak

Zakua egiten denean, betegarriazeta kanpo eta barru ehunez gain, badakontuan hartu beharreko bertze ezau-garri bat: zakua egiteko modua. Fun-tsean hiru modutakoa izaten ahal da:

• Eraikuntza sinplea: jostura hotzakditu (isolagarritasun kamara gabe-ko puntuak), arinak dira eta gaita-sun termiko murritza dute. Udara-ko gomendagarriak dira.


• Eraikuntza bikoitza: gaur egungehien erabiltzen dena da. Bi ge-ruza isolagarri bata bertzearengainean jarriak dira, jostura ho-tzei aitzin eginez, eta bide batezelkarren artean aire kamara sor-tuz. Beroenak eta iraunkorrenakdira baina pisu samarrak.

• Tabike eraikuntza: jostura hotzikez du nahiz eta geruza bakarraizan; horregatik arinagoak dirabaina eraikitze prozesua zaila etaondorioz garestia da. Iraupen la-burragoa dute eta ez dira bikoit-zak bezain beroak.

2.3. Zakuaren xehetasunteknikoak

Zakuaren prezio eta kalitatea ezdago orain arte aipatutakoaren menpebakarrik. Hainbat xehetasunek (kremai-lera, lepokoa...) zakua hobea edo oke-rragoa bilakatzen dute, eta ondoriozprezioan ere eragina dute.

• Lepoko isolagarria: konbekziozberoa ez galtzeko derrigorrezkoada; horregatik, ez genuke inoiz le-poko isolagarririk ez duen zakurikerosi behar. Lokarri elastiko bate-kin gure lepoaren inguruan estu-tzeko aukera izan behar du.

• Txanoa: burutik berotasun handiagaltzen dugu; horregatik, zakua-ren txanoak buru osoa ongi estalibehar digu, aitzinekoaren moduberean, lokarri elastiko batzuenbidez estutzeko aukera emanez.

• Kremailerak: gogorrak, iraunko-rrak, fidagarriak eta ireki eta ixtekoerrazak izan behar dute. Bi aldee-tara ireki edo ixten ahal direnakizatea komeni da, horrela zango-en aldetik irekitzeko aukera ema-ten dute. Era berean, kremailerazakuaren eskuin edo ezkerreanizateko aukera eskaintzea egokiada, pertsonak nahiago duena hau-tatzeko. Gainera, horrek bi zakuelkartzeko aukera ematen du.

• Ezpain termiko isolagarria: zakua-ren barrualdea kremaileratik iso-latzen duena da. Handia eta bigu-na izan behar du eta kremailera-ren goiko aldetik zintzilik egon.Kremailera ixtean ezpaina ez delatrabatzen probatu behar dugu.

2.4. Eraikitze materialak

Zakuaren kanpoko ehunak, ur etahaizearen aurka babestu eta barrukobetegarria kanpora ez ateratzen uztekoeginkizuna du. Horregatik, hariak arrasfinak dira, dentsitate handikoak eta tra-tamendu hidrofugoa ere izan ohi dute.Nylon-a, duen pisurako iraunkorra etaerresistentea da baina poliesterrak urguttiago xurgatzen du eta lehenagoidortzen da, eta gainera merkeagoa da.

Zakuaren barruko ehunak erosotasu-narengan eragina du. Hemen ere den-

OINEZ138

tsitate handiko ehunak egokiagoak diraukimen atseginekoak izateagatik etabetegarria galtzea galerazten dutelako.

⇒ Betegarria

Luma edo zuntzaren artean erabakibehar dugunean, argi izan behar duguzakua zertarako nahi dugun eta zeinegoeratan erabiliko dugun.

Eguraldi hotz, heze eta muturrekotenperaturetarako lumaren errendi-mendua gaindiezina da. Bere abantai-lak, isolagarritasun ona eta bolumeneta pisu ttikia dira. Aldiz, bustiz gero,idortzeko denbora luzea behar du.Luma kantitate gomendagarria kilo beteingurukoa da.

Hotz hezea edo aipatu bezala, zakuabustitzeko arriskua badago, zuntzarenaukera hobea da, hezetasuna guttiagoxurgatu, lehenago idortu eta transpira-garritasun gaitasun arras ona baitu.

Erran beharra dago lumazko zakuazuntzezkoa baino puskaz garestiagoabada ere, hiru aldiz gehiago irautenduela. Gainera, kontuz zaintzen badu-gu, zakua ez zaigu bustiko.

⇒ Mantenimendua• Eskuz, ur hotzarekin eta xaboi bere-

ziekin garbitu, xaboia ongi kenduz.• Ez maiz garbitu, lehenago zahar-

tzen baita, bereziki zuntzezkoa.• Itzaletan idortu, zakua horizontal-

ki zabalduz eta luma pilaketak es-kuz hedatuz.

• Etxean zorrotik kanpo gorde, zin-tzilik edo zabalduta, ahal bada.

• Barruko maindire batek zakua zi-kinkeriatik babestu eta erosotasu-na emanen digu. Maindirerik ezbadugu, hobe da kamixeta eta mai-la batzurekin lo egitea.

3. Bibak zakua

Kanpin dendarik ez daramaguneaneta halabeharrez bibak egin behar du-gunean eramanen dugun zakua da,haize eta hezetasunetik babestuko gai-tuena. Hotzetik zertxobait ere babestendu. Ezaugarri nagusiak hauek dira:

• Iragazgaitza eta transpiragarria izanbehar du, jostura termozigilatue-kin; beraz, mintza duen ehunaizan behar du. Hotz handia bada-go, kondentsazioa bibak zakuarenkanpoaldean izozten ahal da, trans-piragarritasuna erabat oztopatuz.

• Zabala izan behar du, zakua ongisartzeko modukoa betegarria es-tutu gabe.

• Txanoak tankadun lokarri elasti-koa izanen du euria ari badu era-bat itxi ahal izateko.

• Mintza goialdean bakarrik duen za-kurik ez dugu erosi behar, gaueanitzulia ematerakoan behealdeangelditzeko aukera baitauka eta or-duan ez luke bere eginkizuna be-teko; behealdea nylonezkoa edotranspiratzen ez duen materiale-koa izan ohi denez, izerdia ez li-tzateke kanporatuko eta goizalde-an erabat bustita iratzarriko gina-teke.

4. Isolagarria

Zakuarekin mendian lo egiteko de-rrigorrezkoa da. Isolagarririk ez izanezgero, zaku ona izan arren, gau ahazte-zina pasatuko dugu, lurrarekiko kon-taktu zuzenean egotean, kondukzioz


berotasuna galduko baitugu. Loditasundesberdinetako isolagarriak daude, lu-rreko irregulartasunetatik hobeki ba-bestuko gaituztenak.

Isolagarriaren kalitatea bere lodita-sun, dentsitate eta materialaren arabe-rakoa da.

5. Kanpadenda

Gizaki nomadak ingurunetik babes-teko betidanik zurezko habez eta ani-mali larruz egindako dendak erabiliizan ditu. Oraindik orain, MarokokoAtlaseko berbereek, tibetarrek edo An-

OINEZ140

Isolagarri mota Loditasuna eta pisua Ezaugarriak

Aluminioztatuak 3 mm; 200 gr Arinenak dira, deserosoenak eta guttien isolatzendutenak.

Klasikoa edo sinplea 9 mm; 300 gr Dentsitate eta loditasun desberdinetako materialmikroporoduna (Eva, Icolen, Foan).

Kanaldunak 13 mm; 300 gr Aitzinekoaren antzeko materialak baina kanaldundiseinua izatean aire kamarak sortzen dira.

Autopuzgarriak 35 mm; 800 gr Nylon edo poliesterra. Zulotxoz beteta dagoenezia erabat puzten dira. Erosoak baina hotzarekikoez sobera isolagarriak.

Puzgarriak 50 mm; 450 gr Nylon eta poliuretanoa. Arinak, bolumen guttiko-ak eta delikatuak. Puzteko zati desberdinak izanbehar dituzte.

Kanpadenda motak

deetako Quechua eta Aymarek tanke-rako dendak darabiltzate.

Kanpaina militarrak, zientzia miake-tak eta ondoren mendi espedizioakizan dira hurrenez hurren kanpaden-den bilakaera bultzatu dutenak. Mendiaterperik ez zegoenez, ezinbertzeanoihalezko dendez baliatu behar izandute ingurunetik babesteko, gaur egun-go kanpadenda modernoetara helduarteraino.

Hasieran dendak zutabe eta gorputzbakarra zuen. Beranduago sabai bikoi-tza agertu zen, eta zeharkako habea ge-hitu zitzaionean kanpadenda kanadia-rra agertu zen. 70. hamarkadan tuneleta igloo dendak (esferaerdikoak eta ge-odesikoak) agertu ziren, isolagarritasuntermiko hobea, ertzik ez izatean espa-zioaren probetxamendu hobea, haizea-rekiko erresistentzia ttikiagoa eta jartze-ko erraztasuna eskainiz. Azken aldian,bibak-dendak modan jartzen ari dira:arinak eta sinpleak dira, pertsona batedo birentzat, eta pisua funtsezkoa denkasuetarako arras erabilgarriak dira.

Hasiera batean, ohiko materiala ko-toia zen, baina gehiegizko pisuak, ma-terial sintetiko, arin, iraunkor eta era-bat iragazgaitzei utzi die lekua. Erabi-liena urratuen aurkako hariarekin kon-binatutako nylona da, baina poliesterraere erabiltzen da.

5.1. Dendaren zatiak

• Sabai bikoitza: dendaren kanpoal-dea da, eguraldiaren erasoak zuze-nan jasanen dituena. Lehen lonaz-koa izan ohi zen baina egungo ma-terial ohikoenak poliesterra eta po-

liamida dira, beren arintasun etairagazgaiztasunagatik, nahiz eta mi-kroporodunak ere erabiltzen diren.

• Barnea: lo egin behar duguneanedo kanpo erasoetatik babestunahi dugunean barruko zatian ego-nen gara. Kotoia zuntz artifiziale-kin nahasi ohi da berau egiteko,nahiz eta zuntz naturalak gero etagehiago erabili. Helburua transpira-garria eta arina izatea da. Barrurasartzeko bi norabideko kremaileraizan ohi duen ate bikoitza izan ohidu, barrukoa eltxoen aurkakoa etakanpokoa iragazgaitza.

• Lurra: poliester induzitua poliure-tanoarekin nahasiz egin ohi da,modu horretan arintasuna eta ira-gazgaiztasuna lortzen baita. PVCerresistenteagoa eta iragazgaitzada baina pisu handia du eta kanpi-neko dendetarako erabiltzen dasoilik, ez mendiko dendetarako.

• Ziriak: dendari eusteko sistema dira,garai bateko denda kanadiarrenmakilak baino malgu eta erresis-tenteagoak. Ziriak beira zuntzez-koak (merkeena eta ez hagitz erre-sistentea) edota aluminio aleazioe-takoak (elastiko, arin eta erresis-tenteagoak) izaten ahal dira.

• Klabijak: metal edo plastiko gogo-rrez eginak dira; metalikoak hobe-ki egokitzen dira lurzorura bainapisuagoak dira.

5.2. Behe mendi, mendi ertaineta goi mendiko dendak

Behe mendi eta mendi ertainetakodendak: kanpinetan edo udan erabil-


tzeko dendak dira. Ezaugarri nagusiaerosotasuna da. Zabalak eta sendoakdira, nahiz eta pisu gehiago izan. Lu-rrak erresistentea izan behar du, harrigainean ere jarri ahal izateko.

Barruko atalaren oihala kotoia izanohi da transpiragarritasuna hobetzeko,eta nylonarekin nahasten ahal da, arin-tasun eta erresistentzia gehiago emate-ko, baina transpiragarritasuna galtzendu.

Sabai bikoitza nylon edo polieste-rrekoa izan ohi da, poliuretanoz babes-tua eta josturek ahal bada, termozigila-tuak izan behar dute.

Goi mendiko dendak: egoera larrie-tan mendian erabiltzeko prestatutako-ak dira. Ezaugarri nagusiak arintasunaeta sendotasuna dira, erosotasuna biga-rren mailan utziz, baxuak baitira.

Oihalak eta egiteko moduek kalita-te handikoak izan behar dute; jostureknahitaez termozigilatuak izan behardute eta xehetasun tekniko anitz izanbehar dute: alboetako sakelak, bi no-rabidetako kremailerak, arnastokiak,sukaldea zintzilikatzeko gakoa, buru-argiak uzteko sarea...

Dendaren kanpoko gonak garran-tzia handikoak dira, elurra sartzea gala-razi eta barruan sortutako aire kamara-ri eusten laguntzen baitute.

Aurreratze edo abantze delakoa de-rrigorrezkoa da sukaldea egiteko, ma-teriala uzteko, oinetakoak kentzeko...

5.3. Aholkuak

• Bi atedun denda izateak airezta-pena hobetu eta sarrera-irteerakerrazten ditu.

• Izpi ultramoreak eta beroagatiksortutako gehiegizko tentsioak,denda itzaletan jarriz eragotzi dai-tezke.

• Ziri eta kremailerak noizbehinkasilikona aerosolez igurtzi behardira, heldoila galarazi eta izoztea-ren aurkako defentsa baita.

• Atea ez da inoiz erabat itxi behar,kondentsazioa lurruntzen lagun-duko dugu horrela.

• Denda hezea ez bildu.• Ez surik piztu barruan.• Atea haizearen aurkako aldera jarri.• Beti ordezko piezak eraman.

6. Sukaldeak

Zopa edo infusio soil bat egitea seku-lako lana bilaka daiteke sukalde egokirikez badugu. Horretarako, gure beharreta-ra egokituko den sukaldea erosi behardugu. Edozein kasutan, dauden hiru erre-gai moten artean nahi duguna hautatzenahal dugu: solidoa, likidoa edo gasduna.

Altitudeak eta hotzak erregaien erren-dimendua guttitzen du, eta hori sukal-dea hautatzerakoan kontuan izan be-har dugu. Ondorengo taulan, altitudedesberdinetan urak irakiteko beharduen denbora azaltzen zaigu.

OINEZ142

Altitudea Itsasoaren mailan 1500 m 3000 m 4500 m 7000 m

Tenperatura 100 ºC 95 ºC 90 ºC 85 ºC 80 ºC

Denbora 1 min. 1,9 min 3,8 min 7,2 min 13 min

Altitude eta tenperaturaren eragina ura irakitean

6.1. Erregai solidoa

Alkohol edo hexamina pilulak erabi-li ohi dira. Erregai hau darabilten sukal-deak merkeak eta arinak dira; tabakopakete baten tokia hartzen dute soilik.Garbiak eta erabilterrezak dira, bainaberotasun gaitasun eskasa dute. Zopaberotu edo infusioa egiteko erabiltzenahal dira baina afaria nekez prestatzenahal dugu. Behe mendian ibilaldi mo-tzak egiteko egokiak dira.

6.2. Erregai likidoa

Bi talde desberdin bereizten ahal ditu-gu: petrolioaren eratorriak eta alkohola.

• Petrolioaren eratorriak: gasolina,kerosenoa, benzina, nafta, e.a. dira.Munduko edozein txokotan aurkidaitezke, merkeak dira eta berota-sun gaitasun handiena dute. Hotzeta haizearekin ere nahikoa ongimoldatzen dira. Desabantailen ar-tean, zikintasuna, usaina, toxikota-suna, erregaia ateratzen den zulo-txoa ixtea, presio beharra eta suahartzeko arriskua dira; gainera ga-restiak eta erabilzailak dira. Ne-guan altitude eta hotz handikomendietara joateko arras gomen-dagarriak dira, –20 ºC-tik beheraere funtzionatzen baitute.

• Alkohola: erretzeko alkohola edometanolak, aitzinekoen berotasungaitasun erdia dute; beraz, mendiertainetarako dira egokiak. Gar-biak eta merkeak dira. Hala ere,motelak eta garra erregulatzekozailak dira.

6.3. Gasdun erregaia

Gasa izan da betidanik mendian ge-hien erabili izan den erregaia, erabilte-rraza, garbia eta mentenerraza baita.Gainera, guztietan arrisku guttien due-na da. Gas ohikoenak butanoa eta bu-tano/propano nahasketa dira.

• Butanoa: merkea eta ia edozeintokitan lortzeko erraza da. –1 ºC-tik gorako tenperaturetarako etaaltitude guttirako egokia da.

• Butano/propanoa: nahasketa hauabiada bizian butanoa ordezka-tzen ari da, tenperatura baxuetanerrendimendu hobea baitu, propa-noaren hegazkortasunari esker.Beraz, –20 ºC ingurura arte erabil-tzen ahal da, eta neguko ekintze-tarako egokia da.

Aintzat hartu beharreko xehetasu-nak hauek dira: anitz erabiltzeak sukal-dea izorratzen du; betetako kartutxobatek erdi huts batek baino energiaerrendimendu hobea du, honek erregailikido eta gasduna baititu; gasak propa-no gehiago duenez, nahasketa desore-katuz joanen da hustu ahala.

6.4. Aholkuak

• Sukaldea toki lasaian probatu era-bilerarekin ohitu eta xehetasunakezagutzeko.

• Haizeak sukalde denbora mantso-tzen duenez, sukaldea haizeareneraginetik babestu (isolagarria hodibezala jarrita...).

• Erregai hagitz garbiak ez badarabil-tzagu, erregaiaren zuloa erraz itxi-ta gelditzen ahal da eta maiz gar-bitu beharko da.


• Denda barruan ez inoiz sukaldeaegin, barruko guztia arras errega-rria baita.

• Sua pizteko poxpolo edo txiskeroaeraman beti.

• Garraiatzen dugun bitartean inoizez sukaldea montatuta eraman,balbula ireki eta erregaiak ihesegiten ahal baitu.

• Betetzen ahal diren erregai boti-lak 2/3-tan bete behar ditugu soi-lik, erregaia hedatu egiten baita.

• Hegazkinean ezin da erregairikeraman; 200.000 pezeta baino ge-hiagoko isuna ordainarazten ahaldigute.

• Gas kartutxoak ez inoiz toki itxitanaldatu. Beti gas kantitate ttiki batbarruan galditzen da eta askatze-rakoan, berotasun azaleraren ba-tekin kontaktuan sua hartzen ahaldu. Era berean, sekula ez kartutxohutsak sutara bota.

• Gasolinazko sukaldea ez sekulatoki itxian bete. Lurruna ikustezinabaina erregarria da eta guk ikusigabe irteten da.

• Erregaia eramateko horretarakoprestatutako ontziak erabili beti.

7. Buru-argia

Mendian erabiltzeko esku-argia bai-no egokiagoa da, denbora guztian es-kuak aske uzten baitizkigu.

Bi bonbila mota erabiltzen ahal dira:halogenoa, potentzia handia baina hirualdiz bateria gehiago xahutzen duena,eta arrunta, potentzia guttiago bainairaupen luzeagoa duena. Halogenoek

100 m arteraino argitzen dute eta argizuri eta intentsitate handikoa dute.

Pilak alkalinoak edota arruntak iza-ten ahal dira. Alkalinoak iraunkorrago-ak eta garestiagoak dira. Nikel/kad-miozko pila betegarriak ere badaude,ekonomiko eta ekologikoagoak, bainairaupen laburra dute eta ibilbide luzee-tarako ez dira egokiak.

Hotz eta hezetasuna pilen etsai na-gusiak dira, beren biziraupena labur-tzen baitute; horregatik, erabiltzen ezditugunean toki beroan babestea ko-meni da, plastiko zorroetan sartu etagorputzetik ahalik eta hurbilen gordez.

8. Kantinplora

Gomendagarrienak aluminio beiraz-tatuz egindakoak dira, nekez hartzenbaitute usain eta zaporerik; Hala ere, kol-peek izorra ditzakete. Zorro isolagarriaizanez gero, hotza zein beroa luzaroago-an mantenduko dute, izoztea eragotziz.

Merkatuan dauden eredu berriak,poliuretano eta poliamidaz eginak, arineta erresistenteagoak dira baina bere-hala usain eta zaporea hartzen dute,eta ezin dira sukaldetik hurbil jarri izoz-tu den likidoa urtzeko.

Freskagarrien plastikozko botilakaukera interesgarria dira, hutsak dau-denean espazio gutti behar baitute etaez dira aise hausten.

9. Makila

Mendizaleek eta artzainek aspaldi-danik erabili dute makila errazago ibil-

OINEZ144

tzeko. Oraintsu arte, arruntena zurez-koa izan da, eta oraindik orain ar-tzainek horixe darabilte, hurritz makilaeskuarki. Baina mendizaleen artean es-kiko makilen tankerako metalezkoakhartu du zurezkoaren tokia. Hala ere,eskiko makilekiko desberdina da: pun-ta gogorragoa du lur, elur, edo haitzarenkontra jarriz ez hausteko; eraztuna tti-kiagoa, arin eta erregulagarria da.

Lur elurtuetan ibili, zartadurak sal-tatu, errekak gurutzatu, eta berezikizama handiak eramaten laguntzekoaproposa da. Zama handiarekin goaze-nean, jaisterakoan zamaren zati batmakilean jarriz gero, bizkar, aldaka etabelaunek biziki eskertuko dute. Aldapahagitz malkartsuetan balazta gisa erebalio du.

Hala ere, makilaren gehiegizko era-bilera ez da gomendagarria, gure zan-goetako giharrak erabili ordez makilaerabiltzean gihar batzuk atrofia baitai-

tezke, eta berezko oreka zentzua des-agertarazi, erabateko menpekotasunasortuz.

10. Aterkia

Ibilaldi luzeetarako arras aproposada aterkia eramatea, benetako eraun-tsien aitzinean, txamarrarik hoberenakere ez baikaitu behar bezala babestu-ko. Tolesten diren aterkiak dira egokie-nak; gaur egungo aluminiozko ziridu-nak arras arinak dira. Era berean, eguz-ki gogorra egokituz gero, eguzkitik ba-besteko ere aproposa da.

Dena den, desabantailak ere baditu,haizeak gogor astintzen duenean ez dudeustarako balio, eta hausteko arriskuaere badu. Bertzalde, esku bat erabiliezinik gelditzen da eta pasabide zaile-tan bi eskuak beharrezkoak izaten ahaldira.


A. IBILTZE TEKNIKAK

Oinez ibiltzea gizaki guztion berez-ko mugimendua da. Urte beteren ingu-ruan ikasi eta hil arteraino leku-alda-tzeko erabiltzen dugun garraiobide na-gusia da. Txorakeria dirudi ibiltzen ikasibehar dugula errateak, baina ohikoa ezdugun lurzoruetan ibiltzeko nahitaezikasi beharrean gaude; bereziki ibiltzeteknikak ezagutzea segurtasun bermeadelako.

Atal honetan, mendian aurki ohi di-tugun lur mota desberdinetan ibiltzekozein teknika mota erabili behar dugunaztertuko dugu. Batzuetan teknikadesberdinak tartekatu beharko ditugu,posible baita errate baterako, oinakbelarretan eta eskuak harkaitzetan iza-tea.

Lur mota bakoitzean teknika ego-kiarekin ez ibiltzeak alferrikako nekea,eta maiz istripuak dakartza. Gidariarenzeregina, bezeroei teknika horiek ira-katsi eta ahalik eta seguruen ibil daite-zen irakastea da.

1. Oinarrizko ibiltze teknikak

1.1. Oinarrizko ezaugarriak

Mendian ziurtasunez ibili ahal izate-ko, lurzoru zail eta malkartsuetan ibil-tzen ikasi behar dugu. Hala ere, badiraguztietarako baliagarriak diren ezauga-rri orokorrak:

• Oinak garbi eta azazkalak motzakizan.

• Ez arropa gehiegi eraman jantzita.

• Hasi baino lehen oinetakoak etamotxila ongi doitu (hasieran eginez badugu, geldialdi teknikoa ho-rretarako erabiltzen ahal dugu).

• Poliki hasi beroketa gisa eta ondo-ren erritmo erregularra izan, errit-mo aldaketarik gabe.

• Erritmoa eta arnasketa koordinatu.

• Ez geldialdi sobera egin.

• Geldialdiak toki babestu eta ero-soetan egin.

• Ez sobera jan ibilbidean zehar.

• Ez bidelaburrik hartu, ez jaitsieranezta igoeran ere, batetik erritmoa

II. ibiltze eta gidatze teknikak

hautsi eta bertzetik lurzorua anitzhigatzen baita.

• Belaunak flexionatuz jaitsi.• Asfaltu bideak saihestu.• Ereindako lur sailak ez zeharkatu.• Urtaro eta jarduera motaren ara-

berako ekipo eta janzkera eraman.• Pisu handia badaramagu, makila

eraman.• Lur pribatuak errespetatu.• Abiatu aitzinetik norbaiti erran

ibilbidearen nondik norakoa etanoiz itzultzeko asmoa dugun.

1.2. Igoerako teknika

Malda gogorrak igo ahal izateko,teknika egokia erabiltzeak nekea sai-hesten lagunduko digu. Hala ere, sasoianegotea derrigorrezkoa da ibilaldiakongi bukatu nahi baditugu, alegia, ar-

nasketa eta sistema kardiobaskularraongi garatuta eta gihar landuak izatea.Hona hemen teknikaren ezaugarri na-gusiak:

• Tente joan: arnasa hobeki hartukodugu eta gorputzaren pisua oinengainean eramanen dugu.

• Arretaz begiratu eta oinak jartze-ko tokirik egokienak hautatu.

• Ahal bada, oin zola guztia jarri lu-rrean orkatila flexionatuz; ezinbada, guttienez behatz osoakapoiatu.

• Belauna erraz altxatzeko modukopauso laburrak eman.

• Malda gogorra bada, sigi-saga igo.• Lur zoruaren berezko koskak bila-

tu.Ondoko marrazkian ikusten ahal

dugunez, igoeran, grabitate zentroak,igotzen ari garen maldarekiko parale-loa den ibilbidea jarraitzen du.

OINEZ148

Grabitate

zentroaren

ibilbidea

1.3. Jaitsierako teknika

Malda gogorrak jaisterakoan arnaske-ta eta bihotz taupadak xuabe joaten dirabaina zangoetako gihar eta giltzadurek,igoeran ez bezalako ahalegina egin be-har dute gorputzaren eta motxilaren pi-sua urrats bakoitzean indargetzeko. Ho-rregatik, teknika egokia ezagutzeak aha-legin hori leundu eta ondoren gihar ziz-tadarik ez izaten lagunduko digu. Honahemen teknikaren ezaugarri nagusiak:

• Maldaren makurduraren araberagorputza gehiago edo guttiagobildu belaunak ongi flexionatuz.

• Arretaz begiratu eta oinak jartze-ko toki hoberenak hautatu.

• Ahal bada oin zola guztia jarri.

• Abiadura handirik ez hartu.

• Igoeran baino are arreta gehiagojarri, bereziki lurzorua irristakorrabada.

• Oinak jartzeko berezko koskak bi-latu.

• Gorputza ez sobera kulunkatu.

• Pausoen talkak belaunak flexiona-tuz indargetu.

• Makilak erabilgarriak dira.

• Ez sobera mantso jaitsi, jaitsiera-ren inertzia galdu eta pauso ba-koitza gelditzeko indar handiaegin behar baita.

• Jaitsiera luzeetan geldialdiak eginbehar dira igoeretan bezalaxe.

• Ahal denean pausoa luzatu.

• Malda arras gogorra bada, sigi-saga jaitsi.

Ondoko marrazkian jaitsierako mugi-mendu sekuentzia ikusten ahal dugu. Igo-eran bezalaxe, grabitate zentroak maldariparaleloa den ibilbidea egiten du.

1.4. Ibilbidearen hautaketa

a) Aurre prestakuntza

Etxean egin beharreko lana da,mapa, topogida eta ahal dugun infor-mazio guztiaz baliatuz. Hona hemenkontuan izan beharrekoa:

1. Urtaroa.2. Janzkera eta material egokia.3. Meteorologi iragarpena eta aitzi-

neko egunetan egin duen eguraldi-ari buruzko informazioa lurzoruanola topatuko dugun jakiteko.

4. Taldearen ezaugarriak:– bezero kopurua– adina– esperientzia mendian.

5. Ibilbidea:– distantzia– desnibela– ordutegia– arriskua: lurzoru mota, pauso

arriskutsuak... Beti ibilbide ziu-rra egin behar da, luzeagoaizan arren.

6. Ordezko ibilbidea: eguraldi txa-rragatik, istripuren batengatik...aldatu behar denerako.

IBILTZE ETA GIDATZE TEKNIKAK 149

Grabitate

zentroaren

ibilbidea

b) Ibilbidean berean

Ibilbidean zehar, unean unekora ego-kituz joan behar dugu, batzuetan ma-pan zehazki agertzen ez diren ezauga-rriak aurkituko baititugu, edota mapangaizki daudenak. Aukeren artean, betiibilbide erosoena hautatuko dugu.

2. Ibiltze teknika zehatzak

2.1. Belar maldak

Itxuraz, belar maldek ez dute inongoarriskurik, baina errealitatean hagitz lurmota irristakor eta arriskutsuak dira, etaberaz, kontu handiz ibili beharrekoak.Gainera, batzuetan, amildegi edo arroi-len gainean egon ohi dira eta erorizgero, ondorio larriak izaten ahal dira.

Segurtasunez ibiltzeko oinarriak

• Ahal den guztietan oinzola guztiajarri lurrean.

• Ahal bada zuzen igo.• Belar muinoetan dauden sakonu-

neak oinak jartzeko probestu.• Oin osoa jartzeko modurik ez ba-

dugu, botaren ertza jarri.• Belar eta sasiei heltzen ahal diegu,

baina ez sostengu gisa, orekatzekobaizik.

• Malda gogorretan sigi-saga igo.• Jaisterakoan orpoak tinko lurrean

sartu.• Makila eramatea lagungarria da.• Malda gogorra eta irristakorra bal-

din bada granpoiak erabiltzenahal dira.

• Kontu handia izan amildegi bate-tik hurbil bagaude.

• Mantso jaitsi, kontrola galdu gabe.

• Ahal bada malda bustiak saihestu,txirrista bikain bilakatzen baitira.

2.2. Landaredi itxiko lureremuak

Lur eremu hauek sasi, sastraka, zu-haixka eta zuhamuxkaz beteta egon ohidira. Dagoen landaretzaren arabera,itxiagoa edo irekiagoa izaten ahal da, ba-tzuetan pasa ezin bilakatu arte, bai aran-tzadun landareak (oteak, sasiak...) direla-ko edota landaretza arras itxia delako. Ikusditzagun eremu hauetan ibiltzeko kon-tuan hartu behar ditugun ezaugarriak:

• Pasatu behar dugun zonaldekolandaretza zein motatakoa denaurrez jakitea garrantzitsua da,benetan pasatzerik izanen dugunala ez, janzkera berezia eramanbehar ote dugun, edo sinpleki ze-harka ezina den ezagutzeko.

• Janzkera egokia eramatea komenida, arantzekin erraz trabatu etahausten ez dena, gorputz osoa es-taltzen duena bero egin arren.

• Landaretza guttien dagoen tokiakaurkitu behar dira. Normalki, ibar-bideetan landaretza gehiago egonohi da banalerroetan baino, ibar-bideak hezeagoak baitira.

• Errekastoren bat baldin badago,erreka ibilguak bide egokiak iza-ten ahal dira errekak ur gutti daka-rrenean.

• Bidean erreferentzia puntuak har-tu behar dira, norabidea horieta-rantz bideratu eta guztiz ez des-orientatzeko.

OINEZ150

• Harri blokeak edo haitzak badaude,horien gainetik joaten ahal gara.

• Batzuetan animalien arrastoak ja-rraitzea erabilgarria izaten ahalda, baina ez beti, sarri, gu bainottikiagoak direnez ia arrastakaibiltzera behartuko baikaituzte.

• Motxilatik zintzilik ez deus era-man, trabatu eta aise galtzen ahalbaitugu.

2.3. Harritzak eta haitz handiak

Harritzak, harkaitz bigunez osatuta-ko mendietan egon ohi dira, izan ere,harkaitza biguna izatean puska ttikitanhausten baita: karaitza, konglomeratua...Ibarbide eta sakonunetan egon ohi diraeskuarki, eta batzuetan malda zabalhandiak ere osatzen dituzte. Harrienneurria nahikoa ttikia izan ohi da, solteegoten da, ezegonkor, eta beraz, harri-tza zeharkatzea lan nekeza da.

a) Igoera

Normalki, harritza batetik igotzeadeserosoa eta nekeza da, pauso bakoi-tzean lurzorua beherantz mugitzen bai-ta. Hona hemen egin beharrekoa:

• Ahal bada, oin zola guztia lurreanjarri. Ezin denean, oinetakoarenertza jarri.

• Pauso laburrak eman.• Oinak harri handienetan jartzen

saiatu.• Pausoro, eskailera edo koska bat

egin.• Taldean goazenean sigi-saga igo.• Makila erabilgarria da.• Amildegi batetik hurbil bagaude

kontu handia izan.

b) Jaitsiera

Harritza harri ttikikoa bada, jaitsieraazkarra eta atsegina izan ohi da, kasuhorietan irristatuz jaisten ahal baikara.Harria handiagoa edo bereziki unifor-mea ez bada, ordea, kontu handiz jaitsibehar dugu. Hona hemen kontuan har-tu beharrekoa:

• Malda gehien dagoen tokitik zu-zen jaitsi.

• Jauzi ttikiak edo pauso handiakemanez jaitsi.

• Irristatuz ere jaisten ahal gara.

• Jaisterakoan, harri handiak saihes-tu, harri ttikien gainean lera mo-duan joka baitezakete.

• Gelditzen bagara, generaman ibil-bidetik pixka bat aldendu, gukgeuk mugiarazi ditugun harriakgure gainera etor ez daitezen.

• Taldean goazenean, ibilbide para-leloak hartu, inoiz ez gara batabertzearen gibeletik jaitsiko.

• Harri ttiki geruza arras fin bilaka-tzen bada, gelditu eta arreta han-dia jarri.

• Gure azpian inor ez dagoela ziur-tatu, jaistean harri jausia eragitenbaitugu.

• Gelditzeko orpoak edo boten er-tzak kolpetik sartu.

• Makilak orekari eusteko erabilga-rriak dira.

c) Haitz handiak

Harkaitz gogorrez osatutako men-dietan ez da harritzarik sortzen, bai, or-dea, haitz handiez osaturiko kaos dei-turikoak; adibidez, granitozko mendie-tan. Normalki nahikoa egonkorrak izan


ohi dira baina inoiz ez dugu arreta gal-du behar. Hona hemen kontuan izanbeharrekoa:

• Haitz egonkorrenetatik ibili.• Pauso sendoa eman aitzinetik,

haitza egonkor dagoela ziurtatu.• Ibilbidea guk markatu, eta luzea

bada, tarteko helmugak adierazi.• Jauzi egin behar badugu eta hai-

tza mugitzen bada, badaezbadaere, inguruan bertze haitz egokibatzuk daudela ziurtatu.

• Zangoa bi haitzen artean ez sar-tzeko kontu handia izan.

• Haitzen bat mugitzen bada, kontuizan zangoa harrapa ez diezagun.

• Haitzen bat hagitz handia bada,trepadako teknikaz baliatuz igoedo jaisten ahal dugu.

• Erabat ziur ez bagaude ez jauziegin.

2.4. Lur eremu arrokatsua:trepada

Lur eremu hauetan malda handiadenez, nahitaez eskuak behar dituguorekatu eta aitzinera egiteko. Hala ere,ez dira eskaladako materiala erabiltze-ko moduko hormak, hau da, eskaladaeta haitz handien artean daude eta gukgeuk erabaki beharko dugu trepadaden, edota zailegia izaki, eskaladatzatjotzen dugun.

Lur mota arriskutsua da, normalkitoki bakarra izaten baita pasatzeko etaharriak eroriz gero ere, ezin dugu azkaribili. Aldiz, harkaitza bustita badago,eroriz gero, zaila da gelditzea. Hauguztiagatik, trepadarako teknika arretahandiz ikasi eta erabili behar da.

a) Oreka jarrera egokia

Ziurtasunez eta aise ibili ahal izate-ko, gure grabitate zentroak, harkaitze-an ditugun oinen gainean egon behardu. Gorputzaren pisuari zangoek eutsibehar diote eta beraz, ireki samarrakizanen ditugu, orekari hobeki eusteko.

Besoak begiak baino altuago izateaez da komeni, hala bada indar handiaegin beharko baitugu besoekin, eta ne-keza izateaz gain, ez da batere ziurra;gure zangoek besoek baino anitzez ereindar gehiago dute. Besoak, beraz, ba-nanduta eta erdi flexionatuta izanenditugu; soilik orekari eusteko erabilikoditugu, ez beraiez baliatuz igotzeko;aldi, berean, flexionatuta izatean, gor-putza harkaitzetik urrunduta izaten la-gunduko digute, jarrera egoki eta ziu-rrean, eta oinak non jarri ikusi ahal iza-nen dugu.

OINEZ152

b) Igoera

Trepada deitzen den teknika da.Hona hemen kontuan izan beharre-koa:

• Erabateko oreka izan behar dugubeti; horretarako:– Beti hiru sostengu puntu izan.– Grabitate zentroa baxu izan.– Grabitate zentroa mugitzerako-

an kontuz eta egoki mugitu.

– Gorputza ez harkaitzera hurbildu.• Eskuak begien parean izan.• Besoen indarraz baliatuz ez igo,

zangoak indartsuagoak dira.

• Heldulekuak eta ointokiak proba-tu pisu guztia jarri aitzinetik, halaegiten ez badugu, harri solterenbat heltzea posible baita.

• Bi eskuak inoiz ez jarri heldulekuberean edo bi oinak ointoki bere-an, hautsiz gero airean joanen bai-kara.

• Zola zurruneko oinetakoa baldin ba-dugu, hormari aurrez aurre jarri, pun-

tarekin eutsiz; aldiz, zola bigunekooinetakoa bada, barruko ertza erabili.

Badira ohikoak diren eta ezagutzeakomeni den bi teknika nagusi.


a) Euskarribezala

a) Euskarribezala

b) Itsaspenbezala b) Itsaspen

bezala

Horizontala Goitik-beherakoa Alderantzizkoa Okerra Ertza

Oinetako bigunarekin Oinetako zurrunarekin

c) Oposizio teknika

Tximinia, zartadura eta ubide estue-tan hagitz erabilia, bai eta harkaitzhandien artean ibiltzeko ere. Oin etazangoak alboetako hormetan jarrikoditugu, beti ere pisu guztia oinetan ja-rriz; beso bat aldaken parean hormanjarriz, alde horretako zangoaren pisuakendu ahal izanen dugu. Mugimenduhau txandaka eginen dugu zango etabesoekin, pixkanaka gorantz igoz. Es-kuak eta oinak txandaka ere mugitzenahal ditugu baina ez da hain ziurra.

d) Itsaspen teknika

Harkaitz leunetan ibiltzeko teknikada. Nahitaez gorputzaren pisua oinengainean jarri behar dugu, hauek ahaliketa euskarri azalera handiena izan deza-ten; horretarako orpoak ere beherantzmugitu beharko ditugu. Besoekin gor-putza harkaitzetik urrunduko dugu,grabitate zentroa beti oinen gaineandagoela ziurtatzeko. Arras pauso labu-rrak emanez mugituko gara.

OINEZ154

1 2 3 4Desplazamendu zuzena lau oinetan

Oposizio teknika

e) Jaitsiera

Jaitsiera, usu igoera baino zailagoaeta arriskutsuagoa izaten da. Horrega-

tik, gailurrera iritsi garenean ez dugupentsatu behar guztia egina dagoenik;

aitzitik, oraindik bide erdia falta zaigu,eta lur eremu harritsuetan tentu handizegin beharrekoa da. Hona hemen era-bili beharreko teknika:

– Jaitsiera errazetan, haitz handie-tan ibiltzeko teknika erabiltzenahal dugu.

– Zailtasun ertaineko trepadetanbailarara begira edota alde baterabegira jaisten ahal gara. Bailararabegira bagoaz, eskuentzako hel-dulekuak izterren parean bilatukoditugu.

– Horma nahikoa bertikala bada,hormari begira jaitsiko gara, es-kuak sorbalden parean eta gor-

putza hormatik aldenduta ditugu-larik.


1 2

3 4 5

1 2 3 4

Lau oinetako jaitsiera mendira begira

Lau oinetako jaitsiera bailarara begira

Itsaspen teknika

– Igotzeko, teknika bera erabiltzenda baina alderantziz. Oinak jaitsibaino lehen makurtzea komeni-garria da.

f) Zeharkaldiak

Zeharkaldietan arestian ikusitakoteknikak erabiliko ditugu baina arreta

berezia jarriko dugu ointokietan, hel-dulekuetan eta bereziki grabitate zen-troaren aldaketetan. Eskuarki, igoeraeta jaitsierak baino arriskutsuagoakdira zeharkaldiak.

2.5. Ibaiak

Litekeena da gure ibilaldietan noiz-bait ibaien bat zeharkatu behar izatea,zubirik ez dagoelako edota ibaia hazitadatorrenez ohiko pasabideak ezkutatu-ta daudelako.

Ahal bada harriz harri jauzi eginezpasatuko dugu; baina korronteak indar

handia badu eta uretan sartzea derrigo-rrezkoa bada, makila erabiltzen ahaldugu orekari eusteko. Hori ere nahikoaez bada, marrazkian agertzen den mo-dura zeharkatuko dugu. Beti, ibaiarenbihurgune baten ondoren eta ibaiarenkorrontearen norabidean eginen dugu,toki horietan urak indarra galtzen baitu.

OINEZ156

1 2 3 4

Ibaiak gurutzatzeko teknika

Zeharkaldia

B. GIDATZE TEKNIKAK

1. Sarrera

Mendi gidaria izateko, bezeroei, lureremu desberdinetan segurtasunez etaeraginkortasunez ibiltzeko modu etateknikak irakatsi behar zaizkie. Horre-tarako, guk geuk mugimendu eta pau-so guztiak zuzen burutu beharko ditu-gu, gu izanen baikara haien eredu.

Gero eta sedentarioagoa eta asfal-tuz beteagoa den gizarte honetan, jadalurzoru malkartsu edo zakarretan ibil-tzeko ohitura galdu dugu oro har, etaondorioz, jende anitzentzat lan nekezaeta zaila bilaka daiteke mendian ibil-tzea, baldin eta teknika egokia menpe-ratzen ez badu.

Mendian ibiltzerakoan lurraren bi-sualizazioa ezinbertzekoa da ibilbideeroso eta ziurra burutzeko. Era berean,oinak non jartzen ditugun arretaz begi-ratu behar dugu, toki egokietan jarrizgero, eraginkortasunez ibili, behar bai-no gehiago ez nekatu, eta alferrikakoirristaketak eta estropezoak galarazte-ko. Mendiko istripu gehienak toki erra-zetan irrist egiteagatik gertatzen dira.

Bertzalde, mendira joateko, motxilaeraman behar dugunez, eta gure orekaaldatu eta neke handiagoa eragiten di-gunez, aintzat hartu beharrekoa iza-nen da.

2. Talde gidaritza

Talde bat eraman behar dugunean,ezinbertzean arau batzuk aintzat hartubehar ditugu:

2.1. Taldea gidatzeko oinarrizkoarauak

Jarraian, bezero talde bat gidatuahal izateko aintzat hartu beharrekooinarrizko arauak zehaztuko ditugu:

• Taldea nahikoa homogeneoa, mai-la berekoa dela egiaztatu.

• Talde ttikitan ibili, bereziki tartezailak pasatu behar baditugu.

• Talde osoak beti elkarrekin joan be-har du.

• Taldearen erritmoa ahulenaren errit-mora egokitu.

• Ahulenak gidariaren gibelean era-man, ez taldearen azken muturre-an utzi.

• Behaketa eta azterketa azkar bate-kin konfiantzazko pertsona ardura-duna hautatu eta gibelean joatekoeskatu. Bi gidari izanez gero, batbeti gibelean joan.

• Geldialdiak toki seguru, babestu(haize, eguzki...) eta inor eta deusoztopatzen ez denetan egin.

• Geldialdiak helburu gisa hartu: itu-rria, lepoa, gailurra.

• Abiatu eta laster samar, geldialditeknikoa egin arropa eranzteko,oinetakoak doitzeko...

• Geldialdi luzerik ez egin, ez hozteko.

• Ordutegia lasaierarekin kalkulatu.

• Dugun taldearen ezaugarrien ara-berako ibilbidea hautatu edo ego-kitu.

• Ibilaldia, urtaroa eta eguraldi ira-garpena kontuan izanda antolatu.

• Abiatu aitzinetik, ibilaldiari buruzkoahalik eta informazio gehien bildu.

• Taldekideek natura errespeta de-zaten saiatu.


3. Belar maldetan

Hona hemen bezero taldea belarmaldetan gidatzeko aholku eta gomen-dioak:

• Taldea sigi-saga mugituko da, no-rabide aldaketetan elkartuz.

• Behar izanez gero, tokiak hala es-katzen badu, banan bana pasatu-ko gara, bertzeak zain uzten ditu-gun bitartean.

• Batzuetan ibilbide zati bat bezerobakoitzarekin bakarka egin behar-ko dugu.

• Taldea toki ziurretan elkartu.• Behar izanez gero, bezeroaren oi-

nei eutsiz joan.• Igoeretan bezeroa gerritik eustea

lagungarria izaten ahal da.• Jaitsieretan bezeroa gure gibele-

tik, bere eskua gure sorbaldan ja-rrita ziur sentituko da.

4. Harritzetan

Hona hemen bezero taldea harritze-tan gidatzeko aholku eta gomendioak:

• Taldea sigi-saga mugituko da, no-rabide aldaketetan elkartuz.

• Harritza estua bada, taldea bildutaeraman, harriak eror arazten badi-tugu, batak bertzearengana iriste-ko abiadurarik har ez dezaten.

• Behar izanez gero, tokiak hala es-katzen badu, banan bana pasatu-ko gara, bertzeak zain uzten ditu-gun bitartean.

• Batzuetan ibilbide zati bat bezerobakoitzarekin bakarka egin behar-ko dugu.

• Taldea toki ziurretan elkartu.• Behar izanez gero, bezeroaren oi-

nei eutsiz joan.• Igoeretan bezeroari gerritik eus-

tea lagungarria izaten ahal da.

• Jaitsieretan bezeroa gure gibele-tik, bere eskua gure sorbaldan ja-rrita ziur sentituko da.

5. Haitz handietan

Hona hemen bezero taldea haitzhandietan gidatzeko aholku eta go-mendioak:

• Ibilbidea ongi begiztatu.• Taldekideei guk erabiltzen ditugun

euskarri berak erabiltzeko erran.• Segurtasun distantzia errespetatu.• Taldea toki ziurretan eta maiz el-

kartu.• Trepadako teknika erabiltzen ahal da.• Harriak erortzeko arriskua dagoen

tokitatik pasa behar badugu, ba-naka eta azkar pasatu.

6. Trepadetan

Hona hemen bezero taldea trepade-tan gidatzeko aholku eta gomendioak:

• Ibilbidea bezero ahulenaren ara-bera hautatu.

• Ahal den guztietan zeharka igo.• Pauso zail bat badago, bakarka

igo eta gu geu azpian jarri erorke-tak galerazteko.

• Pauso zailak lehendabizi guk geukeman, ziurrak direla egiaztatzeko.

• Ibilbide zailetan, ahal bada gu be-herago dagoen ibilbide paralelobatetik joanen gara, lagundu etaerorketak galerazteko.

• Behar izanez gero, bezeroaren oi-nei eutsiz joan.

• Igoeretan bezeroari gerritik eus-tea lagungarria izaten ahal da.

• Bertze aukera bat bezeroa sokatxobatekin nahikoa hurbil eta sokatentsioan dagoela eramatea da.

OINEZ158

A. SARRERA

Mendi gidariak, ororen gainetik ziu-rra, segurua izan behar du. Bezeroakune oro seguru dagoela sentitu behardu, ez dabilela arriskutan, eta are ge-hiago, zerbait gertatuz gero, gidariaksalbu aterako duela inongo arazorikgabe. Segurtasun hori adierazteko, gi-dariak ez du inoiz duda-mudatan ibilibehar, erabakiak tinko hartu beharditu, bezeroak berarengan konfiantzaizan dezan. Ibilaldi batean seguru senti-tu den bezeroa, litekeena da bertzenoizbait itzultzea; aldiz, gidaria ezjaki-na, txoriburua, buruarina, inprobisa-tzailea dela ikusi badu, ez da sekula ge-hiago itzuliko. Beraz, neurri handi bate-an, gidariaren esku dago etorkizunekobezeroak ziurtatzea.

