alî Şîr nevâyî’nin mazmun anlayışı ve türk mazmunları ss, 1-22 .pdf

Divan Edebiyat Aratrmalar Dergisi 7, stanbul 2011, 1-22.

Z E T

Mazmun, (< Ar. -m-n) ierik, muhteva, kapsam anlamna gelir. Bir edeb kavram olarak ise; bir eyi, o eyin vasflarn veya o eyi artracak kelime ve kav-ramlar zikrederek bir ibarenin iinde gizlemek; bir mana veya mefhumu, zelliklerini artracak kelime gruplar iinde gizleme sanat; oyun, hner, sanat; dolayl anlatm, telmih, tebih, istiare ve mecaz gibi sanatlarla mukayyet bir kavram; beyitler iindeki gizli olan sanatl anlam; divan edebiyatnn kendi dnyas ierisindeki bilinen hayal, inan ve dncelerin beyit ya da beyitlerdeki dolayl anlatm; anlam, z, verilmek istenen dnce; iirde ustaca sylenmi sz; ince, zarif anlatm; benzeri az olan hatta bulunmayan sz; sanatnn hner gsterme istei-nin sonucunda ortaya kan sz ustal; kavramlara anlam verebilme ii; divan iirinin kuralc yaps iinde mtalaa edilen tebih ve mecazlar; bir szn altnda gizli olan mana eklinde tanmlanmtr. Nevay, Muke-metl-luateyn adl eserinde Trke ile Farsay karla-trr ve Farsada karl bulunmayan 100 Trke sz-c rnek verir. Bunlardan birksm iir sanat ile ilgilidir. iirin temel konusu olan ak, sevgili ve kla ilikili olarak spar-, tam-, ylamsn-, bosa-, ire-, sire-, sta-, kr-, inkir-, hay hay yla-, tlmr-, msan-, zan-, bzen-, kr, h ile s dem, aba ve m szcklerini mazmun adyla sralar. Buna gre Nevay mazmunu iire zg anlam, kavram, mefhum karlnda kullanmaktadr.

A B S T R A C T

Mazmun comes from Arabic (< -m-n) means content, contents, extension; but in classical Turkish poetry this term is defined different ways by researchers, for instance; to hide a something with saying characters of it or using another words and concepts of it, a poets ability which is about burying of poetic meaning in poetry, metaphor, figure, expression with literary, imaginations, ideas, beliefs, allusion which is a way using by the poet for expressing his thoughts, ariginal speech, an image not used before, skill, proficiency, competence, masterstroke and mastery about saying in poem, a secret meaning in a word or couplet or line in Turkish poetry. Al r Nevy (1441-1501) uses this word mazmun in his book named Mukamat al-luatayn which in compares Turkish language with Persian and arranges in order a hundred Turkish words and says that there are not words or like this words have same meaning or suchlike meaning in Persian language. Some of them are spar-, tam-, ylamsn-, bosa-, ire-, sire-, sta-, kr-, inkir-, hay hay yla-, tlmr-, msan-, zan-, bzen-, kr, h ile s dem, aba and m. All of these words are about drinking, love, lover, darling. According to Nevayi mazmun means concept special to poetry.

A N A H T A R K E L M E L E R Ali ir Nevay, mazmun, aatay edebiyat, Ahmed

Paa.

K E Y W O R D S Ali Shir Nevayi, mazmun, Caghatay poetry, Ahmed Pasha.

* Do. Dr., Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat

Blm, stanbul ([email protected]).

ZEYR ASLAN*

Al r Nevynin Mazmun Anlay ve Trk Mazmunlar

The Opinion of Al r Nevy (1441-1501) About Mazmun and Turkish Mazmuns

DVAN EDEBYATI ARATIRMALARI DERGS

2

1. Giri Mazmun, (< Ar. -m-n) ierik, muhteva, kapsam anlamlarna ge-

lir (Mutal 1995: 509). Szck, Kamus Tercmesinde: Malul manasna-dr ve babann sulbnde olan zrriyete tlak olunur., Kamus- Os-mande: 1- denmemi, denmesi lazm gelen ey, 2- mefhum, mana, anlalan ey, 3- nkteli, cinasl, sanatl sz, Yeni Trk Lugatinde: iyi dnlm, ince manal, zarif sz, Lehe-i Osmande: gerek mana, ifade olunmu ey, meal, zmnen yani dolayl olarak sylenmi, misal, Lugat- Remzde: 1- kelamn mana ve mefhumu, 2- bir mana-y hafyi mutazammn olan kelama denilir., Kamus- Trkde: 1- mana, meal, mefhum, 2- nkteli ve cinasl gzel sz, Edebiyat ve Tenkit Szlnde: Mazmun, genel olarak anlam demektir. Edebiyatta cinasl, nkteli sz demektir. ve Istlaht- Edebiyyede: mana, meal, ana fikir; fikirler, d-nceler, duygular; mana ve mefhumlar biiminde tanmlanmaktadr (avuolu 1984: 198-204). Edeb bir kavram olarak ise; bir eyi, o eyin vasflarn veya o eyi artracak (tedai ettirecek) kelime ve kavramlar zikrederek bir ibarenin iinde gizlemek; bir mana veya mefhumu, zelliklerini artracak kelime gruplar iinde gizleme sanat; oyun, hner, sanat; dolayl anlatm, telmih, tebih, istiare ve mecaz gibi sanat-larla mukayyet bir kavram; beyitler iindeki gizli olan sanatl anlam; divan edebiyatnn kendi dnyas ierisindeki bilinen hayal, inan ve dncelerin beyit ya da beyitlerdeki dolayl anlatm; anlam, z, veril-mek istenen dnce; iirde ustaca sylenmi sz; ince, zarif anlatm; benzeri az olan hatta bulunmayan sz; sanatnn hner gsterme iste-inin sonucunda ortaya kan sz ustal; kavramlara anlam verebilme ii; divan iirinin kuralc yaps iinde mtalaa edilen tebih ve mecazlar; kalplam sz veya benzetmeler; bir szn i manas; bir szn (beyit, msra) altnda gizli olan mana eklinde tanmlanmtr.1

