Ang Kaligirang Pangkasaysayan ng Alamat

Ang salitang alamat ay panumbas sa “legend” ng Ingles. Angkatawagan namang ito ay nagmula sa salitang Latin na “legendus”, na ang kahulugan ay “upang mabasa”.

Noon pa mang 1300 AD ( After Death ), ang ating mga ninuno, nakilala sa katawagang Ita, Aetas, Negrito o Baluga ay may sarili ng mga karunungang-bayan, kabilang ang alamat. ( Sila ang mga taong walang permanenteng tirahan.) Ayon sa mga heologo ( geologists ), nakuha at nalikha nila ang mga ito dahil sa kanilang pandarayuhan sa iba’t ibang lupain sa Asya. Dahil sa wala silang sistema ng pamahalaan ( bungamarahil ng kakauntian ), panulat, sining, at siyensya, ang mga ito aynagpapasaling-dila o lipat-dila lamang.

Pagkalipas ng 4,000 taon dumating sa ating kapuluan ang mgaIndones na may dalang sariling sistema ng pamahalaan, panitikan atpananampalatayang pagano. Ang matatandang alamat ng ating mganinuno ay nalangkapan ng kanilang mga katutubong alamat na angnilalaman ay tungkol sa mga anito, buhay ng mga santo at santa, bathala,at pananampalataya sa Lumikha.

Sumunod na nandayuhan sa ating kapuluan ang mga Malay.Katulad ng mga Indones, sila rin ay may pananampalatayang pagano.May dala rin silang sariling mga alamat, kwentong-bayan at mga karunungang bayan. Sila rin ang nagturo sa ating mga ninuno ng alpabetona tinatawag na Alifbata o Alibata. Dahil dito, ang ilan sa ating mga alamatna pasaling-dila o bukambibig lamang ay naisatitik ng ating mga ninuno sa mga kawayan, talukap ng niyog, dahon, balat ng kahoy, at maging sa mga bato sa pamamagitan ng matutulis na kahoy, bato, o bakal. Sa panahong ito, higit na lumaganap ang mga alamat hinggil sa pananampalatayang pagano at sumibol ang “Maragtas” at “Malakas at Maganda”.

Nandayuhan din sa ating kapuluan ang mga Intsik, Bumbay, Arabe at Persyano. Ang mga ito ay may mga dala ring kani-kaniyang kultura na nakaambag sa patuloy na pag-unlad ng mga alamat sa ating kapuluan. Samga panahong ito higit na umunlad ang wika at panulat ng ating mga ninuno kaya’t marami sa mga alamat ang naisulat at naipalaganap. Gayunpaman, nakahihigit pa rin ang mga alamat na nagpasalin-salin sa bibig ng mga taong-bayan.

Sumunod na nandayuhan sa ating kapuluan ang mga Espanyol na may layuning mapalawak ang kanilang kolonya, at magpalaganap ng pananampalatayang Kristyanismo. Ipinasunog ng mga prayleng Espanyolang mga naisulat na panitikan ng ating mga ninuno. Ang iba’y ipinaanod sa ilog sapagkat ayon sa kanila ang mga iyon raw ay gawa ng demonyo. Ngunit ang mga alamat at iba pang panitikang nagpasalin-salin lamang sabibig ng mga taong-bayan ay hindi nila masira. Nanatili ang mga alamat...nakitalad, nakipagsubukan sa mahaba at masalimuot na panahon at nanatiling buhay hanggang sa kasalukuyan.

Ang mga Pang-ugnay sa Pagsang-ayon at Pagtutol

1. Totoo / Tinatanggap ko / Tama ka / Talaga / Tunay(nga) pero / subalit /ngunit/datapwat

Totoo, lahat tayo’y nagkakasala pero hindi naman napakalaking pagkakasala ang nagawa ni Amparo para parusahan siya ng ganoon.

Tinatanggap kong nagkamali ako subalit huwag naman sanang ang kinabukasan ko ang maging kaparusahan.

Tama ka, dapat na pagsabihan kung minsan ng mas nakababata ang mas nakatatanda kung talagang kinakailangan ngunit ang ganuong sitwasyon ay pambihira lamang. Talagang nalungkot ang sambayanang Pilipino sa pagkamatay ni Gng. Corazon Aquino datapwat lalo naman nitong pinatingkad ang diwa ng kalayaan. 2. Tama ka / totoo ang sinasabi mo , pero / ngunit/ subalit

Marahil nga’y tama ka , pero di maitatangging may katwiran din ako, di ba?

Totoo ang sinasabi mo ngunit huwag mong kalilimutang dinamdam din nang husto ni Amparo ang sinapit ni Rosalina.

3. Sadyang / Totoong / Talagang, pero / ngunit

Sadyang napakahirap para sa magkapatid ang maagang pagkawala ng kanilang mga magulang ngunit kinaya pa rin nilang mamuhay na dalawa.

Talagang nakapanghihinayang ang buhay ni Rosalina ngunit kung iisipin ay nakapag-iwan naman siya ng isang magandang halimbawa ng makabuluhang kaisipan.

Totoong napakaikli ng buhay ng tao ngunit walang kamatayan sa puso ng buong sambayanan ang alaala ng ginawang kabutihan.

ANG PUSO NG MGA DALAGA (Kwentong bayan/Bicol)Salin ni Ms. Lilia F. Realubit

Noong unang panahong wala pa ang mundo at isa lamang ang planeta – ang buwan.Sa planetang ito dalawang lahi ng tao ang nakatira, ang taong puti at ang taong itim. Ang mga puti ang Panginoon at iyong mga itim ang utusan. Ang mga puti ay magaganda: maputi ang kulay ng balat at ang buhok ay kulay ginto. Nakatira sila sa lunsod. Ang mga utusan ay sa kuweba ng kagubatan nakatira. Sila’y maliliit at maiitim na tao. Sila angtagapag-alaga ng maganda at malaking hardin. May iba-ibang mababangong bulaklak at masasarap na bungangkahoy sa halamanan. Ang mga taga-buwan ay may kaugalian na bigyan ng salu-salo ang mga dalaga. Taon-taon, pagdating ng mga dalaga sa edad na labingwalong taon, tinatawag at iniipon sila roon sa hardin. Ito’y kung kabilugan ng buwan sa Mayo. Sila ay tumutugtog, kumakanta, sumasayaw hanggang sa umumaga. Ang buong bayan ay masaya. Isang araw na hindi inaasahan, lumindol nang malakas sa buwan. Nabiyak ang planeta at ang hardin ay nawala. Ang mga utusan ay nakasama sa kalahating nabiyak. Sa tagal ng panahon, nalaman ng mga matatalinong tao sa buwan na ang iyong kabiyak ng planeta ay lulutang-lutang sa ibang lugar. Tinawag nila ito ng “lupa” – na ang ibig sabihin, “Kabiyak ng buwan.” Hindi nagtagal, naisip ng mga taga-buwan na dalawin anglupa. Nakita nila na iyong magandang hardin ay naroon sa lupa at mabuti ang kalagayan. Madali itong puntahan kung iibigin. Kaya sila’y nagbalak na dumalaw sa lupa sa pagbibilog ng buwan. Pagdating ng Mayo nagsipunta ang mga dalaga sa lupa. Itinaon nila sa pista ng Mayo. Pagkatapos na magawa ang dating kaugalian bumalik sila sa buwan na walang anumang masamang nangyari. Mula noon sila ay dumadalaw sa lupa taun-taon pagbibilog ng buwan sa gabi. Hindi nila alam na may mga buhay na tao sa lupa, na kalahati ng kanilang buwan. Nakikita ng mga tao sa gubat ang pagdalaw ng mga taga-buwan. Malaking pagtataka para sa kanila iyong mga kasayahan ng taga-buwan. Sabi ng isang matandang taga-gubat: “Taun-taon pagbilog ng buwan kung Mayo nagsisipunta rito sa lupa ang mga engkanto.” Naisipan ng mga binatang taga-lupa na abangan ang pagbabalik na muli ng mga engkanto. Dumating ang Mayo. Handa ang mga taga-lupa sa pagbibilog ng buwan, Hapon pa lamang, nagsipunta n sila sa gubat at nakita nila sa malawak na kapatagan ang pagbasa ng mga taga-buwan. Ang mga taga-buwan ay handa rin sa pagpunta sa lupa. Nang sumikat ang buwan, ito’y parang gintong bola. Nang malapit nang bumaba sa lupa ang mga taga-buwan, umugong ang hangin. “Parang sila na iyan,” sabi ng isang nagbabantay. Mayamaya, narinig ang tugtog ng musika at mga tining ng kumakanta. “Ayan na,” sabi nila. Pagdating nila sa langit nakita nilang lumilipad sa harap ng hardin ang mga dalaga na kasimputi ng gatas ang mga damit at nakalugay ang buhok na parang gintong sinulid. Tuloy ang tugtog ng musika habang dahan-dahang naglilibot pababa ang mga dalaga. Isa-isa silang bumaba sa lupa at pinaligiran ang isang puno na nasa gitna ng hardin. Nang nasa lupa na ang lahat ng dalaga, sila ay sumayaw at kumanta sa paligid ngpunong kahoy. Ang musikang galing sa langit ay hindi humihinto. Tumigil sila sa pagsasayaw at isa-isang lumapit sa punongkahoy. Mayroon silang kinuha sa dibdib at ito’y isinabit sa mga sanga ng kahoy. Pagkatapos nito, itinuloy nila ang sayaw. Mahuhusay silang kumilos na parang mga puting alapaap na lumilipad sa ibabaw ng sodang alpombra. Mag-umaga na, huminto sila at pumunta sa sapa na ang tubig ay parang pilak at doon sila naligo. Samantala ang mga taga-gubat naman ay tumakbo palapit sa kahoy at kinuha ang isinabit doon ng mga dalaga at nagtago silang muli. Pag-ahon ng mga dalaga sa sapa, sila ay masasaya. Ngunit nang kukunin na nila iyon mga isinabit nila sa puno hindi na nila ito makita. Hinanap nila sa paligid pero wala rin.“Ninakaw! Ninakaw!” ang kanilang sigaw. “Mamamatay tayo dahil wala ang mga puso natin.” Ang kanilang iyak at ang mga panambitan ay narinig ng mga nagnakaw. “Isauli natin, “ sinabi noon mga naawa. “Kawawa naman, sabi ng isa. “Kailangan pabayaran natin,” pahayag ng iba. Lumapit ang isang binata sa mga baba at nagtanong. “Ano ang nangyari sa inyo?” “Ninakaw ang aming puso na

