Alternatieve financiering van multifunctionele landbouw

1

Roeland Cappon

Musical-project

2

Coördinator: Vakgroep Landbouweconomie (UGent)Partners: AMRP (UGent) – ILVO - ISEG (KULeuven) – FRW

Financiering: Federaal WetenschapsbeleidProgramma SDO (duurzame ontwikkeling)

Looptijd: 2007 – begin 2011 (tot januari 2010)

Onderzoekshypothese:

multifunctionele landbouw + regionale identiteit → plattelandsontwikkeling

Musical-project

3

Werkpakketten‘alternatieve financiering van multifunctionele landbouw’ (3.2.)

Landbouw

Landschap / Identiteit

Voorziening van publieke diensten

Verbreding / diversificatie

Multifunctionele landbouw

Rurale actoren(vastgoed, toerisme, locale overheden)

plattelandsontwikkeling

3.2.

3.1.

3.3.

Leader

4

In Vlaanderen: Vlaams Programma voor Plattelandsontwikkeling(PDPOII).

Financiering: LEADER = Europees subsidëringsprogramma voor plattelandsontwikkeling

Looptijd: 2007 – 2013 (vanaf maart 2010)

• As 1: concurrentievermogen van land- en bosbouw• As 2: Milieu- en landbeheer• As 3: leefkwaliteit op het platteland en diversificatie van plattelandseconomie• As 4: LEADER

Gelijkenissen As 3 en As 4: • Verbetering van de leefkwaliteit• Verhoging van de sociale samenhang• Versterking van het streekgevoel• Diversificatie van de plattelandseconomie

Verschil As 3 en As 4:• Uitvoeringsgebied: LEADER enkel in afgebakende LEADER-gebieden. • LEADER-methode: autonomie aan de regio’s

Leader

5

0 10 20 30 405

Kilometers¯

Hageland+

Haspengouw

Kempen-Maasland

MarkAante Kempen

Meetjesland-Leie-Schelde

Midden-Kempen beweegt!

Pajottenland+

Tielts Plateau

Vlaamse Ardennen

Westhoek

"Buitengebied"

Leader in Vlaanderen 2007-2013

Leader-gebieden:

2 criteria voor ruraliteit:- < 300 inw/km²- maximum 15% bebouwde

oppervlakte

Leader-aanpak:- Bottom-up- Innovatief- Multisectoraal en geïntegreerd- Gebiedsgericht- Beoordeeld en begeleid door Publiek-Privaat partnerschap (Plaatselijke Groep)- Netwerk- Samenwerking

6

Doelstellingen MUSICAL-onderzoekI. Probleemstelling (afbakenen onderwerp)

II. Overzicht & kenmerken alternatieve financieringsmechanismen (AFM’s) → Selectie kansrijke AFM’s

III. Draagvlakbepaling- voor kansrijke AFM’s- bij relevante groepen actoren (publiek ↔ bestuurlijk draagvlak)- in verschillende studiegebieden

IV. Conclusies

I. Probleemstelling

7

Groen BlauwGeelWit

•Bescherming overstromingen

•Verbeteren waterkwaliteit

•Tewerkstelling

•Verhuur gronden en gebouwen

•Toerisme en recreatie

•Groene Zorg

•Regionale identiteit

•Erfgoed

•Energieproductie (windmolens, biobrandstoffen, …)

Rood

Landbouw = multifunctioneel!

•Landschap

•Natuur

•Milieu (bvb. koolstofcaptatie bodem)

•Verkoop & verwerking hoeveproducten

•Voedselzekerheid en -veiligheid

Plattelandsontwikkeling: 4 elkaar versterkende processen (Wiskerke)- verbinden van rurale actoren- vervlechten van economische met niet-economische functies- verankeren in het eigene van de streek- verbreden (diversificatie van de landbouweconomie)

8

Private goederen

Bvb. voedsel, vezels, energie, rurale accommodatie, educatie enz…

Quasi collectieve goederen

Bvb. water

Club goederen

Bvb. landschapspark

Publieke goederen

Bvb. openbaar landschap, biodiversiteit, zuivere lucht

rivaal

niet-rivaal

uitsluitbaar niet-uitsluitbaar

I. Probleemstelling• Stijgende vraag naar publieke diensten (van multifunctionele landbouw)

–Stijgende welvaart => hedonisme: meer genieten–Meer vrije tijd om te recreëren op platteland–Toenemende mobiliteit => meer mogelijkheden voor recreatie–Meer belang gehecht aan welzijn, gezondheid–Milieuproblemen, klimaatsverandering => meer belang aan natuur & milieu–Toenemende druk op open ruimte door stijgende bevolking, industrie

9

Landbouw moet bijdragen aan...

