alan durning - tüketim toplumu ve dünyanın geleceği

7/30/2019 Alan Durning - Tketim Toplumu ve Dnyann Gelecei

1/83

Tketim Toplumu ve Dnyann Gelecei

Ne Kadar Yeterli?

Alan Duming

EVR

Sinem alayan

TBTAK - TEMA VAKFI YAYINLARI

Sovyetler Birlii'nin k ve souk savan sona ermesinden sonra, birok dnr yeni bir dnyadzeni iin kuramlar gelitirdi. Bir dnre gre "tarihin sonu" gelmiti; bir dieri ise artk dnyamzda"etnik ve kltrel atmalar" devrinin balayacan mutuluyordu!

Kapitalizmin zaferinin kesin ve tartlamaz olduu, bundan byle dnyay kresel piyasann yneteceikibirle ilan edilmiti. Oysa, artk kapitalizmin nnde siyasi bir ideolojiden ok daha gl bir engel, doaengeli vard.

1992 Rio evre Zirvesi'nden "srdrlebilir kalknma" kavram dodu. Dnyamzn tek sper gcolarak kalan ABD, kalknmakta olan lkelerin gelecee dnk ekonomik zlemlerini bu kavramerevesinde gerekletirebileceklerini, evre korumas ve ekonomik kalknmann birbirine zt hedeflerolmadn ne sryordu. Birlemi Milletler konuyu hala bu erevede ele alyor. Ama aradan geen altyln bulgular bu hedefin fazlaca iyimser ve gereklemesi olaslnn ok dk olduunu ortaya

koymakta.

1


2/83

in pf noktas u soruda gizli: Yoksul veya kalknmakta olan lkeler ABD dzeyinde retir vetketirlerse, dnyamzn kstl doal kaynaklar bunun iin yeterli olacak m? Sorunun yant kesin bir hayr.stelik bu yant yalnzca militan evrecilerden deil, uluslararas siyaset ve ekonomi arenasnn en yetkiliszclerinden de geliyor.

Dnya Bankas Bakan James Wolfesohn'dan uluslararas yatrmc George Soros'a kadar uzananyelpazedeki birok kii yeni bir ekonomik dzenin gereinden sz ediyorlar. nl souk savayanllarndan Zbigniew Brzezinski , "Kendini frenleme ihtiyacnn, tketimcilii zapturapta almak zerezorunlu olarak yeniden ortaya kmakta olduuna dair baz iaretler var." diyor. "Burada, herhalde,ekoloji hareketi en iyi rnektir, her eyin fazlasnn mutlaka iyi bir ey olaca varsaymna kar birdirenme getirmektedir"

WorldwatchEnstits yaynlarndan Ne Kadar Yeterli? kitab gnmzn youn retim-lgn tketimsarmaln irdeliyor ve bu gidiin sonunun ekolojik bir felaket olacan rnekleriyle sergiliyor. En ackls dalgn tketim ekonomilerinin insanlar mutlu edemediini, komuluk ilikilerini ve aile ii ilikileri sildiini,sosyal dayanmay trpanlayp, insanlar topluma ve doaya kar yabanclatrdn renmemiz.

Dnyada kii bana den gda tketiminin en yksek olduu ABD'de insanlar zayflama rejimleri vereeteleri iin ylda 35 milyar dolar harcyorlar. Byle bir dzende yanl bir eyler olmadn kim iddiaedebilir?

Kukusuz zm bir Ortaa dzenine dnte aramayacaz. Gnmzn teknolojisindenyararlanarak ve doru politikalarla nfus art hzn drerek bir miktar dzelme salayabiliriz.

Ama hepimize den asl byk grev ihtiyacmzdan ok daha fazla tketmek, yakmak, eskitmek,yenilemek ve atmak zerine kurulmu olan ada yaam biimine srt eviren ve paylamay ne karan

bir dzene doru ynelmektir.

Sulu sensin, benim, bizleriz. Sorumlu olan da hepimiz, sorunu zecek olan da bizleriz.

Hayrettin KARACA

TEMA Vakf Bakan

2


3/83

indekiler

Teekkr

nsz

Tketimin Boyutlar

. Tketim Bilmecesi

. Tketim Toplumu

. Tketimin Szde dlleri

V. Tketimin evresel Maliyeti

Yeterlik Aray

V. Yiyecek ve ecekler

VI. Ulam ve evre

VII. Yaamn Asl

3


4/83

Tketiciliin Dizginlenmesi

Vn. Tket ya da Kaybet Miti

X. htiyalarn Biimlendirilmesi

X. stikrar Kltr

Ek Okumalar ve Gerekli Bilgiler

Teekkr

1992 baharnn balarnda, Washington, D.C.'de ben bunlar yazarken, Minnesota eyaletindekiBloomington kentinde inaat ekipleri dnyann en byk arsn, hektarlk bir kapal elence parknnetrafna ina edilen antsal perakende sat maazalar ynn, bitirmek iin birbirleriyle yaryorlar.Tasarmclar buraya "Amerika'nn ars" adn veriyorlar ve eer projeleri gerekleirse, bu ar her ylMekke'nin ya da Vatikan'n ektiinden daha fazla ziyareti ekecek.

Kitap zerinde altm aylar boyunca bu ismin ironosini hep hissettim. Amerika'nn ars benimanavatanmn bir tr sembol haline geldi. Sanki Amerika Birleik Devletleri'nin tamam kendisini arnnsuretinde gryor. Korkarm, Amerikan halk olarak bizler artk birbirimize en fazla sat taktikleri, ulusalmarkalar ve yetkili satclardan oluan bir ticari kltrle balyz. Alveri merkezleri, toplumsal hayatmznda merkezleri haline geldi ve tketim, hem kendimizi tanmlamann en nemli yolu, hem de balca elencekaynamz oldu.

Elbette bu eilim yalnzca Amerika'ya zg deil. Avrupallar ve Japonlar, kendini kurtarmak iinmallarn feda eden halkmzn rehberliini, hayatlarnn rgtsel ilkesi olarak zel tketimden yana izliyorlar

ve yoksul lkelerin zengin vatandalar bizim tketim yntemlerimizi ellerinden geldiince taklit ediyorlar.Ayrca, dnya halknn byk ounluuna gre tketici yaam tarz Amerika'da yaratlmtr veAmerika'nn ars, Amerika'nn her eyidir.

4


5/83

Nitekim Bloomington'daki Amerika'nn ars benim iin, bugn dnyada geerli olan ilerleme tanmolduunu dndm eyin, daha fazla tketimin, kk bir rnei -bir tr sembol- olarak yer alyor.Bu yzden, Amerika'nn ars ile bu kitabn ayn aylar iinde tamamlanmalar uygun olacaktr. Bunlardan

birisi, ykselen evrensel kltrn tketimci deerlerini kahramanlk derecesinde sergilemektedir. Dieriise, bu deerleri hem insani, hem de ekolojik adan sorgulamakta ve alternatifler retme ihtiyacn nesrmektedir. Daha gl olan mesaj kazansn!

Kapakta yalnzca benim adm grlse de, birok kii bu kitabn yaratlna katkda bulunmutur. Bunlararasnda teekkr etmekten en fazla eref duyduum, yaklak yl boyunca ustalkla ve yaknmadan

benim ortam olarak alan Holly Brough'dur . Kendisi bu kitapta yer alan verilerin birounu derleyiphesaplamakla kalmayp, berrak deer yarglaryla, yaama sevinciyle ve ince espri anlayyla kitabn

iletisini de ekillendirmitir. Ne Kadar Yeterli? kitabnn sahip olduu ne kadar deer varsa, bunlar benimolduu kadar onun da yeteneinin karlklardr. Kitabn tamamlanmasndan haftalar nce; Holly'ninbekledii bir firsat gerekletiinde ise Vikram Akula onun sorumluluklarn beceriyle ve byk bir heveslezerine almtr.

Michigan eyaletindeki Flint kentinde Charles Stewart Mott Vakf, bu kuruluta aratrma yaplmasna izinvererek bu almaya yardmc olduu iin, ikinci olarak deinilmeyi hak ediyor. ok az sayda kurulu,evrenin durumunun yaam tarzmz iin ne anlama geldii konusunda bu kadar derin dnmeye isteklidir.

WorldwatchEnstits'nn aratrma grevlilerinden birou da bu kitabn u ya da bu taslan inceledi.Nicholas Lenssen, Marcia Lowe , Michael Renner , John Ryan ve John Young yalnzca taslaklarincelemekle kalmayp, kitap iin yaplan aratrmaya da yardm ettiler. Enstit dndan Herman Daly ,Amy Thein Durning , Jean Duining , Manuel Guerra , Petra Kelly ve Edward Wolf ilk taslaklar zerindeyorum yapmak iin youn programlarndan zaman ayrdlar. Bilgi paylamndaki fevkaladecmertliklerinden dolay, BM Latin Amerika ve Washington, D.C.'deki Karayipliler EkonomikKomisyonu'ndan Ronald Sprout'a ve Washington eyaletine bal Seattle'daki New Road MapVakf'ndan Vicki Robin'e teekkr ederim.

Son olarak kiisel bir not; salad rnek iin bykannem Elizabeth Cressey'e teekkr etmekistiyorum. Kendisi, her ynyle retken savurganlna ramen, her zaman gerek bir koruma prensibinesahip olmutur. Yllar boyunca bir eyleri korumaya ve bir yandan da mtevaz gelirinin byk blmn

bu amala harcamaya devam etmitir. imdi 88 yandayken, gitmesi gereken yerlere yryerek ya daotobsle gider (hi bir zaman otomobili olmamtr) ve gze arpmamaktan dolay ylmakszn, halaiekleri, isimlerini renemeyecek kadar tela iinde yaayanlar iin tnmmlar . Bu kitab ona ithafediyorum.

Alan Thein Durning

5


6/83

WorldwatchEnstits

1776 Massachusettes Ave N.W

Washington D C. 20036

Nisan 1992

nsz

Tketim: Ykmla sonulanmayacak bir gelime yoluna girmek istiyorsak sorunlarn teslisinde l birlik(Baba, Oul, Kutsal Ruh). (.n) dnyann ba vurmas gereken ihmal edilmi tanr. Bu l birliin dieriki yesi olan nfus art ve teknolojik deiim zaten dikkat ekmektedir, fakat konu tketim oluncagenellikle sessizlik hkm srer.

Sessizlik artc deildir. Bu sessizlii bozmak iin dnyann bete birlik en zengin blmnn, dahafazla eye sahip olmann daha iyi olduuna ilikin yaygn gre meydan okumak adna kendi yaamtarzlarn sorgulamas gerekir. Son 40 yldr daha fazla eya satn almak ve daha fazla "ey" elde etmek,

endstriye dayal olan Batl lkelerde insanlarn balca amac olmutur. Ayn zamanda, dnyann enyoksul olan bete birlik blm iin de baka bir ama sz konusudur; bir sonraki gn kurtarmak, birpara yiyecek, yakt olarak kullanmak zere biraz odun, ocuklar iin barnak ve giyecek bulmak.Dnyann bete ikisinin -yaklak 2,2 milyar kiinin- bu ok farkl amalar iin almasnn dnyaya zararverdii ve ilerimizi her zamanki gibi srdremeyeceimiz gerei artk daha ak hale gelmektedir.

Endstriye dayal lkelerde yaayanlarmz iin daha fazla tketimin daha byk tatmine eit olmad dabir noktadan sonra daha ak hale gelmektedir. Harvard niversitesi'nde ekonomist olan Juliet Schor'unksa sre nce ABD'de yaynlanan The Overworked American (Fazla altrlan Amerikal) adl kitab,

pek ok Amerikalnn bam teline basmtr. Schor , yzyln ortalarndan beri, bir seim yapmamzgerektiinde, her zaman daha fazla paray, elenceye ve aileye ayrlacak daha fazla zamana tercihettiimize dikkat ekmektedir. Pekiyi bu, Amerikallar daha m fazla mutlu etmitir? Anketler bu sorunun

6


7/83


8/83

TKETMN BOYUTLARI

. Blm

Tketim Bilmecesi

1990 Dnya Gn, Connecticut, Essex'den Sidney Quarrier iin "yarg gn"yd; bir baka deyileekolojik hesaplama gn. Dnyann her yerinde onlarca milyon insan sokaklarda yryp bu gnkutlarken Sidney , sar bir not defteri ve kk bir hesap makinesi ile mutfak masasnda oturuyordu.

Kendisine verdii grev, kendisinin ve ailesinin 1970 Dnya Gn'nden bu yana gezegene verdiklerizararn kaydNI karmakt.

Bu bahar sabahnn erken saatinde, evlerine giren her eyi - snMakiin kullanlan yakt, nkleer yollaretilmi elektrik enerjisi, dularda ve imleri sulamak iin kullanlan su, kutularla boya, aletler, metrekarezerinden hallar, mobilyalar, giyecekler, yiyecekler ve evlerinden kan daha yzlerce eyi -p kovalardolusu eski mektup ve paket kad , metrekp zerinden gazeteler ve dergiler, atk su ve minedenkan duman- hazrlad cetvele kaydetti. Yakt ve yadan, lastik ve deitirilen paralara kadar, arabaylaya da uakla bir yerlere gitmek iin kullandklar tm kaynaklarn listesini kard. Sid , "Gnn byk bir

blmnde bu liste zerinde altm." diye belirtiyor. "Destelerce eski makbuzu bulup karttm, pkutularn ve gnlk postadan kanlar tarttm, bodrumu ve sundurmay eeledim ve aty yaparkenkullandmz malzemeleri tahmin etmek iin niversiteden beri uyguladm nirengi yntemlerini kullandm."

