Alec Maclellan

Tajemnica pustej ziemi

1

Spis treci: Wstp Podziemny wiat Staroytne legendy o pustych przestrzeniach Teoria koncentrycznych sfer Dziwna podr Olafa Jansena Prorok kosmogonii komrkowej Hitler i widmowy wszechwiat Tajny dziennik pokadowy admiraa Byrda Dziury w szczycie wiata UFO z Pustej Ziemi: Antarktyda UFO z Pustej Ziemi: Arktyka rdziemcy Wszechwiat pustych wiatw? Epilog Bibliografia

Zgodno midzy arogancj naukowcw i nowymi trendami spoecznymi odzwierciedla pewien wany fakt w naszym spoeczestwie: podczas gdy nauka konsekwentnie nie chce zauwaa zjawisk, ktre znajduj si poza bezpiecznymi granicami jej obecnego rozumienia wiata, opinia publiczna chtnie siga po wyjanienia pasujce do jej dowiadcze. Jacques Valle Dimensions (1988)

2

Wstp

Staroytna poudniowoamerykaska legenda opowiada, e 2000 lat temu czterej bracia i cztery siostry wyszli z olbrzymiej jaskini sigajcej rodka Ziemi. Najstarszy z braci wspi si na szczyt gry w kraju zwanym dzisiaj Peru, podnis cztery kamienie i rzuci je w cztery strony wiata. W ten sposb obj w posiadanie ziemie, ktre znalazy si w zasigu tych kamieni i wszystkich ludzi, ktrzy je zamieszkiwali. Zaoy miasto Cuzco, pniejsz stolic potnego pastwa Inkw. Wedug miejscowej tradycji ci mczyzi i kobiety przybyli z jakiego podziemnego wiata i nauczyli ludzi budownictwa, uprawy ziemi, wszelkich sztuk i rzemios oraz organizacji gospodarki i spoeczestwa. Wszystko to uczynio z pastwa Inkw prawdziwy cud Ameryki prekolumbijskiej, lecz zostao zniszczone przez hiszpaskich najedcw. Tajemniczy dobroczycy pozostawili te wykute na kamiennej tabliczce przesanie, ktre ma dla nas szczeglne znaczenie u pocztkw nowego tysiclecia. Kiedy min dwa tysice lat, Pod zamarznitymi wodami Odkryty zostanie nowy wiat. Naukowcy, ktrzy badali ten trjwiersz, sugeruj i wzmianka o zamarznitych wodach prawdopodobnie odnosi si do bieguna poudniowego; za sformuowanie nowy wiat do bardzo starego wierzenia, e wanie tam znajduje si wejcie do baniowej Pustej Ziemi. Jeli to prawda, proroctwo to daje wreszcie nadziej wyjanienia jednej z najwikszych zagadek w historii wiata zamieszkanego przez ludzi.

3

Podziemny wiat

Teoria o Pustej Ziemi bya jedn z pierwszych kontrowersyjnych kwestii naukowych, ktr zainteresowa si Amerykanin Charles Fort. Jego ksiki o niewytumaczalnych zjawiskach i wydarze-niach doprowadziy do stworzenia Fortean Society i, porednio, do powstania cieszcych si wielkim powodzeniem takich filmw jak Bliskie spotkania trzeciego stopnia oraz serialu tele-wizyjnego Z Archiwum X. Tego niezmordowanego dziennikarza przez cae ycie zbierajcego niesamowite i dziwaczne historie, ktrych nauka nie potrafia wyjani, w pewnych krgach uwaano za dziwaka, bo popiera najbardziej absurdalne teorie; dla innych, jak dla angielskiego pisarza Erica Franka Russela, by on jedynym prawdziwym geniuszem w dziedzinie fantastyki naukowej. Fort (1874-1932), przez cae ycie stara si przekona ludzi, e wiat w ktrym yjemy jest znacznie dziwniejszym miejscem, ni si nam wydaje. Wprawdzie nie mia formalnego wyksztacenia i czerpa wikszo materiaw z ksiek, gazet i czasopism, wierzy jednak, e naley Charles Fort (1874-1932) zaznajomi ludzi z nawet najbardziej nieprawdopodobnymi informacjami o wiecie, w ktrym mieszkaj. Ten inteligentny, lecz czsto zoliwy czowiek regularnie atakowa rodowisko nauko-we za dogmatyczne odrzucanie niekonwencjonalnych opinii i spiera si o uznawane za alarmistyczne teorie, wedug ktrych wszyscy moglibymy by wasnoci wszechwiedzcych kosmitw. Kiedy w wieku 43 lat Fort nieoczekiwanie odziedziczy spory spadek i ju nie musia zarabia na ycie, bez reszty powici si swoim poszukiwaniom. W rezultacie napisa szereg obrazoburczych prac, cznie z Book of the Damned (Ksiga przekltych, 1919), New Lands (Nowe ldy, 1923) i Wild Talents (Dzikie talenty, 1932), ktre wyrobiy mu odpowiedni reputacj. Do wczenie, podczas wypraw poza granice oficjalnej nauki, Fort po raz pierwszy zetkn si z zagadk pustej, czy te wydronej Ziemi. Natychmiast wzbudzia ona jego zainteresowanie jako temat wart bada. Zacz wic snu plany pracy pod tytuem Y, by zbada t histori. Niestety, nigdy nie ukoczy ani nie opublikowa rkopisu, w ktrym poczy gwne wtki niezwykej legendy a przekona si, e pisano o niej w czasach biblijnych i nawet jeszcze wczeniej. Dowiedzia si zatem, e wntrze naszej planety jest puste i przypuszczalnie zamieszkane od niepamitnych czasw. Pewne opisy, na ktre si natkn, sugeroway, e mieszkacy podziemi mog by ludmi ocalaymi z zaginionych kontynentw Atlantydy lub Mu. Uciekli oni do podziemnego wiata po zatoniciu ich ojczystych ldw. Podobnie jak inni, ktrych pocigaa ta godna uwagi opowie, Fort wyczyta, e zdaniem wczeniejszych badaczy Ziemia ma ksztat pczka podobnego do otaczajcych j pasw Van Allena, i e istnieje wiele teorii wyjaniajcych, dlaczego nie jest tak jednolita, jak twierdzi oficjalna nauka, lecz pusta, z centralnym socem w rodku oraz wasn przyjazn yciu atmosfer i klimatem. Oba bieguny Ziemi miay by olbrzymimi dziurami prowadzcymi do podziemnego wiata, otworami o rednicy od 1287 do 2252 kilometrw, o szerokoci mniej wicej 482 kilometrw w najwszym miejscu, przebijajcymi si przez skorup ziemsk o przecitnej gruboci 1448 kilometrw. Przez nie wanie morzem lub powietrzem mogli tam dotrze badacze nieznanych ldw. We wntrzu znajdowa si podziemny raj, zoony z oceanw i ldw oraz z yznej i bogatej gleby mogcej wykarmi roliny, zwierzta i ludzi niemal zwierciadlane odbicie naszego wiata. Natomiast podrczniki naukowe, ktre przeczyta Fort, poinformoway go, i Ziemia jest jednolit spaszczon kul o promieniu rwnikowym wynoszcym 6378 kilometrw, a biegunowym 4

6356 kilometrw. Uwaano, e skada si ona z jdra wewntrznego odlegego od jej rodka o jakie 1287 kilometrw, z jdra zewntrznego oddalonego o mniej wicej 1526 kilometrw (prawdopodobnie zoonego z pynnego elaza i niklu) oraz z paszcza z twardych ska o gruboci okoo 2896 kilometrw, oddzielonego od zewntrznej skorupy warstw grub na 4 do 8 kilometrw. Powierzchnia ldw na Ziemi wynosi okoo 91 milionw kilometrw kwadratowych, a dna mrz i oceanw 223 miliony kilometrw kwadratowych. Wag naszej planety oceniano na 6 sekstylionw ton. Im wicej Fort czyta, tym bardziej roso w nim przekonanie jak u innych badaczy Pustej Ziemi przed nim i po nim e olbrzymi obszar pod powierzchni Ziemi nadal pozostaje cakowicie nieznany. Rzuci wic wyzwanie zarozumiaoci i kompetencji uczonych, zgadzajc si z innym przypuszczeniem, e jeli Ziemia jest jednolit kul, musiaaby way ponad 6 sekstylionw ton. Wydawao si prawdopodobne, e wewntrzne jdro, ktrego skadu nauka nie potrafia cakowicie okreli, mogo mie promie liczcy okoo 3539 kilometrw a wic pomieci, powiedzmy, Ksiyc, ktrego rednica wynosi 3475 kilometrw. W takim razie co mogo si tam znajdowa? Charles Fort zapisa wszystkie legendy i teorie, na ktre natrafi, powtarzajc je w swoim charakterystycznym stylu: mieszance wywoujcych gbokie wraenie danych i, wtrcanych od czasu do czasu, wasnych opinii. Chocia zawsze gotw by przyzna, e cz wykorzystanego materiau moga by niewiele warta w wietle nauki, nigdy jednak nie zmieni swego gbokiego przekonania, i we wszystkim istnieje jaka jedno nawet w pozornie nie zwizanych ze sob faktach. Niektrzy ludzie zapewne uznaj za szalon teori, e ich wiat jest jednak pusty w rodku, ale badacze problemu nadal dysponuj du iloci dowodw na jego poparcie. A jeli tak si rzeczy maj, wyjania to wikszo zjawisk, ktre Fort opisa w swojej pracy. Ksiki Charlesa Forta, ktre doprowadziy do zaoenia Fortean Society majcej kontynuowa jego prac, a pniej do powstania miesicznika Fortean Times, zachciy rwnie pniejsze pokolenia pisarzy do traktowania nieprawdopodobnych wydarze bez uprzedze. Ludzie tacy jak Graham Hancock, niedawno nazwany w Sunday Timesie Indian Jonesem archeologii alternatywnej, to autor bestsellerw, a wrd nich ksiki lady palcw bogw, sprzedanej w ponad czterech milionach egzemplarzy, i serialu telewizyjnego Quest for the Lost Civilisation (W poszukiwaniu zaginionej cywilizacji), sta si powszechnie znany na wiecie. Hancock wysun teori, e nieznana, wysoko rozwinita cywilizacja, ktra ulega zniszczeniu w oglnowiatowym kataklizmie pod koniec epoki lodowcowej, okoo 10.500 lat p.n.e., moga da pocztek tak oddalonym od siebie kulturom jak Egipt, Peru, Meksyk i Kamboda. Ten byy korespondent prasowy z Afryki Wschodniej na pewno rzuci nowe wiato na tak godne uwagi cuda wiata staroytnego, jak megality z Wielkiej Brytanii i Francji oraz wielkie budowle z Ameryki Poudniowej. Odkry te w pobliu japoskiej wyspy Yonaguni niezwyk zatopion w morzu piramid, ktra, jak si uwaa, znajdowaa si ponad powierzchni wody wicej ni 10.000 lat temu. A przecie, cho jego odkrycia i wnioski s tak niezwyke, dziwi si, dlaczego nie zauway lub pomin milczeniem moliwo, e opisywane przez niego wpywy kulturalne, mogy rwnie dobrze by dzieem ludzi, ktrzy uciekli do Pustej Ziemi lub nawet stamtd si wywodzili.

5

6

7

8

Yonaguni miejsce odkryte w 1985 roku przez przewodnika wycieczek Kihachiro Aratake. Znajduje si ono na wschd od Tajwanu, w Archipelagu Riukiu i naley do japoskiej prefektury Okinawa.

Ksiki Hancocka nale do tej samej tradycji co dziea ojcw zaoycieli ostatniej fazy nauki alternatywnej, a wic szwajcarskiego pisarza Ericha von Dnikena i Amerykanina Charlesa Berlitza. Berlitz zdoby midzynarodow saw opowieci o niewyjanionych znikniciach w monografii Trjkt bermudzki, a ostatnio poruszy temat Pustej Ziemi w ksice World of Strange Phenomena (wiat fenomenw, 1990): Wiara w pust ziemi pojawia si w wielu kulturach na caym wiecie i zwolennicy tej teorii wskazuj e wiele rzeczy w przyrodzie na przykad koci, odek, owoce i zwierzta zbudowane s wok wewntrznej prni. Logika nakazuje wic przyj zaoenie, i podobnie rzecz ma si z Ziemi. Erich von Dniken rwnie pojawi si na tej scenie ze wiatowym bestsellerem Chariots of the Gods. (Rydwany bogw, 1969). Stara si udowodni, e przybysze z Kosmosu odwiedzali Ziemi zarwno w prehistorii, jak i w czasach historycznych. Ostatnio jednak zmieni temat bada z nieba na sam Ziemi i uwaa, e odpowied na to, co znajduje si w podziemnym wiecie, mona znale w atwiejszy sposb ni poprzez poszukiwania otworw na biegunach. W kwietniu 1998 roku, w wywiadzie udzielonym czasopismu Encounters, wysun przypuszczenie, e wejcie do Pustej Ziemi moe znajdowa si w wielkich piramidach w Gizie w Egipcie: W piramidach w Gizie kryje si jeszcze wiele tajemnic. Na przykad tajemniczy szyb, ktry wraz z moim przyjacielem Rudolfem Gatenbrinkiem zbadaem w roku 1993 z pomoc specjalnie zbudowanej, dugiej na 37 centymetrw kamery-robota. Ukazaa nam ona wntrze szybu, ktrego ludzkie oczy nie oglday od co najmniej 4500 lat. Na jego kocu znajduj si staroytne drzwi. Z pomoc lasera Gatenbrink zdoa wykaza, e korytarz ten prowadzi do dalszej, nie zbadanej czci piramidy. Czy moe to by wejcie do podziemnego wiata, o ktrym mwiono od tysicy lat? Von Dniken uwaa, e odpowied na to pytanie otrzymamy tylko wtedy, gdy otworzymy te staroytne podwoje. Teraz, kiedy to pisz, wydaje si to niemoliwe z powodu sceptycyzmu zarwno wadz Egiptu, jak i wielu wybitnych egiptologw, ktrzy nie podzielaj pogldw von Dnikena na niekonwencjonaln nauk podobnie traktujc Charlesa Forta, Charlesa Berlitza i ich 9