Biz bu alma ile Al r Nevy (1441-1501)nin mazmun kav-ramn niin kullandn ve ona hangi anlam yklediini tespit etmeyi amaladk.

1 Mazmun kavram ile ilgili kimi almalar unlardr: Okay 1983: 43-45, avuolu

1984: 198-205, Akn 1994: 421-424, Uar 1994: 3, Erdoan 1997: 270-285, Pala 1999: 399-402, Mengi 2000: 30-44, 45-61; Deniz 2008: 207-219.

Ali r Nevynin Mazmun Anlay

3

Nevay, Mukemetl-luateyn adl eserinde Trke ile Farsay kar-latrr ve Trkenin stnln kantlamak amacyla Farsada kar-l bulunmayan 100 szc rnek verir. Bunlardan bir ksm iir sa-nat ile ilgilidir. iirin temel konusu olan ak, sevgili ve kla ilikili olarak spar-, tam-, ylamsn-, bosa-, ire-, sire-, sta-, kr-, in-kir-, hay hay yla-, tlmr-, msan-, zan-, bzen-, kr, h ile s dem, aba ve m szcklerini tanklaryla birlikte sralar ve bunlarn her birinin anlamlar iin mazmun kavramn kullanr. Buna gre Ne-vay mazmunu dolayl olarak sylenmi, gizli mana, ibare; nkteli ve cinasl sz olarak deil, dorudan anlam, kavram, mefhum karl ile kullanmaktadr.

Bu almada baz ksaltmalar kullanlmtr: K: kaside, Th: tahmis, G: gazel, R: rubai, b: beyit. Ayrca eser ksaltmalar kullanlm olup bunlarn knyesi Kaynakada verilmitir.

2. Nevaynin Mazmun Anlay ve Trk Mazmunlar 2.1. Nevayye Gre Mazmun

Nevay, Mukemetl-luateyn adl eserinde Arapay ayr tutarak dnyadaki dillerin kaynann Trke, Farsa ve Hinte olduunu sy-ler. Arapann btn dillerden fasih ve beli olduunu, nk Tanr kelamnn (urn) o dille indirildiini, Hz. Muhammed (. 632)in szle-rinin (ad) de o dille sylendiini belirttikten sonra Arapa iin Tanr kelam, Hinte iin ise bo ve sprnt sz varlna sahip bir dil ifadesini kullanr (ML: 167-168).

Trke ve Farsaya gelince; Nevaynin bu iki dille ve bu dilleri ko-nuan iki milletle ilgili dncesi yledir: Trk Sarttan (Frs) daha pratik dnceli, daha yksek kavrayl, daha saf yaradll ve daha temiz yreklidir. Sart ise bir konu zerinde kafa yormada ve ilimde Trkten daha hassas, marifet ve olgunluk tefekkrnde daha derin grnmektedir. Bu durum Trklerin doruluk ve iyi niyetinden; Sartla-rn ise ilim, fen ve hikmetinden bellidir. Bu iki millet dillerinin olgun-luu ve noksanl bakmndan da birbirinden ayrlmtr. Sz ve ibare-lerin ortaya konmasnda Trk, Sart gemitir; Trke sz varl Sart ibarelerine stn gelmitir. Sart arasnda eli kalem tutan bilgili kiiler,


4

limler, dnrler ve ileri grl kimseler oktur. Trk halknda ise sradan, kendi hlinde kiiler oktur. Fakat Trkler bykten ke, hizmetiden bee kadar Sart dilinden (Farsa) nasiplerini almlardr. Bu dili iinde bulunduklar durumun uygunluu derecesinde konuabilir-ler. Hatta Fars diliyle parlak szler ortaya koyan Trk airleri vardr. Sart halknn ise en aasndan en ileri gelenine, mmisinden bilginine kadar hibiri Trk dili ile konuamaz, syleneni anlamaz. Trkn tabi-at Sartnkinden daha uyumludur, bu yaradltan gelen bir vasftr. Sart, Trke ibarelerin ifadesinden cizdir, nk Trkede en ufak kav-ramlar iin bile szler vardr.

Nevay, 100 szck rnek verir ve bunlarn konuma dilinden ol-duunu, Farsada ise bu szcklerin karlklarnn bulunmadn be-lirtir. yle der: Bu yz lafdur ki arb mad edsda tayn lpdurlar ki h ays n Sart tilide laf yasamaydurlar ki baras mutcun ileyhdr ki tekellm ada kii aa mutc bolur. Kpi andadur ki al an mamnn tefhm lma bolmas ve ban ki alatsa bolay her laf tefhmi n ne lafn terkb lmauna bolmas, ol da Arab elf mededi bile (ML: 170).