Listesindeki maddelerin her birini olutururken ve bunlara karar verirken Sid , sayamad ek kaynaklaragereksiniminin olduunu biliyordu. rnein, ulusal istatistiklere gre, iyerlerinin ve hkmetin kendisinemal ve hizmetleri salamak zere ne kullandn hesaplamak iin, evinde ve arabasnda kulland enerjiyiikiyle arpmas gerekiyordu. Dnyann her yerinde kendisi iin bir eyler imal eden bir endstriyel

fabrikalar an, bu rnlerin nakliyesini yapan nakliyecileri ve kamyonlar, bunlar satan maazalar ve builemi denetleyen iyeri binalarn gznde canlandrd. Kendisinin kulland yollar, kprler ve otoparklariin devletinin, ne kadar elie ve imentoya gereksiniminin olduunu merak etti. Tedavi olduuhastanenin, korunmasn salayan hava kuvvetleri jetlerinin ve polis arabalarnn, elenmesini salayantelevizyon istasyonlarnn ve kpeini tedavi eden veteriner kliniinin kulland kaynaklar dnd.

Listesi bydke Sid , arazisi zerinde ge doru ykselen, hurda televizyonlar, araba paralar vevarillerce benzinden oluan hayali da karsnda dehete dt. "Bu, o dnemin ciddi biimde gerigeliiydi... Toplam, ancak tm bu yllar boyunca artarak devam eden tketimi bir araya getirdiinizde fark

ediyorsunuz." Bu toplam ona, yllar boyunca plerle beraber tad bir ton paket kad gibi arpt:"Sorun udur," diyordu Sid , "dnya Sid'in etkisinden sa kurtulabilir mi ve gelecein Sidleri deiebilirmi?"

8


9/83

Gerekten de sorun budur. Sidney Quarrier ve ailesi agzl kimseler deiller. "Bu yllar boyuncatarada, benim Hartford'daki iime56 km uzaklktaki bir dnmlk, odal bir evde yaadk." diyeanlatyor Sidney . "Fakat hi bir zaman zengin olmadk." diye de vurguluyor. "Beni korkutan ey, bizim

tketim tarzmzn burada, Connecticut'taki insanlarn genel zellii olmasyd."

Sid'insnfi -Amerikan orta snfi - uluslararas ada iyi yaam grn, herhangi bir baka gruptandaha fazla belirleyen ve temsil eden gruptur. Bununla birlikte, Quarrierler'in 20 yldr srdrd yaamtarz dnyann balca evre sorunlar arasndadr ve belki de zmlenmesi en g olandr.

Ekolojik kn sebepleri arasnda yalnzca nfus art yksek tketimle rekabet etmektedir vednyann ou hkmeti ve vatanda tarafndan artk bir sorun olarak kabul edilmektedir. Bunun aksinetketim, neredeyse evrensel apta iyi olarak grlmektedir; aslnda tketimi artrmak, ulusal ekonomipolitikasnn birinci hedefidir. Sid Quarrier'in inceledii yirmi ylda rneklenen tketim dzeyleri, insanlktarihindeki tm uygarlklar arasnda gerekletirilen en yksek dzeylerdir. Bunlar, yeni bir toplumbiiminin tam olarak olgunlamasn aka gstermektedir: Bu tketim toplumudur.

Bu yeni yaam tarz ABD'de domutur ve bunun zn bir Amerikal'nn szleri en iyi ekilde ortayakoymaktadr. . Dnya Sava'ndan sonra balayan ABD refah dneminde sat analizcisi Victor Lebow

unlar sylemitir: "Ar derecede retken olan ekonomimiz... tketimi yaam tarz haline getirmemizi,mallarn satn alnmasn ve kullanlmasn bir ayine dntrmemizi, tketimde manevi tatmini, egomuzuntatminini aramamz istemektedir... Bir eylerin giderek artan bir hzla tketilmesine, yaklp bitirilmesine,ypratlmasna, yenisiyle deitirilmesine ve hurdaya evrilmesine ihtiyacmz var." Batl lkelerinvatandalarnn ou Lebow'un arsna kulak vermitir ve dnyann geri kalan ksm da bu aryizlemekte gayretli grnmektedir.

Endstriye dayal lkelerde tketim artk toplumsal deerlere nfuz etmektedir. Dnyann en byk iki

ekonomisinde -Japonya ve ABD'de- yaplan kamuoyu yoklamalar insanlarn baary, tkettikleri miktarlagiderek daha fazla ltklerini gstermektedir. Japonlar " yeni kutsal hazine" den bahsetmektedirler;renkli televizyon, havalandrma cihaz ve otomobil. Polonyallarn drtte biri Amerika'nn en zenginlerininyaam tarzn anlatan "Hanedan" en ok beenilen televizyon program olarak saymakta ve Afrika'nnortasndaki kyller Amerikal petrol zenginlerinin sergilendii "Dallas" izlemektedirler. Tayvan'da bir ilantahtasnda "Neden Hala Milyoner Deilsiniz?" sorusu yer almaktadr. Business Week muhabirlerinden biriyle yazmaktadr: "Meksika'da... Amerikan Ryas canl ve iyidir." Gerekten de "tketici" ve "kii"szckleri eanlaml szckler haline gelmitir.

ABD'de yaratlan yaam tarz, dnyann her yerinde, gc yeten herkes tarafndan taklit edilmektedir;fakat ou kiinin de buna gc yetmez. Dnyann anlamak istemedii eyse bu ekonomik hatadr.Dnyada 202 dolar milyarderi ve 3 milyondan fazla dolar milyoneri vardr. Ayn zamanda yol

9


10/83

kenarlarnda, plklerde ve kpr altlarnda da 100 milyon evsiz insan yaamaktadr. Dnyadaki lksrnlerin -son moda giysiler, izgi st otomobiller ve dier zenginlik iaretlerinin- deeri, dnyalkelerinin te ikisinin gayri safi milli haslalarndan fazladr. Aslnda, dnyann yaklak olarak yllk 5 bindolar olan ortalama geliri, ABD yoksulluk snrnn altndadr.

ansl ve anssz olanlar arasnda maddi tketimdeki hayret verici farkllk, bunlarn doal dnyazerindeki etkilerinde iyice gze arpmaktadr. Tketim toplumunun ykseliini izleyen, genileyen tketimsnrlar, baka bir perspektiften bakldnda evreye verilen zarar kabartan gstergelerdir. Tketimtoplumunun kaynaklar smrmesi sonucunda ormanlarn, topran, suyun ve havann tketilmesi,zehirlenmesi ya da deitirilmesi imkansz ekilde irkinletirilmesi tehdidi domaktadr. Onun yeleri olan

bizler, dnyada insanlarn karlat tm evresel tehditlere, Vnc Blm'de de belgelendii ekilde,fazlasyla ortak olmaktan sorumluyuz.

Tuhaftr ki yksek tketim, insan ilikilerinde de kark bir ltuftur. Doksanlarda yaayan insanlar, bykbykbabalarnn yzyln banda olduklarndan ortalama drt buuk kat daha zengindirler, fakat drtbuuk kat daha mutlu deildirler. Psikolojik veriler tketim ile kiisel mutluluk arasndaki ilikinin zayfolduunu gstermektedir. Daha da kts, insan tamamlayan balca iki kaynak -toplumsal ilikiler ve

bo zaman uralar- insanlar zenginlie kotururken kurumu ya da durgunlam gibi grnmektedir.Bylece, tketim toplumunda yaayan pek oumuz bolluk dnyasnn bir ekilde sahte olduunu-tketimci bir kltr tarafndan gzmz boyanm bir halde, aslnda toplumsal, psikolojik ve manevi olangereksinimlerimizi maddi eylerle tatmin etmek iin bo yere abalamakta olduumuzu- dnmekteyiz.

Elbette fazla tketimin kart -yoksunluk- ne evre iin, ne de insani sorunlar iin bir zmdr. Budurum, insanlar iin ok daha ktdr ve doal dnya iin de zararldr. Hibir eyi olmayan kyller,Latin Amerika'nn yamur ormanlarn yakp ykarak kendilerine yol amakta, a gebeler srlerini narinAfrika meralarna doru srp, buralar le evirmekte ve Hindistan ve Filipinlerdeki kk iftiler dikyamalar ekip, onlar yamurun andrc glerine maruz brakmaktadrlar. Dnyada saylar milyarnzerinde olan gerek yoksullar, ekolojik ve ekonomik yoksullamann aa dnk sarmalnayakalanmlardr. mitsizlik iinde, gn kurtarmak adna gelecei ypratp, bile bile topraa zararvermektedirler.

Eer insanlar ok az ya da ok fazla eye sahip olduunda evre zarar gryorsa, u sorular akla gelir:Ne kadar yeterli? Dnya hangi dzeydeki tketime dayanabilir? Daha fazlasna sahip olmak ne zamaninsann tatminini byk oranda artrmaya son verecek? Dnyadaki tm insanlarn gezegenin doal salnkntye uratmakszn, rahata yaamalar olas mdr? Yoksulluk ve geim skntsnn zerinde, fakattketici yaam tarznn altnda olan bir yaam dzeyi -yeterlik dzeyi- var mdr? Dnyadaki tm insanlarmerkezi stmaya sahip olabilir mi? Ya buzdolabna? amar kurutma makinesine? Havalandrmacihazna? Istlm yzme havuzuna? Uaa? kinci bir eve?

Bu sorularn pek ouna kesin olarak yant verilemez; fakat tketim toplumunda bulunan her birimizin enazndan bunlar sormas gerekir. "Daha fazla"nn her zaman "daha iyi" anlamna gelmediini gremezsek,

10


11/83

ekolojik knty nlemek yolundaki abalarmz, arzularmz tarafndan alt edilecektir. Bu sorularsormazsak, evremizde bulunan ve bu arzular harekete geiren amansz reklamclk , oalan alverimerkezleri ve " Joneslar'danaa kalmamak" yolundaki toplumsal kabuller gibi zorlamalar bykolaslkla fark edemeyeceiz. Maden ocaklarna, kat fabrikalarna ve evre zerinde byk olumsuzetkisi olan dier endstrilere verilen denekler gibi tketimi olabileceinden daha zararl hale getirenzorlamalar ho grebiliriz ve yaamlarmz iyiletirmek iin daha az tketip, ailelerimiz ve arkadalarmzla

daha fazla vakit geirme frsatlarn deerlendiremeyebiliriz.

Bununla beraber, tketim toplumunu srdrlebilir bir topluma dntrmenin zorluklarn tahmin etmekde pek olanakl deildir. Biz tketiciler tm dier insanlarn peinde olduu bir yaam tarznn tadnkarrz; neden onlar da bu yaam tarznn peinde olmasnlar ki? Kim en ksa zamanda bir otomobil,

byk bir arazi zerinde byk bir ev ve evin iindeki s zerinde yl boyunca tam kontrol sahibi olmakistemez ki? Yzyllardr sregelen ekonomi tarihinin hz ve 5,5 milyar insann bitmek bilmeyen maddiarzular artan tketimden yanadr.

Dolaysyla bir bilmecenin -hibir tatminkar zm bulunamayan bir sorunun- iinde olabiliriz. Dahance bu tarz edinmi olan insanlar iin tketici yaam tarzn kstlamak siyasi adan mmkn, ahlakiadan savunulabilir ya da ekolojik adan yeterli deildir. Bu yaam tarzn herkese yaymak ise yalnzca

biyolojik evrenin ykmn hzlandrmakla kalacaktr. evre, iimizden Amerikal tketiciler gibi yaayan1,1 milyar kiiyi kaldramyor, kald ki bu ekilde yaayan 5,5 milyar kiiyi ya da gelecekte en az 8 milyarolacak dnya nfusunu kaldrsn. te yandan, tketim toplumunun tketim dzeylerinin drlmesi vemaddi arzularn baka yollarla bastrlmas ahlaki adan kabul edilebilir olsa da, olduka romantik birneridir. Bu neri, yzyllardr sren eilime kar gelmektedir. Yine de tek seenek bu olabilir.

Eer gezegenin yaam destekleyen ekosistemlerinin gelecekteki nesillere kalmas isteniyorsa, tketimtoplumu, ksmen kaliteli, dk enerji gerektiren dayankl tketim mallarna ynelerek, ksmen de tatminibo zamanlar deerlendirmede, insan ilikilerinde ve maddiyata dayal olmayan dier alanlarda arayarakkaynak kullanmn nemli derecede azaltmak zorunda kalacaktr. Tketim toplumunun yeleri olan bizler,ekonomi merdiveninin daha alt basamaklarnda denenmi , olan yaam tarznn teknolojik adan ileri biruyarlamasn yaamak zorunda kalacaz. Bilimsel gelimeler, daha iyi yasalar, yeniden yaplananendstriler, yeni antlamalar, evre vergileri ve halka yakn kampanyalar tmyle bizim bu ideal yaam

biimine ulamamza yardm edebilir. Fakat eninde sonunda, insanl destekleyen evrenin yannda olmakiin deerlerimizi deitirmemiz gerekecektir.

. Blm

Tketim Toplumu

11


12/83

Dnyann byk ekolojik snf vardr; tketiciler, orta gelirliler ve yoksullar. Kii bana den doalkaynak tketimi, kirlilik yayma ve doal ortamlar bozma dereceleriyle mkemmel ekilde tanmlanan bugruplar pratikte iki ltle temsil edilerek birbirinden ayrlr; ortalama yllk gelir ve yaam tarz (bkz.

Tablo 2-1 ).

Dnyadaki yoksullar -yaklak 1,1 milyar kii- aile bireyi bana ylda 700 dolardan az kazananailelerden olumaktadr. Bunlarn ou krsal blgelerde yaayan Afrikallar, Hintliler ve dier GneyAsyallardr. Neredeyse yalnzca hububat, kk mahsulleri, fasulye ve dier baklagilleri yemekte veounlukla temiz olmayan sular imektedirler. Barakalarda ve kulbelerde yaamakta, ulamlarn iseyryerek salamaktadrlar. Eyalarnn ou ta, ahap ve evreden elde edilebilen yerel maddelerdenyaplmtr. Dnyadaki insanlarn bu bete birlik en yoksul blm dnya gelirinin yalnzca % 2'sini

kazanmaktadr.