143

10

6

5

6

7

135

40

20

18

8

6

40

155

143

113

84

71

10

109

151

195

230

243

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

voedselproductie, geenaandacht voor andere dingen

toerisme in hun streek

uitstraling van imago streek

aantrekkelijkheid van hetlandschap

fauna en flora in hunomgeving

netheid van de omgeving

Helemaal niet akkoord

Eerder niet akkoord

Eerder akkoord

Helemaal akkoord

Op basis van eigen onderzoek in Meetjesland (MUSICAL-project, 2009)

• Vraag naar publiek diensten?

I. Probleemstelling

I. Probleemstelling

10

Bedreigingen- verstedelijking, versnippering- intensivering en schaalvergroting

in de landbouw

Landbouwlandschappen Natuurgebieden

Dynamiek / Agrarisch gebruik

Huidig beleid = inzet publieke middelen- ruimtelijke ordening – marktregulering

vb. toekennen bestemmingen- gerichte financiering – markthandeling

vb. beheersovereenkomsten- fiscale maatregelen – marktstimulering

• Aanbod (groene) publieke diensten ondermaats!- ontwikkeling groen gescheiden van rood (private initiatieven/middelen )- duur & omvang publieke vergoedingen = beperkt

GroenFocus op groene publieke diensten

I. Probleemstelling

11

VRAAG: Is landschap & natuur enkel verantwoordelijkheid van overheid & grondgebruikers?

Doel Dienst Vraagpubliek privaat

Natuur Agrarisch natuurbeheer

Landschap Passend landbouwkundig gebruik van de grond

toegankelijkheid Faciliteiten toegankelijkheid

woonomgevingskwaliteiten Passend landgebruik en inpassing aantrekkelijke elementen

• Investeren in landschap (Braaksma & Bos, 2007) levert baten op vlak van - woongenot, recreatie (gebruikswaarden)

- overerving van natuur & landschap (niet-gebr.w)

• Publieke en private (directe & indirecte) vraag naar ‘groene’ diensten

ANTWOORD = neen!

12

Een dienst komt tot stand- door vrijwillige transactie- tussen de aanbieder die hiervoor een vergoeding krijgt van - en de publieke en/of private vrager

‘Groene’ diensten = samengesteld goed (Leneman et al., 2006)

Publiek

Privaat

? Marktfalen!Overheidsbemoeienis noodzakelijk

Welke alternatieve financieringsmechanismen?- beperken tot mechanismen gekoppeld aan geldstromen,

maar vrijwilligerswerk = ook belangrijk!- gericht op het genereren van de middelen (verzilveren van de vraag) niet vergoedingsmechanismen!- georiënteerd op de Belgisch-Nederlandse context (instrumentarium, verstedelijking,…)

I. Probleemstelling

Publieke of vrijwillige voorziening

13

Publiek

Privaat

?

I. ProbleemstellingAlternatieve financiering > private financiering

= ook kaderen in bredere processen!

ruimtelijk beleid- uitvoeringsgericht, decentralisering, …- ruimtelijk beleid toelatingsplanologie → ontwikkelingsplanologie

landbouwbeleid- leefkwaliteit, omgevingskwaliteit, diversificatie- van sectoraal landbouwbeleid → plattelandsontwikkeling

- op basis van samenwerking van lokale & regionale en publieke & private plattelandsactoren- financiële verantwoordelijkheid richting niet-overheidspartijen- faciliterende rol van de overheden- gebiedsgericht- gericht op omgevingskwaliteit

