akademik ramiz mehdiyevin əsərləri haqqında …ramizmehdiyev.preslib.az/pdf/m4_2.pdfazərbaycan...

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin

P R E Z İ D E N T K İ T A B X A N A S I Haqqında

1

Akademik Ramiz Mehdiyevin əsərləri haqqında məqalələr

(resenziyalar)

➢ Məmmədzadə, İlham. Akademik Ramiz Mehdiyevin nəzəri baxışlarında Azərbaycanın

liderlik fenomeni // Respublika.-2020.-8 fevral.-№27.-S.3.

➢ Rüstəmov, İzzət. Azərbaycan tarixinin mürəkkəb bir dövrünün həqiqətlərinə konseptual

baxış // Xalq qəzeti.-2019.-15 oktyabr.-№228.-S.7.

➢ Məmmədov, Adıgözəl. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: problemin

mənbələri və nizamlanma perspektivləri: "Ramiz Mehdiyevin yeni kitabı politoloji

mübarizəmizdə istifadə ediləcək əvəzsiz materialdır" // Azad Azərbaycan. - 2019.- 5

sentyabr. - № 107. - S. 2.

➢ Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə elmi-tarixi və fəlsəfi

müstəvidə baxış: Akademik Ramiz Mehdiyevin “Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq

Qarabağ münaqişəsi: problemin mənbələri və nizamlanma perspektivləri” kitabı çapdan

çıxıb // Xalq qəzeti.-2019.-20 avqust.-№180.-S.3.

➢ Abdullayev, Mehdi. "Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: problemin

mənbələri və nizamlanma perspektivləri": Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyevin Azərbaycan elminə layiqli

töhfə olan bu əsəri tədqiqatçılar və beynəlxalq ictimaiyyət üçün zəngin hüquqi bazadır //

525-ci qəzet.-2019.-5 iyul.-№96.-S.6.

➢ Qurbanli, Mübariz. Səmərəli hücum strategiyası üçün fundamental elmi istinad:

Akademik Ramiz Mehdiyevin "Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi:

problemin mənbələri və nizamlanma perspektivləri” əsəri erməni yalanlarının ifşasına

xidmət edən konseptual elmi araşdırma - "yol xəritəsi”dir // Azərbaycan.-2019.- 12 iyun.-

№126.-S.1,5.

➢ Şahsuvarlı, Taleh. Şərq məsələsi, fərq məsələsi: Akademik Ramiz Mehdiyevin

məqaləsinin yaratdığı təəssüratlar əsasında // Paralel. - 2019.- 11 iyun. - № 111/112. - S.

9,11.

➢ Həbibbəyli, İsa. Tarixi gedişatın gerçəklikləri və dərsləri // Azərbaycan.-2019.-28 aprel.-

№92.-S.4.

➢ Mirzəzadə, Rəna. Tarix dünənki siyasət, siyasət isə bugünkü tarixdir: Akademik Ramiz

Mehdiyevin “Tariximizin xanlıqlar dövrünün siyasi irsi sənədlər işığında” əsərinə dair

qeydlər // Xalq qəzeti.-2019.-23 aprel.-№87.-S.5.

➢ Babaoğlu, Hikmət. Tariximizin xanlıqlar dövrünün qiymətləndirilməsinə və siyasi

təhlilinə dair fundamental əsər // Xalq qəzeti.-2019.-18 aprel.-№83.-S.6.



2

➢ Akademik Ramiz Mehdiyevin alimlərimizi milli tarixin öyrənilməsində yeni

axtarışlara səfərbər edən əsəri // Xalq qəzeti.-2019.-17 aprel.-№82.-S.5.

➢ Məmmədzadə, İlham. Azərbaycan tarixi və tarix fəlsəfəsi haqqında: Akademik Ramiz

Mehdiyevin “Tariximizin xanlıqlar dövrünün siyasi irsi sənədlər işığında” kitabı üzərində

düşünərkən // Respublika.-2019.-12 aprel.-№78.-S.5.

➢ Mustafazadə, Aytən. Tariximizin xanlıqlar dövrü həqiqətlərinə obyektiv işıq salan əsər //

Respublika.-2019.-11 aprel.-№77.-S.5.