Grld gibi Nevay yukardaki alntda mazmun szcn kullanmaktadr. Bununla o, zellikle Farsada bulunmayan, Trkeye zg szcklerin anlamlarn kastetmektedir.

Mukemetl-luateynde Nevay, rnek olarak verdii 100 szck arasndan zellikle iirin temel konular olan iki imek, klk ve sev-gilinin gzellik unsurlar ile ilgili Trk mazmunlarn snflandrarak sralar ve bunlara tanklar getirir. almaya biz de ayn mazmunlar kullanan baka aatay airlerinden ve kaynaklarda iir sanatnn ge-limesinde zellikle Nevaynin etkisi olduu sylenen Osmanl airi Ahmed Paa (. 1497)nn (Kutluk 1997: 24) divanndan tespit ettiimiz rnekleri ekledik.


5

2.2. Nevayye Gre Trk Mazmunlar

2.2.1. kiyle ilgili mazmunlar spar- ikiyi bir ekite/bir dikite imek; smrp imek2 Nevay, Fars dilinde bu mazmunun olmadn syler, yle der:

y bu sparay laf mamna ytkende Frs irde n ilc laylar? Daha sonra u rnei verir:

Siy tut bde kim bir laa zmdin baray ar bu kim her ne tutsa leb--leb sparay (ML: 170; GS:

446/G. 608-1)3

[Ey saki! Bade tut da bir an kendimden geeyim. u artla ki her uzattn azna kadar dolu olsun, bir dikite ieyim.]

Nevaynin u beyti de vardr: Siy mn tene-leb anda ki kk cm tola Bde tutsa ser-nign eyler-mn an sparp (N: 55/G. 55-6)4

[Ey saki! ylesine susamm ki gk kadehini doldurup arap sunsan onu bir dikite ier, ba aa ederim (bitiririm).]

tam- byk bir zevkle, abucak imeyip lezzet bula bula, az az imek

S iip maa tutar o Tam tam an lay n (ML: 171)5

[Saki itii kadehi bana tuttuu iin onu damla damla, lezzetine vara vara ieyim.]

2 Abuka: 596. 3 Remel: Filtn filtn filtn filn 4 Remel: Filtn filtn filtn filn 5 Hezec: Mefl mefiln feln


6

2.2.2. klk ile ilgili mazmunlar ylamsn- alar gibi yapmak, alamakl olmak Nevay klk ile alamak ilikisini yle aklar: irni bin ve

medr a vrlr ve lda ylamadn kllrek ve dyimrek emr yodur ve anda tenavvu bar, ylamsnma mamnda ki Trk munda dpdr:

Zhid n dse lay f Ylamsnur kzige klmes ya (ML: 171)6

[Zahid akn anlatmaya kalksa alar gibi yapar, alamakl olur ama gznden ya gelmez.]

m- hecrim asz olm n aceb kim aczdin m dk ylamsnp a dk tebessm eylerem (GS: 335/G. 444-3)7

[Ayrlk akammn sabah olmasa ne olur? Acziyetten akama dek alamakl olur, tan atncaya dek de glmserim.]

Lutf (. 1466?)nin benzer anlamda u beyti vardr: Ylad att rablar ram klgendin maa Lkin ol kli at n n n yalan ylad (LD: 247/G. 338-6)8

[Rakipler dahi bana acyp (hlime) aladlar, ama o gnl kat (sevgili) ne gerekten ne de yalandan alad.]

bosa- boaz dmlenmek, boula boula alamak; n ayr-lktan dolay yalnz bana alamas9

Hecr endhda bosap mn bile alman ntey Mey ilcmdur opup deyr-i fena azm tey (ML: 171)10

6 Hezec: Mefln filn mefln 7 Remel: Filtn filtn filtn filn 8 Remel: Filtn filtn filtn filn 9 Abuka: 361. 10 Remel: Filtn filtn filtn filn


7

[Ayrlk gamndan boula boula alyorum, bilemiyorum ne yapaym? lacm araptr, bari kalkp yokluk meyhanesine gideyim.]

ire-, sire- dert ile yava yava, gizlice alamak; ili ili salya s-mk alamak

Nevay, bu iki mazmun arasnda ok az fark olduunu syler ve u rnei verir:

stesem devr ehlidin n pinhn eylemek Keler geh iremekdr detim geh siremek11

[Zamann insanlarndan senin akn gizlemek istesem, detim geceleri kimi zaman gizli gizli, kimi zaman da ili ili alamaktr.] Bu mazmunlar Farsada yoktur, Nevay yle der: Frsde bu mamn ki bolmaay ir n re lay? (ML: 171). Nevay:

imde yz baa y gl n ayb iresem Elem tapar tabana an ki r barur (FK: 156/G. 157-1)12

[Ey gl! imde saysz temren var, gizli gizli alasam ayp m? nk tabanna diken batan adam ac duyar.]

remenin /ra-/ biimi de vardr. Nevay: afdn raanm lni fin- zra Her demim ehlini pr h- te-bra (BV: 396/G. 546-1)13

[Benim zayflktan dolay gizli gizli alaym, halkn feryat edip alamas gibidir. Her soluum ak ehlinin ate yadran ahna benzer.] Lutfde u beyit vardr:

mdi yol orularn gml ulmdn Devr-i adlda kim rse iremes ill rebb (LD: 9/G. 4-18)14

11 Remel: Filtn filtn filtn filn 12 Mctess: Mefiln feiltn mefiln feiln 13 Remel: Filtn filtn filtn filn 14 Remel: Filtn filtn filtn filn


8

[imdi senin adaletli zamannda yol kesicilerin kulak bkme eziyetinden alayp inleyen kimse yoktur, rebap hari.]