Segurtasuna adierazteko, jakina, gi-dariak izan egin egin behar du, hau da,bere buruarekiko konfiantza izan behardu, edozein ustekaberi aitzin egitekobaliabideak eta ezagutzak izan beharditu, gero konfiantza hori bezeroari

azaldu ahal izateko. Psikologia eta tal-de dinamikako teknikak baliagarriakdira bezeroak lasaitu eta gidariarengankonfiantza hartzeko.

Ikus ditzagun segurtasun teknikak.

B. AUTOERRESKATEA

Autoerreskatea, istripu edo lesiorenbat izan duen pertsonari, istripua gerta-tu den toki berean eskaintzen zaion la-guntzari deitzen zaio. Gerta liteke, ha-laber, bezeroa ez den baina inguruandabilen norbaitek istripuren bat izatea;kasu horretan ere, gidariak bere eza-gutza eta baliabideak erabili beharkoditu. Laguntza behar duenari dakienakez laguntzea axolagabekeriatzat jotzenda eta arazo larriak izan ditzake legea-ren aitzinean.

Erran beharrik ez dago gidariarenerreskate metodo eta teknikak soros-pen taldeenak baino anitzez ere murri-tzagoak direla, baina sarritan hil ala bi-zikoak gerta litezke.

III. segurtasuna

Autoerreskate teknikak gidariakbere baliabideekin aise aitzinera erama-teko modukoak dira. Hala ere, espe-rientziak erakusten du behin eta berrizpraktikatzen ez dena atzendu egitendela. Beraz, teknikak maiz bergogoratubeharko ditugu mendira irten aitzinetikpraktikan jarriz.

1. Beharrezko materiala

Hauxe da gidariak autoerreskate tek-nikak egiteko eraman beharreko mate-riala:

– soka dinamikoa: 8mm-ko diame-troko lodiera eta 30 metroko luze-rakoa

– zinta zapala: 2 cm-ko zabaleroaeta 5 metroko luzera duena

– 3 kordino: 7mm-ko diametroko lo-diera eta 2 metroko luzerakoak

– udare moduko segurtasun moske-toia

– 2 segurtasuneko mosketoi arrunt.Material hau guztia egunetako ibi-

laldi batean nahitaez eraman behar dugidariak, eta egin beharreko egun pa-sako ibilbideak zailtasunen bat baldinbadu ere bai.

2. Korapiloak

Ondorengo ataletan autoerreskate-rako baliagarriak diren korapiloak ikusi-ko ditugu. Korapiloak ongi eginak dau-dela ziurtatzeko, maiz bergogoratu etazalantzarik gabe egiten jakin behar dira;korapiloak itxura polita izan behar du,hau da, orraztu egin behar da. Erabilera-ren arabera atal desberdinetan sailkatuditugu:

2.1. Sokara lotzeko korapiloak

Z o r t z i a

Abantailak:– Sokara lotzeko korapilo gomenda-

garriena da.– Ez du irristatzeko arriskurik.– Erraz desegiten da.

Desabantailak:– Bolumen handia hartzen du.Eskalatzaileak sokara lotzeko ge-

hien erabiltzen den korapiloa da, baizuzenean arnesera lotuz, bai eta mos-ketoi baten bidez ere. Lehenengo ka-sua, bi eskalatzaile, bakoitza soka mu-tur batera lotzen direnean erabiltzen

OINEZ160

1 2 3

da. Ziurra eta gogorra da, sokaren ma-rruskadura gutti guttituz. Bigarren ka-sua, soka batean hiru pertsonek lotubehar dutenean, erdikoa lotzeko era-biltzen da, bertzenaz, zortzi laukoitzageldituko baita eta bolumen handiegiahartuko du. Dena den, beti seguritate-ko mosketoiarekin lotu behar da.

Korapiloa egin ondoren, orraztea ko-meni da, hau da, itxura ona izan behardu, horrek erresistentzia handituko baitu.

2.2. Bi soka mutur lotzekokorapiloak

A r r a n t z a l e b i k o i t z a

Abantailak

– Bi soka lotzeko korapilo gomenda-garriena da.

– Ez du irristatzeko arriskurik.– Diametro desberdineko bi soka el-

kartzen ahal dira.

Desabantailak:– Bolumen handia hartzen du.– Desegiteko zaila da.

Z o r t z i a

Abantailak– Ez du irristatzeko arriskurik.– Erraz desegiten da.

Desabantailak:– Bolumen handia hartzen du.– Ez du diametro desberdinetako so-

kak lotzeko balio.

SEGURTASUNA 161

2

3

4

1

1 2 3 4 5

1

2

3

4

5

Arrantzale bikoitza

Arrantzale arrunta

Z i n t a z a p a l e k o k o r a p i l o a

Abantailak– Zinta zapalak lotzeko korapiloa da.– Irristatzeko arrisku ttikia du (noiz-

behinka begiratu egin behar da,pixka bat irristatzen baita).

– Bolumen ttikia du.

Desabantailak:– Ez du zinta soka bati lotzeko balio.– Ez du bi soka mutur lotzeko balio.– Doitzeko zaila da.

K o r a p i l o z a p a l a

Abantailak– Egiteko erraza da.– Soka muturrak lotzeko korapilo

ezagunena da.

– Gauza ttikietarako egokia da (botalokarriak lotzeko, koilareetarako...).

Desabantailak:– Diametro desberdineko sokak lo-

tzeko ez du balio.– Irristatzeko arriskua du.– Erraz askatzen da, nahi ez denean

ere bai.– Ez du balio pisu handiak jasan be-

har dituzten sokentzat.

K o r a p i l o a r r u n t a

Abantailak– Egiteko erraza da.– Nahikoa ziurra da.

Desabantailak:– Erraz gogortzen da, askatzea zail-

duz.

OINEZ162

1

3

1

2

3

1

3

2

4

4

1

2

3

2

A

B

2.3. Soka nonbaitera lotzekokorapiloak

Z o r t z i b i k o i t z aSokara mosketoiaren bidez lotzeko

arestian ikusi dugun korapilo bera da.(ikus 2.1. puntua).

B e d e r a t z i a

Abantailak– Erreskateetarako egokiena da, kol-

peen aitzinean xurgatze gaitasunhandia baitu. Tirolinetarako era-biltzen da.

– Sokaren haustura arriskua guttienguttitzen duena da.

– Ez du irristatzeko arriskurik.– Erraz desegiten da.

Desabantailak:– Bolumen handia du (marruskadura

arriskua).

T x i m e l e t a

AbantailakSokak horizontalki toki arriskutsu-

ren batetik pasatzeko jartzen den insta-lazioetarako egokiena da. Ziurra da.Mosketoietara lotu behar da.

SEGURTASUNA 163

1

1

2

1 2 3 4 5

1 2 3

2 3

A

B

Bederatzia

Tximeleta egiteko bi moduak

Z a z p i a

Tentsioan dauden soketan tarteanegiteko erabilgarria da; adibidez tiroli-netarako.

E r r o m a t a r r a

Zazpiaren erabilera bera du bainaerresistenteagoa da.

2.4. Aseguratze korapiloak

D i n a m i k o aAbantailak– Balazta bezala gomendagarriena da.– Pertsona bat zintzilik jaitsi behar

dugunean aseguratzeko erabil-tzen da. Baliabide mekanikoen(zortzia, aseguru plakak...) ordez-koa da.

– Balaztatze eraginkortasun ona du(400 kg inguru).

Desabantailak:– Zama mugatuetarako erabiltzen

ahal da soilik.– Kontu izan behar da jaitsiera luze-

etan, sokaren arteko marruskadu-raren ondorioz tenperatura altuahartzen baitu sokak.

– Soka kiribiltzen du.Dinamikoari segurtasun korapiloa

gehituz gero, blokeoko korapilo bila-

OINEZ164

A

1 2 3 4 5 6

Dinamikoa

Dinamikoa eta blokeo korapiloa

katzen da. Erreskateetan anitz erabil-tzen da sistema hau, une batean kora-piloa ziurtatu eta gero berriro asegura-tzen jarraitzeko aukera eskaintzen bai-tu. Blokeo korapiloa esku bakarrarekinegiten ahal da.

2.5. Blokeo korapiloak

B a l l e s t r i n k e a

Pertsona bat finko eusteko edo pisuhandiko zerbait zintzilikatzeko erabil-tzen da. Dinamikoaren antzekoa da,baina ez da harekin nahasi behar, hurairristatuz baitoa pertsona jaitsi ahal iza-teko, eta hau, aldiz finkoa da.

M a c h a r d

Soka batetik igo ahal izateko baliodu. Gorantz irristatu egiten da eta be-herantz blokeatu. Jumar-aren ordezkoada. 6 edo 7 mm-ko diametroko lodiera-ko eta 1,5 m luzera inguruko soka be-har da. Bi muturrak arrantzale bikoitzaerabiliz lotu behar dira. Horrela sokaprest izanen dugu machard korapiloaegiteko.

Ezin da inoiz diametro bereko soke-kin erabili. Bi soken diametroa zenbateta desberdinagoa izan, orduan etaitzuli gehiago emanen dizkiogu soka-txoari.

Machard bikoitza aitzinekoaren al-daera da, baina machard korapiloan be-zala sokaren muturretariko bat luze sa-marra utzi ordez, soka lodiaren ingu-ruan itzuli gehiago ematen zaizkio iabukatu arte, eta gelditzen diren soka

SEGURTASUNA 165

1

A

1 3

5

2

4

2

3

4 5

B

Ballestrinkea

Ballestrinkea

zuloetatik mosketoia sartzen da. Aitzi-nekoaren aldean, machard bikoitza bialdeetara irristatzen eta blokeatzen da,eta beraz erreskate lanetarako baliaga-rria da.

P r u s i k

Machard arruntaren eginkizun ber-bera du, alegia, soka finko batetik igoahal izatea. Machard-arekin gertatzenden modura, bi sokek diametro desber-dinetakoak izan behar dute, eta bien ar-teko desberdintasuna zenbat eta han-diagoa izan, orduan eta itzuli gehiagoeman beharko zaizkio.

OINEZ166

1 2

3

4

5

1

2

3

4

Machard arrunta

Machard bikoitza

Prusik

2.6. Teinkatzeko korapiloak

Material osagarririk gabe sokakteinkatzeko erabiliko ditugu. Aingura-tzeak, tirolinak, soka finkoak teinkatze-ko balio dute.

P a s a b l o k

Korapilorik egin edo desegin gabeteinkatu eta lasatzeko abantaila du.

3. Arnesak

Segurtasunerako arnes egokienagorputz osokoa da, baina pisua, janzte-ko enbarazoa e.a. direla eta, eskuarkiez da sobera erabiltzen. Bigarren mai-lan beheko arnesa dugu. Bezeroen irte-eretarako batzuetan ez dugu arnesikeramanen baina baliteke behar izatea.Horregatik, beti eraman ohi dugunsoka eta zinta zapalarekin goiko etabeheko arnesak egiten jakitea hagitzinteresgarria da.

3.1. Beheko arnesa

Zinta zapalarekin egitea komeniga-rriagoa da, ez baitu sokak adinako mi-nik ematen.

SEGURTASUNA 167

A

15 cm

A B C D

3.2. Goiko arnesa

Sokaren mutur bat erabiliz egitenahal da.

4. Soka bildu

Soka motxilaren barruan txukun bil-duta eramatea arras garrantzitsua da, be-netako premia dugunean berehala ateraeta erabili ahal izateko. Soka edonola bil-duta badaramagu, egoera latzetan urdu-

ritasuna areagotu baizik ez digu eginen.Halaber, motxilatik kanpo, txukun bizka-rrean lotuta eramateko aukera ere bada.Gaur egun, piraguako eredua jarraituz,

hainbat mendi gidarik soka sartzeko pol-tsatxoa erabiltzen du. Soka poltsa ba-rruan txukun bilduz gero, larrialdi egoe-ra batean, sokaren mutur batean dugunmosketoia gure arnesera lotu eta poltsajaurtikiz txukun txukun askatuko da,nahi dugun tokira aise iritsiz.

OINEZ168

A. SARRERA

Naturako Kirol Jardueren Gidaritzaerdi mailako heziketa zikloko gidaria-ren eskumena behe mendi eta mendiertaina dira. Goi mendian gidari lane-tan aritzeko Mendiko federazioaren bi-dez Mendi Gidari titulua eskuratu be-har da. Errealitate honek lan eremu ze-hatza finkatzen du aipaturiko ziklokoikasleentzat, alegia, ez du zailtasun han-diko eremuetara bezeroak eramatekoeskumenik ematen, ez eskalatzera, eztagoi mendiak bere baitan dituen betie-reko elur eremuetara ere. Hala ere, men-di ertainak, neguan maiz elurrez janz-ten dira, eta udan eremu lasaia zenaeremu arriskutsu eta zail bilakatzenahal da. Mendi gidariak arrisku horiekaurreikusi behar ditu, ibilaldia egin be-harreko inguruneko ezaugarriak etaklimatologiari buruzko informazio bil-duz eta behar den kasuetan ibilaldia to-kiz aldatuz. Hala ere, litekeena da, ibi-laldi baten baitan eguraldi aldaketa az-

karra suertatu eta baldintzak erabat al-datzea. Horri guztiari erabateko ber-mez erantzun ahal izateko, mendi gida-riak elurraren ezaugarriak eta elurretanibiltzeko teknikak ezagutu eta menpe-ratu behar ditu.

B. ELURRA

Hotz dagoenean, alegia, atmosfera-ko tenperatura 0 ºC-tik beherakoa de-nean, atmosferako ur lurruna konden-tsatu ordez, zuzenean sublimatu egitenda, ur lurruna horma kristal bilakatuz.Horma kristalak, airean dauden parti-kula mikroskopikoen (polen, hautsa…)inguruan itsatsiz sortzen dira eta ur lu-rruna edota ur tantak, kristal horiengainean sublimatu edo itsatsi ahala,handituz joaten dira. Horma kristalenneurria airean eskegita egoteko modu-koa ez denean, alegia, nahikoa handitudirenean, elur maluta modura erortzendira lurrera.

IV. negu teknika

1. Egitura

Elurra erortzen denean, malutak for-ma hexagonala izan ohi du, baina formahorren baitan, aldaera eta neurri anitzakizaten ahal ditu. Malutaren forma etaneurri zehatza, airearen tenperatura etamalutak duen ur lurrun kantitatearenaraberakoa da. Horma kristalak, tenpe-ratura eta ur lurrun ezaugarri desber-dinetako aire masak zeharkatu ahala,hasierako ezaugarriak aldatu egitendira, kristal konplexu eta anitzak eratuz.Ondoren, eguzki, euri, haize eta tenpe-ratura aldaketen eraginez, hamaika for-matako elur malutak eratzen dira. Honahemen elur maluta egitura desberdinak:

Ondorengo marrazkian kristal batenurtze eta eraldatze prozesua ikusten da:

Elurraren dentsitatea, elurrak duenur kantitateari dagokio eta baldintza at-mosferikoen araberakoa da. Dentsitateguttienekoa, hau da, arin eta idorrena,

hotz dagoenean erortzen dena da. Ten-peratura zenbat eta altuagoa izan, or-duan eta dentsitate handiagoa izanendu elurrak, alegia, astun eta hezeagoaizanen da. Elur egin berriaren ur kanti-tatea, %1-30 bitartekoa izaten ahal da;mendian, eskuarki % 1-7 artekoa izanohi da. Haizeak ere eragin handia du;zenbat eta haizetsuago, orduan etadentsitate handiagoa izanen du elurrak.

Elurra etengabe aldatzen ari da, etaberaz, goizean abiatzen garenean to-patuko dugun elurra eta eguerdi edoarratsaldean jaisten garenean topatukoduguna, desberdina izanen da. Egura-tseko ajenteen eraginak (haize, eguzki,euri…) elurraren hiru ezaugarri alda-

tzen ditu: egitura, dentsitatea eta ten-peratura. Horregatik, elur mota desber-

dinak eta bakoitzaren ezaugarriak eza-gutzea derrigorrezkoa da, kasu bakoi-tzean behar den materiala hautatu etasegurtasunez ibili ahal izateko.

OINEZ170

0 egun 1 egun 5 egun 15 egun 25 egun 50 egun

a) Laminaduna

b) Izarra

c) Zutabea

d) Orratza

e) Dendrita kristala

f) Ertz zabaleko zutabea

g) Partikula irregularrak

h) Graupel partikulak (kristal mikroskopikoen pilaketa)

i) Elur bustia (horma barruan eta ura kanpoan)

j) Txingorra (horma sendoa)

a b c d e

f g h i j

2. Elur motak

2.1. Elur hautsa

Erori berria den elurra da, hagitzarina, fina, soltea, hauts modukoa. Hor-ma kristalak ez dira ia batere aldatu etaberaz, dentsitate guttikoa da. Nekezada elur mota honetan ibiltzea, oinakbarruraino sartzen baitira. Elur lerakegokiak dira elur hautsetan ibiltzeko.Azpian ongi finkatutako elurrik ez ba-dago, elur jausiak gerta daitezke; elurjausi azkarrak dira eta mendizalearenarrisku biziena itotzearena da.

2.2. Elur pikortsua

Udaberri aldera, egunez eguzkiakberotu eta gauean hormatzen duenean,eta ziklo hau behin eta berriz gertatzendenean, kristalak elkartu egiten dira, pi-kor modura azalean geldituz; elurrakgatz lodiaren itxura hartzen du. Nahikoaerraz ibiltzen ahal da elur pikortsuarengainean. Mendizalea pasatzearen ondo-rioz, plaka handiak ebaki eta elurjausimoduan erortzeko arriskua dago.

2.3. Elur hormatua

Elurrak duen ura hormatu egiten datenperatura hotzen ondorioz eta hasie-rako egitura galtzen du erabat. Hagitzelur gogorra eta dentsitate handikoada. Nahitaez kranpoiak behar dira. Ero-riz gero, derrigorrezkoa da pioleta iza-tea gelditu ahal izateko.

2.4. Elur hezea

Tenperatura igo edota lainoaren edoeuriaren hezetasunaren ondorioz, elu-

rrak airea galtzen du, dentsitatea handi-tuz eta hasierako elur idorra erabatheze bilakatuz. Kristalek hasierako egi-tura erabat galtzen dute. Busti egitendu. Elur astuna eta itsaskorra da; oineta-ra eta kranpoietara itsasten da eta hainarriskutsuak diren zuekoak sortzen ditu.

2.5. Elur ustela edo udaberrikoelurra

Urtze eta hormatze ziklo errepikako-rren ondorioz, guztiz eraldatuta dagoenelurra da. Eguneko eguzki eta beroakgainazala urtzen dute lehendabizi, etasakonago dagoen elurra ondoren, elurzopa bezala ezaguna dena eratuz. Ha-gitz beratz eta hezea da. Goizean, orain-dik gogor samarra dagoenean, nahikoaerraz ibil daiteke, baina egunak berotuahala guztiz usteltzen da, ibiltzea zail-duz. Arras ezegonkor bilakatzen denez,udaberriko elurjausiak eragin ditzake,motelak baina suntsigarriak direnak.

2.6. Kostra elurra

Eguzki eta haizearen, edota euri etahotzaren eraginez, elurraren gainekogeruza sendotu egiten da, azpikoak sol-te geldituz. Hormatutako geruzatxoahautsi egiten da gainetik pasatzerako-an eta hagitz nekeza suertatzen da kos-tra elurretan ibiltzea. Elur lerak egokiakdira elur mota honetarako.

3. Elurjausiak

Elurjausiak mendizalearen negukoarrisku biziena dira. Elurjausia, grabita-tearen indarrez beherantza mugitzen

NEGU TEKNIKA 171

den elur masa da. Haizeak, tenperatu-rak, oihu batek edota mendizaleak beremugimenduarekin, elur geruza hautsieta elurjausia eragin dezakete.

3.1. Motak

Hiru elurjausi mota daude nagusiki:

• Elur hautsekoa: elur idor eta arinada; maldaren makurdura handiadela eta, elur kantitate handia pi-latzen denean, grabitatearen in-darrez erori egiten da. Ikaragarrisuntsitzailea da, elurjausia beraga-tik baino, aitzinetik eragiten duenuhin hedatzaileagatik.

• Plakakoa: erabat eraldatuta etamalutak elkarri ongi itsatsita di-tuen elurretan gertatzen da. Azpi-ko elur geruzak erabat gogortutadaude eta gaineko geruza azpiko-en gainean irristatzen da. 30º-40ºedo gehiagoko maldetan gerta ohida. Eskiekin aise eragin daitekeelurjausi mota hau, elur geruzahausten baita. Hagitz azkar mugi-tzen da maldan behera eta kolpehotsak entzuten dira garraiatzendituen elur mukuruak direla eta.Plakakoen artean arriskutsuena hai-ze plakako elurjausia da.

• Lurmentzekoa: eskuarki udaberriangertatzen da. Urak erabat eraldatuduen elur zaharrez osatua da. Mo-tel mugitzen da eta bere baitaneramaten ditu bidean topatzen di-tuen lur, landare, zuhaitz eta ha-rriak. Sekulako higadura eta ondo-rio suntsigarriak eragiten ditu. Au-rreikusteko errazena da, ia beti tokiberberetan gertatzen baita.

3.2. Aurrez hartu beharrekoneurriak

Neguan ibilaldi bat prestatu behardugunean eta elurra izateko arriskua da-goenean, eta bereziki elurretako irteerabat prestatzen ari garenean, derrigorrez-koa da aurrez neurri zehatzak hartzea.

– Eguraldi iragarpena eta elurrari bu-ruzko informazioa: ibilaldiarenegunetarako dagoen eguraldi ira-garpena ezagutu behar dugu, etaaitzineko egunetan izan duen bila-kaeraren jarraipena egin. Meteoro-logi zerbitzuek, elurrari buruzko in-formazioa ere ematen dute, baieta, dagoen elurjausi arriskua zen-batekoa den adierazi ere. Elurjau-sien arriskua 1etik 5era sailkatzenda arriskuaren arabera (1. Arriskuttikia; 2. Arrisku mugatua; 3. Arris-ku nabaria; 4. Arrisku handia; 5.Arrisku oso handia). Ingurumen Mi-nisterioaren eskutik, erantzungailuautomatiko baten bidez, eskualdebakoitzerako eguraldi iragarpenaeta elurraren egoerari buruzko in-formazioa eskaintzen da; ondokotelefono zenbakian Nafarroako etaAragoako Piriniotako informazioaeskaintzen da: 906-365380

– Segurtasun ekipoa: piolet eta kran-poiez gain, elurjausiren bat gerta-tuz gero, azpian harrapatutakoaaurkitzea errazteko, hainbat mate-rial berezi dago:

• ARVA (Aparato Receptor de Víc-timas de Avalanchas): Europaguztian homologatuta dagoen457 khz frekuentzian lan egitenduen igorle-hartzaile aparailua

OINEZ172

da. Taldekide orok eraman behardu. Norbait elurjausiak harrapa-tzen badu, gainontzeko kideekhartzaile moduan jarriko duteARVA, eta igorlearen aparailuakegiten duen txistu hotsari jarrai-ki aurkitu ahal izanen dute. De-rrigorrezkoa da mendira irtenaitzinetik aparailuarekin prakti-kak egitea eta ohitzea, bertze-naz alferrikakoa baita soineaneramatea. Eredu desberdinakdaude: Ortovox, Pieps, Barybox,Arva…guztiek frekuentzia bere-an lan egiten dute. Tabako pake-te baten neurrikoak dira eta 1,5v-ko bi pila behar dituzte.

Beti soinean eraman beharda, barruko arroparen gainetiketa inoiz kendu gabe. Egokiena,goizean arropa janzterakoanjanztea da. Desabantaila bakarraduen prezio garestia da.

• Elurretako pala: pala nahitaezARVArekin batera eraman beha-

rreko tresna da; izan ere, ARVA-rekin elurjausiak harrapatutakoanon dagoen jakin eta palarik ezbadugu, izugarri luzatuko baitaateratzeko denbora, eta ziurre-nera ez dugu garaiz aterako.

Pala mota desberdinak dau-de; guztiak arras arinak dira, ba-tzuk kirten teleskopikoa dute etamotxila ttikian aise sartzen dira.

• Telefono mugikorra: gaur egunhagitz erabilgarria da, eta elurjau-si edo istripuren baten kasuan,ikaragarri erraztu dezake soros-pen taldeen etorrera. Telefonoa-ren memorian erreskate taldeenzenbakiak sartzea komeni da.

3.3. Elurjausien inguruan

– Aitzinetik: sekulako elurtearen on-doren eguraldi ederreko eguna es-natzen bada, zuhurrena etxean gel-ditzea da, elurrak denbora beharbaitu finkatzeko. Irten aitzinetik,berez erori beharreko elurjausi guz-tiek erori behar dute. Zuhaitzak elu-

NEGU TEKNIKA 173

ARVA

rrez estalita badaude, ez abiatzekoadierazle dira, oraindik elurra finka-tu gabe dagoela erran nahi baitu.

– Ibilbidean zehar: elurretan abiatugarenean, zeharkako ibilaldiak etaarriskua duten maldak edota mal-den behealdeak sahiestu behardira. Ibilbidea ongi aztertu beharda, bailaren ordez, mendi hegiak,basoak edota erliebe handiko ere-muak hautatuz.

Elurjausi arriskua duen maldabat zeharkatu behar baldin badugu,banan bana pasatuko gara, eskuakmakilen uhaletatik aterako ditugu,kanpoan daramagun guztia motxi-lan sartuko dugu eta motxila soilikuhal nagusi batetik zintzilik erama-nen dugu. Honela, elurjausiak ha-rrapatuz gero, material guztia aska-tu ahal izanen dugu, deus gabe gel-dituz beharrezkoak diren igeri mu-gimenduak egin ahal izateko.

– Elurjausiak harrapatuz gero: elur-jausia gure goialdean hasten bada,alboetatik ihes egiten saiatukogara. Harrapatzen bagaitu, igerianarituko bagina bezala beso etazangoak mugituko ditugu, azpianharrapa ez gaitzan, gainean flota-tuz. Taldekideen lasaitasuna hil alabizikoa izanen da harrapatutakoalehenbailehen aurkitzeko. Denbo-ra pasatu ahala, elur azpian harra-patutako mendizalea bizirik aur-kitzeko aukerak gero eta ttikia-goak dira. Azken ikerketen arabe-ra, lehen 15 minututan ateratakopertsonen artetik % 93a lesiorikgabe atera dute. 15 eta 45 minu-tu artean ateratzen dituztenen ar-

tean, aukerak %25ean guttitzendira. Denbora horretatik aitzinera,hagitz aukera gutti dago pertsonabizirik aurkitzeko. Horregatik ARVAeramatea derrigorrezkoa da.

C. MATERIALA

Arestian aipatutako segurtasun ma-terial orokorraz gain, bada elurretarakomaterial berezia.

1. Pioleta

Elurretan ibiltzeko euskarri nagusiada. Elurra biguna bada eta malda guttibadago, makilarekin aski izanen da; elu-rra gogortu edota malda gogortzen de-nean, ordea, makilak ez du eutsiko etapioleta eramatea derrigorrezkoa izanenda. Pioleta, haitzur ttiki baten modukotresna da: behean, makilaren ertzean,punta zorrotza du elur edo hormanongi sartzeko; goialdean, alde bateanpikotxa edota mailua izaten ahal du,bertzean horzdun punta zorrotza; bienarteko zatiari gurutzea deritzaio. Ohi-koena pikotxa izatea da, behar deneaneskailerak egiteko balio duena. Guru-tzeko punta zorrotza, aldiz, malda arrasgogorra denean, magalaren aldean be-healdeko punta sartu ordez sartzendena da. Goialdean, gurutzean zulotxobat izan ohi du, bertatik lokarria sartueta eskumuturrera eusteko, ustekabe-ren batean pioleta ez galtzeko.

Materialeei dagokienez, arinenakaluminiozkoak dira eta gogorrenak bur-dinezkoak; tartean, konbinaketa des-berdinak daude.

OINEZ174

1.1. Motak

Mota desberdinetakoak daude:a) Arrunta: elurretan ibiltzeko balio

du. Nahikoa luzea da makil mo-dura erabili ahal izateko. Pikotxa

eta punta zorrotza horizontalkijarrita daude.

b) Izotzetakoa: piolet teknikoa da;arrunta baino laburragoa etaegin beharreko mugimenduenanatomiara egokitua; pikotxa etapunta zorrotza beherantz makur-tuta ditu izotzetan ongi sartzeko.

Arrunta baino material gogorra-goz egina da.

Hauez gain, badira, jarduera zeha-tzetarako pioletak ere: piolet-mailuaizotzetako torlojuak sartzeko, piolet la-bur eta arina mendiko eskirako, etab.

1.2 Garraioa

Pioletak punta zorrotzak dituenez,garraiatzeko orduan hagitz garrantzi-tsua da babestu eta modu egokian mo-txilan kokatzea.

Pioleta, motxilak pioletentzat bere-ziki prestatuta dituen uhaletatik sartu-

NEGU TEKNIKA 175

A B C

Lokarrimotzekoa

Lokarriluzekoa

Arrunta

Puntazorrotza

Pikotxa

Gurutzea

Izotzetakoa

Pioleta garraiatzeko moduak

ko dugu, gurutzeko punta zorrotza er-dirantz jarriz (kanporantz jarriz gero,alboan dugunari min ematen ahal dio-gu). Punta zorrotza, pikotxa eta behekopunta horretarako saltzen diren gomabereziz babestuko ditugu.

Motxilak pioletak eramateko uhalikez baldin badu, marrazkian agertzenden modura, bizkarra eta motxilarenartean sartzen ahal da, baina denboraguttirako baizik ez du balio, bizkarreantraba egiten baitu.

Pioleta eskuan erabili gabe darama-gunean, horizontalki orekatuta eramanbehar dugu.

2. Kranpoiak

Boten zoletan jartzen diren punta-dun tramankuluak dira. Beren zeregina,botek itsaspenik ez dutenean, elur edoizotzetan sartu eta eustea da. Gako ba-tzuren eta erregulazio sistema baten bi-dez botaren neurri eta formara egoki-tzen dira, eta lokarri edo sistema auto-

matikoz botara estu lotzen. Materialeidagokienez, burdinezkoak, altzairuzko-ak eta aluminiozkoak izaten ahal dira,gogortasun eta pisu beharren arabera.

2.1. Motak

Mota desberdinetakoak daude:

a) Artikulatuak: elurretan oinez ibil-tzeko kranpoiak dira. Edozeinbota motatan jar daitezke, zurru-netan eta zurrun ez direnetan. 12punta dituzte, aitzineko biak aitzi-nerantz begira eta bertze hama-rrak beherantz. Lotze sistema des-berdinak izaten ahal dituzte:

a.1. Lau lokarriduna: sistemazaharrena da: Punta bakoitzetiklokarri bat abiatzen da, eta oina-ren inguruan itzuliak emanez etauztaitxoetatik pasatuz estutu etalotzen da. Edozein botetarako ba-lio du baina lotzeko zailena da.

a.2. Bi lokarriduna: lau lokarri-dun sistema errazteko asmatuta-

OINEZ176

Artikulatuak

a.1a.2

a.3 b.1

Automatikoak

koa da. Aitzinekoaren sistema berada baina xinpleagoa eta berazlotzeko errazagoa.

a.3. Eskoziar sistema: aitzine-koak bezala bi lokarri ditu bainaaitzinekoa finkoa da. Erdian duenuztaitxotik lau lokarri zati kran-poiari lotzen zaizkio; laxatze etadoitze sistema izaten ahal du. Gi-beleko zatia bi lokarridun siste-maren berbera da: oinaren ingu-ruan itzulia emanez lotzen da.

b) Zurrunak: izotzetarako kranpoiakdira. Zurrunak izatean soilik zolazurruneko oinetakoekin erabildaitezke. Guztiak erdi automati-ko edo automatikoak dira eta na-hitaez kranpoiak jartzeko koska-txoak dituzten botak behar dira.

b.1. Erdi automatikoak: aitzin-aldean eskoziar sistema daramatebaina gibelaldea guztiz automa-tikoa dute, botaren gibelaldekokoskan sartuz automatikokiko lo-tzen dena, eskiko boten antzera.

b.2. Automatikoak: bai aitzi-nean eta bai gibelean automati-koki lotzen dira; beraz, nahitaez-koa da zola zurruneko bota beharizateaz gain, aitzinean eta gibele-an kranpoientzako koskak ditue-na izatea. Hauen barnean ere sis-tema desberdinak daude: aitzine-tik hasita oinlepotik doan kablebidezkoa, orkatilaren inguruanlotzen den lokarri bidezkoa, etab.

2.2. Garraioa

Kranpoiak erabili behar ez ditugu-nean, egokiena, puntak estaltzeko go-

maz babestuta poltsa gogorrean era-matea da. Aldiz, tarte batean jantzi,hurrena erantzi eta berriro jantziz ibilibehar dugunerako, motxila gehienek,estalkiaren gainean, kranpoiak erama-teko uhal bereziak izaten dituzte. Horeramateko ere, puntak estaltzeko go-mazko babesak jarriko dizkiegu, erorizgero, guk geuk minik har ez dezagun.

3. Elur lerak

Oinak elurretan sartzea galeraztekooinen azpian jartzen diren tenisko erra-keten tankerako tramankuluak dira. Oi-nez ibiltzearen erabilera guztiz natura-la ahalbidetzen dute. Jatorria hagitz za-harra dute, Alaska eta Artikoko lurre-tan aspaldidanik erabili izan baitira. Az-ken aldian, material eta lotura sistemaberriei esker, berebiziko hedapena bizidute Piriniotan.

Antzina, egur, animalia zurda, larrueta sokaz egiten ziren; gaur egun, ma-terial artifizialek material naturalak or-dezkatu dituzte, lera iraunkor eta arina-goak eginez; material erabilienak alumi-nioa, plastikoa eta nylona dira, bertzeakbertze. Egungo elur lerak antzinakoakbaino arin, erabilgarri eta gidatzekoerrazagoak dira. Elur lerekin nahitaezmakilak eraman behar dira orekari eus-ten lagundu eta besoen indarraren la-guntzaz aiseago ibili ahal izateko. Honahemen leren zati eta mota desberdinak:

3.1. Zatiak

Elur leren oinarrizko printzipioa, aza-lera handituz, elurraren aurka presio

NEGU TEKNIKA 177

guttiago egitea da, ondorioz, oina elu-rretan guttiago sartuz.

– Oinarria: plastikoz edo aluminio etanylonezko uhalez egindakoa da.Forma desberdinak izaten ahal ditu.

– Lotura sistema: bi mota daude na-gusiki: lokarriduna eta automati-koa; bi sistemek orpoa aske uztekoaukera eta nahi denean finko jar-tzekoa eskaintzen dute.• Lokarridunak: lokarridun kran-

poien tankerako sistema dute;edozein botekin erabilgarriak dira.

• Automatikoak: kranpoi automa-tikoen tankerako sistema dute,baina bota bereziak behar dirahoriek erabiltzeko.

Neurri desberdinetara egoki-tzeko, destorlojuz edota eskuz mu-gitzen den sistema erraza dute; ja-kina, eskuz doitzeko aukera ema-ten duena egokiagoa da.

– Kranpoiak: ia eredu guztiek, az-pialdean kranpoi lana egiten du-ten punta metalikoak dituzte, elurgogorretan hobeki heldu dezaten.

– Elementu osagarriak: eredu batzukaitzinaldean ere kranpoi lana egi-ten duen horzdun pieza bat dute.Halaber, eredu onek horzdun piezahori orpoaldean ere badute, albo-rako irristaketak sahiesteko.

3.2. Motak

Mota desberdinak daude erabilera-ren arabera.

• Tenis moduko simetrikoak: luzex-kak dira, elur sakonetarako ego-kiak. Aitzinaldea goraka izatendute, elurretan gidatzea erraztuz.Zeharkako bideetarako egokiakdira. Buztan luzexka dute

• Arrautza formako luzexkak: aitzi-nekoak baino zabalagoak dira etaberaz guttiago sartzen dira elurre-tan, baina zeharka ibiltzeko ezdira hain erosoak. Erabiltanitzago-ak dira.

• Arrautza formako estutuak: erdial-dean, estropozo egitea galerazten

OINEZ178

Tenismodukoa

Arrautza formakoluzexka

Arrautza formakoestutua

Arrautzaformakoa

duen estugunea dute. Aitzinekoentankerako ezaugarriak dituzte, etahauek ere zeharka ibiltzeko nahi-koa deserosoak dira.

• Arrautza formakoak: azalera ttikiadute; aitzinekoak baino astunago-ak dira eta elur sakonetan nahikoasartzen dira. Elur gogorragoetara-ko egokiagoak dira. Garaiera gu-ttiko pertsonentzat egokiak dira,bertze lera ereduekin anitz bortxa-tu behar izaten baitute aldakaurrats bakoitzean.

• Asimetrikoak: eredu batzuetan lerabakoitza oin bati dagokio; moduhonetan, zangoak ez dira hain ba-nanduak eraman behar.

3.3. Erabilera

Elur leren erabilera benetan anitzaeta zabala da. Elur mota ia guztietan era-biltzen ahal dira, elur arras gogor edoizoztuetan izan ezik. Lurzoruari dagokio-nez, zelaian eta malda ttikietan ez duteinolako oztoporik. Malda handi samarrabaldin bada, tentuz ibili beharko dugu;zuzen edota zigi-zaga igo eta jaistenahal gara. Beti ere, elurra kalitate one-koa bada, ez dugu inolako arazorik iza-nen. Aitzitik, elur leren etsai nagusia ze-harka ibiltzea da; izan ere, beren oina-rrizko printzipioa, oinarena baino azale-ra handiagoa elurretan jartzea izaki, ze-

harka goazenean, orkatila bihurritutagelditzen da eta bide luzea zeharka eginbehar izanez gero, hagitz neketsua da.Bertzalde, elur gutti dagoenean, elur le-rekin, harri eta sasi artean ere ibiltzenahal gara, izorratzeko beldurrik gabe.

Elur lerekin ibiltzen ikastea benetanerraza eta azkarra da, ez du deus ikus-tekorik eskiatzen edo snowboard-are-kin ibiltzen ikastearekin. Inoiz ibili ga-beko jendea, ordu batzuren buruanohitzen da lerekin ibiltzen eta lehenegunetik ibilaldi politak egiten ahaldira. Gaur egun, gero eta gehiago diraelur lerekin neguaz gozatzen dutenpertsonak. Udako ibilbide berak men-diak zuriz janzten direnean ibiltzekoaukera eskaintzen dute. Gainera, edo-zein adinetako jendeak erabiltzen ahalditu. Azken aldian, Piriniotako hainbatabeltzain eta artzainek ere elur lerakhautatu dituzte negu partean abereakikustera joateko.

3.4. Garraioa

Elurretako hainbat modalitatetakokirolariek elur lerak hautatu ohi dituzteberen helburu diren tokietara hurbil-tzeko; hala nola, eskalatzaileek eta surf-lariek, sarri lerak erabili ohi dituzte hor-metara edota gailurretara iritsi ahal iza-teko. Ondoren, hagitz arinak izaki,motxilan aise garraiatzen ahal dira.

D. PIOLETAREKIN IBILTZEKO MODUAK

Pioleta beti maldaren aldean eramanbehar da; horregatik, malda gogor bat

NEGU TEKNIKA 179

Material naturalez egindako lera zaharra

zigi-zaga igotzen dugunean, itzuli ba-koitzean pioleta eskuz aldatu behar da.Hori dela eta, pioleta bi eskuekin erabil-tzen ikasi behar da. Halaber, gurutzeanduen lokarria beti eskumuturretik sartu-ta eramanen dugu, pioleta eskutik erorizgero, ez galtzeko. Oinez goazenean,pioleta gurutzetik heldu behar da, pun-ta zorrotza aitzinerantz begira duela.

1. Autoasegurua

Erortzeko arriskua dagoenean piole-ta heldu eta mugitzeko modua da. Piole-

ta gurutzetik heltzen da, punta zorrotzaaitzinerantz begira eta lokarria eskumu-

turretik sartuta. Pioleta beti bertikalkisartu behar da, eroriz gero, maldarekikoerresistentzia gehiago izan dezan. Erorizgero, pioleta jada elurretan sartuta dugu-nez, gorputzaren pisuarekin are gehiagosartuko da eta gelditu eginen gara.

2. Malda gogorrak diagonalean

Gure bi zango eta pioletaren arteanhiru euskarri ditugu. Oinez goazeneanbeti bi euskarri lurrean izan behar ditu-gu eta hirugarrenarekin pausoa eman;beraz, ez ditugu inoiz pioleta eta oina

batera mugituko, banan bana batabertzearen gibeletik baizik.

OINEZ180

Autoseguruheltze modua

Oinez

Erorketan

Berrirozutitzean

Diagonalean

3. Igoera zuzenean pioleta makilmodura

Malda bat zuzenean igo behar dugu-nean, pioleta makila balitz bezala erabili-ko dugu, alegia, igoeraren lagungarri gisa.

4. Igoera zuzenean pioleta kirtenmodura

Malda gogor bat zuzen igo beharduguenean, litekeena da pioleta makilgisara eramatea nahikoa ez izatea, edogorputza sobera nekatzea. Kasu horie-tan, arestiko moduaz gain, pioleta kirtenmodura ere eramaten ahal da, bi eskue-kin aitzinaldean helduz. Aitzineko mo-dua baino motelagoa da baina gorputzakatseden hartzeko aukera eskaintzen du.

5. Igoera zuzenean pioletahorizontalki helduta

Malda arras malkartsua denean, edoelurra gogorra denean, litekeena daarestiko moduak aitzinera jarraitzekonahikoak ez izatea. Orduan, pioleta ho-rizontalki jarriz, gurutzeko punta zo-rrotza elurretan sartuz aitzinera jarrai-tzen ahal dugu.

6. Igoera diagonalean pioletaerratz modura

Malda gogorreko diagonala eginbehar dugunean, eta bereziki piolet

NEGU TEKNIKA 181

arrunta baldin badaramagu, ez da posi-ble izanen ohiko sisteman pioleta elu-rretan sartzea. Kasu horietan, erratzmodura hartuta, pioleta diagonaleansartuz mugituko gara.

7. Norabide aldaketa igoeradiagonalean

Arestian aipatu bezala, malda zigi-zaga igotzen dugunean, alegia, diago-

nalak eginez, itzuliro pioleta eskuz alda-tu behar dugu. Horretarako, maldari au-rrez aurre gaudenean, zangoak pixkabat zabalduko ditugu oreka hobea iza-teko, eta pioleta kirten modura helduzeskuz aldatuko dugu; jarraian gorputzaerabat biratuz norabide berrian jarraitu-ko dugu.

OINEZ182

Autoasegururikgabe Autoasegurua

erabiliz

8. Jaitsiera elur bigunean

8.1. Autoasegururikgabe

Pioleta gurutzetik helduta,soilik behar denean makil mo-dura erabiliko dugu orekari eus-teko.

Norabide aldaketa

8.2. Autoaseguruarekin

Jaitsiera guztian pausoro pioletaelurretan sartuz jaitsiko gara. Diagona-letan bezalaxe, beti bi euskarri lurreanizan behar dira.

9. Irristaketa

Jaitsiera modu bat irristaketa izatenahal da. Benetan arriskurik ez dagoene-an erabiliko dugu soilik. Eserita edomakurtuta pioleta erratz modura jarri-ta, edota zutik boten gainean irristatuzjaisten ahal da. Ez da nolanahi erabilibehar.

E. AUTOGELDITZEAK

Elurretan oinez goazenean, betierortzeko arriskua dago. Horregatik,pioleta behar bezala helduta eramate-az gain, derrigorrezkoa da eroriz gerogelditzen jakitea. Lau modutara erorgaitezke:

– burua goian dugula: auspez edoahoz behera;

– burua behean dugula: auspez etaahoz behera.

Hona hemen aukera desberdinak.

1. Burua goian

Burua goian izanda eta bizkarrezeroriz gero, alegia, auspez: pioleta gu-rutzetik helduta izanda, libre duguneskuarekin pioleta makiletik heldukodugu eta lehenbailehen gorputza bira-tu, elurretara begira, hau da, ahoz be-hera jarriz. Besoak flexionatuz, pioletagorputzaren azpian jarriz eta gorpu-

tzaren pisua probestuz, ahalik eta az-karren elurretan punta sartuko dugu;pioletaren gurutzeko punta zorrotzasartuko dugu elurretan, ez makilekopunta. Halaber, hagitz garrantzitsua dabesoak gorputzaren aurka flexionatutaizatea, eta ez gorantz luzatuta; luzatu-ta izanez gero, anitzez indar guttiago

NEGU TEKNIKA 183

Eserita

Makurtuta

Zutik

egin ahal izanen dugu, ez baitugu gor-putzaren pisua erabiliko, eta gainera,

sorbalda bere tokitik ateratzeko arris-kua dago.

Kranpoirik gabe baldin bagoaz, oinpuntekin kolpeak emanez gelditzen la-gunduko dugu; aldiz, kranpoiekin joa-nez gero, oinak airera altxatuko ditugu,erorketaren inertziarekin kranpoiakelurretan sartuz gero, kolpetik gelditueta gorputza iraultzeko arrisku biziabaitago. Beraz, berezko joera oinekin

gelditzekoa bada ere, adi ibili behardugu kranpoiekin goazenean.

2. Burua behean

Zerbaitekin estropozo egin eta buruabehean dugula eta ahoz behera, hots,elurretara begira eroriz gero, egin beha-rreko eragiketa aitzinekoa baino puskazzailagoa da. Lehendabizi, arestian beza-la, libre dugun eskuarekin pioleta maki-letik heldu behar da. Besoak flexionatu-ta, gurutzeko punta zorrotza elurretan

OINEZ184

Zuzena

Autogelditzeheltzemodua

Okerra

sartuko dugu eta puntu hori ardatz gisahartuta gorputza biratuko dugu planohorizontalean, alegia, arestiko kasuanbezala geldituz. Ondoren, burua goiandugunean eman beharreko pauso ber-berak emanen ditugu gelditzeko.

Burua beheraka baina auspez erorizgero, are gehiago zailtzen da. Lehenda-bizi, gorputza biratu behar dugu, buruabeherantz baina ahoz behera jarri arteeta ondoren aitzineko pauso guztiak ja-rraitu.

Kasu hauetan ere, kranpoiekin joa-nez gero, oinak lurretik altxa behar di-tugu elurretan trabatu eta irauli ezgaitzaten.

F. SOKAREKIN IBILTZEKO TEKNIKAK

1. Noiz lotu sokarekin?

Elurretan, sokarekin noiz lotzea ko-meni den erabakitzea ez da lan erraza.

NEGU TEKNIKA 185

Zuzena Okerra

Ezaugarri anitzen arabera hartu beha-rreko erabakia da, hala nola, taldekide-en esperientzia, elurraren egoera, mal-daren makurdura, etab. Elurretako ibil-bide gehienetan ez da teknika bakarbat erabiltzen, zailtasun eta baldintzenarabera, teknika desberdinak edotakonbinatuak baizik. Eskuarki, malda la-saietan ez da sokarik erabiltzen, etaarrisku tarte edo eremua pasatu behardenean edota norbait ahul edo lesiona-tuta dagoenean, sokarekin lotu eta bi-lerak eginez aitzinatzen da. Talde bateramateko hiru aukera daude:

a) Lotu gabe joatea, bakoitza bere

buruaren jabe izanez eta eroriz

gero autogelditze teknikak erabi-

liz (gai honetako E. atalean jada

ikusia).

b) Lotuta joatea asegururik gabe;

helburua, taldekide ahulei segur-

tasuna eskaini edota soka atera-

tzeko toki eta une zaila aurreiku-

siz lotzea da.

c) Lotuta joatea aseguruak eraikiz;

ibilbidea arriskutsua denean edo-

ta taldekideen mailak hala eska-

tzen duenean egiten da.Lotuta joateak segurtasuna eskain-

tzen du baina modu bat edo bertzea au-keratzearen arabera, arriskuak ere ba-ditu. Asegururik gabe lotuta joanezgero, taldekide bat eroriz gero, oharka-bean berarekin lotuta doazen taldeki-deak arrastan eramateko arriskua dago.Halaber, lotuta joanez gero, elurjausiakedo harri erorketak eragiteko arriskuhandiagoa dago. Eta zalantzarik gabe,motelago ibiliko gara.

