D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:30:48 Page 52 (1, 2)

islam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy. 7, Nisan 2006, s. 99- 11 O

i-sLAM HUKUKU AÇlSlNDAN EVLAT EDINME VE Hz. PEYGAMBER'iN ZEYNEP'LE EvliLiGi

Prof. Dr. H. ibrahim ACAR*

Adoptıon In the Context of lslamlc Law The Marrlage of the Prophet Mohammed wtth Zelnab Adoptlon ıs the establlshment of parental ties between a chlld and a person who ıs ell!!lble to adapt a chlld In conformlty wlth the laws. This Iradition ııoes as far back as pre-lslamic Arablan paçıanlsm. In that period, adopted children were consldered to be the ııenuıne part of the family In regards to marrıage, ancestry, lnherltance, ete. This Iradıtion was strlctly prohlblted by Islam. lnstead Islam strongly emphasized the necesslty of ıııvınıı a helplnQ hand to those orphaned, homeless and destltute children. Anahtar Kellmeler: Evlat Edinme, Hz. Pevııamber'ln Zeynep'le Evlill~ı. Yetlm ve Kimse­siz Çocuklar, Terkedilmiş Çocuklar Key words: Adoptlon, the marrlage of prophet Mohammed wlth Zelnab, orphaned, abondoned and homeless chıtdren.

Giriş

Çocuk, insanoğlunu hayata bağlayan, ona yaşama sevinci veren ve vazgeçilemeyen temel unsurlardan biridir. Ancak çocuk sahibi olabilmeyi engelleyen bir takım hususlada karşılaşan ailelerin varlığı da her zaman varlığını muhafaza etmektedir. Çocuk özlemi çeken ailelerden bir kısmı evlat edinerek bu üzüntülerini dindirmeye çalışmaktadırlar; çünkü evlat edinme, kendilerini bu konuda çaresiz gören ailelerin özlemini gidermelerinde önemli rol oynamaktadır.

Ayrıca geçmişten günümüze aile yuvasından yoksun olan çocukların korunmasına katkı sağlayacağı düşüncesinden hareketle himayeye muhtaç çocuklara aile ortamını sağlamak, yaşlandığında kendisine sadakatle baka­cak bir kimsenin bulunmasını istemek, ölümünden sonra malvarlığının pay­laşılmasında kendi irade ve arzusunu hakim kı lmak gibi düşüncelerle evlat edinme uygulaması süregelmiştir. 1

Evlat edinme; nesebi başkasına ait olan çocuğu: ~jndi çocuğu olarak kabul etme anlamına gelir. Bu şekilde, atalarında usu!7öru ilişkisi olmayan kişiler arasında sun'i bir nesep tesis edilmiş olur.

* Atatürk Üniversitesi Ilahiyat Fakaltes i ö~trctim Üyesi 1 Aktan, Hamza," Evlat Edinme", lslnm 'dn lnnnç ibndeı ve Günlilk Y(lfnyış Ansiklopedisi, Istanbul, 1997, 1,

509.

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:30:48 Page 53 (1, 1)

100 Prof. Dr. H. ibrahim ACAR

Evlat edinme, cahiliye döneminde yaygın bir uygulama idi. Bunun so­nucu olarak evlat edinilen; nesep, evlenme. miras ve mahremiyet gibi konu­larda öz çocuk gibi kabul edilirdi. Bu dönemde bir çocuğu evlat edinmek iste­yen kişi. halkın önünde onu evlat edindiğini söylediğinde. çocuk artık evlat edinen kişinin öz oğlu sayılır; evlat edinenin adıyla çağnlır ve birbirlerine varis olurlardı. Evlat edinen, kendi öz eviadında olduğu gibi evlat edindiği

. kimsenin dul kalan eşiyle de hiç bir şekilde evlenemezdi. Evlat edinilen de, evlat edinenin kızını, kız kardeşini. halasını ve teyzesini kendisine eş olarak alamazdı. Kısaca baba oğul arasındaki bütün hukuki. işlemler, evlat edinen ile evlatlığı arasında da aynen geçerli kabul ediliyordu.

1-Hz.Peygamber'in Zeyd b. Harise'yi Evlat Edinınesi ve Zeynep'le Eviili ği

İslam'dan önce Araplar arasında erkek çocukları evlat edinme anlayışı olduğundan Hz. Peygamber de vahiyden önce· kölesi Zeyd'i evlat edindi. Bu, şöyle oldu: '~eyd b. Harise, annesiyle birlikte akrabalarını ziyarete giderken yolda esir edildi, Hakim b. Hizam da halası Hatice için Zeyd'i satın aldı. Hz. Hatice, Allah Resulü ile evlendiğinde Zeyd, Hatice'nin yanında idi. Hz. Pey­gamber. zarafeti ve ahlaki özellikleri hoşuna giden Zeyd 'i kendisine hibe etmesini isteyince Hz. Hatice bu isteği kabul ederek Zeyd'i O'na hediye etti. Daha sonra Zeyd'in Hz. Peygamber'in yanında olduğunu öğrenen babası ve amcası onu kurtarmak için Mekke'ye gelerek fidye karşılığında serbest bıra­kılınasını istediler. Bunun üzerine Resuluilah Zeyd'i çağırarak, kendi yanın­da kalmasıyla, fidyesiz babasıyla gitmesi arasında onu muhayyer bıraktı. O da: " Sen, benim hem babam hem de arncam yerinciesin. Ben sana karşı asla hiç kimseyi tercih edemem" diyerek allesini değil, Hz. Peygamber'i tercih etti. Bunun üzerine Hz. Peygamber hemen Zeyd'i azat etti ve Kureyşten bir toplu­luğun huzurunda "Ey Kureyşliler şahit olun Zeyd hürdür, o benim oğlumdur. O bana varisolur ben de ona varis olurum" diyerek onu evlat edindi. Zeyd'in babası ve amcası bu durumdan memnun olarak evlerine döndüler. O günden sonra Zeyd, "Muhammed'in oğlu Zeyd" şeklinde çağrılmaya başlandı. Abdul­lah b: ömer'de Ahzab suresi 4. ve S.ayetler inineeye kadar kendisini böyle çağırdıklarını söylemektedir.2 Bu anlayışa göre öz evl.at ile baba arasındaki hükümler neyi gerektiriyorsa evlat edinilen ile baba arasındaki hukuk da aynı hükümleri gerektirmeliydi. Bu cümleden olacak ki evlatlığın hanımı, öz

r/ oğlun hanımı gibi kabul ediliyordu.