➢ Xanlıqlar dövrünün metafizikası: Akademik Ramiz Mehdiyevin yeni kitabı haqqında

ilk təəssüratlar // AZƏRTAC.- 2019.- 26 mart.

➢ Yeni kitab: Akademik Ramiz Mehdiyev tariximizin xanlıqlar dövrünə sənədlər

işığında nəzər salır: Tarixçilər üçün yol xəritəsi ola biləcək bu dəyərli əsər həm də tarixə

münasibəti dəyişməyə çağırışdır // Xalq qəzeti.-2019.-15 mart.-№60.-S.8.

➢ Akademik Ramiz Mehdiyevin yeni əsərinin müzakirəsi keçirilib / AZƏRTAC // Xalq

qəzeti. - 2019.- 8 fevral. - № 31. - S. 8.

➢ Əliyev, Qoşqar. Qriqorian kilsəsi, erməniliyin casusluq mərkəzi // Respublika. - 2019.- 27

yanvar. - № 21. - S. 4.

➢ İsmayılov, Əmrəli. Düz hədəfə: Akademik Ramiz Mehdiyevin “ Qriqorian kilsəsi Səfəvi

dövlətinə qarşı cəsusluq aləti kimi” (XVII əsr - XVIII əsrin birinci rübü) kitabı haqqında

// Respublika.-2019.-24 yanvar.-№18.-S.4-5.

➢ Hacıyev, Qasım. Tariximizə və tarixçilərimizə dəyərli alim töhfəsi // Azərbaycan. - 2019.-

15 yanvar. - № 10. - S. 5.

➢ Əhmədova, N.Ə. “Qriqoryan kilsəsi Səfəvilər dövlətinə qarşı casusluq aləti kimi” kitabı

Azərbaycan tarixşünaslığında yeni bir səhifədir // Palitra. - 2018.- 20 dekabr. - № 224. -

S. 4.

➢ Əsgərov, İlyas. Erməni saxtakarlığı - fəlsəfi yanaşma əsasında dəyərli araşdırma... // İki

sahil. - 2018.- 19 dekabr. - № 240. - S. 8.

➢ Səfəvilər dövlətinə qarşı qriqorian kilsəsinin kəşfiyyat və siyasi-ideoloji fəaliyyətinin

ifşa olunmasına həsr edilmiş qiymətli monoqrafiya / AZƏRTAC // Xalq qəzeti.- 2018.-

12 dekabr.-№ 280.- S. 9.

➢ Məmmədzadə, İlham. Erməni Qriqorian kilsəsinin Türk dövlətlərinə qarşı casusluq

fəaliyyətinin xarakterik cəhətləri // Respublika.- 2018.- 1 dekabr.- № 269.- S. 5.



3

➢ Bu tarixi bilmək lazımdır və ya keçmişin dərsləri: Akademik Ramiz Mehdiyevin

“Qriqorian kilsəsi Səfəvilər dövlətinə qarşı casusluq aləti kimi” (XVII əsr – XVIII əsrin ilk

dörddəbiri)” kitabı haqqında // Xalq qəzeti.-2018.-20 noyabr.- № 261.-S.7.

➢

➢ Cəbiyev, Qafar. Teleradio məkanı: uğurlar da çoxdur, problemlər də // Xalq qəzeti. -

2018.- 6 noyabr. - № 250. - S. 13.

➢ Məmmədzadə, İlham. Milli ideyanın yeni dərki: Akademik Ramiz Mehdiyevin “Milli

ideyanın formalaşmasında tarixin dərk edilməsinin faydası haqqında” əsəri üzərində

düşünərkən // Respublika. - 2018.- 22 may. - № 113. - S. 6.

➢ Axundova, Elmira. Milli ideya - keçmişin dərk edilməsi və gələcəyə istiqamətlənmə // Azərbaycan. - 2018.- 20 aprel. - № 88. - S. 7.

➢ Hüseynov, Cahangir. Ramiz Mehdiyevin əsərlərində Azərbaycançılıq məfkurəsinin tarixi və siyasi əsasları // Olaylar. - 2018.- 19 aprel. - № 69. - S. 6.

➢ Azərbaycan milli ideyası: layiqli həyat yolu kredosu və dəyərləri / AZƏRTAC // Xalq qəzeti.– 2018.- 19 aprel.– № 87.– S. 10.