Dena den, desabantaila hauek guz-tiak kontuan hartuta, mendi gidari be-

zala, arrisku ttikiena ikusten dugun al-diro lotu behar ditugu bezeroak. Beze-roak geure burua bezain ongi zaindubehar ditugu eta ez dute guk adinakoesperientziarik; beraz, ez gara, haienesperientzian oinarrituko, eta behar di-ren segurtasun neurri guztiak hartukoditugu, inolako istripurik gerta ez da-din. Hobe da segurtasun neurri soberahartzea guttiegi baino.

2. Lotuta asegururik gabe

Taldea gelditzeko sistema, ahal denneurrian bakoitzak bere burua geldi-tzean datza, eta kideak badaezbadakolaguntza izatea, eroritakoak gelditzealortzen ez badu. Horretarako, jakina,lotu gabe goazenean bezalaxe, auto-gelditze teknika erabili behar da. Siste-ma hau malda ertainetan erabilgarriada, kideren baten estropozoa edo ber-tzeren baten ahulezia sahiesteko, bainamalda gogorra bada edota elur gogo-rra badago, berriro ere hautaketa eginbeharrean aurkituko dugu gure burua:lotuta jarraitu edo askatu. Arestianerran dugu bezeroekin aritzeko or-duan, ez garela inoiz haien esperien-tzian oinarrituko; beraz, malda gogor-tzen bada, ez gara sekula askatuko; ai-tzitik, aseguruak jarriz jarraituko duguaitzinera, erritmoa moteldu arren.

Eskuarki, maldan gora, esperientziaguttien duena gibeletik joanen da, etamaldan behera aitzinetik; modu horre-tan, mendizalea, eroriz gero, arriskuguttieneko tokian egonen da, bertzekideen gibelean eta sokatik berehalazintzilik gelditzeko moduan.

OINEZ186

Sarritan, soka luzeegia izaten da guz-tia solte eramateko, eta traba baizik ezdigu egiten. Kasu horietan, soka laburtu-ko dugu, uztai batzuk egin eta enborra-ren inguruan jarriko ditugu marrazkianageri den bezala; uztaiak sokarekin ingu-ratuko ditugu eta soka zatia mosketoi ba-ten bidez gure arnesera lotuko dugu. Ha-

gitz garrantzitsua da azkeneragiketa hau egitea, ber-tzenaz, kidea eroriz gero,uztaiak gorputzaren ingu-ruan estutu eta itotzekoarriskua baikenuke. Moduhonetan, soka laburragoa

eramanen bagenu bezala jokatuko du,eta behar izanez gero, mosketoietik sokaatera eta uztaiak askatu bertzerik ezdugu egin behar. Sokari lotuta bi pertso-na badoaz, biek edota bietako bateklaburtzen ahal du soka uztaiak eginez.

Soka, ahal delarik bailararen aldeaneramanen dugu inon traba ez dadin,eta zigi-zaga bakoitzean kontuz ibilibeharko dugu piolet eta kranpoiekin eztrabatzeko.

3. Lotuta aseguruekin

Sokarekin lotuta ibiltzeko bi modudaude nagusiki: ensemble a edota bile-rak eraikiz mugitzea.

3.1. Ensemble

Hitz frantsesak elkarrekin erran nahidu. Elkarri lotuta goazenean erratenzaio ensemble, baina tarteko asegu-ruekin antolatuz gero, aitzineko aukera

baino ziurragoa da. Alegia, ase-guru bat jarri eta taldekideakbertatik pasatuz joanen dira;bakoitzak, bere soka moske-toitik atera baizik ez du egin

behar; azkenekoak aseguruakenduko du.

NEGU TEKNIKA 187

3.2. Bilerak eraikiz

Sistema ziurrena da baina baita mo-telena ere. Elurretako aseguru andanabat dago, eta jarraian arruntenak ikusi-ko ditugu.

4. Elurretako ainguraketak

Elurretan derrigorrezkoa da aingura-ketak erabiltzea bilerak antolatzeko. Ain-guraketen helburua anitza da,: bilerakantolatzeaz gain, rapelatzeko edota tar-teko aseguru bezala ere balio dute.

Elurretako ainguraketen jokaera sa-rri aurreikus ezina da. Beren erresisten-tzia elurraren egoeraren, tokiaren etaegunean zehar elurrak jasaten dituenaldaketen menpe dago. Elurra beti alda-korra da. Ziurgabetasun honek, eraikiondoren ere, ainguraketa behin eta be-rriro aztertzera behartzen gaitu. Aingu-raketa nagusiak hauek dira: elurretakoaingurak, estakak eta elur perretxikoak.

4.1. Aingurak

Aingura, elurretan lurperatzen du-gun edozein objektu izaten ahal da. Be-rez, badira bereziki horretarako diseina-turiko aingura metalikoak baina guk ezditugu normalki erabiliko. Horien ordez,pioleta erabiltzen ahal dugu ainguragisa, bi modutara:

– Horizontalki: oinekin elurra ongizanpatuz eskailera modukoa egi-nen dugu. Elurra trinkotu ondoren,baga edo kordino bat jarriko diogumakilaren erdi parean alondra ko-

rapilo batez lotuta. Pioletaren pun-ta zorrotza zeharka elurretan sartuondoren, baga beherantz joatekoubidetxoa eginen dugu, eta ja-rraian pioletaren pikotxa elurretansartuko dugu ahalik eta gehien etaoinekin ongi zanpatuko dugu hori-zontalki. Gainetik elurrez estalikodugu erabat tinko dagoela ikusiarte. Bagatik seguritateko moske-toia pasatuko dugu eta hortik ase-guratzailea lotuko da. Teknika hauelurrak sakontasun anitzik ez due-nean erabiltzen ahal da, edotabertze sistema batekin konbinatu-ta. Bera bakarrik elur gogor sama-rrean erabiliko genuke; elur bigu-netan ez da ziurregia.

– Bertikalki: aitzineko kasuan bezala,elurra zanpatu ondoren, pioleta-ren kirtenaren erdialdetik baga pa-satuko dugu alondra korapiloz lo-tuta, eta bagarentzat ubidetxoaeginen dugu; pioleta bertikalki sar-tuko dugu erabat lurperatu arteeta gainetik elurrez estaliko dugu.Aitzineko adibidean bezala, baga-tik seguritate mosketoia pasatuz,aseguratzailea bertara lotuko da.

OINEZ188

Pioleta horizontalki

Bertze aukera bat, ainguraketaberean, piolet bat horizontalki etabertzea bertikalki jartzea da, Tmodura. Kasu honetan, baga edokordinoa ballestrinke korapilozpiolet bertikalera lotuko dugu etahorizontalaren gainetik pasatuko.

– Poltsa: pioletik ez baldin badugu,plastikozko poltsa batekin aingu-raketa antolatzen ahal dugu. Pol-tsa elurrez beteko dugu eta ongizanpatu guztiz trinkotuta gelditudela ikusi arte. Ondoren baga ba-tekin inguratuko dugu alondra ko-rapiloz. Poltsa sartzeko zuloa egi-nen dugu elurretan eta ahalik eta

sakonen lurperatu. Aitzineko kasue-tan bezalaxe bagarentzat ubide-txoa eginen dugu. Poltsa lurperatuondoren elurrez estaliko dugu etaelurra zanpatu. Aitzineko kasue-tan bezalaxe, ainguraketa konbi-natua erabiltzea da egokiena.

4.2. Elurretako perretxikoa

Elurretan eraikitzen den perretxikotankerako erliebea da, bertatik bagapasatuz, aurreko ainguraketen moduraerabiltzeko balio duena. Ongi eginezgero, hagitz segurua da. Desabantailabakarra eraikitze prozesu luzea da. Honahemen pausoz pauso: elurretan, aldeirekia beherantz begira duen ferra for-mako arraila eginen dugu. Elur bigune-an, pioleta edota pala erabiltzen ahaldugu arraila egiteko. Arrailak 15-20 cmarteko zabalera eta 30-45 cm arteko sa-kontasuna izan behar du. Perretxikoa-ren diametroa elurraren egoeraren ara-berakoa izanen da; elur gogorrean gu-ttienez 90 cm eta elur bigunean 3 me-tro bitarte. Garrantzitsua da perretxiko-ak ferra forma izatea eta ez ur tantare-na, forma honek ahuldu egiten baituegitura. Bertzalde, hagitz garrantzitsua

NEGU TEKNIKA 189

AAA

3 metro

A AA

Perretxikoa

da arrailaren hormak ongi gogortzeagero jarri beharreko baga edo sokakelurra ebaki ez dezan. Denbora pixkabat izanez gero, egokiagoa da elur guz-tia zanpatu ondoren denbora pixka batitxarotea elurra izoztu dadin eta erresis-tentzia gehiago har dezan.

Egindako arrailean baga handi batsartuko dugu perretxikoa inguratuz.Baga kordinoa baino egokiagoa da, kor-dinoak aiseago ebakitzen ahal baitu elu-rra. Hori galerazteko, bereziki elurra bi-guna bada, perretxikoaren goialdean,albo bietan eta bagaren barrualdeanpiolet bana sartzen ahal dugu, soka edobagak elurra ebaki ez dezan. Bagarenbehealdean seguritate mosketoia jarriz,aitzineko ainguraketekin bezala jokatu-ko dugu.

4.3. Estakak

Izotz eskaladarako edo goi mendira-ko material berezia direnez, ez dituguaipatuko.

Kasu guztietan, egokiena aingurake-ta konbinatua erabiltzea da, alegia, ase-guratzailea ainguraketara zuzenean lo-tzea, eta ondoren korapilo dinamikoarenbidez, berak kidea aseguratzea. Moduhorretan, kidea eroriz gero, lehen ten-kada aseguratzaileak jasanen du eta be-rak ez jasanez gero, ainguraketak eutsi-ko du. Kasu guztietan derrigorrezkoada aseguratzailea ainguraketaren behe-aldean, baga tenkatuta, horretarako be-reziki prestatutako eserlekuan esertzea;oinentzat ere ointoki erosoak eginenditu guztiz tinko egoteko.

Halaber, ainguraketa bakarra baino,bi erabiltzea beti ziurragoa izanen da,

indarra bien artean banatuko baita. Biakmaila berean jarriz gero, biek erdibanabanatuko dute erorketaren tenkada,eta aldiz, bata bertzea baino gorago ja-rriz gero, lehenengoak zama jasanendu eta bigarrenak laguntza gisa jokatu-ko du, hondar indarra xurgatuz.

Oro har, elurretako ainguraketakahalik eta dinamikoena izan behar du,ainguraketak ahalik eta tenkada ttikie-na jasan dezan. Eskaladako soken pro-pietate dinamikoak anitz errazten dulan hori, erorketak kolpe bortitzik ezeragiteko.

OINEZ190

B

Ainguraketa konbinatua

III. ZATIA

BIZIKLETAZ

A. ZERGATIK IBILI BIZIKLETAZ?

Bizikleta askatasuna da askorentzat;askatasun, berritze, osasun bidea; etabaita aisia aukera berriak eta mundukotxoko desberdinak ezagutzeko garraio-bide paregabea ere. Gero eta adin des-berdinetako pertsona gehiagok erabil-tzen du bizikleta garraiobide bezala, la-nera edo eskolara joateko, bidaiatzekoedota soilik paseatzeko.

Bizikleta hirira egokiro moldatzenda, trafiko pilaketen aurkako aukera bi-kaina da, ez du kutsatzen eta isila da.Zalantzarik gabe, kotxe pilaketak, zara-ta eta kutsadura dira gaur egungo hi-rien eritasun larrienetarikoak, hiritarra-ren oreka fisiko eta psikologikoari era-so egiten diotenak.

Ekologistentzat, bizikleta, gizartekapitalistako hainbat arazo konpontze-ko ikur bilakatu da; bizikletaz ibiltzeakbizimodu jakin bat hautatzea suposa-tzen baitu. Bizikletaren aldeko hainbatmanifestazio, kotxeari kontrajarriz egi-ten dira, bizikletak, kotxeak eskaintzen

ez duen askatasuna eskaintzen baitigu.Aparkatzeko arazoak, ordaindutakoaparkalekuak, ordainsariak, trafiko oz-topo eta pilaketak, kutsadura, energiasobera xahutzea, sedentarismoa, erita-sunak eta heriotza dira motordun gi-zartearen eskaparatean aurki daitezke-en eskaintzetariko batzuk, gero eta ge-hiago lerratzen eta homogeneizatzengaituztenak.

Azken urteotan, gero eta gehiagodira bizikleta aukeratu duten herrita-rrak, erabilgarritasun eta plazer konbi-naketa bikaina eskaintzen duelako (txi-rrindularia, oinezkoa baino bortz aldizazkarrago doa). Bizikleta erabilterrazada eta edonor izaten ahal da txirrindu-lari. Aste buruetan, gure errepide etamendibideak, hamaika koloretako txi-rrindulariz betetzen dira. Nekazariakharritu egin ziren hasieran, baina ohituere egin dira jada. Soziologoek fenome-no berritzat hartu zuten, baina jadanikekintza arrunt bilakatu da. Ez da joan-etorrian dabilen moda, garapen azkarradaraman errealitate bizia baizik.

I. eragin onuragarriak

Bertzalde, tarteka-marteka, krisi eko-nomiko garaietan ere, bizikletaz oroi-tzen dira herritarrak. Motordun ga-rraioak gelditu egiten dira erregai eska-sia eta garestitzea dela eta, eta bi gur-pildun ibilgailuaz oroitzen dira. Baina,bizikletaren berraurkitze hauek ez diraarrazoi materialak medio soilik gerta-tzen; bizikletak, kontsumo gizartetik bi-zimodu berriak aurkitzeko parada es-kaintzen baitu.

B. ERAGIN PSIKOLOGIKOAK

Bizikleta gizarteko gaitzen aurkakoerremedio bikaina da, bizitza sedenta-rioari aitzin egiten diona. Guztia moto-rrez dabilen garai honetan, pertsonaanitzentzat bizikleta haur jolasa da,edota gidatzeko adinik ez dutenen ga-rraiobidea. Anitzentzat haurtzarokooroimena baizik ez da, heldu izaterairitsi direnean, lau gurpil eta zaldi ani-tzetako potentziadun motor baten tru-ke aldatu duten jostailua. Hala ere, geroeta gehiago dira bizikletaren abantai-lak begi bistan ikusten dituztenak, etakotxearen ordezko baliagarritzat jotzendutenak. Jada, Europa mailan kotxerikgabeko eguna ospatzen ere hasi gara,eta egun horretan bizikletak protago-nismo berezia izaten du. Zenbat etajende gehiagok erabili, orduan eta ku-tsadura, zarata eta kotxe pilaketa gu-txiago gertatuko da gure hirietan. Ko-txe gidaria, aste buruaren ondoren hiri-ra sartzeko egokitzen zaizkion kotxeilada luzeetan kirioak jota iristen bada,txirrindularia erlajatuta, lasai eta bizi-bizi helduko da.

Hirietan bizi den jende anitzek, egu-neko ordu gehienak bulego bateanedota kotxe barruan ematen ditu. Za-hartuz joan ahala, giltzadurak gogor-tuz doazkie, giharrak uzkurtuz, azka-rregi zahartzen dira. Bizikletak, meta-lezko itxituretatik ihes egiteko aukeraeskaintzen du, etxetik lanera edo lane-tik etxerako bidea atsegin, desberdin,berritzaile bilakatuz. Ez dugu erranenkotxea behar ez denik, anitzetan beharbaita; are gehiago, herri ttikien artekogarraiobide publiko eskasia dela eta.Baina bertze hainbatetan, urduritasunauxatu eta bizi kalitatea hobetzen ahaldugu bizikleta erabiliz.

C. NATURAREKIKO ERAGINA

Errepide lasai batean zein mendianpedalei eragiteak naturara hurbiltzengaitu, natura urratsez-urrats, lasai das-tatzeko aukera ematen digu, inguruandugun oro apreziatzeko abiada egokiaeskaintzen digu, noiznahi eta nonahigera gaitezke eta deskribaezina denplazerra ematen digu. Ekologisten lemanagusietarikoak honela dio: Energia gugeu gara. Bizikleta gure energiaz mu-gitzen da soilik. Bera da, naturarensuntsipenaren gurpil zoroan sartzen ezden garraiobide bakarretarikoa, naturaerrespetatzen duena.

Hiritarrek, hiriko zarata eta kutsa-duratik, landalurretako isiltasun eta la-saitasunera ihes egiten dute, Baztan-Bi-dasoako bailara lasaietara etortzendira.

Une batez, kotxerik gabeko hiria iru-dikatzen badugu, guztiz hiri desberdina

BIZIKLETAZ194

ikusiko dugu, ez hain oldarkorra, garbia-goa, lasaiagoa, isilagoa, atseginagoa,ederragoa, eta batez ere, libreagoa.

D. ERAGIN FISIOLOGIKOAK

1873an hirugarren adineko jende ki-rolari eta sedentarioaren artean egin-dako ikerketa baten arabera, sedenta-rioak batez bertze, kirolariak baino biurte guttiago bizi zirela ikusi zen. Kiro-laren onura osasungarrien lehen leku-koa izan zen. Hala ere, mende honenerdira arte ez ziren hori egiaztatzen zu-ten benetako ikerketak burutu.

1. Odol zirkulazioarenhobekuntzak

Aparatu kardiobaskularreko eritasu-nak dira gure gizartean heriotz gehien,elbarritasun gehien eta buruhauste ge-hien eragiten dutenak. Eritasun hauenerremedioa, eragiten dituen arrazoieiaitzin egitean datza, alegia, sedentaris-moari aitzin egitean. Duela hogeirenbat urte, bihotzekoa izandako bezeroa-ri, guttienez sei astetako atsedena go-mendatzen zioten medikuek. Senda-tzen bazen, sarritan elbarri fisiko lehen-dabizi, eta elbarri moral ondoren, bila-katuko zen; ahalegin fisiko oro debe-katzen zitzaion eta izuaren menpe bizizen. Gaur egun, bihotzekoak jotako erigehienek bizikleta darabilte erreabilita-zio gisa. Maiztasunez egindako ariketafisikoak bigarren mailako zain eta arte-ria sare sendoa indartzen laguntzen du,

arterioesklerosi arriskua guttituz. Urte-etako ikerketek argi erakutsi dute, bi-hotzekoa jasandako bezero sedenta-rioek anitzez arazo eta zailtasun gehia-go izaten dutela sendatzeko, eta kirola-ri direnek arrisku guttiago pairatzendutela. Entrenamenduaren bidez bi-hotz-hodietako sistema osoa indartzenda, bihotz maiztasuna guttituz, biho-tzaren gaitasuna handituz, eta arteriapresioa eta odoleko azido laktikoa gutti-tuz.

Aurkikuntza guzti hauen ondoren,zalantzarik gabe, medikuek ariketa fisi-koa gomendatzen dute, bai prebentzioeta bai erreabilitazio gisa ere.

Medikuen uste okerrak gainditu on-doren, bezeroenak gainditu ziren; gauregun 70 milio pertsonatik gora diraosasunagatik pedalei eragiten diete-nak.

Beraz, osasuntsu egoteko pedaleieragitea bezalakorik ez dago.

Gorputzak odolaren bidez, beharduen oxigenoa eta janaria eskuratzendu. Zirkulazio txarrak, gorputzeko ata-len bateko zelulen lana oztopa dezake.Errate baterako, burmuina bere gaita-sunaren azpitik ibil daiteke, pertsona,motel eta eguneroko lana egiteko ke-menik gabe sentiaraziz.

Pedalei eragiteak odol zirkulazioahobetzen du, zangoetakoa batez ere,eta barizeen aurkako erremedio bikai-na da. Bizikletaz goazenean, zelulekgaitasun osoarekin lan egin behar dute,odolak ohi baino azkarrago ibili behardu, behar duten zeluletara oxigenoa ga-rraiatu ahal izateko.

Giza gorputza, gizakiak asmatu duenbertze edozein makina edo tresna bai-

ERAGIN ONURAGARRIAK 195

no anitzez jakintsuagoa eta azkarragoada. Etengabe bere gaitasunen azpitikbadabil (sedentarioen kasua), ez da gaiizanen ahalegina eskatzen duten ekin-tzei aitzin egiteko. Gauza jakina da ko-txe bat beti mantso gidatzen badugu,apaldu egiten dela, denbora jakin batpasatuta ez da gai izanen bere hobere-nean ibiltzeko. Gorputzarekin gauzabera gertatzen da. Odol zirkulazioa onadenean, gorputza edozein ahaleginenaitzinean behar duen energia erabiltze-ko gai izanen da. Bizikleta dugu beraz,odol zirkulazio ona ziurtatzeko modu-rik eraginkorrenetarikoa.

Ikerketa baten arabera, hiru hilabe-tez, astean hirutan hogei minutuz bizi-kletan ibiliz gero, hobekuntza nabar-menak gertatzen dira sedentario batenedo noizbehinkako kirolari baten gor-putzean.

Urte anitzen ondoren, ariketa fisi-koa prebentzio eta sendabide bezalaerabiltzen da, bihotzaren botika beza-la. Usteak ustel geratu zaizkie bihotzarazoetarako hoberena atsedena zelauste zutenei.

2. Bihotzaren aldaketak

Ariketa luze eta mantsoa egiten ba-dugu, hau da, ariketa aerobikoa, biho-tzaren barnera handitzen da. Aitzitik,ariketa bizkor eta gogorra egiten badu-gu, hau da, ahalegin anaerobikoa, bi-hotzaren pareta sendotuko da, giharrabera. Osasunari begira, bietarik lehe-nengoa hobea da, eta beraz, egokiagoada bizikletaz kilometro anitz egitea,gutti eta azkar egitea baino. Oro har, bi-

zikletaz ibiltzeak, bihotza sendotzendu, indartu eta taupadak mantsotu;hau da, bihotz taupada bakoitzeanodol kantitate gehiago bidaliko du gor-putzera, eta beraz oxigeno gehiagohelduko da zelula guztietara; bihotzaekonomikoagoa bilakatuko da. Ariketalasaiekin, luze iraun dezake nekatugabe. Era berean, ariketaren ondoren,bere egoera arruntera lehenago itzuli-ko da, hau da, suspertze gaitasun han-diagoa izanen du. Hitz bitan erranda,guttiago nekatuz ariketa gehiago egindezake.

3. Arnasketa aparatuarenhobekuntzak

Bizi edukiera, arnasketa bortxatubatean hartzen ahal dugun aire kanti-tate handiena da; hau da, arnasa bota-tze bortxatutik, arnas gehien hartzenahal dugun aldia. Helduetan, batezbertzekoa 3,5 litrotakoa da.

Bizikletaz egunean bizpahiru ordukoirteerak egitea ohikoa da. Zikloturistak,eskuarki, distantzia luzeak egitea maitedu (sarri 150 edo 200 km errepidean,edota 50-70 mendian egiten ahal ditu);beraz, bizikleta iraupeneko kirola da.Jarduera horietan txirrindulariaren arnasbideek eta birikek etengabe lan egin be-har izaten dute, berezko arnas gaitasunanabarmenki hobetuz. Pertsona arrunta-ren bizi edukiera 4 litro ingurukoa izanohi da. Bizikletaz maiztasunez ibilizgero, nahikoa erraza da bortz urterenburuan, 4 litrotatik 5 litrotako bizi edu-kiera izatera pasatzea, baita 40 urtetikgora ere. Urteen buruan, luze eta zuzen

BIZIKLETAZ196

egindako lanaren emaitzak ikusgarriakdira, arnasketa sistemaren hobekuntzaknabariak dira, baita lehiaketa helburu ezduten txirrindulariengan ere.

4. Gihar eta giltzadurenhobekuntza

Ariketa ezak gihar tonua guttitzendu, eta kolpe, gihar karranpa eta uzkur-dura bortitz, eta bertze hamaika lesioeta arazoren aitzinean pertsona ahulduegiten da. Bizikletaz maiztasunez ibil-tzeak giharrak indartu eta sasoian ego-ten laguntzen du. Pedalei eragitea, kirolkeinu eta mugimendu guztien artean,arrisku guttienarekin eraginkortasunhandiena lortzen duena da; mugimen-dua erregularra eta leuna da, belauneta orkatileko giltzaduren berezko mu-gimenduak jarraituz, errotaziorik gabeburutzen dena. Bertze hainbat kiroletangiltzadurak bortxatzen badira ere, bizi-kletan indartu egiten dira pedalei eragi-teari esker. Ez da ia lotailu hausturarikgertatzen, ez zurda hausturarik, ez zain-tiraturik. Ondorioz, bizikleta, hirugarrenadinerako ere egokia da, giltzaduretakolesioak, sarritan, betirako kirola uzterabehartzeko modukoak baitira adin ho-netan.

Pedalei eragiterakoan, giltzadurekhobekuntza nabarmenak izaten dituzte.Zangoen lan eraginkorrak, errate bate-rako, erreuma kasuen sendabidean la-guntzen du. Giltzadura arazoak ager-tzen direnean ere, bizikleta ezin hobeada artrosia gibeleratzeko. Hau guztia,beren soroetara joateko bizikleta erabi-li ohi duten nekazariekin frogatu ahal

izan da. Sekulako mugimena manten-tzen dute aldaka, belaun eta orkatileta-ko giltzaduretan, erradiografiek artro-sia dagoela azaltzen duten kasuetanere. Kasu hauetan, bizikleta hainbatbotiken ordezko ere bada.

5. Elikaduraren hobekuntza

Herri xehearen artean, elikadurarenoinarrizko printzipioak, kirolariei eskerdira ezagunak. Izan ere, kirolariak,emaitza onak lortu nahian, elikagaiakezagutu eta elikadura orekatu eta ego-kia jarraitzen baitu. Errate baterako,eguerdiko bazkari astunaren ordez,eguneko janaria, otordu desberdinetanbanatzen du, emaitzak hobeak baitirahonela. Liseriketa aiseago egiten da, ja-teko gogo gehiago izaten da, eta gor-putzak hobeki probesten ditu elika-gaien elementu elikagarriak. Idorreriaere ez da ohikoa kirolariengan. Era be-rean, txirrindulariak, egin behar duenjarduera aerobiko motarako zein elika-dura komeni zaion jakin behar du. Eli-kagarri nagusien artean karbohidratoekdietaren zatirik handiena beteko dute,% 55-60 inguru; bigarren mailan gantzakbarneratu behar ditugu, dietaren % 25-30 bitartean, eta azkenik proteinen tokiaizanen da, % 10-15ean. Horrez gain, ari-keta aerobikoetarako derrigorrezkoa danahikoa likido edatea, gorputzak ohibaino likido gehiago galtzen baitu bizi-kletaz ibiltzean. Halaber, dietak bitami-na eta mineraletan aberatsa izan behardu. Txirrindulariak, bere ahalegina aha-lik eta ekonomiko eta eraginkorrenaizatea nahi badu, ezinbertzekoa izanen

ERAGIN ONURAGARRIAK 197

zaio elikadurari buruzko oinarrizkoprintzipioak ezagutzea, eta ondorioz,bere elikadura kalitatez hobea eta ore-katuagoa izanen da.

6. Hondakinen kanporaketa

Ariketa egiten ari garenean izerdituegiten gara. Kirolariaren gernu eta izer-dian, sedentarioarenean baino hondakingehiago kanporatzen da. Izan ere, bizi-kletaz ibiltzeak gorputzeko organo guz-tiak mugiarazten baititu, izerdiaren bi-tartez gorputzean pilatutako toxina etahondakinak kanporatzea erraztuz.

7. Atsedenaren hobekuntza

Ariketa fisikoak orokorrean, eta bi-zikletak bereziki, giharrengan nekeaeragiten badu ere, jardueraren ondo-ren erlajazio eta lasaitasuna eragitendu. Era berean, giharrak lasaitzeak zu-zenean nerbio sistema mantsotu eta la-saitzen du, alderdi fisikoa eta psikikoaerabat loturik baitoaz. Modu horretan,bizitza arrunteko ardura eta buruhaus-teak ahazten laguntzen digu, naturazeta paisaiaz gozatzearekin batera; on-dorioz ongi eta sakon lo egiten lagun-tzen digu. Kirola egitea insomnioarenaurkako erremedio hoberenetarikoada. Ilunabarreko paseotxoak edo bizi-kleta itzulitxoak, egunean zehar gogor-tu diren giharrak eta pentsamenduz be-tetako burmuina eta gorputza lasaituz,lotarako prestatuko gaitu. Ongi lo eginondoren, indarberrituta ekinen diegubiharamuneko aferei.

8. Zahartzaroaren gibeleratzea

Bizikletaz ibiltzeak, ondoko arra-zoiengatik zahartzaroa gibeleratzen du:

• Giharren kilikortasunari eustendio, egin beharreko ahalegin luze-ak direla eta.

• Giltzaduretako osagaien elastiko-tasunari eusten dio, mugimendubortxaturik egiten ez delako.

• Giltzaduren bustidura manten-tzen du errepikatutako mugimen-dua dela eta, eta baita hezurrenkartilagoen biziraupena sendotuere.

Bizikleta, beraz, adineko pertsonen-tzat gomendagarria da abiada handirikeskatzen ez duelako; izan ere, gauza ja-kina baita, abiadura gaitasuna adinare-kin guttituz joaten dela.

9. Errehabilitazio bide

Ebakuntza baten ondoren (belaune-ko menisko eta orkatilen hausturen on-doren bereziki), erreabilitazio bezalabizikletaz ibiltzea arras egokia da. Le-hendabizi, mugitzen ez den bizikletaerabili ohi da, soilik pedalei eragiteraohitzeko; gero, bizikleta arrunta erabiliohi da.

Halaber, bizikleta diabetesa dutenen-tzat, eta bihotz edota bizkarrezurrekoarazoak dituztenen erreabilitaziorakoarras egokia dela egiaztatu da. Hala ere,aipatu bezala, hobekuntzarik ikusga-rrienak, arnasketa eta bihotz-hodi siste-metan arazoak dituztenengan ematendira.

BIZIKLETAZ198

A. SARRERA

Gaur egun merkatuan dauden bizi-kleta moten artean, zalantzarik gabemendiko bizikleta da arrakasta gehienduena. Mendian, hirian edo errepideanibiltzeko aproposa da, baita bidaiatze-ko edota jolasean ibiltzeko ere. Kasubakoitzean estalki, neurri eta materialegokienak hautatuz, edozein erabileraematen ahal zaio. Hori dela eta, bizikle-ta taldeen gidaritzarako ere erabilienamendiko bizikleta da, sendoa, erabilte-rraza eta erabiltanitza baita.

Bezero taldeak mendi bidexketan bizi-kletaz gidatu ahal izateko, derrigorrezkoada gidariak bizikletaren mekanika men-peratzea. Gauza jakina da, alokatzen di-ren bizikletek, eskuz esku ibiltzen direnez,maiz matxurak eta desdoitzeak izaten di-tuztela. Eta ez litzateke inola ere enpresa-rentzat errentagarri gidaritza lanetarakopertsona bat eta mekanika lanetarakobertze pertsona bat kontratatzea. Gaine-ra, matxura eta desdoitze batzuk ibilaldiaamaitu ondoren tailerrean molda eta kon-

pon badaitezke ere, bertze batzuk men-dian berean gerta ohi dira eta ezinbertze-an, ibilian konpontzen jakin behar du gi-dariak. Beraz, bezeroak segurtasunez etaberme osoz gidatu ahal izateko, gidari-mekanikaria izan behar du gidariak.

Arrazoi hau medio, Taldeak Bizikle-taz Gidatzea ikasgaiaren barnean, atalnagusi eta garrantzitsua da mekanika.Gidariak, zeinahi matxura edo arazokonpontzeko gai izan behar du; horre-tarako, ibilaldi guztietan guttienekokonponketa tresneria eta ordezko pie-zak garraiatu beharko ditu, eta egoki-tzen den tokian konpondu. Ibilaldia ama-itzean, tailerrean, batetik, bat batekokonponketak zuzen atondu, eta bertze-tik bizikleta guztien azterketa egin be-harko du, hurrengo irteererako prestegon daitezen.

B. BIZIKLETA NOLA HAUTATU

Mendiko bizikleta bat erosi edo hau-tatu behar dugunean, merkatuak eskain-

II. mekanika

tzen duen aukera zabalaren artean zailsuertatzen ahal zaigu bizikleta egokie-na hautatzea. Lan hori errazteko hain-bat ezaugarri kontuan izan beharko di-tugu: hala nola, neurriak, materialak,erabilera mota, etab. Hona hemen ba-nan-bana aintzat hartu beharrekoa:

1. Neurri eta materialak

1.1. Koadroa

Bizikletaren sostengu eta euskarriaizateaz gain, neurria adierazten digunelementua da. Eskuarki, mendiko bizi-kleten koadroak errepidekoenak bainottikixeagoak izan ohi dira, lurzoru zaile-tan oreka eta maniobrabilitate gehiagoizateko.

Neurria

Hauek dira neurri egokia hautatuahal izateko irizpideak:

• Hodi bertikalaren neurria: lurretikzango arterainoko neurria x 0,61.

Oharra: neurriak beti ardatzetik ar-datzerakoak dira.

• Zela neurrira jartzeko modua: bizi-kletan eserita, pedala eta biela be-

herantz jarrita, orpoa pedalean ja-rriz, zangoak ia erabat luzatutaegon behar du.

• Hodi horizontalaren neurria: hodihorizontalean besoa flexionatutajarrita, besaurrea + 4 hatz.

Gainontzeko elementuak honela ko-katuko ditugu:

• Zela eskulekua baino altuxeago.• Eskulekuaren zabalera gustuaren

arabera, eskuarki sorbalden zaba-lero berean.

• Adarrak aukeran.• Bielen neurrien artean, 170 mm-

koa da estandarra. Altuagoa bada,pedala goitik pasatzerakoan zan-goa sobera flexionatu behar da.

BIZIKLETAZ200

170 m

m

4 hatz

neur

ria

• Zelaren eta eskulekuaren hodiekgogorrak izan behar dute. Mendi-ko bizikletetako koadroak errepi-dekoak baino ttikiagoak direnez,zelaren hodia, errepidekoa bainoluzeagoa izan ohi da. Merkatuan,arras hodi arinak saltzen dira bai-na maiz beratzegiak izaki, eta ho-dia koadrotik kanpora anitz ate-ratzen denez, okertu egiten dira.Horregatik, hodi gogorrak behardira, astunxeagoak izan arren; ma-terial erabiliena altzairua da.

• Pedalierrak ezin du aitzineko gur-pila jo.

Errepideko bizikletan, gurpila koa-drotik arras hurbil dago; mendikoan,berriz, urrunago egonkortasun gehiagoizateko.

Materiala

Duela urte guttira arte, bizikletakoadro ia guztiak burdinezkoak ziren.Goi mailan lehiatu nahiak, egileakikerketa sakonak egitera bultzatu zi-tuen, eta azken hamarkadatan ani-tzez ere arinagoak diren material be-rriak agertu dira. Hona hemen mate-rialak:

• Altzairua: sendoa da. Iraunkorraizateko altzairu ona izan behar du.Prezio aldetik eskuragarriena da.Hautsiz gero, solda daiteke.

• Aluminioa: arinena da, baina iraun-korra eta gogorra izateko, koadro-aren hodiek lodiagoak izan behardute. Altzairua baino arinagoabaina garestiagoa da.

• Karbonoa eta titanioa: bi materialhauek arras arinak baina garestiakdira. Goi mailako lehiaketarako era-biltzen dira soilik.

1.2. Zela

Gure eserlekua denez, erosoa, bigu-na eta arina izatea komeni da.

• Hodia gehienetan altzairuzkoa da,batzuetan aluminiozkoa.

• Gizon eta emakumeen anatomia-ren arabera bi zela mota daude:– gizonezkoena: estua eta luzea– emakumezkoena: zabalagoa, mo-

tzagoa.

MEKANIKA 201

Zelaren hodiaEskulekuaren hodia

Mendikoa

Errepidekoa

1.3. Eskulekua

Hodia

Gaur egun eskulekuen hodiak zuze-nak dira; mendiko lehen bizikletetanmakurdura izan ohi zuten, baina espe-rientziak erakutsi du zuzena egokiagoadela. Hodiak gogorra izan behar du.Hodi eta norabide sistema desberdinakdaude.

Eskulekua

Sendoa izan behar du, ziurra. Gogo-rrenak altzairuzkoak dira, baina alumi-niozkoak ere egiten dira.

1.4. Garapena

Transmisioaren elementu nagusiada. Hona hemen atal desberdinak:

• Pinoiak: eskuarki 7 pinoitako ko-roa izan ohi da. Lehiaketetan zor-tzi pinoitakoak erabiltzen dira bai-na arazoak eman ohi dituzte. Pi-noien hortz kopuruak estandarrakizan ohi dira. Mendirako egokienagarapen beratzak aukeratzea da,alegia, pinoi handiak.

• Platerak: formaren arabera bi motadaude:– borobilak: eraginkorrenak dira– obalatuak: indar gehixeago egi-

ten da baina ez da hobekuntzahandirik lortu, eta berriro ereborobilerako joera nagusitu da.

Garapen bakoitzean zenbat aitzi-natzen dugun ondoko sistemen bidezjakiten ahal dugu:

– (Platera: pinoia) x gurpilaren pe-rimetroa zentimetrotan

– Lurrean marra bat egin, pedalaposizio jakin batetik abiatuta pe-dalkada oso bat eman, berriroere pedala hasierako posiziorairitsi arte; ondoren lehendabizi-ko marratik bigarrenerainoko dis-tantzia neurtu.

2. Bizikletaren ezaugarriaklurzoruaren arabera

2.1. Estalkiak

• Lurzorua biguna bada: estalki zaba-la eta marrazki handikoa hautatukodugu itsaspen hobea izan dezan.

• Lurzorua gogorra bada (pistak) es-talki estuagoa eta marrazki guttia-gokoa izanen da egokiena.

Bezeroekin ibiltzeko indargetzaile-ak ondoko arrazoiengatik ez dira go-mendatzen; solik lehiaketetarako edoerabilera partikularrerako dira egokiak.

– bizikleta astunagoa delako

– arazo teknikoak eragiten dituzte-lako

– abantaila handirik eskaintzen ezdutelako.

Estalkiaren marrazkiak:

– erdiko marrazkiak gurpila zelaidagoenean heltzen du

– alboetako marrazkiek gurpila okerdagoenean, hau da, bihurgunee-tan heltzen dute.

Trikimailu gisa, estalkiaren barrual-dean errepideko kamara zahar bat erdi-tik ebakita itsasten ahal da, zulaketenaurka babes gehiago izan dezan.

BIZIKLETAZ202

2.2. Hagunak

Gurpilen euskarria dira. Gogorrakizan behar dute. Bi mota daude ebaki-duraren arabera:

– Ebakidura borobildua: zimiko gu-ttiago harrapatzen du.

– Angelu zorrotzekoa.

2.3. Balaztak

Zati desberdinak dituzte:• Heldulekuak:

– laburrak: erosoenak dira, bi ha-tzekin edo bakarrarekin hel dai-tezke

– luzeak: gogorragoak dira, gu-ttienez hiru hatz behar dira hel-dulekuari sakatzeko.

• Balaztak:– lehen tiro zentralekoak ziren;

orain, berriz, alde batekoak, era-ginkorragoak, hobeak.

– Aitzineko balazta garrantzitsua-goa da, hauxe baita bizikleta le-hendabizi geldiaraziko duena.Balaztaren heldulekua eta gara-penen palanka aparte egoteakomeni da, elkarrekin egonezgero, bat izorratzen denean bipiezak aldatu behar baitira.

• Zapatak:– luzeak ez dira egokiak, gurpila bo-

robila denez okertu egiten baitira,eta gainera luzeak izateagatik ezdute gehiago balaztatzen. Hobeda zapatak laburrak eta ebakidura

uniformekoak izatea, ahitu arren,alde guztietan azalera bera baituteeta beraz erabat xahutu arte era-biltzen jarraitu ahal izanen ditugu.

2.4. Aldagailuak

Transmisioaren atala dira. Bi mota-takoak daude:

– Sinkronizatuak.– Sinkronizatu gabeak.Pinoietan bi aukerak izatea komeni

da, alegia, sinkronizatu moduan jartze-ko aukera, eta eskuzkoa. Plateretan, or-dea, ez dago bi aukerak eskaintzen di-tuen eredurik, eta sinkronizatuek sarriarazoak ematen dituzte; beraz, eskuz-koak, ohikoak gomendagarriagoak dira.Gainera, platerak aldatzean normalkiez dugu indar handiegirik egin behareta sinkronizatu ez den aldagailuarekindoikuntzak egiten ahal ditugu.

2.5. Pedalak

Mota desberdinetakoak daude:• Ointoki edo kalapiesdunak: talde-

ekin ibiltzeko egokienak dira, ezbaitute oinetako berezirik behar.Dena den oinetakoak kalekin edokalarik gabe izaten ahal dira.

• Automatikoak: ahaleginaren apro-betxamendu aldetik anitzez ereeraginkorragoak dira baina oine-tako bereziak behar dituzte etagarestiak dira. Bezeroekin ibiltze-ko ez dira egokiak.

MEKANIKA 203

ez egokiak egokiak

hobea

C. MATXURA OHIKOENAK

1. Zulaketa eta leherketak

1.1. Konpontzeko emanbeharreko urratsak

• Zulaketa edo leherketa gertatubezain laster gelditu; ez bizikletazibiltzen jarraitu, haguna izorrabaitaiteke.

• Zulaketa duen gurpilaren balazta-ren kablea askatu.

• Gibeleko gurpila bada, katea pinoittikira pasatu.

• Gurpila tximeletetatik laxatu etaatera.

• Desmuntagarrien laguntzaz estal-kia atera.

• Kamara atera balbula ez duen al-detik hasiz eta balbula azkena ate-raz (errazagoa da).

• Estalkiaren barrutik hatza pasatu,zulatua eragin duen txirbil, kristal,iltze edo dena delakoaren honda-rrak kentzeko.

• Kamara haizatu zuloa topatu arte.Zuloa arras ttikia bada, beharbada, ahoa edo begia hurbil jarritamiatu beharko da kamara osoa, biorgano horiek sentikorragoak bai-tira eta errazago antzeman baite-zakete zuloa non dagoen. Hala eretopatzen ez badugu, kamara ongihaizatuta, urez betetako ontzi ba-tean edota konketan sartu; zuloadagoen tokitik burbuilak aterakodira. Edozein modutara, zuloa to-patu ondoren, marka bat egin to-kia ez galtzeko.

• Kamara hustu.• Zuloaren ingurua lixatu.

• Itsaskia eman eta idortu arte itxa-ron.

• Adabakiari zilarrezko papera ken-du eta itsatsi, hatzaz ongi zanpa-tuz (berotasunarekin hobeki itsas-ten da).

• Adabakiaren gaineko plastikoakendu erditik kanporantz.

• Kamara haizatu bertze zulorik baote duen ikusteko.

• Kamara ia erabat hustu.• Kamara estalkiaren barruan sartu

balbulatik hasita.• Estalkia sartu.• Estalkia jartzerakoan guztia ha-

gunaren erdialdera eraman, ha-guna erdialdean sakonagoa baita,eta beraz zirkunferentzia ttikia-goa izatean, estalkia hobeki sar-tuko da.

• Buelta osoan begiratu, inon zimi-korik har ez dezan.

• Gurpila bere tokian jarri eta txime-letekin estutu.

• Gurpila haizatu.• Balaztak doitu.

1.2. Behar den materiala etaerremintak

• Desmontagarriak.• Adabakiak, itsaskia eta lixa.• Puzgailua.

2. Balaztak

Balazten zapata bigunek anitz gal-gatzen dute baina aise ahitzen dira; za-pata gogorrek guttiago galgatzen dutebaina gehiago irauten dute. Bizikletak

BIZIKLETAZ204

ongi galgatzen ez badu, ondoko arra-zoiengatik izaten ahal da:

– zapatak ahituta daudelako– zapatak ongi doituta ez daudela-

ko (bat hurbilago bertzea baino,bata bertzea baino ahituago, ha-gunari ez paralelo...)

– kable eta kable-azalen marruska-duragatik

– balaztaren malgukiaren posiziookerragatik

– zikinkeriagatik– koipe beharragatik.Balaztak doitzeko, zapata eta kable-

ekin jokatu behar da: tiroa erdiratu, bizapatak berdin jarri, etab, beti ere, gur-pila bera erdiratuta dagoela ziurtatuondoren. Gurpila erdiratuta ez badago,alferrik da balaztak erdiratzea eta doi-tzea. Kablearen angelua zenbat eta ire-kiagoa, orduan eta indar gehiago egi-nen du; aitzitik, zenbat eta itxiagoa, or-duan eta indar guttiago eginen du.

2.1. Balaztak doitzeko emanbeharreko urratsak

– Zapatak doitu kableak askatuta.– Kablea doitu, erdiratu.– Hala ere ongi ez badabil balazten

besoei begiratu.

2.2. Balaztaren besoa nola askatu

– Kablea askatu.– Allen giltza erabiliz balaztaren

pieza askatu.

– Barruan, hiru posiziotan jartzenahal den malgukia du. Koadroakhiru zulotxo ditu; malgukia goikozulotxoan finkatuz gero, poten-tzia gehien du. Aukera guk eginendugu.

– Pieza guztiak garbitu.– Pieza guztiak koipeztatu.– Piezak, askatu ditugun hurrenkera

berean jarri eta estutu.

2.3. Kableak

Kableak zaharkituta daudenean ezdute ongi galgatzen; gauza bera ger-tatzen da kable-azalak zaharkituta ba-daude, kablea ez baita egokiro irrista-tzen azalaren barruan. Kasu horietankableak aldatu beharko ditugu.

Kable egokiak erosi behar dira. Ho-rretarako, lehen dugun kable zaharrarenburua nolakoa den jakin behar dugu.

2.4. Kableak aldatu

– Kableari ertzeko babesa kendu.– Balaztaren heldulekutik hasita ka-

ble osoa atera. Burua nolakoa denikusiko dugu.

– Behar izanez gero, kable-azalakere atera.

– Kable-azalak aldatu behar badira,zaharrekin neurtuz, neurrira moz-tu eta ertzetako babesak jarri.

– Kable berria, oraindik moztu gabeedota zaharraren ondoan jarri on-doren moztuta, lehengo toki bere-tatik sartu, kable azaletik ere bai.

– Kablearen ertza balaztaren lotu-ran sartu.

MEKANIKA 205

– Doitu ahal izateko, bi zapatak gur-piletik distantzia berera nahikoahurbil jarri. Heldulekuko doitzetorlojua erdiko posizioan izanendugu, kablea finkatu ondoren, az-ken doikuntza laxatuz edo estutuzegin ahal izateko.

– Kablearen ertzari babesa jarri.

Oharrak

• Kableak mozteko erreminta onabehar da.

• Kable lodiak iraunkorragoak dirabaina tefloiezko kable-azaletatikez dira sartzen.

2.5. Behar den materiala etaerremintak

• Kable berriak buru egokiekin.• Kable-azal egokiak.• Kable-azalen babesak.• Kablearen ertzen babesak.• Kablea mozteko giltza.• Alikateak.• Allen giltza edo giltza finkoa.

D. TRANSMISIOA

1. Sarrera

Transmisioa, bizikleta mugiaraztenduen kate, gibeleko eta aitzineko des-bideratzaile eta aldagailuek osatzenduten multzoa da. Bizikletaren atalikkonplexuena da, pieza mugikor gehiendituena baita. Transmisioko piezak na-hikoa garestiak dira eta ongi zaintzeneta koipeztatzen ez badira, aise izorra-tzen dira. Horregatik, beti garbi etakoipeztatuta izan behar dira.

2. Zatiak

Hona hemen transmisioa osatzenduten piezak:

• Katea.

• Aitzineko desbideratzailea.

• Gibeleko desbideratzailea.

• Pinoiak.

• Platerak.

Pinoiak eta platerek transmisioanparte hartzen badute ere, ez dira bene-tan transmisioaren pieza nagusi, la-guntzaile baizik.