kolegw. Naukowcy twierdz e nic tam nie ma. Jednake wszyscy ci pisarze dokonali wanej rzeczy: przyczynili si do zwikszenia zainteresowania tajemnic Pustej Ziemi. Mam nadziej, e teraz czytelnik gotw jest wyruszy w podr w poszukiwaniu wiedzy, ktra zaprowadzi nas do czasu narodzin naszej planety. Prawie 5.000.000.000 lat temu Ziemia bya tylko olbrzymi kul zoon z gorcych, wirujcych gazw, ktre powoli si ochadzay. Zgodnie z prawami fizyki, stygnce gazy kondensuj si, pozwalajc kuli naszej planecie zgszcza si w miar, jak gorco si rozpraszao. Fizycy uwaaj i proces ten mia posta wirujcej spirali, tak e sia grawitacji stopniowo zagszczaa gazy, a mniej wicej 2.800.000.000 lat temu zamieniy si one w tward kul. Tak przedstawia si teoria jednolitej Ziemi i rzeczywicie, prbki pobrane z jdra naszej planety dziki wierceniom gbinowym zdaj si j potwierdza, cho odwierty te dotary jedynie na pewn gboko. Dowiadczenia wykazay, e temperatura wntrza Ziemi ronie wraz gbokoci chocia znowu jest to prawdziwe tylko do tych gbi, do ktrych dotary odwierty. Wobec tego, jak twierdzi tradycyjna nauka, mona zaoy, e nasz wiat jest jednolity od powierzchni do jdra. Ale czy rzeczywicie? Chocia teoria ta zostaa powszechnie zaakceptowana, jeli chodzi o ewolucj wielkich cia niebieskich, takich jak gwiazdy, wydaje si, i nie jest ostatnim sowem w odniesieniu do narodzin planet typu Ziemi. I rzeczywicie, zbadanie dziaania siy odrodkowej pozwala dojrze cakowicie odmienn moliwo. Grawitacja, jak wiemy, prbuje przyciga wszystkie ciaa materialne do rodka, natomiast sia odrodkowa zachowuje si wrcz przeciwnie. Pamitajc o tym Cate Malone, amerykaska badaczka Pustej Ziemi, przytoczya powszechnie znany przykad, aby wyjani, co jej zdaniem wydarzyo si wtedy, gdy powstawa nasz wiat. W artykule zamieszczonym w periodyku Exposure, tom 3, nr 2, pisze: Nauka akceptuje fakt, e Ziemia obraca si wok swojej osi. Sia odrodkowa sprawia, i planeta wybrzusza si lekko na rwniku i spaszcza na biegunach. eby wyobrazi sobie, jak moga powsta nasza planetarna ojczyzna, prosz pomyle o pralce podczas prania. Osona (gazy, pyny i czsteczki materii) s odrzucane na zewntrz ku ciankom pralki (grawitacja). Natomiast we wntrzu nic nie pozostaje i tak tworzy si pusty rodek. Podobnie jak Ziemia nigdy nie przestanie si obraca, tak ta pralka nigdy nie znieruchomieje. Jeeli pralka nadal bdzie dziaa, czy woda i ubrania zaczn skupia si w centrum bbna, czy te bd wirowa bez koca wok pustego rodka? Malone wyjania, e to wanie prawa ruchu a konkretnie sia odrodkowa usiujca odrzuci wszelkie drobiny materii od osi wirujcej, wci powikszajcej si Ziemi, stworzyy w kocu rwnowag midzy tymi dwiema potnymi naturalnymi siami. I w rezultacie tego kompromisu powstaa pusta w rodku, wirujca kula o rednicy okoo 12.872 kilometrw. Weduge Marka Harpa (A Case for the Hollow Earth Theory, Przyczynek do teorii Pustej Ziemi, Nexus z grudnia 1994 roku): Istnieje pewna wana cecha charakterystyczna dla siy odrodkowej, ktrej nie moemy pomin. Sia ta znacznie sabnie, kiedy zblia si pod ktem prostym do kierunku obrotu. Najprostszym wyjanieniem tego zachowania jest woda w basenie. Jeeli wycignie si zatyczk i pozwoli wodzie wypywa z basenu, co w kocu zobaczymy? Wir, czyli pust przestrze otoczon szybko obracajcymi si czstkami wody. A teraz wyobramy sobie t sam zasad w odniesieniu do podlegajcego przeciwstawnym wpywom ciaa, ktre w przyszoci miao si sta nasz Ziemi. Dziaajc pod ktem prostym w odniesieniu do osi, wok ktrej wirowaa powstajca planeta innymi sowy, do biegunw sia odrodkowa bya tam znacznie sabsza ni gdzie indziej, zwaszcza za na rwniku. Dlatego cho na rwniku Ziemi sia odrodkowa moga zatrzyma podajc w stron rodka cikoci materi w odlegoci okoo 12.872 kilometrw, miaa znaczniej mniej powodzenia w okolicy biegunw, powstrzymujc kurczenie si na dystansie okoo 2252 kilometrw. W wyniku tego naturalnego kompromisu nasza planeta zakoczya ewolucj jako pusta w rodku kula o rednicy 10

12.872 kilometrw i otworach na biegunach o rednicy 2252 kilometrw. W wyniku bada zapisw obserwacji astronomicznych oraz fotografii mgawic i komet, Harp i inni badacze ustalili, e w samym rodku kadego z tych przezroczystych cia niebieskich znajduje si odpowiednio maa, rozarzona kula. Zdjcia mgawic wskazuj, e i one s puste, z jasn sfer w rodku. Badacze ci uwaaj, i takie zjawisko zaszo rwnie w Pustej Ziemi. Jeli bowiem kiedy Ziemia bya kul z ognia i roztopionego metalu, jaka czstka tego ognia pozostaaby w jej wntrzu, natomiast sia odrodkowa uksztatowaaby z reszty materii tward skorup. W ten sposb Pusta Ziemia zyskaaby ognist kul, czyli soce w swym rodku. I znw mona to wszystko wyjani w bardzo prosty sposb. Wiemy, e poza biegunami sia odrodkowa Ziemi jest najsabsza w samym jej centrum. Mona to unaoczni posypujc jakim biaym proszkiem powierzchni pyty dugograjcej. Kiedy pyta obraca si, proszek odrzucany jest ku jej krawdziom oprcz niewielkiej iloci pozostajcej w rodku. Widzimy wic, e w ten sam sposb mogo powsta niewielkie soce, ktre darzy podziemny wiat wiatem, ciepem i energi podtrzymujcymi wszelkie formy ycia. Inna teoria o Pustej Ziemi sugeruje, e swoj energi to wewntrzne soce zawdzicza rozszczepianiu atomw, a nie ich fuzji, jak to ma miejsce w gwiazdach. Wystarczy, i bdzie miao rednic paruset kilometrw, by way miliony ton i dawa dostatecznie duo wiata wewntrznemu wiatu. A poniewa ten maleki glob istnieje dziki energii nuklearnej, powinien mie pole magnetyczne tak jak Soce. Sejsmolodzy oczywicie wol wyjanienie, e wewntrzne jdro Ziemi jest pynne, poniewa niektre rodzaje fal mog wdrowa tylko przez ciaa stae, a nie przez pyny, gazy lub prni. W rodowisku naukowym istnieje wiele rnorodnych opinii, zwaszcza za na temat przypuszczenia, e nawet jeli wewntrzne jdro Ziemi jest rozpalon kul, to nakadajcy si na nie paszcz skalny musi mie dwie odrbne strefy, jedn blisz jdra, gdzie gorco i cinienie sprawiaj, e dochodzi do pynicia ska i dalsz, gdzie moe wystpi przeom. Gwnym punktem spornym jest gboko tej zewntrznej strefy. Profesor Frank D. Adams z Montreal University wykaza niedawno dowiadczalnie, e puste przestrzenie mog istnie w granicie na gbokoci 17,6 kilometra. Jego wnioski popar matematyk Louis V. King, ktry obliczy, e przy normalnej temperaturze takie pustki mogyby istnie na gbokoci od 27,6 do 33,6 kilometra. Niedawno odkryte szesnacie Pasw Rousa, ktre ukazuj paszczyzyny przeamania cakowicie przenikajce glob ziemski, dostarczaj dodatkowych argumentw na rzecz takiej moliwoci. Inny badacz Pustej Ziemi, Jan Lamprecht, gotw jest posun si jeszcze dalej w tej dyskusji, jak wyjani niedawno w licie do autora: Naukowcy po prostu zakadaj, e jdro wewntrzne jest pynne i nawet nie badaj alternatywy e albo moe wypenia je gaz, albo moe by puste. Odkryem, e w odlegoci okoo 11.263 kilometrw od epicentrum trzsienia ziemi znajduje si strefa cienia, gdzie pewne rodzaje fal nigdy nie wystpuj. Czy puste jdro mogoby blokowa te fale? A potem w odlegoci okoo 16.090 kilometrw lub co koo tego, fale te znw si pojawiaj. Uzmysowiem te sobie zoono tych fal i sposb w jaki si odbijaj, dlatego wiem, e atwo mona bdnie je zinterpretowa. W istocie nasze metody obserwacji fal sejsmicznych pozostawiaj wiele do yczenia. Kiedy docieraj one na powierzchni, nie mamy pojcia, skd si wziy i tak naprawd niewiele moemy o nich powiedzie. Wystarczy jednak zbada je uwaniej i zauway, e wiele fal odskakuje od paszcza mwi si nam, i dzieje si tak z powodu zmiany gstoci rodowiska. A kiedy przypomnimy sobie, e obiekt pusty w rodku wywouje znacznie bardziej skomplikowane ruchy fal, poniewa odskakuj one tam i z powrotem od jego cienkich cianek, wszystko to piekielnie si skomplikuje... Ziemia czasami wibruje przez godzin lub dwie po wielkich wstrzsach. Badacze zagadki Pustej Ziemi przytoczyli te pewn liczb innych anomalii, ktre tylko pog 11

biaj t tajemnic. Na przykad polarnicy od pokole mwili o nieoczekiwanie wysokich temperaturach panujcych w najbardziej wysunitych na pnoc i poudnie strefach podbiegunowych. Obliczono, e w niektrych przypadkach temperatury te byy a do 30 stopni wysze ni wtedy, gdyby tylko soce ogrzewao te rejony. Badacze ci uznali te za trudne do zaakceptowania naukowe wyjanienie, i to ciepe powietrze zwrotnikowe ogrzewa bieguny ze wzgldu na wysoko tych temperatur i odlego, jak powietrze to musiaoby przeby. Wol oni hipotez, e robi to powietrze ogrzane ciepem soca Pustej Ziemi. Ogromne iloci ryb w strefach polarnych, znacznie wiksze ni w cieplejszych rejonach Ziemi, s innym elementem tej zagadki; trudno jest te wytumaczy, dlaczego ptaki i zwierzta wdruj w zimie na pnoc, chyba e szukaj ciepa wewntrznego wiata. Wystarczy tylko doda do tego niemoliwe do przewidzenia zachowanie si fal radiowych na obu biegunach; wzrost siy cienia, ktry mona zmierzy na polarnym zakrzywieniu skorupy ziemskiej, dostatecznie duy, aby wyranie rozdzieli wod son od sodkiej; a take kamienie, kawaki drewna, kurz, pyki kwiatowe i boto czsto obserwowane na grach lodowych, oczywicie skadajcych si ze sodkiej wody, i ktre, pomimo braku corocznego uzupeniajcego deszczu, kadego roku dryfuj tysicami, by roztopi si w morzach polarnych. Istniej jeszcze dwie inne anomalie dotyczce obu biegunw oraz zwizanych z nimi piknych zrz. Faktem jest, e w istocie nie istnieje aden biegun pnocny ani poudniowy nie ma pojedynczego punktu na mapie, jak kae nam wierzy tradycja. Oba po prostu maj szeroko geograficzn 90 stopni, a poniewa zakada si, e Ziemia jest kul przyjmuje si rwnie, i tylko w jednym punkcie na kadej pkuli mona z pomoc Soca (lub innego ciaa niebieskiego) ustali 90 stopni szerokoci geograficznej. Niezwyke zachowanie si kompasw w strefach podbiegunowych (poza 80 rwnolenikiem) i stojca pionowo iga w chwili, gdy walczce ze sob siy cienia i magnetyczne daj o sobie zna, to dobrze znane zjawiska. Zgodnie z tradycj Pustej Ziemi mona przypadkiem trafi na jeden z polarnych otworw z ukosa, pozosta w pozycji pionowej i przeby kilkaset kilometrw tam i z powrotem, nie majc o niczym pojcia. Fakt, e sia cienia dziaa jak zawsze, pozwala podrnemu pozosta w pionie nawet wtedy, gdy w stosunku do wiata zewntrznego znajduje si w odwrotnym pooeniu. Wszystko inne, cznie z atmosfer przypuszczalnie majc okoo 48 kilometrw wysokoci, tak jak na zewntrz woda i wiatry pozostan cakowicie normalne, chocia uwaa si, i w samym rodku obu otworw moe znajdowa si prnia. Aurora borealis (Zorza Pnocna) i aurora australis (Zorza Poudniowa) s zjawiskami, ktre od wiekw fascynoway i intrygoway ludzko. Te pikne wiata, wystpujce jedynie w strefach polarnych, przyjmuj rne ksztaty, poczynajc od ukw do koron, i pojawiaj si gwnie w rnych odcieniach zieleni i czerwieni. Nauka twierdzi, e wywoujje czstki elektryczne wysane przez Soce (tzw. wiatr soneczny), ktre zderzaj si z atomami grnych czci atmosfery. Istnieje wszake cakowicie odmienne wyjanienie, nawizujce do teorii Pustej Ziemi. Wedug Alberta McDonalda, angielskiego badacza, ktry przeprowadzi gruntowne badania tego zjawiska, w rzeczywistoci wywouje je soce wewntrznego wiata. W eseju The Hollow Earth (Pusta Ziemia), opublikowanym w New Worlds w 1977 roku, napisa: Nauka nigdy nie znalaza wyczerpujcego wyjanienia zrz polarnych. Uczeni przypuszczaj, e te wspaniae wiata na niebie wywouj burze elektryczne lub magnetyczne na biegunach. Problem w tym, e naadowane czstki elektryczne lub magnetyczne nie poruszaj si bezadnie, a miejscowe warunki pogodowe wywieraj wpyw na zorze polarne. W dodatku te ostatnie, w przeciwiestwie do wikszoci zjawisk elektrycznych takich jak byskawice, ktre s wyjtkowo haaliwe, pozostaj bezdwiczne. Co si za tyczy wysanych przez Soce czstek, do grnych warstw atmosfery nie dociera ich dostatecznie duo, by wywoa zorze. Co wicej, wiemy, i owe czstki to w przewaajcej czci wodr, a w spektrograficznej analizie zrz polarnych zarejestrowano ich bardzo mao. Faktem jest rwnie, e bez wzgldu na to, czy oglda sieje z bieguna pnocnego czy poudniowego, nie wywieraj one wcale wpywu na ig kompasu!