Dnyann orta gelirli snfndaki 3,3 milyar kii, aile bireyi bana 700 ila 7500 dolar arasnda kazanmaktave ounlukla Latin Amerika, Ortadou, in ve Dou Asya'da yaamaktadr. Bu snf, eski Sovyetblounun ve Batl endstri lkelerinin dk gelirli ailelerini de iine almaktadr. Bu snftakiler, dikkatedeer istisnalar dnda hububat ve suya dayal bir gnlk beslenmeye sahiptirler ve lambalar, radyolar,giderek buzdolaplar ve amar makineleri iin elektrii olan vasat binalarda yaamaktadrlar (rnein,in ehirlerinde artk, evlerin te ikisinde amar makinesi ve bete birinde de buzdolab vardr). Ulamotobs, tren ve bisikletle salamaktadrlar ve mtevaz bir dayankl tketim mallar stouna sahiptirler.

Bunlar toplam olarak, dnya gelirinin % 33'n kazanrlar.

Tablo 2-1 . Dnya Tketim Snflar, 1992

Tketim Kategorisi: Gnlk besin

Tketiciler (1,1 milyar kii): Et, paketlenmi gdalar, merubat

Orta Snf (3,3 milyar kii): Hububat, temiz su

Yoksullar (1,1 milyar kii): Yetersiz miktarda hububat, gvensiz su

12


13/83

Tketim Kategorisi: Ulam

Tketiciler (1,1 milyar kii): zel arabalar

Orta Snf (3,3 milyar kii): Bisikletler, otobsler

Yoksullar (1,1 milyar kii): Yrme

Tketim Kategorisi: Malzemeler

Tketiciler (1,1 milyar kii): Tek kullanmlk

Orta snf (3,3 milyar kii): Dayankl

Yoksullar (1,1 milyar kii): Yerel biyolojik maddeler

Kaynak: Worldwatch Enstits

Tketici snfi -dnya tketim toplumunun 1,1 milyar yesi- kii bana den geliri 7500 dolardan fazla

olan tm ailelerden olumaktadr. Bu eik, tketici snfnn en altta olan tabakalarn ABD yoksulluksnrnn ancak biraz zerine yerletirmekteyse de, bu tabakalar, daha dorusu bizler, yine de nceleribilinmeyen bir yaam tarznn tadn kartmaktayz. Et ve ilenmi, paketlenmi besinler yemekte, atlabilirkaplardan merubat ve dier iecekleri imekteyiz. Zamanmzn ounu buzdolaplar, amar ykama vekurutma makineleri, mikrodalga frnlar ve daha pek ok kk elektrikli aletle donatlm binalardageirmekteyiz. zel otomobillerle ve uaklarla ulam salamakta ve kendimizi bir sr ksa mrl, tekkullanmlk tketim malyla evrelemekteyiz. Tketici snfi dnya gelirinin % 64'n, yoksullardan 32 katfazlasn, evine gtrmektedir.

Tketici snfnn yeleri arasnda Kuzey Amerikallar, pek ok Bat Avrupal, Japonlar, Avustralyallar,Hong Kong ile Singapur vatandalar ve Ortadou'nun petrol zenginleri yer almaktadr. Latin Amerika,Gney Afrika ve Gney Kore'de olduu gibi Asya'nn yeni yeni endstrilemekte olan lkelerindeki

13


14/83

nfusun bete birini, Dou Avrupa ile Bamsz Devletler Topluluu'ndaki nfusun da yaklak yarsntketici snf oluturmaktadr.

Tketim toplumunda yaayan pek oumuz iin, yaam biimimizin son derece zengin olduu nermesi

phesiz zorlama bir nerme gibi grnmektedir. Bununla beraber, gerek zenginlerle karlatrldndamtevaz bir yaam srmekte ve geinmek iin genellikle bir mcadele vermekteyiz. Ayn dnyann enstteki bete birlik blmnn -tketici snfnn- geriye kalan blmn daha yoksul grnmesini salamasgibi, tketici snfnn en stteki bete birlik blm de -zenginler- daha alt blmdeki tketicilerin yoksulgrnmesini salamaktadr. rnein, ABD'de gelir sahipleri iinde en fazla cret alan bete birlik blm,geriye kalan bete drdnn toplam kazancndan daha fazla kazan elde etmekte ve st dzey irketyneticileri altrdklar fabrika iilerinden 93 kat daha fazla kazanmaktadrlar. Zenginler ile tketici snfarasndaki iliki, tketici snf ile tm insanlar arasndaki ilikiyi temsil etmektedir. Zenginler, ortalamatketicilerden daha fazla kazanmakta, daha fazla doal kaynak tketmekte ve ekolojik sistemleri dahafazla bozmaktadrlar. Yine de, dnya lsnde zenginler en fazla tketici snfnn bir alt kmesi olarak elealnmaktadrlar, nk ekolojik etkiler asndan en byk farklar zenginlerle tketiciler arasnda deil,tketicilerle orta gelir snf arasndadr.

Tketim toplumunun douu, amza damgasn vuran havai fiek tketimiyle belirmektedir. Dnyaapnda yzyln ortasndan bu yana kii bana den bakr, enerji, et, elik ve kereste tketimi yaklak 2katna, kii bana den araba sahibi olma oran ve imento tketimi 4 katna, plastik kullanma oran 5katna km, alminyum tketimi 7 kat ykselmi ve havayolu ile ulam oran da 33 kat artmtr. Her

biri evresel hasar ile son derece balantl olan bu rnlerin artan tketimi, daha ok tketici snfnnservetlerinin bir yansmasdr. Orta gelir snfindaki tketim daha yava artm ve yoksullar arasndaki

tketim miktar ise hemen hemen hi deimemitir.

Tketim toplumu; markalarn evlerde kullanlan szckler haline geldii, paketli, ilenmi gdalarn yaygnekilde ilk kn yapt ve otomobilin Amerikan kltrnn merkezinde varlk kazand, yirmili yllarda,ABD'de domutur. nsanlarn beslenme, giyim ve barnmaya olan doal ihtiyalar tatmin olduundagerekletirilen kitlesel retimin satlmadan elde kalacandan endie eden iktisatlar ve irket yneticileri,kitlesel tketimi srekli ekonomik bymenin anahtar olarak ne srmeye balamlardr. "Tketimindemokratikletirilmesi", Amerikan ekonomi politikasnn aa vurulmayan hedefi haline gelmitir. Hatta

tketim, bir yurtseverlik grevi olarak resmedilmitir. Ulusal Refah Brosu adndaki bir i grubu, SamAmca'nn "Neye ihtiyacnz varsa hemen aln!" diye t veren posterlerini datmtr.

Byk Kriz ve . Dnya Sava, tketimin demokratikletirilmesini geici olarak durdurmu, fakatsavan bitiminden ksa sre sonra kitlesel tketim reit olmutur. 1946'da Fortune dergisi, "Rya a...Byk Amerikan Hamlesi gerekleti." diye duyurmutur. 1950 ylna gelindiinde gen Amerikan aileleriher gn 4 bin yeni eve tanmaktadr ve bu evleri bebek arabalar, amar kurutma makineleri ve zelliklede televizyonlarla doldurmaktadr. Bir yl sonra ABD gc statistikleri Brosu tketicilik dalgasnngeim masraf endeksine kaytl maddelere televizyonlar, elektrikli tost makinelerini, dondurulmu gdalar,

konserve bebek mamalarn ve evde kullanlan perma losyonlarn ekleyerek, bu endeksin ykseldiinionaylamtr.

14


15/83

1953'de Bakan Eisenhover'n Ekonomi Danmanlar Konseyi'nin bakam yeni ekonomik mjdeyi,"ncil" anlamna da gelir. (.n.) takdis etmi ve Amerikan ekonomisinin "esas amac"nn "daha fazla tketimmal retmek" olduunu ilan etmitir. Bundan sonra gelen nesiller bu amaca sadakatle hizmet etmilerdir.ABD'deki insanlar bugn ortalama olarak iki kat daha fazla otomobile sahiptir, iki buuk kat daha uzun

mesafeye seyahat etmekte, 21 kat daha fazla plastik kullanmakta ve ebeveynlerinin 1950'de uakla katettii mesafeden 25 kat daha fazlasn kat etmektedirler.

ABD'de doduundan bu yana tketim toplumu, Amerika snrlarnn ok tesine gemitir; yine de engzle grlr sembolleri hala Amerika'ya aittir. Tokyo yaknlarndaki Disneyland her yl neredeyse Mekkeya da Vatikan'n ektii kadar ok ziyareti ekmektedir. Coca - Colarnleri 170'in zerinde lkededatlmaktadr. Her gn dnyann bir yerlerinde yeni bir McDonald's restoran almaktadr. Singapurluocuklar dilerini Malaya dilinde "Hey, Beyler!" diyen, Konuan Ninja Kaplumbaa Di Fralar ile

fralayabilmektedir. lk nce ABD'de tamamlanan kitlesel pazarlama yntemleri, rnein, eski DouAlmanlar'a " Marlboro... Bat'y Tad ." reklamn reterek, artk tm ktalarda uygulanmaktadr.

Altmlara gelindiinde, tketim toplumunun esas ABD'den Bat Avrupa'ya ve Japonya'ya oktanulamtr. Toplu olarak ele alndnda, Fransa, Bat Almanya ve Birleik Krallk en hzl art ellilerde vealtmlarda yaayarak yzyln ortasna kadar kii bana den elik kullanmn iki katna, imento vealminyum almn iki katndan fazlasna ve kat tketimini katna ykseltmitir. Avrupa'da kii banaden fazla paketlenen ve ilenen dondurulmu gda tketimi seksenlerde iki katna km ve bu on ylnikinci yarsnda kii bana den -ou atlabilen kaplarda olan- merubat tketimi % 30 orannda

artmtr. Otomobiller de seksenlerde Avrupa'da oalm, 1988'e gelindiinde saylar hane saysngemitir.

Japonya, tketime Avrupa'ya oranla ABD'den ok daha geride balam, fakat aradaki fark hzlakapatmtr. Bugnk Japonlar 1950'de, Japonya'da yaayan insanlara oranla kii bana drt kattan okdaha fazla alminyum, yaklak be kat daha fazla enerji ve yirmi be kat daha fazla elik tketmektedirve bu artn byk blm yetmilerdeki enerji krizlerinden nce gereklemitir. Ayrca kii bana drtkat daha fazla arabaya sahiptirler ve yalnzca 1975'den beri her biri yaklak iki kat daha fazla et

yemektedirler. Ayn zamanda uakla da daha fazla seyahat etmektedirler: 1972'de 1 milyon Japon yurtdna karken, 1990'da bu say 11 milyona ulamtr. Bugn, krk yllk tketimci yaylmann ardndan,Bat Avrupa ve Japonya'nn tketim dzeyleri ABD'ninkinden ok az aadadr.

Kuzey Amerika, Bat Avrupa ve Japonya'da ev aletleri yaamn standart donanmlar haline gelmitir.Her blgede de hemen her evde bir buzdolab ve amar makinesi vardr. amar kurutmamakineleri ve bulak makineleri hzla yaygnlamaktadr ve ABD'de 1987 ylnda elde edilen verilere greelektriin % 13'n kullanan ve ozona zararl soutuculara dayanan havalandrma cihazlar, evlerin teikisinde demirba haline gelmitir. Buna benzer ekilde, Japon evlerinin yaklak % 60'nda artk en

azndan tek bir odada kullanlan bir havalandrma cihaz vardr. Yalnzca seksenli yllar boyuncamikrodalga frnlar ve videolar ABD'deki evlerin yaklak te ikisine girmitir (bkz. ekil 2-1 ).

15


16/83

ekil 2-1 . ABD'de Evlerde Bulunan Aletler, 1960-1988

Seksenler, dnya tketim toplumunun tm bu ekirdek blgelerinde belirgin bir bolluun yaand yllarolmutur. Laissez - faire(braknz yapsnlar) ekonomi politikalar ve yeni yeni uluslararas hale gelmekte

olan borsa ve tahvil piyasalar, zenginler arasnda tketim toplumunun orta kademelerinde "alabildiinzaman al" sarholuuna dnen bir kolay para heyecan yaratmtr. ABD'de bariz tketim, KkreyenYirmilerden bu yana hi bu kadar yceltilmemitir. On yln bitiminde, tketiciler evlerini ve garajlarnnc arabalarla, deniz motorlaryla, ev ii elence merkezleriyle ve jakuzilerle doldurduka, yksekdzeylere doru trmanma konusunda kiisel borlar ulusal borlara uyum salamtr. 1978-1987 yllararasnda Jaguar marka otomobillerin sat sekiz kat artm ve kullanlmam krk manto satn alanlarn yaortalamas 50'den 26'ya dmtr. Amerikallar, sahip olduklarn korumak iin zel gvenlikkorumalarna ve hrsz alarmlarna, vergi yoluyla toplum polisi iin yaptklarndan daha fazla harcamayapmlardr.