iniwan naming sa punong itong,” ang sagot ng isang babae. “Ano? Puso ninyo, iniwan ninyo sa puno?” ang tanong ng lalaki. “Oo, dahil kung kami ay naglalakbay sa malayong lugar, inilalabas naming ang puso upang hindi naming makalimutan ang oras.” “Mga duwende ang kumuha ng puso ninyo,” tugon ng lalaki. “Maawa kayo sa amin. Tulungan ninyo kami,” ang pagmamakaawa ng mga babae. “Hintay kayo. . . hahanapin ko ang mga duwende. . . . babalik ako kaagad,” sabi nga lalaki. Nag-usap-usap ang mga taga-kuweba. Sabi nila: “Kung ang mga babae ay papayag na tumira sa lupa ng isang taon, ibibigay natin ang mga kinuha natin.” May mga sumang-ayon: “Mabuting kaisipan iyan,” ang sabi naman ng iba. Bumalik ang lalaki sa kinaroroonan ng mga babae. “Naroon sa mga duwende angmga puso ninyo. Kaya lang, isasauli daw nila sa inyo kung kayo ay payag na tumira dito sa amin sa loob ng isang taon. “Mabuti pa ang mamatay kaysa tumirang buhay dito,” sabi ng isang babae. “Dapat sumang-ayon tayo sa kanilang hinihingi,” tugon ng isa, :ito an ating kapalaran. Ang isang taon ay katapusan.” Lumabas ang mga lalaki na dala ang mga kinuha nilang mga puso. Isa-isang ibinalik nila ito sa mga babae, at bawat isang babae naman ay natutwang kinuha ang kanilang puso at ipinasok sa kanilang dibdib. Masaya ang mga taga-Lupa dahil ang bawat isa sa kanila ay may makakasamang isang dalaga. Dinala nila ang mga babae sa kuweba ngunit nagreklamo ang mga ito. “Mamamatay kami kapag tumira dito sa kuweba. Kaya sa mga bahay sila nanirahan, Masaya ang buhay nila. Dumaan ang mga araw. Mabilis ang takbo ng panahon; dumating at lumipas ang mga buwan. “Hindi maglalaon at darating na ang buwan ng Mayo,” sabi ng mga babae sa mga lalaki. “Pagdating ng Mayo, “sa pagbibilog ng buwan, dadalawin natin ang punong sinabitan naming ng mga puso naming noong isang taon.” Pumayag ang mga lalaki bilang alaala ng mapalad na taon nila. Noong gabing iyon nang magbilog angbuwan, nagsama-sama sila sa pagdalaw sa puno. Nang sila’y papalapit na sa punong kahoy nakita ng mga lalaki ang mga gintong bungang nakasabit sa mga sanga. “Ano iyan?” ang tanong ng mga lalaki. “Iyan ang mga bungang kahoy sa buwan,” sagot ng mg babae. Tinalupan nilosong bunga at pinatikman sa mga lalaki. Matamis! Masarap! “sabi ng mgalalaki. Habang sinisipsip ng mga lalaki ang tamis ng mangga, isang malakas na ragasa ng hangin ang kanilang narining. Nang itaas ang kanilang mga mata, wala na ang mga babae. Dinakot sila ng hangin at nawalan parang usok. Ang buto ng mangga ang naiwan sa kanila – alaala ng mga dalaga.

ANG PINAGMULAN NG BOHOL (Alamat/Boholanos)“Myth of Bohol”

Salin ni Patrocinio V. Villafuerte

Ang mga tao noon ay naninirahan sa kabila ng ulap. Isang araw, ang kaisa-isanganak na babae ng datu ay nagkasakit. Hindi mapalagay ang datu.“Tanod, may sakit ang anak ko. Humayo ka, papuntahin mo rito ang manggagamot.Ngayon din!”“Ngayon din po, Mahal na Datu!” Nang dumating ang matandang manggagamot at ang tanod sa tahanan ng Datu. . .“Magagawa ngmatandang lalaki ang anuman na makagagaling sa kanya!” ang sabing datu.Sinuring mabuti ng matandang manggagamot ang maysakit. Pagkatapos ng pagsusuri, nag-usap ang manggagamot at ang Datu sa labas ng kubo. . Tumawag ng pulong noon din ang datu. . .“Mga kalalakihang nasasakupan ng aking barangay. Makinig kayo sa akin. Maysakit ang aking anak na babae at ang tanging hinihiling ko ay ang inyong tulong. Sundin ninyong lahat ang mga tagubilin ng manggagamot. . . . upang magbalik ang dating lakas ng aking anak.” “Mga lalaki, dalhin ninyo ang maysakit sa malaking puno ng balite. Hukayin ninyo ang lupang nakapaligid sa mga ugat, ang utos ng manggagamot. “Gagawin naman ang iyong ipinag-uutos alang-alang sa pagmamahal namin sa datu at sa kaniyang kaisa-isang anak na babae!” Nagsimulang kumilos ang mga tauhan ng datu. Pinuntahan nila ang lugar nakinatatayuan ng puno ng balite. Ang maysakit na anak ng datu ay isinakay sa duyan. Hinukay ng ilang lalaki ang lupa sa paligid ng mga ugat ng puno ng balite. Nang ito’y matapos. “Dalhin ang maysakit sa kanal! Ang tanging makagagaling sa kanya ay ang mga ugat ng malaking puno ng balite.” Buong ingat na inilagay sa kanal ang maysakit.Ngunit sa di-inaasahang pangyayari, bumuka ang lupa. “Ooooops, Aaaa. Ama ko, tulungan ninyo ako Ama. . .”At babae’y tuluyang nahulog sa hukay ng ulap. “O, Diyos ko. Ang aking anak. Ibalik ninyo siya sa akin. . . O, hindi! Ang aking anak!” “Huli na ang lahat, Datu. Siya’y patay na.!” Sa ilalim ng ulap ay may malaking daluyan ng tubig. Gumulong sa hangin ang maysakit bago tuluyang bumagsak ang kanyang katawan sa malaking daluyan ng tubig. Nakita ng dalawang bibe ang pagkahulog ng babae. “Isplas! Wasss! Isplas! Nagmamadaling lumangoy ang dalawang bibe at mabilis na bumagsak sa likod nila ang katawan ng babae. Sa kanilang mga likod namahinga ang may sakit. “Kwak, kwak, kwak, kwak!” “At isang pulong ang idinaos. Ang babaeng kababagsak lamang mula sa ulap ay labis na nangangailangan ng tulong. Kailangang tulungan natin siya.” “Oo, dapat tayong gumawa ng bahay para sa kanya.”“Lumundag ka, palaka, at dalhin mo ang dumi ng puno sa ibaba,” ang utos ng pagong. Sumunod ang palaka ngunit hindi siya nagtagumpay. Inutusan naman ng malaking pagong ang daga. Siya ma’y sumunod ngunit nabigo. Hanggang sa. . . “Susubukin ko, ang kusang-loob na sabi ng malaking palaka. Sa pagkakataong ito, ang lahat ng hayop ay nagsigawan at naghalakhakan, maliban sa malaking pagong.“Natitiyak naming hindi mo iyon magagawa. He-he-he! Ha-ha-ha.” “Subukin mo, baka ikaw ang mapalad.”Huminga nang malalim ang matandang palaka at nanaog. . . nanaog. . Sa wakas, ang samyo ng hangin ay dumating at sumunod ang matandang palaka. Sa kanyang bibig, nagdala siya ng ilang butil ng buhangin na kanyang isinabog sa paligid malaking pagong. At isang pulo ang lumitaw. Ito ang naging pulo ng Bohol. (Kung susuriin ang likod ng pagong, mapapansin ang pagkakatulad nito sa hugis at anyo ng Bohol). At dito nanirahan ang babae. Nanlamig ang babae kayat muling nagdaos ng pulong. . .

“Kailangang gumawa tayo ng paraan para siya mainitan. “Kung makaaakyat ako sa ulap, makukuha ko ang kidlat at makagagawa ako ng liwanag, “ang sabi ng maliit na pagong. “Gawin mo ang iyong magagawa. Marahil ay magiging mapalad ka. Isang araw, nang hindi pa gaanong dumidilim, uminog ang ulap at tinangay angpagong nang papaitaas. “Uww-ssss ! Brahos !” Mula sa ulap, kumuha siya ng kidlat. . .“Brissk ! Bruumm ! Swissss !” Nabuo ang araw at ang buwan na nagbigay ng liwanag at init sa babae. Mula noon, naninirahan ang babae sa piling ng matandang lalaking nakita niya sa pulo. At nanganak siya ng kambal. Sa kanilang paglaki, ang isa’y naging mabuti at ang isa’y naging masama. “Ihahanda ko ang Bohol sa pagdating ng mga tao.” Ang mabuting anak ay gumawa ng mga kapatagan, mga kagubatan, mga ilog atmaraming hayop. Lumikha rin siya ng mga isdang walang kaliskis. Ngunit ang ilan sa mga ito’y sinira ng masamang anak. Tinakpan niya ng makakapal na kaliskis ang mga isda kaya’t mahirap kaliskisan ang mga ito “Ano ang ginawa mo?” “Walang halaga lahat ‘yan.” “Walang halaga?” “Bakit mo pinahihirapan ang iyong sarili sa paggawa rito? Hangal ka!” “Inihahanda ko ang lugar na ito para sa pagdating ng mga tao.” “Dito, dito’y wala tayong kinabukasan. Samantalang sa ibang lugar ay hindi ka kailangang gumawa. Isa kang baliw ! Kaya’t naglakbay sa kaunlaran ang masamang anak. Dito siya namatay. Samantalang ang mabuting anak ay nagpatuloy ng pagpapaunlad ng Bohol at inalis ang mga masasamang ispiritung dala ng kanyang kapatid. Hinulma ang mabuting anak ang mga Boholano sa pamamagitan ng pagkuha ang dalawang lupa sa daigdig at hinugis ang mga ito ng katulad ng tao. Dinuran niya ang mga ito. Sila’y nabuhay. “Ngayong kayo’y naging lalaki at babae, iniiwan ko sa inyo ang mga magagandang katangiang ito: kasipagan, mabuting pakikitungo, katapatang kabutihang-loob, at mapagmahal sa kapayapaan.” Ikinasal ang dalawa at nagsama. Isang araw, kinausap sila ng mabuting anak. “Narito ang iba’t ibang uri ng buto. Ibig kong itanim ninyo ang mga butong ito para kayo matulungan. Gawin ninyong laging sariwa at magandang tirahan ang lugar na ito.” Nang malaunan, ang mabuting anak ay lumikha ng igat at ahas katulad ng isda sa ilog. Lumikha rin siya ng malaking alimango.“Humayo kayo, dakilang igat at dakilang alimango saan mang lugar na ibig ninyong pumunta.” Sinipit ng malaking alimango ang malaking igat. Nagkislutan ang dalawa at angkanilang paggalaw ang lumikha ng lindol. Ito ang dahilan kung bakit maraming alimango sa Bohol, maging sa lupa o sa dagat, at ang igat na kaunaunahang nilikha ng mabuting anak. Gustong-gusto kainin ito ng mgaBoholanos. Hindi sila kumakain ng palaka dahil iginagalang nila ang mga ito. Hindi rin nila kinakain ang mga pagong katulad ng ibang mga Bisaya kahit maaaring ihain ang mga ito sa handaan.