12

Cz ludzi, ktrzy zbadali ten problem, a wrd nich i ja sam, uwaa, i zorze polarne w rzeczywistoci s odbiciem soca ukrytego we wntrzu Ziemi. Po prostu w atmosferze nad biegunami jest zbyt wiele socopodobnych czstek, by pochodziy wycznie z naszej gwiazdy dziennej. Chodzi o to, e wiato wewntrznego soca dociera na powierzchni Ziemi z otworw na biegunach. Najpierw odbija si od atmosfery ziemskiej, a potem jeszcze raz w dole, w lodach stref polarnych, i std pojawiaj si tam te niezwyke wiata.

13

Zorza polarna

Jan Lamprecht wierzy, e zorze polarne zwizane s te z geomagnetycznym polem Ziemi, ktre, jego zdaniem, wcale nie jest stabilne. Pole to czsto chwieje si i w krtkim czasie moe przeby spore odlegoci. Wszystko to wedug niego mona wytumaczy obecnoci soca we wntrzu Ziemi, ktre kry wok jej centralnego punktu:

14

Pole magnetyczne tego soca wypywaoby z Ziemi przez dziury na biegunach. Kiedy to mae soce kry, koyszc si bez przerwy, to samo dzieje si z jego polem magnetycznym. Ten prd magnetyczny wypywaby, powiedzmy, na biegunie poudniowym z gbi Ziemi i tak samo na biegunie pnocnym. Kompas na znajdujcym si na zewntrz okrcie wskazywaby na pnoc. W wypadku, gdyby okrt ten zbliy si do dziury, na biegunie, iga kompasu wskazywaaby w d. Wtedy naleaoby rcznie ustawi kompas, gdy inaczej iga zaczaby krci si w kko. Kiedy za okrt pogryby si w tym otworze, kompas znowu by zacz dziaa normalnie. Nadal wskazywaby pnoc, ale w istocie byoby to poudnie. Naley te pamita, e szybko Ziemi mkncej w przestrzeni kosmicznej nie jest absolutnie staa. W rzeczywistoci bowiem nasza planeta przypiesza i zwalnia biegu. Dlatego nasze wewntrzne soce kolebaoby si jak pasaer w autobusie. Na poparcie swojej hipotezy Lamprecht przytacza relacj norweskiego badacza Fridtjofa Nansena. W roku 1895, kiedy prbowa on dotrze na statku Fram do bieguna pnocnego, straci orientacj i donis, e widzia czerwone soce, cho dobrze wiedzia, e prawdziwe soce znajdowao si za horyzontem. Cz innych polarnikw rwnie dostrzega przelotnie to faszywe soce w miejscach, gdzie nie moga si znajdowa nasza gwiazda dzienna. Jedyne wyjanienie, wedug Lamprechta, to blask wewntrznego soca docierajcy poprzez otwr na biegunie.

Fram (norw. Naprzd) norweski statek, ktry wsawi si wyprawami do obu biegunw, obecnie znajduje si w Muzeum Statku Polarnego Fram w Oslo.

Najbardziej oczywiste pytanie, ktre mona zada w tym miejscu, brzmi: jeeli Pusta Ziemia istnieje, dlaczego trudno dostrzec otwory na biegunach? Odpowied jest taka sama, jak na pytanie, dlaczego ludzkie oko nie widzi, e Ziemia jest okrga: poniewa zakrzywia si ona stopniowo. Podobnie nie da si dostrzec krzywizny wielkich otworw na biegunach; zreszt obszary te zaz 15

wyczaj przesaniaj gste chmury, co utrudnia zadanie nawet sztucznym satelitom okrajcym Ziemi. wiadomie uyem sowa utrudnia, a nie uniemoliwia. Pniej wyjani dlaczego. Na podstawie tych faktw nie mona odrzuci hipotezy Pustej Ziemi jako zwykej pogoski czy fantastycznego przypuszczenia. Istniej przecie dowody potwierdzajce istnienie podziemnego wiata, opowieci tych, ktrzy wyruszyli na jego poszukiwanie zarwno wyksztaconych ludzi i naukowcw, jak i ekscentrykw i majcych chwalebne zamiary dziwakw oraz domysy, kto moe tam y. Wszystko to razem podbudowuje t niezwyk tez i umoliwia cigle zaskakujc wdrwk po historii naszego wiata.

16

Staroytne legendy o pustych przestrzeniach

Wyspa Tory znajduje si w pobliu pnocno-zachodniego kraca Donegalu, okoo 11 kilometrw od Irlandii. Na pierwszy rzut oka wydaje si raczej niegocinnym miejscem, skadajcym si z twardych, poszarpanych ska przykrytych cienk warstw gleby, wikszo ktrej usuny szalejce ywioy. A przecie z powodu tego odosobnienia i jaowoci wydaje si, i czas si na niej zatrzyma. I rzeczywicie tak byo przez wiele, wiele lat.

Wyspa Tory

Kt, pod jakim wyspa stawia czoo ciemnym, wzburzonym wodom Atlantyku, sprawia, e wiatry i fale zawsze s silne i zdarzaj si dni, kiedy mae odzie nie mog przepyn z Sheep Haven do Irlandii. Jednake ci przybysze, ktrzy odbywaj t podr, czsto po powrocie twierdz, e Tory jest znacznie bardziej intrygujca ni jej synna ssiadka, Aran, i bardziej zwizana z histori staroytnej Irlandii ni jakiekolwiek inne miejsce tej celtyckiej krainy. Podobnie jak na wikszoci zachodnich wysp, na Tory nie rosn drzewa, a jej zwrcon ku Atlantykowi stron tworz wysokie, nagie, podobne do filarw klify o fantastycznych ksztatach zwane tors. To wanie od nich wywodzi si nazwa wyspy, od irlandzkiego sowa toraigh, oznaczajcego ld peen wysokich ska. Niektre z tych filarw strzelaj ku grze niczym wielkie monolity z minionych wiekw, natomiast inne sprawiaj wraenie, jakby staroytni rzemielnicy chcieli nada im ksztat drogowskazw zwrconych w stron pnocnego horyzontu. Wschodni kraniec wyspy oddziela od jej szerszej czci wski przesmyk znany jako dun. Nadal wida tam pozostaoci fortyfikacji ziemnych i uwaa si, e niegdy w tym miejscu znajdowaa si prehistoryczna twierdza. Na pewno forteca bya tam w XVII wieku, kiedy grupa wyspiarzy stana 17

do ostatniej walki z siami Korony angielskiej. Poniewa wyspa Tory ley na pnocnoatlantyckich szlakach handlowych, czsto dochodzio tam do katastrof morskich, o czym wiadcz kawaki stali, elazne sztaby i rne przedmioty z zatopionych statkw wykorzystywane w gospodarstwach domowych wyspiarzy. Wyspa Tory to miejsce, w ktrym przetrway do naszych czasw staroytne legendy, i gdzie nadal opowiada si mnstwo historii o dawno minionych wiekach. Mieszkacy Tory doywaj pnej staroci; istniej opowieci o mczyznach i kobietach szukajcych nowych partnerw po ukoczeniu stu lat. W dawnych czasach nawet wybierano krla wyspy i do dzi zachowao si ozdobne krzeso, ktre naleao do ostatniego wadcy. Wielu wyspiarzy nadal mwi w Gaelic i wanie samo przetrwanie tego jzyka przyczynio si do zachowania staroytnych tradycji przekazywanych ustnie z pokolenia na pokolenie od niepamitnych czasw. Piszc o tym apekcie ycia na Tory, profesor Thomas Westropp, czonek Royal Irish Academy i ekspert w dziedzinie mitycznych krain pooonych na Atlantyku, napisa w periodyku tego stowarzyszenia w padzierniku 1953 roku: atwo mona zrozumie trwao tradycji i sowa mwionego w prymitywnej, odizolowanej od wiata spoecznoci, ktrej czonkowie odznaczaj si dugowiecznoci. Nigdzie nie widziaem tego tak wyranie jak na wyspie Tory. Prehistoryczne mity i legendy mieszaj si tam ze redniowiecznymi faktami historycznymi i niedawnymi wydarzeniami. Opowiada si to wszystko tak, jakby bya to jedna opowie o tym, co dziao si przed kilku laty. Dominujc postaci tej mitologii jest Balor, wdz Fomorw, legendarnych wdrowcw, ktrzy niegdy zamieszkiwali t wysp i stamtd nkali reszt Irlandii napadami i grabieami. Wanie konfrontacja midzy zymi Fomorami a tajemniczym ludem Tuatha D Danann, ktry przyby do Irlandii z krainy poza Oceanem, wedug Roberta Charroux, dostarczya nam jednej z najwczeniejszych opowieci zwizanych z legend o Pustej Ziemi. W legendach Fomorowie byli nieksztatnymi i porywczymi ludmi i mieli tak fataln reputacj, e uznano ich za ze bstwa mitologii irlandzkiej. Najbardziej wiarygodnym rdem informacji o nich jest Ksiga Burej Krowy (Tain, czyli uprowadzenie stad z Cuailgne, Warszawa 1983), manuskrypt spisany okoo 1090 roku, ktry opowiada, e pierwszym ich przyczkiem w Irlandii bya wyspa Tory zamieniona pniej w gwn twierdz. Pozostaoci tego nadal wida w postaci umocnie ziemnych, okrgej wiey z nieregularnych kamiennych blokw, staroytnego dolmenu i kilku pokrytych napisami kamieni. Kiedy Fomorowie ufortyfikowali swoj baz, zaczli napada i bra do niewoli innych mieszkacw Irlandii. Byli wrd nich Partholonowie, Nemedianie i sawni Tuatha D Danann, ktrzy mieli ich w kocu pokona. Partholn, przywdca pierwszej grupy, by potomkiem Magoga i wraz ze swoim ludem osiedli si w Munster. Tam dzielnie odpierali ataki Fomorw, pki nie wyginli od zarazy. Nemedianom, ktrzy przybyli do Irlandii ze Scytii, nie wiodo si lepiej. Po wielu latach niewoli u Fomorw, kiedy udao im si pokona w bitwie ich wadc Conana zostali dosownie wycici w pie podczas ataku odwetowego. Przy yciu pozostao wtedy mniej ni trzydziestu Nemedian, ktrzy na zawsze uciekli z Irlandii. Jednake Tuatha D Danann mieli si okaza zupenie innymi przeciwnikami. Od dawna snuto rozwaania o prawdziwym pochodzeniu tych wysokich, jasnoskrych, przystojnych mczyzn i kobiet, ktrzy wedug irlandzkiej legendy byli ludem bogini Dany i przybyli do Irlandii z piknej krainy na pnocy. Rzymski filozof Lukrecjusz, ktry w swoim dziele zastanawia si nad pochodzeniem wszechwiata, napisa o nich: Przez wiele lat wiedli ycie w gbinach Ziemi, za Robert Charroux doda jeszcze bardziej znaczco: Tuatha D Danann przywieli ze swojej ojczyzny magiczne przedmioty: Miecz Nuady Wczni Luga, Kocio Dagdy i Kamie zwany Fal, czyli Gaz Przeznaczenia, ktry krzycza, gdy wstpi na prawowity krl. Ksiga Burej Krowy powiada, e w przeciwiestwie do gwatownych Fomorw, Tuatha D Danann uwaano za bogw wiata i dobroci. Cho w razie potrzeby byli dzielnymi i mnymi wojownikami, starali si wprowadzi w Irlandii taki sam pokj i harmoni, jakie panoway w ich 18