Islam'ın ilk yıllarında eski geleneğin devamı olarak bir süre muhafaza edilen evlat edinme Medine döneminde n azil olan " ... Allah, evlatlıklanmzı öz oğullarınız gibi saymamzı meşru kılmamıştır. Bunlar sizin dillerinize doladı­ğmız boş sozlerdir. Allah gerçeği söylemektedir; doğru yola O eriştirir. Evlat­lıkları babalarına n is pet edin; bu, Allah katında en doğru o/andır. Eğer baba-

2 Kurtubi, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Ensari, el•Cmni'li-ahktimi '1-Kur'tin. Kahire 1987, X IV, 118-

119; lbn Kesir, Tefslru '1-Kur'tini '/- 'azim, Beyrut 1969, lll, 465-466. ·

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:30:48 Page 53 (1, 2)

islam Hukuku Açısından Evlat Edinme ve Hz. Peygamber'in Zeynep'le Evliliği 101

lannın kim olduğunu bilmjyorsanı.i bu takdirde onlan din kardeşi ve dostla­nnız olarak kabul edin. İçinizden kastederekyapttklannız bir yana,yanılma­lanntZda size bir sorumluluk yoktur; Allah bağtşlar ve merhamet eder " 3

mealindeki ayetle yasaklanınca, bundan doğan miras ve evlenme yasağı gibi hukuki sonuçlar da ortadan kalkmıştır. Kısaca bu ayet, evlat edinme yoluyla edinilen çocuğun, nesep yoluyla edinilen çocuk gibi kabul edilmesi. şeklindeki adetleri iptal etmiştir.

Allah Teala, evlat edinme sebebiyle evlat oldukları iddia edilenleri ger­çek evlatlar olarak kabul etmediğinden Zeyd, bu ayetin nüzulünden sonra Zeyd b. Harise şeklinde öz babasına nispet edilerek çağrılmaya başlanmıştır. Zira bir kişinin iki babası olması mümkün değildir. Hz. Peygamber'de bir hadisinde " Kim babası olmadığını bildiği halde babasından başka birinin oğlu olduğunu iddia ederse cennet ona haramdır'14 buyurmuştur.

Katade, İbn Abbas ve Mücahid'den riyavet edildiğine göre Hz. Peygam­ber daha önce evlat edindiği Zeyd b. Harise'yi halasının kızı olan Zeynep hint Cahş ile evlendirrnek isteyince Zeynep, peygamberimizin bu teklifi ken­disi için yaptığını zannetti. Fakat daha sonra Zeyd için istediğini öğrenince bundan hoşlanmadı ve kendisinin nesep yönünden soylu olduğunu, Zeyd'in kendisine denk ve layık olmadığını söyleyerek bu evliliği kabul etmedi. Zey­nep'in kardeşi Abdullah b. Cahş da kendilerinin Kureyş kabilesinden, Zeyd 'in ise azat edilmiş bir köle olduğunu ileri sürerek bu evlilik teklifini onaylama­dı. Bunun üzerine ''Allah ve Peygamberi bir iş hakkında hüküm verdiği za­man, inanan erkek ve kadın için ona qykrn olacak şekilde diledikleri gibi davranmqya haklan yoktur. Allah'a ve Peygambere baş kaldıran şüphesiz apaçık bir şekilde sapmış olur"5 mealindeki ayet nazil oldu. Bu ayete göre onların kendi tercihlerini Allah ve Resulünün seçimine tabi kılmaları gereki­yordu. Toplumda sınıflaşmaları ve ayrımcılığı kaldırmak isteyen ve kendile­riyle ilgili olarak nazil olan Kur'an'ın bu emri ile Hz. Peygamber'in ısrarı üzerine Kureyş'in seçkinlerinden olan Zeynep: "O halde Resulüllah 'ın arzu­sunu yerine getiriyorum. Oysa ben kendimi ona nikahlamak istemiştim" di­yerek Zeyd ile evlenmeyi kabul etti. 6 Bu kabul üzerine Hz. Peygamber onları evlendirdi. Zeynep'in Zeyd'le evlenmesi insanlar arasında eşitliğin ilan edil­mesi ve nesep farklarının ortadan kaldmiması bakımından önem taşımakta­dır. Zira insanlar arasında üstünlük ancak takva ve arnel-i salih ile müm­kündür.

Zeynep, gerçekten bu evliliği istememiş ancak Allah ve Resulünün em­rine itaat etmek için muvafakatini bildirmiş olduğundan mutlu olamamıştı.

Bir yıl veya daha fazla süren bu evlilik hayatı hakikaten ikisine de mutluluk getirmemişti. Çünkü Zeynep, dindar ve Allah'tan korkan bir kadın olmasına

3 ei-Ahub, 33/4-5. • KunubT, a.g.e., XIV, 121; Buhari, "Menakıb", 6. 5 ei-Ahub. 33/36. 6 Kunubi, n.g.e., XIV, 186-187.

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:30:48 Page 54 (1, 1)

102 Prof. Dr. H. ibrahim ACAR

rağmen güzelliği ve asaleti ile iftihar ediyor, eşinin sözlerini dinlemiyor, ko­casına iğneleyici ağır sözler söyleyip tepeden bakıyor, onu incitiyordu. Zey­nep, akrabasının evine köle olarak giren bir azattının nik§hı altında bulun­mayı bir türlü hazmedemiyordu. Bu sebeple de her fırsatta kocasının kalbini kırıyordu.