ANG UNANG HARI NG BEMBARAN (Alamat ng Maguindanao)Salin ni Venacio L. Mendiola ng “The First Ruler of Bembaran”

ni Bolawan Manalisig/Lawa Cali

Noong unang araw, kakaunti ang mga tao sa mundo at marami sa kanila ang mangmang at walang tao sa kanilang gawain at bagamat di pa umuunlad ang lugar na ito ay masasabing maganda na. Sa buong Bembaran, kulang lamang na 20 pamilya ang nasasakop ng Ayonan, si Diwantandaw Gibon. At sapagkat malapit sa dagat ang Bembaran ang mga alon ay sumasalpok sa gitna nito. Nababatid ng mga tao na walang kasingganda ang kanilang pook. Batid nilang ligtas sila sa kanilang mga kaaway pahintulot buhat sa kinatatakutang tagapayong ispiritwal, si Pinatolo i kilid, ang kakambal na isipiritu ni Diwatandaw Gibon, ang unang hari ng Iliyan a Bembaran. Walang palagiang anyo ang ispiritung ito. Sa dagat, ito ay buwaya; sa lupa ito ay isang tarabosaw* at sa himpapawid, ito ay isang garuda. Isang araw ang mga tao sa Torogan ay nabahala sapagkat napansin nila na malungkot ang Ayonan. Inanyayahan ni Mabowaya Kaladanan, isa sa mga nakatatanda, na magpunta s torongan upang tulungan ang Ayonan sa kanyang suliranin. Nang ang lahat ay naroroon na, nagtanong si Dinaradiya Rogong, isang iginagalang na pinuno, sa kapulungan kung may nakakaalam sa lugar, na kasingganda at kasingyaman ng Bembaran, na kung saan may nakatirang prinsesa na maaaring mapangasawa ni Diwatandaw Gibon. Ang lahat ay nag-isip sumandali ngunit walang makapagsabi ng ganoong lugar. Tumayo si Dinaradiya Rogong at iginala ang kanyang paningin sa mga taong nangakakatipon upang alamin kung ang lahat ng tao roon ay dumalo. Pagkatapos ay namataan niya ang isang mangingisdang nakaupong malapit sa pinto at malayo sa karamihan. Tinawag niya ito at tinanong “Samar,sa lahat ng iyong pangingisda sa iba,t ibang lugar, nakarating ka na ba sa isang lugar na kasingganda ng Bembaran, na may isang magandang prinsesa na maipapantay sa ating Ayonan?” Ngumiti ang mangingisda at nagsalita: “Opo, dato, alam ko ang ganyang lugar at ito’y di maihahambing sa ganda sa anumang bagay rito. Ito’y tinatawag na Minango’aw at ang pangalan ng hari ay Minangondaya a Linog. Ang hari ay may isang anak na babae na pinangalanang aya Paganay Ba’i, ang pinakamagandang babae sa pook.” Nang marinig ng mga tao ang sinabi ng Samar, napagusap–usapan sila. Marami ang naniniwala sa kanyang sinabi sapagkat siya’y isang mangingisda at maaaring nakita niya ang lugar. Ngunit nagalit si Dinaraduya Ragong sapagkat siya’y marami ring nalakbay at kailan man sa kanyang paglalakbay ay hindi siya nakatagpo o nakarinig ng tungkol dito. Naisip niyang nagbibiro ang Samar o niloloko sila kaya’t nagbabala siya: “Mag-ingat ka sa iyong sinasabi. Nakapaglakbay ako sa maraming lugar at kalian ma’y di ko narinig angganyang lugar. Mabuti pa’y magsabi ka ng totoo ‘pagkat hahanapin naming ang lugar na ito, at parurusahan ka naming kapag hindi naming natagpuan ito.” Tiningnan ng Samar ang datu at nakita niyang namumula sa galit ang mukha nito. Lumundag siyang palabas sa torogan. Nagpunta ang ibang pinuno sa Dinariya a Rogong athinikayat siyang hanapin ang Minago’aw a Rogong. Nang sumunod na araw, naghanda sila sa kanilang paglalakbay at nanguha at naghanda ng pagkain at ilang pangangailangan. Nang handa na ang lahat, umalis ang pangkat ngunit sa halip na maglayag sa karagatan, sila’y naglakbay sa dalampasigan at nagtatanong sa mga tao kung saan nila matatagpuan ang Minago’aw. Ngunit wala kahit sinuman ang nakarining sa ganoon lugar.----------------------------------------------*tarabosaw - isang higanteng kumakain ng tao at hayopgaruda - agila Pagkatapos ng isang buwan paglalayag, nakakita sila, isang madaling araw, ng dalawang mangingisdang nag-aaway. Nang halos magpang-abot na ang dalawa, nangagsidating ang mga lalaki sa Bembaran at sumigaw si Diwatandaw Gibon, “Hinto! Kung kayo’y maglalaban, masasaktan kayo o mamamatay at magdurusa anuman ang mangyari. Isipan ninyo ang inyong mga pamilya!” Huminto sa pag-aaway ang dalawa at tinanong ng hari kung saan sila nakatira. Sumagot ang isa sa kanila, “Dato, ako’y taga-Minango ‘aw.” Nang marinig nila ito, nagalak ang pangkat sapagkat natapos na ang kanilang paghahanap.Inutusan ng Ayonan ang mga mangingisda na lumipat sa kanilang bangka upang patnubayan sila sa pagpunta sa kanyang lugar. Sa paglalakbay pinagtatanong nila ang mangingisda na kanya naming sinagot sa kanilang kasiyahan. Noong papalapit na sila sa bukana ng look, nakiusap ang mangingisda na magpauna sa kanila sa kanyang sariling bangka upang ipagbigay-alam sa kanyang hari ang kanilang pagdating at ibalita sa kanya nasila’y mga kaibigan, at hindi mga pirata. Pagkalunsad nito, dali-dali siyang nagtuloy sa torogan ibinalita sa Ayonan ang tungkol sa mga panauhin. Tinipon ng hari ang kanyang mga nasasakupan at napagkasunduan nilang salubungin ang mga panauhin sa dalampasigan. Naghanda ng isang malaking piging ang hari ng Minango’aw para sa kanyang mga panauhin. Nag-handa ang mga babae ng masasarap na pagkain. Pagkakain nag mga panauhin ay inaliw nila sa

pamamagitan ng sayaw kolintang, sagayan at ang lahat ng uri ng paligsahan sa pag-wait o sak’ba. Nang matapos na ang lahat ng uri ng palaro, tumayo at nangusap ang tagapag-salita ng hari at tinanong ang mga panauhin kung bakit sila nakarating sa Minango’aw. Ang kinatawan ng Diwatandaw Gibon ay tumayo. Sinabi niya na dinala nila ang kanilang batang hari at magalang na ipinakilala. Pagkatapos ay nalaman ng mga tao na ang sadya ng mga panauhin ay upang pakasalan ng Ayonan ang kanilang prinsesa. Tinanggap ang handog at ang paghahanda ay nagsimula. Napakasaya ni Diwatandaw at ang kasal ay ginanap sa gitna ng kasayahan at labis na pagpipiyesta. Namalagi si Diwatandaw Gibon sa Minango’aw ng limang taon at sa panahong ito’y nanganak ng dalawang lalaki ang kanyang kabiyak. Hinandugan siya ng kanyang biyenan ng korona nito at kapangyarihan. Sa buong panahong naturan, hindi niya dinalaw ang Bembaran at nagyon siya’y puno ng malakas na pag-asam at pananabik na makabalik sa kanyang lupain. Nilapitan niya ang kanyang biyenan at nagsabi: “Aking biyenan, kung pahihintulutan ninyo, nais kong makabalik sa Bembaran. Ibig kong makita kahit ang damo ng pook na aking sinilangan.” Tumango si Minangondaya Linog. “Tama ka. Humayo k.” Pagkatapos ay tinawagan niya ang kanyang dalawang apo, inakbayan ang bawat isa at sinabi sa nakatatanda: “Ikaw ay si Tominaman sa Rogong. Balang araw pupunta ka sa Bembaran, ang lugar ng iyong ama. Katungkulan mong paunlarin ang lugar at pasayahin ang mga taong Bembaran.” Bumaling sa nakababata at sinabi: “Ikaw ay si Mangondaya Boyisan. Bilang bunso dapat mong tulungan ang iyong kapatid sa pagpapaunlad ng Bembaran at Minango’aw. Humanda ka sa pagtulong at pagtatanggol sa mga tao sa dalawang lugar na ito.” Pagkatapos ay binigyan ng hari ang dalawa niyang apo ng sumusunod na pamanang gamit: isang mahiwagang bangka, ang Riramentaw Mapalaw, na lalong kilala bilang Rinayong , na nakapaglalayag sa dagat na hindi na kailangan ang sagwan sapagkat ispiritu ang nagpapadpad dito. Binigyan rin niya ang mga apo ng isang agong na pinangalang Magandiya a Oray. Ito’y minana pa niya sa kanyang lolo, isang ginintuang agong na kung pinapalo ay maririnig sa lahat ng lugar ang tunog at kagyat na matatawag ang lahat ng tao;at dalawa pang agong: Rogongan a Posaka at Momongara Dayiring. Tinawag niya ang kanyang anak na si Prinsesa Aya Paganay Ba’i. Nang lumapit ang prinsesa at maiharap sa kanya ama, sinabi ng ama sa anak na maaari siyang magtungo sa Bembaran kasama ng asawa at mga anak. Pagkatapos ay kanyang pinayuhan ang anak. “Anak ko, ang iyong unang katungkulan ay sundin ang iyong asawa at pangalagaan angkanyang kalusugan kapakanan. Mahalin mo siya at alaming kapwa kayo mabuhay nagkakasundo. Buhayin at mahalin mo ang inyong pamilya at tingnan mo na sila’y nasa mabuting kalusugan. “Ipaglaban mo ang iyong karapatan at ang karapatan ng iyong hari. Humanda kang ipagtanggol ang iyong dalawang bansa ng Bembaran at Minango’aw. Igalang mo ang mga matatanda at bata. Mahalin mo ang mahihirap at ang mga ulila. Bigyan mo ng pagkakataon ang bawat isa na magtagumapy sa buhay. Maging matapat ka sa lahat. “Kung dumating ang mga panauhin, tanggapin mo silang pantay-pantay kahit na silaay maharlika pa alipin. Turuan mo ng mabubuting bagay ang iyong mga anak. Lagi mong tupdin ang anumang pangako. Maging mabuti kang maybahay at panatilihing mong malinis ang iyong bahay, sa loob at labas, sa ibaba at itaas, pati ang bakuran. Tinapos ng Ayonan ang kanyang pangaral at hinati ang kanyang ari-arian sa dalawa. Kalahati ang ibinigay niya sa anak niyang prinsesa sa kanyang pag-alis. Dinala ni Diwatandaw Gibon ang kanyang mag-anak at ang lahat ng kayamanan ibinigay sa kanila ng kanyang biyenan. Sakay ng Rinayong, siya ay naglalakbay kasama ng kanyang mag-anak. Nang malapit na sila sa bayang sinilangan, inutos ni Diwatandaw Gibon na patunugin ang mga agong sa buong lupain upang ibalita ang kanyang pagdating. Nagtakbuhan ang mga taga-Bembaran at inilabas ang lahat ng kanilang mga bandera at magagandang mga palamuti at iniladlad ang mga ito. Ang mga bandera at palamuti ay masayang dinapyuan ng amihan at ang lahat ng bahay sa daanan at nagpatugtog ng kolintang. Ginayakan ang isang tanging silya at dinala sa dalampasigan samantalang sa torogan ay may itinanghal na mga pamanang ari-arian na yari sa tanso, pilak at ginto. Sa pagadaong ng bangka, nagpaputok ng kanyon upang salubungin si Diwatandaw Gibon at ang kanyang mag-anak. Pumila ang lahat ng tao sa dalampasign at sila’y masayang sumalubong sa Ayonan at sa kanyang magandang asawa at mga anak. Dinala nila ang silyang pinalamutian nang magandang tangkongan – para upuan ni Aya Paganay Ba’i at binuhat siyang buong ringal at kamaharlikahan papunta sa torongan.Tatlong taon ang matuling lumipas sa Bembaran. Isang araw, habang ang Ayonan at ang kanyang asawa ay nakaupo sa lamia* namasdan ni Diwatandaw Gibon n kakaunti ang mga batang nagsisipaglaro sa bakuran. Naisip niya, na kaawa-awa na ang isang maganda at mayamang lugar tulad ng Bembaran ay may kakaunting tao lamang na magtatamasa nito? Tinanong niya ang asawa. “Ano ang palagay mo sa kaisipang ito? Papayagan mo ba akong mag-asawa ng marami pang mga babae upang madagdagan ang populasyon ng Bembaran? Narining ko na maraming mabubuting mga babae sa Lombayo’an a Lena, Kodaranyan a Lena, Bagombayan Miyaraday dali’an at sa MinisalawGanding.”