zamorskiej ojczynie. Najwidoczniej byli wyjtkowym ludem i, jak zauway Peter Berresford Elias w Dictionary oflrish Mythology (Sownik mitologii irlandzkiej, 1987) kiedy mnisi chrzecijascy zaczli spisywa [irlandzkie] sagi, zdegradowali bogw i boginie do bohaterw i bohaterek, cho w wielu przypadkach pozostawili im podobne boskim zdolnoci. Powiedziawszy to, musz doda, e Tuatha D Danann nie byli cakowicie supermczyznami i superkobietami. Tak jak zwykli ludzie szukali szczcia, przyjemnoci oraz mioci i najwidoczniej przedstawicielom obu pci nieobce byy pewne wady i naogi. Jasne jest te, e przewyszali inteligencj wszystkie inne wczesne ludy oraz wadali tajemniczymi mocami, ktrych nikt inny nie rozumia, jak wspomina Lady Wilde w Ancient Legends od Ireland (Staroytne legendy Irlandii, 1888): Owi Tuatha byli wielkimi czarnoksinikami, biegymi we wszelkich rodzajach magii i wyrniali si w sztukach jako budowniczowie, poeci i muzycy. Byli rwnie zaawansowani w medycynie i nauce. Wyranie na to wskazuje historia Nuady, ktry zosta ich pierwszym przywdc po przybyciu do Irlandii. W jednej z pierwszych potyczek z Fomorami nieprzyjacielski miecz odrba mu rk. Dian Cecht, opisany w staroytnych tekstach jako bg medycyny, zoperowa rami Nuady i dostarczy mu cakowicie funkcjonalny metalowy odpowiednik. To od tej sztucznej koczyny wdz Tuatha D Danann zyska przydomek Nuada o Srebrnej Rce. Jeeli kto mg pooy kres napaciom Fomorw prowadzonym z twierdzy na wyspie Tory, to wanie plemi bogini Dany, ktre, wedug Lady Wilde, dysponowao przeraajc si: Kawalkada rycerzy Tuatha bya wspaniaym widokiem. Sto czterdzieci rumakw, kady z klejnotem byszczcym na czole jak gwiazda, i stu czterdziestu jedcw, a wszyscy byli krlewskimi synami, w swoich obramionych zotem zielonych opoczach, w zotych hemach na gowach oraz w zotych zbrojach i kady rycerz dziery w doni zot wczni. Hordami Fomorw rzdzi wwczas Balor o Zym Oku. Jego kompani uwaali si teraz za niezwycionych. Zwaszcza Balor chepi si swoim przezwiskiem otrzyma je, jak mwiono, gdy mia tak ze oczy, i mogy umierci kadego, na kogo spojrza. By jednak rwnie bardzo przesdny i kiedy przepowiedziano mu, e zabije go jego wasny wnuk, poleci zbudowa na wyspie Tory krysztaow wie i uwizi w niej swoj jedyn crk Ethlinn, by nigdy nie miaa dziecka. Kiedy wieci o tej piknej winiarce dotary do uszu Ciana, syna Diana Cechta, lekarza ludu bogini Dany jak twierdzi legenda przysig on uwolni dziewczyn. W kobiecym przebraniu zdoa oszuka stranikw i dotar do Ethlinn. Szybko jednak zorientowa si, e nigdy nie wydobdzie jej z wiey. Odby wic z ni stosunek miosny i wymkn si przed witem. Kiedy pniej Balor usysza o ciy Ethlinn, musia zda sobie spraw, e jego najgorsze obawy si sprawdziy. Podczas synnej bitwy na Magh Tuireadh, Fomorowie starli si z Tuatha D Danann i cho Balor zdoa zabi dzielnego Nuad, jego oddziay poniosy due straty. Tak jak przepowiedziano, Balor zgin pniej z rki swego wnuka Lugha i z jego mierci zakoczyy si fomoriaskie rzdy terroru w Irlandii (interesujce, e imi tego zego wadcy nadal fascynuje mieszkacw Tory i kiedy w 1931 roku na pozostaociach prehistorycznych fortyfikacji znaleziono niewielki skarb elbietaskich monet, znalazczyni nie wtpia, e byy to pienidze Balora). Przez pewien czas Irlandia cieszya si pokojem i rozwojem pod dobroczynnymi rzdami Tuatha D Danann, a inny lud, Milezowie, rzuci im wyzwanie. Plemi to, pochodzce z Hiszpanii, nazwano tak od Milesiusa (co znaczy onierz), ktrego przodkowie mieli wywodzi si ze staroytnego Egiptu. Dzisiaj lud ten powszechnie uwaa si za ostatni grup prehistorycznych najedcw i przodkw celtyckich Goidelw, dzisiejszych mieszkacw Irlandii. To wanie czterej synowie Milesiusa Eber, Amergin, Ir i Colpa dokonali podboju Irlandii i pokonali Tuatha D Danann. W tym momencie opowie ta staje si jeszcze bardziej tajemnicza. 19

Wedug wikszoci relacji, ocaleli Tuatha D Danann zostali wygnani z Irlandii i wrcili do swych bajecznych miast na pnocy. Czy mogli powrci do swojej ojczyzny wewntrz Ziemi? Historycy John Michell i Robert J. M. Rickard w ksice Phenomena (Fenomeny, 1977), w rozdziale powiconym Pustej Ziemi uwaaj e takiej moliwoci nie sposb wykluczy: Jeeli w tych staroytnych mitach i opowieciach jest jakie dbo prawdy, midzy dolnym i grnym wiatem musia istnie oywiony ruch. Ludzie przenosili si z jednego do drugiego. Na przykad pamitamy e wedug starych irlandzkich legend przed wiekami rozgorzaa bitwa midzy Milezami i wadajcymi moc czarodziejsk Tuatha D Danann o panowanie nad krajem. W kocu podzielili go midzy siebie: zwyciscy Milezowie wzili grn poow, wypdzajc starszy lud pod powierzchni Ziemi. Niektrzy uwaaj, e interesujcy, wysoki na 1,8 metra krzy w ksztacie litery T stojcy na pnocnym wybrzeu wyspy jest milczcym wiadkiem tego odejcia. Wprawdzie pewne autorytety uwaaj go za chrzecijaski, lecz lokalna tradycja twierdzi, e pochodzi on ze znacznie wczeniejszej epoki. Badacze dopatruj si w nim pewnego podobiestwa do krzyy znajdowanych w Egipcie. W ten sposb czy si ten daleki skrawek Irlandii z pustynnym krajem na drugim kocu wiata, gdzie, jak zasugerowa Erich von Dniken, moe znajdowa si wejcie do Pustej Ziemi. Na pewno nie ma drugiego takiego w caej Irlandii i s na nim trzy dziwaczne znaki, ktrych pochodzenia dotd nie wyjaniono. Wysunito tylko przypuszczenie, e jest on dzieem jakiego rzemielnika z plemienia bogini Dany, a nacicia na nim to lady prb zniszczenia go przez Milezw nieudanych, poniewa okaza si za twardy. Ostateczne wnioski czekaj na dalsze badania.

Krzy w ksztacie litery T, tzw. tau cross na wyspie Tory.

20

Inna tradycja twierdzi, e Tuatha D Danann udali si do ojczyzny swoich przodkw przez wielki, podobny do krateru otwr w pnocnych klifach wyspy Tory. Szeroka na okoo 45 metrw u gry, dziura ta zwa si znacznie ku doowi, schodzc ku morzu, ktre czsto j zalewa przez otwr w pobliu podna klifw. Nic wic dziwnego, e wyspiarze spogldajna to miejsce ze strachem i e wielu unika go noc. Niektrzy nawet twierdz i syszeli dziwne odgosy wydobywajce si z tego otworu... Michell i Rickard napisali rwnie, e kiedy Tuatha D Danann zniknli pod ziemi, ulegli degradacji w oczach Irlandczykw i opowieci o nich poczono z baniami o sheegees (elfach) i innych czarodziejskich istotach. Czy moliwe jest, e ten tajemniczy lud wywodzi si z Pustej Ziemi? Niektrzy uczeni przypuszczali, i Tuatha D Danann byli z pochodzenia Normanami, cho na adnej mapie Skandynawii nie ma bajecznych miast Falais, Gorias, Finias i Murias, z ktrych mieli przyby. Nie ma te adnych dowodw na to, e wczeni Skandynawowie byli tak inteligentni lub tak zaawansowani w dziedzinie techniki, nauki i medycyny jak Tuatha D Danann w tym okresie ich historii. Jeli jednak pochodzili oni z krainy poza biegunami, jak sdz badacze Pustej Ziemi, byli wic tylko jak przypuszczaj Michell i Rickard ostatnimi z licznych goci przybyych na powierzchni naszej planety, poczynajc od najdawniejszych czasw. W ostatnim stuleciu w staroytnym indyjskim krlestwie Konkan odkryto w jaskiniach szereg malowide skalnych, ktre, jak si uwaa, s odbiciem tradycji sigajcej prehistorii. Przedstawiaj one grup ludzi wychodzcych z pustej przestrzeni pod powierzchni Ziemi. Wedug legendy s to pierwsze istoty ludzkie przybywaj ce ze wiata podziemnego, by zaludni Ziemi. Dwa indiaskie plemiona z Ameryki Pnocnej rwnie maj legendy twierdzce, i ludzie powstali w gbi naszej planety. Mandanowie wierz e niegdy przebywali w jednej podziemnej wiosce nad wielkim jeziorem. Winorol zapucia korzenie a do ich chat i sprawia, i ujrzeli wiato w grze. Niektrzy odwaniejsi mczyni i kobiety wspili si po odydze winoroli i zdumieli si widokiem, ktry roztoczy si przed ich oczami: pokrytej wszystkimi rodzajami rolinnoci ziemi, gdzie pasy si bizony. Kiedy poowa plemienia wydostaa si na Ziemi, pod wpywem ciaru ciaa pewnej piersiastej lub grubej kobiety, ktra wanie si wdrapywaa, odyga urwaa si zasaniajc wiato Soca przed ni i przed reszt Mandanw. Siuksowie rwnie opowiadajhistori o tym, i kiedy yli w wielkiej podziemnej spoecznoci, zanim wydostali si na powierzchni Ziemi. Legenda mwi, e ich emigracj przypieszya wojna wywoana przez zego boga, ktrego powstrzymaa grupa wojownikw uznanych pniej przez ich plemi za bogw pomylnoci. Na Wschodzie istnieje tradycja, e sam Adam przyby ze wiata podziemnego. Wedug tej wersji pochodzenia rodzaju ludzkiego dom Adama znajdowa si w rodku Ziemi, a jego zadaniem byo przeprowadzenie zwiadu na powierzchni naszej planety. Hinduski folklor uzupenia t legend twierdzc, e Adam by krlem grupy, ktra ucieka do Pustej Ziemi po wielkim kataklizmie, a potem wrcia na powierzchni, by odrodzi ludzko. Rne inne staroytne teksty religijne te wspominaj o wiecie ukrytym pod skorup ziemsk. Na przykad kiedy Gilgamesz, legendarny bohater eposw sumeryjskich i babiloskich, wyruszy z wizyt do swego przodka Utnapisztima, zszed do wntrza Ziemi. Tam te wyruszy Orfeusz na poszukiwania duszy Eurydyki. Ulisses, dotarszy do najdalszych zachodnich kracw Ziemi, zoy krwaw ofiar, by duchy zmarych przybyy z gbi Hadesu i udzieliy mu rady. W niektrych legendach rwnie Wenus zostaa wygnana do wntrza Ziemi. Piszc o tej samej tradycji w Records of the Past (Zapisy przeszoci, 1923) genealog A. M. Sayce stwierdza: Czsto mwi si nam o siedzibie, ktr bogowie stworzyli dla pierwszych ludzi siedzibie, w ktrej ci ostatni stali si wielcy i rozmnoyli si, a jej lokalizacj opisuje si sowami dokadnie odpowiadajcymi sformuowaniom z literatury hinduskiej, chiskiej, skandynawskiej i azteckiej, mianowicie w rodku Ziemi. Co wicej, pewna liczba takich legend stwierdza, e pierwsza cywilizacja na Ziemi powstaa na 21

dalekiej pnocy, zanim czapa lodowa skua bezmiar Arktyki. Mwi one, e przodkowie czowieka przybyli z Krainy Bogw, Niezniszczalnych Wysp i z Gry Meru, pooonego poza biegunem pnocnym piknego miejsca penego wiata, opisanego w jednej z opowieci jako sigajce do nieba na pnocy. Dla staroytnych ludw obszar ten by cudownym, witym krajem, zamieszkanym przez czarownikw kierujcych losami ludzkoci. Dzisiejszym fascynujcym echem tych starodawnych tradycji jest fakt, e dzieci pisz listy do witego Mikoaja przebywajcego w krainie cudw na biegunie pnocnym, proszc o podarunki. Badacze Pustej Ziemi zwrcili rwnie uwag na pewn liczb fragmentw z Biblii, zwaszcza z Ksig Izajasza i Joba, ktre ich zdaniem wskazuj e pojcie to byo dobrze znane i rozumiane w owych czasach. Szczeglnie wane s wersety z Joba 26,7-10*, ktre ich zdaniem odnosz si do bieguna pnocnego i do wiata podziemnego, ktry si pod nim znajduje: Rozpociera pnoc ponad pustk, a ziemie zawiesza nad nicoci. Skupia wody w swoich chmurach, a jednak obok nie pka pod ich ciarem. Zasania widok swojego tronu i rozpociera nad nim swj obok. Na kracu wd zakreli granice, oddzieli wiato od ciemnoci. Grecki filozof Platon (ok. 427-347 p.n.e.) przypuszczalnie by pierwszym czowiekiem, ktry pisa o podziemnym wiecie. W kilku swoich pracach wspomina o olbrzymich podziemnych potokach i tunelach, zarwno szerokich, jak i wskich, we wntrzu Ziemi, pisze te o tych, ktrzy mog tam mieszka. Stwierdza mianowicie, e prawdziwym domem boga Apollina jest pikna kraina Hyperborejczykw, ziemia ycia wiecznego, gdzie, jak powiadaj mity, spotkay si dwa gobie wypuszczone z przeciwlegych kracw Ziemi. Dla podkrelenia zwizkw Apollina z tym obszarem dodaje, e jego matka Latona, urodzia si na oceanie daleko poza Wiatrem Pnocnym. Apollo za siedzi w samym rodku, na ppku Ziemi i to wanie on objania religi caej ludzkoci. Dla osb wierzcych w Pust Ziemi ppek Ziemi jest dowodem na to, e ten wielki filozof mia na myli wiat podziemny. Pierwszym czowiekiem, ktry napisa ca prac powicon koncepcji Pustej Ziemi by, co moe wyda si zaskakujce, Edmund Halley, angielski astronom i matematyk (1656-1742). To wanie on w 1682 roku zauway komet nazwan dzi jego nazwiskiem. Dziesi lat pniej mianowano go astronomem krlewskim. Halley by bliskim przyjacielem Isaaca Newtona i przedyskutowa z nim szczegowo jego epokowe dzieo Philosophia Naturalis Principia Mathematica (Matematyczne podstawy filozofii przyrody, 1687); z niego to wywodz si rwnania matematyczne, ktre stay si podstaw caej wspczesnej inynierii technicznej. Jednak cho Halley zgadza si z zaproponowanymi przez swego przyjaciela wyjanieniami rnych rodzajw zjawisk, od ruchw planet do spadania kuli armatniej, nie znalaz jednak odpowiedzi na pewne anomalie, na przykad deklinacje magnetyczne. Halleyowi chodzio zwaszcza o to, e bieguny magnetyczne Ziemi te, na ktre wskazuje iga kompasu raczej wdruj ni stoj w miejscu. Rezultatem tych rozwaa by artyku: An Account of the Cause of the Change of the Variation of the Magnetic Needle (Wyjanienie przyczyny zmian deklinacji igy magnetycznej wraz z hipotez o wewntrznej budowie Ziemi), opublikowany w Philosophical Transaction wydawanym przez Royal Society of London w roku 1692. W tej dugiej pracy, w oparciu o matematyk i filozofi, Halley wysun hipotez, e Ziemia nie jest ciaem jednolitym, lecz pustym w rodku. Miaa te zawiera trzy sfery, ktre, jak powiedzia, rozwizyway problem deklinacji magnetycznej. Wedug Halleya wystarczyo przyj, i bieguny magnetyczne w istocie znajdoway si na jednej lub dwch wewntrznych sferach i e obracay si wok osi z nieco inn szybkoci ni zewntrzna skorupa Ziemi. Sedno swojej tezy Halley uj nastpujco:

________________________________* Biblia to jest Pismo wite Starego i Nowego Testamentu z apokryfami, Warszawa 1990.

22

Edmund Halley (1656-1742), angielski astronom i matematyk.