➢ Milli ideya və onun təkamül fəlsəfəsi: akademik Ramiz Mehdiyevin əsəri üzərində düşünərkən / Newtimes.az // 525-ci qəzet. – 2018.- 17 aprel. – № 67. – S. 4.

➢ Azərbaycan milli ideyasının öyrənilməsinə fundamental elmi töhfə / AZƏRTAC // Xalq qəzeti.-2018.-13 mart.-№56.-S.3.

➢ Vəliyev, İsaxan. Azərbaycan multikulturalizminin təbliğinə xidmət edən sanballı əsər // Xalq qəzeti. - 2018.- 21 fevral. - № 40. - S. 5.

➢ Haqverdi, Ülviyyə. “Azərbaycanın innovativ inkişafında çoxpartiyalılığın funksiya və mexanizmlərinin polioloji təhlili” // Geostrategiya.- 2017.- №04 (40) .- S.25-28.

➢ Məmmədzadə, İlham. Azərbaycan milli ideyasının fəlsəfi konsepti haqqında: “Qlobal

transformasiyalar dövründə Azərbaycan milli ideyası” kitabı üzərində düşünərkən //

Respublika.-2017.-12 aprel.-№75.-S.4-5.

➢ Bayramov, Həsən. Azərbaycan milli ideyasının mükəmməl elmi-fəlsəfi tədqiqi // Xalq

qəzeti.-2017.-24 fevral.-№42.-S.7.

➢ Müseyibli, Nəcəf. Etnogenez tariximiz arxeoloji və paleoantropoloji tədqiqatlar

kontekstində // Xalq qəzeti. - 2017.- 29 yanvar. - № 20. - S. 6.

➢ Azərbaycançılığa böyük töhfə : Akademik Ramiz Mehdiyevin “Yeni dünya nizamı və

milli ideya” əsəri azərbaycançılıq sahəsində aparılacaq araşdırmalar üçün zəngin elmi-

metodoloji mənbədir // Xalq qəzeti. - 2017.- 27 yanvar. - № 18. - S. 5.



4

➢ Mahmudov, Yaqub. Tarixi şəxsiyyətlərimizə sahib çıxaq // Azərbaycan. - 2017.- 10

yanvar. - № 4. - S. 5.

➢ Attar, Aygün. Akademik Ramiz Mehdiyevin “Azərbaycan diasporu: Müasir çağırışlar və

sistemli fəaliyyətin təşkili” adlı məqaləsi barədə düşüncələr // Xalq qəzeti.-2016.-20 iyul.-

№154.-S.3.

➢ Əliyev, Qoşqar. Milli ideya prioritet demokratik dəyərdir // Respublika. - 2016.- 29 iyun.

- № 138. - S. 5.

➢ Nurəddinoğlu, Rövşən. Müstəqil Azərbaycanın inkişaf və tərəqqisi bundan sonar daha

sürətlə davam edəcək: Ramiz Mehdiyevin"Güclü Azərbaycan dövləti qloballaşma

şəraitində milli ideyanın təcəssümükimi" adlı məqaləsi geniş oxucu kütləsində maraq

doğurub // Səs.- 2016.- 4 iyun.-№ 100.- S.8-9.

➢ Adıgözəlov, Kamal. Qərbin ikili standartları: Avropa siyasi institutlarının böhranı:

[akademik Ramiz Mehdiyevin "Avropa strukturlarının deqradasiyasının mənbələri

haqqında və ya Azərbaycana münasibətdə ikili standartlar siyasəti" adlı məqaləsi

haqqında] / Newtimes.az // İki sahil. - 2016.- 23 fevral. - № 34. - S. 15.

➢ Məmmədzadə, İlham. "Avropa qurumlarının tənəzzülü, ikili standartlar siyasəti və

müasir Azərbaycan" // Respublika. - 2015.-19 noyabr. - № 254. - S. 6-7.

➢ Məmmədzadə, İ. Tarix fəlsəfəsi və tarixin bəzi problemləri haqqında: Ramiz Mehdiyevin

"Tarixi idrakın elmliyi problemlərinə dair" kitabı üzərində düşünərkən // Respublika. -

2015.-23 sentyabr. - № 208. - S. 3.