Nagulat ang prinsesa. Nasabi niya sa sarili na kung nalaman lamang niya na binabalak niyang gawin ito, disin sana’’y hindi siya pumayag na magtungo sa Bembaran. Malakas niyang sinabi, “Mahal kong asawa, napakahirap kong tanggapin ang balak mo. Kung maririnig ng mag-anak ko ang ang iyong kagustuhan na mag-aasawa ng mga ibang babae, makakagalitan nila ako at sisisihin tungkol dito. Sa palagay ko’y magiging mabuti para sa iyo na ako’y diborsyuhin mo upang malaya mong mapangasawa gaano man karaming babae ang gusto mo. Babalik ako sa Minango’aw sa sandaling payagan mo ako.” Niyakap ni Diwatandaw Gibon ang asawa at sinabi sa kanya, “Huwag ka nang magalala. Nagbibiro lamang ako.” Pinangako niya ang asawa at ipinaghele sa kanyang braso. Umawit siya ng “pinakamamahal kong kabiyak, huwag kang magalit sa akin sa pagkabitiw ko ng mga salitang nagbigay pasakit sa iyong kalooban. Alam ko na nagpalungkot ito sa iyo, ngunit katungkulan ko bilang isang namumuno na magbalak at mag-aral at mag-isip tungkol sa ikauunlad ng kanyang kaharian. Ang mag-isip, ang magbalak kumilos – ito ang mahalagang katungkulan ng isang namumuno maging lalaki o babae. Dapat niyang pagaralan ang lahat ng bagay upang matuklasan kung alin ang totoo, alin ang mali at alin ang biro lamang.” Nakinig siya sa kanyang mahinang awit at pinakiusapan niyang ibaba siya sa malaking panggaw.* Tinawag ng prinsesa ang kanyang asawa sa kanyang tabi at winika sa kanyang asawa, pag-uusapan pa natin ang iyong balak. Sa palagay ko ay tama ka. Dapat ngang magkaroon ng maraming nasasakupan ang Bembaran. Makinig ka, kung kulangin ang iyong ari-arian sa paghahanda sa kasal sa lahat ng mga babaeng yaon, sabihin m osa akin upang makakuha pa ako ng ilang ari-arian ko sa Minango’aw.” Nang sumunod na araw tinipon ni Diwatandaw Gibon ang lahat ng tao ng Bembaran at ipinahayag ang kanyang mga balak. Ang mahiwagang bangkang Rinamentaw ay inihanda at pagkatapos matipon ang lahat ng kailangan, sinimahan ng piling tauhan si Diwatandaw Gibon sa panliligaw. Una silang nagpunta sa Kodarangan a Lena para kay Walayin Dinimbangew, sa Bagombayan a Lena para kay Walayin Pitagaman, sa Songgaringa a dinar para kay Walayin si Remotak at sa Minisalaw Ganding para kay Walayin Mangobabaw.Kasama ang kanyang mga bagong asawa, bumalik si Diwatandaw Gibon sa Bembaran at sa sandaling marating niya ang Baroraw a Lena’an ang lugar ni Pamanay Masalayon, sa pagitan ng Bembaran at Kadera’an, inutos niyang patunugin ang mga agong upang malaman ng lahat ang kanilang pagdating at makapaghanda sa pagsalubong sa kanya at sa kanyang mga bagong asawa.------------------------------------------* lamia – ang tore ng prinsesapanggaw – kama Nang marinig ni Aya Paganay Ba’i ang agong siya’y di mapalagay at malungkot sapagkat alam niya ang kahulugan nito. Pinawisan mabuti ang kanyang mukha. Ngunit naalala niya ang itinuro sa kanya ng kanyang magulang at gaya ng isang tunay na mahinhing babae, tumindig siya at tinawag ang lahat ng mga kababaihan at mga alipin. Inutusan ang bawat isa na maglinis at gayakan ang torogan at ang lahat ng kapaigiran nito. Naghanda siya ng limang malalaking silid tulugan, pinalamutian ang mga ito, at hinintay niyaang pagdating ng asawa. Dumating ang Ayonan at magiliw na binati ang kanyang asawa at ipinakilala angmga bagong asawa sa kanya. Binati niya sila nang magiliw at sinalubong sila sa Bembaran. Kaya ang hari at ang kanyang mga asawa ay nabuhay nang magkakasundo sa maraming taon. Buhat sa kanyang limang asawa, nagkaroon ng maraming anak si Diwatandaw Gibon, na pawang babae. Sila’y sina Mabolawan Pisigi ng Kadorangan a Lena; Walayin Dirimbangen o Mapatelama Olan ng Lambayo’an a Lena; Garugay a Rawatan ni Bagombayan a Lena; Romentak a Bolawan ng Sanggiringa a Dinar at Mapagalong an sirigng Minisalaw Ganding. Pagkatapos mabuhay ng maligaya ng labinlimang taon, tinipon ni Diwatandaw Gibonang kanyang malaking pamilya isang araw at nagsimula siyang magbigay ng kanyang huling testamento. Nakaupo sa kanyang silya, nag-atas siya sa kanila. Sinabi niya sa kanyang mga asawa na kung ayaw nilang magbalik sa kanilang tahanan pagkamatay niya, manatili sila sa Bembaran at pantay-pantay sila ayon sa kapangyarihan ng aya Paganay Ba’i. Inamuki niya ang kanyang dalawang anak na lalaki na magpakabuti sapagkat pagkamatay niya, sila ang papalit sa kanya. Binalangkas niya para sa kanila ang pagiging mabutingpinuno. “Kung makarinig kayo na anumang alitan sa inyong nasasakupan,” simula niya, “dapat ninyo itong ayusin sapagkat katungkulan ninyo ito, anyayahan man kayo o hindi na ayusin ito. Huwag kayong kakampi sa anumang panig upang ang inyong pagpapasya ay maging karapt-dapat. Kung may utang na babayaran at ang isang panig ay kulang sa salapi, ibigay ito buhat sa sarili ninyong salapi. “Mayroon kayong limang kapatid na babae. Pagsapit ng panahon na sila ay dapat mag-asawa isangguni ang tungkol dito sa inyong kamag-anak, sa panig ko at sa panig ng inyong ina. Huwag kayong makikialam, kahit anuman ang mangyari hanggat nagkakasundo ang dalawang panig sapagkat alam nila na kayong dalawa ang huli nilang daraingan at hihingan ng kapasyahan.” “Lagi ninyong ipagtanggol ang mga

karapatan ng inyong mga nasasakupan sa Bembaran at Minango’aw. Kayo ang kanilang tagapagtanggol at may karapatan silang asahan ito sa inyo sapagkat kayo’y aking mga anak.” “Kung may sinumang magsalita laban sa inyo, kahit sino man sila, maging dugong bughaw, mga karaniwang mamamayan, matanda o bata, dayuhan o katutubo, lalaki o babae, huwag kayong sasagot kaagad. Isipin munang mabuti ang bagay-bagay. Kung ito’y gagawin ninyo, hindi kayo magkakamali. Maging mapagpatawad kayo at matiyaga. Gayon man, kung ang pag-insulto ay inulit pa, hamunin ang tao at ipagtanggol ang inyong karangalan hanggang kamatayan.” Ang pamana ko lamang sa inyo ay ang mahahalagang manang-ari at iba pang ariarian. Alagaan ninyo ang mga ito, lalung-lalo na ang torogan, ang tore, ang bangkang Rinamentaw, ang tatlong agong, Magindaya a Oray, Rogongan at Momongano Dayiring.” Pagkatapos mawika ang mga ito, namatay si Diwatandaw Gibon. Namahala sa lahat si Aya Paganay Ba’i. Inutos niya na palamutian ang torogan at pinatugtog sa mga tao ang lahat ng mga agong. Iniutos niyang isabit ang lahat ng bandera sa paligid ng torogan at sa harap ng bakuran nito. Nagtayo ang mga tao ng osonan upang ipahiwatig sa lahat ng kalapit na upang dumalo sa libing ng patay na hari at pinagsabihan rin ang lahat ng kamaganak ng kanyang limang asawa. Pagkalibing sa Ayonan, ipinaayos ang kasal ng kanyang anak na lalaking si Tominamansa Rogong kay Prinsesa Lalawanan ng Jolo. Pagkatapos ng kasalan, namuno si Tominaw sa Rogon sa Bembaran na sinusundan ang bakas ng kanyang ama, ang matalinong Haring Diwatandaw Gibon, ang unang hari ng Iliyan a Bembaran.

Ang Pinagmulan ng Kodla ng mga IfugaoSalin mula sa Ingles ni Elvira B. Estravong “The Origin of the Ifugao Kodla”

Noong unang panahon ay may mag-asawang naninirahan sa Lamut na nangngangalang Cabigat at Bugan. Sila ay masasaya dahil marami silang nakukuhang pagkain at mga hayop. Isang araw lumabas si Cabigat upang mamasyal na karaniwag isinasagawa sa mga kalapit na nayon. Habang sila’y wala, inilabas ng kanyang asawang si Bugan ang kanyang panghabi upang humabi ng isang tapis. Noong dakong hapon, isinampay niya ang natapos na tapis sa silong ng bahay. Sila,y nagbayo ng palay para sa hapunan at agahan. Sa ambato, naisipan ni Puwek, ang bathala ng bagyo, na mamasyal sa mga kabundukan, burol at lambak. Sinimulan niya ang kanyang paglalakbay sapamamagitan ng pagdaraan sa ilang nayon hanggang sa makarating siya sa Lamut. Isa itong mapanirang paglalakbay dahil sa lahat ng naraanang mga punongkahoy at pananim ay walang awang nasisisra. Ang panghabi ni Bugan ay tinangay din at nasira, ata ang palay na kanyang binayo ay kumalat sa lupa. Ang kaawa-awang si Bugan ay umiiyak na napaupo samantalang nagdaraan angnagngangalit na hangin. Pagkatapos ng bagyo, si Cabigat ay umuwi. Subalit ano ang kanyang nakita? Nakita niyang ang lahat ng kanyang mga punong namumunga ay nabuwal at ang panghabi at palay ay nakakalat sa lupa. Namamaga rin ang mga mata ni Bugan dahil sa pag-iyak. Walang kibo siCabigat. Wala siyang masabi kahit isang salita dahil sa ang laman ng kanyang puso ay pulos pagkagalit. Matapos na minsan pang pagmasdan ang nagging masamang kapalaran, madamdaming nasabi ni Cabigat na “Bakit, sino ang gumawa ng lahat ng ito?’ Dahan-dahang itinaas ni Bugan ang kanyang ulo at sumagot, “Dumating sa hapong ito si Puwek at walang awing ibinuwal ang lahat n gating mga namumungang puno, sinira ang aking panghabi at ikinalat ang lusong. Sumisisgaw ako sa pagmamakaawa ngunit hindi niya ako pinakinggan. Tulad ng isang ulol na leon, pumasok sa bahay si Cabigat at kinuha ang kanyang sibat at palakol. Nagbalot siya ng ilang pandikit at nanaog. At saka sinabi sa kanyang asawa, “Bugan dumito ka sa bahay at alagaan ang naiwan nating aria-arian. Susundan ko si Puwek, ang bathalaa ng bagyo. Nais ipaghiganti ang lahat ng paninirang kanyang dinala sa ating masayang tahanan.”At pagkatapos ay di naghintay ng kasagutan, si Cabigat ay nagsimula sa kanyang mapanganib na paglalakbay. Madali niyang nasundan ang kanyang kaaway dahil sinundan lamang niyaang mga daang may palatandaan ng paninira . Mahaba ang paglalakbay, ngunit matapang niyang nilakbay ang mga kabundukan hanggang sa wakas ay marating niya ang Ambato. Sa kanyang labis na pagkamangha, natagpuan niyang ang bahay ni Puwek ay isang engkantong lugar. Ito ay malaki at panay bato. Sa ilalim ay may isang tanel na siyang kinaroroonan ng kuwarto ni Puwek. Walang nabubuhay na bagay sa paligid-ligid ng bato. Pagpapakamatay sa sinuman ang lumapit sa engkantong lugar, ngunit di natakot si Cabigat. Naroroon siya upang maghiganti. “Anong aking gagawin para siya ay mapatay?” tanong niya sa kanyang sarili. “a, siyanga pala, sasarhan ko ang kanyang pintuan at hahayaan siyang mamatay sa gutom sa sarili niyang kuwarto.” Sinimulang isagawa ni Cabigat ang kanyang balak. Kinuha niya ang kanyang palakol at pinutol ang lahat ng malalaking puno sa pintuan. “Ngayon , Puwek, hipan mong mabuti at tingnan ko kung gaano ka kalakas.” Sigaw ni Cabigat. Nagmamadaling lumabas ang bathala ng bagyo at hinipang lahat ang mga torso. Lumipad silang lahat at sa itaas sa lahat ng direksyon. Muling pumasok si Puwek sa kanyang kuwarto nang walang sinabi kahit na isang salita. Hindi nawalan ng pag-asa, ang galit na galit na si Cabigat ay naupo upang umisip ng ibang balak para makapaghiganati. Naisip niyang sarhan ang pinto ng mabibigat na mga torso. Kinuha niyang muli ang kanyang palakol at nagnguha ng mga punong yakal. Dinala niya sa bungad ng pinto at itinayo niya ang kanyang pader sa pangalawang pagkakataon. Sa pamamagitan ng dinala niyang pandikit, pinagdikit niya ang mga siwang sa mga torso. At pagkatapos ay buong lakas siyang sumigaw, “Puwek, hipan mong muli.. Gusto kong subukin ang iyong lakas.” Kaya muling lumabas si Puwek at hinipang palayo ang bakod. Pinagsikapanniyang mabuti, susbalit hindi siya makalabas, Naramdaman niyang nahihirapan siyang huminga.“Sino kang napakatapang para pumarito sa engkanto kong tahana? Ikaw lamang ang taong nakarating sa bungad ng aking pintuan,” sigaw ng bathala ng bagyo. “Ako si cabigat ng Lamut. Sinundan kita dahil sinira mo ang aking mga namumungang puno at ang panghabi ng aking asawa, at iyon itinapon ang palay na kanyang binabayo.”Naramdaman ni Puwek na siya ay lalong hindi makahinga sa loob ng kanyang kuwarto. Kaya nagmakaawa siya kay Cabigat na buksan na ang pinto at nangakong di siya saasaktan. “Hindi,” galit na sagot ni Cabigat.