Zewntrzne czci globu mona nazwa skorup, za wewntrzne jdrem lub wewntrznym globusem, zawartym w rodku naszego, z pynn substancj pomidzy nimi. Majc ten sam wsplny rodek i o obrotu dobowego, mog obraca si wok naszej Ziemi co 24 godziny; jednake ta zewntrzna sfera ma ruch obrotowy nieco wolniejszy lub szybszy ni wewntrzna kula. Wraz z upywem czasu nawet bardzo niewielkie powtarzajce si rnice staj si wyczuwalne. Dlatego wewntrzne czci bd stopniowo oddala si od zewntrznych i nie dotrzymujc sobie kroku zdawa si przesuwa albo na wschd, albo na zachd dziki rnicy ich obrotw. Zaoywszy zatem, e wewntrzna sfera bdzie miaa taki wanie ruch, rozwiemy t zagadk. Jeeli bowiem zewntrzna skorupa Ziemi bdzie magnesem, a jej bieguny bd si znajdoway w pewnej odlegoci od biegunw obrotu dobowego; i jeli wewntrzne jdro bdzie takim samym magnesem majcym swoje bieguny w dwch rnych miejscach, rwnie odlegych od jego osi, wwczas te ostatnie poprzez stopniow i powoln przemian ruchu zmieni swoje pooenie w stosunku do skorupy zewntrznej; w ten sposb moemy da rozsdne wyjanienie deklinacji magnetycznej, a nikt dotd nie podj takiej prby. Wymieniwszy wszystkie najwaniejsze, jego zdaniem, zastrzeenia czytelnika do swojej teorii e aden taki wewntrzny glob nie bdzie mg si utrzyma we wntrzu skorupy ziemskiej, e woda morska nieustannie bdzie do niego cieka, a cakowite ciemnoci uniemoliwi istnienie jakiejkolwiek formy ycia Halley raczej nieprzekonujco odwouje si do mdroci Stwrcy, ktry zadba o makrokosmos znacznie lepiej ni ja mog sobie wyobrazi czy wyrazi. Przedstawi jednak diagram swojej wizji Pustej Ziemi wraz z kilkoma obliczeniami matematycznymi, by 23

wyjani swoj koncepcj:

Narysowany przez Halleya diagram Pustej Ziemi, ktry pojawi si w jego artykule w Philosophical Transactions.

Doczam nastpujcy schemat, na ktrym Ziemia jest przedstawiona na zewntrznym krgu, a trzy wewntrzne krgi s niemal rwnie proporcjonalne do wielkoci planet Wenus, Marsa i Merkurego, ktre wszystkie mog by wczone do globu ziemskiego i wszystkie te sklepienia s odpowiednio mocne, by uniosy ich ciar. Kade takie sklepienie, ocienione inaczej od reszty, moe skada si, jak przypuszczam, z materii magnetycznej, a cao obraca si wok wsplnej osi, z tjednak rnic, i zewntrzna sfera robi to nieco szybciej ni wewntrzna. Poniewa rednica Ziemi wynosi okoo 8 tysicy mil angielskich [12.872 kilometrw], zakadam, e jej skorupa ma grubo 500 mil [804,5 kilometrw], przyjmuj te nastpne 500 mil dla strefy poredniej, niezbdnej dla wielkiej atmosfery nalecej do planety Wenus; Wenus przydzielam skorup tej samej gruboci i pozostawiam tak sam przestrze midzy jej sklepieniem a Marsem; podobnie co do Marsa i Merkurego; co do tej ostatniej kuli zakadam, e jest jednolita i e ma okoo 2 tysicy mil [3218 kilometrw] rednicy. Halley zakoczy swj artyku wyzywajcym stwierdzeniem: W taki oto sposb ukazaem moliwo istnienia znacznie bogatszego dziea Stwrcy ni dotychczas przypuszczano. Jeli wyda si ona dziwna tym, ktrzy nie s obznajomieni z 24

systemem magnetycznym, mam nadziej, e po pierwsze poinformuje ich o faktach, a po drugie, niech przedstawi, jeli zdoaj, prostsz hipotez. Praca sir Edmunda Halleya o Pustej Ziemi miaa kilka wyda i ulega pewnym zmianom przez nastpne trzydzieci lat, co nasuwa przypuszczenie, e bya znana ludziom wyksztaconym, cho raczej nie zostaa dobrze przyjta przez wspczesnych mu naukowcw. Wikszo z nich znacznie bardziej zainteresoway jego wyjanienia odchylenia igy kompasu. Mimo to astronom krlewski nie przestawa broni swojej teorii, dodajc w marcu 1716 roku inny wany komentarz po szczeglnie piknej aurora borealis, ktr ogldano w Europie Pnocnej. Dostarczya ona Halleyowi odpowiedzi na pytanie, co owieca wiat podziemny. Napisa inny artyku dla Philosophical Transaction, w ktrym szczegowo omwi zaobserwowan wtedy zorz polarn i znalaz dla niej wasne wyjanienie. Wedug Halleya wysunite przez astronomw hipotezy o pochodzeniu tego zjawiska s cakowicie bdne. Doszed on do wniosku, e zorz polarn wywouje ucieczka wieccej materii, ktra zapewnia odwiecznym sferom cige wiato dzienne. Materia ta, stwierdzi, naturalnie wymykaaby si tam, gdzie zewntrzna sfera jest najciesza to znaczy na dalekiej pnocy, gdy jego przyjaciel Newton wanie udowodni mu, e Ziemia jest spaszczona na biegunach a Halley uwaa, i powodem tego spaszczenia jest cienienie sfery zewntrznej.

Aurora Borealis Chocia pniej matematycy i fizycy odrzucili wywody Halleya, pozostaa jednak pewna liczba ludzi dostatecznie zainteresowanych jego teori by wspomnie o niej w swoich wasnych pracach. Jednym z pierwszych by Cottom Mather (1663-1728), purytaski pastor z Nowej Anglii, znany z wywoania nagonki na czarownice w Salem. Cakowicie zgadza si on z t hipotez i w ksice The Christian Philosopher (Chrzecijaski filozof, 1721) w rodziale pt. O magnetyzmie, przytoczy niemal dosownie to, co Halley napisa. Moemy uzna zewntrzn cz naszego globu jako skorup, napisa, rodkow za jako jdro lub wewntrzny glob, ktre, majc ten sam wsplny rodek i o obrotu dobowego, mog obraca si wok naszej Ziemi co 24 godziny. Pniej Mather stwierdzi, e zgadza si rwnie z wnioskami Halleya o aurora borealis: 25

Wewntrzna sfera porednia moe by zawsze owietlona; sklepienie za wieci od takiej substancji jak powierzchnia Soca; a moe maj one jakie szczeglne ciaa wietlne, o ktrych nie mamy pojcia... Ale do tego, gdy dotarlimy ju poza ludzk przenikliwo; zagbilimy si tak daleko, jak mogy nas zaprowadzi wszystkie przypuszczenia! Jakkolwiek Mather bez enady niemal dosownie powtrzy tez Halleya, mona powiedzie, e pomg w przetrwaniu koncepcji Pustej Ziemi, gdy pniejsze pokolenia czytelnikw, szukajc w jego pracach opowieci o diabach, demonach i innych dziwacznych zjawiskach wszelkiego rodzaju, natkny si na ten wany rodzia. Podny szwajcarski matematyk Leonhard Euler (1707-1783), ktry opracowa nowe metody rozwizywania problemw obserwacji astronomicznych, twierdzi pniej, e jeli wntrze Ziemi jest puste, moe tam by tylko jeden wiat wewntrzny z owietlajcym go rodkowym socem. Sir John Leslie (1766-1832), szkocki filozof natury, ktry prowadzi eksperymenty z promieniowaniem, uwaa przeciwnie, e ten wiat wewntrzny powinien raczej mie dwa soca krce wok wsplnego rodka cikoci. Nawet nazwa je Plutonem, od greckiego boga podziemi, i Prozerpin od imienia jego ony. Jednak pomimo komentarzy tych wszystkich uczonych mw i zainteresowania opinii publicznej, mino niemal sto lat, zanim kto zaj si zagadk Pustej Ziemi z takim samym zaangaowaniem, jak sir Edmund Halley. Tym razem wszake okaza si nim czowiek, ktry nie tylko by zainteresowany wyjanieniem pewnej teorii, jak astronom krlewski, lecz take zamierza odwiedzi podziemny wiat. Nie wtpi bowiem, e znajduje si on pod jego stopami.

26

Teoria koncentrycznych sfer

W starym parku w Hamilton w poudniowo-zachodnim Ohio stoi interesujcy, zniszczony przez czas pomnik, ktry atwo mona przegapi w codziennej krztaninie tego orodka przemysowego. Skada si on z czworobocznego cokou, wysokiego prawie na 1,5 metra, z wydron kul na szczycie. Napis na dole, tak zatarty, e niemal niczytelny, informuje kadego, kto zatrzyma si obok, by na spojrze, i pomnik wznis w 1829 roku czowiek o dziwacznym nazwisku Americus Vespucius Symmes dla uczczenia pamici swego ojca, kapitana Johna Clevesa Symmesa. Pomnik ten oddaje mu cze nie jako onierzowi, gdy Hamilton chlubi si wspaniaym pomnikiem onierzy, eglarzy i pionierw, lecz, co znacznie bardziej zasuguje na uwag, jako pierwszemu wspczesnemu propagatorowi legendy o Pustej Ziemi. Wyryte na nim sowa s tak dziwne, i trudno byoby znale podobne na jakimkolwiek innym pomniku: KAPITAN JOHN CLEYES SYMMES onierz, filozof i twrca teorii Symmesa o koncentrycznych sferach i otworach na biegunach. Twierdzi, e Ziemia jest pusta i zdatna do zamieszkania w swym wntrzu. Niestety, wikszo mieszkacw Hamilton mao wie o yciu Symmesa lub o jego teorii. Ci, ktrzy o nim syszeli, uwaaj go za dziwaka, ktry wykoczy si podrujc niepotrzebnie po kraju, wyjaniajc swoje zwariowane teorie i daremnie prbujc zdoby poparcie dla ekspedycji do wiata wewntrznego. Po wybitnej karierze wojskowej Symmes powici si bez reszty wyjanieniu odwiecznej zagadki Pustej Ziemi... Miasto Hamilton ley nad Great Miami River o prawie 40 kilometrw na pnoc od Cincinnati. Produkuje si tam tkaniny, papier, czci zamienne do samochodw, sejfy oraz prasy mechaniczne i hydrauliczne. Chocia jest siedzib lokalnego samorzdu, nie mona by go opisa jako atrakcji turystycznej, mimo e ma do ciekaw histori. Pierwszym budynkiem na tym miejscu by fort Hamilton, ktrego genera Anthony Wayne zwany Szalonym uywa jako bazy do walki z Indianami w latach 1791 i 1796. W 1794 roku obok fortu zbudowano miasteczko Fairfield. Jego wspczesna nazwa pochodzi od Aleksandra Hamiltona, amerykaskiego ma stanu. Po przekopaniu w poowie roku 1805 kanau Miami-Erie, zapewniajcego poczenie z Cincinnati na poudniu i Dayton na pnocy, Hamilton miao zapewnion przyszo. Pierwsi osadnicy w tej czci Ohio przypuszczalnie mieli co innego na gowie ni badanie wystpujcych wszdzie w okolicy olbrzymich kopcw, ktre, wedug legendy, byy tam od bardzo dawna. Na pewno miejscowi farmerzy, zajci bardziej prozaicznymi sprawami, zrwnali wiele z nich z ziemi zanim archeolodzy mogli przeprowadzi tam badania. Rozwaania nad pochodzeniem tych kopcw nie s czci naszej opowieci, ale Robert Charroux zaproponowa pewn fascynujc teori: W Ameryce Pnocnej, a zwaszcza w Ohio, jest wiele kurhanw i olbrzymich kopcw w ksztacie wa wzniesionych z ziemi w czasach prehistorycznych. Nie ma wtpliwoci, e dawniej byo ich tysice naleaoby si wic zastanowi, czy Kraina Wzgrz naszych celtyckich przodkw nie znajdowaa si w Meksyku, lecz w Ameryce Pnocnej, przynajmniej w najdawniejszych czasach. Pniej moe Krain Wzgrz sta si Meksyk, gdzie usypano pierwsze kurhany. Bez wzgldu na to, jaka jest prawda, w Stanach Zjednoczonych odkryto mnstwo sztucznych wzgrz. W Chilicothe w Ohio, [niedaleko od Hamilton] jest ich dwadziecia cztery, w ksztacie stoka... 27

Pomnik w parku w Hamilton, w poudniowo-zachodnim Ohio, wzniesiony w 1829 roku przez Americusa Vespuciusa Symmesa dla uczczenia pamici swego ojca, kapitana Johna Clevesa Symmesa.