Seksenlerde Japonya da bir tketim sarholuu yaamtr. On yln sonuna doru hkmet, i tketimiartrarak lkenin uluslararas apta knanan byk ticaret fazlasn azaltma umuduyla vefal Japonlar dahafazla satn almalar iin tevik etmeye balamtr. Bunun sonucunda altnla sarlm sui ( i balk vepirin ile yaplan bir Japon yemei. (. n.) ve kpekler iin vizon krklerin satn alnd lgnca birharcama dalgas ortaya kmtr; fakat Japonya yksek tketime hala tereddtl yaklamaktadr. Birokyal Japon, eski tutumluluk inanna baldr. Tokyo'daki Waseda niversitesi'nden Yorimoto Katsumiyle yazmaktadr: "Eski nesilden olanlar hersayfa kad ve her para ipi gelecekte kullanmak zeresaklamaya dikkat ediyorlar." Bir renci ise, "Japon halk maddi adan mutlu, fakat ruhsal adan deil...Kendimizi ya da yaamdan ne beklememiz gerektiini bulmaya asla zamanmz olmuyor." demektedir.

ngiliz ekonomist Paul Ekins'in yazd gibi, artan sayda ve eitte mal ve hizmete sahip olup, bunlarkullanmann temel kltrel ama ve kiisel mutlulua, toplumsal statye ve ulusal baarya giden bilinen enkesin yol olduunu kabul eden bir kltrel uyum olan tketiciliin yaylmas, tketici snfnn kendi

bymesini ok geride brakmaktadr. rnein, 1953'ten bu yana statistiki Matematik Enstitsaratrmalarnda yer alan sorularla, Japon vatandalarndan kendi felsefelerine en yakn olan felsefeyisemelerini istemitir. Seenekler arasndan "kendi zevkine uyan bir yaam srmek" yolunda kararverenlerin oran % 21'den % 38'e ykselirken, ilk aratrmada % 29 olan "temiz ve adil bir yaam

srmek" seeneini seenlerin oran seksenlerin ortasnda % 9'a dmtr.

Hzla artan tketicilik, ABD'de yaplan kamuoyu aratrmalarnda daha arpc ekilde gzler nneserilmektedir. 1967-1990 yllar arasnda niversiteye, eitimin "mali adan ok iyi durumda olmak" iingerekli olduuna inanarak girenlerin pay % 44'ten % 74'e ykselmi, "anlaml bir yaam felsefesigelitirmek" iin gerekli olduuna inananlarn pay ise % 83'ten % 43'e dmtr. New York eyaletine

bal Ithaca'daki Cornell niversitesi'nden bir renci American Demographics dergisine, "Benimebeveynlerim yaam tarzlarndan memnunlar. Bu benim iin yeterli." derken, yatlarnn gayelerinizetlemitir.

16


17/83

Ayn ekilde, 1976-1990 yllar arasnda kendileriyle anket yaplan lise son snf rencilerinde "yaamdabir ama ve anlam bulma"ya kar azalan bir istek ve tketim toplumunun eserlerine kar artan bir itahgrlmtr. "ok paraya sahip olma"nn "ok nemli" olduunu belirtenlerin oran 1977'de yardanazken, 1986'da neredeyse te ikiye ykselerek, bunu yaamdaki amalar listesinin ilk srasnayerletirmitir. Daha ayrntl anket sorular da tketiciliin hakimiyetini onaylamtr. kinci arabalara,elence aralarna, tatil evlerine, eitli ev aletlerine, gnn modasna ve son model otomobillere duyulan

arzular arpc ekilde artmtr.

Dou ve Orta Avrupa'nn eski sosyalist devletlerindeki vatandalarn yaklak olarak yars tketicisnfna dahildir ve eer bu lkeler ekonomilerini dnya pazarna balamay baarabilirlerse, on ya da yirmiyl ierisinde nfuslarnn byk ounluu bu snfa dahil olabilir. Budapete'deki barlardan birinde, genbir adam Batl bir muhabire, "Bat'daki insanlar, kendilerinin nasl yaadklarn bilmediimizi sanyorlar.Evet, nasl yaadklarn biliyoruz aslnda ve bizler de yle yaamak istiyoruz." derken, lkesinin tketimruhunu gzler nne sermitir. Alman bankac Ulrich Ramin, "Dou Almanlar araba, video ve Marlboro

istiyor." demektedir. Eski Dou Almanya'da yaayanlarn % 70'i dnya otomobil snfna ksa zamandagirmeyi umut etmektedir; bu insanlar yalnzca 1991'de Bat'da retilen bir milyon kullanlm araba satnalmlardr.

Sekin snfn bile tketici snfa dahil olmad dnya ekonomisinde de tketici yaklamlar giderekbelirgin hale gelmektedir. Orta Hindistan'n kra Deccan yaylasnda, st snf Hindular arasnda yaygnolan eyiz geleneini daha nce hi uygulamam olan kabile kylleri, artk mstakbel elerinden,

planlanan evliliin bedeli olarak tketim mallar talep etmektedirler.

Daha geni apta, piyasann liberallemesi ve krediyle alveriin balamas sonucu 100 milyon dolayndayesi olan bir Hindistan orta snfinn olumas, otomobiller ve televizyonlardan dondurulmu gdalarakadar her eyin satnda patlamaya yol amtr. Hint ehirlerinin caddeleri, bisikletlerin, otobslerin vekz arabalarnn yerini artk sel gibi akan milyonlarca motosiklet ve arabann almasyla, dnyann entehlikeli trafiklerinden ve en kt kirliliklerinden biriyle tkanmtr. Wall Street Journal , Hint evlerindeHindistan'n dzinelerce dilinden reklam yayn yapan 14 milyon televizyonla alay etmektedir: " Tevazuyave tasarrufa inanan geleneksel muhafazakar Hintli, giderek yerini harcad oranda zgr dnen yeni birnesle brakyor."

Fortunedergisi de hzla endstrileen lkeler hakknda ayn ekilde heyecanlanmaktadr. Dergi, GneyKore'nin geleceini yle grmektedir: "Her eyin daha fazlas. Daha fazla iskan , bylece daha fazlatelefon, alet, televizyon, mobilya, lamba ve tuvalet ile tuvalet temizleyicisi." Far Eastern Economic Review, Endonezya'da, neredeyse tm yerli ve ithal lks eyann bedelini dedikten sonra satn alnabilecei,havalandrmal, mermer labirentler olan byk alveri merkezlerini ina etmek iin ekiplerin gece gndzalmakta olduunu bildirmektedir. Tketiciliin tohumlarn eken reklamclk , lkenin en hzl byyenendstrilerinden birisidir. Meksika da tketicilerin hrslaryla inlemektedir; araba satlar 1991'in ilkyarsnda drtte bir orannda artmtr ve alveri merkezleriyle hazr yemek lokantalar lkeyi

srklemektedir.

17


18/83

Tketici yaam tarznn tm dnyada durdurulamaz biimde yaylmas, gelecei dnmeksizin yaayaninsan trnn bugne kadar karlat en hzl ve nemli deiikliktir. Birka ksa nesilde araba srcleri,televizyon izleyicileri, alveri merkezi mterileri ve tek kullanmlk malzeme alclar haline geldik. Bunemli geiin trajik ironisi, tketim toplumunun tarihi ykseliinin, evreye zarar vermek konusundaolduka etkili olurken, insanlara tatminkar bir yaam salamak konusunda etkisiz kalmasdr.

. Blm

Tketimin Szde dlleri

Bundan 23 yzyl nce Aristoteles, istekler tatmin edildike yerlerine yenilerinin nasl geldiini,"insanolunun hrs doymak bilmez." diyerek aklamtr. Bu gzlem, ekonominin ilk kuralnoluturmaktadr ve insan deneyimlerinin ouyla da dorulanmtr. sa'dan bir yzyl nce, Romaldnr Lucretius yle yazmtr: "Mee palamutlarndan aldmz zevki kaybettik. Bylece yeilliklerleevrili ve yapraklarla dolu o sedirleri (de) terk ettik. Bu yzden vahi hayvanlarn krklerini giymeninmodas geti... Dn deriler, bugnse mor ( Mor, kraliyeti simgeleyen bir renk olduu iin seilmitir. (.n.)ve altn. Bu tr eyler insan yaamn aclatran ucuz aksesuarlardr."

Yaklak 2000 yl sonra Leo Tolstoy, Lucretius'un dncesini tekrar etmitir: "Dilencisinden milyonerinekadar tm insanlar arasnda sahip olduuyla yetinen birini arayn; bin kiide bir kii bile bulamazsnz...Bugn bir palto ve bir ift izme almak zorundayz, yarn bir saat ve zincir; bir sonraki gn, kanepesi vebronz lambas olan bir daireye tanmamz gerekir; sonra hallarmz ve kadife elbiselerimiz olmaldr; sonrada atlarmz, at arabalarmz, tablolarmz ve ss eyalarmz."

Zenginliin tarihini inceleyen ada aratrmaclarda ayn fikirde birlemektedir. Bir petrol servetinesahip olarak doan Lewis Lepham , yllardr insanlara mutlu olmak iin ne kadar paraya ihtiyalarolduunu soruyor. Lepham "Gelirlerinin ne olduu nemli deil," diye belirtiyor, "znt verecek kadarok sayda Amerikal, kazandklarnn iki katna sahip olsalar, Bamszlk Bildirisi'nde vaat edilenmutluluk malikanesinin varisleri olacaklarna inanyor. Ylda 15 bin dolar alan birisi, acsn ylda yalnzca30 bin dolar olsa hafifletebileceinden emin; ylda 1 milyon dolar kazanan ise, ylda 2 milyon dolar olsaher eyin yolunda gideceini biliyor..." Lepham szlerini yle tamamlyor: "Hi kimse, hibir zaman yeterliparaya sahip deil."

nsanlarn arzular sonsuza kadar artabildii srece, tketim tatmin salamaktan acizdir ki bu da,ekonomi kuramnn ihmal ettii bir sonutur. Aslnda toplumbilimciler yksek tketime sahip toplumlarn,aynen yksek yaam standardna sahip bireyler gibi, tatmin elde edemeden giderek daha fazla tkettiine

18


19/83

ilikin arpc ipular bulmulardr. Tketim toplumunun cazibesi gldr, hatta dayanlmazdr, fakat aynderecede de yzeyseldir.

Dolarn bu gnk deeriyle lldnde, dnyadaki insanlarn 1950'den bu yana, daha nceki tm

nesillerin tkettii kadar mal ve hizmet tketmi olduklar grlr. 1940'dan beri yalnzca Amerikallar,dnyann mineral kaynaklarn kendilerinden nceki herkesle eit oranda kullanmlardr. Yine de bu tarihi,muazzam tketim a, tketici snfin daha mutlu etmekten aciz kalmtr. Chicago niversitesi UlusalKamuoyu Aratrma Merkezi'nin dzenli olarak yapt aratrmalar, rnein u anda 1957'dekinden dahafazla sayda insann "ok mutlu" olduunu belirtmediini ortaya karmtr. Gayri safi milli haslann ve kii

bana den zel tketim giderlerinin yaklak iki katna km olmasna ramen, nfusun "ok mutlu"blm ellilerin ortasndan bu yana te bir civarnda deimitir.

1974'te yaplan nemli bir alma, Nijeryallarn, Filipinlilerin, Panamallarn, Yugoslavlarn, Japonlarn,sraillilerin ve Bat Almanlarn tmnn mutluluk leinde kendilerini ortaya yakn bir yere koyduklarnortaya karmtr. Maddi zenginlik ile mutluluk arasnda bir iliki kurma abasndan ekinen dk gelirliKballar ve zengin Amerikallar kendilerini normalden ok daha mutlu olarak deerlendirmilerdir veHindistan ile Dominik Cumhuriyeti vatandalar da kendilerini az da olsa mutlu kabul etmektedirler.Psikolog Michael Argyle , "Zengin ve ok yoksul lkelerde bildirilen mutluluk dzeyleri arasnda ok azfark vardr." diye yazmaktadr.

Gelir ile mutluluk arasndaki iliki mutlak deil, grecelidir. nsanlarn tketimden duyduklar mutluluk,

komularnn tkettiinden ya da kendilerinin gemite tkettiklerinden daha fazla tketip tketmediklerinebaldr. Bu yzden ABD, Birleik Krallk, srail, Brezilya ve Hindistan gibi eitli toplumlardan derlenenveriler en st gelir dzeyinde bulunan tabakann orta tabakadan biraz daha mutlu olduunu ve tabandakigrubun da daha az mutlu olduanu gstermektedir. Herhangi bir toplumdaki st snf, hayatndan, alt snfaoranla daha fazla memnundur; fakat ok daha yoksul lkelerin st snflarndan -ya da daha az zengin olangemiteki st snflardan- daha fazla memnun deildir. Bu yzden tketim, herkesin kendi statsn kiminnde ve kimin geride olduuna gre belirledii skc bir itir.

Bu skc i baz absrd sonular dourmaktadr. Seksenlerin ortasnda, kumarhanelerin yaygn olduuyllarda, rnein, ylda "yalnzca" 600 bin dolar kazanan pek ok New Yorklu yatrm bankacs kendisiniyoksul hissetmi, endie ve kendine gvensizlik duymutur. 600 bin dolardan azyla Joneslar'la rekabetetmekten acizdirler. mitsiz bir iadam yle szlanmaktadr: "Ben bir hiim. Anlyor musunuz, bir hi.Ylda 250 bin dolar kazanyorum, fakat bu bir hi ve ben de bir hiim."

Bu tr ar hassasiyetler uzaktan katksz bir hrs yanstyormu gibi grnmektedir; fakat yakndanbakldnda, daha ok insanlarn toplumsal doasnn belirtileri gibidirler. Bizler, sahip olmaya gereksinimduyan varlklarz. Tketim toplumunda bakalar tarafndan deer verilme ve sayg duyulmaya olan bugereksinim, tketim araclyla da vurulmaktadr. Bir Wall Street bankacsnn New York Times'aanlatt gibi, "Net deer, kiinin kendine verdii deere eittir." Bir eyler satn almak hem kendini

beenmenin bir kant (bir ampuan reklamnda "Ben buna deerim" szleri gemektedir), hem de toplumtarafndan kabul grmenin bir yoludur. Bu yzyln bandaki iktisatlardan Thornstein Veblen'in "maddigrg" diye tanmlad eyin bir iaretidir. Fazla tketim, bu kabul grme arzusuyla gdl enmektedir:

19


20/83

Doru giysileri giymek, doru arabay kullanmak ve doru semtlerde yaamak, ksaca "Ben iyiyim vegruba dahilim " demenin yollardr.