Zeynep'in Zeyd'le iyi geçim sağlayamaması ve onu hakir görmesi bü­yük ölçüde Zeyd'in köle olmasından kaynaklanmaktadır. Zeyd'in doğuştan köle olmaması neticeye tesir etmemiştir: Zeynep, doğuştan köle olmakla son­radan köle olmak arasında bir fark bulunmadığından hareketle eşinin kendi­sine denk olmadığını düşünmektedir. Bu durum, Zeyd'in sonradan da olsa eski bir köle olduğu gerçeğini ortadan kaldırmadığı gibi Zeynep'in eşine göre kendisinin daha soylu olduğu şeklindeki düşüncesinden vazgeçmesi için de yeterli bir sebep olmamıştır. Bir an için Zeyd'in esir edilmediğini ve geçmişte köle olmadığını düşünsek bile bu durum Zeynep'in kendisini üstün görmesi­ne engel değildir. Ayrıca Zeynep'in Zeyd'den önce Hz.Peygamberin eşi olmak istemesi de muhtemelen Zeyd'e karşı olan davranışlarını olumsuz yönde etkilemiştir.

Zeyd, çekilmez bir durum alan evliliğine bir süre sabretmiş ise de bila­hare Hz. Peygamber'e gelerek eşi Zeynep'ten şik§yetçi olduğunu ve onu bo­şamak istediğini bildirdi. Resulullah, bu durumdan çok müteessir oldu. Çün­kü evlenmelerini bizzat kendisi istemişti. Bu sebeple "Allah'tan kork, onun büyüklenmesi, yükseklik ve şerifiilik hissetmesi sebebiyle kannı boşama" sözüyle Zeyd'e sabır tavsiyesinde bulundu. Ancak evliliğin yürümeyeceğini gören Zeyd, kararında ısrar edip Zeynep'i boşadı. Böylece Zeynep serbest kalmış oldu. Bunun üzerine "Ey Muhammed! Allah'ın nimet verdiği ve senin de nimetlendirdiğin kimseye : "Eşini bırakma, Allah 'tan sakın" diyor, Al­lah'ın açığa vuracağı şeyi içinde saklıyordun. insanlardan çekiniyordun, qysa Allah 'tan çekinmen daha uygundu. Sonunda Zeyd eşiyle ilgisini kesti­ğinde onu seninle evlendirdik ki evlatlıklan eşleriyle ilgilerini kestiklerinde onlarla evlenmek konusunda mü'minlere bir sorumluluk olmadığı bilinsin. Allah 'ın buyruğuyerine gelecektir"7 mealindeki ayet nazil oldu.8

Ayet mealinde yer alan " ... Eşini bırakma, Allah 'tan sakın ll diyor, Al­lah 'ın açtğa vuracağt şeyi içinde saklıyordun. insanlardan çekiniyordun, oysa Allah 'tan çekinmen daha uygundu ... " şeklindeki ifadeler konumuz açı­

sından önem arz etmektedir. Hz. Peygamber Zeyd 'e samimi olarak "eşini bırakma, Allah 'tan sakın ll sözünü söylemiştir. Kendisi şakacı bir peygamber olmasına rağmen hiçbir zaman kişileri ve toplumu ilgilendiren konularda ciddiyetini kaybetmemiştir. Ayrıca sahabiler de Peygamberin sözlerinde sa­mimi olup olmadığı hususunda tereddüt etmemişler ve böyle bir ihtimali aralarında tartışmamışlardır.

7 el-Ahzab, 33/37. 1 Kurtubi, n.g.e.. XIV, 189.

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:30:48 Page 54 (1, 2)

islam Hukuku Açısından Evlat Edinme ve Hz. Peygamber'in Zeynep'le Evl iliği 103

Hz. Peygamber'in Ahzab Suresi 37. ayette yer alan "eşini bırakma, Al­lah 'tan sakın" şeklindeki sözü ile "Allah ve Pe;ygamberi bir iş hakkında hü­küm verdiği zaman, inanan erkek ve karlın için ona qykm olacak şekilde diledikleri gibi davranmqya haklan yoktur .. .. " mealindeki Ahzab suresi 36. ayeti arasında hiç bir çelişki söz konusu değildir. Bu ayeti dikkate alarak, Zeyd'in kendi başına hareket etmesi mümkün olmadığından, peygamberin · ikazına rağmen boşanma talebinde ısrarcı olamayacağı şeklindeki bir muh­temel soruyu şu şekilde cevaplandırmak mümkündür; Ahzab Suresi 36. ayet, Zeyd'in evlil iğinden sonraki bir durumla ilgili olarak değil, Hz. Peygamber'in Zeynep'i Zeyd'le evlendirrnek istediğinde Zeynep'in, bu evlilik talebine karşı çıkması sonucunda nazil olmuştur. Nitekim, bu ayetin nüzulünden sonra dilediği gibi davranmaya hakkı olmadığını düşünen Zeynep, evliliğe rıza göstermiştir.

Allah'ın; " ... Allah'm açığa vuracağı şeyi içinde saklıyordun. insanlar-dan çekiniyordun ... " şeklindeki sözüne gelince; Haki ka ten, Hz. Peygamber neyi gizliyor ve insanlardan niye çekiniyordu? Çekinmesi gereken bir durum mu vardı?

Allah Teala, peygamberimize Zeyd'in Zeynep'i boşayacağını ve kendi­sini Zeynep'le nikahlayacağını bildirmişti. Hz. Peygamber, bunların geçine­meyeceklerini anladığı halde insanlardan ve evlatlığı olduğu için Allah'ın ke~disine bildirdiği hususu açıklamaktan çekinmiş ve Zeyd'e; "eşini boşama Allah 'tan sakın" tavsiyesinde bulunmuştu. Hz. Peygamber'in gizlediği şey, cahiliye devrindeki ·evlat edinme adetini ve tesirlerini iptal etmek için Allah tarafından kendisine emredilen, Zeyd'den boşanacak olan Zeynep'le evlene­ceği ve onun kendi eşlerinden olacağı düşüncesi yani kendisine gelen vahiy­dir. Bu vahiy sebebiyle Allah'ın açığa vuracağı şeyi biliyordu. Bu da Zey­nep'in ilerde kendisinin hanımlarından birisi olacağıdır. Yoksa Peygamberi­mizin Zeynep'ten hoşlanmasını, onu sevmesini ve Zeyd'in Zeynep'i boşama­sını arzu etmesini gizlemiş değildir. Eğer peygamber, Zeynep'e aşkını ve Zeyd'in onu boşamasını içinde gizleseydi Alızab suresi 37. ayette de ifade edildiği gibi Allah bunu açığa çıkarırdı. Hz. Peygamber'e isnat edilmeye çalı­şılan bu durum ne peygamberlik makamına layıktır, ne de gerçekle bağdaş­maktadır, zira Peygamberimiz evlilik arzusunda olsaydı halasının kızı olan ve kendisinin de bizzat tanıdığı Zeynep'le bakire iken evlenir, onun Zeyd'le evlenmesi için aracı olmazdı.9 ·