“Hindi mo kinaawaan ang aking asawa nang siya’y magmakaawa sa iyo. Kaya gusto kong ipaghiganti ang lahat ng mga paninirang iyong ginawa sa aking masayang tahanan.” Sa loob ng tanel, humina nang humina si Puwek. Pinilit niyang hipan ang bakod ngunit wala siyang magawa. Halos di siya makahinga dahil ang pintuan ay sinarhan. Kaya muli siyang nagmakaawa. “Cabigat, maawa ka, Iligtas mo ang aking buhay. Kung ako’y iyong ililigtas, ituturo ko sa iyo ang seremonya sa paglilinang ng palay. Magiging higit kang mayaman kaysa noon kung matutuhan mo ang bagay na ito,” sigaw ni Puwek. Muling sumagot si cabigat, “Hindi. Hindi ko kailangan ang iyong iniaalok. Mayaman ako sa Lamut at alam ko ang seremonya sa paglilinang ng palay.” Nang ang bathala ng bagyo ay nasa bingit na ng kamatayan, muli siyang nagmakaawa. Ang wika niya’y “ibibigay ko sa iyo ang aking kodla at ituturo ko sa iyo ang kiwil. Isang bagay itong makapangyarihan at magpapayaman sa iyo.” Dahil sa malaking pagnanais na malaman ang ituturong karunungan, napaniwala si cabigat. Inalis niya ang mga torso at masayang lumabas si Puwek. Pagkatapos ay ngumanga siya ng hitso. Inilabas ni Puwek ang mahiwagang bato at ipinakita sa kanyang bagong kaibigan. “Mahalaga sa akin ang batong ito, wika niya. “Hindi ako nararapat mawalay ditto, ngunit iniligtas mo ang aking buhay. Ibibigay ko ito sa iyo gaya ng aking pangako.” Pagkatapos ay itinuro niya kay Cabigat ang seremonya. “Sa iyong pag-uwi, huwag mong kalilimutang alayan ako at ang ibang mga bathalang mga manok at baya, katutubong alak, upang manatili magpakailanman ang kapangyarihan ng iyong kodla..” “Oo,” wika ni Cabigat , “Gagawin kong lahat ang iyong mga sinabi.” Kaya tinanggap ni Cabigat ang kodla mula sa nag-aatubiling kamay ni Puwek. Sa kanyang daraanan, nakakita si Cabigat ng isang pulang ibong umaawit ng isang nagbababalang awit na nangangahulugan ng masamang kapalaran. Nagalit siya at sa pamamagitan ng kanyang daliri ay itinuro ang pulang ibon.Ang tuka ng pulang ibon ay agad nabuksang tulad ng isang pares ng gunting. Ang kaawa-awang ibon ay di makapagsalita. Pagkatapos ay tumawa si Cabigat. “mabuti, isa na akong makapangyarihang tao ngayon,” wika niya sa kanyang sarili. Ipinagpatuloy ni Cabigat ang kanyang paglalakbay. Sa isang bahagi ng daan nakita niya ang isang kawan ng mga balang na nagliliparan sa kanyangdaraanan. Batid niyang isa itong masamang palatandaan para sa isang manlalakbay. Kaya kinuha ni Cabigat ang kanyang sibat at tinungayawan ang kawan ng mga balang. Ang kapangyarihan ng kanyang kodla ay muling nasubok sa pangalawang pagkakataon. Mula noon at si Cabigat ay lubos na naniwala sa kapangyarihan ng kanyang gantimpala. Pagdating niya sa kanyang tahanan, tinipon niya ang kanyang mga kamaganak at kapitbahay. Sa pamamagitan ng mga inihandang alak at mga manok, isinagawa nila ang seremonya ng pagpapasalamat. Hiningi nila ang pagpapala ng mga bathala sa daigdig sa itaas, gitnang daigdig, daididg sa ibaba at kay Puwek na nagkaloob kay Cabigat ng kodla at nagtuaraioa sa kanya ng kiwil.Ipinagatapat ni Cabigat sa kanila kung paano niya nakamit ang gantimpala. Iginalang ng mga tao ang kanilang pinuno nang higi kaysa noon. Masayang namuhay si Cabigat at ang kanyang asawa. Naging higit silang mayaman at higit na minahal ng mga tao, Tinuruan ni Cabigat ng kiwil ang ilansa kanyang mga tao. Lagi siyang tinatawag upang magsagawa ng seremonyapara sa kanila. Mula noon ang Lamut ay naging higit na mapayapa at maunladsa pamamagitan ng kapangyarihan ng kodla at kiwil. Sa kasalukuyan, ang mga Ifugao, lalo na ang mga matatanda ay nag-iingat pa ng kodla Natatandaan nilang mabuti sina Bugan at Cabigat para dito. Ang seremonya ng kodla at kiwil at binibigkas sa gayog mga okasyon na matapos ang isang mahabang paglalakabay, kung nag-uuwi sa bahay ng ilan ng bagong karne at sa pakakasakit gaya ng pinaniniwalaan na dala ng masasamangespiritu. Pinaniniwalaan pa rin na ang taong nag-aangkin ng kodla ay ligtas saalinmang panganib saan man siya magtungo.

Mga Kawsatib na Pang-ugnay

Ang iyong binasa/napakinggan ay isang uri ng tekstong exspositori o naglalahad. Sa pagbuo

ng ganitong uri ng teksto, mahalagang mapagsunudsunod ang mga ugnayang lohikal tulad ng sanhi

at bunga ng mga pangyayarI.

Mahalaga rin na maging malinaw at makahulugan ang mga konseptong pinaguugnay o

pinagsasama sa talata at ito ay maisasagawa sa pamamagitan ng paggamit ng mga kawsatib na

pang-ugnay.

Sa tulong din ng mga kawsatib na pangugnay ay madaling matutukoy sa mga pahayag kung

alin sanhi o dahilan at alin ang bunga o resulta ng pangyayari. Sundan sa ibaba ang mga paliwanag

at halimbawa ng mga kawsatib na pang-ugnay. Maipapahayag ang relasyon o ugnayang sanhi at bunga sa iba’t ibang paraan. Ginagamit ang mga kawsatib na pang-ugnay na sapagkat/ pagkat, dahil / dahilansa, at kasi sa

pagsasabi ng sanhi o dahilan samantalang naglalahad naman ng bunga o resulta ang mga pang-

ugnay na kaya/kaya naman, dahil dito, bunga nito, at tuloy .

“ANG ALAMAT NG PALENDAG (Kwento/Magindanaw).Salin ni Elvira B. Estravo ng “The Legend of Palendag”

Ang palendag ay isang instrumentong pang-musika ng mga Magindanaw. Ito’y galing sa salitang Magindanaw na lendag, na nangangahulugang “paghikbi.” Gawa ito sa isang uri ng kawayang tinatawag na bakayawan ang mga katutubo. Ito’y may habang dalawa hanggang tatlong talampakan, may tigdadalawang butas sa magkabilang gilid na isang pulgada ang pagitan. Tinutugtog ito na gaya ng plauta. Karaniwang tinutugtog ito ng isang nabigong mangingibig upang aliwin ang sarili. Nabibigyang-kahulugan ng isang mahusay na tumugtog sa palendag ang iba’t ibang damdamin at nakalilikha ng isang maganda at makaantig- damdaming musika. Ayon sa alamat, may isang binatang umibig sa pinakamagandang dalaga sa pook. Nagkakaisa ang kanilang damdamin, ngunit dahil sa ipinagbabawal ng tradisyong Magindanaw ang pagliligawan, ang kanilang pagmamahalan ay nanatiling lihim. Lihim man ang pag-iibigan, waring walang hanggan ito. Isang araw, tinawag ng datu ang binata. Bilang isang kawal ng sultan, binigyan siya ng misyon sa isang malayong lugar. Sa pamamagitan ng isang kaibigan, nagkita ang dalawa bago makaalis ang binata. Nalungkot ang dalaga sa nalamang misyon ng lalaki. Inaliw siyang aalalahanin at uuwi agad pagkatapos ng misyon. Ipinangako rin niyang susulat nang madalas. Sa unang ilang linggo, panay ang dating ng sulat na punung-puno ng pagmamahal at pag-aalaala. Pagkatapos ng ilang buwan, dumalang ang dating ng sulat hanggang sa ito’y tuluyang nawala. Isang araw, nabalitaan niya sa isang pinsan ang nakalulungkot na balitang ang binata ay ikinasal sa ibang babae, sa lugar ng kanyang misyon. Lubhang nasaktan ang dalagang manghahabi. Upang maitago ang kalungkutan sa mga magulang, maraming oras ang ginugugol niya sa kanyang habihan. Parati siyang umiiyak nang tahimik. Ang kanyang luha’y laging pumapatak sa kapirasong kawayang ginagamit sa paghabi. Nagkabutas ang kawayan dahil sa laging pagpatak dito ng luha ng dalaga. Isang araw, sa di sinasadyang pagkakataon, nahipan niya ito at lumabas ang isang matamis at malungkot na tunog. Mula noon, inaliw niya ang sarili sa pagtugtog ng palendag, ang pangalang ibinigay sa kakaibang instrumentong pangmusika.

VISAYAAng Alamat ng Basey

(Bahagi ng The Beautiful Bungangsakit)Salin ni Reynaldo S. Reyes

Mula sa”The Legend” by Damiana L. Eugenio, UP Press

Dahil sa ipinakitang kalupitan ng mga tulisang-dagat, ang mga naninirahan sa Balud, sa pangunguna ng mga misyonerong Heswita ay nagtungo sa Binongtoan, isa sa kuta na yari sa mga batong adobe. Pinatatag nila ang kanilang nayon. Naglagay sila ng mga pamigil na harang laban sa marahas na pananalakay ng mga tulisang-dagat. Ang mga tagapamuno ng Binongtoan ay sina Ambrocio Makarumpag, Francisco Karanguing, Juan Katindoy at Tomas Makahilig. Sa pagpupulong ng mga tagapamuno na dinaluhan ng mga misyonerong Heswita, sila’y nagkasundo na pangalanan ang lugar na Baysay na may kahulugang ‘maganda’ bilang parangal at sa alaala ng kanilang magandang si Bungangsakit.