Alternatieve financiering

14

II. Overzicht + kenmerken AFM’sOverzicht alternatieve financieringsmechanismen (Padt et al., 2002)

Economisch Ideologisch

Natuur & landschap= hoofddoel

Rood voor Groen

Ontwikkelingstaks

Lokaal landschapsfonds

Toeristenbelasting

Algemeen Groenfonds

Arrangementen

Financiële adoptie

Partnership

Certificaten

SponsoringPubliekscampagnes

Vrijwilligerswerk

Natuur & landschap= nevendoel

BestemmingsrekeningGiften

CSAstreekproducten

lidmaatschap

- verticale as: landschap & natuur als doel (semi-kwantitatieve scores, bandbreedte) - horizontale as: economische ↔ ideologische motieven (ruwe inschatting)- nevencriteria (‘goed verhaal’, lokaliteit, e.a.)Beperkingen:

- niet volledig + tijdsgebonden- indicatie voor ‘geschiktheid’ van mechanismeWaarde:- inzicht in clusters/groepen van AFM’s

15

II. Overzicht + kenmerken AFM’sCluster I: vrijwillige investeringsvormen voor natuur en landschap

Kenmerken- motieven: eerder ideologisch- basishouding: financieel beheer van N&L - doelstelling: betrokkenheid, draagvlak

= ‘Warm geld’

Selectie kansrijke AFM’s: basis = bijdrage aan plattelandsontwikkeling

16

II. Overzicht + kenmerken AFM’sLandschapsveiling:

Kenmerken:- koper ≠ eigenaar, wel mogelijkheid tot adoptie- fysieke veiling (versus internetveiling)- eerste veiling in Nederland (in de wereld?)

- 110.000 €- bedrijven, particulieren, natuurorganisaties- landbouwers: 10-jarige contracten- Triple E: intermediaire organisatie- tegemoetkomingen

Voordelen:- zonder tussenkomst van overheid- combineren met beheersubsidies- sterke betrokkenheid / breed doelpubliek- impact: lokaal + goed zichtbaar- korte voorbereidingstijd

Nadelen:- meer controle op doen en laten landbouwer- transactiekosten landschapsveiling

Randvoorwaarden- zekere mate van betrokkenheid aanwezig- sociaal netwerk (Via Natura, e.a.)- inbedden in visie op landschap (LOP)- belang van informatiecampagne!

17

II. Overzicht + kenmerken AFM’sCluster II: financieringsmechanismen ~ gebruik of vervuiling van landschap

Kenmerken- motieven: ‘gebruiker betaalt’, ‘vervuiler betaalt’- basishouding: gekoppeld aan gebruik landschap- doelstelling: genereren van private middelen

indeling:A. bijdragen < recreatie en toerisme (vb. toeristentaks)B. bijdragen < wonen (vb. zichtgaranties)C. bijdragen < nieuwe dynamische ontwikkelingen op het platteland (‘rood voor groen’)D. partnerships = 2 partijen / gemeenschappelijke doelen / op commerciële basis

(vb. KOH – verwarming openbare gebouwen)

18

II. Overzicht + kenmerken AFM’sA. Bijdragen uit recreatie en toerisme

Herinvesteren van meerwaarde die producten/diensten halen < landschap

Opmerkingen:- meerwaarde = product- en contextafhankelijk- meerwaarde = afhankelijk van productdifferentiatie

echter meer promotionele investeringen!

1. rechtstreeks (consument → landschap): zie cluster I2. onrechtstreeks (consument → dienstverlener → landschap)

19

II. Overzicht + kenmerken AFM’sA. Bijdragen uit recreatie en toerisme

Herinvesteren van meerwaarde die producten/diensten halen < landschap

Toeslagen voor consumenten

Vrijwillig = Visitor Payback

Supplementmethode (Wassenberg, 2002)OPT-INOPT-OUT

Communicatie = belangrijk! meer betrokkenheid inkomsten onzeker

Niet-vrijwillig Toeslag op streekproducten, fietskaartenToeristentaks – doelheffing naar N&L - publieke middelen (staatsteun!) - weinig draagvlakmeer middelen