Hz. Peygamber'in, Hz. Hatice ile olan evliliği de Zeynep'le yapılabilecek evliliğe hiç bir zaman engel değildi. Çünkü Hz. Hatice bir rivayete göre 617, diğer bir rivayete göre ise 620 tarihinde vefat etmişti. Zeynep ile olim evliliği ise 62 7 tarihinde gerçekleşmişti. 10 Zeyd ile Zeynep'in evliliği bir buçuk yıl kadar sürdüğüne göre Hz. Peygamber'in Hz. Hatice vefat ettikten sonra beş

9 Zuhayli, Vehbe, eı-Tefsiru'l-münir; Beyrut, 1991, XXII, 35. 1° Kurtubi, a.g.e., XIV, 164-166. .

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:30:48 Page 55 (1, 1)

__;,_::., __ _

104 Prof. Dr. H. ibrahim ACAR

yıl içinde Zeynep'le evlenme imkanı mevcut idi; fakat kendisi böyle bir evlilik yapmadı. Şayet Hz. Peygamber Zeyd'den önce Zeynep'le evlenmeyi arzu et­seydi bu arzusunu gerçekleştiril-di. Halasının kızı ile evlenmesi için hiç bir engel yoktu.

Hz. Peygamber, Zeynep'i almaya istekli olsaydı onu bakire iken alması­na kim mani olabilirdi? Acaba Hz. Peygamber daha önce halasının kızı olan Zeynep'i görmemiş miydi? Bunu söylemeye imkan var mıdır? Elbette yoktur. Çünkü, Hz. Peygamber'in Zeynep'le olan evliliğinden önce kadınlar örtünme­ye riayet etmiyorlardı. Zeynep'in gerek Zeyd, gerekse Hz. Peygamber ile ev­lenmesi örtünme ayetlerinden önce idi. Buhari ve diğer sahih hadis kaynak­lannda örtünme ayetlerinin nazil olmasıyla ilgili bjlgiler bulunmaktadır. Buna göre ilgili ayetlerin nazil olması Hz. Peygamber'in Zeynep'le evlenme­sinden sonra olmuştur. 11 Bu bakımdan Hz. Peygamber'in henüz örtüomeyen Zeynep'i görmemesi mümkün değildir.

Hz. Peygamber, kendisine gelen vahiy ve meydana gelen ayrılıktan son­. ra onunla evlenmek suretiyle Zeynep ve ailesinin kınlmış olan onurunu tamir

· etmek istiyor, fakat Zeyd, evlaılığı olduğu için bunu açıklamaktan çekiniyor­du. Yoksa kendisi, Zeyd'in kar.ısını boşamasınİ istemiyordu. Maksadı, hem kendisinin hatırı için dengi olmayan biriyle evlenıneye razı olan Zeynep aile­sinin onurunu tamir etmek, itibarını yükseltmek, hem de evlatlık karısıyla evlenınerne geleneğini ortadan kaldırma konusunda insanlara ön ayak olmak idi. Zeyd boşadığı takdirde böyle yapmayı düşünüyordu. 12

"Hz. Peygamber, Müslümanlar hariç bütün ülkenin kendisine düşman­lık beslediği bir anda, o günkü Arap toplumunda, evlatlığının dul karısı ile evleomenin ne anlama geleceğini çok iyi biliyordu. Bu nedenle bu konuda adım atmaya çekiniyordu. İşte bu yüzden Zeyd kansını boşamak istediğini söyleyince kendisine "Eşini boşama Allah'tan sakın" ·diyordu. Bununla şu­nu kastediyordu. Kendisinin bu imtihandan kurtulabilmesi için Zeyd 'in eşini boşamaması gerekiyordu. Aksi takdirde boşanma vuku bulduğunda bu emri yerine getirmek zorunda olacak ve böylece cahiliye mantığından kaynakla­nan ayıplamalara, tenkitlere, birçok iftira ve suçlamalara hedef olacaktı. Hz. Peygamber, karşılaşacağı iftira ve suçlamalardan kaçınmak amacıyla, Zeyd'in eşini boşamasını engellerken Allah bu davranışı peygamberinin ya­şaması gereken bir tecrübe olarak kabul ediyor ve peygamberin yapacağı bu evlilik vasıtasıyla büyük bir reform yapmayı m ura d ediyordu. " .. .insanlardan çekiniyordun, oysa Allah'tan çekinmen daha uygundu .. . " cümlesiyle de bu noktaya temas edilmektedir. "13 Allah için korkacak bir durum yok iken sırf insanlardan korkarak gizlemek veya Allah korkusuyla birlikte bir de .halk korkusu gözetme; işte hatırlatmanın sebebi budur. Halktan hiç korkmamak, yalnız Allah korkusunu gözetmek gerekirdi. Böylesi bir korkunun onun kal-

" Geniş bilgi için bkz. Buhaı'l, "Tefs'lr", 245. 12 Ateş, Silleyman, Yüce Kur 'an'ın Çağdaş Tefsiri, ts, VII, 171. · 13 Mevdudi, Ebu'l-Aifı, Tejhimu '/-Kıtr 'an (tre, YusufKaraca ve arkadaşları), Istanbul, 1987, IV, 379.