Sekkak (. 1460?) yle der: Rebb u d igide meger iregey kygey Yo rse yo bu dnyda kyben iregen at (MSD: 126/K. 6-8)15

[Olsa olsa rebap ile ud senin eiinde ili ili alayp yanmadadr, yoksa bu dn-yada yanp yaklan baka kimse asla olmaz.]

Ayb tmeiz cefdn eger irese kl Malm mes mrda bu let bidyeti (MSD: 274/G. 77-5)16

[Gnl eer skntdan gizli gizli alarsa ayplamaynz, bu hlin balangc mride malum olmaz.]

sta- sknt ve zntden hngr hngr alamak Ol ay ki kle kle ralatt mni Ylatt mni dmey ki statt mni (ML: 171)17

[Kendisinden gle gle uzaklatran o ay beni alatt, demem; hngr hngr alatt.]

Lutfde u beyit vardr: Bizni y ona azl t-be-key Ylatur-sn ol leb-i andn ile (LD: 272/R. 384-2)18

[Ey gonca azl! O glen dudanla bizi ne zamana kadar alatacaksn?] Ahmed Paa:

Aladuumca ben ol - sitemkr gler Bir olup dmen ile her nefes oynar gler (AD: 189/101-1)19

15 Hezec: Mefln mefln mefln mefln 16 Muzari: Mefl filt mefl filn 17 Ahreb: Mefl mefiln mefl fel 18 Remel: Filtn filtn filn 19 Remel: Feiltn feiltn feiltn feiln. Dier rnekler: AD: 176/81-5, 189/101-3.


9

[O sitemkar uh (sevgili) ben aladka gler, dmanla bir olur da her an oynayp gler.]

Nevay:

Her zamn kirse buzu klm ara yr u diyr lem ehlin statur-mn h u efndn da (N: 601/G. 604-4)20

[Her ne zaman ykk gnlme sevgili ve vatan girse, ah ile yanp yaklmdan dnya halkn hngr hngr alatrm.]

kr- hkra hkra alamak, hykrmek im ta zre her yan ek seyl-bn srmekdr Fir bdn her dem bulut yal krmekdr21

[im da zerinden her yana gz ya selini aktmaktr. Ayrln kargaasndan her an bulut gibi hykrmektir.]

Nevaynin u beyitleri de vardr: Siy mey tol-a kim arbede ister klm y muann al-a bala krr kkte opuz (GS: 185/G. 226-7)22

[Ey saki! ki dolduruver. Ey algc! Kopuzu brme makamnda al, gnlm kavga istiyor.]

Ger Nevy mfri efn tse cn lma ayb Sn helk tken kl sgde ylar krp (BV: 45/G. 60-7)23

[Ey can (sevgili)! Nevay ar alasa onu ayplama. Senin helak ettiin gnl mu-sibete uradndan bre bre alyor.] krmek mazmununun karl Farsada yoktur. Nevay: n krmek laf mubeleside Frs tilde laf yotur, Frs-gy ir munu dk arb mamn edsdn marmdur der (ML: 172).

20 Remel: Filtn filtn filtn filn 21 Hezec: Mefln mefln mefln mefln 22 Remel: Feiltn feiltn feiltn feiln 23 Remel: Filtn filtn filtn filn


10

inkir- alak sesle, inleye inleye alamak ar ulmda ki bozumn rp ylar-mn girr ar kibi inkirip ylar-mn (ML: 172)24

[Felein zulmnden boynumu eip alarm. Dnen ark gibi inleye inleye alarm.] Ahmed Paa benzer manada /ile-/ szcn kullanr:

Zlfine uyal emm grmemidr lca b Gceler t ub olnca yle bdr ilerem (AD: 260/213-2)25

[Gzm zlfne uyduundan beri klca uyku grmemitir. Geceler sabaha dek byle uyank inlerim.]

hy hy yla- vay vay (yar yar)26 diyerek alamak Nevayye gre byle alamak Trklere mahsustur, Farslar bunu

alp kullanmlardr. yle der: Ylamata hay hay lafn [Frs] zlerin Trk-gylerge erk lpdurlar ve bu laf hem alen Trk uslbdur (ML: 172).

Nevy ol gl n hy hy ylama kp Ki hy dgnce n glbn n ona n gl bar27

[Ey Nevay! O gl iin (ac ile szlanarak) vay vay diye ok alama! Vay deyince ne gl dal, ne gonca, ne de gl var.]

Nevay:

Hy u huy yleben zni nefes o tut kim Hy dgne n sn olu arada n abb (FK: 45/G. 44-8)28

[Hay huy edip kendini bir nefes ho tut, nk hy deyince arada ne sen olacaksn ne de dost.]