➢ Baxşəliyeva, Gövhər. Nadir şah Əfşar: İmperiya tariximizin sonuncu səhifəsi diplomatik

sənədlər aynasında: Akademik Ramiz Mehdiyev tarixi şəxsiyyətlərimizin

tarixşünaslığında yeni bir yanaşma və yeni bir mərhələnin əsasını qoyub // Xalq qəzeti. -

2015.-19 iyun. - № 130. - S. 10 .

➢ Ömərov, Vahid. Hüquqi dövlət quruculuğu dövründə KİV-də milli-mənəvi

dəyərlərimizin təbliği // Səs.- 2015.- 10 iyun.- №105.- S.15.

➢ Məcid, Rəşad. Dövlət İdarəçilik Akademiyasında növbəti dərs: Akademik Ramiz

Mehdiyev: "Mən istərdim ki, bütün bu suallara biz sizinlə birlikdə cavab axtarıb tapaq" //

525-ci qəzet.- 2014.- 29 oktyabr.-№ 196.- S.4.

➢ Bədəlov, Əliqismət. Beynəlxalq təşkilatların ikili standartlardan qaynaqlanan siyasəti

onları nüfuzdan salır // Xalq qəzeti.-2014.-6 dekabr.-№ 267.-S.1.

➢ Babaoğlu, Hikmət. Tarixi saxtalaşdıranlara layiqli cavab yaxud erməni yalanını ifşa edən

qiymətli əsər // Yeni Azərbaycan. - 2014.-7 noyabr. - № 203. - S. 4.



5

➢ Abdullayeva, Leyla. Mənəviyyat cəmiyyətin əsas istinad mənbəyi olmalıdır: Akademik

Ramiz Mehdiyevin dəyərli fikirləri insanları gələcəklə bağlı düşünməyə çağırışdır //

Azərbaycan. - 2014.- 2 noyabr.-№ 239.- S.3.

➢ Mirələmov, Hüseynbala. Vətəndaş və alim vicdanının diktəsi: Sabahı düşünərkən:

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyasının rəhbəri akademik Ramiz

Mehdiyevin bu ilin avqustunda Moskvada rus dilində çapdan çıxmış "Dağlıq Qarabağ:

Məxəzlərdən oxunmuş tarix" kitabının, ardınca isə "Ermənilərin mif yaradıcılığı tarixdə ilk

xristian dövləti kontekstində" əsərinin oyatdığı təəssüratlar // Azərbaycan. - 2014.-31

oktyabr. - № 237. - S. 4.; 1 noyabr.- № 238. - S. 4 .

➢ Piriyev, Qüdrət., Salmanov, Rafiq. Azərbaycan tarixi və siyasətşünaslıq elmininböyük

nailiyyəti: AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunda keçirilən “dəyirmi masa”nıniştirakçıları

akademik Ramiz Mehdiyevin erməni saxtakarlığını təkzibolunmaz elmi dəlillərlə ifşa edən

“Dağlıq Qarabağ: məxəzlərdən oxunmuş tarix” əsərini belə dəyərləndirdilər // Xalq qəzeti.-

2014.- 21 oktyabr.- № 228.-S.6-7.

➢ Hüseynli, İxtiyar. Saxta erməni təbliğatına həqiqi tarixlə sarsıdıcı zərbə: Akademik Ramiz

Mehdiyevin "Dağlıq Qarabağ: məxəzlərdən oxunmuş tarix" kitabı Azərbaycanın tarix

elminin son illərdəki ən böyük nailiyyətlərindəndir // Azərbaycan. - 2014.-15 oktyabr. - №

223. - S. 3 .

➢ Zeynalova, Elmira. Ermənilərin uydurduqları saxta tarixə ağır zərbə: Akademik Ramiz

Mehdiyevin bu elmi əsəri dünya siyasətçilərinə tutarlı mesajdır / E. Zeynalova // Xalq

qəzeti. - 2014.-14 oktyabr. - № 222. - S. 5 .

➢ Qasımlı, Musa. Yalanlar üzərində yazılan tarixi darmadağın edən əsər // Azərbaycan.-

2014.-1 oktyabr.-№ 214.-S.6.