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:30:48 Page 55 (1, 2)

islam Hukuku Açısından Evlat Edinme ve Hz. Peygamber'in Zeynep'le Evliliği 105

b inde yer almaması gerekirdi. Çünkü Allah 'ın ilahi mesajını tebliğ eden pey­gamberler Allah 'tan başka kimseden korkmazlardı.14 Allah, cahiliye örtlerini ve geleneklerini düzelten ya da bunları ortadan kaldıran vahyini indirdikten sonra kendisinden korkmaya, emrine u ymaya, başkasının şeriatiarına . aldırış

etmeksizin onun hükmünü gerçekleştirmeye sadece kendisi layıktır. 15

Bir başka anlayışa göre insanlardan çekinme şu manadadır: Resulullah, Zeyd'in hanımından ayrılacağını ve onunla kendisinin evlenece­ğini bildiği için Zeyd'e hanımını boşamasını emredip bilahare Zeynep'le ev­lenmesi halinde halkın " Zeyd, onun azatlı kölesi idi. Ona hanımını boşama­sını emretti" şeklindeki muhtemel sözlerinin Zeyd'e ulaşmasından çekiniyor­du. Allah Teala, insanlardan bu kadar çekinmesinden dolayı Resulüne ihtar­da bulundu ve Ona Allah'ın her durumda korkulmaya daha layık olduğunu bildirdi. Peygamberimizin bu evlilikten çekinmesi örf ve adederin toplumda ve fertterin hayatında büyük tesiri olduğuna delalet etmektedir. 16

Bir başka yorum da şu şekildedir. u Bu, Hz. Peygamber'in sessiz kal­mayı veya Zeyd'e istediğini yapmakta serbest olduğunu söylemeyi terk edip onu boşanmaktan alıkoyduğu için Allah'ın hoşnutsuzluğunu belirten bir ifadedir. Bu hoşnutsuzluk şundan ibarettir. u Ben sana Zeynep'in senin eşle­rinden biri olacağını daha önceden bildirdiğim halde niçin Zeyd'e eşini ya­nında tutmasını söyledin?"17

Bu ifade, Hz. Peygamber'in Zeynep ile kişisel arzusu nedeniyle değil Al­lah'ın emri sonuçu evJ,endiğini göstermektedir. Bu sözler, Allah'ın insanlar tarafından başka türlü kabullenilmesi çok zor olan bir sosyal reformu Pey­gamber'i aracılığıyla gerçekleştirdiğini göstermektedir. Arabistan 'da evlatlık ilişkileriyle ilgili uygulamada olan yanlış gelenek ve adetlere son vermenin başka yolu yoktu. Sadece Allah'ın Resulü bu adetleri ortadan kaldırmak için bir önlem alabilirdi. O halde Allah, bu nikahı, sadece Peygamber'in ev halkı­na bir eş daha eklemek için değil önemli bir sosyal reformu gerçekleştirmek için murad etmiştir. 18

Zeyd, sonunda birlikte olmak istemediği hanımı Zeynep'i boşadı. Zeyd'in Peygamber'in sözünden çıkmayan bir insan olmasına rağmen onun halasının kızını boşaması, cesaret örneği olarak görülemez. islam, evliliği aile fertlerinin huzur bulması, mutlu bir yuva kurmaları ve neslin çoğalması için meşru kılmıştır. Zeyd 'in evliliğinde, beklenen bu amaçlar gerçekleşme­miş tir. Aile içerisinde şiddetli bir geçimsizlik söz konusudur. Böyle bir or­tamda Zeyd'in boşanma talebinde bulunmaması düşünülemeyeceği gibi Hz. Peygamberin bu nedenle tepki vermesi de düşünülemez. Çünkü O, hüküm verirken insanlar arasında ayının yapmazdı. Hele yakınlarını hiç kayırmazdı.

14 Yaz1r;Elmalılı Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur 'an Di/i, İstanbul, .ts, VI, 319. ıs Zuhayli, a.g.e., XXII, 30. 16 Zuhayli, a.g.e., XXII, 36. 17 Mcvdudl, a.g.e .. ıy, 379. 18 Mevdudl, a.g.e., IV, 379.

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:30:48 Page 56 (1, 1)

106 Prof. Dr. H. ibrahim ACAR

Nitekim kendisine hırsızlık yapan bir kimsenin cezasının affedilmesi ile ilgili olarak aracılık yapan şahsa: "Kızım Fatma da qym şeyi yapsa q[fetmem. Cezası ne ise onu veririm" demesi bunun en açık kanıtıdır. Ayrıca sahabilerin hepsi Peygamberin sözünden hiç çıkmadıkları ve onun için canlarını vermeye hazır oldukları halde birçok defa çok rahat biçimde sıkıntılannı dile getire­bildikleri gibi Peygamberin davranışlarının yanlışlığını da sorgulamışlardır.

Zeyd'in iddia edildiği gibi Hz. Peygamber'e: "istiyorsan Zeynep'i boşa­nın" şeklinde bir söz söylemesi de söz konusu değildir. Peygamber'in Zey­nep'le evlilik arzusunda olduğu şeklindeki görüşlerin doğru olması düşünü­lemez. Çünkü Hz. Peygamber'in böyle bir arzusu olsaydı, Zeynep'i Zeyd 'le evlendireceğine kendisi onunla evlenir, Zeyd'in onu boşamasını beklemezdi. Ayrıca kendisinde Zeynep'le evlenme arzusu varsa o zaman niçin onu Zeyd'le evlendirdi? Her halde hiç kimse kendisiyle evlenmeyi arzu ettiği bir kadını önce başkasıyla evlendirip bilahare onun boşamasını beklemez.

Zeynep'in iddetini tamamlamasından bir müddet sonra, evlatlık huku­kunun lağvedildiğini belirleyecek bir uygulama ömegı olarak Hz.Peygamber'le olan evliliği gerçekleşmiştir. Kısa da olsa bu ara dönemde kimse kendisine evlilik talebinde bulunmamıştır. Bu evlilik; Resulüllah'ın ,

akit yapmaksızın, mehir tespit etmeksizin ve nikah akdinde şart olan şeyler­den hiç biri bulunmaksızın ve izin almaksızın, Zeynep'in yanına girmesi ile meydana gelmiştir. 19 Ancak şunu da belirtmek gerekir ki, daha öncesinde Zeynep durumdan haberdar olmuş, Peygamberimiz de koyun keserek ziyafet vermişti. Böylelikle Hz. Peygamber, Allah 'ın, Zeynep'le evlenınesini emretme­si ve onu kendisine eş kılması sonucunda onunla nikahlanmış sayıldı. Zey­nep'in de ilk arzusu bu doğrultuda idi. Bu, beşeri bir akit vasıtası olmaksızın meydana gelen bir nikahtır. Allah, Zeynep'i peygamberi mize helal kılmıştı r. Bunun için ayrıca nikah akdine ihtiyaç hissedilmemiştir.20 Hz. Zeynep'in Peygamberimizle evlenmesinde olduğu gibi Allah'ın emri, Allah'ın takdiri, şüphesiz yerine gelecektir.