Ayn ekilde tketimin verdii tatmin, bakalarna yetimek ya da onlar gemek ve hatta bir nceki yl

amakla mmkn olur. Bu yzden bireysel mutluluk daha ok, tketimi belirtilen biimdeki yksektketimden daha yukar karmann bir ilevidir. Stanford niversitesi iktisats Tibor Scitovsky'ye grebunun sebebi tketimin alkanlk yapc olmasdr. Her lks, ksa srede bir gereksinim haline gelmektedirve yeni bir lksn bulunmas gerekmektedir. Bu durum, bir radyoyu siyah-beyaz bir televizyonla deitirengen inli fabrika iisi iin olduu kadar, bir BMW'yi bir Mercedes ile deitiren gen Alman yneticiiin de ayn derecede geerlidir.

Lksler, nesiller getike de gereksinimler haline gelmektedir. nsanlar mevcut maddi konforlarn

ocukluklarnda kurulan standartla lmektedirler. Bylece her nesil, tatmin olmak iin bir nceki neslinsahip olduklarndan daha fazlasna gereksinim duymaktadr. Bu srete, refah birka nesil sonra yoksullukolarak nitelendirebilir. ABD'deki ve Avrupa'daki varolarda, yzyllar ncesinin mahallelerinde yaayanlarhayrete drecek televizyon gibi eyler vardr; fakat bu, ne tketici snfnn kenar mahallelerdeyaayanlara ynelttii kmsemeyi azaltmakta, ne de modernize olmu yoksullarn duyduu acyhafifletmektedir.

Srekli ykselen tketim standartlar karsnda toplum gerekten tatminsizdir. "Uygun" bir yaamstandardnn -tketim toplumunda iyi durumda olan bir bireyin yaam gereksinimlerinin- tanm durmadan

yukarya doru kaymaktadr. Ebeveynleri en son kan video oyununu almam olan ocuk, arkadalarneve davet etmekten utanr. Otomobili olmayan genler, kendilerini yatlaryla eit hissetmezler.ktisatlarn ksa formlyle; gereksinimler toplum tarafndan belirlenir ve ekonomik gelime oranndaykselir."

Tketim ile tatmin arasndaki ilikiler bu yzden karmaktr ve zaman iinde ve toplumsal normlarlayaplan karlatrmalar iermektedir. Bununla beraber, mutluluk zerinde yaplan almalar, ok daha azkarmak olan bir gerei gstermektedir. Yaamdaki mutluluun balca belirleyicileri tketimle hi

balantl deildir. Bunlar arasnda en nemlileri, aile yaamnda, zellikle de evlilikte tatmin, ardndan itetatmin, becerileri gelitiren bo zaman uralar ve arkadalklardr.

Tm bunlar mutluluu belirlemede gelirden daha fazla neme sahip etkenler olarak sralanrlar. Bundanironik bir sonu ortaya kar; rnein aniden zengin olmak insanlar perian edebilir. Milyon dolarlkpiyango talihlileri genellikle toplumsal alarndan soyutlanmakta, almann daha nce yaamlarnakazandrd yapy ve anlam kaybetmekte ve kendilerini yakn arkadalarna, hatta ailelerineyabanclam bulmaktadrlar. Ayn ekilde, Scitovsky gibi aratrmaclara gre gelir dzeyleri yksekolanlarn mutluluk dzeylerinin de yksek olmasndaki en byk etken, bu kiilerin beceri gerektiren ve

alan kesimin rutin ilerinden daha ilgin olan ilerde grev alyor olmalardr. dareciler, mdrler,mhendisler, danmanlar ve dier profesyonel sekinler daha iddial ve yaratc ilere sahiptirler vedolaysyla i hiyerarisinde alt sralarda bulunan kiilere oranla daha fazla psikolojik dl almaktadrlar.

20


21/83

Oxford niversitesi psikologlarndan Michael Argyle'n kapsaml almas Mutluluun Psikolojisi, usonuca varmaktadr: "Mutlulukta gerekten fark yaratan yaam koullar u kaynan kapsadklardr;toplumsal ilikiler, i ve bo zaman uralar. Bu alanlarda tatmin edici bir durumun salanmas ne mutlak,

ne de greceli olarak zenginlie pek dayaldr." Aslnda baz bulgular, zellikle evlerdeki ve toplumlardakitoplumsal ilikilerin tketim toplumunda ihmal edildiini ne srmektedir; bo zaman uralar da tketicisnfnda pek ok kiinin tahmin ettiinden daha kt durumdadr.

Tketim toplumunun ypranan toplumsal dokusu, llmesi mmkn olmasa da, ya daha byk olankiilerle yaplan grmelerde kendini etkileyici biimde ele vermektedir. 1978 ylnda aratrmac JeremySeabrook , ngiltere'de alan snftan ok sayda yal kimse ile refah artrma deneyimleri zerinerportajlar yapmtr. Tketimden salanan muazzam kazanlara ve ebeveynleri ile byk ebeveynlerinin

asla umut edemeyecei maddi rahatlklara ramen bu kiiler memnun olmak yerine hayal krklnauramlardr. Aratrmaya katlanlardan biri Seabrook'a unlar anlatmtr: "nsanlar tatmin olmuyorlar,yalnzca neden tatmin olmadklarn bilmiyormu gibi grnyorlar. Hayal edebildiimiz tek tatmin olmaans, u anda sahip olduumuzdan daha fazlasn elde etmek. Fakat hepimizi tatminsiz yapan ey de uanda sahip olduklarmz. Daha fazlas neye yarayacak? bizi daha fazla tatmin mi edecek, yoksa daha fazlatatminsiz mi klacak?"

Seabrook'ungrt yallar, tamamen maddiyat bir dnyaya kaplm olarak grdkleri ocuklariin endielenmektedirler. Anlayamadklar bir ekilde insafsz grnen vandallardan , soygunculardan ve

tecavzclerden korkmaktadrlar. Kendilerini komularndan soyutlanm ve toplumlarndan ayrhissetmektedirler. Onlara gre bolluk, bir zamanlar maddi skntlarn gelitirdii karlkl dayanma

balarn koparmtr. Sonu olarak her biri gnlerini kendi oturma odalarnda televizyonlarn izleyerekgeirmektedirler.

Gnlk geimi salamak zere kurulan karlkl bamllk ilikisi -tketici snfina ulamam olanlar iinyaamn temel zelliklerinden biri- insanlar kiisel yaknln asla salayamayaca ekilde birbirinebalamaktadr. Daha nceleri aile yelerinin ve yerel giriimin hakim olduu blgelere ticari toptan eya

pazarnn kapsaml biimde girmesiyle birlikte bu tr balar da kopmutur. Tketici snfnn yeleri,insanlk tarihinde benzeri grlmemi bir kiisel bamszlk yaamaktadrlar. Birbirimize olan ballmzda bununla birlikte azalmaktadr. Yzyln ortalarndan beri ABD'de komular ve arkadalar arasndakiteklifsiz ziyaretler, aile sohbetleri ve aile yemeklerinde geirilen zaman azalmtr."

Gerekten, u andaki gen Amerikan kua, iyi ebeveynler olmann istenen eyleri bol miktardasalamakla edeer olduuna inanmaktadr. Bir aile kurmak, onlar iin hala yaamda nemli bir hedefolmaya devam etmektedir, fakat ocuklaryla vakit geirmek konusunda ayn ey sz konusu deildir.Los Angeles Kaliforniya niversitesi'nden Eileen Crimmins ile alma arkadalarnn yapt bir alan

aratrmasna gre Amerikal lise son snf rencileri, "ocuklaryla daha fazla vakit geirmeyi" deil,"ocuklarna kendilerinin sahip olduklarndan daha iyi frsatlar vermeyi" ok istediklerini ifadeetmektedirler. Liselilere gre "daha iyi frsatlar", "daha fazla mal" anlamna geliyor gibi grnmektedir.

21


22/83

Population and Development Review'da yazan aratrmaclar yle demektedirler: "Mutlu bir ocuk iintasarmc etiketli giysilerin ve bilgisayarl video oyunlarnn 'temel' ihtiyalar olaca on yl nce kimin aklnagelirdi?"

Getiimiz yzyl boyunca toptan eya pazar, daha nceleri evde yerine getirilen retimsel grevlerigiderek artan bir miktarda stlenerek, insanlarn uygulamada birbirlerine olan karlkl gvenini azaltmtr.Daha ok paraya, fakat az zamana sahip olan bizler, tercihlerimizi gnden gne hazr, paketlenmigdalarn, mucizevi temizlik rnlerinin ve peetelerden fotoraf makinelerine kadar kullanlp atlabilen hereyin konforundan yana kullanmaktayz.

Ev ekonomisindeki bu dnmn bir nedeni de, tketici snfi kadnlarnn can skc ev ilerindenkendilerini kurtarm olmalardr; fakat erkekler boluu doldurmak iin mdahale etmemilerdir. Bunun

yerine ev ileri, bedeli kadnlarn yeni ilerinden elde ettikleri kazanlarla denerek satn alnmak zeretoptan eya pazarna kaymtr. Hem erkekler, hem de kadnlar ev ekonomisini altst ederek evi terkedince ev ilerinin yn para ekonomisine doru deitirmitir.

Ev ilerindeki cinsiyete dayal eitsizlik devam etmektedir ve deien tek ey, ev idaresinin bir ortakretim ve tketim biriminden pasif, tketici bir kuruma dnmesi ile kadnlarn toplam i yknnartmasdr. rnein, dzinelerce "igcnden tasarruf eden" ev aletine ramen, altmlarn banda yaayanAmerikal kadnlarn ev ilerine harcadklar sre, yirmilerde bykannelerinin harcad sreye eittir.Ayrca 1965'ten bu yana Amerikal kadnlar ev ii yaptklar saatleri bir derece azaltmlarsa da, bunlarn

birou ev dnda da almaya balamlardr. te yandan, Amerikal erkeklerin ev ii yaptklar saatler1965'ten bu yana pek artmamtr. ngiltere'den alnan veriler, orada da benzeri bir gidiin sz konusuolduunu gstermektedir.

Ev ekonomisinin ticarilemesi, doal dnyaya pahalya mal olmutur. Evden darya kayan can skc evilerinin yaplmas iin daha fazla kaynak gerekmektedir. Gmleklerin ticari iletmelerde tlenmesi,amarhaneye, genellikle arabayla, iki defa gitmeyi gerektirir. Paket servisli lokantalardan ya dadondurulmu gda blmlerinden alnan gdalar, bir aileyi beslemek iin kullanlan paket malzemesini ve

nakliyede kullanlan enerjiyi artrmaktadr.

Tketim toplumundaki ideal ev idaresinde bizler kendimiz iin pek az ey yapmaktayz: Yemeimizibatan sona kendimiz piirmiyoruz (Amerika'nn tketici gda btesinin % 55'i lokanta yemeklerine veyenmeye hazr kolay besinlere harcanmaktadr). Giysilerimizi kendimiz ne dikiyor, ne tlyor, ne deonaryoruz. Kendimiz iin ne yemek piiriyor, ne bir eyler ina ediyor, ne de onarm yapyoruz. ocukdnda pek az ey retiyoruz ve onu da bir defa yaptktan sonra stlenmemiz gereken rol giderekazalyor. ocuklarla ilgilenmek iin gnlk bakm irketleri, eski moda ve imdi dalm olan geni ailedendaha uygun. Tek kullanmlk ocuk bezleri (ilk ylda genellikle 570 dolara 3 bin tane), kumatan yaplm

olanlarn yerini alm durumda.

22


23/83

Ev idaresinin, retici olmaktan tketici olmaya doru geirdii evrim, zengin lkelerdeki ev tasarmlarndaaka grlmektedir. Eski evlerde bulak odalar, atlyeler, diki odalar, sabit giyecek sandklar veamar kanallar vard. Yeni evlerde ise hazr besinleri stmak iin gereken donanmdan pek fazlasnasahip olmayan ve ok az yer kaplayan mutfaklar vardr. amar odalar ile tavan kilerleri yerlerini scakkvetlere ve ev ii elence merkezlerine brakmlardr. Bodrumdaki atlyeler, bilardo masalarna ve

byk ekranl televizyonlara yer amak iin alet dolaplarna sktrlmtr. Tketici snf arasnda halapopler durumdaki evde retimin geride kalan biimlerinden birisi olan bahevanlk bile, satn alnanrnler arka bahede yetien kaynaklarn yerini aldka, giderek bir tketim biimine dnmektedir.rnein ngilizler baheleri ve imleri iin on yl nce 1 milyar dolar harcarken, bu rakam 1991'de 3milyara ulamtr.

Ev idaresi gibi toplum ekonomisi de para ekonomisinin kr kuvveti altnda gszlemi ya daparalanmtr. Ke balarndaki bakkal dkkanlarnn , yerel lokantalarn ve semt tiyatrolarnn -bir

blgede ortak kimlik ve toplum hissi yaratan eylerin- yerini alveri merkezleri, sper otobanlar ve "dizi"maazalar almtr. Kimi uluslarda geleneksel yapya sahip toplumsal gruplar neredeyse yok olmutur.Yerel ekonomilerin en ileri dzeyde terk edildii ABD'de mahallelerin ou, komularn yalnzca bir videokaset kiralama servisini ve bir marketi paylat, uyumak iin kullanlan yerlerden pek teyegitmemektedir. Amerikallar ortalama olarak her be ylda bir ev deitirmekte ve yaknlarnda oturankiilerle ok az balant kurmaktadrlar.

Sat biimlerinin geirdii dnm, dnya tketim toplumunda yerlemi olan geleneksel toplumanlaynda grlen dn balca sebebidir (bkz. X'uncu Blm). ngiliz aratrmaclar Carl Gardner

vs Julie Shephard , toplumsal ve ortak kimliin yerel satclarn azalmasyla ne ekilde andn yleaklyor: "Kasabada yaayan ve alanlar iin doal bir odak olan kasaba merkezi, tek olma zelliini vezel gemiiyle balantsn... kaybetmitir . Artk yalnzca lkenin her yerinde bulunan dzinelerce

benzerinin blnm bir versiyonudur . Alveri saatlerinin dnda... pek ok kasaba ve ehir merkezi,satn tekil kltrnn bir sonucu olarak, kepenkleri kapanm, demirleri indirilmi, iinde yaam olmayanyerler haline gelmitir."