24 Remel: Feiltn feiltn feiltn feiln 25 Remel: Filtn filtn filtn filn. Dier rnek: AD: 263/218-6. 26 eyh Sleyman: 286. 27 Mctess: Mefiln feiltn mefiln feiln 28 Remel: Feiltn feiltn feiltn feiln


11

h ile s dem ah ile scak soluk Nevaynin verdii bilgiye gre Trk airler demi imee an,

ah yldrma ldrm benzetirler. Farsada bu szckler olmad iin Fars airleri bunlarn yerine bar (< Ar. imek) ve ia (< Ar. yld-rm)y kullanrlar, byle tebihlerden de mahrumdurlar. Nevay yle der: Yana evrda kim ek ve ylamak mubeleside h ve s dem umdedr. Trkler demni ana ve hn ldrma nisbet brip dptrler kim:

Fir ire ulus rtemekke y mhm an-durur demim ldrm-durur hm29

[A ay (yzl sevgilim)! Senin ayrlnda halk yakmaya nefesim imek, ahm yl-drm olmutur.] Sart tilide an ve ldrm dk mteayyin ve muteber kki nmege at oymaydurlar. Ve Arab tili bile ber ve ia bile ed lpdurlar (ML: 173).

Muteriz bol ule-i hmdn y gl rman Kim an rmana tkenni aceb teri bar (FK: 186/G. 192-2)30

[Ey gl harman! Ahmn ateinden sakn! Yldrmn harmana dmesinin acayip etkisi olur.] Nevay ber szc ile de ayn tebihi yapmaktadr:

y per mecnn kl szdn zni asra kim Ber- hdn melyikni anat rgenr (N: 139/G. 139-3)31

[Ey peri! Deli gnln ateinden kendini kolla, nk ah imeinden meleklerin dahi kanad tutuur.]

Lutf:

Mni hm-durur ber u kzmni yadur jle alptur ydgr ubu maa ol nev-bahrmdn (LD: 163/G. 219-2)32

[Benim ahm imek, gz yam i tanesidir; bu bana o ilkbaharmdan yadigar kalmtr.] 29 Mctess: Mefiln feiltn mefiln feiln 30 Remel: Filtn filtn filtn filn 31 Remel: Filtn filtn filtn filn 32 Hezec: Mefln mefln mefln mefln


12

iban (. 1510): Ber- hmdur klde naram o ks-i bulut Sanp-sn h kim gl-berg-i andnn sn (D: 227/G. 230-5)33

[Gnldeki haykrm ah imeimdir. Sense o bulut ksn glen gl yapran sanmadasn, yazk!]

Emir Han (. 1822):

h ktim yladm endn fir detide Told ubu ber- lmi birle tfndn hev (ED: 56/G. 20-4)34

[Senin ayrlnn lnde o kadar ok ah ekip aladm ki, hava bu tufan sebebiyle imek akmas ile doldu.]35

Ahmed Paa: Alar iken humuz eflke rdi rad-ve Ol sebebden gg da yalar dkp nln olur (AD: 175/80-4)36

[Alarken ahmz gk grlts gibi feleklere ulat, gk de o yzden (gz) ya dkp inlemektedir.]

tlmr- gz yaarmak/gz parlamak; mit ve hasretle bakmak; gz ya dkmek37

Nevayye gre Farslarda tlmrmek szc yoktur, benzeri bir szck de yoktur: Bu laf alarda yodur ve munu dk laflar hem yodur (ML: 172).

Tkedr anmn her dem kzleri bap turup Kim ne yzmge baay-sn yradn tlmrp38

33 Remel: Filtn filtn filtn filn. Dier rnek: D: 226/G. 229-2. 34 Remel: Filtn filtn filtn filn 35 Dier rnekler: ED: 49/G. 12-9, 70/G. 35-3. 36 Remel: Filtn filtn filtn filn. Dier rnek: AD: 316/298-1. h

gnee ve gsteki yaralara da benzetilmitir, ayrca Allah lafznn remzi olarak kullanlmtr, bk. Kurnaz 1990: 88-90.

37 Abuka: 445. 38 Remel: Filtn filtn filtn filn


13

[Uzaktan gz parlatp daha ne kadar yzme bakacaksn, gzlerin her an bakp durarak kanm tketiyor.]

Tlmrr-mn mreyip ol b-vefa muttal Bir dem andn derd lma naar bolay mu dp (BV: 45/G.

61-2)39

[Dertli hlime bir an olsun bakar m diye o vefasza durmadan inleyip gz ya dkyorum.]

Ol uya hicrnda her tn ki mulu kzm Taa tgr ub-dem yola bap tlmrr (GS: 142/G. 163-6)40

[O gne (yzlnn) ayrlnda her gece sabaha kadar dertli iki gzm, sabahleyin onun yolunu gzleyip hasret eker.]

iban: ibn tn kn tlmr uol gl yzige her dem Seer tnmay ou blbl bigin bolup hezr destn (D: 207/G.

202-5)41

[Ey iban! Gece gndz u gl yze hasretle bak; seher vakti durmadan, blbl gibi olup binlerce destan oku.]