Bu olayda Hz. Peygamber, cahiliye döneminin iki kötü adetini ortadan kaldırmıştır. Biri, toplumdaki fakirierin soylutara denk olmayacağı , onlarla evlenemeyeceği şeklindeki düşüncedir. İkincisi de evlatlığın boşanmış veya dul kalmış karısıyla evlenemerne geleneğidir. Zaten O, önemli hükümleri önce kendi ailesinin fertlerine uygulardı. Cahiliye devrinde kökleşmiş olan bu Metin kaldırılması için ilahi hikmet, peygamberin bizzat kendisinde tatbikini gerektirmiş ve bu hikmet için bu evlenme emredilmiştir. Allah'ın buyruğu

ı 9 Zuhaylt, a.g.c., XXII, 36. · 20 Hz. Peygamber'in Zeynep' le beşerin mUdahil oldujlu bir nikah akdi olmadan evl ilik yapması. akit olmadan evlilik yapılabi l ir mi? sorusunu akla getirebi lir. Ancak bu soru bizler için söz konusu olabilir. Nitekim Ahz!b Suresi 37.ayette i Iade edildijli gibi Allah Teala, " ... Zeyd eşiyle ilgisini kestijiinde onu seninle cvlcndirdik .. . " buyurmaktadır. Buna göre Hz. Peygamber'in bu evliligi, Allah'ın evlendirmesi yani Zeyneb' i peygambere helal kı lması ile meydana gelmiştir. Bu peygamberimiıle ilgili istisnai bir durumdur. Bizler için akit meydana gelmeden evlilik söz konusu olamaz. Hz. Peygamber'in ziyafet vermesi de o esnada nikah akdinin meydana geldiği an l amına gelmez. Zira insan­ların bu ziyafcte şahit olmaları akdin ıilknU olarak kabul edilemez.

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:30:48 Page 56 (1, 2)

islam Hukuku Açısından Evlat Edinme ve Hz. Peygamber'in Zeynep'le Evl il iği 107

yerine getirilm iş, Peygamber evlenmiş, Zeynep de Peygamber'in hanımı ol­muştur.21 Bunda Hz. Peygamber'in evlenmesinin, şehevi duygularını tatmin için değil , aksine şeriatı bizzat tatbik ederek anlatmak için olduğuna dair bir işaret vardır. Çünkü şeriat peygamberlerin fiilieri ile anlaşılır. Nitekim Hz. Peygamber, faiz haram kılınınca önce kendi amcası Abbas'ın faiz alacaklarını lağvederek Allah'ın emrini uygulamıştır.22 Daha sonra boşanmaya gidecek bir evliliğe Allah 'ın rıza göstermesi ve bir uyarıda bulunmaması da cahiliye dö­neminin bir kısım kötü adetlerini kaldırma amacına yöneliktir.

Rivayet edildiğine göre Zeynep, Hz. Peygamber' le evlendikten sonra, onun diğer ailelerine karşı övünür ve şöyle derdi: "Rasulullah sizi aileleriniz­den isteyip nikahladı. Beni ise Allah (c.c.) O'na nikahladı. " 23

İbn Kesir'in naklettiği bir habere göre Zeynep, Hz. Peygamber'e şöyle demiştir: "Diğer hanımlannın sana karşı nazlanamayacağı üç şeyle sana nazlanabilirim. Hanımlarından hiç biri bu özelliklere sahip değildir. Bunlar, senin dedenle benim dedemin aynı kişi olması , beni sana nikahlaya­nın Allah olması ve aradaki elçinin Cebrail olmasıdır. "24

Bundan dolayı Zeynep'in şerefi büyüktür. Hz. Aişe, bu sebeple onu kıs­kanmaktan kendi'ni alarnamıştır. Hatta:"Allah'ın ona yaptığı ikramdan dolayı bize karşı üstünlük taslar demiştim" diyen Hz. Aişe 'nin , bu hareket ve davra­nışında yanılma m ış olduğu görülmektedir. 25

Allah Teala, Ahzab suresi 38. ayetinde resul ve nebiler hakkındaki sünneti ve hükmünü bildirerek şöyle buyurmuştur: "Allah'm Peygambere

Jarz kıldığı şzylerde ona bir güçlükyoktur. Bu, Allah'ın öteden beri, gelmiş ve geçmişiere uyguladığı yasadtr. Allah'ın emri şüphesiz yerine gelecektir." Buna göre Allah 'ın kendisine helal kıldığı ve em rettiği, evlat edindiği az atlı kölesi Zeyd b. Harise'nin boşadığı hanımı, Zeynep'le evlenmesi hususunda Peygamber'e herhangi bir güçlük ve kusur yoktur. Allah'ın emri, gereği gibi yerine gelmiştir. -Onun geri çevrilmesi veya ondan vazgeçilmesi söz konusu değildir. Allah neyi isterse o, olur, neyi de istemezse o, olmaz.26

Hz . Peygamber, Zeynep'le evlenince münafıklar, yahudiler ve müşrikler onun aleyhinde dedikodu yapmaya başladılar. Onlar, işi o kadar ileriye gö­türdüler ki, " Muhammed, başkalarını oğullannın hanımlanyla evlenmekten nehyederken, kendisi yasak olduğunu bildiği halde oğlunun hanımını nikah­ladı" diyorlardı. Bunun üzerine Allah Teala; "Muhammed, içinizden herhangi bir adamın babası değil; O, Allah 'zn elçisi ve peygamberlerin sonuncusudur. Allah her şeyi bilendir"27 mealindeki ayeti indirdi. Buna göre Hz. Peygamber,

21 V azır, a.g.e .• VI, 319. 22 Ateş, a.g.e.. VII, 172. 21 Sabun i, Tefs'inı ayari '1-ahkanı, ll, 322. 2•lbn Kesir, ei-Bldaye ve'tı Nihaye, Beyrut, 1966. IV, 146; Zuhayli, a.g.e., XXII, 31. 25 lbn Hacer, el-lsa be, IV, 307. 26 lbn Kesir, Tefrinı '1-Kıır'atıi'l· 'azim. Beyrut, 1969, III, 492. 27 ei-Ahzab, 33/40.