Tketim toplumunun insanlara bir dier maliyeti de yaam hzndaki bir art olarak grnmektedir.

Fresno'daki Kaliforniya Devlet niversitesi'nden psikolog Robert Levine , lkeler endstriletike veticariletike yaam hznn arttn gstermek zere, alt lkede ehrin caddelerindeki ortalama yryhzndan, posta memurlarnn ortalama konuma hzna kadar her eyi lmtr. Buna gre, Japonehirlerinde yaayanlarn hz en yksek deerdedir. Onlar Amerikallar, ngilizler, Tayvanllar ve talyanlarizlemektedir. Endonezyallar hepsinden daha yava hareket etmektedirler. Baka bir deyile, lkelerzenginletike aceleleri artmaktadr.

ktisat E. F. Schumacher , 1978'de bu gzlemi dorulayan bir iktisat yasas nermitir: "Bir toplumdakigerek bo zaman miktar, genellikle bu toplumda kullanlan igcnden tasarruf ettiren aralarn miktar

ile ters orantldr." nsanlar zamana ne kadar deer verirlerse ve dolaysyla zamandan tasarruf etmek iinne kadar aba sarf ederlerse rahatlarna bakp, zamann tadn karmaktan o kadar aciz kalrlar. Bozaman aylaklkla "harcanmayacak" kadar deerli hale gelmekte ve fiziksel egzersiz bile bir tketim

23


24/83

biimine dnmektedir. 1989'da Amerikallar, 1 milyar alma saatinden elde edilen geliri Day - GloLycravcut gelitirme giysileri, rzgar tneli testinden gemi bisiklet ayakkablar, uzay apolimerlerinden dokunmu yamurluklar ve tasarmc elinden km ortlar gibi spor giysileri almayaayrmlardr. Bu arada Japonya'da bir rej a bumu (bo zaman patlamas) doaya ynelik artan bir ilgiyle

birleerek, ngiltere'den ithal edilen drt ekerli Range Roverlar'n ve Amerika'dan ithal edilenktklerden yaplan kulbelerin satn ykseltmitir.

Endstri lkelerindeki alma saatleri, sendikaclarn getiimiz yzyl iinde gsterdikleri abalarsayesinde azaltlm olmasna ramen, hala endstri devriminden nceki allm dzeyini amaktadr.Montreal'deki McGill niversitesi'nde mimari profesr olan ve bo zaman etkinlikleri zerinde almalaryapan Witold Rybczynski , Ortaa Avrupas'nda dini bayramlarn, alma sresini modern dzey olaniki bin saatin ok altna drdn gzlemlemitir.

Tketim toplumu, maddi konforlar araclyla tatmin salama szn tutmay baaramamaktadr, nk

insanlarn istekleri tatminsizdir, insanlarn gereksinimleri toplum tarafndan belirlenmektedir ve kiiselmutluluun gerek kaynaklar baka yerlerdedir. Aslnda, her ikisi de yaamdaki mutluluun ok nemlipsikolojik belirleyicileri olan, toplumsal ilikilerin gc ile bo zamanlarn nitelii, tketici snfnn sttabakalarna yaklatka kaybolmu gibi grnmektedir. Grne gre, tketim toplumu gelirimiziartrarak bizi yoksullatrmtr.

V Blm

Tketimin evresel Maliyeti

ktisatlar tketmek szcn "iktisadi mallardan yararlanmak" anlamnda kullanmaktadrlar, fakat

Shorter Oxford Dictionary'nin tanm ekologlara daha uygundur: "Yok etmek ya da ortadan kaldrmak;harcamak ya da israf etmek; bitirmek." Dnya tketim toplumuna katkda bulunan ekonomiler, tminsanlarn ortak olduu dnya kaynaklarna verdikleri zararn en byk blmnden sorumludurlar.

rnein, tketici snfnn fosil yaktlar kullanmas, bu kaynaktan doan karbondioksit yaymnn tahminiolarak te ikisine sebep olmaktadr (karbondioksit balca sera etkisi yaratan gazdr). Genel olarak fosilyaktlarn yaklmasyla her yl kii bana yoksullar bir tonun onda biri; orta gelirli snf, yarm ton vetketiciler de 3,5 ton kadar karbonun aa kmasndan sorumludur. U bir rnek olarak, Amerikallarnen zengin onda biri atmosfere ylda 11 ton karbon pompalamaktadr.

24


25/83

Dier ekolojik tehlikeler iin snflar arasnda karlatrma yapmak zere gereken paralel bilgileri eldeetmek gtr; fakat tketicilerin ounun bulunduu endstrilemi lkelerle orta gelirlilerin ve yoksullarnounun bulunduu gelimekte olan lkeleri karlatrmak byklk sralamalar hakknda bir fikirvermektedir. Dnyadaki insanlarn drtte birinin bulunduu endstrilemi lkeler, dnyann eitli doalkaynaklarnn % 40 ila % 86'sn tketmektedirler (bkz. Tablo 4-1 ).

Tablo 4-1 . Seilen rnlerin Tketimi, Endstrilemi ve Gelimekte Olan lkeler, Seksenlerin Sonlar

rn-Dnya Tketiminde Endstrilemi lkelerin Pay (yzde)- Endstrilemi ve Gelimekte Olanlkeler Arasndaki Tketim Fark (kii bana den tketim miktarlarnn oran)

Alminyum-86-19

Kimyasal maddeler-86 -18

Kat-81-14

Demir ve elik-80 -13

Kereste-76-10

Eneji-75-10

Et-61-6

Gbre-60-5

imento-52-3

25


26/83

Balk-49-3

Hububat-48-3

me suyu-42 -3

Dnyann kabuundan mineralleri alyoruz; ormanlardan keresteyi; iftliklerden hububat ve eti;rmaklardan, gllerden ve su kaynaklarndan da ime suyunu. Endstrilemi bir lkede yaayan sradan

bir kii, gelimekte olan bir lkede yaayan birinden 3 kat fazla ime suyu, 10 kat fazla enerji ve 19 katfazla alminyum tketmektedir. Tketimimizin ekolojik etkileri yoksullarn yerel evrelerine kadarulamaktadr. rnein ahaba ve minerallere kar olan itahmz, tropikal yamur ormanlarn yoksulsakinlere aan yol yapmclarn motive etmekte, bu da saysz trde canly yok eden yakp-ykmayntemiyle alan almas sonucunu dourmaktadr.

Yksek tketim, byk darbelere dnmektedir. Endstrilemi lkelerde yaklan yaktlar, asityamurlarna neden olan slfr ve azot oksitlerin yaklak drtte n aa kartmaktadr.Endstrilemi lkelerin fabrikalar dnyadaki tehlikeli kimyasal atklarn byk blmn retmektedir.

Bu lkelerin askeri tesisleri, dnyadaki nkleer sava balklarnn % 99'undan fazlasn, atom santralleriise dnyadaki radyoaktif atklarn % 96'sndan fazlasn retmitir. Havalandrma cihazlar, aerosolspreyleri ve fabrikalar da, dnyann koruyucu ozon tabakasn yok eden kloroflorokarbonlarn yaklak% 90'n aa karmaktadr.

nsanlar orta gelir dzeyinden tketici snfna doru trmandka, evre zerindeki etkileri de nemlilde artmaktadr; fakat ayn eyden daha fazla tkettikleri iin deil, farkl eyleri tkettikleri iin.rnein, ou orta gelir dzeyinde olan Gney Afrikal siyahlar, snrl btelerinin byk blmn

evreye olduka az zarar verilerek retilen temel gda maddeleri ve giyim eyas iin harcamaktadrlar.te yandan, Gney Afrikal tketici snfn oluturan beyazlar, daha geni olan btelerinin bykblmn, hepsi evreye daha zararl olan iskana , elektrie, yakta ve ulama harcamaktadrlar.

Bombay'daki ndira Gandhi Kalknma Aratrmas Enstits'nden Jyoti Parikh ile meslektalar, 100'denfazla lkedeki tketim modellerini karlatrmak zere BM verilerini kullanmlardr. Bunlar kii banaden gayri safi milli haslaya gre sraladklarnda, gelir ykseldike, hububat gibi ekolojik adan daha azzararl olan rnlerin tketimdeki artn yava olduunu grmlerdir. Bunun aksine, araba, benzin, demir,elik, kmr ve elektrik gibi retimi ekolojik adan daha zararl olan rnlerin satn alnmas hzla

artmaktadr.

26


27/83

Tketici yaam tarzmzn gerekleri olan otomobiller, tek kullanmlk rnler ve ambalajlar, yksek yaoranl bir beslenme ve havalandrma cihazlar gibi eyler, ancak byk evresel bedeller karlndasalanabilmektedir. Yaam tarzmz, retilmesi dnyaya en fazla zarar veren u byk ve sreklikaynaklara baldr; enerji, kimyasal maddeler, metaller ve kat . ABD'de bu drt endstrinin tm enerjiyounluklar ve aa kardklar toksik maddelerden dolay, ayr endstriler aras sralamalarda ilk bein

iindedir ve ayn ekilde havay slfr ve azot oksitleri, partiklatlar ve uucu organik bileiklerle en okkirletenler listelerinde de st sralardadrlar.

zellikle, tketim toplumuna enerji salayan fosil yaktlar bu toplumun en ykc rnleridir. Dnyadankmr, petrol ve doal gazn elde edilmesi saysz doal evrenin dzeninde kalc bozukluklara yolamakta, bunlarn yaklmas dnyadaki hava kirliliinin byk bir blmn oluturmakta ve rafineedilmeleri de byk miktarlarda toksik at ortaya karmaktadr. Ulusal ortalamalarn kabaca yaplanlmnden yola klarak tahmin yrtlrse, tketim toplumunun yllk olarak kii bana, en az 2 bin

kilogram orta kalitede kmre eit miktarda enerji arzna ihtiyac vardr. Yoksullar, kii bana 400kilogramdan az miktarda enerji kullanmaktadr ve orta gelirli snfn kmr tketme miktar bu iki saynnarasnda kalmaktadr (bkz. Tablo 4-2 ).

Neyse ki insanlar tketim toplumuna bir defa katldktan sonra etkileri eskisi kadar hzl artmamayabalamaktadr; nk bu insanlarn dikkati yksek deere sahip, dk kaynakl mal ve hizmetlereynelmeye balamaktadr. Princeton niversitesi'nden Eric Larson , endstrilemi ve gelimekte olanlkelerde kimyasal madde, enerji, metal ve kat kullanm zerinde almaktadr. Larson'n almalarnagre, endstrilemi lkelerde kii bana den tketim yetmilerin ortalarndan nceki yirmi otuz ylda

ykselmesinin ardndan, yetmilerin ortalarndan bu yana sabit olduunu ortaya karmtr.

Tablo 4-2 . Kii Bana Den Enerji Tketimi, 1989

lke-Enerji (kmr; kilogram cinsinden)

ABD-10.127

Sovyetler Birlii-6546

Bat Almanya-5377

27


28/83

Japonya-4032

Meksika-1689

Trkiye-958

in-810

Brezilya-798

Hindistan-307

Endonezya-274

Nijerya-192

Banglade-69

Larsondeiimin bir ksmn artan enerji fiyatlarna balamaktadr; fakat bunun ardnda daha nemli bir

geiin yattn savunmaktadr. Larson'a gre dnya tketim toplumunu en iyi rneklendiren yerlerdeotomobiller ve aralar gibi byk rnlerin ve imento gibi altyap hammaddelerinin pazarlar bykoranda doymutur. Biz tketiciler kazan fazlalarmz, bilgisayarlar ve kompakt disk alarlardan salksigortas ve salk kulplerine ye olmaya kadar, nceki dnemlerin tketim mallarna oranla evreyledaha bark olan, yksek teknolojili mallara ve hizmetlere harcamaktayz.

Tketici snfndaki kii bana den kaynak kullanmnn istikrara ulamas umut verici bir iarettir,ancak bu istikrar, dnyadaki tm insanlarn gezegeni mahvetmeden ulaamayacaklar kadar yksektir.Zaten toplumlarmzn devamlln salayan doal sistemler fena halde ypranmaktadr ve bu da dnya

ekonomisinin dnyann biyosferine giderek byk geldiini gstermektedir. Eer dnyadaki tm insanlarkarbondioksit konsantrasyonlarndan tketici snf ile eit derecede sorumlu olsayd, dnya apnda seragaz yaym miktar kat artard. Eer dnyadaki herkes biz tketiciler kadar metal, kereste ve kat

28


29/83

kullansayd, madencilik ve odunculuk - ekolojiksalk iin giderek azalmas gerektii halde- kattanfazla ykselirdi.

Tketim toplumunun etkileri ounlukla orta gelirlilerin ve yoksullarn bulunduu blgelerde gl ekilde

hissedilmektedir. Biz tketiciler uzaktaki ve yakndaki kaynaklar zerinde toplanarak dnyann geniblgeleri zerine ekolojik bir glge drmekteyiz. Tketim toplumunun sat blgelerindeki her bir paraticari eya kendi ekolojik izini brakmaktadr. Bir Japon butiindeki bluz, Singapur'daki petrokimyafabrikalar ve tekstil imalathaneleri araclyla Endonezya petrol kuyularndan ve Banglade'teki montajendstrisinden geliyor olabilir. Ayn ekilde, bir Alman galerisinde yer alp, zerinde bir Amerikanirketinin logosunu tayan bir otomobilde genellikle bir dzine ya da daha fazla lkede retilmi paralarve buralardan gelen hammaddeler bulunmaktadr.

ubat aynda Chicago'daki bir spermarkette bulunan bir ilek byk olaslkla, Almanya'nn RhineVadisi'nde yaplm bcek ilalarnn ve Japonya'da yaplm bir traktrn yardmyla Meksika 'dayetitirilmi olabilir. Tahminen Papua Yeni Gine'deki kabile halknn topraklarndan kazlarak kartlandemir klelerinden dklm Kore elii ile yaplan traktrn yakt byk olaslkla Meksika'nngneyindeki topraklardan pompalanan dizel yaktdr. Hasat zamannda ilek, Kanada am hamurundanyaplm mukavva bir kutuda paketlenmi, New Jersey'de retilmi olan plastie sarlm ve Alman, Japonve Amerikan mal paralar olan, talya'da yaplm bir kamyona yklenmi olabilir. Bluzun, arabann veilein ekolojik izleri -retim hatlarnn kendileri gibi- dnyay sarmaktadr.