Bbur (. 1530):

Boynuma zencr-i am y bozuma t- sitem Her n klse yolda turup-mn tlmrp (BD: 152/G. 56-7)42

[Boynuma gam zinciri, ya da boazma sitem klc. Ak yolunda her ne gelse has-retle bakp dururum.]

Bayram Han (. 1561):

Kzlerim her nefes tlmredr yola baup 39 Remel: Filtn filtn filtn filn 40 Remel: Filtn filtn filtn filn. Dier rnekler: BV: 48/G. 66-1, 332/G.

450-4, 420/G. 580-1; FK: 573/G. 622-7). 41 Hezec: Mefln mefln mefln mefln. Dier rnekler: D: 119/G. 77-5,

184/G. 168-1. 42 Remel: Filtn filtn filtn filn. Dier rnek: BD: 312/Kt. 548-1.


14

T aber kldi kim ol usrev-i bn kledr (BHD: 126/G. 39-7)43 [O gzeller ahnn geldii haberi ulatndan beri gzlerim mit ve hasretle her an yola bakmaktadr.]

Sn (. 1550?):

Dehr ara her ayda kim bar a y meh-prei Ya ay dk tlmrr ebr-hillm ada (SD: 7/G. 9-3)44

[Dnyada her nerede yay kal bir ay paras varsa benim hilal kalmn yannda yeni ay gibi gz parlar, yaarr.]

Emir Han:

Dem-be-dem tutsa Emr ol aya sar toldurup Mn yradn tlmrp bir kede pinhn turup (ED: 243/Th.

227-5)45

[Emr her an kadeh doldurup o aya tutsa, ben de bir kede gizlice durup uzaktan hasretle baksam.]

msan-, zan- mrenmek, ok arzu etmek; ok kskanmak, kz-mak46

rn aara msanur-mn Vel l krmekige zanur-mn47

[Yzn aman ok istesem de yabanc grecek diye ok kskanrm; ok kzarm.]

Nevay, Farsa syleyenlerin byle gzel mazmunlar kullanamayaca-n ifade eder: Frs-gy uar munda b mamn edsdn mehcrdurlar (ML: 172).

Ahmed Paa yle der: 43 Remel: Feiltn feiltn feiltn feiln 44 Remel: Filtn filtn filtn filn 45 Remel: Filtn filtn filtn filn. Dier rnekler: ED: 69/Mh. 34-5,

250/Th. 236-6. 46 Abuka: 672. 47 Hezec: Mefln mefln feln


15

Yz gsterme ayra sz ama her as u ra Ira t tze glzr yavuz gzden yavuz dilden (AD: 271/231-6)48

[Yzn bakalarna gsterme, her er pe sz ama, taze gl bahesini yavuz gzden yavuz dilden/gnlden uzak tut.]

kr ayrk otu, uhun

Nevay, Farslarn diken iin r szcn kullandklarn, daha ac verici kr szcn ise bilmediklerini syler: ayaa tiken kirmekke alar r laf bile taarru lpdurlar. Amm kr ki mellimradur, bu laflar yodur (ML: 172). Nevay u rnei vermektedir:

krler kim sni yoluda tvrilmi ayama kip ol ky gerdin srme tartar-mn arama49

[Senin yolunda ayama batm krlere katlanp o mahallenin tozunu srme diye gzme ekerim.]

2.2.3. Sevgili ile ilgili mazmunlar

bzen- ar sslenmek Nevayye gre Farsada bzenmek karlnda bir szck bulun-

mamaktadr, yle der: Yana Trk lafn mabb cnibidin yasanma mubeleside Sart lafda rste ve ryi laf bar. Amm bzenmek mubele-side nme dmeydrler. Ve ol yasanman mblaasdur (ML: 173).

rr bes sn melat saa Yasanma bzenmek n cet saa50

[Sendeki gzellik ve tatllk sana yeter; senin sslenip pslenmene ne gerek var?]

Sekkak:

Uan her ylda yaz ktrp bzep gl birle yr yzin Cihnda b tutana bu trt m ytti bn (MSD: 168/K. 10-53)51

48 Hezec: Mefln mefln mefln mefln 49 Hezec: Mefln mefln mefln mefln 50 Mtekarib: Feln feln feln fel


16

[Dnyada bu drt ana ve yedi ata var olduka Tanr her yl yaz getirir ve yery-zn glle ssler.]

aba ka ile gzn aras aba szc de Farsada yoktur, Nevay yle der: blarn kz

ve alar arasn ki aba drler, Frsde bu uzvn at yotur (ML: 173).52 Nevay u rnei verir:

Mizleri gl gl mjeleri r abalar k k azlar tar53

[Yanaklar gl gl, kirpikleri diken. Kapaklar geni geni, azlar dar.] Trklerni uldur-mn ki nigrmn rr a Trkne aba k kzi yma (FK: 103/G. 104-2)54

[Ben Trklerin kuluyum, zira sevgilimin ka Trke zg, kapa geni, gz ekik-tir.]