3. Katea

Transmisioaren elementurik garran-tzitsuena da. Anitz bortxatzen da etaongi zaindu behar da. Pieza guztien ar-tean zikinkeria gehien hartzen duenada. Zikinkeriaren artean silizea (harkai-tzaren osagarria) dago, altzairuzko ka-tea bera baino gogorragoa da eta ka-tea ahitzen du; ondorioz, kateak lasaie-ra hartzen du eta luzatu egiten da.

Katanbegien arrabol ttikien artekodistantzia hazbete erdikoa da. Lasaierahartu ahala distantzia eta higadurahandituz joaten dira. Denbora luzez hi-gatutako katea erabiliz gero, katea,platerak eta pinoiak, guztiak batera al-datu behar izanen dira.

3.1. Katea nola askatu

– Katea askatzeko giltzarekin aska-tu; arrabola ez da bere tokitik era-bat atera behar; berria sartzeare-kin aterako da zaharra. Arrabol

BIZIKLETAZ206

berria hasieratik sartzea ez da ezi-nezkoa, baina bai zaila. Katea, as-katu gabe kendu nahi bada, alda-gailuaren gurpiltxoak eta platerendesbideratzaileko piezatxoa aska-tuta egiten ahal da.

– Katea bere tokitik atera, beharizanez gero.

– Arrabol berria sartu eta alboetakobi katanbegiak mugituz zurrunta-suna kendu. Alde estuenetik sar-tzen hasi behar da beti. Hasierankosta eginen zaio, klak hotsa eginarte; biguntzen denean sartu delaerran nahi du. Kate arruntetan,edozein arrabol edo buloi baliaga-rria da; Shimano kateetan bere-ziak dira. Erreminta poltsan betikatanbegi ireki bat eramatea ko-meni da

– Katea luzatuta baldin badago etamoztu behar bada, kate berriare-kin neurria hartuko dugu, zaharraneurri berean mozteko. Katearenneurri egokia plater handian etapinoi handian ibiltzeko aukeraematen duena da.

– Katea lotu baino lehen behar duentoki guztietatik sartu dugula ziur-tatu.

3.2. Garbiketa

– Tutu malgu edo mangerarekin zi-

kinkeria handiena kendu.

– Egokiena, katea irekitzeko tresna-

rekin katea askatu eta disolbente-

tan sartzea da.

– Normalki, hortzetako eskuila disol-

bentetan sartuz egiten ahal da.

– Koipeztatu: ez zaio koipe pila bateman behar, zenbat eta koipe ge-hiago eman, orduan eta aiseagoitsatsiko baitzaio zikinkeria. Koi-pea katearen barrualdean, pinoienondoan emanez gero, bera heda-tzen da kate osora, pinoietara etaplateretara.

4. Gibeleko desbideratzailea

4.1. Zatiak

• Sirga sartzekoa• Doikuntza torlojuak: goikoa eta

behekoa• Angulazio torlojua• Sinkronizatuaren doikuntza torlojua• Kablearen brida.

MEKANIKA 207

sirgasartzekoa

goiko doikuntzatorlojua

angulaziotorlojua

beheko doikuntzatorlojua

Atal honen argazkiak egiteko Luis Lirasen laguntza izan dugu. Gure eskerrik beroenak adierazi nahi genizkioke.

4.2. Desbideratzailea nolaaskatu eta lotu

Mendiko bizikletak kaxa luzea iza-ten du, hau da, kanbioko piezen arte-ko distantzia errepidekoa baino luzea-goa; izan ere, garapen anitz izatean,garapen laburretan katea biltzeko to-kia behar baitu. Hauek dira desbide-ratzailea askatzeko eman beharrekourratsak:

– Kablea askatu– Katea kendu edota kablea desbi-

deratzailetik ateratzeko torlojuaaskatu

– Allen giltzarekin koadrora lotzenduen torlojua askatu

– Allen giltzarekin aldagailuaren gur-piltxoak askatzen ahal dira garbi-tzeko edota aldatzeko.

Aldagailua hautsiko balitz, aldagai-lua ezeztatu, katea ireki eta zuzeneanplateretik pinoi batera finko jartzenahal da ibilaldia bukatu ahal izateko.

Desbideratzailea jartzeko zera eginbehar da:

– Allen giltzarekin koadroari lotu(kontuan izan aldagailua koadro-ari lotzen zaion zuloaren ondoanmuga bat duela, eta aldagailuaposizio egokian jarri behar delamuga horrek bere lana egin de-zan)

– Katea behar duen tokietatik pasatu– Kablea doitzen hasteko aldagai-

luaren posizioa pinoi ttikian jarri,baina ez sobera estu

– Doikuntza torlojuarekin goiko etabeheko mugak ezarri

– Sinkronizatuaren doikuntza torlo-juarekin aldagailuak doitu.

Oharrak

– Desbideratzailearen kablea non-bait ahitzen hasia bada, aldatuegin behar da; gauza bera gerta-tzen da kable azalarekin. Horreta-rako kable zaharra atera eta berriasartuko dugu. Kable-azal zaharraatera, eta berria neurrira moztuondoren sartuko dugu (sartu aitzi-netik koipeztatu). Kablearen er-tzean estalkitxoa jarri.

4.3. Garbiketa

– Tutu malguaz zikinkeria handienakendu

– Disolbente eta hortzetako eskuilazzirrikitu guztiak garbitu

– Zati mugikor guztiak koipeztatu:gurpiltxoak, malgukiak, ardatzaketa kableak.

BIZIKLETAZ208

gurpiltxojokoa

sinkronizatuarendoikuntza torlojua kablearen

brida

MEKANIKA 209

5. Aitzineko desbideratzailea

5.1. Zatiak

• Kaiolaren goiko plaka• Kaiolaren beheko plaka• Plater ttikiaren doikuntza torlojua• Plater handiaren doikuntza torlojua• Kablearen txanoa• Kableari eusteko bernoa• Koadroari eusteko torlojua.

5.2. Desbideratzailea nolaaskatu eta lotu

– Kableari eusteko bernoa askatu– Koadroari eusten dion torlojua aska-

tu (ohartu zehazki zein posiziotandagoen, gero toki berean jartzeko)

– Ez da beharrezkoa katea askatzea,plaken arteko torlojua askatzenahal da eta katea atera.

Berriro jartzeko, berriz, zera eginbehar da:

– Desbideratzailea koadroari lotu le-hen zegoen posizio berean

– Desbideratzailea kateari paralelojarri; plater handienarekiko 2 mm-ko tartea izan behar du; plateraobalatua bada, alde altuenean ja-rri. Kateak barruko plakaren goial-detik agertu behar du

– Katea plater ttikian jarri, alda-gailuaren palanka ere; gibelekodesbideratzailea pinoi handianjarri

– Kablea posizio horretan tenkatu– Sinkronizatuetan, kablea palanka-

ri behin eraginda plater handitikerdikora pasatzeko moduan ten-katu behar da

– Plater ttikiko torlojuarekin doitu– Plater handiko muga jarri.Platerek hortz batzuk ttikiagoak

dituzte kateari lehenago eusteko. Erra-zen erdiko platera xahutzen da, ka-tea hortik pasatzen baita gehien etabortxatuen lan egiten duena da, hauda, pinoi handienarekin eta ttikienare-kin.

5.3. Garbiketa

– Zikinkeria handiena tutu malgua-rekin kendu

– Hortzetako eskuilaz disolbenteare-kin garbitu

– Plakak edota kableak ahitzen ba-dira, aldatu egin behar dira

– Desbideratzailea, jarri aitzinetikkoipeztatu.

kablearentxanoa

kaiolarengoiko plaka

kablearieustekobernoa

plater handiarendoikuntza torlojua

plater ttikiarendoikuntza torlojua

E. GURPILAK

1. Sarrera

Gurpilak bizikletaren elementu ga-rrantzitsuenetarikoa dira, transmisio etakoadroarekin batera. Bizikleta mota ba-koitzak neurri jakin bateko gurpilak izanohi ditu. Handienak errepideko bizikle-takoak izan ohi dira, eta mendikoek, al-diz, ttikixeagoak dituzte, pedalkada ba-koitzean guttiago aitzinatu arren, men-diko bide traketsetan hobeki moldatuahal izateko. Gauza jakina da, antzinakogurpil handi eta gurpil ttikidun bizikletahartatik gauzak anitz aldatu direla, bai-na oraindik orain bizikleta egileek eten-gabe ikerketak egiten dihardute, erra-dio kopuru, hagunaren material etabertze hainbat pieza hobetu nahian.

2. Zatiak

Hona hemen gurpilaren zatiak:– Kamara– Estalkia– Haguna– Erradioak– Pinoiak– Abatsa

3. Kamarak

Material desberdinetako kamarakdaude.

3.1. Ohikoak

Butilo gomazkoak dira, beltzak, mer-keak, erosterrazak eta konpontzeko ereerrazak.

3.2. Latex naturalekoak

Urdin edo arrosak; malguagoak;ebaki edo zulatu ordez, luzatu edo za-baldu egiten dira; zulaketen aitzineaniraunkorragoak; konpontzeko errazak.Puzterakoan, toki batzuetan itsatsi etabertze batzuetan sobera luzatzen ahaldira, azkenean toki horietatik hautsiz;hori galerazteko talko hautsez igurtzibehar dira.

3.3. Poliuretanozkoak

Kolore argikoak; gogorrak; nekeza-go zulatzen dira; konpontzeko zailak,konponketa tresneria berezia beharbaita; arinagoak; doitzeko zailak.

Kamara bat edo bertze hautatzeanorberaren esku dago. Normalki aurki-tzen ditugunak butilo gomazko kamarabeltzak dira; hala ere, latexkoak nahi-koa hedatzen ari dira; gainera, konpon-keta kutxatxoetan etorri ohi diren ada-bakiak aiseago itsasten dira latexean.Dena den, oraindik butilo gomazkoakbaino garestiagoak dira. Poliuretanoz-koak lehiaketetarako erabiltzen dirasoilik.

4. Estalkiak

Merkatuan neurri, loditasun eta ma-rrazki desberdinetako estalki andanadago. Mendirako estalki mota batenedo bertzearen aukera ondoko ezauga-rrien arabera eginen dugu:

– lurzoru mota– pisua– gidatze modua.

BIZIKLETAZ210

MEKANIKA 211

4.1. Lurzoru motaren arabera

a) Lurzoru lohitsu eta beratzetara-ko: tarte handiko marrazkia dutenakhautatuko ditugu.

b) Lurzoru idor eta gogorretarako,hondar lurretarako: marrazki guttiko-ak, leunagoak.

4.2. Pisua

Pisua bereziki lehiaketetan aintzathartu beharreko ezaugarria da, arinta-suna derrigorrezkoa baita; bertzenaz ezda garrantzitsuegia, estalkiak arrunt as-tunak ez badira behintzat.

4.3. Gidatze modua

Gidatze modua zenbat eta agresibo-agoa izan, orduan eta marrazki gehia-goko estalkia beharko da. Alboko ma-rrazkiak altuak direnean, bihurguneakhartzea errazten dute, baina sobera al-tuak badira, zanpatu eginen dira etairristatu.

Bertzalde, estalkien neurrien zenba-kiak ez dira sobera zehatzak izaten.

4.4. Neurriak

Neurri desberdinetakoak daude:

a) Finak: 1,5 hazbetekoak: arinak,babes guttikoak.

b) Lodiak: 2,5 hazbetekoak: trakzioeta indargetze onekoak, pisuak.

c) Ohikoenak: 1,95/2,0/2,1 hazbete-koak.

4.5. Marrazkia

Hainbat zatitan banatzen da:– Erdigunea: zuzen goazenean lurra

ukitzen duena.– Alboak: bihurguneetan lurra uki-

tzen dutenak.

5. Hagunak

Haguna, gurpilaren zati gogorra da,bizikletak jasaten dituen kolpe eta dan-bateko guztiei aitzin egin behar diena.Erradio eta abatzarekin batera, gurpila-ren funtsa da. Hagunak, ona izan da-din, arina eta gogorra izan behar du.Hagun beratza, edozein kolpe edo jau-zirekin tolestuko da eta gurpil osoadeserdiratuko du. Normalki alumunioaleazioz eginak dira. Bi ebakidura mo-tatakoak daude:

– kutxa moduko ebakidura– kanal bikoitzeko ebakidura.

BIZIKLETAZ212

Haguna erabat izorratuz gero, gur-pil osoa berregin beharko da. Tentuzegiteko lana da, inoiz aritu gabeentzatzaila, baina ikasteko aproposa. Egokie-na, gurpil zaharra hagun berriaren pa-rean jartzea da, eta banan bana erra-dioak, hagun zaharretik berrira pasa-tzea behar diren gurutzaketa guztiakeginez. Erdiratzeko, hobe dugu aditubatengana eramatea.

6. Erradioak

Erradioak altzairuzko ziritxoak dira,alde batean tolesdura bat eta bertzeanharia dutenak. Luzera eta loditasun as-kotarikoak daude erabilera desberdine-tarako. Mendiko bizikletetako erradioohikoenak altzairu erdoilezinekoakdira. Lehendabiziko mendiko bizikletek36 erradio zituzten; gaur egun, berriz,32 dituzte, hamaika ikerketen ondoreneraginkorragoak direla egiaztatu baita.Erradioak hagun eta abatzarekin jartze-rakoan, erradio bakoitza, bertze erra-dioen azpitik eta gainetik, behin, bi al-diz edo hiru aldiz gurutzatzen ahal da,eman nahi zaion erresistentziaren ara-bera.

Erradioek, hagunari lotzeko erradioburuak dituzte eta hariz lotzen dira.Erradio buruek kamara zula ez dezatengomazko edo plastikozko zintatxo batizan ohi dute estaltzeko.

6.1. Erradioak nola aldatu

1. Estalkia eta kamara, zulaketa batkonpondu beharko bagenu bezala kendu.

2. Erradio buruen estalkia kendu.

3. Erradio burua destorlojuarekin as-katu.

4. Hautsitako erradioa atera.

5. Erradio berria, behar duen tokianeta bertze erradioekin behar dituen gu-rutzaketak eginez, bere tokian sartu.

6. Erradioaren burua jarri eta pixkabat estutu.

7. Gurpila erradioak erdiratzekotramankuluan jarri. Halakorik ez badu-gu, koadroan jarri eta balaztekin erdi-ratzen ahal da.

8. Erradioak erdiratzeko giltzare-kin, gurpilak alboraka dituen lasaitasu-nak edo deserdiratzeak konpondu be-har dira. Honela eginen dugu:

– tramankuluaren bi irtenuneak ha-gunetik ahalik eta hurbilen jarri

– gurpilari birak emanez irtenuneakhaguna non jotzen duen ikusi

– ukitzen duen aldeko bi erradioakpixka bat askatu eta aurkako batedo bi pixka bat estutu (1/4 itzuli);hala ere ukitzen jarraitzen badu,pixka bat gehiago biratu. Inoiz ezerradio bakoitzari itzuli bat edogehiago eman, gurpila are gehia-go deserdiratuko baitugu. Gauzabera egin, irtenuneak haguna uki-tzen duen toki bakoitzean. Gurpilabeti erdi-erditik begiratu, birakerabat uniformeki egiten dituelaikusi arte.

9. Erradio buruen estalkia jarri.

10. Estalkia kokatu.

11. Kamara sartu eta estalkia era-bat sartu.

12. Gurpila koadroan jarri eta puztu.

Urrats hauek guztiak posible izanendira hautsi zaigun erradioa aitzinekogurpilekoa baldin bada. Aitzitik, hautsi-tako erradioa gibeleko gurpilekoa bal-din bada, arazoa areagotu eginen da,pinoiak ateratzea beharrezkoa baitaerradioak aldatu ahal izateko.

7. Pinoiak

Pinoiak transmisioaren atal direnarren, gibeleko gurpilaren ataltzat erejotzen ahal ditugu. Mendiko bizikletekeskuarki 7 koroadun pinoiak izan ohidituzte nukleoan sartuta. Koroen neu-rria aldakorra izaten ahal da, bainazenbat eta handiagoak, orduan eta ai-seago ibiltzeko aukera emanen digute.Errepideko bizikleten aldean, handia-goak izan ohi dira, mendiko lurzorumalkartsuetan ibiltzeko egokiagoak;eta aitzitik, zelaiean edo maldan behe-ra ibiltzeko ez dute hainbertze aukera-rik eskaintzen.

Gibeleko gurpileko erradioak askatuahal izateko, derrigor pinoiak atera be-har dira; hona hemen eman beharrekourratsak:

1. Gurpila sarjenta batekin eutsi

2. Esku batekin, pinoiak eustekogiltzarekin pinoiak eutsi; bertze eskua-rekin, pinoiak askatzeko giltza abatze-an jarri ondoren, giltza ingeles handiedo giltza finko batekin pinoiak askatu.Kasu gehienetan, lehendabiziko pinoia

edo lehendabiziko biak askatuko dira,eta ondoren gainontzeko guztiak piezabakarrean aterako dira. Hala ere, ber-tze batzuetan, lehendabizi, gainean duenzirrindola kendu behar zaio eta ondo-ren pinoiak banan-bana aterako dira,tarte bakoitzean gomazko babes eraz-tuna dutelarik.

3. Allen giltzarekin nukleoa atera.Pinoiak eta nukleoa atera ondoren,

6. puntuan azaldutako urrats guztiakjarraitu beharko dira erradioak kon-pondu ahal izateko. Beti ere, kontuanhartu behar da, gibeleko gurpileko erra-dioak ez daudela alde batera zein ber-tzera berdin erdiratuta. Izan ere, pinoiakdoazen aldeko erradioak plano bateandaude, baina aurkako aldekoak kanpo-rantz ateratzen dira.

8. Abatzak

Hona hemen abatza askatzeko emanbeharreko pausoak:

1. Itxitura atera eta kanpoan lotupiezarik ez galtzeko.

2. Pinoiak askatzeko giltzarekin pi-noiak atera.

3. Ardatza askatzeko, giltza finkoa-rekin alboetako azkoinak eta kontra-azkoinak askatu. Bakarra askatzeko-tan, hobe da pinoien aurkako aldekoaaskatzea, gero lotzeko toki gehiagobaitauka. Biak askatzen baditugu, pi-noientzat zuten tokia zein den ez dugujakinen eta neurketak egiten hasi be-harko dugu. Beraz, adi ibili behar dugueta pinoien aurkako aldekoa soilik as-katu.

MEKANIKA 213

BIZIKLETAZ214

4. Kontu handiz alde bietako bola-txoak atera zapi batera.

5. Allen giltzarekin nukleoa askatu.

6. Guztia ongi garbitu, koipeztatueta berriro muntatu. Zailena, ardatzasartzerakoan egoki estutzea da: ez dulasaierarik izan behar, baina ez du go-gor egon behar ere. Lasaiegi uzten ba-dugu, ibiltzearen ondorioz abatz osoaizorratzeko arriskua dago. Estuegi uz-ten badugu, ordea, gurpilak ez ditu bi-rak ongi emanen; leun biratu behar du.

7. Pinoiak sartzerakoan, aski da pi-noiak estutzeko giltzarekin estutzea,bizikletaz ibiltze soilarekin gehiago es-tutuko baita.

Aitzineko gurpilaren kasuan gauzabera eginen dugu, baina pinoirik aska-tu behar izan gabe, eta beraz, aiseago.

F. NORABIDEA

1. Sarrera

Norabidea edo direkzioa bizikletaalde batera zein bertzera mugitukoduen pieza da. Arras garrantzitsua danorabidea ongi doitua izatea, lasaieraizanez gero, hainbat pieza izorratzekoarriskua baitago. Horregatik, noiz be-hinka norabidearen doikuntzari begira-da bat botatzea gomendatzen da, be-har izanez gero doitu ahal izateko.

Mendiko bizikletetako norabideakerrepideko bizikletetakoak baino zabal-xeagoak izan ohi dira, bolatxo edoerrodamendu gehiago dituzte, eta on-dorioz, errepidekoak baino iraunkorra-goak eta sendoagoak dira.

2. Zatiak

Hona hemen norabide arruntarenzatiak:

• Estalkia.• Heldulekuari eusteko ardatza; allen

giltzaz askatu ohi da.• Haridun bi azkoin, bata bertzea-

ren aurka estutzen direnak.• Gomazko uztaitxoak.• Bi bolatxo zirrindola, bata goian

eta bertzea behean.• Bi bolatxo kazoleta.• Azkoina eta kontrazkoina arteko

zirrindola.• Bolatxoen zirrindola eta koadroa-

ren arteko babes zirrindola.• Potentzia.

3. Norabidea askatu

Norabide askatu ahal izateko ondo-rengo urratsak eman behar dira:

• Estalkia kendu.• Allen giltzarekin torlojua askatu;

lasa egoteak ez du erran nahi nor-abidea gaizki estututa dagoenik;izan ere, doitzerakoan, oreka pun-tua aurkitu behar baitzaio.

• Berriro allen giltza sartu eta mai-luarekin beherantz kolpe bateman askatzeko.

• Behar izanez gero, balazta eta kan-bio kableak askatu.

• Potentzia atera.• Azkoina eta kontrazkoina askatu

bi giltza finko meheekin. Bien ar-tean zirrindola bat dago, eta ateraeta sartu ahal izateko, koska batmedio, posizio bakarra du, nahizeta haririk ez izan.

MEKANIKA 215

• Urkila atera.• Bolatxoak dituen zirrindola atera.• Norabide kazoletak ezin izaten

dira beti eskuz atera; hala gerta-tuz gero, norabidea ateratzekogiltza berezia behar da. Hodianjustu-justu sartzen den bertze hodibat da, baina material bigunekoa.Mailuarekin xuabe xuabe joz ate-ratzen dira kazoletak.

• Batzuetan errefrentatzeko piezabat behar da, hau da, hodiaren aza-lera erabat leuna ez dagoenean,edota norabide pieza berria ongisartzen ez denean berdindu ahalizateko.

• Urkilaren loturako kazoletak ereerrefrentatuta egon behar du.

4. Norabidea jarri

Norabidea jartzen, urkilaren aldetik,hau da, behealdetik hasiko gara.

• Kazoletak askatu badira, berrirosartu.

• Koipeztatu.• Bolatxoen zirrindola jarri.• Urkila sartu.

Jarraian goiko aldea jartzeari eki-nen diogu:

• Koipeztatu.• Bolatxoen zirrindola jarri.• Kontrazkoina jarri.Batzuetan, urkila berria jartzerako-

an, hodia sobera luzea bada, moztu etaharia egin behar zaio. Moztu, hodiakmozteko zerrarekin eginen dugu etaterraja izeneko tresnarekin haria egi-nen diogu. Norabide hoditik ateratzenden haridun hodi zatiak, azkoin, kon-trazkoin, zirrindola eta kablearen eus-kailuak behar duten tokia baino labur-xeagoa izan behar du, hau da, ez dugoraka azaldu behar.

ez du honelagelditu behar

pieza hau jartzerakoanez sobera estutu,blokea ez dadin

bietan gomatxobat dago ongidoitzeko eta uraez sartzeko

Bolatxoen zirrindola

Azkoina eta kontrazkoina tentsioegokian jarri, ez blokeatzeko moduan

BIZIKLETAZ216

Norabide sistema berriaren muntatze prozesua pausoz-pauso

1 2

3

5

4

G. PEDALAK

1. Sarrera

Pedalak dira, zalantzarik gabe, bizi-kletan kolpe gehien hartu eta maizenikbustita edo uretan sartuta egon ohi di-ren atalak. Izan ere, bizikleta lurreanuzten dugun aldiro, lehendabizi peda-lak jotzen baitu lurra. Sarri lasaiera izanohi dute eta ezinbertzean konponduedo aldatu egin behar izaten dira. La-saiera pedalak edo bielak duen jakite-ko, aski dugu biela finko eutsi eta peda-lari birak ematea; lasaiera baldin baduberehala ohartuko gara.

2. Zatiak

Hona hemen pedalaren zatiak:– Estalkia.– Azkoina eta kontrazkoina.– Zirrindola.– Konoa edo pista.– Bolatxoak.– Ardatza.

3. Pedal motak

3.1. Arruntak

Ointokirik eta uhalik gabeak. Hasiberri direnentzat egokiak dira, bainamendirako ez dira egokiak, indarra ezbaita ongi probesten.

3.2. Ointoki eta uhaldunak

Erabilienak eta egokienak dira bere-ziki bizikleta norberarena ez denean.

Oina ointokian sartu eta uhalarekin es-tutuz, indarra pedalkadaren fase guz-tietan egiten ahal dugu, hau da, behe-rakoan eta gorakoan ere.

3.3. Automatikoak

Norberak bere bizikletan jartzekoegokiak dira baina ohitura izan beharda beraiekin ibiltzeko eta behar deneanoina askatzeko. Lehendabizi errepideanohitzea gomendatzen da. Hala ere, tal-deekin ez ditugu inoiz pedal automati-koak erabiliko, garestiak izateaz gainoinetako bereziak behar baitira. Denaden, ohituz gero, egokiak dira.

4. Pedalak askatu

Lehendabizi pedala bielatik askatubehar dugu eta gero behar izanez geropedala bera askatu.

1. Giltza finko zapalarekin bielatik as-katuko dugu. Eskuina modu arrunteanaskatzen da, hau da, ordulariaren orra-tzen aurkako norabidean; ezkerra, aldiz,alderantziz askatzen da, ordulariarenorratzen norabidean; edo errazago gogo-ratzeko, biak gibelarantz askatzen dira.

2. Pedalari estalkia kendu.

3. Azkoina, kontrazkoina, zirrindolaeta konoa edo pista atera.

4. Bolatxoak atera bi aldeetatik.

5. Ardatza atera.Gaur egungo pedal batzuk aska-

tzeko zailak dira eta erreminta bereziabehar izaten dute. Kasu horietan, etalasaiera handia dutenean, egokiena pe-dal osoa aldatzea izaten da.

MEKANIKA 217

Bertzalde, pedal onak estankoakizaten dira, hau da, ura ez sartzeko go-matxoak izaten dituzte.

5. Pedalak jarri

Ohi bezala askatzearen aurkakourratsak emanen ditugu:

1. Pistak, bolatxoak eta ardatzakkoipeztatu.

2. Piezaz pieza, ateratako hurren-kera berean sartu. Konoa ez da soberaestutu behar, estutuz gero blokeatutageldituko baita.

3. Azkoina eta kontrazkoina biakheltzeko moduan daudenean, bata ber-tzearen aurka estutuko dira.

H. PEDALIERRA

1. Sarrera

Pedalak biela izeneko pieza batenbidez bizikletaren koadroarekin elkar-tzen dira; bi bielak pedalierraren arda-tzaren bitartez elkartzen dira, eta biela,pedalier ardatz eta platerek osatzenduten multzoari, pedalierraren jokoadeitzen zaio.

2. Zatiak

Hona hemen pedalierraren zatiak:– Bielak.– Pedalierraren ardatza.– Estalkiak eta bolatxoen zirrindolak

(pedalier ardatz arruntetan).– Torlojuak.

3. Pedalier ardatza

Pedalkada bakoitzaren ahalegina,pedalierreko ardatzetik iragaten da;beraz, erran liteke, bizikletaren erro-damenturik garrantzitsuena dela. Ja-kina, matxuraren bat izanez gero, ara-zo gehien sortzen duen pieza erebada.

Garai bateko bizikletek eta gauregungo bizikleta merkeek, pedalier ar-datza piezatxoz osatua dute, hau da,estalkiak, ardatza bera, bolatxoak, etab,guztiak solte. Baina hori jada zaharkitu-ta gelditzen ari da, izan ere, anitzezerrazagoa baita, matxuraren bat izanezgero, ardatz osoa aldatzea, nahiz etagarestiagoa izan. Beraz, bi pedalier ar-datz mota daude:

– Arrunta: txano edo estalki, ardatzeta bolatxoak solte dituena: mer-keena, izorratuz gero, ez da osoaaldatu behar, baina hezetasunaaiseago sartzen zaio eta konpon-tzeko edo aldatzeko nekezagoada.

– Kartutxo motakoa: pieza guztiakbatera dituena eta zuzenean koa-droan harilkatzen dena: garestia-goa da baina ez zaio hezetasuniksartzen eta aldatzeko errazagoada.

Bi kasuetan, noiz behinka pedalie-rrak askatu eta koipeztatu egin behardira hobeki ibili eta biziraupen luzea-goa izan dezaten.

Bielak ardatzera torloju edo azkoi-nekin lotzen dira. Pedalkadak ematera-koan zarata, txistu edo hots arrarorenbat entzuten bada, pedalierrean arazo-ren bat dagoela erran nahi du. Hobe da

BIZIKLETAZ218

MEKANIKA 219

lehenbailehen begiratzea gehiago izo-rratu aitzin.

4. Pedalierra askatu

Pedalierreko ardatza askatu ahalizateko lehendabizi bielak askatu behardira. Hona hemen urratsak:

1. Estalkiak kendu destorlojuarekin.

2. Hodi giltza edo allen giltzarekin(bizikleta motaren arabera) torlojua as-katu.

3. Bielak askatzeko giltza, kendudugun torlojuaren hari berean sartzenda (15), eta ondoan duen 12ko giltzaestutuz biela aterako da. Platerak di-tuen aldea ordulariaren orratzen no-rabidean askatuko da, hau da, ohi dena-rekiko alderantziz. Pedalierreko arda-tza pieza bakarrekoa bada, pedalierre-an finko gelditzen den zatia platerenaldekoa da, eta bertze aldekoak plasti-kozko txanoa izaten du.

4. Pedalier ardatz arrunteko hiru za-tiak, hau da, txano edo estalkia,bolatxoen zirrindola eta ardatza

aterako ditugu eta banan banagarbitu. Ahituta badaude berriakjarriko dizkiogu.

Kartutxo motako pieza bakarrekopedalier ardatza bada, pieza osoa ateraeta ongi ote dagoen begiratuko dugu.Pedalier ardatz hauetan beti jartzen duzein den eskuineko aldea eta zein ezke-rra, eta beraz horri begiratu behar dio-gu, ez baitira guztiak berdinak.

5. Pedalierra jarri

Askatzearen alderantzizko bidea egi-nen dugu:

1. Koadroaren barrua koipeztatu,bereziki hariak.

2. Ardatza sartu.

3. Lehendabizi eskuz txanoa harianjarri ongi sartu dela ziurtatu; ondorengiltza finkoarekin estutu.

4. Aurkako aldeko plastikozko txa-noa eskuz ongi sartu.

5. Bielak sartu. Ez zaie koiperikeman behar! Adi ibili behar dugubielaren posizioarekin eta alde

15

Bielak askatzeko giltza

12

BIZIKLETAZ220

batekoak zein bertzekoak osatubehar duten angeluarekin, errazabaita behar ez den posizioan jar-tzea.

6. Bielari eusteko torlojua koipezta-tu eta lotu.

7. Estalkiak jarri.

Pieza bateko pedalier ardatza

Plastikozkotxanoa

Pedalier ardatza askatzeko prozesuaA B

C

MEKANIKA 221

6. Platerak

Bielak askatzeko unea, une egokiada platerak ere askatzeko, baita ongigarbitu edota aldatzeko ere. Gauza jaki-na da plateren hortzak ahitu egiten di-rela; izan ere, aluminio aleazioz eginakbaitaude, eta katea aldiz material gogo-rragoz. Begi bistakoa da, beraz, denbo-rarekin eta kilometroekin hortzak ahi-tuz joanen direla. Gehien ahitzen denaerdiko platera da, horixe baita gehienerabiltzen dena. Zorionez, kasu gehie-netan platerak banaka alda daitezkeeta ez dira nahitaez guztiak batera al-datu behar. Kanpoko eta erdiko platerabiela atera gabe ere askatzen ahal dira,baina plater ttikia askatzeko kasu ge-hienetan biela atera behar izaten da.

Platerak, askatzeko bortz torlojuizan ohi ditu, normalki allen giltza ba-tekin askatzen direnak. Lehen, platerguztien lotzeko sistemak berberak iza-ten ziren eta edozein plater mota jar zi-

tekeen. Gaur egun, ordea, merkatuanhamaika eredu desberdin dago, eta be-raz, plater berria erosteko zaharra era-man beharko dugu eredu berberekoplatera lortzeko.

Platerak material desberdinetakoakdira gaur egun, guztiak ere aluminioaleazio eta altzairu herdoilgaitzaren ar-tekoak. Bertzalde, urte batzuetan pla-ter obalatuak egin izan dituzte, pedal-kadaren indarra hobeki probesten zute-lakon. Urteetako esperientziak erakutsidu, ordea, ez direla hain eraginkorraketa berriro ere ohiko plater borobileta-ra itzuli dira egileak.

Aipatu behar da, halaber, platerarenhortz guztiak ez direla berdinak; kasubatzuetan, batzuk ttikiagoak edo oke-rrak izan ohi dira; hori ez da platerarenakatsa, kateari errazago heltzeko siste-ma baizik. Beraz, platerak aldatzerako-an, ongi bereizi behar dugu benetanhortzak ahituta ote dauden, edo ahitzeitxura hori berezkoa duten.

A. OINARRIZKO GIDATZE TEKNIKAK

Mendiko bizikletaz benetan goza-tzen hasteko oinarrizko gidatze tekni-kak ikasi behar dira, bide batez, gerotrebetasun zailagoak ikasi ahal izateko.

1. Pedalkada

Pedalei eragiten diegun indarrarenarabera, gure desplazamendua oreka-tua edo desorekatua izanen da, alegia,sobera motel eraginez gero, erortzekoarriskua dugu, baldin eta nahikoa ore-karik ez badugu. Beraz, pedalkadakahalik eta erregularrenak izatea lortubehar dugu, ahalik eta erritmikoenak;horrek erran nahi du, pedalkada batekaitzinekoaren indar bera izan beharduela. Hau hobeki ulertzeko kotxeare-kin alderatuko dugu. Zer gertatuko li-tzateke kotxearen motorraren errebo-luzioak egonkorrak ez balira? Kotxeakolpeka mugituko litzateke, energia za-tirik handiena aldaketa horiek erregu-

latu nahian galduz. Horixe gertatzen dabizikletarekin ere.

Pedalkada egokia izan dadin, bertzeezaugarri bat ere kontuan izan behardugu: pedalkadaren maiztasuna, hauda, minutuko zenbat pedalkada ema-ten diren. Berdin dio zer abiadura dara-magun; aldagailuak mugituz, minuturobeti pedalkada kopuru bera ematealortu behar dugu. Hau ikasteko, jakina,kronometroarekin egin beharko dugu.Erritmo egokiena, arnas estuka hasigabe eusten ahal dena da. Pedalkadamenperatuz gero, igoerak anitzez ereteknikoagoak izanen dira eta energiaguttiago xahutuko dugu.

2. Garapen hautaketa

Bizikleta menperatzeko ikasi beha-rreko lehenengotariko zeregina, alda-tzen ikastea da. Arestian erran dugu pe-dalkada erritmikoa izan dadin garape-na mugitu beharko dugula. Beraz, horiikastea bertzerik ez zaigu geratzen.

III. teknika

Norbait bizikleta gainean ikusteanberehala antzematen ahal da bizikletanibiltzeko ohitura duen ala ez. Txirrindu-lari trebeak pedalkada maiztasun han-dia erabili ohi du, alegia, garapen aise-etan ibiliko da; ohiturarik ez duen txi-rrindularia, ordea, ezjakintasunean, ga-rapen gogorretan ibiliko da, batzuetanezinean ere garapen gogorrak mugitunahian. Ezjakinak, horrela ibilita indarhandiagoa hartuko duela uste du; bai-na usteak erdia ustel, giharrak gogor-tzea eta azido laktikoa pilatzea bertze-rik ez du lortuko. Aitzitik, txirrindularitrebeak kilometro andana egin ahalizanen du ia nekatu gabe anitzez pe-dalkada gehiago eman arren.

2.1. Garapen laburrak eta luzeak

Sarritan kontzeptu hauek nahasiegiten dira. Garapen laburra, pedalka-

da bakoitzean metro gutti aitzinaraz-ten uzten diguna da, hau da, txirrindu-lari trebeak darabilena. Garapen luzea,aldiz, pedalkada bakoitzean metroanitz aitzinarazten gaituena da. Abia-dura eta potentzia alderantzizko fakto-reak direla aintzat hartuz, garapen lu-zeak, hau da, azkar joatea ahalbidetzendigunak, potentzia gutti du; aitzitik,garapen laburrak potentzia handia dueta ahalegin handienei ere aitzin egi-ten lagunduko digu.

Mendiko bizikletak hiru plater etazazpi edo zortzi pinoi ditu eta guztienarteko konbinaketaren bidez 21 edo 24garapen lortzen ahal dugu. Jakin behardugu plater eta pinoi artean erabiltzeakomeni ez den garapenak daudela: ale-gia, pinoi ttikia eta plater handia, edo-ta plater ttikia eta pinoi handia erabil-tzea, katea sobera bihurritzen baita.Horiek kenduta, 19 edo 22 konbinaketadesberdin ditugu.

BIZIKLETAZ224

OkerrakGarapen laburra

(igoera)Garapen ertaina

(laua)Garapen luzea

(jaitsiera)

Platerak

Pinoiak

Muturreko garapenakGarapen hautaketa

Garapen laburrena plater ttiki etapinoi handiaren bidez lortzen da, etagarapen luzeena pinoi ttiki eta platerhandiaren bidez.

Platerak edo pinoiak aldatzeko pedal-kadak ematen aritu behar dugu; ez ditu-gu inoiz, pedalkadarik ematen ari ez gare-nean aldatuko. Eta aldagailua sakatzera-koan pedaletako presioa pixka bat gutti-tuko dugu. Honela, katea tentsioan ego-tea galeraziko dugu, aldaketa erraztuz.

Pinoi edo plater handira aldatzeazailagoa da, kateak zirkunferentzia han-diagoak egin behar izatean, gehiagobortxatzen baita desbideratzaileko mal-gukia. Arrazoi beragatik, bizikleta uz-ten dugunean, ez dugu inoiz platerhandian utziko, aipaturiko malgukiatentsioan gera ez dadin.

Aldiro erabili beharreko garapenaongi hautatzea, energia aurreztekomodurik eraginkorrena da.

3. Oreka

Zentzugabea dirudi behar bada, bi-zikletaz ibiltzen jakinda oreka landubehar dela entzuteak, baina hagitz ga-rrantzitsua da.

Bi oreka mota bereizi behar dira:

– Oreka dinamikoa: zenbat eta abia-dura handiagoa izan, orduan etagehiago hobetzen dena.

– Oreka estatikoa: hagitz abiadurattikian goazenean edo ia geldirikgaudenean, oina lurrean jartzeagalerazteko landu behar duguna.

Kontzeptu hauek ulertzeko adibidebar jarriko dugu: orduko 20 km-ko abia-duran goazenean esku bat eskutokitik

askatzen badugu, ez da deus ere gerta-tuko. Aldiz, geldirik gaudenean, oinakpedaletan jarri eta esku bat eskutokitikaskatzen saiatzen baldin bagara... iaezinezkoa dirudi hori egin ahal izatea!

Abiadura handiz goazenean, inertziaeta gurpilek eragiten duten eragin gi-roskopikoaren ondorioz, aski izanen dagure aldaka edo sorbalda pixka bat mu-gitzea ibilbidea aldatu edo zuzentzeko.Aldiz, geldirik gaudenean, gorputz osoabeharko dugu orekatu ahal izateko.

3.1. Oreka estatikoa

a) Mendiko bizikletan geldirik ego-ten jakitea funtsezkoa da, bertzenaz ezi-nen baikenuke ia pausu zailik burutu,pausu zailak arras motel joanez egitenbaitira gehienetan. Hobekien menpera-tu behar den teknika da. Beraz, hobedugu horretan lehenbailehen hastea eta10-15 segundu geldirik egoten jakinarte, ariketa zailagoetara ez pasatzea.

b) Oreka estatikoa ikasten jarraitze-ko, malda guttiko aldapa hautatukodugu (lur gogor edo asfaltuzkoa) etapixkanaka balaztatuko dugu bizikletaia geldirik gelditu arte. Geldituz joanahala, bizikleta mugitzen hasiko zaigu,bere kasa alboetara joan nahiko balubezala. Orduan, gure gorputza erabilibeharko dugu aurkako pisu bezala, bi-zikleta doan aurkako aldera jarriz. Gurejarrera hauxe izanen da: oinak paralelo-ki, eskuina aitzinduta, gurpila 45º ezkeraldera biratuta, eta enborra eta belau-nak zeinahi desoreka orekatzeko prest(ezkerrak direnen kasuan alderantzizizanen da).

TEKNIKA 225

Egonkor egoteko gai ez bagara etaezker aldera erortzen bagara, pedaleipresio pixka bat eginen diegu zentime-tro batzuk aitzintzeko; eta eskuin alde-ra erortzen bagara, pedalen presioaguttituko dugu bizikletak pixka bat gi-belera egin dezan. Hau eginez, kulun-kaketa ariketa egiten arituko gara, ore-ka aurkitzen lagunduko diguna.

c) Aitzineko ariketaren bertze al-daera bat, jarrera berean baina zutikpedalen gainean, eskulekua zuzen eu-tsiz eta bi balaztak sakatuta egotea da.Eskuin aldera desorekatzen baldin ba-gara, aitzineko gurpilarekin jauzitxo batemanen dugu eskuin aldera, eta gauzabera ezker aldera bada. Aski izanen dagurpila pare bat zentimetro goratzea.Goratzen dugun bitartean, gurpila nahidugun aldera mugi dadin, eskulekuasorbaldatik tiratuz mugituko dugu. Ba-laztak egoki erabiltzea ezinbertzekoada ariketa hau zuzen egiteko. Horreta-rako, aldiro guk nahi dugun presioare-kin sakatu beharko ditugu balazten es-kutokiak gurpilak guk nahi duguna biradezan. Hiri edo herrian semaforo gorrie-tan entrenatzen ahal da ariketa hau.

4. Balaztaketa

Errepideko eta mendiko bizikletabereizten dituen ezaugarrietariko batbalaztaketa sistema da. Mendiko bizi-kletan balaztak anitz erabiltzen dire-nez, bizikleta egileek kolpetik gelditze-ko adinako indarra duten balaztak egindituzte.

Jakina, aipatu beharrik ez dago, ho-rretarako derrigorrezkoa dela balaztakegoera onean izatea beti.

Gelditzeaz gain, balaztek bertze hain-bat eragiketa egiteko ere balio dute:derrapatu, gurpilak lurretik goratu, es-pazio ttikietan biraketak egin... Halaere, atal honetan soilik balaztatzearenaaztertuko dugu.

4.1. Balaztaketaren banaketa

Bizikleta gelditu ahal izateko ge-hienbat aitzineko balazta erabili behardugu, aitzinean biltzen baita bat bate-ko geldialdiak eragindako inertziarenindarra. Gibelekoarekin balaztatzen ba-dugu, derrapatu bertzerik ez dugu egi-nen, balaztaketaren distantzia alferrikluzatuz. Balaztaketaren banaketa ego-kia hauxe da: % 70 aitzinekoarekin eta%30 gibelekoarekin.

Txirrindulari batzuk beldur dira ai-tzineko balazta hainbeste sakatuz ezote diren eskutokitik aitzinera airean ir-tengo. Kontua da, kolpetik balaztatubehar badugu, gorputzaren jarrerare-kin lagundu beharko dugula, alegia,gorputza gibelera botaz, ipurdia zelatikkanpo ateraz eta besoak luzatuz. Hone-la, gibeleko gurpilak lurrean jarraitukodu, airerantz abiatzeko arriskurik gabe.

Hala ere, batzuetan gibeleko gurpi-la pixka bat aireratuko da, baina ez dio-gu garrantzirik emanen eta aipaturikojarreran jarraituko dugu, balazta saka-tzeari utzi arte. Gibeleko balazta, kasuhauetan izanen da soilik lagungarri.

Bertzalde, balazten heldulekuetanegiten dugun presioa neurtzen jakinbehar dugu, gurpilek inoiz irrist egin ezdezaten. Lurzoruan irristatuz doan zirri-kak, lurzoruan motel biratuz doanakbaino denbora gehiago behar du gel-

BIZIKLETAZ226

ditzeko. Beraz, gurpilen bat blokeatutadagoela ohartzen bagara, heldulekua-ren presioa pixka bat guttituko dugu.Kotxeen ABS balazta sistema teknikahonetanxe oinarrituta dago.

4.2. Balaztaketa lurzorugogorretan

Lurzoru mota hauetan, eskuarki az-kar ibiltzen gara, zailtasun tekniko gu-ttiko lurzoru mota baita. Horregatik, bi-zikleta gelditzeko metro andana kalku-latu behar dugu. Balazten heldulekuakgogor sakatuko ditugu, gorputza gibe-lerantz eraman eta besoak luzatu,modu honetan, balaztaketan sortzenahal diren desorekak orekatzeko.

Kasu honetan, neumatikoen marrazkieta puzte neurriak garrantzi handiadute, hagitz puztutako edota marraz-kia higatuta duen neumatikoak derra-patzeko joera izanen baitu.

4.3. Balaztaketa lurzoruirregular eta irristakorretan

Lurzoru irregularretan kolpetik gel-ditzea nahikoa zaila da. Arazoa zerada: balaztaketaren indar handiena aitzi-neko gurpilean jartzen badugu, gurpilablokeatuta gelditzean, irristatzeko joe-ra du eta honek norabidea eta orekagalaraz diezaguke. Era berean, gehien-bat gibeleko balaztarekin galgatzenbadugu, norabidea galduko dugu, bizi-kletak aitzineko aldean nahikoa pisu ezduelako. Teknika ez da erraza bainapraktika bezalakorik ez dago edozeinegoeratatik airoso irteteko.

Lehendabiziko urratsa, gibeleko gur-pila blokeatuta gelditzen dela sentituarte balazta sakatzea da; une honetan-txe, alegia, blokeatuta gelditu den uneberean, heldulekua pixka bat askatukodugu, gurpila mantso mantso biratzenutziz eta presioa hortxe mantendukodugu. Aitzineko balazta erabili ahal iza-teko, gibelekoaren teknika bera erabil-tzen ahal dugu, edota kolpetxoka balaz-tatzearen teknika, alegia, segundu batbaino guttiagoko tartetan balazta kolpe-tik sakatu eta askatuz. Modu horretangurpila arras balaztatuta joanen da, inoizblokeatuta gelditu gabe. Dena den, ezin-bertzekoa da teknika hau aurrez ikastea,derrigor erabili behar izan baino lehen.

Bizikletaz azkar gabiltzanean, betibi hatz balaztaren heldulekuan jarritaeramanen ditugu, segundu dezima ba-tzuk arras garrantzitsuak izan baitaitez-ke ustekabe baten aitzinean.

5. Igoera

Igoera bati aitzin egiteko, garran-tzitsuena pedalkada menperatzea da,alegia pedalkada maiztasun altua izateairaupen frogari arrakastaz erantzunahal izateko. Eseritako eta zutikako pe-dalkada jarrerak tartekatuko ditugu, gi-har zenbait (kuadrizeps eta bikiak) so-bera uzkur eta neka daitezen sahiestuz.

Eserita goazenenan, energia ahaliketa gehien aurrezteko, zelaren gibel-aldean eseriko gara, gibeleko gurpilaripresio handia eraginez, honek irristegin ez dezan. Zelak egoki erregulatutaegon behar du, pedalkada baikoitzeanzangoak erabat luza daitezen; era bere-

TEKNIKA 227

an, gerriarekin mugimendu ttikiak egi-nen ditugu, aldakak euskarri bezalahartuz, modu horretan, enborraren al-boetarako mugimendua zangoetaratransmititu ahal dezagun.

Metro guttiro, lurzoruak ahalbide-tzen digun bakoitzean, zutitu eginengara, bertze gihar batzuk parte har de-zaten. Jarrera honetan indarra biderka-tzen denez, pinoi bat edo bi jaitsi behar-ko ditugu pedalkada lehengo bera izandadin, bertzenaz sobera bira emanenbaititu gurpilak. Txirrindulari anitzekegin ohi duen akatsetariko bat, gorpu-tza alde batera eta bertzera kulunka-tzea da. Kulunkatu behar dena bizikletada eta berarekin batera, bloke bakarrabailitzan, gorputza; baina inoiz ez bizi-kleta alde batera eta gorputza bertzera.

Hasieran kosta eginen zaigu bizikle-ta kulunkatzea; horretarako trikimailubat eskulekua pixka bat albo bateraokertzea da, bizikleta zuzenenan aldehorretara makurtuko baita. Hala ere,trikimailu honekin lortzen den kulunka-keta sobera motela da eta ahal delarikez dugu erabiliko, edota lagungarrigisa erabiliko dugu soilik.