Wszystko to sprawia, e Hamilton w Ohio jest odpowiednim miejscem dla rozwoju kariery Johna Clevesa Symmesa, zwolennika teorii koncentrycznych sfer, cho nie urodzi si tutaj, lecz w hrabstwie Sussex w New Jersey, 5 listopada 1780 roku. Ochrzczono go imieniem synnego wuja noszcego to samo nazwisko. Wuj w odegra znaczn rol w historii rodkowego Wschodu, wymyli bowiem tzw. nabytek Symmesa. Do jego przodkw zalicza si rd wybitnych pastorw z Nowej Anglii, z ktrych pierwszym by Zachariasz Symmes. Ten angielski purytanin wyemigrowa do Massachusetts ze wschodniej Anglii w 1634 roku. 28

W szkole mody John wykaza si zdolnociami matematycznymi, mia zainteresowania naukowe i by te wszechstronnym czytelnikiem. Poniewa w jego domowej bibliotece bya pewna liczba dzie Cottona Mathera, rwnie pastora i przyjaciela Zachariasza Symmesa, uwaa si, i jego potomek po raz pierwszy zetkn si z teori Pustej Ziemi w ksice The Christian Philospher. Jednake w wieku 20 lat Symmes wybra karier wojskow i szybko okaza si zdolnym i dobrze wyszkolonym onierzem. Do roku 1812, gdy wybucha wojna midzy Ameryk i Wielk Brytani awansowa do stopnia kapitana. Uczestniczy w bitwach pod Bridgewater i Lundys Lane i zasyn z odwagi. W 1813 roku odegra wan rol w zwycistwie Olivera Hazarda Perryego nad jeziorem Erie, kiedy poprowadzi oddzia komandosw na brytyjskie John Cleves Symmes, Jr. umocnienia, otwierajc drog atakowi gwnych si amerykaskich. Otrzyma kilka medali za odwag i sta si kim w rodzaju bohatera. Niestety, wielce indywidualistyczny sposb walki Symmesa, ktry jednak uczyni jego niespodziewany atak tak udanym, w poczeniu z ostrym jzykiem a nie krpowa si zarwno wobec podwadnych, jak i zwierzchnikw nie zapewniy mu popularnoci w dowdztwie. Po ostatecznym zwycistwie Andrewa Jacksona w Nowym Orleanie w styczniu 1815 roku, odesano Symmesa do zagubionego w lenych ostpach fortu w grnym biegu Mississippi. Chocia taki przydzia musia by wielce frustrujcy dla Symmesa, postanowi on wykorzysta wolny czas na rozwinicie swoich zainteresowa budow Ziemi pod wpywem eseju Cottona Mathera. Zatopi si w lekturze i w ten sposb pozna teorie dwch amerykaskich profesorw, Abnera Burnetta i Johna Woodwarda. Burnett utrzymywa, e Ziemia powstaa jako pywajca kula z bota pokrytego olejem i zgromadzia kosmiczne miecie, by utworzy zewntrzn skorup. Natomiast Woodward twierdzi, i nasza planeta skada si jak cebula z wyranie odrbnych, nakadajcych si na siebie warstw. Jednake John Cleves Symmes wycign wasne wnioski e Ziemia jest pusta, z picioma koncentrycznymi sferami pod zewntrzn skorup, a wszystkie maj wsplny rodek. Symmes zauway te, e w naturze wiele rzeczy jest pustych; poczynajc od trzcin rosncych na brzegach Mississippi do koci w misie podawanym na kolacj. I, co byo bardziej kontrowersyjne, uzna, e teoria grawitacji Newtona jest faszywa. Doszed bowiem do wniosku, i atmosfer wypenia niewidzialna substancja, ktr nazwa plastycznym, eterycznym fluidem zoonym z malekich kulek eteru, rwnie pustych. To wanie ta substancja, jak twierdzi, spychaa wszystko do ziemi, a nie przyciganie z teorii Newtona. Caa ta koncepcja stopniowo zamienia si w obsesj i w 1826 roku Symmes poda si do dymisji, by przedstawi sw teori amerykaskiej opinii publicznej. Dla sfinansowania swoich bada przenis si do St. Louis w stanie Missouri i zaoy tam placwk handlow. Zaopatrujc wojsko i handlujc z Indianami nadal znajdowa czas na prac nad swym projektem. Polubi te wdow Mary Ann Lockwood, ktra miaa ju szecioro dzieci, i szybko spodzi jeszcze czworo, a wszystkie otrzymay podobne imiona jak jego pierworodny, Americus Vespucius Symmes. Pewnego dnia, gdy Symmes siedzia nad Missouri, inna myl przysza mu do gowy. Jeeli istniay wejcia do tego pustego wiata, to najprawdopodobniej musiay znajdowa si na biegunach. Ale jak si tam dosta i przekona o tym? Zdawa sobie spraw, e koniecznie musi szuka poparcia rzdu i naukowcw, dlatego postanowi zoy pewne owiadczenie. Zamierza wystosowa je do prezydenta Stanw Zjednoczonych, do Kongresu, najwikszych uniwersytetw amerykaskich, przywdcw pastw i wybitnych naukowcw w Europie, a take do mieszkacw kadego wikszego miasta i miasteczka w swojej ojczynie. Egzemplarz tego unikalnego dokumentu, ktry zdoby Symmmesowi rozgos, datowany na 10 kwietnia 1818 roku, nadal znajduje si w Library of Congress w Waszyngtonie.

29

MANIFEST DO CAEGO WIATA wiato daje wiato wiatu odkry ad infinitum St. Louis, Terytorium Missouri, Ameryka Pnocna, 10 kwietnia 1818 Owiadczam, e wntrze Ziemi jest puste i nadaje si do zamieszkania; zawiera ona pewn liczb twardych koncentrycznych sfer (jedne w drugich) i ma otwory na biegunach na szerokoci dwunastu lub szesnastu stopni. Rcz yciem za prawdziwo tego stwierdzenia i gotw jestem zbada wntrze Ziemi, jeeli wiat mnie poprze i pomoe mi w tym przedsiwziciu. John Cleves Symmes z Ohio, byy kapitan piechoty N. B. Mam przygotowany dla prasy traktat o mojej tezie, gdzie przytaczam dowody na prawdziwo powyszego stwierdzenia, wyjanienia rnych zjawisk i ujawniam Zoty Sekret doktora Darwina. Moje warunki to poparcie Starego i Nowego wiata, a traktat powicam onie i moim dziesiciorgu dzieciom. Wybieram doktora S. L. Mitchella, sir H. Davyego i barona Alexandra von Humbolta na moich protektorw. Prosz o stu dzielnych towarzyszy, dobrze wyekwipowanych, by zacz wypraw z Syberii na jesieni, z reniferami i saniami, zdolnymi wdrowa po zamarznitym morzu. Owiadczam, e po dotarciu do 83 stopnia szerokoci geograficznej pnocnej znajdziemy ciep i bogat krain, pen bujnej rolinnoci i zwierzyny, jeli nie ludzi; wrcimy nastpnej wiosny. J. C. S. Do manifestu doczona jest notatka wiadczca, e temu dokumentowi towarzyszy list podpisany przez kilku wybitnych mieszkacw St. Louis, stwierdzajcy, i autor to dobry ojciec, szanowany biznesmen i chrzecijaski dentelmen. Jednake jedyn reakcj na ten manifest byo pene osupienia milczenie, chocia, wedug niektrych amerykaskich rde, cara Rosji miaa zaintrygowa moliwo zdobycia nowych ziem. W Paryu, w Academie des Sciences, hrabia de Volnay nazwa autora szalecem. Nie zniechcony Symmes napisa do gazet pewn liczb artykuw o swojej teorii i postanowi wygosi seri odczytw, podczas ktrych mia zamiar prosi o datki na sfinansowanie ekspedycji. Pewien mody mczyzna, Paul Clark, ktry by obecny na jednym z wykadw Symmesa dla studentw Union College zim 1826/27, zrobi szczegowe notatki i potem napisa bezcenny artyku The Symmes Theory of the Earth (Teoria wntrza Ziemi Symmesa), ktry pojawi si w Atlantic Monthly w kwietniu 1873 roku. Wedug jego teorii Ziemia jest kulista, pusta w rodku i otwarta na biegunach. Promie pnocnego otworu wynosi okoo 3218 kilometrw, a rednica 6436 kilometrw od kraca do kraca. Otwr na poudniu jest nieco wikszy. Wprawdzie paszczyzny tych otworw s rwnolege do siebie, ale z rwnikiem tworz kt 12 stopni, tak e najwysza cz pnocnej paszczyzny znajduje si dokadnie nad najnisz czci poudniowej. Skorupa ziemska ma okoo 1609 kilometrw gruboci, a jej pobocza mierz, od regularnej wklsoci we wntrzu do regularnej wypukoci na zewntrz, okoo 24.135 kilometrw. Pobocza te zajmuj okoo 25 stopni i gdyby przedstawiono je na mapie, wida by byo jedynie ich zewntrzn poow, natomiast wszystko powyej lub jeszcze dalej od rwnika znajdowaoby si na szczycie i we wntrzu otworu. Nie byoby wida stref polarnych przedstawianych na naszych mapach. Linie poudnikw cign si pod ktem prostym od rwnika do zewntrznych kracw otworw, a potem wij wok powierzchni tych kracw, koczc si w punktach znajdujcych si bezporednio pod najwyszymi czciami otworw zarwno na pnocy, jak i 30

na poudniu. Linia oznaczajca lokalizacj wierzchoka pnocnego otworu zaczyna si w pewnym punkcie w Laponii okoo 68 stopni szerokoci pnocnej i 20 stopni dugoci wschodniej od Londynu na poudniku przecinajcym Spitsbergen, skd biegnie na poudniowy zachd przez Ocean Atlantycki i poudniow cz Grenladnii, Zatok Hudsona i przez kontynent amerykaski do Pacyfiku w pobliu Cook's Inlet, stamtd za do Fox Islands do punktu okoo 56 stopnia szerokoci geograficznej pnocnej i 160 stopni dugoci geograficznej wschodniej w pobliu poudniowego kraca Cieniny Beringa. Pniej przemierza Pacyfik, poudniow cz Kamczatki, kieruje si na pnocny zachd przez Syberi, do Europy przez Ural na szerokoci okoo 58 stopni szerokoci geograficznej pnocnej i mija wybrzea Arktyki przy wejciu na Morze Biae, po czym wraca do punktu wyjcia... Kapitan Symmes bardzo pracowicie zestawi liczne odrbne fakty ze swoich bada, z relacji Rossa, Howego, Parryego, McKenziego i innych, ktrzy na ldzie i morzu badali strefy polarne, oraz podobne dowody z pniejszych ekspedycji od czasu ogoszenia jego teorii w roku 1829. aden z badaczy, ktrzy dostarczyli dowodw na poparcie tej teorii, zdaje si nie mie o niej najmniejszego pojcia. Fakty te s znane i nie mona zarzuci autorowi, i zebra je na poparcie urojonych przesanek. Clark stwierdza, e Symmes jako jeden z argumentw przytoczy znaczne rnice klimatyczne na biegunach; otwarte przestrzenie oceanu, ktre tam istniej; zjawiska takie jak zorze polarne, ktre mona wyjani tylko wiatem docierajcym z otworw na biegunach; dziwaczne zachowanie si igie kompasw; i, na koniec, piercienie Saturna jako dowd na istnienie koncentrycznoci w naturze. Kapitan Symmes zgromadzi imponujc ilo faktw i dowodw na poparcie swojej teorii, zakoczy jego uwany suchacz i tylko czas, wielki odkrywca tajemnic, dowiedzie, czy ta zaskakujca teoria jest prawdziwa w caoci lub czciowo i czy jej autor by wizjonerem, czy te prawdziwym filozofem czczonym przez potomnych. Pomimo yczliwego przyjcia, z jakim John Cleves Symmes spotka si tym razem, czsto witano go kpinami i czasami nawet musia wasnorcznie wyrzuca z sali co bardziej dokuczliwych drczycieli. Jego raczej szowinistyczne twierdzenie, e odkrycie Pustej Ziemi przysporzy Ameryce nowych terytoriw, spotkao si ze zrozumieniem w niektrych mniejszych spoecznociach. Woania Symmesa o poparcie zwrciy uwag bogatego biznesmena Jamesa McBridea z Miami w stanie Ohio, ktry by czonkiem zarzdu miejscowego uniwersytetu i mia wysoko postawionych przyjaci. Udzieli wsparcia finansowego Symmesowi, ktry dziki temu mg zamieszka w pobliskim Hamilton. Przedstawi go te Richardowi Mentorowi Johnsonowi, stosownie nazwanemu przedstawicielowi ssiedniego stanu Kentucky. Johnson okaza si bezstronnym, inteligentnym politykiem, ktry, cho niecakowicie przekonany do teorii Symmesa, uzna, e przynajmniej zasuguje ona na przedstawienie w Waszyngtonie. Wobec tego 28 stycznia 1823 roku Johnson zaproponowa w Kongresie, eby rzd amerykaski sfinansowa wypraw, by zaj tereny znajdujce si wewntrz Ziemi. Przedstawi w oglnych zarysach teori Symmesa i jego plany oraz podnis duy pk listw, ktre, jak twierdzi, napisali mieszkacy Ohio, Kentucky, Indiany i Missouri. Wszyscy oni s zdrowymi na umyle, inteligentnymi wyborcami dajcymi, abymy przynieli wielki zaszczyt i przysporzyli korzyci Stanom Zjednoczonym przez otwarcie tych nowych ziem, owiadczy. Niestety, bardzo nieliczni kongresmeni podzielili entuzjazm Johnsona do tej propozycji, ktra zostaa odoona ad acta. Dla Symmesa oznaczao to poszukiwanie niezbdnych funduszy gdzie indziej, natomiast dla Johnsona chwila ta miaa wkrtce sta si tylko dziwacznym incydentem w karierze, ktr zakoczy wybr na wiceprezydenta Stanw Zjednoczonych.

31

Glob ziemski wedug Symmesa, przedstawiony na tylnej stronie okadki jego ksiki The Symmes Theory of Concentric Spheres z 1885 roku.