Mogelijke knelpunten:- concurrentiepositie - administratieve afhandeling

20

II. Overzicht + kenmerken AFM’sB. Bijdragen uit de functie wonen

Uitzichtgarantie:- aankoop huis + uitzicht

= koopsom + 2,5%- garantie voor 30 jaar - bij schending van het uitzicht: 25 % van de koopsom terugbetaald door gemeente- juridisch sluitend! ‘van wanneer is uitzicht belemmerd?’- ook projectontwikkelaars

21

II. Overzicht + kenmerken AFM’sC. Bijdragen uit nieuwe ontwikkelingen op het platteland

‘rood-voor-groen’

Verruimen tot

‘Rood-voor-open ruimte’

- Nieuwe verkavelingen- Ontginningen - Nieuwe bedrijventerreinen- Golfterreinen- Functiewijzigingen- Ontwikkelingsmogelijkheden voor zonevreemde woningen / voor manèges

- Landschap- Woonomgeving- Toegankelijkheid- Natuur

Toenemende impact

22

II. Overzicht + kenmerken AFM’sC. Bijdragen uit nieuwe ontwikkelingen op het platteland

- Ruimtelijke relatie ‘rood profiteert van groen’- lokale kwaliteitsverbetering- Eén projectenveloppe & projectplan- via bijvoorbeeld PPS

2 soorten: Kostenverhaal Verevening

- Financiële relatie ‘groen = als compensatie voor rood’ ruimtelijke koppeling = wel van belang- globale kwaliteitsverbetering- hoger schaalniveau- via ontwikkelingsfonds of zelfsturing- planologische, bestuurlijke en juridische (financiële) knelpunten!

3-tal voorbeelden kostenverhaal:- lage impactfactor rood- verhouding groen/rood = gunstig- vervlechten van functies! → synergie

Verhandelbare ontwikkelingsrechten

23

II. Overzicht + kenmerken AFM’sKostenverhaal

Hoevecomplex

Gebouwen +paden + landschap

Landbouwgronden

1. Nieuwe landgoederen- 30 landgoederen minimaal 5-10 ha

(2008)- 90 % publiek toegankelijk!- stimulerende rol overheid

2. Golfbaan Gaasterland- groenlabel – verhouding natuur/golf =

3/1- PPS

3. Knooperven- kleinschalige landschapsontwikkeling = verantwoordelijkheid nieuwe bewoners- schaalvergroting lanbouwbedrijven- autonome gemeentebedrijven?- nieuwe dynamiek op het platteland

24

II. Overzicht + kenmerken AFM’sVerevening (vereffening)

1. Verhandelbare ontwikkelingsrechten (= Transferable development rights)

Open ruimtemet beperking van ontwikkelingsmodgelijkheden= ‘sending site’

Ruimte met ontwikkelingsmogelijkheden

‘receiving site’

markt voor verhandelbare ontwikkelingsrechten

overheid kent ontwikkelingsrechten toe

overheid legt bezit van ontwikkelings-rechten als verplichting op

- afstemming vraag en aanbod via private transacties = zelfregulering- rol van de overheid: * ORGANISATOR: vaststellen regels - vrijwillige interactie tussen private actoren

(eventueel met rechtenbank als tussenschakel) * FACILITATOR: via RUP rechten toekennen in SS + verplichtingen in RS * ACTOR: zelf ontwikkelingsrechten aankopen

(bv. Creëren van schaarste)- transactiekosten!

25

II. Overzicht + kenmerken AFM’sEvaluatie kostenverhaal

Voordelen:- Veel potentieel voor het genereren van private middelen- verschuiven financiële verantwoordelijkheid naar private actoren- globale omgevingskwalieit ↗

Nadelen (Reinhard & Silvis, 2007)- normatief: ‘laten we toe dat er in de open ruimte worden gebouwd’?- strategisch: ‘hoeveel groen voor hoeveel rood’?- bestuurlijk: complex proces + vele partijen- operationeel: veel onbekende factoren (stijging grondprijzen….) + organisatorische hindernissen- gericht op kapitaalkrachtige plattelandsactoren- actieve overheidsrol vereist! (als actor, als stimulator, als facilitator)

26

II. Overzicht + kenmerken AFM’sCluster III: Landschapsfondsen

Landschapsfondsen- lokaal initiatief van meerdere lokale/bovenlokale instellingen of organisaties- bundelen van middelen (privaat en/of publiek)

= efficiënt (uitvoeringskosten ↘)

Landschapssfondsen = randvoorwaardelijk voor alternatieve financiering!