6. Jaitsiera

Jaitsieretan egiten den akats ohiko-ena, zaku patata bagina bezala, zelaneserita joatea da. Modu horretan, lurra-ren irregulartasun guztiak sentitu etanozituko ditugu, eta gihar motoreakhoztu. Jaitsiera luzea horrela eginezgero, gorputz minberatuarekin amaitu-ko dugu.

Jaitsiera, mendiko bizikletaren ataldinamikoena da eta gure gorputzarekinlagundu behar dugu. Ahal delarik, betigarapen luzeak hautatuko ditugu, giha-rrak lokartu ez daitezen. Lurzoruarenmalda edo abiadura handiegiagatik pe-dalei eragiten jarraitu ezin dugunean,erdi eserita-erdi zutik jarriko gara; hauda, zangoak erdi flexionatuta, enborrabizikletan luze, eta izterrak zelaren gibe-laldean presioa eginez. Modu honetan,gure zangoek indargetzaile edo amorti-guatzaile bezala lan eginen dute, hozteasahiestuz eta lurzoruaren irregulartasu-nak xurgatzean gorputz osoa lasai utziz.

Aipatu bezala, jaitsierak abiaduraadierazten du sarri, baina bakoitzak bereabiadura kontrolatuaren muga zein den

BIZIKLETAZ228

Igoerako jarrerak

ezagutu behar du. Kontrolik gabekoabiaduran jaisteak erorketak, istripuak,eta bizikleta denbora batez albo baterautzi beharra ekar ditzake.

7. Bihurguneak hartzea

Orain arteko teknika guztiak zuze-nean erabiltzekoak izan dira, baina bi-hurguneak ageri direnean hasten da be-netan bizikletaren gidaritza. Balaztak,pedalak eta gorputzaren jarrera egokiaaldi berean erabili beharko ditugu.

Arau orokor bezala, erraten ahal da,bihurgunea, ibilbidearen aldaketa bor-titza eragiten ez duen abiaduran hartubehar dela. Horretarako, kasu gehiene-tan, gure abiadura horretarako egokitubeharko dugu, hau da, bihurgunera sar-tu aitzinetik balaztatu. Bihurgunearenaldeko pedala goialdean jarriko dugu,makurtzen garenean lurra uki ez dezan.Bihurgunearen aldeko belauna albo ba-tera irekiko dugu, kontrapisu bezala jo-katuz; eta gorputza, eskumuturretanapoiatuz, flexionatu eginen dugu bizi-kletari laguntzeko.

Dena den, hau teoria hutsa da, etabihurgune guztiak ez dira berdinak, eta

gutariko bakoitzak ere ez dugu zehaz-tasun berarekin erreakzionatzen; beraz,egokitzapen eta zuzenketa anitz eginbeharko dugu bihurguneetan.

TEKNIKA 229

Jaitsierako jarrerak

Bihurguneak hartzeko jarrerak

7.1. Bihurgune trazatuak

Hiru motatako trazatuak egiten ahalditugu bihurguneetan:

a) Trazatu neutroa: gure ibilbideak bi-hurgunearen perimetroa marrazten du.

b) Trazatu azkarra: kanpotik sartukogara erpinetik moztuz, modu horretangehiegizko makurdura sahiestuz.

c) Larrialdi trazatua: oker aurreikusiondoren kanporantz aterako gara, ibil-bidea kolpetik zuzendu beharrean aur-kituz.

7.2. Bihurgune motak

a) Erradio handiko bihurguneak

Angelu ttikiena dutenak dira, etaberaz, abiadura handienean hartzen ahaldirenak.

Lurzorua egoera onean baldin ba-dago, bihurgunea ematerakoan ere pe-dalei eraginez jarraitu ahal izanendugu, gibeleko neumatikoaren itsaspe-na handituz; hala ere, pedalei eraginezsobera abiadura hartzen badugu, ba-laztak kolpe ttikietan sakatu beharkoditugu ibilbidetik ez ateratzeko.

b) Angelu zuzeneko bihurguneak

90º tara hurbiltzen direnak dira.Abiadura handian hartzen ahal dira,baldin eta hautatutako ibilbidea egokiabada. Ibilbidearen muturreko zuzenke-tak egiten ahal dira.

c) Urkila bihurguneak

180º inguruko angeluak dituztenakdira, alegia, ia erabateko norabide alda-keta suposatzen dutenak. Mendietakobidexkak sarri honelakoak izan ohi dira,

BIZIKLETAZ230

A trazatu neutroaB trazatu azkarraC larrialdi trazatua

Urkila bihurguneak

Erradio handiko bihurguneak Angelu zuzeneko bihurguneak

Derra

paje

zona

2. ibilbidea

1. ibilbidea

Derrapaje ibilbidearen zuzenketa

AA

AB

CBBC

C

eta bide estuak izaten direnez, aukeragutti izaten da zuzenketak egiteko.

Muturreko trazatuetako zuzenketaaukera posiblea derrapaje kontrolatua da.

Badira bertze hainbat bihurgunemota, baina guztien trazatua aipatuta-koen osagarria da beti.

8. Derrapajeak

Gibeleko gurpilarekin labantzekoaukera paregabea da, bertzenaz zuzen-du ezin diren ibilbideak zuzentzen ahalbaitira. Sarritan derrapaje hitza entzu-teak nahasmendua sortzen du, txirrin-dulari anitzek txapuzak egin ohi baiti-tu, eta ez benetako derrapaje egokiak.

Ikus dezagun. Abiadura nahikoa al-tuan goazenean gibeleko balazta bor-tizki sakatzen badugu, hauts pila batharrotu, bidean arteka bat egin eta ba-laztaketa luzatzea bertzerik ez dugulortuko. Aldiz, benetan bihurgunearentrazaketa zuzendu nahi badugu, hone-la jokatu behar dugu: bihurgunean bi-zikleta makurtuta gaudenean, bi balaz-tak bortizki sakatuko ditugu, gurpilakerabat blokeatu gabe. Aitzineko gurpi-la bihurgunearen barrualderantz bira-tzen dugun aldi berean, aldaka kolpebatez lagunduz, gibeleko balaztarenheldulekuan presio gehiago eginen dugu,gorputza eskulekurantz hurbilduz,gibeleko gurpiletik pisua arintzeko.Emaitza, bihurgunearen kanpoalderakoderrapaje kontrolatua izanen da. La-guntzeko, bihurgunearen barrualdekooina lurrean jartzen ahal da, baina ego-kiena oina pedaletik kendu gabe egiteada, honela lehenago berreskuratzenbaita jarrera egokia.

Teknika hau soilik ezinbertzekoa de-nean erabili behar da, eta lurzorua na-hikoa sendoa denean. Bihurguneak ho-rrela hartzen ohitzeak, abiadura galeraeta lurraren higadura azkarra dakar.Bertzalde, ez dugu inoiz derrapajerikerabiliko ibiltariei hurbiltzera goazelaadierazteko, oinezkoak beldurtu ber-tzerik ez baititugu eginen.

B. GIDATZE TEKNIKA AURRERATUAK

Orain arte, mendiko bizikletarekinegiten ahal diren oinarrizko eragiketakikusi ditugu, baina egia erran, orainarte ikusitakoa, pista eta bidexketanibiltzeko oinarrizko teknika bertzerikez da izan.

Mendiko bizikleta ia mugarik ez duenibilgailua da. Bizikleta benetan mendira-ko erabiltzen badugu, sarritan, gaindie-zinak diruditen oztopoekin eginen dugutopo: 20cm-ko harrizko eskailera edokoska, bidea mozten duen lubakia, bide-aren erdian erorita dagoen zuhaitza...teknika egokirik menperatzen ez badu-gu, oztoporen bat aurkitzen dugun ba-koitzean bizikletatik jaitsi eta oinez pa-satu beharko dugu. Hori jakina, aukerabat da, baina bertze aukera, oztopo ho-riek guztiak gainditu ahal izateko tekni-ka egokiak ikastea da, eta horretarako,jakina, ordu pila bat aritu beharko dugupraktikatzen, eroriz, etsituz, berriro eki-nez, azkenean ikasi arte. Hemen pertso-naren erronka sartzen da jokoan, alegia,zenbateraino nahi dugun hori guztia bi-zikletatik jaitsi gabe gainditu.

Bigarren aukera eginez gero, honahemen teknika desberdinak.

TEKNIKA 231

1. Aitzineko gurpila goratzea

Gidatze aurreratuaren oinarria da,gainditu nahi dugun zeinahi oztopo le-hendabizi aitzineko gurpilak ukitukobaitu.

Afera ez da eskutokitik tiratuz kol-petxoak emanez botetxoak ematea,baizik eta, edozein eragiketa egitekobehar den denboran gurpila goratuaizatea. Bi goratze mota daude: geldirikegonez eta mugimenduan.

1.1. Gurpila goratzea geldirikegonez

Ariketa hau egin ahal izateko, bizi-kleta gainean geldirik egotea erabatmenperatu behar da.

Lehendabizi gibeleko balazta saka-tuz gurpila blokeatuko dugu; zangoakpedaletan luzatuko ditugu eta eskuto-

kitik tiratuz gorputza gibelerantz era-manen dugu, ahal bada zelaren gibelal-dera. Gurpila mantso goratuko da etahortxe egonen da gure orekak eustenduen bitartean.

1.2. Gurpila goratzeamugimenduan

Teknika berbera da baina aiseagosuertatzen da, gurpila lurretik airera-tzerako unean pedalkada bortitz batezlaguntzen ahal baitugu. Hain erraza de-nez, gibeleko balaztaren heldulekuanbi hatz prest ez baditugu, litekeena dagibeletik lurreraino erortzea. Beraz, gur-pila goratu dugunean erortzeko arris-kua baldin badugu, aski izanen da gibe-leko balazta sakatzea eta aitzineko gur-pila jaitsi eginen da.

Pedalkada eskuin oinarekin emanendugu eskuinak baldin bagara, eta ezke-rrarekin ezkerrak baldin bagara, aurrezgarapen laburra hautatu ondoren.

Aitzineko gurpila goratzearen arike-ta osagarria, metro batzuk gibelekogurpilaren gainean soilik egitea da. Oi-narrizko teknika bera da, baina bi inda-rren arteko oreka aurkitu beharkodugu: gibelerantz bultzatzen gaituenpedalkada batetik, eta gibeleko balaztabertzetik. Bi indarrak orekatzea lortzendugunean, nahi adina metro ibiltzenahal dugu gibeleko gurpilaren gainean.Ariketa hau egiterakoan nozitzen ahalditugun alborako desorekak belaun etabizkarrarekin orekatu behar dira.

Teknika hau ikasteak denbora eska-tzen du eta ikasteko errazena maldangora hastea da.

BIZIKLETAZ232

2. Gibeleko gurpila goratzea

Hemen ere bi goratze mota ditugu:geldirik egonez eta mugimenduan.

2.1. Gurpila goratzea geldirikegonez

Mugimenduan baino zailagoa da,balaztatzearen inertziarik ez dagoenez,gibeleko gurpila abileziari esker goratubeharko baitugu. Hona teknika: aurre-rantzako inpultsoa hartuko dugu esku-lekuan apoiatuz, eta gibeleko gurpilagoratzen hasten denean, belaunak fle-xionatu eta gorputza aitzinerantz bota-ko dugu. Jakina, aitzineko balazta era-bat sakatuta egonen da denbora guz-tian.

Hobekuntza ariketa bat, gibeleko gur-pila bere goren puntuan dagoenean,aitzineko gurpilaren gainean jauzitxoakematea da. Gakoa oreka ona eta ukon-doen flexioa dira.

Bi gurpilen goratzea menperatzendugunean, alboraka lekualdatu ahal iza-nen dugu, edota norabide aldaketakmetro bakar batean egin.

Aitzineko gurpila goratzean, sorbal-dekin kolpe bat ematen badugu, edotagibelekoa goratzean aldakak biratzenbaditugu, bizikleta bihurritu eginen da.Txandaka aitzineko eta gibeleko gurpi-larekin birak elkarlotuz, pedalik emangabe nahi dugun norabidetan mugituahal izanen gara. Biraketak geldirik egi-tea trialerako ezinbertzekoa da.

2.2. Gurpila goratzeamugimenduan

Ziurrenera, noizbait aitzineko gurpi-larekin kolpetik balaztatu duguneangerta izan zaigu gibeleko gurpila gora-tzea, baina ariketa honen helburua,abiaduran eta eragiketa kontrolatuz egi-tea da.

Ariketa oinak pedaletan ditugulaegin behar da. Aitzineko balazta sakatueta gibeleko gurpila goratzean, guk gor-putza gibelerantz botaz (zelatik kanpo)eta besoak luzatuz orekatuko dugu.Malda handiak jaisten ditugunean har-tzen dugun bezalako jarreran gelditukogara.

3. Koskak aurrez aurre igo

Hauxe dugu hobekien menperatubehar dugun tekniketariko bat; teknikahau menperatzearen baitan egonenbaita mendiko bizikletari aterako dio-gun errendimendua.

Aurkitu ohi ditugun oztopo gehie-nak gure ibilbideari elkartzut egon ohidira eta gainditzen ez badakizkigu, ibi-laldia eten egin behar dugu. Bi koska

TEKNIKA 233

Gibeleko gurpila goratzea

mota bereizten ahal ditugu: platerekinjotzen dutenak eta jotzen ez dutenak;beraz, handiak eta ttikiak.

3.1. Koska ttikiak

Praktika hau egin ahal izateko de-rrigorrezkoa da aitzineko gurpila gora-tzen jakitea, bertzenaz, oztopoa gain-ditu ordez, bere aurka joanen baikara.

Koskaren altuera zein den ongi ikusidugunean, inpultsoa hartzeko adinakoabiadurarekin hurbilduz joanen gara.Aitzineko gurpilak oztopoa jo bainozentimetro batzuk lehenago, goratueginen dugu, oztopoaren goialdean ja-rriz. Une horretantxe gure pisua eskule-kurantz botako dugu, gibeleko gurpile-an pisurik ez uzteko. Horri, sorbaldekinegindako inpultsoa gehitzen baldin ba-diogu, oztopoa arazorik gabe gainditu-ko dugu.

Oztopoa handiagoa baldin bada,pedalen gainean zutik jarriko gara, ho-rrela inpultso gehiago hartuko baitugu.

Praktikarako espaloiak erabiltzen ahalditugu.

3.2. Koska handiak

Igotzerakoan platerek oztopoarekinjotzeko moduko koska baldin bada, ai-tzineko ariketaren aldaera bat erabilikodugu.

Lehen pausoa berbera da, alegia,aitzineko gurpila goratu eta oztopoa-ren gainean jartzea. Ondoren aitzinekogurpila erabat galgatuko dugu; honelabizikleta aitzinerantz joanen da gibele-ko gurpila nahigabe goratuz. Une ho-

rretantxe, segundu dezima batzuetan,balaztaren heldulekua askatuko dugu,aldi berean, gorputz osoarekin eskule-kurantz inpultsoa emanez. Gibelekogurpila oztopoaren altueraraino gora-tzen ez bada ere, ariketa ongi aterakoda, inpultsoarekin igoko baitugu, etagehienez ere ertza ukituko dugu.

Ariketa hau koska ttikietan prakti-katu behar da teknika menperatu arteeta koska handiak igotzen hasi bainolehen.

Teknika hau menperatuz, gero etagehiago izanen dira bizikletatik jaitsigabe egin ahal izanen ditugun ibilbi-deak.

4. Koskak alboraka igo

Aitzineko ariketetan koska bakarraigotzen ikasi dugu, baina litekeena dakoskak jarraian izatea.

Ikasteko egokienak hiri eta herrie-tako harrizko eskailerak dira. Ariketa,geldirik egonez hasiko dugu, orekaegoeran. Lehendabizi eskailerari para-lelo jarriko gara, eskuinak baldin ba-gara, eskailera gure eskuinean izanez,eta ezkerrak bagara, ezkerraldean. Es-kailera igoko duen lehen gurpila aitzi-nekoa izanen da, eta horretarako, gur-pila goratzeko teknika erabiliko dugu.Orduan aitzineko balazta sakatukodugu eta pisua eskulekurantz botaz,gibeleko gurpila igoko dugu. Jada le-hen eskailera igo dugu. Hurrengoakigotzeko eragiketa berbera eginen dugu,behin eta berriro, bat eta bertzearenartean ahalik eta denbora guttien gel-dituz.

BIZIKLETAZ234

Teknika aurreratuagoa, eskailera osoabote bakarrean igotzea da, eta horreta-rako, boteak bi gurpilekin batera ema-ten ikasi behar dugu.

Bizikleta galgatua izanez, belaunaketa ukondoak flexionatuz, bizikletarengainera makurtuko gara indarrez, etaneumatikoen inpultsoa probestuz, kol-petik luzatuko gara, bizikleta gurekinigoz. Horrela soilik eginen dugu gorantzjauzi. Baina mugimendu horri, sorbal-dekin egindako alborakako inpultsoagehitzen badiogu, albo horretara 20edo 30 cm mugituko gara, eskaileraigoz. Jakina, eskaileraren altuera gain-ditzeko adinako jauzia eman beharkodugu.

5. Koskak jaitsi

Gure ibilbidean, oztopoez gain, be-herantzako koskak edo lubakiak ere to-patzen ahal ditugu. Eta horiek jaistekoere teknika egokia ikasi behar da.

5.1. Koska ttikiak

Jaitsi behar dugun koska, gurpilarendiametroa baino ttikiagoa baldin bada,jaitsi ahal izanen dugu. Horretarako,abiadura motelean hurbilduko gara,besoak ahal bezainbat luzatuko ditugueta gorputzaren pisua gibelerantz bo-tako, behar izanez gero zelaren gibelal-dean jarriz. Garrantzitsua da zalantza-rik izan gabe ekitea, bertzenaz, inpul-tsoa falta bazaigu, litekeena baita gur-pila lurrean finkatuta gelditu eta esku-lekuaren gainetik airean ateratzea. Jais-

ten ari garen bitartean ez dugu balaz-tarik ukituko.

5.2. Koska handiak

Teknika hau nahikoa bortitza da. Bi-zikletarekin hegan egitearen aitzinekourratsa litzateke. Koska gurpilaren dia-metroa baino handiagoa baldin bada,eta aitzineko gurpilarekin jaisten saia-tzen bagara, ziurrenera erori eginengara. Hona hemen egin behar dena:koskara hurbiltzean, aitzineko gurpilagoratuko dugu eta pixka batean aireanegon ondoren, lurra hartu. Erortzerako-an, gorputz osoa flexionatu behar dugukolpea indargetzeko. Arras garrantzi-tsua da lehendabizi gibeleko gurpilaedota bi gurpilak batera jartzea lurre-an; inoiz ez aitzinekoa.

Teknika hau ikasteko hobe da koskattikiekin hastea eta konfiantza hartze-an handiagoei ekitea.

6. Igoera gogorrak

Mendiko txirrindulari onak, gehie-nez ere, %30 inguruko malda jarraiko-rrak igotzen ahal ditu. Hala ere, maldalaburra baldin bada, aipaturikoa bainogogorragoak ere igotzen ahal dira.

Lehendabizi, igo beharreko maldarenlurzorua nolakoa den begiratuko dugu.Lurzorua gogorra ez bada, %10etik go-rako maldetan itsaspen edo atxekiduragaldu egiten da.

Igoera metro guttitakoa bada (2-3metro), ez dugu duen makurduraz ardu-ratu behar, inpultso onarekin, eta eskai-lerak igotzeko teknikaz baliatuz, erraz

TEKNIKA 235

igoko baitugu. Aldiz, 4 metro baino ge-hiagoko maldak pedalei eraginez igobehar ditugu. Horretarako, garapenahalik eta laburrena jarriko dugu maldahasi aitzinetik. Malda eserita igoz gero,ez dugu arazorik izanen, pisua bi gurpi-len artean banatuta izanen baitugu. Bai-na, eserita igotzeko adinako indarrik ezbadugu, zutitu eginen gara. Zutitzean,pisua gibeleko gurpiletik kenduko dugueta gurpila irristatzen hasiko da. Hori ga-lerazteko, zutik joan arren, gorputzarenpisua ahalik eta gibelen jarri behardugu, besoak eskutokirantz luzatuz. Pi-sua beti orekatuki banatu bahar dugu bigurpilen artean.

7. Jaitsiera gogorrak

Kasu honetan ez gara itsaspenaz ar-duratuko. Orain, garrantzitsuena, balaz-ten erabilera eta txirrindulariaren orekadira.

Jaitsi beharreko malda laburra bal-din bada, ez gara balaztez arduratuko,eta arreta guztia, gorputzaren pisua gi-belaldera botatzean jarriko dugu, aitzi-neko gurpilak pisu sobera izan ez de-zan.

Jaitsiera luzeetan, bizikletak abiadu-ra handiegia har dezan galeraziko dugu;abiadura handiegia hartuz gero, zailaizanen zaigu ustekaberen baten aitzi-nean gelditzea. Balazta nagusia aitzine-koa da; ez du inoiz gurpila blokeatu be-har, eta gibeleko balazta lagungarriada soilik.

Aurkituko dugun lurzoruaren berriez badugu, jaisten hasi aitzinetik zelaerabat jaitsiko dugu, pisua eroso gibe-

lera bota ahal izateko, jarrera horreta-tik bizikleta kontrolatuz.

8. Jauziak

Teknika aurreratuen atal ikusgarrie-na jauziak dira, baina ez dira teknikokizailenak. Bi jauzi mota daude: bata, oz-topo naturalak tranpolin modura era-biltzen direnekoa, eta bertzea, artifi-zialki, bizikleta gainean pisu aldaketamugimenduen bidez eragiten dena da.Lehendabizikoari hegaldia deritzaio etabigarrenari Bunny Hop (untxi jauzia,untxiaren jauziaren tankera duelako).

8.1. Hegaldiak

Hegaldiak menperatzeko, lehenda-bizi, bi gurpilak batera lurretik gora-tzen jakin behar da. Horretarako lurzo-ruko koska edo irtenune ttikiren baterabiltzen da. Hona hemen hegaldiaburutzeko aintzat hartu behar direnezaugarri batzuk:

– Abiadura egokia orduko 15-25 kmbitartekoa da.

– Aireratze unean pedalen gaineanzutik joanen gara, belaunak flexio-

BIZIKLETAZ236

Jauzia

natuta eta gorputza bizikletarenerdian. Azken baldintza hau ga-rrantzitsua da, gorputza gibelalde-an baldin badugu, bizikletaren ai-tzinaldea gehiago goratuko baitu-gu eta lurra hartzea zaildu.

– Eskuekin eskutokiari ez tira, bizikle-ta gehiago goratu nahian, orduanbizikleta kulunkatu eginen baita,gibeleko gurpila baxuago geldituz.

– Pedal automatikoek edota ointo-kiek bizikleta goratzen lagundukodigute.

– Lurra hartzean, gorputza pedale-tarantz flexionatuko dugu, erorke-ta indargetzeko.

Jauziak ongi burutzen direnean, lu-rra hartzea aireratzea bezain xuabea da.

8.2. Bunny Hop

Sarritan, gure ibilbidean enbor edoantzekoren bat topatu dugunean, hauda, inpultsoa hartzeko moduko arrapa-larik ez duten oztopen aitzinean, geldi-tu eta bizikletatik jaistea erabakitzendugu. Horiek gainditzeko ere bada tek-nika bat.

Praktika pixka batekin 20 cm edogehiago goratu ahal izanen dugu bizi-kleta.

Lehendabizi eskulekutik gorantz tirabehar dugu aitzineko gurpila ahal be-zainbat goratzeko; une horretan ukon-doak flexionatuta izanen ditugu eta gor-putza eskutokitik ahalik eta hurbilen. Se-gidan, eskumuturrak aitzinerantz bultza-tuko ditugu (ez beherantz), belaunak fle-xionatuz eta gorputza gibelerantz botaz.Modu horretan gibeleko gurpila egokieta behar adinako altueran goratuko da.Batzuetan, litekeena da aitzineko gurpilaanitz goratzean, lehendabizi aitzinekogurpilarekin lurra hartzea, eta hori arris-kutsua suertatzen ahal da.

Teknika hau egoki burutzeko ahol-kuak hauek dira:

– Lehendabizi, altuera ttikian dago-en soka gainditzen saiatu.

– Abiadura egokia orduko 20 km-koa da.

– Hasieran nahikoa altuerarik har-tzen ez badugu ere, ez dugu ardu-ratu behar. Praktikarekin ikasikodugu.

– Ohitura izan arren, beti arreta jarri.– Potentzia eta eskutokiko torloju

guztiak ongi daudela ziurtatu.Jauziak egitea arras polita baldin

bada ere, ez da komeni noiznahi jauziakegiten ibiltzea, bizikletak anitz sufritzenbaitu, eta gainera abiadura galtzen da.

TEKNIKA 237

A. SARRERA

Kirol guztien modura, material egile-ek mendiko bizikletarako janzkera bere-zia plazaratzen dute. Ez da inola ere de-rrigorrezkoa bizikletaz ibiltzeko janzkeraberezi horiek janztea, baina benetan jar-duera horretarako egokienak dira. Egile-ek etengabe dihardute material berriaasmatu eta frogatzen, mendiak eskatzendituen baldintzetarako ahalik eta mate-rial egokiena egin asmoz.

B. ENBORRA ETA GOI GORPUTZ ADARRAK

Duela urte guttira arte, hotzik ezpairatzeko modurik eraginkorrena jan-tzi lodiak janztea zela zioen ustea zennagusi; zenbat eta lodiagoak, orduaneta hobe. Usteak erdia ustel izatenomen duenez, gaur egun, Geruza Aniz-dun Sistemaren mesedetan, sinesmenhori erabat baztertuta geratu da.

Geruza Anizdun Sistemaren arabe-ra, egokiagoa da beroki lodi bakarra

jantzi ordez, bi edo hiru mehe janztea,haien artean sortzen den aire geruzekhobeki babestuko gaituztelako. Tenpe-raturaren eta eguratseko erasoen ara-bera, geruza kopurua eta hauen kalita-tea egoki hautatzean dago gakoa.Hona hemen egokiena:

1. Janzkera nagusiak

a) Barru geruza: gorputzaren heze-tasuna kanporatu eta idor eusteko.Egokienak kamixeta termikoak deitzendirenak dira (lifa, coolmax, poliester, po-lipropileno...).

Zangoetarako kulote luze edotamotzak erabiltzen dira, eguraldiarenarabera bat edo bertze hautatuz. Han-ka artean, koltxaztatutako gunea dute,ordu luzetan bizikleta gainean ibiltzeaksorraraz dezakeen neke edota urradu-retatik babesteko. Udarako erabiltzendirenak poliamida eta elastanez eginakdira, elastikotasuna lortzeko; neguko-ek, aldiz, poliamida eta likraz edo elas-

IV. janzkera eta osagarriak

tanez gain kotoia ere izaten dute ge-hiago berotzeko. Galtza estuak dira,zangoetara erabat itsatsirik gelditzendirenak eta katearekin trabatzeko arris-kurik ez dutenak.

b) Erdiko geruza: mikroklimari eus-teko. Enborrerako egokiena forru pola-rra da; hala ere, polipropileno eta lykranahasiz egindako mailotak ere egokiakdira. Hotz handiko egunetarako neopre-nozko jantziak erabiltzen dira, baina ezdute transpirazio handirik eskaintzen.

c) Kanpoko geruza: eguraldiaren era-soetatik, hau da, hezetasun eta haizetikbabestuko gaituen geruza da. Enborre-rako egokiena txamarra iragazkaitz etatranspiragarria da, gerria estutzeko au-kera duena eta gibelaldetik aitzinaldetikbaino luzeagoa gerrialdea babesteko.

Zangoetarako eskuarki ez da kan-poko geruzarik erabiltzen. Hotz handiadenerako mintz poroanizdun sistemazegindako galtzak erabiltzen ahal dira:Gore-Tex, Sofitex…

2. Janzkera osagarriak

Burua

• Kaskoa

Mendian bizikletaz ibiltzeko kaskoaderrigorrezkoa da erorketa arriskuainon baino handiagoa delako. Bizikletataldeen gidari gisa, beti kaskoa erabilibehar dugu, bai eta enpresak bezero-entzat kaskoak izatera behartu ere.Gainera, eguzki errainu gogorren aur-kako babes gisa ere balio du. Maldagora goazenean ere kaskoa jantzitaeraman behar da, ustekabeak edonon

eta edonoiz gertatzen ahal baitira. Kas-ko zenbaitek, eguzkiarengandik babes-teko aitzin hegala izan ohi du.

• Kapela

Neguko hotzaren aurka, kaskoarenazpian neguko kapela beroa janztenahal dugu, artilezkoa edota forru pola-rrezkoa.

• Betaurrekoak

Betaurrekoak hagitz garrantzitsuakdira izpi ultramoreen eta infragorrienaurka begiak babesteko. Horrez gain,bereziki maldan behera goazenean be-gietan sartzen ahal zaizkigun xomorro-en aurkako babesa eta abiadura handisamarrean goazenean, haizearen aur-kako babesa ere badira. Betaurrekoegileek txirrindulariaren anatomiaraegokitutako betaurrekoak plazaratzendituzte, alboetan nahikoa itxiak dire-nak haizerik sar ez dadin. Bertzalde,eguzki izpien aurka ahalik eta babesgehien dutenak erostea gomendatzenda. Egun goibeletarako kristal gardene-ko betaurrekoak ere badira, haize etaxomorroengandik babestu bai bainailuntzen ez dutenak. Betaurrekoak op-tiketan erostea komeni da, inon bainohobe aholkatuko baikaituzte gure be-gien beharren inguruan.

Besoa eta eskuak

• Besotakoak

Goizean hotz baina egunean zeharberotuko duen egunetarako, maukamotzeko kamixetak mauka luzekoak bi-lakatzen dituzten besotakoak erabil-tzen ahal dira: besoetan sartzen diren ly-krazko bi beso solte dira, egunak berotu

BIZIKLETAZ240

ahala arropa erantzi behar izan gabeerantzi edota eskumuturrera biltzen ahalditugunak. Arras erabilgarriak dira.

• Eskularruak

Bizikletaz ibiltzeko beti eskularruakeramatea gomendatzen da. Hotzik ez de-nean, hatzik gabeko eskularruak erabil-tzen dira, eskutokira heltzea erraztu etaeroriz gero, eskuetan zauriak egitea gale-raziko digutenak. Esku ahurrean koltxaz-tatutako zatia izaten dute babes gisa.

Hotz dagoenean, forru polar, artileedota zuntz sintetikoz egindako eskula-rruak erabiltzen ahal dira. Forru polarrahaize geldiarazle geruzarekin nahasizegokia da. Ez da komeni arras lodiak iza-tea hatzen mugimena oztopatzen bai-tute. Halaber, eskuaren goialdean mate-rial iragazkaitza dutenak ere badira,euri egunetan hezetasunetik babesteko.

Zangoak eta oinak

• Zangoetakoak

Arestian aipatutako besotakoen an-tzera, goizean hotz eta egunean zeharbero eginen duen egunetarako, badira,kulote laburrak luze bilakatzen dituz-ten zangoetakoak ere. Besoetakoenmodura, egunak berotu ahala, behe-rantz bildu eta orkatiletan utzi edotaerantzi egiten ahal dira. Lykraz eginakizan ohi dira eta besoetakoen moduraarras erabilgarriak dira.

• Oinetakoak

Mendiko oinetakoekin gertatzen denmodura, material egileek mendiko bizi-kletaz ibiltzeko hamaika oinetako eredudesberdin plazaratzen dute. Guztien arte-an sailkapen nagusi bat egiten ahal dugu:

– Pedal automatikoetarako oineta-koak.

– Pedal arruntetarako oinetakoak.Pedal automatikoetarako, zola be-

rezia, hau da, pedalari atxikitzen zaionpieza duen oinetakoa behar da. Beze-roekin ibiltzeko ez dira erabilgarriak,ohitura behar baita pedal mota horie-kin ibiltzeko.

Pedal arruntetarako badira zapati-lak eta botak, alegia, aztal luze edo la-burreko oinetakoak. Batzuren edo ber-tzeren hautaketa klima eta gustuarenaraberakoa da. Dena den, materialei da-gokienez ezaugarri berberak izan behardituzte: zola zurruna, pedalean indarraegiterakoan tolestuko ez dena; marraz-kidun zola, oinez ibili behar duguneanez irristatzeko; aztal-alde sendoa, zain-beharturik ez izateko; ehun iragazkaitzeta transpiragarriak, izerdia kanporatueta kanpoko hezetasuna sartzen ez uz-teko; lokarriak babesteko mihia, loka-rriak katearekin ez trabatzeko; josturagutti, hezetasunik ez sartzeko.

C. BIZIKLETAREN OSAGARRIAK

Mendian bizikletaz ibili ahal izate-ko, janzkera bereziaz gain, bertze hain-bat material osagarri eramatea komenida. Hala ere, ezustekorik gerta ez dadin,garrantzitsuena bizikletak aldez aurre-tik prest izatea da. Ibilaldi bakoitzarenondoren, bizikletak garbitu eta idortze-az gain, azterketa orokorra egin beharzaie, matxura eta desdoitzeak atzemaneta hurrengo ibilaldirako konpondu etaprest izateko. Hona hemen osagarrienzerrenda.

JANZKERA ETA OSAGARRIAK 241

1. Puzgailua

Puzgailu on bat eramatea komenida, zulaketak maiz izaten baitira, etamendian nekez topatuko dugu gasolin-degirik. Mendiko bizikletetako kamarakerrepideko bizikletenak baino lodiago-ak dira eta puzgailua ere berezia da.

2. Erreminta poltsa

Erreminta eta ordezko pieza batzukeramatea derrigorrezkoa da. Taldeekinjoatean, bizikletak prest eramanda ere,hagitz erraz gertatzen dira matxura etadesdoitzeak, gurea ez dena ez baitugunormalki gurea bezain ongi zaintzen, etabizikleta gainean trebeziarik ez izateakere bizikleten biziraupena murrizten du.Hori dela eta, guttienez tresna eta piezahauek eramanen ditugu: adabakiak, lixaeta itsaskia, katanbegi solteak eta kateaaskatzeko giltza, giltza jokoa (destorlojuarrunta eta izarrekoa, neurri desberdine-tako allen giltzak, giltza finkoak…), gil-tza ingeles ttikia, alikate ttikiak, balaztaeta kanbio kableak. Horrez gain, egune-tako irteeretarako pinoiak askatzekogiltza eta pedalierra askatzeko giltza ereeramanen ditugu.

3. Kilometro kontagailua

Kilometro kontagailua eramateanorberaren aukera da, ez baita beha-rrezkoa, baina taldeekin lan egitekoibilbideak aurrez ezagutu eta neurtze-ko arras baliagarria da. Funtzio desber-dinetakoak daude eta sinpleenak nahi-koak dira, alegia, orduko abiadura,eguneko distantzia, distantzia orotara

eta ordua adierazten dutenak. Halaber,kabledunak eta kable gabeak daude.Mendirako kable gabeak egokiagoakdira, kablea nahikoa erraz hausten ahalbaita erori edo nonbait trabatuta.

4. Urontzia

Bizikleta gehienek urontzitoki ba-karra izan ohi dute, baina bigarren batjartzeko aukera. Mendirako bi urontzieramatea gomendatzen da, hainbat es-kualdetan ez baitugu nahi edo behardugun aldiro ur edangarririk topatuko.Gainera, zauriak garbitzeko ere baliodu.

5. Motxila

Egun beteko irteerak egiteko mo-txila ttikia eramatea egokia da. Gauregun, bizikletarako motxila bereziakegiten dira, mendikoak baino altuago-ak, alegia, bizkarrean nahikoa altu gel-ditzen direnak zela jo gabe. Batzuk, eu-ria eginez gero motxila estaltzeko zorroiragazkaitza izan ohi dute. Mendikomotxila ttikiak ere egokiak izan daitez-ke. Dena den, pisu anitz eramatekotanez da motxila eramatea gomendatzen,bizikleta gaineko mugimena oztopatueta zailtzen baitu. Kasu horietan alpor-txak erabiliko ditugu.

6. Alportxak

Egun bat baino gehiagoko irteere-tarako egokiak dira. Merkatuan hamai-ka eredu dago, bai forma, neurri, mate-rial, barrilari eusteko modu eta erabil-

BIZIKLETAZ242

garritasunari dagokionez. Gure beha-rretara hobekien egokitzen direnakhautatuko ditugu: banatutako bi al-portxa edota osoa, kremaileraz edotamotxila handien modura zorro estuga-rriz ixten direnak, erdi iragazkaitzakedota erabat iragazkaitzak, etab.

Eskutokiari lotuta eramateko aitzi-neko poltsak ere badaude. Eskura beharditugun gauzak eramateko egokiakdira: janari energetikoa, dirua, betaurre-koak, argazki makina…Gainean, mapaeramateko plastiko gardenezko zorroadute. Poltsa hau eramanez gero, ez dugumapa zorrorik eraman beharrik.

7. Barrila

Alportxak eramateko derrigorrez-koa da. Jasaten duten pisuaren arabera

barrila desberdinak daude: 10 kg, 25kg, etab. Barrila sendoa, pisu anitz jasa-ten duena gomendatzen da. Bizikletaraeusteko sistema desberdinak dituzte:koadrora guttienez hiru tokitan atxe-kitzen direnak izatea komeni da, hauda, koadrotik gibeleko gurpilera doanhodira bi lotura eta zelaren azpira ber-tze lotura bat dutenak. Barrilan gauzaklotu ahal izateko gomak dituztenakegokienak dira. Horrela, alportxarik ezdaramagunean ere, jantziak edo bertzegauzak barrilan jartzen ahal ditugu.

8. Mapa zorroa

Mapa eskutokiaren gainean erama-teko mapa zorro bereziak daude. Mendi-ko mapa zorroen tankerakoak dira bainaeskutokira lotzeko bi lokarri dituzte.

JANZKERA ETA OSAGARRIAK 243

IV. ZATIA

ZALDIZ

Naturako Kirol Jardueren Gidaritzaerdi mailako heziketa zikloan TaldeakZaldiz Gidatzea eta Zaldien OinarrizkoZainketa izeneko ikasgai teoriko-prakti-koa irakasten da. Ikasturte batean ze-har 160 ordu irakasten dira, horietatikerdiak inguru praktikoak eta bertze er-diak teoria, eta zaldi eta ikuiluen zain-keta eta garbiketari dagozkionak.

Nafarroan, gaur egun, hauxe da zalditurismo gidariak trebatzeko antolatzenden eta lege aldetik balioa duen kurtsobakarra. Urteetan zehar zaldi turismoandihardutenetariko batzuek Frantzianegin behar izan dituzte ikastaroak, etabertze anitzek bere kabuz ikasi du. Gureustetan ziklo honetan zaldiari buruz ira-kasten dena ez da aski zaldi turismo gi-dari izateko, baina hastapen gisa balia-garria da. Zikloko ikasleek eskuratzenduten titulazioaz gain, eskualdetik ateragabe sakontzeko aukera izatea litzatekegure nahia. Denborak erranen du guztiaaztertu, berrikusi eta arautuko ote den.

Europako hainbat herrialdetan(Frantzia, Alemania, B.H...) zaldi turis-moak hedapen handia izan du azkenhamarkadan. Espainiar estatu mailaneta Euskal Herrian, aldiz, nahikoa geldi-rik egon da. Azken urteotan, ekoturis-

moari esker, alegia, hirietako jendeanekazal eskualdetara joateko joerari es-ker, han hemenka zalditegiak zabaltzenedo zaharberritzen hasi dira. Euskal He-rriak eta zehazki Nafarroak, aukera pa-regabea eskaintzen du zaldiz ibilbideakantolatzeko. Oraindik orain, nahikoanatur eremu dago errepide nagusietatiketa hirietatik urrun. Zaldia, beraz, gurelurraldea ezagutzeko aukera berri etaerakargarria da. Horretarako, ordea, anitzdago egiteko, zalditegiak prestatu, zal-ditegien arteko elkartea sortu, zaldite-gien arteko ibilbideak antolatu... ziklohonen bidez, nekazal eskualdeak bizi-berritzeko proiektu berriak sortuko di-relakoan, gai hauen bidez gure lagun-tza eskaini nahi dugu.

Alderdi teorikoa landu nahian, han-dik eta hemendik informazioa bildu etaantolatu ondoren, hamalau gai osatuditugu. Gure ustez, zaldi gidariak eza-gutu ete menperatu beharreko oina-rrizko ezagutzak dira. Alderdi prakti-koa ez dugu jorratu; aldiz, praktika ga-ratu ahal izateko beharrezko teoriarilotu gatzaizkio. Ez daude egon beharluketen gai guztiak, beharbada, bainadaudenak daude eta baliagarri suerta-tzea espero dugu.

A. SARRERA

Zaldiekin aritu behar duenak, derri-gor zaldiaren anatomia ezagutu behardu. Zaldia ugaztuna izaki, pertsonarentankerako anatomia duela erratenahal da, baina berezitasunak begibis-takoak dira; hori dela eta, jarraian zal-diaren gorputz atalak aztertuko di-tugu.

B. ZANGOAK

Zangoak zaldiaren motorra dira,mugitzeko indarra ematen diotenak.Lau giltzadura dituzte:

– errotula

– belauna

– hazkoskorra

– kuartila.

Zaldiak lehendabiziko bi giltzadurakbatera bildu eta luzatzen ditu. Behekobiek, zaldiak oina lurrean jarri eta pau-soro jaso dezan balio dute.

C. BESOAK

Zaldia orekatu eta pausoen talkakindargetzearen ardura dute. Lau giltza-dura dituzte zangoen modura:

– ukondoa

– belauna

– hazkoskorra

– kuartila.

Bai zangoek eta bai besoek txertobana dute, hau da, sortzetik duten iden-tifikazio zeinua. Zaldien txertoen ar-gazkiak, zaldia galduz gero identifikatuahal izateko modu bakarra dira, gurehatz marken modura.

D. APATXAK

Apatxak zaldiaren zango eta besoenbehealdeak dira. Zaldiaren pisu guztiajasaten duten atalak dira. Osakerazgure hatzazalen tankerakoak dira. Ga-rai batean, zaldiek hiru behatz ei zituz-ten baina urteen joan etorrian, bakarragelditu zaie, eta beraz, apatxa, behatz

I. zaldiaren gorputz atalak

bakarraren hatzazala da. Zenbat etaapatx zabalagoak, orduan eta orekahobea izanen du zaldiak. Ferratzerako-an, ferra jartzen den tokia da apatxaeta bere osakera dela eta, zaldiak ez duminik jasaten. Hilabetero 8-10 mm in-guru hazten da.

Apatxak zati desberdinak ditu:arraila, orpoaldean hasi eta apatxarenaitzinalderaino doan zartadura modu-koa da. Zaldia ez irristatzeko, kolpeakindargetzeko eta odola ponpatzeko ba-lio du. Basazaldiek arraila anitzez han-diagoa izaten dute, sekula ferratu ezdirelako. Zolan geruzatxo sentikorrakditu. Zolaren inguruan marra zuriadago eta kanpoan pareta; ferrak pare-tean sartu behar dira, horixe baita sen-tikortasunik ez duenez, zaldiari minikeragiten ez dion zati bakarra.

E. SORGURUTZEA

Bizkarralde eta gandorraren artekogunea da, bizkarrezurreko ornoetakoirtenunea nabari den tokia. Zaldiarenaltuera neurtzeko lurretik sorgurutze-rainoko neurria erabiltzen da. Ez dapertsonen kasuan bezala buru gainerai-noko neurria erabiltzen, zaldiak buruaetengabe mugitzen baitu, eta neurke-tarako puntu finkoa behar da.

F. BIZKARRALDEA

Sorgurutze eta zerra artean dagoenatala da. Zela kokatzen den tokia da,bizkarrezurraren bizkar ornoen ere-mua. Zela kontu handiz kokatu beharda zaldiari minik ez eragiteko.

G. ZERRA

Zangoen puntu altuena da, ipurdimazelen goialdea. Zaldi gainean bipertsona joanez gero, bigarrena eserikoden tokia da. Zerrak borobilak, zuze-nak, eroriak, bikoitzak edo luzexkakizaten ahal dira zaldi arrazen arabera.

H. IPURDI MAZELAK

Zerraren bi aldeetan, zangoen goial-dean dauden zatiak dira. Ipurdi mazele-tako giharrek eragiten die gehien zan-goei.

I. BIZKARRA

Sorgurutzetik giltzadura eskapulo-humeralera doan atala da. Luzea etazeharkakoa izan behar du zaldiak osa-suntsua izateko. Bizkarra gorantza du-ten zaldiak ez dira hain indartsu eta sa-soitsuak, ahalegin handiagoa egin be-har baitute ibiltzerakoan, eta ez dutepausoa hain ongi indargetzen.

J. ALDEAK

Ipurdi mazeletatik torax edo sabele-rantz doazen atalak dira. Ahurrak izanbehar dute. Zaldiaren osasunaren adie-razle dira.

K. GANDORRA

Sorgurutzetik buru gaineraino doanzatia da, lepoarean goialdea. Kimea ize-neko ilea sortzen da.

ZALDIZ250

L. BURUA

Goialdean munikua izeneko ileasortzen zaio. Behean sudurzuloak etaahoa ditu. Lepoko gihar indartsuei es-ker, zaldiak burua makurtu eta gora-tzen ahal du.

M. BUZTANGAINA

Buztana eta bizkarrezurraren artekolotura gunea da.

N. BUZTANA

Bizkarrezurra amaitzen den tokitiksortzen den ile mataza da. Tartekaorraztea eta moztea komeni da inon ez

trabatzeko. Basazaldiei berez ilea eror-tzen joaten zaie han-hemenka traba-tuz.

O. TORAXA EDO SABELA

Zaldiaren gorputzaren behealdeada, sahietsen inguruan dagoena. Zela-ren zingila sabelaren aitzinaldean lo-tzen da.

P. BULARRA

Besoen goialdean, aitzinaldean da-goen atala da. Zaldia indartsua bada,bular zabal eta gihartsua izanen du. Le-poaren behealdeak pixka bat ahurraizan behar du.

ZALDIAREN GORPUTZ ATALAK 251

Gorputz atalak

buztana

belaunekogiltzadura

kuartilakogiltzadurra

alboaerrotulakogiltzadura

zangoak

belauna

hazkoskorrekogiltzadura

orpoa

txertoa

besoa

bularra

bizkarra

ezpaina

sudurzuloak

aztala

torax edosabela

buztangaina zerra

sorgurutzea

munikua

buruagandorrakimea edogrinaldea

bizkarraldea

ipurdimazelak

ukondoko giltzadura

A. SARRERA

Zaldiek, gizakia beren gainean ibiliahal izateko, berez ez dute deus behar.Gauza jakina da antzinako Ipar Ameri-ketako indiarrak zuzenean zaldiarengainean eserita ibiltzen zirela. Erosota-sun nahiak bultzatu du gizakia, zaldigainean ibiltzeko hainbat material as-matzera. Batetik, zaldiari janzten zaionmateriala dugu: burukoa eta zela, etabertzetik, zaldizkoak bereziki janztendituen osagarriak.

B. ZALDIAREN MATERIALA

1. Burukoa

Zaldia gidatu ahal izateko, buruanjartzen zaion uhalez egindako janzkiada. Bi buruko mota daude:

a) Ikuilukoa: zaldia ikuiluan izatekoeta belazera eraman eta ekartzeko era-biltzen da. Normalki material sinteti-kozkoa da. Zaldia mugitu eta nonbaite-

ra lotu nahi dugunean, soka moske-toiez burukoari lotzen zaio.

b) Lanekoa: izenak dioen bezala,zaldi gainean ibiltzeko erabiltzen da. Es-kuarki larruzkoa izan ohi da, baina badi-ra sintetikoak ere. Ondoko zatiak ditu:

– euliendakoa: euliak uxatzeko

– muserola: muturra sartzeko uhalabere katetxoarekin

– ahokoa: aho uhaletatik tiratzen du-gunean, ahoan presioa egiten dionzatia da. Mota desberdinak daude:

• filetea:

– ebakia:

* palankaduna: gogorrena da

* palanka gabea

– osoa:

zaldiari min guttien eragitendiona

• ahokoa: guztiek palanka dute.Zenbat eta makurdura handia-goa edota palanka luzeagoa, or-duan eta gogorragoa izanen daahokoa. Makurdura arras handiaduenean zigor-ahokoa deitzenzaio.