Ne yazk ki youn bask altnda bulunan gelimekte olan lkeler ekolojik ruhlarn genellikle iki yakalarnbir araya getirmek uruna satmaktadrlar. retim endstrileri, karlar uruna bir lkeyi bir dierine karoynayarak, retim hatlarn dk cret, ucuz kaynak ve gevek dzenlemelerin aray iinde dzinelercelkeye blmlerdir. Pek oundan daha ak szl olan Filipinler hkmeti, pek fazla dzenlemesiolmayan Baatan ihra ilem blgesi iin 1975 ylnda Fortune'da yle bir ilan yaymlamtr: "Sizinkigibi... firmalarn ilgisini ekmek iin... dalar yktk, aalar kestik, bataklklar doldurduk, rmaklartadk, kasabalarn yerini deitirdik... tm bunlar sizin ve ticaretinizin burada i yapmasn kolaylatrmakiin yaptk."

Brezilya, dnyann bu retim hatlarnn son noktasn oluturan canl bir rnek sergilemektedir. 100 milyardolardan fazla bir d bor altnda ezilen hkmet, ihra endstrisine yatrm yapm ve bu endstridesteklenmitir. Bunun sonucunda lke, nemli bir alminyum, bakr, altn, elik, makine, sr eti, tavuk,soya fasulyesi ve ayakkab ihracats haline gelmitir. Tketici snfi daha ucuz rnler almaktadr, nkBrezilya ihracat iindedir. Ancak vatandalarnn ou orta gelirli olan Brezilya, kirlilik, toprak kayb veormanlarn yok edilmesinin faturas ar demektedir. rnein, 1988'de elde edilen verilere gre tmBrezilya endstrisinin kulland elektriin % 18'i, endstrilemi lkelere ihra edilecek alminyum veelii reten fabrikalara gitmitir. Bu elektriin byk blm tropikal ormanlar yamalayan ve yerli halkatalarndan miras kalan arazilerinden kartan dev hidroelektrik barajlarndan elde edilmektedir.

Dnya tketim toplumu zellikle ormanlar ve topraklar zerine uzun bir glge drmektedir. rnein,

29


30/83

El Salvador ve Costa Rica'da, ekilebilir topraklarn bete birinden byk blmnde muz, kahve ve ekergibi ihra edilen toprak mahsulleri yetitirilmektedirler. Latin Amerika'daki ve gney Afrika'daki ihrasr iftlikleri, yamur ormanlarnn ve vahi yaam alanlarnn yerini almtr. retim hattnn tketiciucunda yer alan Japonya, msr, buday ve arpa ihtiyacnn % 70'ini, soya fasulyesi ihtiyacnn % 95'ini veodun ihtiyacnn % 50'sinden fazlasn ithal etmektedir, ki bu odunun byk blm Borneo'da hzlaortadan kaybolmakta olan yamur ormanlarndan gelmektedir.

Hollanda, tarmsal rnleri kendi topraklarnn kat byklkte topraklara sahip gelimekte olanlkelerden ithal etmektedir. Bu tarmsal ithalat rnlerinin ou lkenin dev fabrika iftliklerineaktarlmaktadr. Bu iftliklerde yetitirilen milyonlarca domuz ve inek, Malezya'daki ormanszlamtopraklardan gelen ve palmiye ekirdeinden yaplan yemi, Tayland'n ormanszlam blgelerinden gelenmanyoku ve Brezilya'nn gneyindeki, bcek ilac ile ilalanm geni alanlardan gelen soya fasulyesiniyiyerek, Avrupal tketicilere yksek ya oranl et ve st salamak iin imanlamaktadrlar.

1989'da Avrupa Topluluu, Japonya ve Kuzey Amerika kendi aralarnda 136 milyar dolar gibi, ihraettiklerinin ok zerinde bir deerde "ncelikli sat rnleri" -toprak mahsulleri ve doal kaynaklar- ithaletmilerdir. te yandan, gelimekte olan blgeler, bu rnlerin ithalats deildirler; belli bir sat rnnithal ettikleri ender durumlarda, bu rnn byk blm kendi dnya-snfi tketicilerine gitmektedir.Gelimekte olan lkelerin hububat ithalatnn -pirin dnda- yaklak drtte , etleri ehirli sekinleresatlan iftlik hayvanlarn beslemek iin kullanlmaktadr.

Tropik blgelerdeki sat rn patlamalar yllardr tketici snfinn deien beenileri tarafndanatelenmektedir. eker, ay, kahve, plastik, hurma, hindistan cevizi, fildii, altn, gm, mcevher gibirnlerin her biri doal evreleri deitirmi ve ii ordularnn yaamlarn ekillendirmitir. Bugn, vahiyaam ticaretinin ve yasad uyuturucu retiminin de sergiledii gibi, tketici snfinn beenileri bu etkiyikorumaktadr.

Kaaklar, her yl milyonlarca tropikal kuu, bal, bitkiyi, hayvan postunu ve dier allmadk eyiyoksul topraklardan zengin topraklara gtrmektedir. Binlerce Olive Ridley deniz kaplumbaas ve

kiremitli kaplumbaa kabuu ile tonlarca jaguar ve dier benekli kedigillerin postlar satn alnmaktadr.Yaama alannn yok edilmesi, dnyadaki trlerin kaybolmasnn nde gelen nedeni olsa da, biyologlartehlike altndaki trler listesinde yer alan omurgallarn te birinden fazlasnn bu listede zellikle ticaretiin avlanma yznden bulunduklarna inanmaktalar. Bu tr avlanma, zengin tketicilerin talepleri ilekrklenmektedir. Washington, D.C.'deki Dnya Vahi Yaam Fonu'na gre tm dnyada egzotik vahiyaam satlar yllk 5 milyar dolarn zerindedir.

Yksek fiyatlar ve sklkla deien modalar, trleri hzla yaam ile lm arasndaki eie getirebilir. Perukelebekleri karaborsada 3 bin dolara varan fiyatlarla satlmaktadr ve baz Asyal tketicilere gre,

Himalaya ceylanndan elde edilen ve afrodizyak olduu iddia edilen koku, arlnn drt kat kadar altndeerindedir. Banglade, Hindistan ve Endonezya, her yl Avrupa'ya 250 milyon Asya iri kurbaasgndermekte ve bu kurbaalar oradaki restoranlarda zel bir rn olarak ikram edilmektedir. Asya'da

30


31/83

ise, normalde bu kurbaalarn yedikleri sivrisinekler oalmtr ve bunun sonucunda sivrisineklerin tadstmadan kaynaklanan lmler artmtr.

Tketici snfnn yaratt olumsuz etkinin bir dier iareti de eskiden Peru Amazonu'nun el dememi

bulut orman olan 200 bin hektarlk alan zerinde grlmektedir. Bir zamanlar jaguarlarn ve gzlklaylarn dolat esiz bir dalk ekosisteme sahip olan bu blge, imdi dnya kokain endstrisinin tarmilalaryla zehirlenmi kalbidir. Huallaga Vadisi'nin yukar blmnde da kylerindeki yoksulluktan kaankyller, Avrupa ve Amerika kentlilerinin kokain alkanln beslemek zere koka yetitirmektedirler.hra edilen yksek deerli herhangi bir toprak rnnn yetitiricileri gibi koka yetitiricileri de bu rnnyetitirilmesinde hasat en yksek seviyeye kartmak iin dik yamalar srmek ve topraa kimyasal tarmilalar koymak gibi hibir masraftan kanmamaktadrlar.

Koka yapraklarnn ilenmesi de ekolojik hasar artrmaktadr. 1987'de Perulu ormanc MarcDourojeanni , ormandaki gizli kokain laboratuvarlarnn vadinin havzasna milyonlarca galon gazya,slfirik asit, aseton ve tolen dktn ne srmtr. Ayrca vadideki akarsularn o zamandan beri pekok trde balk, hem suda hem karada yaayan canl ve srngen iin lmcl olduu grlmtr. Sonolarak, uyuturucu kaaklarnn ve mttefik gerilla hareketlerinin egemenlii, vurguncu etelerin blgeyiyok etme pahasna aa kestii, avland ve balk tuttuu kanunsuz bir durum yaratmtr.

Dolaysyla, biz tketiciler, kresel snmadan trlerin yok olmasna kadar dnyann iinde bulunduukt durumdan sorumlu olmann ar ykn tamaktayz. Yine de bizim tketimimiz, gezegenin kaderi

iin endielenip, evresel de katkda bulunan eyler zerinde younlaanlarn dikkatini pek nadirekmektedir. Tketim, dnya-evre denklemindeki ihmal edilmi deikendir. Daha basit bir ifadeyle, birekonominin ekolojik sistemleri alttan destekleyen toplam yk deikenli bir fonksiyondur; nfusun

bykl, ortalama tketim ve ekonominin mal ve hizmetleri salamakta kulland geni teknolojilerkmesi, yani yemek tabaklarndan haberleme uydularna kadar her ey Genel olarak evrecilerteknolojilerin dzenlenmesi ve deitirilmesi zerinde almakta ve aile planlamas da nfus artnyavalatmak konusunda younlamaktadr.

Teknolojinin ve nfusun vurgulanmasnn geerli nedenleri vardr. Teknolojileri deitirmek, kltreltutumlar deitirmekten daha kolaydr. Aile planlamasnn evre iin yaratt artlarn yannda pek ok

insani ve toplumsal yarar da vardr. Zaten dnyadaki ekolojik tehditlerin bykl, her cephede deilerlemeler kaydedilmesini gerektirmektedir. rnein, Dnya Bankas'ndan Herman Daly , bymenindnya nfusu, ekolojik ypranma ve yaam alanlarnn yok edilmesi llerinde, aka gerekli olduuzere, yalnzca azaltlmas deil durdurulmas iin mevcut teknolojinin evreye uygulanmasnda krk yliinde yirmi kat gelime kaydedilmesi gereine iaret etmektedir. Burada, hem endstrilemi lkelerin kii

bana den kaynak kullanmlarn gelimekte olan lkelerin ayn dzeye ulamasna olanak verecekekilde derhal durdurduklar, hem de dnya nfusunun bu sre iinde iki katndan fazla artmadvarsaylmaktadr.

Tarmda, ulamda, ehir planlamasnda, enerjide ve benzerlerinde kullanlan teknolojinin ve yntemlerindeitirilmesi, mevcut sistemlerin evrede neden olduu zarar nemli derecede azaltabilir, fakat yirmikatlk bir ilerleme olmas mmkn deildir. Bir depo yaktla imdikinden ya da drt kat daha uzaa

31


32/83

gidebilen otomobiller yaplabilir; 20 kat daha uzaa gidebilenler ise termodinamik yasalarna kar gelir.Bu kadar fazla seyahat etmenin evreye zararlarn azaltabilecek tatlar yalnzca bisikletler, otobsler vetrenlerdir ve tketici snfindakilerin ouna gre bunlar, dk bir yaam standardn temsil etmektedir.amar kurutucular da u anda kullanlan en yeterli modellerin yars kadar eneji ile alabilir; fakatimdikinin yirmide biri kadar enerji ile amar kurutmann tek yolu amar ipidir ki bu da tketimtoplumunun gznde bir geri admdr.

Bu yzden, teknolojik deiim ve nfus istikrar, maddi isteklerin azaltlmas ile tamamlanmadka,gezegenimizi kurtarmak iin yeterli olmayacaktr. Sao Paulo niversitesi'nden Jose Goldemberg ileuluslararas bir aratrma ekibi, yeterliin en st dzeye karlmas ve yenilenebilir enerjiden tamamenyararlanlabilmesi yoluyla fosil yakt tketiminin kesilmesi zerine dikkatli bir alma yapmlardr.Vardklar sonuca gre, tm dnya nfusu yaklak olarak Bat Avrupallarn yetmilerin ortalarndayaadklar dzeyde -mtevaz fakat rahat evler, gdalarn dondurulmas, amar makineleri, makulmiktarda scak su ve snrl otomobil kullanm ile desteklenmi, toplu tamaya kolay ulam gibi eylerle-

yaayabilir.

Ancak, bu almann vard asl sonu, tm dnyann Amerikallar gibi, daha byk evlerde, daha fazlasaydaki elektrikli aletle ve otomobil merkezli ulamla yaayamayacadr. Dahas, Goldemberg'insenaryosu fazla cmert de bulunabilir. Bu senaryo, Hkmetleraras klim Deiiklii Paneli'nin dnyaikliminin istikrara kavuturulmas iin gerekli grlen dnya apnda % 60-80'lik karbon yaym miktarnhibir ekilde azaltmayacaktr.

nsan saysnn istikrara kavuturulduu ve temiz ve yeterli teknolojilerin uygulanmasnda byk aamakaydedildii varsaylsa bile, maddi hedeflerden maddi olmayan hedeflere ynelmedikleri srece, insaniistekler biyosfere tercih edilecektir. Dnyann milyarlarca insanolunu besleyebilmesi, bizim tketimitatminle dengeleyip dengelemememize baldr.