Samantala, ang mga taga-Omit na nakasalamuha ni Bungangsakit nang kanyang kabataan ay hindi sumama sa pagtatatag ng bayan ng Baysay. Sa halip sila’y nagkaisa at nagtatag ng kanilang sariling barangay na pinangalanang Guibaysayi, na may kahulugang ‘Ang Pinakamaganda’ bilang pagbibigay parangal din sa kagandahan ng kanilang si Bungangsakit. Ang mga naninirahan sa Baysay ay nagtatag ng pangkat ng mga tagapagtanggol na binubuo ng matatapang na kalalakihan sa kanilang lugar na pinamumunuan ni Katindoy, isang matapang na mandirigma. Batid nilang ang mga tulisang-dagat ay muling babalik kaya’t nagtayo sila ng kuta na yari sa matitigas na bato sa Bungal na matatagpuan sa bukana ng ilog. Sa kutang ito magtitipon ang matatapang na tagapagtanggol ni Katindoy upang planuhin ang kanilang mga gagawing depensa laban sa mga tulisang-dagat at upang mamatyagan ang paparating na mga vinta. Nuong 1832, ang ilang piling lugar sa Bungal ay inihanda para sa pagtatayo ng Simbahang Katoliko ng mga Heswita.

Subalit sa kakapusang-palad , ang walo-walo ay dumating at sinalanta ang buong kuta. Ang walo-walo ay walong araw na walang tigil na pa - ulan nang malakas na may kasamang malalakas na hangin. Pagkalipas ng ilang araw, dumaan pa ang napakalakas at nagngangalit na bagyo sa lugar na kumitil sa napakaraming buhay at sumira ng napakaraming ari-arian. Sapagkat walang matirahan at sinalanta ng bagyo, ang mga natirang buhay na naninirahan sa Baysay ay ay nagpasyang muling kumilos upang humanap ng lugar namay mga burol na magsisilbing pananggalang sa malalakas na hangin. Napili nila ang asalukuyang kilalalagyan ng bayan ng Baysay.

Malapit sa lugar na ito ay matatagpuan ang mga burol na isa sa mga ito ay tinayuan ng mga katutubo ng mataas na tore. Mula sa tore ay matatanaw ang paparating na mga vinta at ang mga burol ay maaaring mapaglikasan sa mga panahon ng pagbaha at kublihan kapag may malalakas na bagyo.

MINDANAOAng Alamat ng Bundok Pinto

(Bahagi ng « The Legend of Mount Pinto” ng Maguindanao)Mula sa “The Legends” by Damiana L. Eugenio

Labis na nakamamangha at napakahiwaga ang tungkol sa yungib. Ito ay pinanirahan ng mga supernatural na nilikha tulad ng mga diwata at reyna na pinaniniwalaang lumitaw nuong unang panahon. Sila ang pinaniniwalaang magagandang nilikha ng diyos na may napakaraming aria-arian tulad ng iba’t ibang uring mga alahas. Mayroon din silang mga bagay-bagay na yari sa tanso tulad ng mga agong (gongs), mga kulintang, mga gandingan at iba pang mga bagay-bagay na may kaugnayan o kabilang sa kumpletong mga instrumentong musikal na yari sa tanso. Ang mga sinaunang nanirahan sa nayon ay maingat na nagmatyag at malapitang sinaksihan ang mga pambihirang gawi at mga kakatwang gawain ng mga kakaibang naninirahan sa yungib. Napuna ng mga taga-nayon na tuwing maaliwalas na mga gabi ay nagkakaroon ng pambihirang kasayahan sa bundok. Ang malamyos na musikang likha ng mga instrumentong musikal ay maririnig mula sa bunganga ng yungib. Mapagkikilalang ang musika ay likha ng kagamitang musikal na yagi sa tanso. Sa katahimikan ng gabi, ang musikang nagmumula sa bundok Pinto ay nakapagdudulot ng tunay na kasiyahan at kaligayahan sa mga naninirahan malapit sa bundok. Ang gayong kakaiba at kamangha-manghang nakaaaliw at masasayang pangyayari ay nagtagal at nagpatuloy ng maraming mga taon. May pagkakataon pang ang ilang malalakas ang loob na lalaki ay di pa nasiyahan sa pakikinig lamang ng nakaaaliw na matamis at masarap pakinggang tugtuging idinudulot sa mga tao ng mga supernatural na nilikha. Isang gabi, tatlong mapangahasna lalaki ang sumubok na lumapit sa yungib ng bundok. Sila’y dahan-dahan at tahimik na gumapang hanggang sa makarating sa pinakamainam na lugar malapit sa bunganga ng yungib at doo’y nagkubli ng ilang sandali. Ano ang kanilang nakita? Sila’y buong kapanabikang nangabigla nang makita ang mga kaibig-ibig tingnang mga nilalang na tumutugtug gamit ang mga intrumentong musikal na yari sa magagaang kawayan na makinis ang pagkayari. Sa pinakaloob na bahagi ng yungib, ang ibang mga reyna ay buong kasiyahang tumutugtog gamit ang mga kulintang, agong, gandingan at iba pang mga instrumento. Nang maramdaman nilang may mga tao sa di kalayuan, kaagad silang napatugil sa pagtugtog. Madali nilang nalamang may tao sa paligid dahil sa kanilang matalas na pang-amoy. Ang mayuyumi, magaganda at kabigha-bighaning mga nakababatang diwata at reyna ay biglang naglaho. Nahintakutan sila sa pagdating ng mga tatlong kalalakihan. Ang mga nakatatandang mga diwata at reyna lamang ang nanatili roon ngunit di kumikibo at nakamasid lamang. Naumid naman ang tatlong lalaki at di malaman ang sasabihin ng makita nang harapan ang mga mga kabigha-bighaning nilalang.

Iba’t Ibang Paraan ng Pagtatanong

1. Mga tanong na humihingi ng higit sa isang impormasyon satulong ng dalawang panghalip. Sa ganitong uri, isang panghalip lamang ang inilalagay sa unahan ng tanong maliban kung pinaguugnay ng at ang dalawang pananong.

Mga halimbawa:

Tanong 1: Sino ang pinarusahan ng ano?Sagot : a.) Pinarusahan ng langit ang lalaking balo. b.) Ang langit ang nagparusa sa lalaking balo.

Tanong 2: Bakit at paano lumaganap ang mga alamat sa ating bansa?Sagot: a.) Lumaganap ang mga alamat sa ating bansa dahil sa mga dayuhan. b.) Nagpasalin-salin sa bibig ng mga mamamayan ang mga alamat kaya nanatili ang mga ito hanggang sa kasalukuyan.

Tanong 3. Sino ang dapat magpahalaga sa ating mga alamat at paano?Sagot: Tayong mga Pilipino ang dapat magpahalaga sa ating mga alamat sa pamamaigitan ng pagtangkilik dito. Maaari namang paghiwalayin sa isang serye ng tanong ang mga naunang halimbawa tulad nito:

Sino ang pinarusahan ng langit? Ano ang ginawang parusa sa lalaking balo? Bakit mayroon tayong mga alamat ngayon? Paano lumaganap ang mga alamat sa ating bansa? Sino ang dapat magpahalaga sa ating mga alamat? Paano natin pahahalagahan ang ating mga alamat?

2. Mga magalang na tanong na nangangahulugan ng pakiusap.

Mga halimbawa:

Puwedeng magtanong? / Puwede po bang magtanong?Posible (po) kayang bigyan ako ng pagkakataong makasali sa usapan?Maaari (po) bang mahingi ang inyong opinyon tungkol sa paksangpinag-uusapan?

3. Mga tanong na panagot sa pangungusap at nagpapahiwatig ng iba’t ibang layunin.

Hindi nangangailangan ng sagot ang mga pangungusap, tulad ng tanong. Ngunit sa isang usapan, karaniwang inaasahan ang pagbibigay ng reaksyon sa maraming

pangungusap upang maipakita sa nagsasalita ang interes at pagsang-ayon o pagtutol, o para maipakita lamang na nakikinig sa nagsasalita. Isang uri ng reaksyon ang pagtatanong, at kapag ginawa ito, matitiyak lamang na may natatanging layunin ang tanong gaya ngsumusunod:Mga tanong na signal o hudyat ng atensyon at interes sa sinasabi ng kausap. May kasama itong intonasyon na naghahayag ng interes.Mayaman pala tayo sa mga alamat. Talaga? (naninigurado)Oo, marami na akong nabasang alamat. Ow? (parang di makapaniwala)May paligsahan daw sa pagsulat ng alamat. Totoo ba? (naniniyak)

Mga tanong na humihingi pa ng ibang impormasyon mula sa kausap.Pinaiikli rin ang ganitong tanong.Pupunta ako sa library. Bakit? Kailan (ka pupunta sa library)?Manghihiram ako ng libro. Anong libro (ang hihiramin mo)?Basahin mo ito. Bakit (ko iyan babasahin)?

Iba’t Ibang Kaantasan ng Pang-uri

Sa pagbibigay ng tiyak na paglalarawan/deskripsyon ng isang lugar ay mahalagang mailarawan ito nang katulad na katulad ng inilalarawan at ito ay maisasagawa sa tulong ng paggamit sa iba’t ibang kaantasan ng pang-uri tulad ng :

1. Payak ang anyo ng pang-uri kung ito ay binubuo lamang ng salitang ugat tulad ng mga ito. sariwa lagas puti lukot lampas butas dukha sabik mahal baluktot payapa hantad dakila salbahe hayokMga Halimbawa:

a. Ang magkapatid na Bala-as at Bala-os ay namuhay ng payapa sa Mindanao.b. Laging sariwa ang hanging nagmumula sa laot ng Lanao.

2. Pahambing o Komparatibo ang pang-uri kung pinaghahambing o pinagtutulad ang dalawang bagay. Sa ganitong uri, mahuhulaan ang magkakaibang kahulugan ng bawat modipayer dahil sa salita o panlaping nagpapahiwatig ng paghahambing.

3. Palamang ang paghahambing kung gumagamit ng mga salitang mas, higit na...kaysa kay / sa, Lalong.. kaysa / saMga Halimbawa:

a. Mas / Higit na mabilis umakyat sa bundok si Bala-as kaysa kay Bala-os.b. Lalong maganda ang Mindanao ngayon kaysa noon sapagkat patuloy itong iniingatan at pinauunlad ng mga naninirahan.

IBALON

Kilala ang Bicol sa kanilang matandang epiko na Ibalon na isinalaysay ng isang makatang manlalakbay na si Cadugnung na isinalin Fr. Jose Castaño. Ang nasabing epiko ay nalathala sa Madrid sa tulong ni Wenceslao Retana. Ibalon o Ibalnon ang naging tawag ng mga Español sa sinaunang lupain ng mga Bicolano. Naging batayan nito ang mga “ibal” o “ibay” na kauna-unahang pangalan ng tangwayng Bicol. Salitang pinaikli ang “ibal” ng Ibalyo na nangangahulugan na naging tawiran mula sa Visaya patungo sa kabilang ibayo sa dakong Timog Luzon.

Binubuo ng sampung saknong na may tig-4 na linya o talutod. May sukat na lalabindalawahin. May dalawang bahagi ang epiko. Naglalaman ng kahilingan ni Iling (isang ibong laganap sa kabikulan at kung inaalagaan ay madaling turuang bumigkas ng ilang salita) kay Cadugnung na awitin ang mga pangyayaring magpakilala sa kabayanihan ni Handyong.