II. zaldia janzteko materiala

• Jaque More: ez da berez ahokoabaina eginkizun bera du. Sudurgainean duen artilezko uhala-ren bidez, tiratzerakoan zaldiarisudurreko arnasbidea ixten dionsistema da.

2. Zela

Zaldiaren gainean esertzeko erabil-tzen den eserlekua da. Arestian errandugunez, antzinako herrialde zenbaite-tan zelarik gabe ibili ohi ziren zaldizko-ak zaldian. Hala ere, antzinako eszitia-rren garaiko zela bat aurkitu dute, due-la bi mila urte ingurukoa.

Zelaren azpian manta edo estalkixurgatzailea jarri ohi da, batetik izerdiaxurgatu eta bertzetik, zelak zaldiari zau-ririk eragin ez diezaion. Mota desberdi-nak daude erabileraren eta gustuen ara-bera. Hona hemen zela mota nagusiak:

a) Espainiarra edo kanpera

– Lanerako zela da.

– Zabala, artilezko mantaz estalia.

– Azpian ez du manta beharrik bai-na jarriz gero, zaldia erosoago ibi-liko da.

– Bizkarrekoa du.

– Estriboak burdinezkoak eta zaba-lak dira, oinzola osoa jartzeko mo-dukoak.

– Buztanekoa du, hau da, zelaren gi-belaldetik buztana inguratzen duenuhala.

– Zingila goitik behera lotzen da etaez da zelaren zatia.

– Uztaiak ditu gauzak lotzeko.

• Burtzikariaren zela: zela espainiarmota bat da baina zangoak ko-katzeko tokia duena. Izenak dioenbezala, burtziketarako erabiltzenda.

ZALDIZ254

filete alemana filete frantsesa pelham

filete alemana gomazko filetea gomazkopelham

zotzen filetea pelham weymouth

Laneko ahokoak

b) Ingelesa

– Kirolerako zela da.– Ttikia, estua eta arina da.– Larruzkoa da.– Zingila behetik gora lotzen da.– Estriboak burdinezkoak dira baina

espainiarrarenak baino anitzez es-tuagoak. Seguritate sistema du,zaldizkoa erori eta zangoa traba-tuz gero, estriboa berez askaraz-ten duena.

– Manta nahitaezkoa du; uhalaksartzeko zintatxoak ditu. Arina etamehea da, batipat izerdi xurga-tzailea.

c) Amerikarra

– Lanerako zela da.– Zaldiaren forma du.– Zabala eta astuna da.– Heldulekua du aziendak lotzeko.– Zingilaz gain, sabelekoa deritzan

bigarren uhala du, aziendak aitzi-nerantz tiratuz gero, zela ez mu-gitzeko.

– Buztanekoa eta bularrekoa ditu(zelaren aitzinaldetik bularra ingu-ratzen duen uhala)

– Estriboak larruzkoak eta zabalakdira.

– Uztaiak ditu gauzak lotzeko.

d) Australiarra

– Lanerako eta kirolerako balio duenzela da, erdibidekoa.

– Eserlekua ingelesaren antzekoa dabaina bizkarrekoa du eta baita

zangoak eusteko muga ere aldebanatan.

– Estriboak larruzkoak dira, ameri-karrarenak bezalakoxeak.

C. ZALDIZ IBILTZEKO MATERIAL OSAGARRIA

1. Ezproiak

Zaldiari eragiteko zaldizkoak oine-tan jartzen dituen burdinezko tresnakdira. Zaldiak hezitzeko erabiltzen diragehienbat. Bi motatakoak izaten ahaldira:

– kontaktu edo ukimenezkoak: pun-ta beherantz dute

– bakeroak: gogorrak, mina eragi-ten diote zaldiari.

2. Kaskoa

Bezeroekin ibiltzeko derrigorrezkoada. Zaldiz ibiltzeko kasko bereziak daude.

3. Azpantarrak

Galtzen zangosagarreko zatia ezizorratu eta ez zikintzeko batetik, etaestriboaren uhalekin minik ez hartzekobertzetik, erabiltzen diren jantziak dira.Larruzkoak izan ohi dira. Bota luzeakerabiltzen badira ez dago azpantar be-harrik.

4. Botak

Egokienak, zola leunekoak, eta es-triboan aitzinera ez irristatzeko takoi

ZALDIA JANZTEKO MATERIALA 255

pixka bat dutenak dira. Motzak edotaaltuak izaten ahal dira. Eskuarki larruz-koak dira; gomazkoak ere badaude bai-na udarako ez dute balio ez baituteizerdia kanporatzen uzten eta oinaegosi egiten da eguzkiaren beroarekin.

5. Eskularruak

Uhalek eskuetan urraturik ez eragi-teko egokiak dira. Neguko hotzetik ba-besteko eskularru beroak erabiliko di-tugu eta udan finagoak.

ZALDIZ256

hegala

gibelaldea

kuxina

zela

bataila

estriboa

gona

estriboaren barraestriboaren uhala

ferra poltsa

belarri babeslea

zingilaren uhalak

zingila

Zelaren zatiak

A. SARRERA

Zaldiaren eta ikuiluaren garbiketa,eta hautsitako materialaren konponke-ta, egunero egin beharreko lanak dira.Zaldiak, guk geuk bezalaxe izerditu etazikindu egiten dira; bertzalde, erabiltze-aren ondorioz, materiala xahutu egitenda eta tarteka konpondu eta berritu be-harra dago. Hori dela eta, zaldiketagidariak, zaldi gainean ibiltzen trebeaizateaz gain, zaldiaren oinarrizko man-tenimenduan aditua eta prestua izanbehar du.

B. ZALDIA GARBITZEKO MATERIALA

Zaldiek zainketa berezia behar duteongi ibili ahal izateko. Zaldi gaineanibili aitzinetik eta ondoren garbitu eginbehar dira; aitzinetik, ikuiluko zikinke-ria kenduz, zaldia gustura sentitu eta i-txura txukuna izan dezan, eta ondoren,

sortutako izerdia kanporatzeko. Lehen-dabiziko garbiketa idorrean egiten da,eskuila eta arraspa desberdinekin, etaamaierakoa bustian, mangerarekin du-txatuz eta jarraian idortzailearekin idor-tuz.

Hona hemen zaldia garbitzeko be-har dugun materiala:

Apatxak garbitzeko:– apatxak garbitzeko tresna– ixipua edo eskuila– koipe berezia edo ukendua.

Zaldia garbitzeko:– burdinezko arraspa, lohi eta zi-

kinkeria handiena kentzeko– eskuila, hautsa kentzeko– burdinezko eskuila, buztana eta

kimea orrazteko– idorgailua: dutxaren ura kanpo-

ratzeko balio du; bi mota daude:• gomazkoa: makurra eta motza• burdinezkoa: luzea eta malgua

– txanpu edo xaboia– betadine gorria, aparduna.

III. konponketa eta garbiketamateriala

C. IKUILUA GARBITZEKO MATERIALA

Ikuilua edo boxak, zaldien etxea diraeta garbi mantentzea derrigorrezkoada, zaldiak gustura senti daitezen, erita-sunik harrapa ez dezaten, eta bezeroeibegira zalditegiak itxura txukuna izandezan. Garbiketa egunero edo bi egu-nez behin egitea komeni da. Hona he-men eskuarki erabiltzen den tresneria:

a) Antzarraztelua edo sardeab) Makotea: sarde makurra ertzak

garbitzekoc) Palad) Erratzak:

– burdinezkoa: kanporako, arraz-teluaren tankerakoa

– kainaberazkoa: barrurakoe) Adarua: aitzur zabala.

D. KONPONKETA MATERIALA

Zaldia janzteko materiala, erabilera-ren ondorioz sarri hautsi ohi da, guttien

espero dugunean hautsi ere. Horregatik,derrigorrezkoa da irteeretara ordezkomateriala eramateaz gain, konponketamateriala izan eta erabiltzen jakitea. Kon-ponketa errazak guk geuk egiten ahal di-tugu, eta zailagoetarako zapata konpon-tzaileari edo larrugile adituari eraman.

Bertzalde, zaldiek, lurzoru hezeetanbereziki, aise galtzen dituzte ferrak.Hori dela eta, eroritako ferrak jartzenedo oinarrizko konponketak egiten ja-kitea arras garrantzitsua da, nahiz etaferratze lan nagusia ferratzailearen es-kutan utziko dugun. Hona hemen ikui-luan izan behar dugun materiala:

a) Uhalei zuloak egiteko tresnab) Mailuac) Tenazakd) Limae) Kutxilaf) Eskofinag) Jostorratzakh) Larruai) Ferratzeko iltzeakj) Ferrak.

ZALDIZ258

orrazia

eskuilak

arraspakapatxak

gabitzekoa

trapua

idorgailua

esponjak

koipea

A. SARRERA

Mugimenduak eragiten eta jarrerakmantentzen parte hartzen duten ele-mentuek osatutako aparatua da. Hiruelementu nagusi ditu:

– Hezurrak– Giltzadurak– Giharrak.

B. HEZURRAK

Material gogorreko organoak dira,zaldien ehun bigunak jasaten dituzte-nak. Giharren euskarri dira eta lokomo-ziorako palanka gisa jokatzen dute.Hiru hezur mota dago:

– Luzeak– Lauak– Laburrak.Hezurren egitura honakoa da:– Hezur ehuna– Kartilago ehuna– Zuntz ehuna– Odol hodi eta nerbioak.

Eskeletoa: gorputza osatzen dutenhezur guztien multzoa da. Hona hemenzati nagusiak:

a) Bizkarrezurra: animalia ornodu-nen luzerako ardatza osatzen duen he-zur multzoa da. Elkarren artean lotzendiren orno izeneko hezurtxoz osatutadago. Ornoek bizkarrezur muina koka-tzeko zuloa dute. Goialdean buruadago eta behealdean buztana. Bereeginkizunak hauek dira:

– lepoari eta enborrari eutsi

– gibeleko gorputz adarren inpul-tsoen transmisioa

– muinaren babesa

– zenbait mugimendu burutu.

Atalaren arabera honela banatzendira: 7 lepaorno, 18 bizkar orno, 6 gerriorno, 5 uzkorno eta 18 behe orno

b) Burua: burezurra eta aurpegiaosatzen duten hezurrak dira. Burezu-rreko hezurrek burmuina eta belarrikoorganoak babesten dituzte. Aurpegikohezurrekin batera, begi eta sudurren-tzat barrunbeak osatzen dituzte. Aur-

IV. lokomozio aparatua

pegiko hezurrek, berriz, ahoaren barrun-bea osatzen dute.

c) Aitzineko gorputzadarrak: euska-rri gisa jokatzen dute eta mugimen-duen norabidea zuzentzearen arduradute. Zaldiaren pisuaren %60a jasatendute. Enborrari gihar indartsuen bidezlotzen zaizkio. Mugimendu nagusiakluzapena eta flexioa dira.

d) Gibeleko gorputzadarrak: zaldia-ri ibiltzeko inpultsoa ematen diotenakdira. Enborrari, ileon eta sakroko giltza-duraren bidez eta gihar indartsuen bi-dez lotzen zaizkio.

C. GILTZADURAK

Giltzadura, bi hezur edo gehiago el-kartu eta mugimendua sortzen den gu-

nea da. Mugikortasunaren arabera gil-tzadura desberdinak daude:

– Finkoak: adb. hortza bere hortz al-beoloarekin elkartzen dutenak.

– Erdi finkoak: mugimendu muga-tuak dituzte; adb: ornoen artekoak.

– Mugikorrak: mugimendu askata-sun handikoak; adb: izterrezur etabernazakiaren artekoa.

Giltzadurak ondoko zatiak ditu:– Hezurrak.– Kartilagoa: hezurren arteko forma

desberdintasunak berdintzeko gil-tzaduran dagoen ehuna, hezurrabaino bigunagoa da.

– Guruin sinobiala: giltzadura osoanzehar, azalera artikularrak lubrifika-tzeko likido sinobiala sortzen duenada. Giltzadura babesten du.

ZALDIZ260

Hezurrak

aldakakogiltzadura

pelbisa(ilion hezurra)

iskion

izterrezurra

perone

bernazakia

tartsoa lehen falangea

falangeak

belaunekogiltzadurako hezurtxoak

lepoko ornoak

humeroa

ukondokogiltzadura

erradioasaihetsak

bigarren falangea

hirugarrenfalangea

belaunekogiltzadura

kubitoa

karpoa

metakarpoa

errotulakogiltzadurametatartsiarrak

sakroaeskapula

axisatlas

kaskezurra

bizkarrezurra

– Lotailuak: giltzadurari egonkorta-suna ematen dioten zuntzezkoelementuak dira. Eskuarki, giltza-duraren bi aldeetan egon ohi dira.

Giltzaduren mugikortasuna, giltza-dura azaleraren forma, lotailuen koka-pen eta ibilbide, eta giharren formarenaraberakoa da.

D. GIHARRAK

Lokomozio aparatuaren atal akti-boa dira. Giharrak, uzkurtzeko gaitasu-

na duten milaka zelulez osatutako egi-turak dira; uzkurtzerakoan energiasortzen dute.

Giharren zeregin nagusia zaldiarenpisua jasatea da. Halaber, distantzia lu-zeak egin eta azkar ibiltzeko potentziaematen diote zaldiari.

Zaldia zutik dagoenean, soilik giharehun batzuk nahikoak ditu bere pisuajasateko. Ariketa fisikoa egiten ari de-nean, aldiz, parte hartzen duten giha-rretako ehun guztiak uzkurtzen diramugimendura egokitzeko.

1. Gihar motak

Hiru gihar mota nagusi daude:

– Leunak: nahigabeko uzkurduradute. Errai eta barru organoetandaude: urdailean, hesteetan... Hau-en uzkurdurari esker, arteriek odo-la gorputz osora ponpa dezakete;era berean, gihar hauek sabelekojanaria hesteetaraino bultzatzendute. Gihar leuna arnasbideetanere badago, biriketaraino helduz.Honi esker, zaldiak eztula egin de-zake.

– Kardiakoa: nahigabeko uzkurduraerritmikoa du. Bihotza bera da.

– Ildaskatuak: borondatepean mugi-tzen dira. Ibiltzeko erabiltzen dira.

Giharrari kinada bat iristen zaione-an, uzkurtu eta laburtu egiten da, az-pian dituen hezurrak mugiaraziz. Giha-rraren uzkurdurak “guztia edo deusez” izeneko legeari erantzuten dio, ale-gia, giharra erlajatuta dago edo erabatuzkurtzen da.

LOKOMOZIO APARATUA 261

Oineko hezurrak

1. falanjea

kuartilakogiltzadura hezur

nabikularra

2. falanjea

3. falanjeaedo tejueloa

Apatxaren pareta gure hatzazalen tankera-koa da; gure behatz puntak, zaldiaren kasuan te-jueloak dira; gure behatz luzea bigarren falanjeada; eta gure falanje luzeena zaldiaren 1. falanje-ari dagokio.

hazkoskorrekogiltzadura

Giharraren potentzia, dituen zuntzkopuruaren menpe dago. Aldiz, uzkur-duraren zabaltasuna, gihar zuntzen lu-zera eta zurdarekin osatzen duten an-geluari zor zaio.

Gihar nagusiak bizkar, torax, gandoreta ipurdi mazeletan daude. Atal mu-gikorrek, zango eta besoek bereziki,dentsitate guttiko gihar ehuna dute;horrek, arintasuna eman eta aireareki-ko erresistentzia guttitzen du.

2. Giharren lana

Zaldiaren gihar gehienak hezurreralotailuen bidez lotzen dira. Baina zango

eta besoen kasuan, energia, beso, zerraeta ipurdi mazeletako giharretatik,behe ataletara zurden bidez iristen da.Zurdek polea moduko lana egiten dute:hazkoskorreko hezur sesamoideoak etaapatxeko hezur nabikularrak euskarrifuntzioa dute eta giharren potentziagehitzen laguntzen dute.

Giharrak, energia sortzeko uzkurtzendirenean, hondakinak sortzen dira. Hon-dakin horietako bat azido laktikoa da,eta pilatzen bada, nekea edo ahiduraeragiten du. Hori galerazteko, giharrekbehar bezalako odol zirkulazioa izan be-har dute; ariketa fisikoaren bidez, beharadina oxigeno barneratuko da eta hon-dakinak hobeki kanporatuko dira.

ZALDIZ262

Giharrak

buztanarengoratzaileak

fascia latateinkatzeilea

buztanarenabduzitzailea

erdizuntzua

hedatuluzea

zeharkakohandia bularreko

ttikia

masailekoa

besoarenluzatzaile

ttikia

besoarenluzatzailehandia

bularrekohandia

lepokolarruazalekoa

deltoidea

fascia lata

trapezioa

zerra giharrea

bizkarrekozabala

bizkarrekozerra

saihetsartekoak esplenioa

3. Borondatepeko gihar multzonagusiak

– Lepoko giharrak: ezinbertzekoakdira zaldiak, jan ondoren, edo bu-rua makurtzen duen aldiro goratuahal izateko.

– Zerra, ipurmasail eta bizkarrekogiharrak: jauzi egin eta arrapala-dan ibiltzeko potentzia ematendiote zaldiari.

– Masail-hezurreko giharrak: zaldiakjanaria moztu eta guztiz xehetze-ko erabiltzen ditu.

– Aurpegiko giharrak: belarriak etabegiak mugitzen dituzte zaldiarengogo aldartea adierazi eta arriskuegoerak antzemateko.

– Saihetsetako giharrak: arnasketa-rako ezinbertzekoak dira. Diafrag-ma-toraxaren barnean dagoen gi-har egitura sendoak toraxa heda-tzen du.

– Besoetako giharrak: pisu gehienajasaten dute eta pausoen kolpeakindargetzen dituzte.

– Torax eta bizkarraldeko giharrak:hauek ere zaldiaren mugimendua-ren eraginez sortutako kolpeak in-dargetzen laguntzen dute.

– Zangoetako giharrak: energia na-gusia ematen diote zaldiari, bere-ziki besoetako giharrekin batera sor-tutako mugimendu pendularrek.

– Azaleko giharrak: hauei esker, batbatean gorputzeko edozein zatiuzkur dezake zaldiak euliak uxa-tzeko.

E. ABIADURA ETA IRAUPENA

Zaldi batzuk, abiadurako laskertete-tarako bikainak dira. Bertze batzuk, al-diz, iraupen lasterketetan dira garaile(pertsonak bezalaxe). Zaldiaren abiadu-ra eta iraupenak, giharraren ehunenosaketan du oinarria.

Bi gihar mota desberdin daude:– uzkurdura motelekoak– uzkurdura azkarrekoak.Uzkurdura motelekoak, pixkanaka

uzkurtzen dira eta oxigeno anitz behardute horretarako. Iraupen luzeko pro-betarako egokiak dira.

Uzkurdura azkarrekoak, azkar uz-kurtzen dira eta oxigeno gutti behardute; beraz, abiadura lasterketetarakoegokiak dira.

Gihar ehunaren egitura ia guztiasortzetik dator eta heziketa eta entre-namenduaren bidez ez da aldatzenahal; ehun kopuru ttiki bat zehaztuga-bea izaten da sortzeko unean eta den-bora epe laburrean zehazten da ehunmotel edo bizkor izate aldera.

F. BIHOTZ ERRITMOA

Bihotza gihar indartsua da, bihotz-giharra deritzana. Honek odola gorputzosora ponpatzen du arteriez baliatuz.Odola zirkulazioan izateko, giharraetengabe uzkurtu eta hedatzen da. Zal-dia geldirik dagoenean, minutuko 30-40 taupadako bihotz maiztasuna du.Ariketa fisikoa egiten ari denean edotaarrisku egoera batetik ihes egin beharduenean, automatikoki maiztasun ge-hiagoz uzkurtuko da. Zaldia arrapala-

LOKOMOZIO APARATUA 263

dan doanean, bihotz maiztasuna minu-tuko 220 taupadetakoa izaten ahal da.

G. BITXIKERIAK

Kotxeei buruzko “zaldi potentzia”kontzeptua, kotxearen sortze beretik

dator. “Zaldi potentzia”, zaldi batek,minutu batez, 15 tonako pisua, 30 cmgoratuz kalkulatu zen. 1906. urteko las-terketetarako sortutako kotxea garaie-zina zen, bere 12 zaldiko potentziaz,orduko 65 kilometroko abiadura lor-tzen baitzuen!

ZALDIZ264

A. SARRERA

Zaldiaren oinaren funtsezko atalakdira. Apatxak, gizakion hatzazalen mo-duko geruza babesleak dira. Garai ba-tean, zaldiek hiru behatz ei zituztenbaina urteen joan etorrian, bakarra gel-ditu zaie, eta beraz, apatxa, behatz ba-karraren hatzazala da. Zaldia mugimen-duan dagoenean apatxak hiru eginki-zun nagusi ditu:

– kolpeak indargetzen ditu– odola ponparazten du– balazta bezala jokatzen du.

B. ZATIAK

Hiru zati nagusi ditu: zola, paretaeta arraila.

a) Zola: apatxaren azpialdea da. Pi-sua ongi jasateko arku forman makur-tuta egon behar du. Ongi osatutako zo-lak ez du lurra ukitu behar. Inguruanmarra zuria du; marra zuriak zola etapareta elkartzen ditu.

b) Pareta: apatxaren kanpoaldeada. Ehun korneoek gure larruazalarenantzeko zelulekin batera pareta osa-tzen dute. Zurruna da. Gure hatzazalentankerakoa da. Paretak, geruzez osatu-tako barne estalkia du, eta hau, tejueloedo 3. falanjearekin elkartzen da, apa-txa bere tokian eutsiz. Ferratzerakoaniltzeak sartzen diren tokia da.

c) Arraila: orpoan, pareta barrurantzmakurtzen den gunea da. “V” itxura dueta berezko amortiguazioa da zaldia-rentzat. Alboetan oineko barrak ditu.Barrek lurra leunki ukitzen dute, kolpeaindargetuz. Ongi osatutako arrailak, zal-dia mugitu eta zolako kuxin zabal etakoipeztatuaren aurka presioa egitenduenean, ukitzen du lurra. Odola apa-txera, behatzeko arteriaren bidez iristenda. Kirioak ere hor daude, apatxeko txo-ko guztietara sentipenak hedatuz.

C. NOLA MUGITZEN DA ZALDIA?

Kuartilako giltzadura apatxaren bar-nean dago. Banda baten moduan mu-

V. apatxak

gitzen da tejueloa, kuartilako hezur la-burrarekin elkartuz. Honela zaldiakoina mugi dezake.

Tejueloa, bi zurda lodiek mugitzendute; behatzeko zurda luzatzaileaapatxaren aitzinaldetik iristen da, etazurda biltzailea gibelaldetik. Tejueloa-ren gibelaldean hezur nabikularra de-ritzan hezurtxoa dago eta bere gaine-tik doa zurda biltzailea. Zurda, hezur-txo honen gainean luzatzen denean,kolpea indargetzen laguntzen du. Zal-diak jauzi egiten duenean edo lauhaz-ka doanean, bere pisu guztia (500kg in-guru) beso bakarraren gainean jartzendu; beraz, apatxen sendotasuna ezin-bertzekoa da.

D. APATXEN GARBIKETA

Zaldiaren garbiketa atalik garran-tzitsuena da. Zaldira igo aitzinetik, apa-txak garbitzeko tresnarekin, ikuiluanedo belardian pilatu zaion zikinkeriaguztia ongi kendu behar zaio. Izan ere,

apatxean harri edo objektu gogorrenbat balu, ibiltzerakoan oinazea eragi-nen bailioke eta beharbada herrenkahasiko litzateke zaldia. Are gehiago,zaldia denbora batez apatxean trabaegiten dion objekturen batekin ibilizgero, lesionatu egiten ahal da eta den-boraldi baterako ezin ibiliz gelditu.

Modu berean, ibilaldia bukatzera-koan ere –eta ibilaldian zehar ere bailuzea baldin bada– apatxak begiratubehar zaizkio, objekturen bat gelditubazaio kenduz.

E. BITXIKERIAK

Duela 55 milioi urte inguru, zaldiekkanporantz hedatutako lau behatz zi-tuzten ura zegoen lurraldeetan urpera-tu gabe ibili ahal izateko. Klima aldake-tarekin, lurra gogortzean, zaldia, erdi-ko behatzen gainean ibiltzen hasi zen.Pixkanaka bertze behatzak desagertuzjoan zitzaizkion gaur egungo behatzbakarrarekin gelditu arte.

ZALDIZ266

orpoak

barra

arraila

arrailarenpunta

arrailarensakonguneaalboko arraila

oinzola

pareta

behatza

marra xuria

Apatxaren azpialdea

APATXAK 267

Oinaren kanpoaldea Oinaren barrualdea Apatxeko odol zirkulazioa

Apatxa hilero 8-10 mm haz-ten da. Apatx osoaren hazkun-tzak 8-10 hilabete behar ditu.Paretak geruza iragazkaitza du.Gure hatzazalek bezala, paretakez du nerbiorik. Horregatik, fe-rratzaileak zula eta moztu deza-ke minik eragin gabe.

Paretak zaldiaren pisua ja-san behar duenez, sendoa izanbehar du. Zaldiaren atalik ga-rrantzitsuenetarikoa da.

Odola apatxera, behatzekoarteriaren bidez heltzen da etaitzuleran behatzeko zainetikjoaten da. Bi hauek paralelokidoaz. Arraila zapaltzean, kuxina-ren aurka presioa egiten du, be-rriz ere odola beso edo zangoa-ren goialdera bidaliz.

behatzetakozurda

luzatzaileabehatzetako

zurdabiltzailea

aztal-hezurra

behatzetakoarteria

A. ODOL ZIRKULAZIOA

Zaldiaren bihotza indar handikoponpa da; bihotzak, arterien bidez,odola gorputzeko organo guztietaraponpatzen du. Odola bihotzetik ateraeta biriketara joaten da. Biriketan oxi-genoa hartu eta berriz ere bihotzeraitzultzen da. Gero arterien bidez gor-putz guztian barrena hedatuko da oxi-genoa zelula guztietara eramanez. Ibil-bide hau bi zirkulazio desberdinen bi-dez burutzen da:

a) Zirkulazio nagusia: odol garbiabihotzetik gorputzeko atal desberdine-tara eraman eta odol zikina berriro bi-hotzera ekartzen duena.

b) Zirkulazio ttikia: odol zikina bi-hotzetik biriketara eraman eta garbituondoren odol garbia bihotzera itzul-tzen duena.

Odolak, oxigenoa eta elikagaiakeramaten ditu zaldiaren zelula guztie-tara. Halaber, eritasunen prebentzioanpaper garrantzitsua du.

B. ODOL HODIAK

– Arteriak: bihotzetik ateratzen denaorta arteria nagusiaren pareta gi-hartsuek, odola arteria ttikiagoe-tara bultzatzen dute, handik arettikiagoetara, arteria zuhaitzarenamaierara iritsi arte. Azken mutu-rreko arteriek kapilare izena har-tzen dute.

– Kapilareak: truke hodiak dira. O2eta CO2aren arteko trukaketaematen da. Arteriek, ekarri dutenO2a utzi eta zainek, sortu denCO2a hartzen dute.

– Zainak: CO2z betetako odola bi-hotzera garraiatu eta bihotzetikbiriketara itzultzen dute. Beraz,zainek, odol zikina garraiatzendute. Zainek, gihar ttikiz osatuta-ko pareta mehea dute; balbulabatzuk ere badituzte. Gihar ttikieta balbulei esker, odola norabidebakarrean mugitzen ahal da, ale-gia, bihotzerantz. Honela, erratebaterako, zaldiak burua jateko jais-

VI. aparatu kardiobaskularra

ZALDIZ270

ten duenean, ez zaio odola bu-ruan gelditzen eta bere bidea ja-rraitzen du. Yugular zaina duguodola bihotzera itzularazten duenhodi nagusia.

C. ODOLAREN OSAGARRIAK

Bi osagarri nagusi ditu:– Likidoa: odolaren osagarri solidoek

gorputzean zehar mugitzeko era-biltzen duten bidea da; modu ho-netan, adibidez, hondakinak gil-tzurrunetara bideratzen dira.

– Solidoa: bi motatakoa da:• Globulo gorriak: oxigenoa gor-

putz guztian barrena eraman,CO2a bildu eta biriketaragarraiatzen dute.

• Globulo zuriak: eritasunen aur-kako defentsa dira.

D. LAGUNTZA OSAGARRIAK

Odola apatxetatik gorantz joateanekeza da eta bertan gelditzeko joeradu. Horretarako, apatxek ponpa bere-zia dute: arrailaren gainean dagoen ku-xina. Apatxak zola ukitzen duenean,arrailak indarra egiten du kuxinarenaurka. Honek, aldi berean, presioa egi-ten du zangoko zainengan, odolari go-rantz joaten lagunduz.

E. ERITASUN NAGUSIAK

Gorputz atal batera odola beharbezala iristen ez denean, atal horreta-

lepoko arteria lepoko zaina

bihotzekoarteria

bihotzekozaina

aorta

zainyugularra

arteriakarotida

subklabia arteria

oineko arteria

ezkerbentrikuloaeskuin

bentrikuloa

oinekozaina

subklabia zaina

izterrezurrekozaina

gibelekokaba-zaina

Zirkulazio sistema

APARATU KARDIOBASKULARRA 271

ko zelulak hiltzen hasiko dira eta oina-ze handia eragiten du. Odol gabeziaedo oztopo hau sabelaldean gertatzenbada koliko izena hartzen du. Zaldiaero moduan mugituz eta jauzika hasiohi da duen oinazea dela eta. Irtenbidebakarra lasaigarriren bat ematea iza-ten da, ondoren albaitariak benetanzer duen aztertu ahal izateko.

Odola behar bezala apatxetara iris-ten ez denean, berriz, laminitis izenahartzen du eta honek ere oinaze han-dia eragiten dio zaldiari.

Ariketa fisikoa, gizakiontzat bezala-xe, zaldientzat ere arras gomendagarriada; ez soilik sasoian egoteko, baizik etaodol zirkulazio sistema osasuntsua etagiharrak ongi oxigenatuak izateko.

A. LISERIKETA PROZESUA

Zaldiaren liseriketa aparatuak, liseri-ketaz arduratzen diren organoak ditu,hau da, lastoa, belarra edo alea, protei-na, karbohidrato edo gantzetan bihur-tzen dituzten organoak. Elikagarrihauek gorputzak bere zereginak egite-ko erabiltzen ditu, bereziki mugitzeko.

Organo hauek hortzak, mihia, tuglandulak, liseriketa hodia, hestegorria,gibela, barea, urdaila, heste mehea etaheste lodia dira.

Zaldiek, aitzineko hortzak, hau da,hortz-ebakorrak, arras zorrotzak dituz-te eta bereziki prestatuak daude bazkalur azaletik ebakitzeko. Ezpainekin baz-ka bildu eta hortz-ebakorrekin ebakiondoren, mihiak janaria haginetara bi-daltzen du; janaria, ongi xehetu etatuarekin nahasi ondoren irensten du.zaldiak egunero 10-12 litro tu sortzendu; gizakiak berriz, 1-1,5 litro inguru.Haginek janaria ongi xehetu ondoren,elikagaiek liseriketa hoditik jarraitzendute beren bidea. Ondoren hestegorri-

VII. liseriketa aparatua

bihotza

birikak

gibelahestelodia

beazuna

eskuingiltzurruna

hestemehea

maskuria

urdaila

ZALDIZ274

ra joaten dira eta gero urdailera; urdai-lera iristean direnean zuku gastrikoagehitzen zaie. Urdaila ttikia da liserike-ta hodiaren aldean: 8-16 litro artekoedukiera baizik ez du. Eta bere funtzio-namendu egokia, gehienez bere gaita-sunaren 2/3 betez lortzen du. Soberabetetzen bada, kolikoa izateko arriskuahanditzen da eta janaria urdailetik hes-te mehera motel pasatuko da. Egoeraarruntean, elikagaiak heste mehera etagero heste lodira pasatuko dira, are ge-hiago xehetuz. Elikagarriak gehienbatheste mehean eta lodian xurgatzen dira.Bi hesteak, sabelaldearen %80a bete-tzen du. Heste meheak 20 metro inguruneurtzen du eta 45 litro inguruko edu-kiera du. Heste lodia, itsuak, kolon lo-diak eta kolon meheak osatzen dute.Zaldiaren itsua gure apendizearen pa-rekoa da; gurea, iraganaren aztarnabat bertzerik ez da, gizakiari barazkija-le izatetik gelditu zaiona. Zaldiarenheste lodian 80-120 litro janari hartzitusartzen da. Hemen, elikagaiak, zaldiakbereganatzen ahal dituen elikagarrie-tan bihurtzen dituzten bakterioak dau-de. Bakterio hauek bitamina batzuksortzeko gaitasuna dute. Heste lodiarenazken zatian, zaldiak bakterioak eta eli-kagarriak bereganatzen ditu.

Xurgatze edo bereganatze lanaamaitu eta gero, hondarrak ipurtestera

joaten dira; gorputzak xurgatu ez di-tuen sustantziak, hondakin modura uz-kiaren bidez kanporatu egiten ditu.

Zaldiak belazean daudenean, egunguztia guttika-guttika jaten aritzen dira.Belarra bazka arina eta aise liserigarriada. Ikuiluan berriz, bazka, maiz eta aldi-ko gutti eman behar zaie. Izan ere, zal-dia ez baita gai, soilik behar duen pent-sua jateko; pentsua belarra baino anit-zez pisuagoa denez, utziz gero, soberajanen luke, kaltegarri suertatuz.

Zaldiak, ur eskas edan edo ariketafisiko gutti egiten badu, erraz idortukoda. Horregatik, ikuilutik ateratzen ezdiren zaldiei zagia bezalako janari arin-garriren bat eman behar zaie halakorikgerta ez dakien.

Lautik bat

Arestian zaldiaren urdaila arras tti-kia dela erran dugu, alegia, 8-16 litroarteko edukiera duena soilik. Hausnar-tzaileek, aldiz, lau sabel dituzte; behia-ren sabelak adibidez, 140-230 litrokoedukiera du. Marrazkian, zaldi eta be-hien urdailen arteko desberdintasunaikusten da. Behiak, elikagaiak urdaileanxehetzen ditu, eta horregatik toki anitzbehar du; aldiz, zaldiak, lan hori hestelodian egiten du eta horregatik behia-rena baino handiagoa da.

Behia Zaldia

A. ARNASKETAREN MEKANIKA

Arnasketa aparatuak, aireko oxige-noa hartu eta aparatu kardiobaskula-rraz baliatuz, odolaren bidez gorputze-ko zelula guztietara zabaldu ondoren,CO2 bildu eta kanporatzearen arduradu. Hainbat organok osatzen dute: su-durzuloak, faringea, laringea, trakea,bronkioak eta birikak. Birikak dira ar-nasketa aparatuaren organo nagusiaketa hor gertatzen da odol eta airearenarteko oxigeno eta CO2 trukea. Birikaktorax kutxan kokatuta daude, alboetansahietsek eta behean diafragmak ba-besten dituelarik. Arnasa hartzean, dia-fragma beherantz joaten da eta sahie-tsak zabaldu egiten dira, birikak airezbetez eta hedatuz. Arnasa botatzean,

berriz, diafragma gorantz joaten da bi-riken aurka presioa eginez, hauek airezhustuz eta uzkurtuz; era berean, sahie-tsak bere tokira itzultzen dira.

B. ERITASUN NAGUSIAK

Zaldiaren arnasketa aparatuak badi-tu gizakiarenarekiko desberdintasunbatzuk; hona hemen:

a) Laringearen alde bat zikinkeria-ren batek oztopatzen badu, erabili ezi-nik gelditzen da eta txistu edo zurrun-ka moduko soinua sorraraz dezake.

b) Biriken barruan, bronkioak bron-kiolotan adartzen dira. Huelfago izene-ko gaitzak bronkioloengan du eragina.

VIII. arnasketa aparatua

A. SARRERA

Zaldiaren ibiltzeko modu desberdi-nei aireak deritzaie. Zaldiek, berez, hiruaireak erabiltzen dituzte, baina zaldi gi-dariaren helburua, zaldiak aire horiekgidariak nahi duenean erabiltzen jaki-tea da. Horretarako, derrigorrezkoa daheztegian ibiltzea, gero berme osozmendira atera ahal izateko.

B. PAUSOA

Lau denboratan egiten den ibiltze-ko modu lasai, erritmiko eta naturalada. Oin bakoitzak, une desberdineanaltxa eta lurra ukitzen du. Pausoakerregularra, tinkoa eta malgua izan be-har du.

Orga tiratzen duten zaldien kasuan,hauxe da ibiltzeko modu garrantzitsue-na eta pausoa tinko emateko gai izanbehar dute.

Pausoan, guti gora-behera ordukobatez bertzeko 6-8 km-ko abiaduralortzen da.

IX. zaldiaren hiru aireak

1

2

3

4

14

2 3

ZALDIZ278

C. TROSTA

Bi denboratan egiten den oinezibiltzeko modu arin eta naturala da.Aitzineko besoa eta gibeleko aurkakozangoa aldi berean altxa eta jartzendira lurrean. Instant batez lau oinak ai-rean daude eta zaldiak airean flotatzenduela iduri du. Beraz, eskuineko besoaeta ezkerreko zangoa pausatuko diraezkerreko besoa eta eskuineko zangoaairean dauden bitartean eta alderan-tziz.

Trosta bi modutakoa izan daiteke:– Motza edo espainiarra: orduko 20

km.– Luzea edo ingelesa: orduko 50 km.

D. ARRAPALADA MOTZA ETA “LOPE”A

Arrapalada hiru denboratan egitenden airea da.

1. Zango batek lurra ukitzean zaldiapausoa ematen hasten da.

1

2

3

4

212

4

1

2

3

Motza

ZALDIAREN HIRU AIREAK 279

2. Ondoren bertze zangoak eta gu-rutzean duen besoak, biek bateralurra ukitzen dute.

3. Azkenik, libre gelditu den besoalurrean jartzen du.

Une batez, zaldiaren zama guztiaoin bakarraren gainean gelditzen da.Zaldiaren zama jasan behar duten zan-goek (1 eta 3) lan anitz egin behar duteeta sufritu egiten dute. Horregatik, tar-teka, pausoaren hasiera aldatzea kome-ni da, hau da, batzuetan ezker zangoa-rekin eta bertze batzuetan eskuinare-kin hastea.

Arrapalada motza, mantsoago egi-ten bada eta zaldiari lepoa bilaraztenbadiogu, “Lope” deitzen den arrapala-da lortuko dugu.

E. ARRAPALADA AZKARRA

Lasterketetan erabiltzen den arra-palada mota da. Zaldiek ahal duten be-zain azkar mugitzeko erabiltzen dutenairea da. Lau denboratan egiten da:

1. Lehenik zango bat jaisten da.2. Berehala bertzea.3. Ondoren lehendabiziko zangoa-

ren aldeko besoa.4. Eta azkenean bertze besoa.Propultsioa zangoek egiten dute eta

besoek berriz lurraren aurka jasatenduten ikaragarrizko talka indargetzenlaguntzen dute.

F. ZEHARKAKO IBILERA

Bi denboratan eta sahieska egitenden trosta da. Alde bereko zango etabesoa airean dauden bitartean, bertze-

ak lurrean jartzen dira. Une batean lauoinak airean gelditzen dira. Sahieska,

Azkarra

1

2

3

4

11

22

Zeharkako ibilera

arraun egitea ongiarraun egitea

ZALDIZ280

balantzaka, zaldiarentzat batere egokiaeta naturala ez den mugimendua sor-tzen du ibiltzeko modu honek.

G. AKATS ARRUNTENAK

1. Harrapatzea: gibeleko apatxakaitzinekoa ukitzea.

2. Oztopatzea: hazkoskorrak aurka-ko zangoa jotzea.

3. Herren egitea: zaldiak, eri duenzangoa ez du bertzeak bezain tin-ko jartzen lurrean eta alde horre-tako pausoa ahulago ematen du;aldi berean burua alde bateramugitzen du.

4. Arraun egitea: besoak altxatzera-koan, sahieska mugitzea.

H. OINEZ IBILTZEAREN AZTERKETA

Zaldi bat nola ibiltzen den jakiteko,zangoak nola altxatzen dituen ongiikusiko den leku idor bat behar da. Ze-lai ospeletan, lohietan eta oro har zoruhezeetan, ez dituzte zangoak beharden bezala goratzen ahal. Gainera, lekuidorretan, apatxen doinua ere somat-zen da eta pausoen erritmoa aztertzenahal da. Hona hemen aztertu beharre-ko ezaugarriak:

– Zangoak lerro zuzenean mugitzendituen.

– Pausoak norantz makurtzen diren.– Zangoek elkarren artean jotzen

ote duten eta ondorioz zauririkbaduen.

ZALDIAREN HIRU AIREAK 281

ibilera egokia ezkerra estabatua

Ibilera motak

A. SARRERA

Gaur egun, ez da lan erraza mun-duan zehar dauden zaldien sailkapenaegitea. Gizakiak betidanik zaldi on,arin, azkar eta ederrak lortu nahi izanditu, horretarako mota guztietako gu-rutzaketak eginez. Hori dela eta, berez-ko zeinu edo ezaugarriak gero eta gu-ttiago ageri dira. Hala ere, morfologiaridagokionez sailkapen nagusi bat egiteaposible da.

B. SAILKAPENAK

1. Morfologia eta konstituzioaridagokionez

Arrazak hiru taldetan banatzen dira:

a) Dolikomorfo edo luzexkak: for-ma luzexkak dituzten zaldiak dira; zan-go eta beso luze eta meharrak, gihar-tsuak dituzte. Uzkurdura azkarrekoakdira, abiadurarako egokiak.

b) Mesomorfo edo ertainak: atalguztiak proportzionatuak dituzten zal-diak dira. Abiadura eta iraupen handisamarra lortzen dute.

c) Brakimorfo edo moztakak: formasendoko zaldiak dira; enbor sendoa,zango eta beso labur eta gihartsuak di-tuzte. Uzkurdura indartsu baina mote-lekoak dira, iraupenerako egokiak.

2. Gaitasun funtzionalaridagokionez

Bertze hiru taldetan banatzen dira:

a) Arinak

Dolikomorfo eta mesomorfoak dira.Zaldi lirain eta urduriak dira, trostaneta arrapaladan abiadura handia lor-tzen dutenak. Forma egokiak eta neurrialdakorrak dituzte:

– Garaiera: 1,55-1,65.– Pisua: 400-600 kiloLasterketetarako, ehizerako, polora-

ko, etab. egokiak dira.

X. zaldi mota eta arrazak

Odol beroko zaldiak ere deitzenzaie beren izakera bizi eta urduria delaeta.

Talde honetan Odol Garbiko zaldiaksartzen dira, hau da, bereziki hipodro-moko lasterketetarako hazi eta hezita-ko zaldiak. Horien artean, Odol GarbikoIngelesa eta Odol Garbiko Arabiarra di-tugu.

b) Astunak

Brakimorfoak dira. Gorpuzkera han-di eta sendoa dute:

– Garaiera: 1,65-1,75.

– Pisua: 600-900 kilo.

Orgetatik tiratzeko animalia ego-kiak dira. Odol hotzeko zaldiak eredeitzen zaie, izakera lasaia eta pausa-tua dutelako.

c) Poniak

Neurri ttikiko zaldiak dira:

– Garaiera:1,55 baino guttiago.

– Pisua: 250-400 kilo.

Helburu desberdinetarako erabiltzendira: tiro arinerako , lurzoru zaileko ga-rraiorako, haurrak eramateko, etab.

C. ARRAZA NAGUSIAK

1. Odol garbiko arabiarra

Munduko arrazarik zaharrena da,bai eta eder eta zintzoena ere. Ezauga-rri nagusiak hauek dira: nerbioa, balo-rea, energia, azkartasuna, leialtasuna,adiskidetasuna, intelijentzia eta giza-kiarekiko elkar ulertzea. Era berean, bi-kaina da iraupenari dagokionez, lurzo-

ru zailetara aise egokitzen da eta janariguttirekin biziraun dezake.

Odol Garbiko Arabiarra odol hotze-ko zaldi batzurekin gurutzatuz, gauregun ezagutzen diren hainbat arrazaezagun lortu dira.

Ezaugarriak

– Burua: lauki formakoa, laburra.Kopeta zabala eta zapala. Begi ir-tenak. Sudurzulo handiak. Belarrilaburrak, mugikorrak eta punta-dunak. Profil ahurra.

– Lepoa: zuzena edo ganbil samarralepagainaren inguruan. Kimea luzeeta leuna.

– Bizkarralde-zerra zuzena.– Buztana: goian sortzen da, tronpa

modura.– Mesomorfoa.– Pisua: 350-500 kg.– Garaiera: 1,40-1,52 m.– Kolore edo geruza ohikoena: zuri-

beltza; baita gaztainkara eta beile-gia ere.

Historia

Arabiarraren jatorria kondaira etaistorio erromantikoz inguratuta dago.Kondaira herrikoi batek dioenez, Ma-homak bere gerlarientzat zaldirik hobe-renak hautatu nahi zituen. Bere gizo-nei, zaldi talde bat itxitura batean sartueta zazpi egunez urik gabe uztea agin-du zien. Aste beteren buruan, itxituraireki eta zaldi guztiak lausaldian ingu-ruko putzu batera joan ziren ura edate-ra. Bat batean, Mahomak gerla oihuaegin zuen eta bortz behor berarenganahurbildu zitzaizkion, hau da, zeharo

ZALDIZ284

egarrituta egon arren, ura edan aitzine-tik bere deiari erantzun zioten.

Diotenez, munduko Odol GarbikoArabiar guztiak bortz behor haien on-dorengoak dira. Ordutik hona, arau zo-rrotzak ezarri dira arrazaren purutasu-nari eusteko.

2. Odol garbiko ingelesa

Eskuarki profil zuzeneko zaldia da,luzexka, baina morfologikoki zaldi arrasdesberdinak daude.

Odol Garbiko Ingelesa izateko, zal-diaren gurasoen izenek, General StudBook of PSI izeneko liburuan agertu be-har dute.

Ezaugarriak

– Burua: ttikia, luzexka, arina. Begihandi eta jakintsuak. Belarriak al-debanatuak eta mugikorrak. Profilzuzena.

– Lepoa: luzea, piramide formakoa,haragi guttikoa, kime finekoa.

– Galgo sabela.– Zerra garaia, borobildua.– Pisua: 400-550 kg.– Ohiko kolore eta geruzak: gaz-

tainkara eta beilegia.

Historia

PSI arraza, XVII. mendean, Ingalate-rrara jatorri orientaleko zaldiak eramanzituztenean sortu zen. Arraza ingelesahobetzeko, zaldi turkiar, arabiar eta be-rebereak eraman zituzten, abiadura etairaupen gehiago zutelako. General StudBook delako liburuan, aitzindari izan zi-

ren hiru gereinoen izenak ageri dira, biarabiar eta berberisko bat. Behor ingele-sekin gurutzatuz belaunaldi berri batsortu zen eta horietatik Eclipse izenekoaarraza garbiaren aitzindaritzat jotzen da.

3. Odol garbiko anglo-arabiarra

Aipaturiko odol garbiko bi arrazengurutzatzetik sortu zen. Bien ezaugarrihoberenak uztartuz, gainean ibiltzekozaldirik egokiena lortu zen. Hainbat le-hiaketetarako zaldirik egokiena da,hala nola, jauziak, heziketa eta lehiake-ta osorako.

Ezaugarriak

– Burua: kopeta zabala, begi biziak.Sudurzulo irekiak. Profila arabia-rrarena baino zuzenagoa.

– Lepoa: luzexka, bizkarralde sendoeta okerren gainean jarria.

– Bizkarralde gihartsua.

– Buztana: goialdean sortzen da.

– Zango eta beso luze eta ongi egi-nak.

– Garaiera: 1,40-1,60 m.

4. Espainiarra

Garai bateko Odol garbiko Espainia-rra’k ez du jada izendapen hori, guru-tzaketa desberdin anitz egin baita. Horidela eta, lehen bi arraza desberdin zi-ren Espainiarra eta Andaluziarra, gauregun, batera aztertzen dira.