Lutf:

Kz alla klsn aa gri sansam Kim aa sansa klr elbette abaa (LD: 301/b. 505)55

[Kan eri dnsem, gz yanna gelsin; kim ka dnse elbette kapaa gelir.] Ahmed Paa:

Mestne gzlerden olal arb dil Ya yrine dker abaumdan arb dil (AD: 235/175-1)56

51 Hezec: Mefln mefln mefln mefln 52 Aslnda bu szck Smerceden gemi olup kan st demektir, gz kapa ile

kartrlmtr. Nib, tlbend anlamnda kullanlmtr. Moollarda hakann sofrasnda hizmet eden grevliler azlar stne soluklar hakann yiyecei ve iecei eylere temas etmesin diye- ince bir tlbend ekerlerdi, bk. Kaalin 2006: 170.

53 Mtekarib: Feln feln feln fel 54 Remel: Feiltn feiltn feiltn feiln 55 Hezec: Mefl mefl mefl feln 56 Muzari: Mefl filt mefl filn. Dier rnek: AD: 333/324-6.


17

[Gnl senin mestane gzlerin yznden harap olduundan beri (gz) kabamdan ya yerine arap dker.]

m iri ben Nevayye gre Trk airlere zg bir baka mazmun da m iri

bendir. Farsada bu szcn de karl yoktur: Ve sn tarfide ulura la kim Trkler m at oyupturlar, alar at oymaydurlar (ML: 173).

An kim al inde m yaratt Boy birle san t yaratt57

[Onun al yananda iri ben yaratt, boyu ile san denk yaratt.] blara m ol ayn tze ullu da bes Kzlerige srme kyini ara tofra bes (GS: 201/G. 251-1)58

[O ayn yeni kulluk damgas olarak gzellere iri ben yeter; gzlerine srme olarak mahallesinin kara topra yeter.]

Lleni d bolur n ortada Nge tmi r yanda m (GS: 274/G. 356-3)59

[Lalenin yan ortada iken niye iri ben yanann kysna dm?] Lutf:

ara m al ze oyma al mi bildim Temettu andn alnma mul mi bildim (LD: 134/G. 176-1)60

[Kara iri beni al yanak stne koymak hileymi; ondan kazan elde etmek ise olma-yacak bir imi, anladm.]

Sekkak:

Zlf tuzaa m bile ltse n ta Sekkkni Veh kim krp tapt al ol dne birle dmn (MSD: 286/G. 60-7)61

57 Hezec: Mefln mefln feln 58 Remel: Filtn filtn filtn filn 59 Remel: Filtn filtn filn 60 Mctess: Mefiln feiltn mefiln feiln


18

[Senin san Sekkakyi iri ben ile tuzaa drse buna amamal. O tane ile tuza grp kurtulu buldu, yazk!] Geda (. 1495?):

Veh ne ferru-pey rdur b- ayvna yan Ol ara m kim tptr al yaa yanna (GD: 215/G. 203-2)62

[O kara iri ben, al yanan yanna dm; vay o ne aya uurlu, lmszlk suyuna yaklam Hzrdr!]

iban: Sndin ayru ayda barsun ubu yzde m krp h u vveyl bu tn zlf kyindin avmaz (D: 140/G. 104-3)63

[u yzdeki iri beni grp senden ayr nereye gitsin; onu bu gece sa(l sevgilinin) mahallesinden kovmayn, yazktr!]

Bbur:

i mi ay u da yzi szi gl ml ad revn u teni cn u rni mercndur (BD: 131/G. 23-2)64

[Yana, iri beni ay, yine yz gl, sz arap; boyu ruh, teni can ve duda mer-can.]

Kmrn Mirza:

Yz gl-durur bel gl-i ten Mi ol gl zre nk kim sipend (KD-I: 55/G. 24-3)65

[Yzn gldr, hatta ateten bir gl. ri benin o gl stnde nasl bir zerlik to-humudur?]

61 Recez: Mstefiln mstefiln mstefiln mstefiln 62 Remel: Filtn filtn filtn filn 63 Remel: Filtn filtn filtn filn. Dier rnekler: D: 189/G. 176-5,

207/G. 202-2, 238/G. 245-1, 279/G. 302-2. 64 Mctess: Mefiln feiltn mefiln feiln. Dier rnekler: BD: 255/Kt. 298-1,

302/G. 507-1, 65 Mtekarib: Feln feln feln fel


19

Ahmed Paa: Geri d urmd evvel cnuma Hind be Geldi a- fitnegru urd d stine d (AD: 213/142-2)66

[Geri nce Hindli/kara iri benin gnlme da vurmutu; fitneci ayva tyn de geldi, da stne da vurdu.]

Sonu

Nevay, Mukemetl-luateyn adl eserinde Farsada karl bu-lunmayan 100 szc rnek verir. Bunlardan bir ksm iir sanat ile ilgilidir. iirin temel konusu olan ak, sevgili ve kla ilikili olarak spar-, tam-, ylamsn-, bosa-, ire-, sire-, sta-, kr-, inkir-, hay hay yla-, tlmr-, msan-, zan-, bzen-, kr, h ile s dem, aba ve m szcklerini tanklaryla birlikte sralar ve bunlarn her biri iin mazmun kavramn kullanr. Buna gre Nevay mazmunu dolayl olarak sylenmi, gizli mana, ibare; nkteli ve cinasl sz olarak deil, dorudan anlam, kavram, mefhum karlnda kullanmaktadr. Nevaynin sralad mazmunlarn bir ksm Osmanl airi Ahmed Paann Divannda da yer almtr.