Landschapsfondsen ≠ doel op zich = continuïteit van financiële middelen voor omgevingskwaliteit= samenhang in uitvoering (landschap overstijgt het lokale!) = effectief= lokale niveau bevordert de herkenbaarheid van maatregelen

Landschapsfondsen – gevuld met:- private middelen: investeringsvormen < cluster I financieringsmechanismen < cluster II- publieke middelen (staatsteun!)

27

II. Overzicht + kenmerken AFM’sCluster III: Lanschapsfondsen

Veel dimensies!

Financiële doelen

Privaat Publiek

Korte termijn(inrichting)

Lange termijn(beheer)

Inhoudelijke doelen

Beperkt Breed

Aanbodgestuurd Vraaggestuurd

Organsiatie (proces) Bottum-up Top-down

Beheerders Gebruikers/financiers

- Context (actoren, functies in het gebied, verstedelijking, …) = bepalend voor de invulling van een landschapsfonds- Belangrijke andere kenmerken:

stabiliteit: voor het verzekeren van continuïteit van middelentransactiekosten voor de opzet van een landschapsfonds (3 C’s)

28

II. Overzicht + kenmerken AFM’s2 voorbeelden:

Privaat Publiek

Korte termijn(inrichting)

Lange termijn(beheer)

Beperkt Breed

Aanbodgestuurd Vraaggestuurd

Bottum-up Top-down

Beheerders Gebruikers/financiers

Landschapsfonds‘t Boerenlandschap

- momenteel: weinig stabiel- zoektocht om zowel inhoudelijk als financieel te verruimen

LandschapsfondsEnschede

- ruime financiële + inhoudelijke doelen- momenteel: publiek + zoektocht privaat- opstart 4 jaar – transactiekosten ↗

29

II. OverzichtZonder overheidsbemoeienis geen alternatieve financiering!

Alternatieve financieringsvorm OverheidsrolStimuleren Actor Faciliteren

1.Cluster I: Vrijwillige investeringen X- Landschapsveiling- Streekrekening2.Cluster II: AFM’s – gebruik/vervuiling- bijdragen uit recreatie & toerisme X- ‘rood-voor-open ruimte’: X X X kostenverhaal ↔ verevening3.Cluster III: Landschapsfondsen X X

30

III. DraagvlakbepalingDraagvlakbepaling:- in 2 studiegebieden: Meetjesland & Leievallei

→ invloed van regionale context (ruraal ↔ verstedelijkt) → 3 workshops: - 2 in het Meetjesland (juni 2009 & april 2008)

- 1 in de Leievallei (april 2009)- voor (clusters van) alternatieve financieringsmechanismen- bij diverse groepen actoren

Meetjesland

Leievallei

Onderzoek naar:- aanwezigheid van randvoorwaarden voor AF: draagvlak, visie, sociaal netwerk- bestuurlijk & publiek draagvlak (de 3 B’s)

Bijdrage

Betrokkenheid

Bekendheid

31

III. Draagvlak in het Meetjesland?Randvoorwaarden aanwezig voor alternatieve financiering?• Sterk sociaal netwerk (organisaties + sectoren) en een trekker (Streekplatform+)• Landschap = strategische doelstelling in de streekvisie (Meetjesland 2020)• Betrokkenheid op het Meetjesland = groot genoeg?

schaalniveau = wellicht te groot → consequenties voor opzet AF

Bestuurlijk draagvlak:• Plattelandsgemeenten = weinig bereidheid tot investeren! – middelen?Publiek draagvlak:• Bijdragen uit toerisme – concurrentiepositie voor sector in opmars! ‘Collabor8’: duurzame clusters• Landbouw: wel draagvlak, mits voldaan aan randvoorwaarden.