Ikasketa gaitasun handia duen zaldiada, heziketa desberdinak onartu eta era-

ZALDI MOTA ETA ARRAZAK 285

ZALDIZ286

bilera anitzetara moldatzen dena, baigainean ibiltzeko baita orgak tiratzekoere. Era berean, bere ibilkera eta mugi-mendu ikusgarriei esker erakusketetara-ko erabiltzen da (burdintziritza, hezike-ta bakeroa, goi eskola eta paseoa).

Ezaugarriak

– Burua: neurri ertainekoa, estua,belarri ertainak. Begi handiak, bi-ziak, zeharkakoak. Aurpegia etakopeta ganbilak. Sudur-ezpain in-gurunea puntan amaitua, inoiz ezzabala edo lauki formakoa.

– Lepoa: neurri ertainekoa, goialde-an fina eta gorputzera elkartzenden zatian anitzez lodiagoa; goial-dea arku formakoa.

– Sorgurutzea: nabarmena, estuaeta luzea.

– Bizkarraldea: ahurra, zela modu-koa, ez zuzena. Buztana ez zaiogoian hazten.

– Sabela: bildua, baina ez Galgoenmodura; garatuagoa behorretan.

– Besoak: laburrak eta gihartsuak,aztal-alde luzeekin. Belaun zaba-lak. Apatxak ongi garatuak, orpobaxuak.

– Garaiera: 1,55m-ko batez bertze-koa.

– Kolore edo geruza ohikoena: zuri-beltza. Aldaerak: zuri-beltz orban-duna, zuri-beltz puntuduna etaharbelduna.

Arraza nagusi hauek gurutzatuz, his-paniar-arabiarra, anglo-hispaniarra etahispaniar-anglo-arabiarra sortu dira.

Azterturiko arraza hauez gain, ber-tze hamaika arraza dago, baina biga-

rren mailakotzat jotzen dira. Horien ar-tean batzuk aipatzekotan: bretoia, as-turkoia, ardenesa, alter-erreala, apaloo-sa, bavariarra eta bertze andana batdago. Dena den, ezin dugu Euskal Po-nia edo Pottoka aipatzeke utzi.

5. Pottoka

Jatorria

Euskal pottoka izenez ezagutzendugun basazaldia, bertze modu anitzezere ezaguna da: basa-behorra, euskalponia, hemengo zaldia, basazaldia,etab.

Ez dago garbi izenaren jatorria zeinden; zenbait egileren erranetan, gazte-lerako potro hitzetik eratorria izan dai-teke; baina iparraldean, errate batera-ko, pottokak zaldi arraza izendatzeazgain, zaldi gaztea ere erran nahi du.Bertze egile batzuren erranetan, potto-ka izen onomatopeikoa da, hau da, zal-diek irrintzia bukatu ostean egiten du-ten soinuaren antzekoa litzateke, etahortik pott-ka aritzea. Azkenik, apatxek

arrapaladan sortzen duten soinuarenonomatopeia dela erraten duenik erebada.

Noiznahi eta edonon darabilgu po-ttoka hitza, baina pottoka zer den defi-nitzea zaila suertatzen da egunotan.

Pottokak haragitarako aproposakdiren zaldi arrazekin gurutzatu izandira urte anitzetan, eta ondorioz, be-raien jatorrizko genotipoa hagitz alda-tua dago. Gaur egun, pottoka aitzinda-ri haien moduko aleak nekez aurkitukoditugu.

Edonola ere, jende guztia ez datorbat arraza babesterakoan erabili beha-rreko irizpideei dagokienean. Batzurenustez, pottoka aitzindari haien modu-koak babestu behar dira, eta ez duteonartzen kanpoko arrazen ezaugarri-ren bat duen eredurik; bertze batzuek,aldiz, zenbait nahasketa onartzen di-tuzte, batez ere haragitarako errenta-garriagoak diren nahasketak.

Ezaugarriak

– Kolorea: beltza edo gaztainkarailuna.

– Garaiera: 1,15-1,30 m.

– Izakera: indartsua eta suhartsua.

– Zangoak: meheak eta indartsuak;apatxak ttikiak eta gogorrak.

– Buztana: buztanburua ohi bainobeherago.

– Burua: sudurzulo eta begi han-diak; grinalde luzea eta ugaria.

1995ean, Eusko Jaurlaritzako agin-du batek pottoken ezaugarriak finkatueta sailkatu zituen; honen arabera, hiruataletan sailkatzen dira:

a) Jatorrizko ereduko pottoka: ai-paturiko ezaugarriak dituena.

b Ezaugarriren bat edo batzuk be-tetzen ez dituztenak; errate baterako,kolore desberdina dutenak edo 1,30mbaino altuagoak direnak.

c) Jatorrizko ezaugarri batzuk izanarren, bertze arraza bateko zaldiekingurutzatutakoak.

Pottokak, Euskal Herriko isurialdekantauriarrean, beren kasa moldatzendira mendian eta behar adina bazkaaurkitzen dute larreetan baldin eta as-katasunez mugitzeko aukera badute.Animalia gehienentzat bezala, neguaizan ohi da pottoken urte sasoirik oke-rrena. Dena den, neguko lehen hotzakiristean, ile geruza trinkoa garatzendute eta ez dute beroki hori kendukonegua amaitu arte. Bertzalde, beraienbazka guneak, mendiko larreak elurrezestaltzen direnean, ez dute arazorik iza-ten egun batzutako baraualdia egiteko.

Urtarorik oparoena, berriz, udabe-rria izaten da; nahi adina bazka izatendenez, urte sasoi honetan sortzen dirakumeak. Kumea jaio eta berehala, be-horrak zutik jarraraziko du eta minutuguttira amari jarraitzeko gai izanen da.Jokaera hau, harrapakariengandik ba-besteko portaera bezala ulertu izan da,izan ere, garai batean Euskal Herrianugari ziren otsoentzat ehizaki errazakbaitziren pottokak erditze une eta on-dorengo minutuetan. Gaur egun horre-lako babesik behar ez badute ere, se-nak aginduta gauza bera egiten jarrai-tzen dute.

Pottoka, kanpoko edozein arrazabaino hobeki moldatzen da hemengoklima, orografia eta larreetara.

ZALDI MOTA ETA ARRAZAK 287

ZALDIZ288

Pottoka babesteko elkarteak

Pottoken gibeleratze nabarmenaz ja-betuta, hainbat elkarte eta talde sortuda Euskal Herrian animalia hau tipifikatueta babesteko asmoz. Lehendabizikoegitasmoa iparraldean gauzatu zen, 1970.urtean Pottokaren Elkarte Nazionalasortuz. Aipaturiko irizpide aniztasunarenondorioz, 1993an Jatorrizko EredukoPottokaren Frantziako Elkartea sortu zen.Hegoaldean, berriz, 80. hamarkadan,hazleen elkarteak sortuz joan ziren, eta1987. urtean Pottokaren Nazioarteko Fe-derazioa eratu zen, pottoka berreskura-tzeko irizpideak elkartu nahian.

Erabilerak

Garai batean, Euskal Herriko potto-kak arras estimatuak ziren Valentzia al-dean, animalia ttiki, gogor eta kemen-tsuak izaki, aproposak baitziren laran-jaondo sailetan lanean aritzeko.

Bertzalde, meategietan ere lan fran-ko egin dute, Bizkaian bereziki, bainaFrantzia, Ingalaterra eta Italiako meate-gietara ere eraman zituzten.

Mendia garbitzeko eta jada landa-tzen ez diren lursailak txukun manten-tzeko ere animalia aproposak dira, de-netarik jaten baitute.

A. SARRERA

Kolore edo geruza, zaldiaren larrua-zalaren eta grinalde eta munikuarenkoloreei erraten zaie.

Zaldi berak, adin, klima, urtaro edo-ta osasun egoeraren arabera, koloredesberdina izaten ahal du. Kolore edogeruza guztiak modu honetan labur-biltzen dira:

– Soila: gorputz osoan berdintsuadena.

– Konposatuak: bi taldetan bana-tzen dira:• Buru, lepo, enbor, eta beso eta

zangoen goialdean kolore ber-dintsua; eta zango eta besoen be-healdean, eta grinalde eta buzta-nean bertze kolore bat duena.

• Koloreak orban handitan, zuria-rekin nahasian dituena.

B. GERUZA SOILAK

Hiru bereizten dira:

a) Larruazal eta ile guztia koloreberekoa

– Zuria: erabat zuria.– Beltza: larruazal beltza edo iluna,

eta ile beltza.– Beilegia: gorputza marroi-gorrix-

ka, buztana eta grinaldea ere ko-lore berekoak.

b) Ile guztiak kolore berekoakbaina bakoitzak bizpahiru kolore

– Zuri-beltz harbela: ilearen sustraiabeltza da baina kanporantz joanahala argituz doa, gris-urdinxka ko-lorea hartuz, harbelaren tankerakoa.

– Isabela: ilearen oinarria grisa dabaina kanporantz joan ahala hori-tuz doa, kolore horixka-marroi ar-gia hartuz. Buztana eta grinaldeahori argi edo ia zuriak ditu.

c) Kolore desberdinak nahasian

– Zuri-beltza: sortzez beltzak dirabaina adinarekin argitzen joatendira. Bi mota daude:

XI. kolore edo geruzak

• Zuri-beltz orbanduna: zurixka zir-kulo gris, beltz edo marroiekin.

• Zuri-beltz puntuduna: zurixkapuntu edo tanta gris, beltz edomarroiekin

– Oberoa: ile zuri eta gorrixkak uni-formeki banatuta dituen geruza.

C. GERUZA KONPOSATUAK

a) Kolore uniformeko larruazalaeta grinalde eta buztana beltza

– Gaztainkara: larruazaleko koloreagaztain kolorekoa du eta grinaldeeta buztaneko ilea beltza edoarrunt iluna.

b) Bi edo kolore gehiago uniforme-ki nahasitako geruzak

– Uherra: isabelaren tankerako kolo-rea da, hau da, horixka edo marroiargia, baina buztana eta grinaldeabeltzak ditu.

– Otso kolorea: otso larruazala eredeitzen zaio. Kolore desberdinaduten ilez osatua: oinarria horia,erdialdea gorrixka eta kanpoaldeailuna edo beltza. Buztana eta gri-naldea beltzak dira.

– Sagu kolorea: kolore desberdinaduten ilez osatua: beltza oinarrianeta horixka edo zuria kanpoan.Buztana eta grinaldea beltzak dira.

– Arre-zuria: ile zuri, beltz eta go-rrien nahasketa.

c) Orban zuridun konposatuak

– Pintoa: oinarri zurian bertze kolo-re bateko orban handiak dituena.

Pintoaz gain, duen kolore ilun ho-rren izena ematen zaio, hau da,beilegia, gaztainkara, zuri-beltza,etab; beraz, Pinto Beilegia, PintoGaztainkara, etab.

– Apaloosa: zuria zirkulo beltz-bel-tzekin, edota oinarri beltza orbanzuri handi eta irregularrekin.

D. BEREZITASUNAK

Kolore edo geruzez gain, zaldia be-reizten edo ezagutzen laguntzen digu-ten ezaugarriak daude. Berezitasunhauek sortzez izaten ahal dituzte edotabizitzan zehar hartu. Era berean, gor-putz osoan edota gorputzaren atal ba-tean azaltzen ahal dira.

1. Ezaugarri orokorrak

– Distira edo erreflexu bereziak: zi-larreztatua, urreztatua, brontzez-tatua...

– Biziagotze edo degradazioak.

– Berezko koloreaz gain, ile zuriak.

– Ile zuririk eza.

– Ile beltzak behar ez luketen koloreedo geruzetan.

– Ile gorriak beilegi edo gaztainkaraez diren geruzetan.

– Ileak modu zehatzetan sailkatuta:zirkuloak osatuz, zigi-zaga eginez,bi kolore arteko muga diren ma-rrak...

– Aldaketak ileen norabidean: zu-rrunbiloak, galburuak.

ZALDIZ290

KOLORE EDO GERUZAK 291

2. Zonaldekako ezaugarriak

Burua

– Ile zuriak kopetean:• Orina: ile zuriz osatutako orbana

sudur eta ezpainen artean.• Izarra: ile zuriz osatutako muga

zehatzik gabeko orbana kopeta-ren erdian.

• Zuriunea: aitzinekoa baino or-ban handiagoa.

• Lerroa: izar edo zuriune batetikhasiz kopetaren erditik sudur-ezpain arteraino doan lerro zu-ria.

• Muturzuria: izar edo zuriunehandia, ia aurpegi osoa betetzenduena.

• Muturzuri erdia: zuritasuna aur-pegiaren erdian soilik.

– Ile beltzak:• Burubeltza: gorputza hala ez iza-

ki, burua beltza.• Muturbeltza: muturra gorputza

baino beltzagoa.• Buru keetua: masailak gorputza

baino ilunagoak.• Begibeltza: begiaren inguruan

orban beltza.

Enborra

– Kolorea galdutako zatiak

– Ile ilunagoko zatiak:• Mando marra: bizkarralde guzti-

tik doan marra iluna.• Gurutze marra: sorgurutzetik al-

boetatik jaisten den marra iluna.

Beso eta zangoak

– Zebra marrak: zango eta besoakinguratzen dituzten marra ilunak.

– Oinetakoa: zango eta besoek be-healdean duten zati zuria:• orina: arras ttikia, orpoa soilik• erdizirkularra: aitzinekoa baino

handixeagoa, orpoaren gainetik• arras baxua• baxua• altua• arras altua.

Oinetakoak oin bakarrean, bitan, hi-rutan edota lauetan izaten ahal dira.

muturzuria lerroa

izarra

orinaarrasaltua

altua baxua erdizirkularra

zuriunea

orina

Oinetakoak

muturzuriaerdia

A. SARRERA

Hortzak janaria xehetzeko balio du-ten, eta ahoan, barailaren albeoloetanfinkatuta dauden hezur itxurako atalzuriak dira.

B. EGITURA

Hiru zati nagusi dituzte:– Koroa: ikusten den zatia.– Lepoa: lotura gunea.– Erroa: albeoloan sartua, ageri ez

den zatia.Hortzen zatirik gehiena marfila da;

erdialdean, erro aldera, mamiz beteta-ko hutsunea du. Urteak pasatu ahala,hortzak xahutzearen ondorioz hutsu-nea azaleratu egiten da eta ageri denaztarnari hortz-izarra deitzen zaio.

Esmaltea hortzaren zatirik gogorre-na da. Hortzaren azala da eta zaldietanzimur batzuk izaten ditu hortzaren za-baleran.

Zementoa hortzaren koroan dagoenzatia da. Hortz ebakorretan marka ize-neko hutsunea ageri da, alegia, zemen-tuaren muturra. Hutsune horrek erebere esmaltea du, eta zementoaz gain,janari hondarrez betetzen da.

C. SAILKAPENA

Kokapenaren eta zereginaren ara-bera hortz hauek bereizten ditugu:

– Ebakortzak: palak, erdikoak etabazterrekoak.

– Letaginak.– Haginak eta aurreaginak.

XII. zaldien hortzeria

letaginakoroa

esne hortza betiko hortza

lepoa

erroabazterrekoa

erdikoa

palak

ZALDIZ294

Hortz ebakor eta letaginen arteandagoen lekuari hortzen arteko lekuadeitzen zaio eta letagin eta haginen ar-tean dagoenak berriz, barra du izena.

D. KOKAPENA

Hortzak honela kokatzen dira zal-diaren ahoan:

– Baraila bakoitzean:• 6 hortz ebakor

• 2 letagin (behorrek ez)• 12 hagin. Lehendabiziko hiruei

aurreaginak deitzen zaie (esnehortzetan ez dira ageri).

Animalia arrek eta emeek hortz ko-puru desberdina dute.

a) Gereinoak: 2 x (3/3 ebakortz, 1/1letagin, 3 edo 4/3 aurreagin, 3/3 hagin)= 40-42

b) Behorrak: 2 x (3/3 ebakortz, 3edo 4/3 aurreagin, 3/3 hagin) = 36-38

haginak

haginak

erroa

barraletagina

letaginakoroa

hortzebakorrak

hortzebakorrak

hortzenartekolekua

esmaltearenzimurrak

marka

5 urte

9 urte

15 urte

20 urte

izarra

zementoa

erdiko esmaltea

marfila

mamia

esmaltea

ZALDIEN HORTZERIA 295

E. AGERPENA

Sisson eta Crossman egileen sailka-penaren arabera, hortz desberdinenagerpena ondoko laukian ageri direnadinetan gertatzen da:

F. HORTZERIA ETA ZALDIEN ADINA

Zaldien adina jakiteko hortzetara be-giratu behar zaie. Hortzak beren artekomarruskaduraren ondorioz higatzendira. Aldi berean, beti haziz jarraitzendute. Hazkuntza eta higaduraren ondo-rioz, urteetan zehar zaldien hortzenitxura aldatuz doa; aldaketa nabarme-nena hortz ebakorretan izaten da. Ho-rregatik, zaldien adina jakiteko hortzebakorrak irakurtzen jakin behar da.

Lehendabiziko urteetan, zeharka-ko ardatza (a-b) zutikakoa (c-d) bainoluzeagoa da, gero zutikakoa nagusi-tzen da.

Hortzeriaren garapena 4 alditan ema-ten da:

1. Esne-hortzen agerpena: jaiotzatik9. hilabetera arte.

2. Esne-hortzen higadura: 1-2 urte.3. Betiko hortzen agerpena: 2-5 urte.4. Betiko hortzen higadura:

– 9 urterekin hortz-izarra ager-tzen hasten da.

– 12-15 urte. Hortzak borobil-tzen dira eta marka desager-tzen da.

– 15 urtetatik aitzinera hiruki itxu-ra hartzen hasten dira.

Esne hortzak

Palak aste 1Erdikoak 4-6 asteBazterrekoak 6-9 hilabeteHaginak:

1.go aurreaginak aste 12. aurreaginak 2 aste3. aurreaginak ez dute1.go hagina ez dute2. hagina ez dute3. hagina ez dute

Betiko hortzak

Palak 2-5 urteErdikoak 3-5 urteBazterrekoak 4-5 urteHaginak 4-5 urte

1.go aurreaginak 5-6 hilabete2. aurreaginak 2-5 urte3. aurreaginak 3 urte4. aurreaginak 4 urte1.go hagina 9-12 hilabete2. hagina 2 urte3. hagina 3-5 urte

c

d

ba

c

d15 urte

9 urte

20 urte< 9 urte

ba

Hortz ebakorra

ZALDIZ296

1 urte 2 urte 3 urte



15 urte 19-20 urte 20-25 urte

A. SARRERA

Mendian libre ibili ohi diren zaldiekez dute ferrarik izaten. Zergatik ferratubehar ditugu, bada, gainean ibiltzekozaldiak?

Gizakiak duela mende anitzetatikhona zaldia lanerako erabili ahal izate-ko hezi du. Gurutzaketen bidez zaldiarraza berriak sortu ditu; zaldia berebeharretara egokitu du. Hori dela eta,gainean ibiltzeko ditugun zaldiak ezdira jada basatiak, ez dira mendian li-bre bizi, eta gizakiak egokitu dituene-rako, hau da, lanerako, ferrak behardituzte. Adibide gisa erraten ahaldugu gauza bera gertatu dela gizakio-kin. Garai batean, gizakia oinutsik ibiliohi zen nonahi, eta oraindik ere ibiliohi da munduko hainbat herrialdee-tan. Behin oinetakoak erabiltzen hasizenetik, ordea, ohitu egin da eta ez dagai oinetakorik gabe lehen bezalaibiltzeko. Beraz, guk ibiliko ditugunzaldiek, nahitaez ferratuta egon behardute.

Ferratzea berez ez da sobera lan zai-la, baina bai kontu handiz eta tentuzegin beharrekoa, zerbait gaizki eginezgero zaldia aise herren uzten ahal bai-tugu; jakina, zalditegiek bezeroekin lanegiten dutenez, zaldiren bat herren iza-tea arazo handia da. Horregatik, ferra-tze lana, ahal dugun guztietan ferra-tzaile adituak egin dezan utziko dugu.Dena den, oinarrizko konponketak egi-teko eta ezusteetatik airoso irtetekoezinbertzekoa da ferratzen jakitea.

B. FERRAK

Ferra arrunt eta gogorrenak burdi-nezkoak dira. Komertzialak badira ere,ferratzaileak beti forjan landu beharditu zaldiaren apatxera egokitu ahalizateko.

Aitzineko eta gibeleko ferrak des-berdinak dira, aitzineko eta gibelekoapatxak desberdinak diren bezalaxe.

a) Aitzinekoak erlaitz bakarra dueta borobil formakoa da.

XIII. zaldiak ferratzea

b) Gibelekoak bi erlaitz ditu, baka-rra baleuka, zaldiak besoarekin oztopa-

tuz gero, aise kenduko bailuke aitzine-ko apatxarekin; eta aitzinekoa baino lu-zexkagoa da.

Ferra komertzialek launa zulo dituz-te alde bakoitzean baina barrualdeaneskuarki hiru iltze bakarrik sartzen dirapareta meheagoa delako.

Ferrak zaldiaren apatxa guztianarras ongi egokitu behar du; pittin bathandixeagoa jartzea komeni da, apatxahazten denean non eutsi izan dezan.

C. ILTZEAK

Ferratzeko iltzeak bereziak dira.Luzeak eta nahikoa malguak dira etapuntaren bi aldeak desberdinak dituz-te. Alde zapala barrualdera begirajartzen da eta alde okerra kanpoalde-ra; honela, iltzea apatxetik kanporaateratzea nahi dugunean, mailuazkolpe bortitz bat joz, iltzeak duen for-magatik kanpora aterako da, ondorenerrematxatu ahal izateko; alderantzizsartuz gero, iltzearen puntak zaldia-ren haragian sartzeko arriskua izanenluke.

Iltzeak beti paretean sartu behardira. Barrurago sartuz gero, nerbioakukituko lituzke eta zaldiak mina senti-tuko luke.

D. FERRATZEAREN FASEAK

1. Ferra zaharra kendu: tenaza han-di batzuekin ferra eta iltze zaharrakkenduko zaizkio.

2. Ferrarik gabeko apatxa aztertu:apatxa, eta beso edo zangoaren azter-keta egiten da, angeluak ongi daudenala ez ikusteko; aitzinetik, gibeletik etaalboetatik begiratuko dugu, apatxakgoratu gabe eta apatxak goratuz.

ZALDIZ298

erlaitza

loditasuna

erlaitza

sorbaldak

kailuak

laur

dena

k

iltze

zul

oak

ongi gaizki gaizki gaizki

ZALDIAK FERRATZEA 299

3. Apatxak berdindu: soberan duenhatzazala kenduko diogu erremintaegokia erabiliz. Berdinketa honetankontu handia izan behar da, alde bate-tik edo bertzetik sobera kenduz gero,zaldia herren uzten ahal baitugu. Ikas-ten hasterakoan hobe da beti gutti sa-mar kentzea sobera baino; gutti ken-duz gero, arazo bakarra maizago ferra-tu beharra izanen da; sobera kenduzgero, aldiz, litekeena da zaldia oinaze-ak jota uztea. Apatxaren berdinketa,hatzazalak mozteko moduko tenazahandi batekin eta bertze erreminta be-rezi batekin egiten da, pareta, zola etaarraila higatuz.

4. Ferra prestatu: ferrari forjan for-ma eman, berotasunean apatxera ego-kitu, erretako hatzazala eskofinarekinkendu eta ferra uretan sartuz hoztukodugu.

5. Ferra finkatu: lehendabizi pintza-ren aldeko iltze bat jarriko diogu etagero banan-bana gurutzatuz gainera-koak sartuko ditugu. Iltze bakoitzaren

punta paretetik ateratzean, tenazaz edomailuaz punta tolestuko diegu.

6. Iltzeak estutu: tenazaren ahoaferraren azpian jarriz, mailuarekin iltze-en buruei kolpe bortitz batzuk emanendizkiegu. Ondoren, tenaza tolestutakoiltzeen tolesduran jarrita, mailuaz iltze-en puntak kolpatuko ditugu.

7. Iltzeak moztu: tenaza bereziekin,iltzeen tolestutako muturra moztukodugu, paretetik ahalik eta hurbilen, il-tzeak okertu gabe

8. Iltzeak errematxatu: eskofinare-kin edo kutxilarekin iltzearen punta da-goen tokian habitxo bat eginen dugu.Ondoren errematxeak egiteko tenaza-rekin errematxatuko dugu.

9. Erlaitzak doitu: erlaitza ez dugusobera doituko, mina sorraraziko bai-tiogu zaldiari. Apatxa lurrean jarriz,mailuaz erlaitzari eta errematxeei kol-peak emanen dizkiegu.

10. Leundu: azken ukitua eskofina-rekin emanen dugu, apatxa guztiz leunutziz.

Errematxeak sobera ir-

teten dira apatxetik.

Sobera higatutako ferra;

aldatu egin behar da.

Lasaiegi dagoen ferra;

galtzeko arriskua du.

Apatxa ferratu berria.

Egokia.

ZALDIZ300

11. Zaldia zutik aztertu: zaldia zolagogorreko tokiren batean ibilarazikodugu; herren badabil edo normalki egi-

ten ez duen mugimenduren bat egitenbadu, berehala arrazoia eta irtenbideaaurkitu behar ditugu.

Ferra motak

A. ZALDI TURISMOAREN BILAKAERA

Zaldiak aukera paregabea eskain-tzen digu natura ezagutu eta naturazgozatzeko. Garai batean, jendea bate-tik bertzera joateko, salerosketan ari-tzeko edota gerrara joateko ibili ohizen zaldiz. Gaur egun, aisialdirako era-bili ohi da zaldia. Hala ere, zaldi turismoabezala ezagutzen dena, arras berria da.Espainiar estatuan katalandarrak izanziren zaldi turismoan hasi ziren lehen-dabizikoak. 150 zaldirekin, 30 pertsona-ko taldeak osatu eta bi egunez ibilaldizenbait egin zuten 1986. urtean; zalditurismoaren aitzindaritzat jo zen anto-laketa hura. Aurrez, Europako atzerri-tarrak ibili izan ziren gure lurretan bai-na bertakoek ez zuten ohiturarik. Gero-ra, espainiar estatuko toki desberdine-tara zabaldu zen eta geurera ere iritsi.

Europar Komunitatean sartzean, eko-turismoa nekazal eta abeltzain mundua-ren alternatiba gisa hartu da, galzoriandagoen nekazaritza eta abelazkuntza-ren biziraupena ziurtatzeko. Ekoturis-

moaren barnean, zalantzarik gabe, zalditurismoak toki garrantzitsua du. Aitortubeharra dago, Europa mailan hainbatherrialderen hagitz gibeletik gaudelagu, Frantzia, Britainia Handia, Alema-nia, Italia eta Belgikak, errate baterako,arras garatua baitzuten zaldi turismoaduela jada hogei urte. Beraz, guzti ho-riek guretzat erreferentzia dira. Fran-tzian, errate baterako, zaldi turismokogidari izan beharra dago bezeroak men-dian gidatu ahal izateko, eta beraz, da-gozkion trebakuntza ikastaroak egineta titulua eskuratu. Gurean, ez dagooraindik inongo titulaziorik.

Euskal Herrian zaldi turismoak es-kaintzen dituen aukerak anitzak dira, iaguztia egiteke baitago. Gero eta turis-mo gehiago hurbiltzen da gure eskual-deetara naturaz gozatu nahian, eta geroeta pertsona gehiago zalditegietara.Dena den, autonomia eta estatu des-berdinak biltzen dituen ingurunean bizigarenez, kontuan izan behar dugu ba-tetik bertzera joateko, tokian tokikoagintariek zein baldintzak jartzen di-

XIV. zaldi turismoa

tuzten osasun arau eta arau administra-tiboei dagokienez.

Bertzalde, zaldiak aukera polita es-kaintzen du herrien arteko bide zaha-rrak ezagutzeko edo berreskuratzeko.Berez, edozein bidetan ibiltzen ahal dazaldiz, baina, hainbat biderekin eginizan den erabilera okerrak, jabe batzuk,beren lurretatik pasatzen diren bidepublikoak ixtera edota dirusari bat ko-bratzera bultzatu ditu.

Oro har, estatuarenak edo autono-miarenak diren bide guztiak publikoakdira. Salbuespenak, parke nazional etanaturalak dira; horietatik pasa ahal iza-teko baimena eskatu behar da eta inolaere ezin da bertan kanpatu edo lo egin.Edozein kasutan, zaldiekin kanpaketaegiteko, dagokion administrazioari bai-mena eskatu behar zaio, lur eremu pri-batu baten jabeari eskatuko bageniobezala. Batzuetan ez da erraza izatenlur eremu jakin bat norena den jakitea,eta zuzenena udaletxera jotzea izatenda.

Bertzalde, zaldiek gaua pasatzekoikuilu edo prestatutako toki gutti dago-enez, egoera bakoitza bat-batean kon-pondu behar izaten da. Esperientziarenarabera, erran daiteke, lur jabeak orohar abegikorrak izaten direla zaldiz do-azen turistekin, hauek errespetuz etadeus hautsi gabe jokatzen badute. Zal-diek, aitzinean duten belar guztia jatendutenez, lur eremuaren jabeari diru ja-kin bat eskaintzea irtenbide egokia iza-ten ahal da, beti ere, jabeak eskatu ai-tzinetik. Bertzetik, zaldiak ongi lotu be-har dira zuhaitz, zuhaixka edo adarrikhautsi ez dezaten. Gauez zaldiak estal-pean eduki nahi izanez gero, nahitaez,

aurrez beharreko kudeaketa guztiakegin beharko dira.

Hezkuntzak duen garrantziaz jabe-tzeko, pertsonekin solastu behar dugu-nean, errespetuz zalditik jaitsi beharda, orduantxe izanen baita pertsonabenetako zaldizko, hau da, bertze per-tsonen parean jartzen denean, eta ezgoitik behera begiratzen dienean.

B. IBILALDIEN ANTOLAKETA

1. Irten aitzinetik

Ibilaldiaren antolaketa desberdinaizanen da ondokoen arabera: taldekidekopurua, egun kopurua, zaldientzakoestalpea dugun edo ez dugun, gauakanpin dendetan edo aterperen bateaneman behar dugun, eta laguntzako ibil-gailurik dugun edo ez dugun.

Edonola ere, zaldi gidariak mendiaarras ongi ezagutu behar du, orientazioteknikak, mapa irakurketa, mendikozaldiketa, elikadura, lehen sorospenak,eta ferratzearen oinarrizko teknikakmenperatu behar ditu. Beti, behar izanditzakeen tokien telefono zerrenda etatelefono mugikorra eraman beharkoditu.

Taldean joanez gero, taldearen be-harretan eta taldekide bakoitzaren be-harretan pentsatu behar da.

Antolatzaileek, ibilaldia kanpoan bi-bak eginez, kanpin dendetan lo eginezedo aterpetan lo eginez izanen denerabaki beharko dute; edota horietakobatzuk tartekatuko dituzten. Laguntzaibilgailuak, aldean behar ez den mate-riala eta nekatuegia dagoen pertsona-

ZALDIZ302

ZALDI TURISMOA 303

ren bat ere eraman dezake, baina zaldiibilaldien berezkotasuna murrizten duhein handi batean.

Ezagutzen ez dugun jendearekinibilaldi luze bat egin behar badugu, ai-tzinetik, pare bat egunetako irteera bategitea komeni da materiala frogatu etaguztia ongi doala ziurtatzeko.

Ibilaldi orok arduradun nagusi bateta bigarren mailako ordezkari batzukizan behar ditu, bakoitzak ardura des-berdinak dituelarik.

Antolaketaren barnean sartu behardira ezinbertzean zaldien agiriak, beze-roen agiriak, helbideak, baimenak eta te-lefono zerrenda (albaitari, garraiolari etaferratzaileen telefono zenbakiak, etab).

Taldekideen elkarrekiko laguntzafuntsezkoa izanen da taldearen fun-tzionamendu egokirako.

2. Dokumentazioa

Dokumentazioaren barnean zaldia-ren Nazioarteko pasaportea, Nortasunagiria, txertoen agiria, eta beharrekoagiri guztiak sartuko ditugu. Zaldien

Nazioarteko Pasaportea atzerrira ate-ratzeko beharrezkoa da eta baita txer-toak eguneratuta izatea ere. Estatu es-painiarrean antitetanika, Influenza etaRinoneumonitisaren aurkako txertoakderrigorrezkoak dira, eta estatutik kan-po irtenez gero, errabiaren aurkakoaere bai. Estatu mailan, odol analisiarenbidez, zaldiek izurrite ekinorik ez dute-la ziurtatu behar da. Toki batzuetan,pasaportearen ordez, Zaldi NortasunAgiria nahikoa izaten da.

Egin beharreko kudeaketak, aldezaurretik behar adinako denborarekinegin behar dira ustekaberik ez izateko.

Zaldiaren agiriak erakutsi egin be-har dira agintariren batek hala eskatuzgero. Era berean, taldekideen nortasunagiria, Gizarte Segurantzako txartelaeta hirugarren pertsonekiko aseguruakeraman behar dira.

C. ZALDIA

Berez, ibilaldietarako zaldi hobere-na norberarena da, jada frogatu dugu-na, ezagutzen duguna eta lagun dugu-

Nortasun agiriko xehetasunak

eskuin aldea

zaugoak lepoa

begiengoi

lerroa

muturra

besoak

esker aldea

na. Hala egin ezin denean, ezaugarribatzuk dituzten zaldiak sahiestu behardira: gazteegiak, sei urtetik beherakoak,fisiko eta psikologikoki garatuta ez dau-delako eta bertze zaldiekiko harremanazaildu dezaketeelako; arrazoirik gabegibelera joaten direnak, besoak gora-tzen dituztenak, etengabe burua gora-tzen dutenak, lerroan joaten ez dakite-nak, etab ere baztertu egin behar dira.

Egokiena neurri ertaineko zaldia da,mendian adar eta adaxka anitz dagoe-nez, hobeki moldatzen baita. Gainera,zaldi ttikia edonon sartzen da, edozeinikuilutan, zuhaitzen azpian, eta zaldiz-koarentzat erosoagoa da igo eta jaiste-ko, eta baita zela eta zama jartzeko etakentzeko ere. Hala ere, zaldizkoa arrasgaraia edo pisuz astuna bada, ez da ko-meni zaldi ttikirik erabiltzea, ez eta zal-di handirik zaldizko ttikientzat ere.

Ibilaldirako zaldiak pauso erregula-rra izan behar du, bizkarralde eta zerrasendoa, eta pauso luzean ibiltzeko gai-tasuna, aldiro bertzeak harrapatzekotrostan aritu behar izan gabe.

Egun beroetan ibiltzeko zaldiarenkoloreak ere zerikusia du, azal argikoekeuli eta eulitxo guttiago erakartzenbaitute, izerdia hain gogorra ez dutela-ko. Gaztainkara kolorekoek euli anitzerakartzen dute.

Zama garraiatzeko zaldia eramanezgero, bertzeen ezaugarri berdintsuakizan beharko ditu: erranekoa, lurreaniraultzen ez dena, zama jartzerakoangeldirik egoten dena, etab, hau da, ibi-laldietan aditua izan behar du.

Arrazei dagokienez, aski frogatutadago, zenbat eta arraza garbiagoa, or-duan eta arazo gehiago sortzen duela;

odol garbiko ingelesa delikatuegia, iza-kera zailekoa da, aztal luzeegiak etaapatx ttikiegiak ditu. Anglo-arabiarraurduriegia izan ohi da. Espainiarrekkanpai moduko pausoa izan ohi dute,eta ondorioz sobera nekatzen dira etaurrats bakoitzean mina hartzen ahaldute. Arabiarrak eta gurutzatuak iraun-korrak eta egokiak dira.

Edonola ere, gure zaldirik ez badu-gu, ibilaldiaren aitzinetik frogatu eginbehar dugu.

D. GARRAIOA

Ibilbide zirkularrak egiten ez badira,zaldiak nahitaez garraiatu egin behardira. Gurean, garraiobiderik erabilienakamioia da baina erremolkea eta trenaere erabiltzen ahal dira.

Kamioiak zaldientzat bereziki ego-kituta egon behar du eta ez dugu ber-tze animalientzako egokitutako kamioi-rik onartu behar. Paretak koltxaztatutaizaten ahal ditu eta lurra kortxo edoirristatzen ez duen zurez estalia. Lurzo-ruan lastoa edo errautsa jarriko duguzaldia erosoago egoteko. Zaldiak in-dartsuak eta sendoak izan arren, ez di-tugu babesik gabe eramanen. Kamioieanuztaietara lotuko ditugu, elkarri atxiki-rik edo kolperik eman ez diezaioten. Bi-daia luzea bada ura jarri behar zaie etanoizbehinka kamioitik atera atsedenhartu eta bazka dezaten.

Erremolkeak zaldiak eramateko be-reziki prestatuak dira. Bi zaldi eramatenahal dira, elkarren artean banatuta.

Kamioira zein erremolkera igotzekoarrapalak ez du malda handiegia izan

ZALDIZ304

behar, zaldiak jauzirik egin behar izanez dezan, ez igotzerakoan ezta jaistera-koan ere. Gainera, arrapalak zeharkakoegur oholtxoak edo ez irristatzeko ma-teriala izan behar du.

Zaldiak trenez garraiatzea, kamioiezedo erremolkez garraiatzea baino mer-keagoa da baina zaldi turismoari dago-kionez, oraindik ez dago garatuta gureinguruan. Bagoi bakoitzean zortzi zaldieramaten ahal dira eta bagoiak erosoaeta zaldientzat bereziki egokitua izanbehar du. Aitzineko kasuetan bezala,igoera eta jaitsierako arrapala ongizaindu behar da, sarritan tarte handiaegoten baita bagoitik lurrera.

Batzuetan, arazoak izaten dira zal-dia ibilgailura igo dadin. Zaldien aurka-ko bortxa alferrikakoa da erabat, zal-diak bortxa hori ibilgailura igotzearekinerlazionatuko baitu eta ez du inoiz igonahi izanen. Zaldiak bakarrik igo behardu eta horretarako ere ohitu egin be-har du. Gidariak burukoan daraman so-katik helduko du eta poliki-poliki arra-palara hurbildu. Hitzez animatuko dueta astiro igo. Barnean, mantso-mantso,uztaietara lotuko du. Zaldiak arrapalaigo dezan, ziur egon behar du ibilgailuhori bere boxa bezain eroso eta atsegi-na dela.

Garraioan zaldiak ongi zaindu be-har dira, zaurituta edo minduta iristenbadira, ezin izanen baitute ibilaldianparte hartu.

E. MATERIALA

Ibilaldiko zaldiak ahalik eta zamaguttien eraman behar du, nahikoa iza-

nen baitu ibilbide luzeak gainean nor-bait eramanez egitearekin. Zaldi zamaeramaileak, ez luke 70-80 kilo baino ge-hiago eraman beharko, pisu “hilak” zal-dizkoak baino gehiago pisatzen baitu.

Eraman beharreko materialak kali-tate onekoa izan behar du, zaldi etazaldizkoen osasuna ororen gainetik bai-tago. Objektu gogor guztiak alportxe-tan edo poltsetan sartuta eraman behardira, edota guttienez babestuta, zal-diak ertz zorrotzekin minik har ez de-zan.

Zaldi bakoitzak ondokoa eramanbehar du:

– Burukoaren soka: 1,5 metro ingu-rukoa, desegiten ez dena, buruko-ari mosketoi batez lotzen zaiona.

– Laneko burukoa: ahal bada sinteti-koa, koipeztatu behar ez dena,erosoa izan behar du, ordu anitze-tan eraman behar baitu.

– Manta: sorgurutzea, alboak eta biz-karralde guztia estali behar ditu.

ZALDI TURISMOA 305

– Zela: zaldizko bakoitzak, ahal bada,normalki erabili ohi duen zela era-manen du. Inoiz ez da zela berriaibilbide egunean frogatu behar.

– Estriboak: nahikoa luzeak erama-tea komeni da, ordu luzeetan ibilibehar denez, belaunak mindu ezdaitezen.

– Zingila: lonazkoa, larruzkoa edomaterial sintetikozkoa. Egunerogarbitu behar da.

– Aho uhalak: ohikoak edo ohi bai-no luzexeagoak; lotuak edo bana-tuak izaten ahal dira.

– Bazka poltsa: pentsua ematekopoltsa, guttienez egun bateko ja-naria eramateko.

– Ferratze tresneria: 13. gaiean ze-haztua; ez du hiru kilo baino ge-hiago pisatu behar.

– Petral uhala: ez du zaldiaren la-rruazala igurtzi behar, ez estutubehar, nahiz eta ukitu. Zaldiak bu-lar eta lepoko gihar guztiak mu-gitzeko askatasuna izan behar du.

– Zerrako poltsa: zerran jarria doa-na; plastiko iragazkaitzez estalitaeraman behar da.

– Kantinplora: zaldiaren alde bateaneramanen dugu; egokiena bi litro-koa da, zurruna ez dena, ohialez-koa. Urari ez da komeni inolakosustantziarik botatzea, behar iza-nez gero zauriren bat garbitzekobalioko baitu.

– Zamarra iragazkaitza: zaldizkoa-rentzat beti eskura. Kapa egokiada.

– Kaskoa: derrigorrezkoa da; mate-rial eta forma desberdinetakoakdaude.

– Kapela: zalditik jaisten garenera-ko, eguzki eta euritatik babestekoegokia; iragazkaitza bada, hobe.

– Alportxak: larruzkoak edo sinteti-koak; uhal eta uztaien bitartez lo-tzen zaizkio zaldiari.

– Botikinak: zaldiarena eta bezeroe-na. Alportxetan eraman behar diraongi seinaleztatuta.

– Konponketa materiala: 3. gaieanzehaztua.

– Garbiketa materiala: 2. gaiean ze-haztua.

– Esku-argia edo buru-argia, eta pi-lak.

– Koipea: apatxentzat.

– Mapak eta orientazio tresneria:plastikozko zorrotan sartuta.

– Plastiko handia: zaldiaren gaineandaramagun guztia estali ahal iza-teko.

– Labana edo aiztoa: zaldiaren albobatean, traba egiten duten ada-rrak mozteko.

– Soka luzea: behar izanez gero zal-diak lotu ahal izateko.

– Janaria: alportxa eta zerrako pol-tsen artean banatuko da.

Zama zaldia

Hona hemen zama zaldiak eramanbeharrekoa:

– Ikuiluko burukoa.

– Burukoari lotutako soka, hiru me-tro ingurukoa; zaldizkoak berezaldiaren eskuin aldean eramanendu metro batera guti gora behera.Soka luzeagoa utzi behar zaio ila-dan joan behar duenean. Sokak,

ZALDIZ306

gidariak bi zaldiak eskutik eramanbehar dituenerako ere balio du.

– Manta berezia: zama eramaileekeraman ohi duten modukoa, ber-tzeena baino lodiagoa.

– Larruzko poltsak: ongi estutuak,lasaierarik gabe.

– Alportxak: larruzko poltsen ordezeramaten ahal dira, mantaz babes-tuta. Alde bietako pisua ongi ore-katu behar da.

– Kanpin denda: zatikatuta erama-nen da, alportxen edo poltsen gai-nean banatuta.

F. OSASUNA

Jarraian, zaldien osasunari buruzkohainbat aholku emanen dugu:

– Ferratu: Ibilaldian abiatu bainobizpahiru egun lehenago, zaldiakongi ferratuta egon behar du, etabere apatxak osasuntsu.

– Entrenatu: zaldiak entrenatuta egonbehar du; sasoian egon behar duegun batzuetako ibilaldi luzea bu-rutu ahal izateko. Egun batzuk le-henago, zelai eta maldetan, ge-hien bat pausoa eta trosta tarteka-tuz, bizpahiru orduko ibilbideakegin behar dira.

– Arnasketa eta kardiobaskular apa-ratuak: arnasa hartzeko zailtasunaeta bihotz arazoak dituzten zal-diekin adi ibili behar dugu; ibilbi-de luzeak egiten ahal dituzte, bai-na malda gogorrak iristen direne-an, ezin izanen dute jarraitu etazalditik jaitsi beharko dugu. Ez da

komeni zaldi horiek ibilaldietaraeramatea.

– Sukarra: irten aitzinetik zaldirenbatek sukarra baldin badu, zaldite-gian utziko dugu. Eta bidean zaldi-ren bat eritzen bada, zama kendueta topatzen dugun lehendabizikoikuiluan utziko dugu.

– Mukiak: sudurzuloetatik mukosita-tea isurtzea normala da. Mukiakgarbiak, kolore gabeak eta urarenantzekoak badira, ez dago arazo-rik. Mukiak garbiak ez badira, ale-gia, lingirda eta horixkak badira,adi begiratu behar diogu, okerreraegiten ote duen ikusteko.

– Herrenka: abiatu baino lehen he-rren dagoen zaldia, nekez senda-tuko da ibilbidean zehar. Gurekineramatea erabakitzen badugu,arreta berezia eskainiko diogu,baina egokiagoa da etxean uz-tea.

– Apatxak: apatxa osoaren eta bere-ziki arrailaren osasuna zaindukodugu. Apatxa guritu nahi badugukolore berdeko erramu ukenduzigurtziko dugu eta gogortu nahibadugu, kolore beltzeko ukenduz.Apatxak ongi garbitzen jakin be-har da. Arraila zaintzeko garbiketalanak barnetik kanpoalderantzeginen ditugu, ferra ez kilikatzekoeta zaldia ez zauritzeko; harri kox-korrak ateratzerakoan kontuz ibi-liko gara.

– Zauriak: zaldiak soinean daramanzamak ukitzen duen gorputz zati-ren batean zauriren bat baldinbadu, abiatu baino lehen sendatu-

ZALDI TURISMOA 307

ko dugu eta nahikoa denborarikez bada, ondorengo neurriak har-tuko ditugu:

• Zauria isolatu. Sorgurutzean bada,zauria gasa zabal batekin estalikodugu eta gainean, sorgurutzearenalde batetik bertzera doan espon-ja zabal bat (bortz behatz inguru-koa) jarriko diogu. Esponjari, justuzauriaren parean zulo bat egitenahal diogu, zati horretako zama-ren presioa arinagoa izan dadin.Zauria bertze nonbait badago, za-maren igurtzietatik babestukodugu eta manta zulatzea beha-rrezkoa bada, hala eginen dugu.

• Zauria egunero garbitu:

– Urarekin zabor guztia (errau-tsa, lurra...) barnealdetik kan-poaldera kendu; ondoren, io-doz igurtzi.

– Orbantzeko ukendua eman.

• Odol jarioa handia bada, isur-tzen den lekua ukabila edo es-

kuarekin estutu. Presioari eutsikodiogu odol isuria eten arte. Zau-ria gasaz babestu eta bendaz es-taliko dugu.

• Zauria josi. Zauriak albaiteroekbakarrik josten ahal ditu. Beha-rrak horretara bortxatzen bagai-tu, botiketan saltzen diren joste-ko puntuak jartzen ahal ditugu.Irekia dagoen larruari kanpoal-dera zimur bat egin ondoren(barnealdean ileak ez gelditze-ko) zauria josiko dugu. Ez dugudena itxiko, zati bat josi gabeutziko dugu zauria gaizta ez da-din.

– Zango eta aztalak: zaldiek zango-etan maiz kolpeak hartzen dituz-te. Gehienetan zaldiak ibilbideaarazorik gabe jarraitzen ahal du,baina kolpea handia bada, zalditikjaistea eta zaldia sokatik eramateakomeni da. Zaurian, gauean, an-tiinflamatorio ukendua eta kata-

ZALDIZ308

plasma, sobera estutzen ez duenbendaje batekin jartzen ahal zaio.Beharrezkoa bada, mina kendukodion antiinflamatorio injekzio batjarriko zaio. Injekzioak beti adi-tuak jarriko ditu.

– Aztalaldean zauriren bat baldinbadu, zapi garbi batekin zauriababestuko dugu. Zapia ferrak il-tzatzeko iltze batekin eusten ahaldugu.

– Zangoetan hausturaren bat edosendatzen ez zaion zauriren batbaldin badu, edo zaldia herrenkabadabil, nahitaez etxera itzulikodugu.

– Begiak: zaldien begiek dezente su-fritzen dute: zikinkeriaren bat sar-tzen ahal zaie, zomorroren batekziztatu edo antzekoren bat... Hone-lako kasuetan zera egin behar da:

• Begia ongi garbitu ura eta gasagarbi batekin.