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:30:48 Page 57 (1, 1)

108 Prof. Dr. H. ibrahim ACAR

evlathğı olan Zeyd'in gerçekte babası değildir. Hatta O hiç bir adamın babası değildir. o, sadece Allah'ın dinini insanlara tebliğ etmek için görevlendirilen bir elçi ve peygamberlerin sonuncusudur. Böylelikle Hz.Peygamber'in Zeyd'in babası olmadığı belirtilmiş oluyordu. Bu sebeple Hz. Peygamber'e, Zeyd'in boşadığı hanımıyla evlenmesi haram kılınmamıştır. Bu duruma göre, başka­sının çocuğunu evlat edinmekle öz çocuk gibi hak ve görevler meydana gel­mez. Aralarında bir hısımlık doğmadığı için evleome engeli de meydana gel­mez. Miras cereyan etmez. Bu ayet, müslümanları bu propaganda kampanya­sından korumuş ve muhtemel şüphe ve tereddütleri önlemiştir. Ancak inan­mayanların, nazil olan bu ayetten etkilenmeleri ve tatmin olmaları düşünü­lemezdi.

Gerçekten, bazı reformların yapılmasına yönelik olan bu izdivacı , bil­hassa islam düşmanları dillerine dotayarak bu konuda çeşitli senaryolar ha­zırlamışlardır. Buna göre, Hz. Peygamber, Zeyd'in evde bulunmadığı bir sıra­da onu aramaya gelmiş, evde Zeynep'i görmüş, ona hayran olmuş ve bunun üzerine Zeyd, hanımını boşamıştır. Bu şekilde düşünenierin tamamının göz­den kaçırdıkları bazı önemli noktalar bulunmaktadır. Öyle anlaşılıyor ki, bu noktaları bilmeyerek değil, kasıtlı olar\ k gözden uzak tutmaya çalışmakta­dırlar. Nitekim, Zeynep'in, Hz. Peygamberin yakın akrabası olduğunu, onun Medine'ye hicret eden ilk Müslümanlar arasında ·bulunduğunu, Zeynep'in Zeyd ile evlenmeden önce Resulüllah'a varmak istediğini kabul ediyorlar. Sonra da ilk münafıkların yaptığı gibi iftirada bulunmaktan da çekinmiyor­lar.

Il- Kimsesiz ve Terkedilmiş Çocuklarla İlgili Değerlendirmeler

Yukarda bahsedilen evlat edinme ile ilgili hükümler yetim, öksüz, fakir, kimsesiz ve terkedilmiŞ çocuklarla ilgitenmeme anlamına gelmez. islam; kimsesiz, kendileri ile ilgilenilmeyen yardıma ve korunmaya muhtaç çocukla­ra sahip çıkılınasını ve onların gözerilmesini tavsiye etmektedir. Bu gibi ço­cuklar aileler nezdinde veya çocuk yuvalarında himaye edilebilir, eğitilebilir, sanat ve meslek sahibi yapılabilir ve evlendirilebilirler. Onlara iş imkanı sağ­lamak, onları evlendirmek, onların dünyevi ihtiyaçlarını gidermek, yapılması gereken güzel davranışlardır. Müslümanlar, bu şekilde kimsesiz, terkedilmiş, yetim ve öksüz çocuklara kucak açar ve onları topluma kazandırmaya çalışır­

· ıarsa, bu çeşit arnellerden büyük ecir kazanırlar.

Kurallarına riayet ederek yetim ve kimsesiz bir çocuğu eve alıp büyütüp yetiştirmek ve topluma kazandırmak son derece yararlı bir iştir. Bu konuda Peygamberimiz şöyle buyurmuştur: "Yetimi himqye eden kimse ile ben cen­nette, şahadet parmağı ile orta parmak gibi yakın olacağız. "28 Öhcellği, ihti­yaç içindeki bakıma muhtaç, kimsesiz ve terkedilmiş çocuklara vermek şar-

28 Buhiıri, "Edeb'",23; Müslim, "Zühd", 42.

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:30:48 Page 57 (1, 2)

islam Hukuku Açısından Evlat Edinme ve Hı. Peygamber'in Zeynep'le Evlili~i 109

tıyla, koruyucu aile sıfatıyla çocuklara kucak açmak ve her şeyi ile onların bakımlarını üstlenmek meşrudur ve bu tür faaliyetlerde hayır vardır.

Bununla birlikte çocuğun, koruyucu aile olarak değil de evlat edinme şeklinde alınması halinde, yanında büyüdüğü kimselerin gerçek annesi ve babası olmadığını bilmesi gerekir. Böyle durumlarda, biliniyorsa çocuklardan gerçek anne ve babasının saklanmaması gerekmektedir. Hz. Peygamber, kişi­nin babasından başkasına nesep iddia etmesinin yalan ve iftiranın büyükle­rinden olduğunu beyan buyurmuştur.

Evlat edinilen çocuğun, bakımı üsttenilmiş bir yabancı olduğu unutul­mamalı ve erkekse, yabancı erkeklerden; kız ise yabancı kızlardan bir farkı­nın olmadığı bilinmelidir. Ancak yeni doğmuş bir bebek veya iki yaşına kadar bir çocuk alınır ve emzirilirse emziren kadın bebeğin sütannesi olacağından çocuğun o aile · fertlerine olan yabancılığı mahremiyet noktasında kalkar. Çünkü süt sebebiyle çocuğun bunlarla evlenmesi ebediyen haram olmuş olur. Ayrıca evlat edinilen çocuğun, aralarında evlenme engeli bulunan bir kız olması halinde de mahremiyet söz konusu olmaz ..