Jednake dziki staemu poparciu Jamesa McBridea Symmes mg kontynuowa wykady, z powodu ktrych, jedc po kraju, na wiele miesicy oddali si od swojej rodziny w Hamilton. W marcu 1824 roku otuchy dodao mu charytatywne przedstawienie w teatrze w Cincinnati na rzecz jego wyprawy, a dwa miesice pniej mia miejsce najbardziej udany z jego odczytw wanie w Hamilton. Po wykadzie suchacze przyjli rezolucj goszc, e naszym zdaniem teoria Symmesa o Ziemi zasuguje na wielki szacunek i warta jest uwagi ludu Ameryki. McBride doprowadzi do zebrania wszystkich notatek oraz artykuw Symmesa i opublikowa je w roku 1826 pt. Theory of Concentric Spheres (Teoria Symmesa o koncentrycznych sferach). Ten bogaty filantrop doczy rwnie schemat globu ziemskiego wedug teorii Symmesa i przedmow, w ktrej potwierdzi swoj wiar w ni: Wprawdzie dokadna lokalizacja miejsc, gdzie, jak si sdzi, znajduj si krawdzie otworw polarnych, nie zostaa jeszcze potwierdzona z cakowit pewnoci, ale uwaa si je za niemal dokadne. Ich lokalizacj potwierdza wygld tych rejonw takie jak pas lub strefa otaczajca nasz glob, gdzie nie rosn ani drzewa, ani adne inne roliny (z wyjtkiem mchw); nadcigajce z rnych stron pywy oceaniczne, ktre zdaj si spotyka; czstsze wystpowanie wielkich fal na morzu i aurora borealis pojawiajca si od strony poudniowej. Dalsze petycje o pomoc finansow dla Symmesa zostay wysane do Kongresu Stanw Zjednoczonych i do zgromadzenia oglnego stanu Ohio, lecz bez powodzenia. W roku 1825 pozwolono kapitanowi Symmesowi przyczy si do rosyjskiej ekspedycji polarnej. Nie mg jednak tego zrobi z powodu kopotw finansowych i zego stanu zdrowia. Wyczerpanie mczcymi podrami, podczas ktrych wygasza swoje odczyty, doprowadzio w kocu zim 1828 roku do zaamania, gdy znajdowa si w Kanadzie. Wci wierny McBride zorganizowa przewiezienie 32

Symmesa do domu w Hamilton, gdzie czule opiekowaa si nim jego wyrozumiaa ona. Lecz Symmes w kocu przypaci yciem obsesj na punkcie Pustej Ziemi i zmar we nie 29 maja 1829 roku. Pochowano go z honorami wojskowymi i jego nekrolog w Hamilton Eagle zawiera wicej podziwu dla kariery w armii ni dla teorii koncentrycznych sfer. Lecz teoria Symmesa nie umara razem z nim. Jego zwolennik Joseph Reynolds, absolwent Ohio Univerisity, ktry przyczy si do Symmesa po wysuchaniu jednego z wykadw i zosta menederem odpowiedzialnym za organizacj odczytw, postanowi kontynuowa zbirk pienidzy na wypraw do Pustej Ziemi. Wygaszane przeze mowy byy znacznie barwniejsze ni wykady jego mentora; obiecywa w nich podziemny wiat zalany ciepym wiatem, z piknymi miastami zamieszkanymi przez ras wysokich na 6,5 metra olbrzymw, strzegcych bezcennego skarbu. Zaproszenia na t wypraw, ktre Reynolds rozdawa suchaczom, przyniosy mu setki dolarw. Najwikszym sukcesem Reynoldsa byo przekonanie amerykaskiego sekretarza do spraw marynarki wojennej, Samuela Lewisa Southarda, o sensownoci jego planu. Zdaje si, e Southard z kolei przekona ni mniej ni wicej tylko samego prezydenta Johna Quinceya Adamsa, e ta teoria warta jest zbadania. Istniej dowody, i prezydent rozkaza sprawdzi moliwo wysania okrtu na biegun poudniowy. Zanim jednak rozkaz zosta wykonany, kadencja Adamsa dobiega koca, a jego nastpca, trzewo mylcy byy dowdca i bohater wojny 1812 roku, Andrew Jackson, odrzuci propozycj Southarda. Joseph Reynolds sprbowa jeszcze innego sposobu. W roku 1829 zaoy Kompani Eksploracji Pustej Ziemi i wprowadzi jej akcje na gied nowojorsk. Wydaje si, e koncepcja ta miaa w sobie co, co pocigao odwaniejszych i zamoniejszych mieszkacw tego miasta. A pogoski o majtku, jaki mona zbi na znalezieniu podziemnego wiata sprawiy, i Reynolds i jego wsplnicy zgromadzili dostatecznie duo pienidzy, eby wyekwpipowa dwa okrty, ktre miay popyn do bieguna poudniowego. Byy to brygantyny: Annawan, pod dowdztwem kapitana N.B. Palmera, i Seraph, ktrym dowodzi kapitan Robert Pendelton. Wypyny z portu nowojorskiego 29 padziernika 1829 roku. Istniej jednak pewne wtpliwoci, czy Joseph Reynolds rzeczywicie wzi udzia w tej wyprawie, chocia dokumenty wykazuj na Seraphie obecno uczonego nazwiskiem J. Reynolds, ktremu towarzyszy niejaki doktor Watson. Rwnie niepewny jest los obu statkw. Jedna wersja gosi, e brygantyny dotary tylko do wybrzey Chile, gdzie zaogi si zbuntoway. Wedug drugiej okrty rozbiy si na skaach, natomiast trzecia utrzymuje, e dotary do bieguna poudniowego, ale grupa wysadzonych na lodowiec marynarzy niebawem zabdzia i w ostatniej chwili uratowano ich przed mierci z zimna i godu. Nie ma jednak najmniejszych wtpliwoci, e nieszczsna ekspedycja nie znalaza otworu na biegunie, i e ju nigdy wicej nie syszano o Josephie Reynoldsie. To prawdziwa tragedia, e bez wtpienia powane plany Symmesa zakoczyy si w tak niepowany sposb. Lecz podobnie jak jego pomnik w Hamilton przetrwa mimo upywu czasu, tak jego wizja wiata nie przestaa inspirowa innych. W wiecie literatury teoria Symmesa daa pocztek prawdziwej lawinie powieci i opowiada, ktre przez ptora wieku intrygoway i cieszyy czytelnikw, cho zapewne wikszo z nich wiedziaa niewiele lub nic o rdle inspiracji, z jakiego czerpali autorzy. Amerykanin Edgar Allan Poe dosownie wymyli t szko fantastyki w krtkim opowiadaniu Rkopis znaleziony w butelce (1833), nastpnie napisa powie Narrative of Arthur Gordon Pym (Opowie Artura Gordona Pyma, 1838). Nie zdy jednak ukoczy jej przed mierci i pniej zakoczy j Juliusz Verne, ktry nada jej tytu Le mystere antarctique (Tajemnica Antarktydy, 1898). Verne wczeniej napisa prawdopodobnie najlepsz znan ksik na ten temat, Podr do wntrza Ziemi (1872), o grupie badaczy, ktrzy zawdrowali do Pustej Ziemi przez krater wygasego wulkanu. W 1959 roku powie ta zostaa zrcznie sfilmowana z Jamesem Masonem w roli dowdcy wyprawy. Ducha Symmesa mona rwnie odnale w powieci Williama R. Bradshawa The Goddess of Atvatabar: Being the History of the Discovery of the Interior Worlds and Conquest of Atvatabar (Bogini Atvatabaru. Historia odkrycia wewntrznego wiata i podboju Atvatabaru, 1892), ktr 33

opublikowano wraz map wiata wewntrznego, najwidoczniej opart na wasnorcznym rysunku kapitana Symmesa. Mieszkacy tej Pustej Ziemi s wyznawcami kultu mioci i uwaaj pozbawiony orgazmu stosunek pciowy za sposb na wieczn modo. Underground Man (Podziemny czowiek, 1896) Gabriela Tardea spodoba si H.G. Wellsowi, ktry napisa wstp do angielskiego wydania. W ksice tej opisano jak ostatni ludzie na Ziemi wycofali si do utopijnego podziemnego wiata, gdy energia Soca si wyczerpaa. Krtkie opowiadanie Freda Thorpa In the World Below (wiat poniej, 1897) o przygodach we wntrzu Ziemi wyprzedzio synn seri o Pellucidarze pira Edgara Ricea Burroughsa, ktra zacza si od At the Earth Core (W jdrze ziemi, 1914). Zaginione rasy yjce w podziemnym wiecie wystpuj w popularnej powieci Charlesa Willinga Bealea The Secret of the Earth (Sekret ziemi, 1899); w ksice Jacka Adamsa Neequa or The Problem of the Ages (Neequa albo problem wiekw) w podziemnym wiecie osignito rwnouprawnienie pci, za akcja niezwykle rzadkiej powieci Franka Powella The Wolf Men: A Tale of Amazing Adventures (Dziwne przygody wilkoaka) toczy si w czasach prehistorycznych. W ostatnich latach kontynuowa t tradycj S. Fowler Wright w The World Below (Dolny wiat, 1953), podobnie jak Howard Waldrop i Steven Utley w pomysowej noweli Block as the Pit, from Pole to Pole (Czarny jak dziura, od bieguna do bieguna, 1977), w ktrej wystpuj Symmes, Reynolds i Poe. Rudy Rucker, ktry jest profesorem matematyki na San Jose State University, w swojej powieci The Hollow Earth (Pusta Ziemia) obficie czerpie z caej sagi Symmesa, by opisa, jak jego zwolennicy rzeczywicie trafiaj przypadkiem na jeden z otworw na biegunie poudniowym i znajduj podziemny wiat przepeniony niespodziankami, ktrych nikt nie mgby sobie wyobrazi. Lecz prawdziwa historia poszukiwa Pustej Ziemi ma wasne, jeszcze dziwniejsze punkty zwrotne i zawlenia.

Mapa wiata wewntrznego Williama R. Bradshawa oparta na koncepcji Symmesa.

34

Dziwna podr Olafa Jansena

Dzisiaj nie ma nikogo w Glendale, rozlegym pnocnym przedmieciu Los Angeles, kto byby cakowicie pewny gdzie mieszka Olaf Jansen jeli w ogle sysza o tym niezwykym starym eglarzu. Przed laty niektrzy mieszkacy uwaali, e czowiek, ktry twierdzi, i dotar do Pustej Ziemi, mia dom obok dzisiejszego Colorado Boulevard; natomiast inni syszeli, e mieszka obok ogrodu zoologicznego w Los Angeles gdzie, jak stwierdzili cynicy, powinno si go zamkn po podaniu do wiadomoci publicznej szczegw jego przygd, podobnych do Mnchausenowskich. Jednake wedug wszelkiego prawdopodobiestwa jego skromny, may bungalow sta w pobliu Foothill Boulevard, w pooonej na poudniowym wschodzie San Fernando Valley, gdy Jansen mwi czsto o widoku z okna sypialni na soce wschodzce ponad szczytami San Jacinto na wschodzie. Glendale jest ruchliwym, przemysowo-mieszkalnym rejonem z wasnym lotniskiem i ogromnym Brand Park. Jeli chodzi o histori, to jego najwaniejszym zabytkiem jest Casa Adobe, budynek z suszonej na socu cegy zbudowany w latach 60. XIX wieku i Forest Lawn Memorial Park, gdzie pochowano wielu wielkich i wybitnych mieszkacw Los Angeles. Cmentarz ten zaoono w 1886 roku na terenie hiszpaskiej posiadoci z koca XVIII wieku (1784 rok). Zawiera on kopie wielu wspaniaych dzie sztuki, midzy innymi Wee Kirk othe Heather, rekonstrukcj szkockiego kocika Annie Laurie. Mimo e niektre relacje utrzymuj i Olaf Jansen rwnie zosta pochowany na Forest Lawn, nigdy nie znaleziono jego grobu. Historia opowiedziana przez tego starego Skandynawa z urodzenia, a Amerykanina z wyboru, o jego podry do Pustej Ziemi bya przedmiotem oywionej dyskusji od ogoszenia jej publicznie w 1908 roku. Pewne rodowiska odrzuciy j jako romantyczn fantazj, inne za owiadczyy, i jest to zrczna adaptacja teorii Johna Clevesa Symmesa. Olaf Jansen, ktry mia wtedy dziewidziesit par lat twierdzi, e jego opowie jest prawdziwa pod kadym wzgldem. Przez wiele lat nie opowiada o swoich przygodach z powodu reakcji pierwszych suchaczy i zego wpywu, jakie wywary na jego ycie. Lecz opowie Jansena to jedna z nielicznych relacji o podry do wiata wewntrznego, ktra nie zostaa cakowicie odrzucona pord zamieszania wywoanego przez powieci fantastyczne inspirowane teori Symmesa. Wedug wasnych sw Jansena, on sam nigdy nawet nie sysza o teorii koncentrycznych sfer, nie czyta te ani prac Symmesa, ani jakichkolwiek informacji o nim, kiedy przey co dziwnego na biegunie pnocnym. Olaf Jansen urodzi si 27 padziernika 1811 roku w Uleaborg obecnie zwanym Oulu porcie rybackim na zachodnim wybrzeu Zatoki Botnickiej w Finlandii. Jego ojciec Jens Jansen by Norwegiem, gdy urodzi si na Lofotach, natomiast matka pochodzia ze Sztokholmu, gdzie maonkowie zamieszkali. Pomimo zaawansowanej ciy pani Jansen, para nie zrezygnowaa z corocznej przejadki odzi Jensa do Zatoki Botnickiej. Jansenowie planowali wrci do Sztokholmu przed narodzinami pierwszego dziecka, ale wzburzone morze zmusio ich do odoenia podry powrotnej i udania si do Uleaborgu, gdzie pani Jansen urodzia chopczyka. Jak ju wtedy byo wida z wielkoci i wagi, odziedziczy on wzrost ojca, jego krzepkie ciao i czujne szare oczy. Kiedy dors, odznacza si tak sam cierpliwoci, szorstkoci i determinacj w poczeniu z wielk agodnoci. Niebawem okazao si, i mody Olaf podziela te ojcowsk mio do morza. Po ukoczeniu w wieku 14 lat pewnej prywatnej szkoy w Sztokholmie, chopiec zacz wypywa z ojcem na poowy wok wybrzey Skandynawii. Jens Jansen by czowiekiem, ktry lubi rzuca wyzwanie morzu, ale zawsze docenia jego potg. Nauczy swego syna sztuki eglarskiej i nabi mu gow opowieciami o legendarnych bogach skandynawskich, ktrych bardzo podziwia. Olaf Jansen mia dokadnie 19 lat, kiedy wraz z ojcem wyruszy w podr, ktra miaa zapewni im miejsce w nauce o Pustej Ziemi. Wedug Olafa Jansena opucili Sztokholm na pokadzie aglowego statku rybackiego jego ojca 3 35