Ang ikalawang bahagi naman ay ang awit ni Cadugnung na naglalaman ng mga pangyayaring naganap noong matagal na panahon.

Sa pagsisimula ng epiko, si Baltog ang kauna-unahang lalaking nakarating sa Kabikulan buhat sa lupain ng Botavara. Dahil sa mayamang lupain ng Bicol at sa likas nitong kagandahan, naakit si Baltog. Isang gabi, tinambangan ni Baltog ang baboy-ramo. Sinaksak niya ang mabangis na hayop sa pamamagitan ng kanyang sibat. Pagkatapos ay sinunggaban niya ang mga panga at binali ang buto. Isinabit ni Baltog ang dalawang panga sa puno ng Talisay. Labis na humanga ang mga mangangasong buhat sa ibang lugar nang kanilang makilala at Makita ang pangit at panga ng baboy-ramo gayundin ang panga nitong nakausli. Ang baboy-ramong ito ay buhat daw sa bundok ng Lingyon at tinatawag na Tandayag. Dahil sa ipinamalas ni Baltog na pambihirang lakas kaya’t kinilala siyang pinuno ng pook na Ibalon. Naging mabuti siyang pinuno. Binigyan niya ng katarungan ang lahat ng kanyang nasasakupan.

Matapos ang panahon ng kapayapaan at kasaganaan, naghari naman sa buong Ibalon ang lagim at kapinsalaan dahil sa poot ng mga dambuhalang tulad ng mga pating na may pakpak, kalabaw na lumilipad at higanteng buwaya. Nalungkot si Baltog dahil siya ay matanda na at hindi na niya kayang ipagtanggol ang kanyang mga nasasakupan. Hindi nagtagal, isang batang-batang mandirigma ang nagngangalang Handyong ang dumating sa Ibalon. Nang marinig niya ang karaingan ng mga tao ay muli siyang naging tagapagligtas. Naging matagumpay naman siya sa paglipol ng mga dambuhala. Hinikayat ni Baltog si Handyong na magkaroon ng isang pangkat ng mga mandirigma upang tumulong sa paglipol ng mababangis na dambuhala. Kaya’t mula noon si Handyong naman ang humaliling bayani ng epiko.

Nakalaban din at napatay ni Handyong si Ponong nang bigla itong lumusob sa kanila. Isa rin itong dambuhala na iisa ang mata at tatlo ang bibig. Ito ay napatay ni Handyong. Ang labanan ay umabot ng sampung buwan. Ang pating na may pakpak at Simarong kalabaw na lumilipad ay nalipol lahat. Ang mabangis na “Sarimaw” ay itinaboy sa bundok ng Kolasi. Ngunit isa pang dambuhala ang nakaligtas sa kamay ni Handyong. Siya’y si Oryol, isang tusong ahas na nakukuhang maging isang anyo ng kaakit-akit na babae at ang tinig ay parang sirena. Ang mapanlinlang na serpyente ay

nagtatangkang gayumahin si Handyong. Sa kabila ng pang-aakit na ginawa kay Handyong, pinatunayan ni Oryol na hindi niya mapapasuko si Handyong, kaya’t naghandog siya ng tulong upang mapuksa ang mga dambuhalang buwaya sa ilog Bicol.

Pagkatapos ng labanan, ang ilog Bicol ay namula sa dugo ng mga buwaya. Nasaksihan ng ilang orang-utang ang labanang ito at sila’y nasindak. Nang malipol ang mga dambuhala sa pook, namahinga si Handyong. Mula noon siya’y nagpatuloy sa pamamahala sa kanyang mga kababayan nang buong tapat at katalinuhan. Sa kanyang pagpapahinga siya’y nagtanim ng gabi ang laman ay kasinlaki ng pansol. Nagtanimdin siya ng isang uri ng palay na nagtataglay ng kanyang pangalan. Lalo siyang napamahal sa kanyang mga sakop nang nahikayat niya nang buong lugod ang mga mamamayan upang gumawa ng mga kapaki-pakinabang na kasangkapan sa ikakabuti ng lipi. Binanggit din sa epiko na si Handyong ang kauna-unahang gumawa ng bangkang naglayag sa ilog Bicol na si Cuinantong. Lalong naging kahanga-hanga si Cuinantong nang magdagdag siya ng timon at layag sa bangkang gianwa niya. Ginawa rin ni Cuinantong ang araro, suyod, pagalong, singkaw, gulok, asarol at salop. Ang iba pang nagsigawa ng kasangkapan ay si Hablom na tumuklas ng habihan, ang unanong si Dinahon naman ang lumikha ng tapayan, kalan, palayok at iba pa. Si Surat naman ang gumawa ng ABAKADA at inukit sa batong libon.

Inilalarawan din sa epiko ang bahay nina Handyong na kung tawagin ay “moog” sapagkat ito’y nakasalalay sa punongkahoy. Alinsunod sa epiko sila’y tumatahan sa itaas ng punungkahoy upang maiwasan ang labis na init at maligtas ang mga sarili sa insekto’t hayop na naglipana sa pook. Ibinigay ni Handyong ang batas na makatarungan na magpapahintulot na manirahan nang sama-sama ang alipin at umaalipin nang may karangalan at katiwasayan sa pamilya.

Sa gitna ng kapayapaang naghahari sa lupain ay nagkaroon ng isang delubyo. Ang baha ay kagagawan ni Inos. Isang nakasisisndak na bagyo na may kasamang malakas na ulan ang nasabing delubyo. Pagkatapos ng delubyo, isang tangway ang lumitaw na ngayon ay tinatawag na Pasacao. Nagbago rin ang takbo ng agos ng ilog Inarihan. Ang epiko ay nagwakas sa kasaysayan ni Bantong, isang batang-batang kaibigan ni Handyong na lagi niyang kasa-kasama. Sa panahong iyon, ang katahimikan ng Ibalon ay muling binulabog ni Rabut, isang dambuhalang kalahating tao at kalahating hayop ang katawan. Siya’y isangmangkukulam at nagagawa niyang bato ang sinuman.

Isang araw, kasalukuyang bumabaha, nagtungo si Bantong kasama ang kanyang mga tauhan sa yungib at sinalakay si Rabut samantalang ito’y natutulog. Tinaga ni Bantong ang tulog na dambuhala. Namilipit sa sakit sa Rabut at umalingawngaw ang kanyang tinig sa buong bayan. Dinala ni Bantong ang bangkay ni Rabut sa Libnaman. Ipinakita niya kay Handyong ang dambuhala at hindi siya makapaniwala sa kapangitan ni Rabut. Dito nagwakas ang salin ni Fr. Jose Castaño.

Nangako si Cadugnung na ipagpapatuloy niya ang kuwento sa ibang araw. Subalit maaaring hindi na naisalin ang iba pang bahagi ng epiko o kaya hindi na natapos kung kaya’t nananatiling walang karugtong ang epiko.

INDARAPATRA AT SULAYMAN(Isinatula ni Bartolome del Valle)

Noong unang panahon ayon sa alamat ng pulong Mindanaw,ay wala ni kahit munting kapatagan. Pawang kabundukanang tinatahanan ng maraming taong doo’y namumuhay

maligaya sila sapagkat sagana sa likas na yaman.Subalit ang lagim ay biglang dumating sa kanilang bundok

na dati’y payapa. Apat na halimaw ang doo’y nanalot.Una’y si Kurita na maraming paa at ganid na hayop

pagka’t sa pagkain kahit limang tao’y kanyang nauubos.Ang Bundok Matutum ay tinirhan naman ng isang halimawna may mukhang tao na nakatatakot kung ito’y mamasdan,ang sino mang tao na kanyang mahuli’y agad nilalapang,at ang laman nito’y kanyang kinakain na walang anuman.

Ang ikatlo’y si Pah na ibong malaki. Pag ito’y lumipadang Bundok na Bita ay napadidilim niyong kanyang pakpak,

ang lahat ng tao’y sa kuweba tumahan upang makaligtassa salot na itong may matang malinaw at kukong matalas.Ang Bundok Kurayang pinananahanan ng maraming tao

ay pinapaglagim ng isa pang ibong may pitong ulo;walang makaligtas sa bagsik ng kanyang matalas na kuko

pagkat maaaring kanyang matanaw ang lahat ng dako.Ang kalagim -lagim na kinasapitan ng pulong Mindanaw

ay nagdulot ng lungkot sa maraming baya’t mga kaharian;Si Indarapatra na haring mabait, dakila’t marangal

ay agad nag-utos sa kanyang kapatid na prinsipeng mahal.“Prinsipe Sulayman, ako’y sumasamo na iyong iligtas

ang maraming taong nangangailangan ng tulong mo’t habag.”“O mahal na hari na aking kapatid, ngayon di’y lilipadat maghihiganti sa mga halimaw ang talim ng tabak.”

Binigyan ng singsing at isang espada ang kanyang kapatidupang sandatahin sa pakikibaka. Kanyang isinabit

sa munting bintana ang isang halaman at saka nagsulit;“ang halamang ito’y siyang magsasabi ng iyong nasapit.”

Nang siya’y dumating sa tuktok ng bundok na pinaghahariannitong si Kurita, siya ay nagmasid at kanyang natunghanang maraming nayong wala kahit isang taong tumatahan;

“Ikaw’y magbabayad, mabangis na hayop!” yaong kanyang sigaw.Di pa nagtatagal ang kanyang sinabi, nagimbal ang bundok

at biglang lumbas itong si Kuritang sa puso’y may poot;sila ay nagbaka at hindi tumigil hangga’t malagot

ang tanging hininga niyong si Kuritang sa lupa ay salot.Tumatag ang puso nitong si Sulayman sa kanyang tagumpay

kaya’t sa Matutum, ang hinanap naman ay si Tarabusaw;sa tuktok ng bundok ay kanyang namalas ang nakahahambal

na mga tanawin: “Ngayon di’y lumabas nang ikaw’y mamatay.”Noon di’y nahawi ang maraming puno sa gilid ng bundok,

at ilang saglit pa’y nagkakaharap na silang puso’y nagpupuyos.Yaong si Sulayma’y may hawak na tabak na pinang-uulos;

ang kay Tarabusaw na sandata nama’y sangang panghambalos.At sa paghahamok ng dalawang iyong balita sa tapang

Ang ganid na hayop sa malaking pagod ay napahandusay.“Ang takdang oras mo ngayo’y dumating na,” sigaw ni Sulayman

At saka sinaksak ng kanyang sandata ang tusong halimaw.Noon di’y nilipad niyong si Sulayman ang Bundok ng Bita;

siya’y nanlumo pagka’t ang tahanan sa tao’y ulila;ilang sandal pa ay biglang nagdilim gayong maaga pa

at kanyang natantong ang kalabang ibon ay dumating na.Siya’y lumundag at kanyang tinaga ang pakpak ng ibon,

datapwat siya rin ang sinamang-palad na bagsakan niyon;sa bigat ng pakpak, ang katawan niya sa lupa bumaon

kaya’t si Sulayman noon ay nalibing nang walang kabaong.Ang kasawiang ito ay agad nabatid ng mahal na Hari

pagka’t ang halaman noon di’y nalanta’t sanga’y nangalabi;“Siya ay patay na!” ang sigaw ng kanyang namumutlang labi,

“Ang kamatayan mo’y ipaghihiganti buhay ma’y masawi.”Nang siya’y dumating sa Bundok ng Bita ay kanyang kinuhaang pakpak ng ibon. Ang katawang pipi ay kanyang namalasnahabag sa kanya ang kanyang bathala; biglang nagliwanag

at ilang saglit pa ay nakita niya ang tubig na lunas.Kanyang ibinuhos ang tubig na iyon sa lugaming bangkay,at laking himala! Ang kanyang kapatid ay dagling nabuhay,

sila ay nagyakap sa gitna ng galak at ng katuwaan,saka pinauwi itong si Sulayman sa sariling bayan.