32

III. Draagvlak in de ‘Leievallei’Randvoorwaarden?• Sociaal netwerk: eerder top-down (vanuit de provincie & intercommunale)• Betrokkenheid = eerder laag.

- gebiedsomschrijving? gebiedsnaam?- verstedelijkte context- initiatieven voor draagvlakvorming

• Wel geïntegreerde gebiedsvisie - op initiatief van locale overheden (bottum-up)- planologische bescherming + inrichting- trekkers: gebiedswerking West-Vlaanderen, Intercommunale Leiedal

Draagvlak- bestuurlijk draagvlak = relatief groot - publiek draagvlak ?

33

III. Draagvlak alternatieve financieringDraagvlak voor (clusters van) alternatieve financieringsmechanismen

• Cluster I: vrijwillige bijdragen voor landschaps- en natuurbeheer - veel bijval voor ‘warm geld’ = 10 % middelen + 100 % betrokkenheid - professionele benadering nodig!

Omkadering van gebiedsvisie, communicatieplan, landschapsfonds, …

• Cluster II: bijdragen gekoppeld aan gebruik/vervuiling van het landschap - draagvlak ↗ als overheid in een minder dwingende rol

- taksen versus fiscale stimuli (toeristentaks ↔ Visitor Payback) - bijdragen uit ‘vervuiling’ van het landschap – weinig draagvlak

- impact ↗ draagvlak ↘- actieve overheidsrol beperkt bestuurlijk draagvlak

• Cluster III: Landschapsfondsen (gebiedsfondsen) - publiek draagvlak = groot (kapstok voor vele instrumenten & investeringen) - bestuurlijk draagvlak – beschikbare middelen!

34

IV. Conclusies

II. Landschapsontwikkeling op (boven)lokaal niveauwerken op 3 domeinen!

Gebiedsvisie Realisatie Alternatieve financiering

Gebiedsfonds

(lokaal) draagvlak

III. Landschapsfonds = hoeksteen voor alternatieve financiering?- interactie met gebiedsvisie (samenhang in uitvoering)- interactie met draagvlak (anders geen invulling)- gebiedsspecifieke invulling!

I. Randvoorwaarden voor alternatieve financiering* betrokkenheid van (private) actoren op het gebied* netwerk van actoren (sociaal kapitaal) – vertrouwen tussen actoren (intersectoraal + diverse

bestuursniveaus)* trekker van de initatieven (organisatie, persoon)!

35

IV. Landschapsfondsen katalayseren de inzet van AFM’s uit cluster I en II

IV. Randvoorwaarden voor alternatieve financiering

Gebiedsvisie RealisatieGebiedsfonds

cluster II cluster I

(lokaal) draagvlak

Eveneens wisselwerking met visie & draagvlak- Landschapsveilingen vereisen en versterken draagvlak!- inbedden van taksen in gebiedsvisie (doelheffing)

Inzet van de instrumenten = contextafhankelijkInzet van instrumenten – principes ‘smart regulation’ (Van Gossum, 2009)

- brede inzet instrumenten (complementaire sterktes cluster I en II)- maximaliseren ‘win-win’-situaties- vermijd instrumenten die weerstand oproepen (in 2de instantie)

Opmerking: ook instrumenten die niet gekoppeld zijn aan fonds- vb. partnership, e.a.

36

V. Landschapsfonds = ook drager van duurzame financieringsconstructie voor landschapsontwikkeling- initiatiefnemer (voor bv. landschapsveiling)- aanjager (voor andere publieke geldstromen)

IV. Randvoorwaarden voor alternatieve financiering

Realisatie

Gebiedsfonds Publieke geldstromen

VI. Rol van de overheden, organisaties en instellingen- faciliteren gebiedsfondsen (provincie)

procesgeld uitvoeringsstructuur gebiedsfonds- faciliteren andere instrumenten (cluster I en II)- ook ruimtelijk instrumentarium- ..

37

Dank voor uw aandacht!

* Bijkomende opmerkingen/suggesties: cf. evaluatieformulier

* Presentatie te raadplegen op: http://www.planning.ugent.be/