66 Remel: Filtn filtn filtn filn. Dier rnekler: AD: 157/52-3, 203/127-

2, 225/162-4, 242/186-2, 246/191-12, 270/229-4, 274/235-3, 6; 286/251-4, 298/272-3, 303/277-7, 334/326-2, 348/346-5.


20

Ksaltmalar ve Kaynaklar

Abuka KAALN, Mustafa S. (2011), Niyz, Nevynin Szleri ve aa-tayca Tanklar, el-Lutu n-Neviyye ve l-stihdtu l-Catiyye, Ankara: Trk Dil Kurumu, 1110 s. +190 yk.

AD TARLAN, Ali Nihad (1966), Ahmed Paa Divan, stanbul: Milli Eitim Basmevi, xxi+406 s.

BD YCEL, Bilal (1995), Babr Divan (Gramer-Metin-Szlk-Tpk-basm), Ankara: Atatrk Kltr Merkezi, xii+575 s.

BHD TEKCAN, Mnevver (2007), Bayram Hann Trke Divan, s-tanbul: Beir Kitabevi, 425 s.

BV TRKAY, Kaya (2002), Al r Nevy, Bedyiul-vasa, ni Dvn, Ankara: Trk Dil Kurumu, xxxi+576 s.

ED KKTEKN, Kazm (2007), Yusuf Emir Divan, Giri-nceleme-Tenkitli Metin-Szlk-Tpkbasm, Erzurum: Fenomen, x+457+59 yk.

FK KAYA, nal (1996), Al r Nevy, Fevyidl-kiber, Ankara: Trk Dil Kurumu, xix+743 s.

GD ECKMANN, Jnos (1971), The Divn of Gad, Indiana University Publications, iii+405 s.+64 yk.

GS KUT, Gnay (2003), Al r Nevy, aribu-ar, nceleme-Karlatrmal Metin, Ankara: Trk Dil Kurumu, lviii+573 s.

KD-I ALPARSLAN, Ali-ERASLAN, Kemal (1974-1976), Kmrn Mirzann Divan-I, .. Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, XXII, 37-163.

KD-II ALPARSLAN, Ali-ERASLAN, Kemal (1986-1993), Kmrn Mirza Divan-II, .. Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, XXVI, 11-78.


21

LD KARAAA, Gnay (1997), Lutf Divan, Giri-Metin-Dizin-Tpkbasm, Ankara: Trk Dil Kurumu, xxxix+732 s. +13 yk.

ML ZNDER, F. Sema Barutu (1996), Al r Nevy, Muke-metl-luateyn: ki Dilin Muhakemesi, Ankara: Trk Dil Kurumu, x+244 s.+xvi s.

MSD ERASLAN, Kemal (1999), Mevlana Sekkak Divan, Ankara: Trk Dil Kurumu, vii+686 s.

N KARARS, Metin (2006), Ali ir Nevay, Nevdir-ebb, An-kara: Trk Dil Kurumu, xxiv+706 s.

SD ASLAN, zeyir (2009), Ubeydullah Han (. 1539) airi n ve Trke Divan, Konya: Palet, xxxiii+442 s.

D KARASOY, Yakup (1998), iban Han Divan (nceleme-Metin-Dizin-Tpkbasm, Ankara: Trk Dil Kurumu, viii+888 s.

eyh Sleyman

BUR ey Sleymn Efendi (1289), Luat- aaty ve Trk-i Omn, stanbul: Mihran Matbaas, 320 s.

Dier Kaynaklar AKN, mer Faruk (1994), Divan Edebiyat, DA, XIX, 389-427. AVUOLU, Mehmed (1984), Mazmun, Trk Dili, S. 388-389, s. 198-205. DENZ, Sebahat (2008), airlerin Gizli Dili: Mazmun, Kltr Tarihimizde

Gizli Diller ve ifreler, ed. E. G. Naskali, E. ahin, stanbul: Picus, s. 207-219.

ERDOAN, Kenan (1997), Mazmun zerine Yazlanlar ve Divan iirinde Kullanlan Baz Mazmun ve Remizlerin Niyazi-i Msride Kullanl, CB Fen-Edebiyat Fakltesi Dergisi, S. 1, s. 270-285.

KAALN, Mustafa S. (2006), Dedem Korkutun Kazan Bey Ouz-nmesi, stan-bul: Kitabevi, 406 s.

KURNAZ, Cemal (1990), Halk ve Divan iirinin Mterekleri zerine Denemeler, Ankara: Aka, 172 s.


22

KUTLUK, brahim (1997), Beyan Mustafa Bin Carullah, Tezkiret-uar, An-kara: Trk Tarih Kurumu, 93+347 s.

MENG, Mine (2000), Divan iiri Yazlar, Ankara: Aka, 226 s. OKAY, Orhan (1983), airin Karnndaki Mana, Yneliler, stanbul, Mays-

Haziran, 3 (23-24), s. 43-45.

PALA, skender (1999), Mazmunun Mazmunu, Osmanl Divan iiri zerine Metinler, Haz. Mehmet Kalpakl, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, s. 399-402.

UAR, ahin (1993), Mana ve Mazmun, Trkiye Kltr ve Sanat Yll, (ayr basm) 31 s.

alî Şîr nevâyî’nin mazmun anlayışı ve türk mazmunları ss, 1-22 .pdf

Documents