• Kolirioa eman (tantetan edoukendua). Ukendua azpiko beta-zalean jarriko diogu; gero ongihedatzeko begia itxita izan be-har du segundu batzutan (30 se-gundu ahal bada). Mota honeta-ko zauriak, gehienetan 36 ordu-tan sendatzen dira.

– Kolikoak: egunetako ibilaldietannormalki ez da kolikorik gertatzen.Hala ere, gertatuz gero, hona he-men egin beharrekoa:

• Adituak, lasaigarri eta “espasmo-aren aurkakoa” xiringatu.

• Mantso-mantso ibiltzera bortxa-tu (zamarik gabe).

• Kolikoaren ondoren zaldiak in-darra galtzen du. 36 ordutako

atsedena utzi behar zaio bizkor-tzeko.

• Ibilbidea zelaia baldin bada, ja-rraitzen ahal dugu; horrela ezbada, ibilbidea aldatzeko aukeraaztertuko dugu. Izan ere, koliko-aren ondoren zaldiak beherakoaizanen baitu.

• Ondorengo egunetako elikaduraarina izanen da eta egunerokoibilaldia laburragoa.

– Ura: urarekin adi ibiliko gara; ge-hienetan, ura txarra bada, zaldiakez du edanen, baina edanez gero,beherakoa izanen du, eta zaldialarri ibiliko da berriz ur garbiaedan arte.

– Zomorroak: zomorroek zaldiei tra-ba egiten diete. Landa zaldiak ho-rretara ohituagoak daude. Zomo-rroak begi, sudurzulo, ipurtzuloeta belarrizuloetatik sartzen ahalzaizkie. Horrelakoetan zaldiak az-toratu egiten dira, urduritu eta ezdute martxa behar den bezala ja-rraitu nahi izaten. Insektizidek nor-malki ez dute eragin handiegirikizaten, zaldien izerdiaren usainakinsektizidek baino indar gehiagobaitu. Orduan, zera egin behar da:

• Zomorroak begietan sartzen ba-zaizkie, kolirioa eman

• Belarri eta genitaletan sartzen ba-zaizkie, zonaldea urarekin maizgarbitu

• Oliba olioa ipurtzulo eta genita-letan hedatzeak zomorro zen-baiten (mandeuliak adibidez) pa-sabidea oztopatzen du.

• Laneko burukoen flekoek euliakaurpegitik uxatzen laguntzen dute.

ZALDI TURISMOA 309

Merkatuan belarriak babestekozorroak ere saltzen dira.

Zaldien botikina

Ibilaldira bakarrik bagoaz, botikinaalportxa batean sartuko dugu. Taldeanberriz, zaldi guztien botikina bi alpor-txetan eramanen dugu. Zama-zaldiabaldin badugu, botikina berak erama-nen du. Edozein kasutan, guztia kaxagogor batean sartuko dugu, barnekogauzak honda ez daitezen.

Hona hemen botikinean eraman be-harrekoa:

– Gasa zabalak– Benda zabalak– Josteko puntuak– Punta borobileko aizturrak– Ur oxigenatua– Iodo arindua– Errauts orbaintzalea– Ukendu orbaintzalea– Kataplasma– Begietarako ukendua– Termometroa– Antiinflamatorio injekzioa eta uken-

dua– Zaldi bakoitzarentzako xiringa

(erabili eta botatzekoak)– Xiringatzeko diuretikoak– Baselina.

G. ZALDIAREN ELIKADURA

1. Bazka

Ibilbidean doan zaldiaren elikadura,ikuiluan edo belazean dagoen zaldiare-narekiko desberdina da. Zaldiari, ohiko

moduan eman behar zaio bazka, bainaohi baino gehiago, egiten duen egunero-ko ahalegina ezohikoa baita. Zaldi guttibatzuk, asetzen direnean, jateari uztendiote, baina zaldi gehienek, ahoaren pa-rean duten guztia jaten dute. Lehen ka-sukoak ibilaldietarako egokiak dira, bai-na normalki bigarren kasukoak izanenditugunez, elikadura zaindu behar zaie.

Hotzak edo beroak elikadura motabaldintzatzen du. Eguraldia zenbat etahotzago, orduan eta janari gehiago be-har du zaldiak, gorputzeko tenperatu-rari egonkor eusteko. Eguraldia beroadenean, bazka guttiago eta freskoagoaemanen diogu.

Gogoratuko dugunez zaldiaren ur-daila arras ttikia da. Soilik 12-16 l arte-ko edukiera du, eta bi heren baizik ezditu bete behar liseriketa egokia izate-ko. Bertzalde, 20 metro inguruko hes-tea du eta bertan xurgatzen dira jana-riaren elikagarri gehienak. Liseriketaaparatu berezia dela eta, zaldiak egunajaten emanen luke utziz gero. Ibilaldianzehar belarra jaten ahal du baina ezdiogu erritmoa eteten utzi behar. Ahalizanez gero, bazka egunerokoaren tan-kerakoa izanen da; sarri, ordea, horiezinezkoa da. Horregatik, ibilaldiarenaitzineko egunetan, ibilaldian izanenduen bazka jaten ohitu behar dugu. Eraberean, lehen egunetarako betiko pen-tsua eramatea komeni da, pixkanakatopatzen dugun berriarekin nahasiz.

Alpapa gehiegi emanez gero behe-rakoa izaten ahal du; bazka sobera go-gorra bada, bihotzerrea eta egonezinasor diezazkioke. Batez bertze, ibilaldiandoan zaldiak, egunero ikuiluan jatenduena baino gehiago jan beharko luke;

ZALDIZ310

hau da, egiten duen ahaleginaren or-daina. Bidean jaten duen belarra ez daaski, eta beraz, geldialdietan belar ge-hiago jan dezan utziko diogu.

Zaldiak belazean lo egiten badu,iristerakoan, lehendabiziko hogeirenbat minututan belarra janen du; geroatseden hartuko du. Ondoren berrirobelarra jaten hasiko da. Une hau uraemateko egokia da. Ondoren pentsuaemanen diogu.

Biharamunean, iratzartzean, berriroere belarra janen du. Gero ura emanendiogu, eta segidan pentsua, beti ere,bezperan baino guttiago. Dakigunez,zaldia, pertsonak bezala, bezperakoafariak eman dion energiarekin ibilikoda, baina urdaila lasai izan dezan, go-saldu ere egin behar du.

Pentsua jateko egokiena bazka zo-rroa edo bazka poltsa da, guzti-guztiaprobesten baita. Baina horretarako erezaldiak ohituta egon behar du. Pentsualurrean jartzen bada, ez da ongi pro-besten, batera eta bertzera sakabana-tzen baitu nahi gabe. Gainera, lurra ereirents dezake eta hesteetako arazoaksor diezazkioke. Modu honetan, %75aprobesten du guti gora behera. Beraz,lurrean jarri behar izanez gero, gehixe-ago emanen diogu, alferrik galtzen denaordezkatzeko.

Pentsua edo alea ematen ahal dio-gu; ibilaldietarako alea egokiagoa da,pentsua xehetu eta desegin egiten bai-ta. Olo alea egokia da, baina horrezgain, liseriketa errazteko lastoa, belarraeta alpapa ere eman behar diogu. Az-ken hauek, edozein ikuilu edo granje-tan topatzen ahal ditugu. Denetarikduen ikuilua topatuz gero, kontu han-dia izan beharko dugu kolikoekin; go-

setuta dagoen zaldiari ez diogu nahiadina jaten utzi behar.

Bereziki zaldientzako ez den tokirenbatean bazka erosten badugu, adi ibilibehar dugu zein egoeratan dagoenegiaztatzeko; ez du sobera hauts izanbehar, ez du hezetasunak usteldua egonbehar, eta belar edo alpapak azken uz-takoa izan behar du. Halaber, adi ibili be-har dugu zaldia alpapa soro batera sar-tzen bada, izan ditzakeen produktu kimi-koek odola pozoindu baitiezaiokete.

Edonola ere, zaldiak badu egun ba-tzuetako janari kalitate gabezia etakantitate eskasia ordezkatzeko berezkonahikoa erreserba. Pixka bat zainduzgero, ez du inolako arazorik izanen.Gainera, zaldia, egunak pasatu ahalaindartsuago egonen da, bereziki lehenbi egunak pasatu ondoren. Ariketa fisi-koarekin zaldia argaldu eginen da bai-na galtzen duena ez da giharra, gantzabaizik eta ez dugu arduratu behar. Zal-dia zenbat argaltzen den zingila lotze-rakoan egiaztatuko dugu. Normalki,zaldi guztiak, ibilaldi baten ondorenabiatzerakoan baino indartsuago etaosasuntsuago itzultzen dira.

Ez dugu ahantzi behar, zaldiak izer-diarekin gatz eta mineralak ere galtzendituela. Horregatik, komenigarria dapentsuarekin batera nahasian gatzaematea. Zaldiak harriak milixkatzen ba-ditu, gatza falta duenaren adierazle da.

2. Ura

Ura, otordu nagusien aitzinetik, etazaldiak eskatzen duen aldi oro emanbehar zaio. Erreketan, burua korronte-an gora jarriko diogu, eta ur lasaia to-

ZALDI TURISMOA 311

ZALDIZ312

patzen badugu hobe, lasaiago edanenbaitu. Bidean, bertzalde, ur geldoatopa dezakegu, eta lohia, buztina etabertze hainbat sustantzia izaten ahalditu. Ez da txarra baina ezta egokienaere. Kontu izan behar dugu ur geldoe-kin, bereziki gainean algak, belarrakedo geruza berdea dutenekin. Begira-tu, era berean, putzuan hildako anima-liarik ote dagoen. Dena den, normalkizaldia ez da ustel usain edo kiratsa da-rien putzu edo ur geldoetara hurbildu-ko. Askak topatzen baditugu, lehenda-bizi gaineko zikinkeria kendu behar da.

Gauza jakina da, zaldiak udan ur ge-hiago behar duela neguan baino. Ne-guan, ura hagitz hotza badago, gutti-naka edan dezan lagunduko diogu, ezkolpetik.

Kasu guztietan, zaldiak zaldizkoakbaino lehen jan eta edan behar du.

H. ZALDIZKOA

1. Adina eta sexua

Edozein adinetako pertsonak egu-netako zaldi ibilaldi bat egin dezake.Adina ez da muga baina bai presta-kuntza fisikoa eta sasoi puntua. Zenbateta zaharrago eta prestakuntza eskasa-goa, orduan eta zailtasun gehiago iza-nen da ibilaldia jarraitzeko. Hamar ur-tetik beherako haurrik ez eramatea go-mendatzen da, zaldizko onak izan ba-daitezke ere, egunetako ibilaldian ara-zoak izan ditzaketeelako.

Sexuari dagokionez ez dago inongodesberdintasunik; normalki emakumez-koak zaldizko hobeak izaten dira.

2. Prestakuntza fisikoa eta osasuna

Prestakuntza fisikoari dagokionez,zaldizkoak ez du alde handirik mendiza-learekiko. Ordu anitz pasatu behar duzaldi gainean, baina aldi berean zaulieta sasoian egon beharko du makinabat aldiz zaldira igo eta zalditik jaiste-ko, zama zaldi gainean jartzeko, etausu, zaldiari tiraka oinez ibiltzeko erebai. Izan ere, igoera gogor eta luzeakbadira, zaldizkoak zalditik jaitsi beharkobaitu eta zaldia sokatik helduta oinezjoan. Ibiltari ona izan behar du, beraz.Zaldizkoa sasoian ez badago, komeniga-rria da aldez aurretik entrenatzea, baizaldi gainean ibiliz, baita oinez ere.

Bibak egin edo kanpin dendetan loegin behar badugu, zaldizkoak horreta-ra ohitu beharko du. Gauza jakina daedonor ohitzen ahal dela berehala ho-rretara, eta primeran lo egin.

ZALDI TURISMOA 313

Ibilaldian irten aitzinetik, zaldizkoguztiek osasun onean egon behar dute.Hala ere, frogatuta dago, hiriko hainbateritasun eta gaitz –neke psikikoa, insom-nioa, giltzaduretako mina, urduritasuna,etab–, lehenengo egunetan desagertzendirela. Gorputza gihartsuago bilakatzenda. Dena den, norbaitek botikak hartzenbaditu, aldean eraman behar ditu, lite-keena baita herrietako botika ttikietanbehar duena ez topatzea.

3. Janzkera eta oinetakoak

Neguan, kontu handia izan beharda esku eta oinen izozteekin, eta udanbero kolpe, insolazio eta erredurekin.Zaldizkoaren janzkera desberdina iza-nen da udan zein neguan. Hala ere,beti, beharrezkoena bakarrik eramanbehar da. Soberan dagoenak tokia be-tetzen du alportxetan eta hezetasunahartu baizik ez du egiten.

Toki anitzetan garrantzirik ematenez bazaio ere, kaskoak ustekabe eta is-tripu anitz sahiets ditzake. Segurtasu-nez ibili nahi badugu, ezinbertzekoaizanen da kaskoa eramatea.

Oinetakoei dagokienez, larruzkoedo gomazko botak eramaten ahaldira, baina gomazkoak udan inoiz ez,ez baitute izerdia kanporatzen uzten.Bertzenaz, mendiko botak ere erama-ten ahal dira, takoi pixka batekin zolaguztia estriboan sar ez dadin. Botak az-tal altukoak edota aztal baxukoak iza-ten ahal dira; bigarren kasuan azpanta-rrak eramanen ditugu. Edonola ere, la-rruzko botak beti ongi koipeztatutaeraman behar dira. Kiroletako zapatilak

eramanez gero, hauek ere takoidunakizatea komeni da.

Galtzerdiak kotoiezkoak, artilezkoakedo mendirako sintetikoak izaten ahaldira, urtaroaren arabera. Egun batzue-tako ibiladirako bizpahiru pare erama-tea komeni da, hezetasunak marrantak,babak eta urradurak sor baititzake.Kanpaketa tokian ez ditugu sekula oi-netakoak eta galtzerdiak kanpoan utzi-ko, biharamunean ihintzarekin bustitaaurkituko baititugu. Erosotasun gehi-xeago nahi izanez gero, zerrako pol-tsan aldatzeko zapatilak eraman ditza-kegu. Oinetakoak eta galtzerdiak jantziaitzinetik beti barnean begiratu behardugu, zomorro edo zikinkeriarik ez du-tela ziurtatzeko.

Galtzei dagokienez hamaika modu-takoak izaten ahal dira baina baldintzabatzuk bete behar dituzte: erosoak, jos-turarik gabeak eta malguak. Josturaedo gogortasunek urradurak sorrarazditzakete. Gerrikorik badugu, haustenahal zaigun estriboaren edo bertzeuhalen baten ordezko izaten ahal da.

Barneko kamixeta izerdia erraz xur-gatzen duen materialekoa izatea kome-ni da, alegia, termikoa. Kanpoko arro-paren koloreari dagokionez, arropa ar-gia lehenago zikintzen da, eta ilun sa-marra egokiagoa da. Zamarra luzeaegokiagoa da, gerrialde guztia ongi es-taltzeko. Hotz dagoenenan, artilezkokapela eta eskularru beroak beharkoditugu.

Zaldizkoak beti eroso joan behar du,ez du punta edo ertz zorrotzeko deuseramanen sakeletan, eroriz gero, minhartzeko arriskua baitu. Ezproi motzakeraman ditzake, baina horiekin oinez

lurzoru txarretan ibiltzen ere jakin be-har du.

Udan, bota freskoak, galtza arinak,beso luzeko kamixeta edo alkandorajantziko ditugu; luzea izatea hobe da,eguzkitik, zomorroengandik eta ada-rretatik babesteko. Uda izan arren,gauerako jertse, forru polar edo antze-koren bat eraman behar da. Bururakoeguzkitarako kapela, ahal bada iragaz-kaitza. Euritakoa ere beti eskura erama-nen dugu. Zaldi gainean daramagunguztia estaltzeko plastiko handi bat ereeraman behar da. Azkenik, laban edoaizto bat hagitz erabilgarria izanen dabideko sasi eta sastrakak mozteko. Ne-guan, aipatutako guztiaz gain, forrupolarra, zamarra iragazkaitza eta be-roa, kapela eta eskularruak eta galtzalodiagoak jantziko ditugu.

Oharra: ondorengo atalak ez dituguzehaztuko, “Janzkera eta osagarriak”atalean aztertu direlako.

Pertsonen botikina

Mendirako edo bizikletarako era-maten dugun botikin bera eramanendugu. Botikin hau eta zaldiarena biakbatera alportxa berean eramaten ahaldira eta gurutze batez adierazi, behardugunean berehala topa ditzagun. Ezdugu ahantzi behar botikek iraungitzedata dutela eta beraz, nohizbehinkabegiratu egin behar dira eta behar iza-nez gero berriak erosi.

Lehen sorospenak

Ezinbertzekoa da zaldizkoak lehensorospenak ezagutzea eta erabiltzen ja-kitea. Teknikak, oinez, bizikletaz zein

zaldiz gertatzen ahal diren istripuetara-ko berdinak dira.

Elikadura

Ibilaldi luzeetako elikadura, men-dian oinez ibiltzen garenerako erama-ten dugunaren antzekoa izanen da. Es-kuarki, bi egunetarako janaria erama-ten ahal dugu eta aldian aldian erosizjoan. Janaria prestatzeko gasezko su-kaldea eta ontziak eraman beharkodira.

Kanpaketa

Behar ditugun denda, zaku eta iso-lagarriak eramanen ditugu, buru-argia-rekin batera.

I. IBILALDIAREN ERRITMOA

Zaldiak, pausoan doanean 5-8 kilo-metro orduko egiten ditu. Hala ere, ba-dira zaldi azkarrak eta motelak. Mote-lak, ahal izanez gero, ez ditugu ibilal-dietara eramanen, talde guztiaren abia-dura mantsotzen baitute, eta gainera,gibelean gelditzen direla ikusiz, tartekaarrapaladan hasten dira.

Gidariak ez ditu zaldiak sobera aitzi-natzen edo gibeleratzen utzi behar; de-nak elkarrekin joatea komeni da.

Ibilian orduko sei kilometro eginez,zaldiak, lasai, sei ordu irauten ahal du.Abiadura horretan egunero 36 kilome-tro eginen ditugu. Horri, egiten direnatsedenaldiak gehitzen badizkiogu, tal-deak egunean 7-8 orduko ibilaldia egi-ten ahal du.

ZALDIZ314

Ondorengo taulan, abiadura des-berdinen arabera, egiten ahal diren dis-tantzia eta denborak agertzen dira:

J. EGINKIZUNEN BANAKETA

Abiatu aitzinetik arau batzuk zehaz-tu eta lanak banatuko dira. Aldez au-rretik arautzen ez bada, partaide ba-koitzak egin behar denari buruzko ideiaberezia izanen du. Horrek, bidaian ze-har, gaizki ulertzeak, eztabaida anitzeta giro txarra sor ditzake. Eginkizunakbanatzeak lana erraztu eta ibilaldiarenarrakasta ziurtatzen du.

1. Gidariak

– Buruzagi bat izandatuko da. Tal-dearen koordinazioa bere eskuegonen da.

– Ibilbidearen planifikazioa bertzegidari baten esku utziko da. Karto-grafia ongi menperatzea premiaz-koa da. Aditu honek beti ziurtasu-na eta konfiantza transmititu be-har du, ez du inoiz beldur edo za-lantzarik adierazi behar.

– Zaldi zama eramalea zaldizko ona,baliabide handikoa izanen da.

– Bertze zaldizko trebea taldearengibelean joanen da.

– Kanpaketaren ardura, otorduenardura eta zaldien bazkaren ardu-ra ere banatu behar dira.

2. Zaldiak

Ibilaldietarako, zaldiak eramatea daegokiena, behor eta gereinoek bainoarazo gutiago sortzen baitute. Arazogehien sortzen dutenak gereinoak dira.Hala ere, behor eta gereinoak eramanbehar baditugu, honela banatuko ditu-gu: arazo gehien sortzen dutenak, ale-gia, gereinoak, aitzinean eraman; ge-reinoen ondoren zaldiak joanen diraeta gero behorrak.

3. Geldialdiak

Alferrikako geldialdiak egiten badi-ra denbora anitz galtzen da. Hiru ordu-

ZALDI TURISMOA 315

Abiadura Distantzia Denbora

6/7 km. orduko 1 km 10’8 km. orduko 1 km 7’ 30’’9 km. orduko 1 km 6’ 40’’

10 km. orduko 1 km 6’11 km. ordiko 1 km 5’ 28’’12 km. orduko 1 km 5’13 km. orduko 1 km 4’ 37’’14 km. orduko 1 km 4’ 17’’

ZALDIZ316

ro 45 minutuko atsedenaldia egitea neu-rri polita da. Tarte horretan zaldiei eda-ten eta jaten emanen diegu, zingilakpixka bat laxatu, zama ongi jarria dago-en egiaztatu, zerbait jan eta atsedenhartzeko probetxatuko dugu denbora.

Gelditzeko tenorean itzala bilatukodugu, eguzkipean insolazio arriskua da-goelako (zaldientzat eta zaldizkoen-tzat). Iturriren bat hurbil izanez gero,geldialdia are probetxugarriagoa izanenda. Zaldiei neguan ez diegu ez zela eztagainean daramaten zama ere kenduko,hoztu eta eritu egiten ahal baitira.Udan, ordea, kentzea komeni da izerdiaidor dakien eta atseden har dezaten.

Abiatzerakoan, beti zaldi guztiakbatera abiatuko dira, zaldiren bat gibe-lean geldituz gero, eta zaldizkoakoraindik zerbait egin behar izanez gero,nekez eutsi ahal izanen baitu zaldiabertzeen gibeletik abiatu gabe.

4. Bideak

Pistak anitzetan aspergarriak izanarren, bide meharretatik joatea baino

hobe da bide zabaletatik ibiltzea, zal-dizkoentzat erosoagoa baita. Denboraguztian pausoan bagoaz ere, hainbertzeez aspertzeko tarteka trostaldia egitenahal da.

Biderik gabeko zelaiak sahiestukoditugu, batez ere landak badira. Zehar-katzekotan, soilik erein gabeko belaze-ak zeharkatuko ditugu, eta ahal badabaimena eskatuz. Zelaietan daudenbehi, ardi, zaldi eta gainerako aziendaez dugu uxatuko.

Errepide batera iristerakoan, eskui-naldera eta ezkerraldera ikuspen onabaldin badago, egokiena zaldi guztiakbatera gurutzatzea da, baina hala ezbada, pasabiderik ziurrena topatzensaiatuko gara. Arriskua baldin badago,zalditik jaitsi eta oinez zeharkatukodugu banan bana.

Errepidean beti lerroan eskuinekobazterretik joanen gara. Zaldiz, oinezzein bizikletaz bezalaxe, eskubide etabetebeharrak ditugu. Bide bazterrekoseinale guztiak errespetatu behar dira.

Herri edo hirietan, auto anitz badaeta arriskua ikusten badugu, espaloiraigotzen ahal gara, beti ere, oinezkoek

lehentasuna dutela aintzat hartuz.Zaldiak gauza anitzekin izutzen ahaldira: bide irristakorrak, zebra bideak,semaforoak, dendetako argiak, etaabar. Horrelakoetan zalditik jaisteakomeni da ezustekorik izan ez deza-gun.

Gauez ibiltzea gomendagarria ezden arren, hala egokitzen bazaigu,argi edo objektu erreflektagarriak era-man behar dira; zaldiek, errepide alde-ko beso eta zangoetan eta zaldizkoekalde bereko oinetakoan eramanen di-tuzte erreflektagarriak. Lerroaren le-henbiziko zaldizkoak, taldea datorrelaadierazteko, argi zuriko esku-argia era-manen du, eta azken zaldizkoak berriz,gibelekoaldetik heldu direnei oharta-razteko argi gorriko esku-argia erama-nen du.

Trafiko handiko lekuetatik pasatze-ko, aldez aurretik ertzainei edo trafiko-zainei laguntza eskatzen ahal zaie.

5. Animazioa

Zeinahi ibilaldi ongi amaitzea nahibadugu, ongi antolatuta egon behar dueta arau batzuk errespetatu behar dira.Horrek ez du erran nahi giro serioa izanbehar denik, bezeroak, beren aisialdiazgozatzera etorri baitira.

Aldez aurretik, bidean egin daitez-keen ekintza entretenigarriak (joko di-bertigarri, ekitaldi kultural interesga-rri...) aztertuko dira. Normalki, paisaia,kultura, elkarren arteko zirikak, etabardirela eta... animazioa bere kasa sor-tzen da. Hala ere, ibilbidea antolatzera-koan atzenduko ez dugun afera da. Ge-

hienetan ematen zaion garrantzia bai-no gehiago du. Bezeroak gustura ego-teko erabili behar dugun baliabide ga-rrantzitsua da.

K. NATURAKO ZAILTASUNAK

Zaldizkoak, ibilaldian zehar oztopodesberdinak topa ditzake, naturalakzein artifizialak. Ibilaldietan ohituta da-goen zaldiak arazorik gabe eta ahale-gin handiegirik gabe gainditu beharditu oztopoak. Oro har, zaldi prestuenaaitzinean joanen da eta ondoren gai-nontzekoak. Oztoporen batean, gertadaiteke zaldiren batek pasatu nahi ezizatea. Horrelakoetan, lehendabizi zaldiprestua pasatuko da eta ondoren zalditematia eramanen du gibeletik. Halaere, ezohikoa da ibilaldietarako ohitutadauden zaldien artean horrelakorik ger-tatzea.

1. Oztopo desberdinak

Ubideak

Forma eta neurri desberdinetakoakizaten ahal dira. Azpitik pasatu beharbadira eta nahikoa altuak ez badira, oi-nez pasatuko ditugu, zaldia sokatikeramanez. Gainetik pasatu behar badi-ra, ubidea adar edo antzeko zerbaite-kin estaltzea komeni da, zaldiak minikhar ez dezan. 80 cm baino ttikiagoabada, gainean pasa ahal izanen dugu,eta hori baino altuagoa bada, oinezpasatuko dugu; lehendabizi zaldizkoapasatuko da eta sokatik tiraka ubideapasaraziko dio zaldiari.

ZALDI TURISMOA 317

ZALDIZ318

Asfaltoa

Asfalto mota batzuk arras irristako-rrak dira. Horrelakoetan, zaldizkoa zaldi-tik jaitsi eta eskutik eramanen du zaldia.

Gorantzako koskak

Koska metro bat baino ttikiagoabada, gainean igo ahal izanen dugu. Zal-diari aho uhalak lasa utzi behar dizkio-gu, lepoa luzatzeko ahalmena izan de-zan. Trostan igotzea errazagoa da. Zaldi-tik jaitsita igotzea erabakiz gero, zaldiz-koa oztopoaren gainean jarriko da, etasokatik eraginez eta ahotsaz lagunduzigoaraziko du zaldia. Bigarren zaldizkobatek zaldia behetik lagun dezake.

Beherantzako koskak

1,20 metro baino ttikiagoak badira,gainean jaits ditzakegu. Zaldiak zalan-tza badu, une batez geldirik utzikodugu koska ikus dezan. Erabakia hartudugunean, koskaren ertzeraino joaneta bi takoiekin joko dugu, jauzi egite-rakoan koskatik aitzinaldera eror da-din. Koska zalditik jaitsita jaistea eraba-kitzen badugu, egokiena, soka luze sa-marra eramanez, zaldiarekin batera sal-to egitea da. Bigarren aukera, lehenda-bizi zaldizkoak salto egin, eta behetiksoka eta ahotsaz baliatuz zaldia jaitsia-raztea da.

Harlauzak

Goroldio edota likenez estalita egonohi direnez, arras irristakorrak dira. Zu-hurrena zaldia eskutik eramatea da.Gainean joanda zaldia eroriz gero, zal-dizkoak ere erori eta min hartzeko arris-kua du.

Euria

Euriarekin ibiltzeko ez dago inon-go oztoporik. Zamarra iragazkaitzaedo kapa jantziko dugu, eta zaldi gai-nean daramaguna plastikoz estalikodugu.

Lohia

Lurzoru lohitsuetan lur zatirik sen-doenak bilatu behar dira. Lohiak bento-sa efektua egin dezake apatxetan etazaldiak apatxak galdu. Eremu lohitsuapasatu ondoren zaldien apatxak begi-ratzea komeni da.

Zaldira igo eta zalditik jaitsi

Zaldizkoak bi aldeetatik igotzen etajaisten ohituta egon behar du. Izan ere,gerta baitaiteke, ezkerraldean amilde-gia edo bertze oztoporen bat egoteaeta eskuin aldetik igo behar izatea,edota alderantziz. Batetik zein bertze-tik igotzeko teknika bera erabiltzen da.Horretarako, jakina, zaldia horretaraohitu behar da. Era berean, bi aldeeta-tik jaisten jakin behar da.

Gibeleraka ibiltzea

Zaldiak lasai gibelerantz joaten ja-kin behar du. Ez da komeni 180º-ko itzu-liak egitea. Zaldiak erantzuten ez badu,jaitsi eta ahotsaz baliatuz gibelera joandadin bultzatuko dugu.

Harri handi eta harkaitzak

Harri handiak dituzten bideak sa-hiestu behar dira. Era berean, urteeta-ko higaduraren ondorioz harri solteakdituzten malda gogorrak ere sahiestu-ko ditugu. Bertze aukerarik ez badago,zalditik jaitsi eta sokatik eramanendugu zaldia, pasabide egokienetik bi-deratuz. Pasabide harritsuaren ondo-ren, ferrak, apatxak, oinazpia eta kuar-tilak begiratuko dizkiogu.

Pauso kanadiarrak

Azienda pasa ez dadin jartzen di-ren burdinezko barrak dira. Eskuarki,pausu kanadiarraren alboan, ireki ahalden ataka edo balangua egon ohi da.Kasu horietan, ataka ireki, zaldi guz-tiak pasatu eta berriro itxiko dugu. Ha-lakorik ez badago, belarra, lurra, ada-

rrak jarriko ditugu barren gainean, lur-zoru trinkoa osatu arte. Bertze aukerabat, barren artean lotuta manta bateta gainean adarrak eta lurra jartzeada. Lan handi samarra da baina ba-tzuetan ez dago bertze aukerarik. Zal-di guztiak pasatu ondoren, pauso ka-nadiarra topatu dugun bezalaxe utzikodugu.

Ataka eta artzain elektrikoak

Bide publikoetan dauden atakakirekitzen ahal dira, eta zaldi guztiak pa-satu ondoren itxi. Bide publikoetan ezda irekitzen ez den atakarik egotenahal; ez da legezkoa. Batzuetan, atakenordez, kableak topa ohi ditugu. Lehen-dabizi, adar batekin ukituz elektrizita-terik ba ote duen ikusiko dugu. Halabadu, alboan izan ohi duen gomazkoeskulekutik helduta kenduko dugu ka-blea. Zaldiak pasatu ondoren modu be-rean itxiko dugu. Ez da komeni atakaeta artzain elektrikoak zalditik jaitsigabe irekitzea.

Zubiak

Zubiak itxuraz ziurrak ez badira,hobe da oinez pasatzea, zaldizkoa le-hendabizi eta zaldia ondoren sokatikhelduta. Autobide, trenbide edo hala-koren baten gainetik pasatu behar ba-dugu, beti eskuinetik joanen gara bainabarandatik urrun. Harrizko zubi zaha-rretan ez dago inongo arazorik. Zurez-ko zubietan adi ibiliko gara, eta aurrezbegiratu, oholak solte egon baitaitez-ke. Sekula ez pasatu kulunkatzen denzubirik.

ZALDI TURISMOA 319

Maldan gora

Zaldizkoa oinez joaten bada, zaldiakbere eskuinean joan behar du, pixkabat gibelerago, bi metro ingurura. Kasueman behar da, zaldiaren besoek zaldi-koaren oinak harrapa ez ditzan. Zaldiz-koa gainean badoa, gorputza aitzine-rantz botako du, gibeleko pisua arin-duz, eta aho uhalak luzeak utziko diz-kio zaldiari lepoa erabil dezan. Beti ere,maldan gora mantso joanen gara, pau-soan edota trosta laburrean.

Maldan behera

Zaldi gainean joanez gero, gorpu-tzaren pisua gibelera botako dugu. Ahouhalak lasa eramanen ditugu baina as-katu gabe, zaldiak estropozo egitenbadu lagundu ahal izateko. Oinez jais-tea erabakitzen badugu, zaldizkoa ai-tzinetik joanen da, bere oinei kasu ema-nez zaldiak zapal ez diezazkion. Mal-dan behera beti pausoan joanen gara.

Zebra bideak

Marra zuriekin adi ibiliko gara, zal-dia izutu baitaiteke. Gainera, pinturaasfaltoa bera baino irristakorragoa da.Zaldia ohituta ez badago eta egoskorjartzen bada, hobe da oinez pasatzea.

Adar baxuak

Zaldiak bere neurria ezagutzen dubaina ez gainean doan zaldizkoarenaeta zamarena. Gainean bagoaz, zaldia-ren gandorrerantz makurtuko gara,inoiz ez gibelerantz. Arriskutsuegiabada, hobe da oinez pasatzea. Pasatuondoren zaldiari begirada bat botatzea

komeni da, zingila edo estriboetan ada-rrik sartu ote zaion ikusteko. Adarrak,behar beharrezkoa denean bakarrikmoztuko ditugu.

Erreka eta ibaiak

Erreka toki ziurrenetik gurutzatukodugu. Zaldia korronterantz begira, 30ºingurura bideratuko dugu. Ur handikoibaia bada, beharrezko neurriak hartubehar dira. Zaldizkoa soka batetik lotu-ta pasatzen ahal da, badaezbada ere.Ibaia nahitaez igerian pasatu beharbada, lehendabizi zaldizko bat pasatukoda soka batekin. Ibaiaren ertz batetikbertzera tirolina ezarriko da eta zamaguztia, zelak barne, bertatik pasatukoda. Ondoren, banan bana, soka luze ba-tez zaldiak pasaraziko dira. Zaldiek ba-dakite igerian. Zaldia korrontearekinzenbat desbideratuko den kalkulatubeharko dugu.

Enborrak

Enborraren altuera 60 cm baino gu-ttiagokoa eta metro bat baino estua-goa bada, zaldi gainean pasatzen ahaldugu. Aipatu baino altu eta zabalagoabada, zalditik jaitsi eta saltarazikodugu. Zaldizkoak ikusi behar du zaldiakgainean daraman zama guztiarekin en-borra gainditu ahal izanen duen edoez. Ezinen duela uste badu, zama ken-duko dio, saltarazi eta ondoren berrirozama jarri. Inoiz ez behartu zaldia eginezin duen ahalegina egitera.

Ekaitzak

Ekaitza elektrikoa bada, sekula ezgara bakarrik dagoen zuhaitzaren az-

ZALDIZ320

pian babestuko. Aitzinera jarraitu ezinbada, zaldia lotu eta metalezko objektuguztiak urrundu behar dira. Adi ibili be-har da zelaren belarri handi, estribo,aizto etabarrekin. Tximista arriskua ba-dago, zaldizkoa lurrean makurtuta etakiribilduta jarriko da geldirik, arriskuapasatu arte. Sekula ez gara mendi kas-koetan, ertzeetan, gandorretan edotoki altuetan geldituko, tximistak, ho-deietik lurrerako bide laburrena bila-tzen baitu beti, eta beraz, lehen jotzendituenak toki altuak dira. Era berean,errekak, ubideak edo ura daramatenzartadura eta arrailak arriskutsuak dira,ura elektrizitatearen eroale bikaina bai-ta. Kobazuloak ere ez dira toki ziurrakarras handiak ez badira behintzat, kan-poko ura barrura irristatzen baita nor-malki eta beraz, erreken modura eroalebilakatu.

Lubakiak

Pausuan pasatu behar dira. Nahikoazabalak badira, zuzen jaitsi eta moduberean bertzaldetik igoz zaldi gaineanpasatzen ahal dira. Oinez pasatzea era-bakitzen badugu, eta lubakia estuabada, zaldiak salto egiteko joera du.

L. KANPALDIA ZALDIEKIN

1. Kanpaldia kanpoan

Zaldi eta zaldizkoek beti toki etaune egokian kanpatu behar dute. In-gurune ezezagunean ez da beti aiseizaten toki egokia topatzea. Gainera,kanpaldia eta zaldiak antolatzeko den-bora behar da, ordu erdi guttienez.

Horregatik kanpaldi tokira, ilundu bai-no dezente lehenago iritsi behar dugu.Iluntzear badago eta toki egokirik to-patu ez badugu, ez da bidezkoa ibilal-dia jarraitzea; hobe da gibelera egitealehenago ikusi dugun toki egokira itzul-tzeko.

Toki egokia topatu dugunean, den-dak eta zaldiak ekialdera begira jarribehar dira, horixe baita alde epelenaeta goizean goizetik eguzkia izanenduena. Honela, goxo iratzarriko garaeta zaldiak ere lasai lasai ernatuko diraeguzkiarekin. Kanpaldia ekialdera begi-ra jartzea posible ez bada, txoko babe-sa, haizerik gabea, hezetasunik gabeaeta lasaia topatu behar da.

Inoiz ez da erreka ondoan kanpatubehar. Erreka bazterrak arras toki heze-ak dira, uda partean eltxoak izaten diraeta urte sasoi batzuetan, errekak igoerabortitzak izan ditzake. Beraz, hobe dakanpaldia errekatik urrun samar jar-tzea. Hala ere, litekeena da zaldiak lo-tzeko zuhaitz bakarrak errekaren ertze-an izatea. Kasu horretan, zaldiak ber-tan lotu eta kanpaldia urrunxeago jarri-ko dugu, baina adi egonen gara.

Edonola ere, kanpin dendetan loegin edota bibaka egin, zaldiak gaudentokitik ikusteko moduan jarri behardira beti; hau da, uneoro begi bistanizan behar ditugu. Dendak ez dira batabertzearen aurka jarri behar; elkarrenartean gutienez 20 zentimetroko tarteaizan behar dute. Dendak jarri aitzinetik,lurzorua ongi behatu behar da, egondaitezkeen burdin, kristal pusketa, lataedo antzekoak kendu ahal izateko.Aurkitutako zaborrak gure zaborrekinbatera bilduko ditugu. Jakina, zaborra

ZALDI TURISMOA 321

gurekin eramanen dugu zabor ontzibateraino. Era berean, harri kozkor etaadarrak kenduko ditugu, gauean bizka-rrean sartzea nahi ez badugu. Gauzabera egin behar da zaldiak utzi beharditugun tokiarekin, zauririk edo minikhar ez dezaten.

Ibilaldietan ohituta ez dauden zal-diak eramaten baditugu, edota elkarezagutzen ez badute, hartu beharrekoneurriak bikoiztuko ditugu. Arazoaksor ditzaketenak bertzeengandik ba-natuko ditugu, baina ez sobera, egune-an zehar talde lanean aritu baitira, etaberaz, taldekide izatearen ustea erro-tzen ari zaie. Guztiek elkar ikustea ko-meni da.

Behar izanez gero, gidariek, lehenegunetan zainketa egin beharko dutezaldiekin, inork arazorik sortzen ezduela, eta guztiak ongi daudela ziurta-tu arte; baita, lotzerako orduan akatsenbat izan bada, zuzentzeko ere. Espe-rientziak dioenez, zaldiek hirugarren

gauerako badakite zer egin behar du-ten eta nola jokatu behar duten.

Zaldiren bat askatu eta belar bilapixka bat urruntzen bada, normalki ezda arazorik izaten; hori bera bi zaldikegiten badute, arduratzen hasteko mo-duko egoera da. Hiruk edo lauk ihesegiten badute, hondamendia da. Horre-gatik, arras garrantzitsua da zaldiakongi lotzea.

Zaldiek lehendabizi belarra janendute eta gero pentsua. Orduan kanpal-dia lasai geldituko da. Une honetandendak jartzen hasiko gara. Egokienakiglu formakoak dira, aise jartzen etakentzen baitira.

Bibak egin behar badugu, zakuarenazpian beti isolagarria edota plastikoajarriko dugu, zakua lurzoruaren gaine-an gera ez dadin. Urtaroaren araberakozaku mota eraman behar da, arinaudan eta lodia neguan. Lo egin behardugun lurzorua gogorra bada, orbelaedo belarra jartzea egokia da. Azkenik,buru-argi edo esku-argia beti eskuraizan behar dugu.

2. Kanpaldia ikuiluan

Zaldiek ikuiluan lo egin behar dute-nean, lehenago ikuilua ongi begiratubehar da. Lurra, hormak, sapaia, askakongi begiratu, iltzeren bat edo minahartzeko moduko zerbait ote dagoenegiaztatzeko. Dauden sokak ere kendu-ko ditugu, zaldiak traba ez daitezen.Bazka jarri aitzinetik ganbela ongi gar-bituko dugu; izan ere, lehenago bertanjan duen zaldi edo behiak osasun onikez izatea gerta bailiteke, eta hala balitz,

ZALDIZ322

ZALDI TURISMOA 323

eritasunen bat kutsatzea. Ikuiluak nagu-si ezagunik ez badu, topatu bezain gar-bi eta txukun, edo garbiago utzikodugu. Ez da beharrezkoa zaldien goro-tza ateratzea. Aurrez nagusiarekin izanbagara, prezioa adostu edota dirua es-kainiko diogu berak eskatu aitzinetik.

Zaldizkoek ikuilutik kanpo lo eginbehar badute, zaldiak begi bistan izanedota txandaka bisitak egiteko antola-tuko dira gidariak. Litekeena da zaldia-ri tokia arrotza gertatzea eta ohi bainogehiago mugitzea, sokekin trabatuz, el-kar oztopatuz, etab. Jan eta edan ohikoorduetan egin behar dute. Zaldiak baz-katzeko arduradun bakarra badago,beti zaldi urdurienetatik hasiko da. Ho-riek lasaitzen badira, bertzeak aiseagolasaituko dira eta zaldizkoa ere bai.

Inoiz ez da ikuiluetan erre behar.Abiatzerakoan guztia bildu, eta zerbaitizorratu bada, konponduta utziko dugu.

3. Kanpaldia parkeetan

Parke natural eta parke nazionale-tan kanpaldia burutzea debekatutadago. Hala ere, zaldientzako baimen-dutako bideetatik pasatzen ahal gara.Dena den, ilundu baino lehen parketikirten ahal izateko denbora kalkulatubehar dugu. Ezinezkoa bada, zaldiaklotu eta gau osoan adi egon beharkodugu adarrik hauts ez dezaten eta in-guruko deus jan ez dezaten. Parkeetanezin da kanpin dendarik jarri, baina zal-dizkoa zaintzan gelditzen ahal da. Par-ke horietakoren batean kanpaldia bu-rutu nahi izanez gero, baimena eska-tzen ahal da, baina normalki ezezkoa

ematen dute. Edozein kasutan inoiz ezdugu surik eginen.

M. IBILALDIAN FERRATZEA

Ibilaldietan eraman behar ditugunzaldiek aldez aurretik ferratuta egonbehar dute, ferrek apatxetara egokitu-ta egon behar dute. Hala bada, eskuarkiez dugu ferrekin arazorik izanen; ara-zoren bat suertatuz gero, bi zeregin na-gusi burutzen jakin behar du zaldizkoak:ferra zaharreko iltzeak kendu eta ferrabera iltzatzen jakin behar du.

Hona hemen ibilaldietan eramanbeharreko ferratze materialaren ze-rrenda:

– Iltzeak: ibilaldira eraman behar di-tugun zaldientzako neurrikoak.

– Ferrak: ordezkoak, ferra zaharra gal-duz gero jartzeko. Aitzineko parebat eta gibeleko pare bat eramateakomeni da.

– Mailua.

– Tenaza txikiak.

– Eskofina.

– Kutxila ttikia.

– Poltsa: erreminta guztiak biltzeko.

– Galtzerdi edo eskularrua: gomazkoedo larruzko oinetako berezia da.Zaldi batek ferra galdu duenean,egun horretako ibilbidea bukatze-ko baliagarria da, zaldiari apatxahauts ez dakion. Kanpaldiko tokirairistean, ezinbertzean ferra berriajarri behar zaio. Beraz, larrialdi be-zala erabiliko dugu soilik.

Honelako galtzerdi edo eskularrurikez badugu, larrialditik ateratzeko, apa-txa belarrez edo lastoz betetzen ahal

diogu eta gainetik galtzerdi bat edozapi bat lotu. Lurzorua biguna bada,ordu erdi inguru iraunen du; lurzoruagogorra bada, irtenbide honek ez dubalio.

Zaldizkoak ferra zaharra jarri behardionean, ondoko ezaugarriak kontutanizanen ditu:

– Ferra eta iltzeak kentzean, apatxe-an lehengo iltzeen zuloak ikusikodira. Iltze berriak ez ditugu zulozaharretan sartuko, hala eginezgero nasaitasuna izanen bailukete,eta ez liokete ferrari eutsiko. Be-raz, bertze zulo batzuetan edobertze posizio batean (altuago edobaxuago) sartu behar dira iltzeak.

– Ferra berria jarri eta iltze-zuloaktoki desberdinetan baditu, ez daarazorik izanen, baina ez dutebertze zuloetatik sobera hurbilgelditu behar, lehengo zuloa han-ditzeko arriskua bailegoke.

– Ongi iltzatu behar da, behar denposizioan; baxuegi iltzatuz gero,aise atera daiteke iltzea apatxazartatuz.

– Iltzea jarri aitzinetik, begiratu ai-tzinekoaren aztarnarik ote dagoen.

N. ZALDIAK LOTU

Zaldia lotzeko hamaika korapilodesberdin aurkitzen ahal dugu eskala-dako liburuetan. Korapiloak funtsezkobi ezaugarri izan behar ditu: estu lotubehar du, eta aldi berean askatzekoerraza izan behar du. Beraz, korapiloxinplea eta azkarra erabili behar dugu.

Zaldi bakoitzaren bizpahiru metro-ko sokaz gain, zaldizkoak bertze soka lu-zeagoa bat eramanen du, 12 metro in-gurukoa. Soka hau zuhaitz batetik ber-tzera lotuta jartzen ahal da eta soka ho-rretara, zaldia bere sokatxoarekin lotumugikortasuna izan dezan. Soka luzeaez dugu baxuegi jarriko, zaldiak zapal-du eta estropozo egiteko arriskua baile-goke. Sokaren alde bat aise askatzekomoduko korapiloz lotuko dugu. Sokahorrek ibaiak gurutzatzeko, gauzaknorabait igotzeko edo bertze hainbatzereginetarako balio du, beraz, soka onaizan behar du.

Zaldi sail bat soka bakarrean eta el-karri ez oztopatzeko moduan lotu ahalizateko bakoitzaren soka, soka luzeratximeleta korapiloz lotzea da egokie-na.

Kontu handia izan behar dugu zal-diak lotzen ditugunean, gauerako bere-ziki, soka zango eta besoetan traba ezdakien.

O. KONPONKETA MATERIALA

Ibilaldi bat burutu aitzinetik, zaldiz-koak material guztia berrikusi behardu, guztia egoera onean dagoela ziur-tatzeko. Ibilaldiko edozein ustekabekalportxak, burukoa edo zelaren zatirenbat hauts dezake. Egoera onean dago-en materiala eramanez gero, haustekoaukera guttiago izateaz gain, konpon-tzeko errazagoa izanen da, erdi ustel-duta edo izorratuta dagoen materialakonpontzea baino. Beraz, poltsatxo ba-tean ondorengo konponketa materialaeramanen dugu:

ZALDIZ324

ZALDI TURISMOA 325

– Haria: sendoa eta bikoitza, etaarrunta (arroparen bat josteko).

– Eztena: zuloak egiteko.– Jostorratzak: neurri eta loditasun

desberdinetakoak. Bat gutxienezmakurra.

Larru malgu zati bat (20 x 20 cm).Alportxak konpontzeko balio du:

– Aho uhal zatiak: hautsitakoak kon-pontzeko.

– Belarriak: alportxetarako.– Errematxeak.– Argizaridun haria: zelako larru za-

tiak josteko.– Uhal zati lodiak eta finak: zelan

gauzak lotzeko; aurrez koipeztatubehar dira.

Material guztia poltsatxo bateansartuko dugu, jostorratzak eta eztenaongi babestuta.

amaia elosegi urteaga -...

Documents