EbU Huzeyfe'nin karısı Selıle bint Süheyl; "Ey Allah'ın Resulü biz Salim'i çocuğumuz diye çağınyorduk. 'Allah, ev~atlıklanmzı da öz oğullannız gibi saymanızı meşru kılmamtştır ... .. '29 mealindeki ayet nazil olduğundan artık o benim yanıma gelebilir mi? Ben Ebu Huzeyfe'nin nefsinde onunla ilgili bir şeyler hissederim" deyince Hz. Peygamber; "Onu emzir de sana mahrem olsun . •. " 30 demiştir. Zira süt ernzirilen yabancı çocuklar soydan gelen çocuklar gibi mütalaa edilmektedir. Nitekim Hz. Peygamber; "soy yoluyla mahrem olanlar, emzirme yoluyla da mahrem olurlar" buyurmuştur. Aks~ takdirde aralarında hısımlık doğmayacağı için evlenme engeli meydana gelmez.

Evlatlık konusunda dikkat edilmesi gereken hususlardan bir diğeri de miras konusudur. Mirasla ilgili Kur'an'da önce kişilerin yakınlıklarına göre taksimat yapılmış, sonra da taksimata uymayanların ahirette maruz kalacak­ları azabın şiddeti belirtilmiş, hatta cehennem de adres olarak gösterilmiş­tir.31 Bu taksimata göre evlat edinilen çocuk, yanında büyüdüğü kimselerin vefat etmesi halinde onlara mirasçı olamaz. Ancak o kimselerin vasiyet et­mesi durumunda, vasiyet edilen malı almaya hak kazanabilir. Vasiyet ise toplam malın üçte birini geçemez.

Buna göre çocuk sahibi olamayan kimselerin başkalarının özellikle ba­kıma muhtaç çocuklarını himayelerine almaları , gerçeği gizlememek ve dini kuralları kendi varsayımıanna dayanarak ihlal etmemek şartı ile böyle bir yardımlaşma ortamı içinde, bir ölçüde evlat sevgisini tatmaya çalışmaları , en uygun yol olarak görülmektedir. 32 Nitekim Osmanlı döneminde yüzyıllar bo-

29 ci-Ahzib, 33/4. 30 lbn Kesir, Tefsiru '1-Kur'lini'l- 'azim, Beyrut, 1969, nı, 466. 31 bkz. en-Nisa·. 4111 -14 32 Aktan, "a.g.m.", l, SI 1.

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:30:48 Page 58 (1, 1)

110 Prof. Dr. H. ihrahim ACAR

yu kimsesiz çocuklar evlat edinilmiş, zamanı geldiğinde de evlendtrilmişler­dir.33 Ancak evlat edinilen çocuklar, ailenin çocuklarıyla eşit haklara sahip olmamışlardır. .

Bütün bu değerlendirmelerle birlikte İslam, özellikle kimsesiz, terke­dilmiş ve korunmaya muhtaç çocukların toplum içinde yer almaması için birtakım tedbirler de getirmiştir. Bu tedbirleri, eşler arasında iyi geçimi teşvik etmesi, zorunlu olmadıkça boşanmayı sevimsiz bulması ve nikahsız cinsel ilişkiyi yasaklaması şeklinde sıralamak mümkündür. Nesli ve aile yapısını bozan en önemli faktörlerden biri olan gayr-ı meşru ilişkiler, kimsesiz ve terkedilmiş çocukların ortaya çıkmasına ve sayılannın çoğalmasına sebep olmaktadır. Ayrıca gayrı-meşru ilişkilerle birlikte akla zarar veren alışkanlık­lardan olan içki kullanılmakta, eşierin sorumsuzlukları da ailelerin dağılma­

sına ve terkedilmiş çocuk sayısının artmasına sebep olmaktadır.

SONUÇ

Evlat edinme; bir çocukla, durumu evlat edinmeye uygun bir kişi ara­sında hukuki bağlar sağlanarak çocuk-ebeveyn ilişkis inin kurulmasıdır. Bu anlamda, islam'a göre evlat edinme caiz değildir. Zira " .. . Allah, evlatlıklan­mzı öz oğullanmz gibi sqymanızı meşru kifmamıştır. Bunlar sizin dillerinize doladığın ız boŞ sözlerdir .. . " mealindeki ayetten de anlaşılacağı üzere evlat edinilen çocuk, öz evlat gibi kabul edilemez, miras vb. haklardan yararlana­maz. Çocuk, ancak kadının evli olduğu erkeğe nispet edildiğinden kendisini dünyaya getiren annesine ve onun nikahlı eşi olan babasına mirasçı olabilir.

Bu anlamda evlat edinmeye cevaz vermeyen İslam, aileleri tarafından terkedilmiş, anne ve babası ölmüş, bakım ve şefkate muhtaç çocuklara yar­dım elini uzatmayı, onları himaye etmeyi tavsiye etmiştir. Koruyucu aile sis­temi ile bu tür çocuklara sıcak ve sevgi dolu aile ortamı sağlanabilir ve terke­dilmişlik duygusunun neden olduğu olumsuzluk, en aza indirilebilir. Miras­tan pay alamasalar da kendilerine vasiyet yolu ile maddi destek sağlanabilir. Ayrıca kimsesiz ve terkedilmiş çocukla ebeveyn ilişkisi kuran kimselerin ara­sında İslam Hukuku açısından evlenme engeli bulunmadığından bu engelin oluşturulabilmesi için evlat edinilecek çocukların iki yaşından küçük olması­na ve evlat edinmeyi düşünen aile tarafından bu yaşa kadar emzirilmesine dikkat edilmelidir. Ya da evlat edinilen çocuk, erkeğin mahremi olan bir kız

r.l olmalıdır. J.

Allah, insanlar tarafından kabullenilmesi çok zor olan birçok sosyal re­formu Peygamber'i aracılığıyla gerçekleştirmiştiL Hz. Peygamber'in evlat edindiği Zeyd'den boşanan Zeynep'le olan evliliği de bunlardan birisidir. Hz. Peygamber, bu· evliliği ile evlat edinilen kişinin karısıyla evlenemerne gelene­ğini ortadan kaldırma konusunda insanlara örnek olmuştur.

33 bkz. Köse, Murtaza, "Mukayeseli Hukukta Evlat Edinme Problemi", Ata.Ü.Ilnhiyat Fak. Der. S. 15. Erzurum, 2001, s. 300-303.