kwietnia 1829 roku. Popynli na poudnie midzy wyspami Gotlandia i Olandi, a potem przez cienin oddzielajc Szwecj od Danii. Po krtkim postoju w Kristiansand na wybrzeu Norwegii, skierowali si na pnoc, mijajc Lofoty, zanim zatrzymali si w najdalej wysunitym na pnoc porcie, Hemmerfest. Po zaopatrzeniu si w prowiant, ojciec i syn poeglowali na Spitzbergen, gdzie po raz pierwszy ujrzeli kilka olbrzymich gr lodowych, po czym 23 czerwca bezpiecznie zarzucili kotwic w Zatoce Wijade. Tam z powodzeniem owili ryby przez kilka dni, a nastpnie ruszyli dalej przez Cienin Hinlopen w stron Ziemi Franciszka Jzefa. Olaf Jansen tak o tym opowiada: Przez kilka dni pynlimy wzdu skalistego wybrzea Ziemi Franciszka Jzefa. Wreszcie zerwa si przychylny wiatr, ktry umoliwi nam dotarcie do West Coast i, po caodobowej egludze, dopynlimy do jakiej piknej zatoczki. Nie chciao nam si wierzy, e znajdujemy si tak daleko na pnocy. Cz tego miejsca pokrywaa bujna rolinno, a tamtejsze powietrze byo ciepe i spokojne. Naprzeciwko nas, bezporednio na pnocy, rozcigao si otwarte, nie zamarznite morze. Mj ojciec arliwie wierzy w Odyna i Thora i czsto mawia do mnie, e byli to bogowie, ktrzy przybyli z daleka, spoza Wiatru Pnocnego. Wyjani, e istnieje tradycja, wedug ktrej jeszcze dalej na pnocy znajduje si kraj pikniejszy od wszystkiego, co widzieli miertelni ludzie. Jego zapa, arliwo i religijna gorliwo pobudziy moj modziecz wyobrani i zawoaem: Dlaczego nie mielibymy popyn do tego kraju? Niebo jest czyste, wiatr przyjazny i morze wolne od lodu. Jeszcze teraz widz przyjemne zaskoczenie, jakie odmalowao si na jego obliczu, gdy odwrci si do mnie i zapyta: Mj synu, czy chcesz popyn ze mn i zbada nieznane ziemie? Popyn tam, dokd nie dotar aden czowiek? Odpowiedziaem twierdzco. Doskonale odrzek. Oby chroni nas bg Odyn! i szybko ustawiwszy agle spojrza na nasz kompas, zwrci dzib statku na pnoc w stron otwartego przesmyku i nasza podr si rozpocza. Przez trzy dni aglowiec pyn na pnoc, a Olafa wyrwa ze snu gwatowny sztorm i woanie ojca o pomoc w zwiniciu agli. Mody mczyzna wspomina po latach, e wszdzie wokoo otaczaa nas gsta mga, czarna jak egipska noc, a w grze biaa niczym para wodna; w kocu stracilimy j z oczu, gdy wtopia si w wielkie biae patki padajcego niegu. Kiedy ojciec i syn szamotali si z aglami, statek koysa si na wszystkie strony, jakby znalaz si w rodku wiru. Trwao to trzy godziny, a przemoczeni do suchej nitki i wyczerpani rybacy znaleli si na spokojnych wodach. Kiedy ogldali d w poszukiwaniu uszkodze, Olaf nagle zauway w grze jakie niezwyke zjawisko: Promienie soca paday ukonie, jakbymy znajdowali si gdzie na pkuli poudniowej, a nie tak daleko na pnocy. Soce obracao si, koyszc si jednoczenie, jego orbita bya widoczna przez cay czas i unosio si coraz wyej i wyej. Czsto przesaniaa je mga, a mimo to wci przewiecao przez delikatne jak koronka chmury niczym zirytowane oko przeznaczenia, strzegce tej tajemniczej pnocnej krainy. Z daleka, na prawo od nas, odbijajce si w grach lodowych promienie soneczne tworzyy panoram niezliczonych kolorw i ksztatw, natomiast poniej wida byo zielonkawe morze, a w grze purpurowe niebo. Kiedy Olaf przypadkiem sprbowa kilku kropel wody morskiej, ktre spady na jego rk, zaskoczy go jej smak, gdy bya sodka. Po uzupenieniu zapasw wody dziki temu nieoczekiwanemu darowi losu, obaj mczyni pynli dalej jeszcze przez kilka dni. Ktrego dnia mniej wicej o tej samej porze ojciec zaskoczy mnie, gdy zwrci mi uwag na nowy widok rozcigajcy si prosto przed nami, niemal na horyzoncie. To faszywe soce!, zawoa. Czytaem o nich; nazywa si je odbiciem lub miraem. Wkrtce zniknie. Ale to matowoczerwone, faszywe soce, jak je nazywalimy, nie znikao przez kilka godzin; i cho nie wiedzielimy, czy rzeczywicie wieci, przez cay ten czas moglimy omie spojrzeniem horyzont i zlokalizowa blask tego faszywego soca co najmniej przez 12 godzin z kadej doby. 36

Trudno wszake powiedzie, e przypominao ono soce, chyba tylko okrgym ksztatem, a kiedy nie przesaniay go chmury lub oceaniczna mga, miao brzow, jakby zamazan powierzchni, ktra zmieniaa si w co w rodzaju biaej, wietlistej chmury, jakby odbijaa jakie silniejsze wiato spoza siebie. Wreszcie zgodzilimy si podczas dyskusji, e to arzce si jak palenisko soce, bez wzgldu na przyczyny tego zjawiska, nie byo odbiciem naszego Soca, lecz jedn z planet w kadym razie istniao rzeczywicie. Kompas pokadowy rwnie pokazywa, e dzieje si co bardzo dziwnego. Kompas, ktry mocno przywizalimy do jego miejsca z obawy przed nastpnym sztormem, nadal wskazywa na pnoc i porusza si na czopie tak, jak w Sztokholmie. Iga przestaa si nachyla. C to mogo znaczy? Po wielu dniach eglugi na pewno dawno minlimy biegun pnocny a przecie iga nadal wskazywaa na pnoc. Zdumiao to nas, gdy powinnimy byli teraz pyn na poudnie. Wedug opowieci Olafa Jansena przez nastpne pitnacie dni obaj eglarze wyranie widzieli lini brzegow kilku ldw, jednych rwninnych, innych za z acuchami grskimi. Wreszcie postanowili dobi do jednego z nich. Kiedy wdrowali po nieznanej ziemi, ujrzeli rwce rzeki, pikne drzewa i bujn flor bardzo podobn do tej, ktr znali, ale wszystko byo znacznie wiksze. Soce znw zwrcio ich uwag, jak wspomina pniej Olaf. W midzyczasie nie widzielimy ju promieni naszego soca, znalelimy jednak wewntrzny blask, bijcy od matowoczerwonego soca, ktre ju wczeniej przycigno nasz uwag. Emitowao teraz biae wiato, jak gdyby spoza dalekiej awicy chmur naprzeciwko nas. wiecio mocniej ni, powiedzmy, dwa ksiyce w peni w cakowicie bezchmurn noc. Po 12 godzinach ta biaa chmura znikaa z oczu, jakby zasonio j jakie ciao, i nastpne dwanacie godzin odpowiadao naszej nocy. Mj ojciec i ja skomentowalimy fakt, e nasz kompas nadal wskazywa na pnoc, chocia teraz ju wiedzielimy, e przepynlimy przez zakrzywienie lub skraj otworu w Ziemi, i e znajdowalimy si daleko na poudniu wewntrz skorupy ziemskiej, ktra, wedug naszych oblicze, musi mie okoo 482 kilometrw gruboci od wewntrznej do zewntrznej powierzchni. Krtko mwic, nie jest grubsza ni skorupa jajka, tak e powierzchnia wewntrz jest niemal taka sama jak na zewntrz. Wydaje si, e wielka wietlista chmura lub kula matowoczerwonego ognia, ktr postanowilimy nazwa Zadymionym Bogiem ognistoczerwona rano i wieczorem i piknie biaa w nocy zawieszona jest w wielkiej prni we wntrzu Ziemi i utrzymywana tam przez niezmienne prawo grawitacji lub jak odpychajc si atmosferyczn. W rzeczywistoci Zadymiony Bg jest nieruchomy i zjawisko dnia i nocy wewntrz Ziemi wywouje jej dobowy obrt wok osi. Wedug Olafa Jansena ta niezwyka odyseja trwaa sto, a moe wicej dni, ktrych nie da si opisa. W tym samym czasie w morzu, przez ktre pynli, dokonay si pewne niewielkie przemiany, zmieni si te klimat: Uznalimy, e nadszed ju listopad lub grudzie i wyczulimy, i tak zwany biegun poudniowy zwrcony jest ku socu. Dlatego uwaalimy, e kiedy wydostaniemy si spod wewntrznego blasku i ciepa Zadymionego Boga, natkniemy si na wiato i ciepo prawdziwego Soca, docierajce do otworu na biegunie poudniowym. I nie pomylilimy si. Pniej statek Jansena znw pochwyciy coraz to wiksze fale, kiedy pcha go do przodu ciepy wiatr wiata wewntrznego. Stopniowo zdali sobie spraw, e powietrze robi si coraz chodniejsze i zauwayli na horyzoncie kilka gr lodowych. Wkrtce znalelimy si wrd awicy kry i nie mam pojcia, w jaki sposb nasz stateczek 37

przepyn przez wskie szczeliny midzy nimi i nie zosta zmiadony. Kompas nadal zachowywa si rwnie dziwacznie i chwia si jak pijany, gdy mijalimy poudniowe zakrzywienie lub skraj skorupy ziemskiej, tak samo jak na jej pnocnym odpowiedniku. Wirowa, nachyla si i zdawao si, e co go optao. Przez wiele dni obaj eglarze musieli manewrowa midzy grami lodowymi, a wreszcie wypynli na otwarte morze. Jednak kiedy wydawao si im, e s ju bezpieczni, d uderzya w czciowo zanurzon w falach gr lodow. Zostali wyrzuceni za burt. Olaf spad, nieprzytomny, na gr lodow. Kiedy ockn si po kilku minutach, nigdzie nie byo wida jego ojca. I chocia gorczkowo szuka wszdzie wok gry lodowej i bada wzrokiem ocean, nigdzie nie dostrzeg ani Jensa Jansena, ani statku. Bez prowiantu i ciepej odziey, Olaf Jansen przygotowywa si na mier. Potem nieoczekiwanie w jego polu widzenia pojawi si jaki statek. Nie chcc wierzy wasnym oczom, Olaf przekona si, e jest to szkocki wielorybnik z napisan na burcie nazw Arlington. Pniej mia si dowiedzie, i statek ten wypyn we wrzeniu z Dundee, by owi wieloryby wok Antarktydy. Wymachujc rkami Olaf zdoa zwrci uwag zaogi i p godziny pniej by ju bezpieczny na pokadzie. Kapitan wielorybnika, Angus MacPherson, okaza si miym, cho upartym, starym wilkiem morskim. Nie znosi jednak opowieci, ktre uwaa za czyst fantazj. Kiedy sprbowaem mu powiedzie, e przybyem z wntrza Ziemi, kapitan i mat spojrzeli po sobie, pokiwali gowami i nalegali, ebym pooy si na koi pod cisym nadzorem lekarza okrtowego, wspomina Olaf Jansen. Po duszym odpoczynku i spoyciu kilku smacznych posikw rozbitek postanowi nie opowiada wicej o swoich przeyciach. Min rok, zanim Olaf Jansen dotar w kocu do swego domu w Sztokholmie. Tam dowiedzia si, e jego matka zmara podczas, gdy on podrowa z ojcem. Modzieniec po raz drugi opowiedzia swoje przygody wujowi, Gustafowi Osterlindowi, jedynemu yjcemu krewnemu. Odkd wyowiono go w pobliu Antarktydy mia do czasu na refleksje nad swoj dziwn podr i chcia teraz przekona wuja, by sfinansowa ekspedycj do wiata wewntrznego. Pocztkowo mylaem, e popiera mj projekt. Wydawa si zainteresowany i poprosi, abym poszed z nim do jakich urzdnikw i opowiedzia im tak jak jemu o mojej podry i odkryciu. Prosz sobie wyobrazi mj zawd i przeraenie, kiedy po zakoczeniu mojej opowieci, wuj podpisa jakie papiery i bez ostrzeenia zamknito mnie w szpitalu dla umysowo chorych. Miaem tam spdzi dwadziecia osiem dugich, nudnych i strasznych lat. Wedug relacji Jansena wypuszczono go ze szpitala w padzierniku 1862 roku. W midzyczasie jego wuj umar i Olaf Jansen by teraz zupenie sam na wiecie. Liczy sobie ponad 50 lat, nie mia przyjaci, a w jego dokumentach odnotowano, e przeszed chorob umysow. C innego mg zrobi, jak wrci na morze? Przez nastpne dwadziecia siedem lat pracowa jako rybak, powicajc wolny czas na poszukiwanie dowodw na to, i jego przeycia w Pustej Ziemi nie byy jedynie snem. Zgromadzi kolekcj ksiek o wyprawach polarnych, zrobi mnstwo notatek i z trudem narysowa mapy. Lecz przez cay ten czas ywej duszy nie opowiedzia o swojej dziwnej podry. W roku 1889 Jansen, ktry wtedy mia dobrze po siedemdziesitce, sprzeda swj statek i postanowi wyemigrowa do Ameryki, by spdzi reszt ycia w cieplejszym klimacie. Przez dwanacie lat mieszka spokojnie w Illinois, zanim 4 marca 1901 roku przenis si do Glendale w Los Angeles. Dat t dobrze zapamita jako dzie rozpoczcia drugiej kadencji prezydenta McKinleya. Zamieszka skromnie w niewielkiej posiadoci i spdza czas na pielgnowaniu kwiatw i kilku drzew figowych do dnia, kiedy spotka Willisa Georgea Emersona. Emerson (1856-1918) by powieciopisarzem. W 1907 roku przenis si do Los A