Bu yzden, teknik deiikliklerle deer yargs deiikliklerinin nasl bir bileiminin, biyosferi tehlikeyeatmadan herkes iin mmkn olan rahat, hatta tketici olmayan bir yaam tarzn oluturaca konusunda

yol gsterilmesine gereksinim vardr. Tamamen ekolojik bir perspektiften bakldnda, can alckategoriler enerji, malzemeler ve ekosistemlerdir; fakat bu kategoriler soyuttur. Daha somut bir yaklamiin kitabn bir sonraki ksmnda gnlk hayatn unsuru zerinde durulmaktadr; ne yediimiz ve itiimiz(bkz. Vinci Blm), nasl dolatmz (bkz. V'nc Blm) ve neyi satn aldmz ve kullandmz (bkz.V'inci Blm). Her durumda tm insanlar geni bir aralkta, tabanda bulunan, kendi iyilikleri iin ok aztketenler -ve tepede bulunan, dnyann iyilii iin ok fazla tketenler- olarak dengesiz ekildedalmlardr.

32


33/83

YETERLK ARAYII

V Blm

Yiyecek ve ecekler

Dnya gda tketimi merdiveninin basama vardr. Hem en alt hem de en st basamakta insan salve evre zarar grmektedir. Sorun udur: Dnyadaki insanlar bir yandan st basaman baz avantajlarntm dnyaya yaymay srdrrken, bir yandan da ortada birleebilirler mi?

Dnyadaki en yoksul bir milyar insan yaamlarn srdrebilmek iin yeterli beslenmeye sahip deildir;yaklak olarak yars kalori eksiklii nedeniyle, bymede duraklama, zeka gerilii ve hatta lmle karkarya kalabilir. Beslenme biimleri zellikle pirinle msr gibi hububata ve manyok ile patates gibi kkmahsullerine dayanmaktadr; ayrca ime suyu olarak ounlukla insani, hayvansal ve kimyasal atklarlakirlenmi sular kullanmaktadrlar. Eer alktan lmezlerse, su yznden lebilirler: Dnya Salkrgt'ne gre sudan kaynaklanan hastalklar nc Dnya lkelerinde grlen hastalklarn % 80'inioluturmaktadr.

Alk eken yoksullarn ounu Afrika ile Asya'nn az verimli blgelerinde, geinmek iin alan iftilerya da topraksz iiler oluturur ve bunlarn yaamak iin karn tokluuna verdikleri mcadeleninbedeliniyse ou zaman doal evre demektedir. Bu insanlar, otlak olarak braklmas daha iyi olacakolan eimli ya da kra topraklar ekerek toprak erozyonunun balamasna sebep olmaktadrlar.Hayvanlar iin yem ya da yemek piirdikleri ate iin odun toplayarak aa rtsn andrmaktadrlar.Alk eken bu bir milyar insan phesiz pek az eye sahiptir.

Bir sonraki basamakta yer alan, dnyann orta gelirli 3,3 milyar insan (aile bireyi bana 700-7500 dolarkazananlar), kendilerine salkl temel gdalar salayan hububat ve sebzeye dayal beslenme biimlerindenbol miktarda kalori ve protein almaktadrlar. Fazla et, kmes hayvan ya da st rn satn almayayetecek paralar olmad iin dk yal bir beslenmeye sahiptirler ve genellikle (kalorilerinin %20'sinden azn yadan alp) kendilerini ar miktarda besinsel ya almakla balantl olan hastalklardankorumaktadrlar. Sv gdalarnn % 80'inden fazlasn temiz ime suyu eklinde almaktadrlar ve gerikalann da ay, kahve, bira ve ocuklar iin st gibi ieceklerden salamaktadrlar.

Bu beslenme dzeninde eksik olan ey, insanlarn tm nemli besinleri almalarn salayacak bol eitli

meyve ve sebzelerdir. Ayrca tketici snfndaki insanlardan daha fazla gda zehirlenmesine ve barsakparazitlerine yakalanrlar nk erzaklarn saklamak iin hava geirmeyen kaplar ya da dondurmak gibigvenli yntemleri yoktur. Elbette bu insanlarn yapt tketimin de evre zerinde grlen etkileri vardr.

33


34/83

in'de sular altnda bulunan eltik tarlalar, atmosferde biriken sera gaz metann pek ok kaynandanbiridir ve Meksika'daki saysz msr tarlas, topran st tabakasnn byk su yataklarndan akpgitmesine sebep olmaktadr. Yine de orta gelirli snfn yiyeceini salamas dnyaya, alk ekenyoksullardan ya da tketici snfndan daha az zarar vermektedir. Bu snfn yeleri ekolojik adan hassasolan kra alanlara ve ormanlk blgelere ilimeyecek kadar paraya sahiptir, te yandan uzunmesafelerden tek kullanmlk ambalajlar iinde nakliyesi yaplan zengin bir beslenme dzenini de

karlayamamaktadrlar.

Dnya gda merdiveninin en st basamanda, beslenme dzenleri ete, ilenmi ve paketlenmi gdalarave atlabilir kaplardaki ieceklere dayal olan, tketici snf yeleri bulunmaktadr. Bizim beslenmemizdeeitliliin -yln her zamannda istediimiz eyi yiyebiliyor olmamzn- salad yararlar ve taze, salkl birgda temini vardr. Ancak bizler, kendi baarmzn kurbanlaryz; bizim beslenme dzenimiz ya asndanfazla zengindir. Tketiciler haftalk olarak bir kilogramdan fazla et yemektedirler ve dolaysyla da alnankalorilerin yaklak % 40'n yadan salamaktadr (bkz. Tablo 5-1 ). Beslenme konusundaki otoritelerin

ou, yalarn % 30'dan fazla kalori salamadn ne srmekte ve yakn zamanda yaplan aratrmalar,% 20'nin altndaki dzeylerin ok daha salkl olduunu gstermektedir. Tketici snfnn bol miktarda etieren beslenme dzeni iin dedii bedel, zenginlik hastalklar olarak adlandrlan hastalklarn -kalprahatszlklar, fel, gs ve kolon kanserleri- neden olduu yksek lm oranlardr.

Tablo 5-1 . Kii Bana Den Et Tketimi, 1990

lke-Et (kilogram)

ABD-112

Fransa-91

Arjantin-82

Sovyetler Birlii-70

Brezilya-47

34


35/83

Japonya-41

Meksika-40

in-24

Trkiye-16

Filipinler-16

Msr-14

Hindistan-2

Sr, dana, domuz, kuzu, koyun, kei ve kmes hayvan etlerinin tabloda yer alan arlklar tm gvde

arlna eittir. Kmes hayvanlarna ilikin rakamlar 1989'a aittir.

Dnya da tketici snfnn yksek oranda ya ieren beslenme dzeninin bedelini demektedir. Hububatyoksul ve orta gelirli snflarda olduu gibi tketici snfnn da beslenme dzeninde temeldir. Fakattketiciler, hububatn kendisini yemez; bu rnlerle hayvanlar beslenir, sonra da bu hayvanlardan eldeedilen et, st ve yumurtalar tketilir.

Bu dnm ilemi yetersizdir; nk hayvanlar hububatn yalnzca bir ksmn yenilebilir rnlereevirmektedirler. rnein, ABD'de yenilen her bir kilogram sr etinin retilmesi5 kilogram msr ve soyafasulyesi yemini gerektirir. Bunun sonucunda, et yiyen snfn beslenmesi, dnyadaki ekilebilir topraklarnyaklak drtte birinde yetitirilen hububatn % 40'a yaknna mal olmaktadr.

Tketici snf, tm dnyada retilen hububatn bylesi byk bir blmn kullanarak kendisini buretimle balantl olan, erozyona uram topraklar, tkenmi su kaynaklar, gbreler ve haere ilalar ilekirletilmi akarsular gibi evre rahatszlklarndan fazlasyla sorumlu hale getirmektedir. ABD'de, her bir

kilogram sr etinin retilmesinde ou yemleri sulamak iin kullanlan 3 bin litreden fazla su ve gbre iledier iftlik ihtiyalarn retmek iin 2 litreye denk gazya kullanlmaktadr.

35


36/83

Neyse ki salkla ilgili endieler imdiden tketici snfinn dikkatini krmz etten kmes hayvanlarnadoru yneltmektedir. rnein Amerikallar artk sr etinden daha fazla kmes hayvan eti yemektedirler.Bu ekolojik bir artdr; nk tavuklar her bir birim et iin % 40 daha az yem tketirler. Uzun vadedeevrenin korunmas, et tketimine kesin snrlamalar getirilmesini gerektirecektir. Tketici snfi, dnyann

kaynaklaryla uyumlu bir beslenme dzeni iin hububatla beslenen hayvanlardan elde edilen rnlerinyarsn ya da daha fazlasn tketmekten vazgemek zorunda kalabilir.

Endstri dnyasnda et retiminin fazlasn kstlamak iin alan dzinelerce kurulua ynelik olan halkdestei, byle bir gelecein mmkn olduuna ilikin bir umut vaat etmektedir. Washington D.C.'deki,Gda ve Salk Politikas in Halkn Sesi gibi salk savunucular, hkmetin et retimini artran beslenmetzklerinin ve tarm politikalarnn yenilenmesi gerektiini ileri srmektedirler. Hem ABD'de, hem deAvrupa'da hayvan ve yem reticilerinin u anda tm tarmsal deneklerin yarsndan fazlasn ald srece,

tarm politikalarnn yenilenmesi zellikle nemlidir. te yandan, Doal Kaynaklar Savunma Kurulu gibievreci gruplar, ABD'nin batsndaki kamu arazilerinde bulunan otlaklara verilen denekleri hedefalmaktadr. Ayrca Kaliforniya'daki Dnyay Kurtarma ve Birleik Krallk'taki Vejeteryan Topluluk gibihayvan haklarn savunan gruplar, tketici snfn daha az et yemenin yararlar konusunda eitmektedir.

Tketicilerin beslenme dzeninin dier evresel bedelleri, ne yediimizden daha ok, yediklerimiz bizeulamadan nce olanlardan kaynaklanmaktadr. Tketim toplumunda, yiyecek ve ieceklerin ilenmesi,

paketlenmesi, datlmas ve saklanmas dnyaya yk olacak ekilde gerekletirilmektedir. rnein,ABD'de tketici besin zincirinin btn tm enerjinin % 17'sini kullanmaktadr; bu oran iftlik

hayvanlarnn retimi iin % 3, dier trlerdeki tarm iin % 3, gdalarn ilenmesi ve paketlenmesi iin % 6ve nakliye, sat, dondurma ile besinlerin piirilmesi ve daha sonra bulaklarn ykanmas iin de % 5olmak zere eitli dzeylerde ortaya kar.

Yeterli dzeyde yaplan bu ileme ve paketleme biimi, gdalarn bozulmasn ve kirlenmesininlemektedir. Fakat tketici snfnda -vr zvrla beslenen snfta- bunlarn ou gereinden fazladr veinsanlar beslemenin ekolojik ykn artrmaktadr. Dondurulmu gdalarn retilmesi iin kullanlan enerjigenellikle tazelerinin retilmesi iin gerekenden 10 kat daha fazladr. Ne yazk ki tketici snfnn eilimi

-ki bu phesiz, kadnlar almak iin evin dna ktklarnda erkeklerin ev ilerinden bazlarnstlenmekteki baarszlklarndan kaynaklanr- taze gdalar yerine dondurulmu gdalar kullanmakynndedir. 1960'da Amerikallarn yedii patatesin % 92'si tazeydi; 1989'da ise ou Fransz usulkzartma olmak zere, taze patatesle neredeyse eit miktarda dondurulmu patates tketmilerdir.1987'de Japonya'daki maaza sahipleri buzdolaplarn her hafta 300 ton souk ya da dondurulmu pizzaile doldurmu, seksenlerde Bat Avrupa'da kii bana den dondurulmu gda satlar iki katnakmtr.

Tketici snfina ynelik olarak hazrlanan gdalarn paketlenmesi, iin ok miktarda metal, cam, kat ,

karton ve plastik harcanmaktadr. ABD'de kullanlan alminyumun -retilmesi en youn enerjiyi gerektirenmetalin- drtte biri konserve kutularn oluturmaktadr ve bunlarn yaklak olarak yars topraaatlmaktadr. Aslnda ABD, yedi lke dndaki tm lkelerin her tr amala kullandndan daha fazla

36


37/83

alminyumu konserve kutusu eklinde atmaktadr. Japonya'da merubat kutular alminyumun en hzlgenileyen kullanm alandr ve oluklu kartonlarn yars ilenmi gdalarn paketlenmesindekullanlmaktadr. Arlk olarak lldnde, gda ambalajlar, ABD'deki kentsel kat atklarn bete birini-seksenlerin sonunda kii bana ylda 130 kilogram- oluturmaktadr ve hacim olarak lldnde deok daha byk bir oran elde edilir.

Ambalajlarn ou tamamen gz boyamaya yneliktir. Bir hafta dayanan domatesler ve yeil biberler ,bir yzyl boyunca dayanan polistiren ve plastik kaplarda satlmaktadr. Ayrca eilim daha az deil, dahafazla paketlenmi gdalara dorudur. Tek bir rnek vermek gerekirse, Packaging adndaki bir dergininaratrmasna gre, orta yan zerindeki yalnz yaayan Amerikallar, 1990'da % 18 orannda haftada enaz defa tek kiilik paketlenmi gda kullanrken, 1991'de bu oran % 27'ye ykselmitir.

Paketlenmi gdalarn dnya apnda artan tketimi, belki de en ak ekilde iecek endstrisindegrlmektedir. Tketici snf, tek kullanmlk kaplarda bulunan bira, soda, ie suyu ve dier hazr ticariiecekleri giderek daha fazla imektedir. Tuhaftr ki, musluk suyunun en saf ve ulalabilir olduu yerlerde

bu suyun iecek olarak kullanm azalmaktadr. u anda musluk suyu

alan durning - tüketim toplumu ve dünyanın geleceği

Documents