Sa bundok Kurayan na kanyang sinapit ay agad hinanapang ibong sa tao’y nagbibigay-lagim at nagpapahirap;dumating ang ibong kaylaki ng ulo at kukong matalassubalit ang kalis ni Indarapatra’y nagwagi sa wakas

Sa kanyang tagumpay may isang diwatang bumating magalang,“Salamat sa iyo butihing bayani na ubod ng tapang,

kaming mga labi ng ibong gahaman ngayo’y mabubuhay.”at kanyang namalas ang maraming taong noo’y nagdiriwang.

Nabihag ang puso ng mahal na hari sa ganda ng mutyakaya’t sa naroon ay kanyang hiniling na lakip ang sumpa

na sila’y ikasal. Noon di’y binuklod ng isang adhikaang kanilang puso. “Mabuhay ang hari!” ang sigaw ng madla.

Ang tubig ng dagat ay tila hinigop sa kailaliman;at muling lumitaw ang lawak ng lupang pawang kapatagan,

si Indarapatra’y hindi na bumalik sa sariling bayan,at dito naghari sa mayamang lupa ng pulong Mindanaw.

MARAGTAS(Ang Kasaysayan ng Sampung Datu ng Borneo)

Sinugbuhan, isang pulo sa Panay na ang nakatira ay ang mga Ita, pinamumunuan ni Datu Pulpolan. Sa katagalan ng panahon at dahil na rin sa kanyang katandaan upang pamahalaan ang isang pulo, napagpasyahan niya na isalin ang kanyang kapangyarihan sa kanyang anak na si Datu Marikudo. Tinataglay ng kanyang anak ang mga katangian ng isang datu kaya’t ito naman ay sinang-ayunan ng lahat. Isang kaugalian nila nabago manungkulan ang isang datu, nararapat na siya ay pakasal. Sa dami ng babae na naghahangad sa kanya ang mahirap na si Maniwantiwan ang kanyang pinakasalan. Ang mga Ita sa Sinugbuhan ay nabubuhay sa pamamagitan ng pagtatanim at pangingisda. Ang kanilang paboritong pagkain ay usa, baboy-ramo, butiki, pusa, isda at iba pang pagkain na matatagpuan sa gubat at ilog. Di sila nahihiyang lumakad na walang damit, subalit nang may dumating sa kanila ang mga bagay na wala sa kanila, natuto silang magtakip ng katawan, tulad ng dahon balat ng kahoy o hayop. Naiiba ang uri ng pag-aasawa ng mga Ita, ang babae ay dinadala sa bundok at pinatatakbo lamang, kung siya ay aabutan ng lalaki saka lamang sila ikakasal. Ang isang babae naman na malapit nang magsilang ay dinadala sa bundok na ang tanging nagbabantay ay ang lalaki at kung ito ay nataon sa tag-ulan ang lalaki ay nagtatayo ng kubong masisilunganupang sila ay malayo sa panganib. Ang pangalan ng bata ay pinangangalanan ng kahoy na malapit sa pinagsilangan. Sila ay naniniwala na ang sinumang magkasakit sa kanila ay gawa ng masamang espiritu, kaya’t upang ang may karamdaman ay gumaling agad, naghahandog sila ng pagkain sa masasamang espiritu. Kasamang ibinabaon sa Itang namatay ang isang bagay na mahalaga sa kanila sapagka’t lubha daw nag-aalala ang namatay kung ito ay maiiwan. May ibang paraan sila ng paglilibing, sa loob ng ilang araw, ito’y patayong nakabaon sa lupa nangmay salakot bago ito tabunan ng lupa. Sinasabi rin na ang lupang pinagbaunan ng isang patayay isang mabisang lupang dapat pagtaniman. Ang mga Ita ay magagalang sa bawa’t isa. Walang inggitan at ang Datu ang siyang lumulutas ng lahat ng alitan o suliranin ng bawa’t isa. Ang sinumang magkasala aypinarurusahan tulad ng pagtatapon sa dagat o pagpapabaon ng buhay. Ang mga nabanggit ang mga uri ng kalinangan, kaugalian ng mga Ita bago dumating ang Sampung Datu buhat sa Borneo, na tumakas kasama ang kanilang mga asawa, mga katulong at mga ari-arian upang iwasan ang pagmamalupit ni Datu Makatunaw. Ang sampung datu ay sina:1. Datu Puti2. Datu Sumakwel3. Datu Bangkaya4. Datu Paiburong5. Datu Paduhinogan6. Datu Domongsol7. Datu Lubay8. Datu Dumangsil9. Datu Domalogalog10. Datu Balensuela

Galit at pagkamuhi ang nadama ng mga Ita nang dumaong ang mga Datu sa Panay, subalit sa maayos at makataong pakikipag-usap na ginawa ng mga dayuhan kay Datu Marikudo, sila’y nagkasundo at ang unang lupang natapakan ng dayuhan at napagkasunduan ay ibinigay sa pamamagitan ng pagpapalitan. Nagkaroon ng malaking kasaysayan ang pangyayaring ito. Ang mga Ita ay naghanda ng pagkain at dahil sa ipinakitang kagandahangloob ng mga Ita, hinandugan ng makukulay na kwintas, at mga gamit sa pakikidigma ang mga Ita. Bilang kabayaran sa lugar na napagkasunduan, binigyan ni Datu Puti si Datu Marikudo ng isang gintong salakot at isang batyang ginto na may timbang na limampung bas-ing. Isinuot ni Datu Marikudo ang salakot sa kasayahan. Malandog ang pangalan ng napiling lugar ng mga dayuhan na ayon kay Datu puti, anglaki ay sapat na upang sila ay magtanim para sa kanilang ikabubuhay at malapit sa ilog upang doon kumuha ng ibang makakain. Umalis si Datu Puti na batid na niyang mabuti ang kalagayan ng kanyang mga kasamahan. Bumalik siya sa Borneo sapagka’t ayon sa kanya ay kaya na niyang tagalan ang pagmamalupit ni Datu Makatunaw. Pitong Datu ang naiwan sa Panay sa pamamahala ni Datu Sumakwel, sina Datu Dumangsil at Datu Balensuela ay nagpunta naman sa Luzon. Si Datu Sumakwel ay isang matalino at mabagsik na Datu. Ang sinumang nagkasala ay pinarurusahan, pinuputol ang kamay ng sinumang magnakaw at ang mga tamad ay pinagbibili na isang alipin o kaya’y pinagagawa sa ibang lupa. Masasabi ring ang mga dayuhan ay magagalang at mapagmahal. Bulalakaw ang pangalan ng kanilang diyos na matatagpuan sa Bundok ng Madyas. Ang kanilang pag-aasawa ay naiiba sa mga Ita. Bago tanggapin ng babae ang lalaki, sila ay nagbabaon ng pana sa paligid ng bahay at ito ay tatanggalin kung may kapahintulutan na ang mga kalalakihan, at sa lugar na pinag-alisan ay ilalatag ang banig upang paglagyan ng mga pagkain. Habang nag-uusap ang dalawang pangkat ang babae ay pansamantalang nakatago. Pinaiinom ng alak ng paring magkakasal ang dalawa sa gitna ng karamihan, pinangangaralan at hinahangad ng magkaroon ng malulusog, matatapang, magaganda at marurunong na anak. Bago mamatay ang isa sa kanila ay pinaliliguan ng katas ng mababangong bulaklak, binibihisan ng magagandang damit na may gintong pera sa bibig sapagka’t isang paraan daw ito upang ang patay ay di mabulok. Pagkatapos ng anim na araw na pagbabantay, ang patay ay inilalagay na sa kaban na may iba’t ibang uri ng pagkain at kung ang namatay ay isang mayaman, isang katulong ang sa kanya’y isasama upang magbantay daw sa kabilang buhay. Kung ang namatay ay nag-aari ng isang bangka, ang bangkay ay hindi ibinabaon, sa halip ay inilalagay sa bangka na maraming pagkain at papaanurin sa dagat. Ang mga mauulila naman ay nagsusuot ng puting damit bilang pagluluksa. Ang mga nabanggit ay ilan sa mga kaugalian at paniniwala ng mga dayuhan na dumating sa Panay, subalit isang pangyayari sa buhay ni Datu Sumakwel ang nagdulot sa kanya ng kapighatian at kalungkutan. Lumipas ang maraming taon na paninirahan sa Malandog, naisipan ni Datu Sumakwel na magpunta sa bundok na kinalalagyan ng kanilang diyos na si Bulalakaw. Umalis siya na iniwan ang kanyang mga gamit sa pangingisda, bahay at asawa, na ipinagbilin niya kay Gurung-gurung na kanyang pinagkakatiwalaan. Di niya batid na si Kapinangan na kanyang asawa ay may gusto kay Gurung-gurung. Nakapansin ng pagbabago si Datu Sumakwel nang dumating siya sa kanilang lugar at tahanan. Kaya’t upang mapatotohanan, nagbalak siyang umalis sa kanila, pinahanda ang lahat ng kanyang kailangan sa paglalakbay, na di batid ng kanyang asawa na iyon ay isa lamang pakana. Nagkataon naman kinabukasan, pinatawag ni Kapinangan si Gurung-gurung upang utusan daw, subalit sa bahay siya ay nakahiga na at talagang hinihintay ang pagdating ni Gurung-gurung. Subalit ang kanyang balak ay di nagkaroon ng katuparan sapagkat patay na bumagsak si Gurung-gurung na may tama sa likod. Ganoon na lamang ang pagdadalamhati ni Kapinangan, naisaloob niya na mabuti pa ang kanyang asawa ang namatay sa oras na iyon. Pinagputul-putol niya ang kamay at paa at ibinalot ng kumot upang di-gaanong mapansin. Dumating si Datu Sumakwel na nagbalatkayong bagong dating bago’y siya ang pumatay kay Gurung-gurung sa pamamagitan ng sibat habang siya ay nakatago sa kisame. Pinagluto niya si Kapinangan. At sinabing siya’y gutom na gutom. Nagtaka siya nang magreklamo si Kapinangan nang

sabihin niyang putul-putulin ang isda na dati rati’y kanyang ginagawa. Upang di-parisan ng mga kababaihan, ipinatapon niya ang kanyang asawa sa gitna ng dagat, subalit ang kanyang inutusan ay nagdalang habag, kaya’t dinala na lamang niya si Kapinangan sa malayong pook at doon nila iniwan. Sa pangalang Alayon, nakikilala sa Kapinangan sa lugar na kanyang narating, at siya’y sinambang diyosa dahil sa taglay niyang kabaitan. Lumipas ang maraming taon, subalit ang nangyari kay Sumakwel ay di rin niya nalilimutan. Minsan siya ay naglalakbay upang maghanap ng mga pananim, at sa diinaasahangpangyayari ang narating niyang lugar ay ang kinalalagyan ni Kapinangan. Di na niya nakilala si Kapinangan sa tagal ng panahong pagkakalayo. Naging mahusay ang pagtanggap sa kanila sa nasabing lugar at sa loob ng ilang araw na pananatili doon, si Alayon at Datu Sumakwel ay nagkagustuhan, subalit sa tuwing sasagi ang nangyari sa kanyang buhay, parang ayaw na niyang makipagsapalaran. Aalis siya sa lugar upang iwasan si Alayon. Si Alayon ay lumuluha dahil sa napipinto niyang pag-alis, subalit di nagkaroon ng pagkakataong umalis si Datu Sumakwel sapagka’t sila’y pinaglapit ng kanilang mga kasamahan at humantong sa kasalan. Nagsama at namuhay nang matiwasay ang dalawa hanggang sa kahuli-hulihang sandali ng kanilang buhay, ay di nakilala ni Datu Sumakwel na ang kanyang muling pinakasalan ay si Kapinangan na dati niyang asawa.