➢ İsmayılov, İmamverdi. Tarixin söylədiyi həqiqətlər: Akademik Ramiz Mehdiyevin

“Dağlıq Qarabağ: məxəzlərdən oxunmuş tarix” əsəri haqqında təəssüratlarım //

Azərbaycan.-2014.-3 oktyabr.-№ 216.-S.10.

➢ Həbibbəyli, Ərəstü. Ermənistanın Vatikan qarşısında oyunlarının pərdəarxası // Səs.-

2014.-30 sentyabr.-№ 180.-S.13.

➢ Rüstəmxanlı, Sabir. Mənbələrdəki həqiqətlər və ya tarixin obyektiv oxunuşu: Sabir

Rüstəmxanlı akademik Ramiz Mehdiyevin kitabı haqda yazır // Kaspi. - 2014.- 16

sentyabr.-№ 149.- S. 3.

➢ Qüdrət, İsaqov. Ramiz Mehdiyevin məşhur məqaləsindən sonra elmimizdə nə baş verdi?

// Bakı xəbər.-2014.- 30 iyun.- №114.- S.4

➢ Hüseynli, İxtiyar. Ədalətə çağırış: Akademik Ramiz Mehdiyevin fikirləri yalnız bir dövlət

xadiminin, ziyalının deyil, bütövlükdə Azərbaycan cəmiyyətinin və dövlətinin mesajıdır //

Azərbaycan. - 2014.-30 may. - № 112. - S. 8.



6

➢ Babayev, Əlican. İnnovativ modernləşmə yeni dövrün qlobal çağırışlarına əsaslanır //

Azərbaycan. - 2014.-17 aprel. - № 77. - S. 5 .

➢ Alışov, Mönsüm. Elmi təmələ əsaslanan inkişaf strategiyasının fundamental tədqiqi //

Xalq qəzeti. - 2014.-16 aprel. - № 76. - S. 5.

➢ Xəlilov, Səlahəddin. Azərbaycan fəlsəfi fikrinin beynəlxalq uğurları // Azərbaycan.-

2013.-8 noyabr. - № 247. - S. 8.

➢ Xəlilov, Səlahəddin. Tarix: metodoloji və ideoloji əsaslar // Azərbaycan. - 2013.-22 may.

- № 110. - S. 6 ; № 111. - S. 4 ; № 112. - S. 6.

➢ Babayev, Əlican. Modernləşmə kursu güclü iqtisadiyyata, demokratikləşməyə və yüksək

sosial rifaha əsaslanır: Prezident Administrasiyasının rəhbəri akademik Ramiz Mehdiyev

çoxsaylı elmi əsərlərində Azərbaycanın son 20 illik inkişaf yolunun nəzəri əsaslarını

yaratmışdır // Azərbaycan. - 2013.-17 aprel. - № 80. - S. 9 .

➢ Baxşəliyeva, Gövhər. Azərbaycançılıq məfkurəsinin təntənəsi: Akademik Ramiz

Mehdiyev "Şah İsmayıl Səfəvi ali məramlı tarixi şəxsiyyət kimi" məqaləsində

azərbaycançılıq mövqeyinin klassik nümunəsini sərgiləmişdir // Azərbaycan. - 2012.-29

dekabr. -№ 292. - S. 5.

➢ Bayramov, İbrahim. Tarixə düzgün baxış və ya haqqı nahaqqa vermək olmaz //

Respublika.-2012.-19 dekabr.-№ 283.-S.4.

➢ Məmmədov, Adıgözəl. Səfəvilər dövləti Azərbaycan dövlətçiliyinin geneoloji yaddaşdır

// Azad Azərbaycan.-2012.-18 dekabr.-№186.-S.6.

➢ Pişnamazzadə, Samir. Şah İsmayıl Səfəvinin obyektiv tarixi qiymətinin verildiyi ünvan

// Respublika.-2012.-15 dekabr.-№ 280.-.-S.11.

➢ Məhərrəmova, Təranə. Şah İsmayıl Xətaisiz Azərbaycan xalqı varmı? // Kaspi.-2012.-12

dekabr.-№ 442.-S.7.

➢ Cəfərli, Elman. Şah İsmayıla sahib çıxmaq: Bu, Güney Azərbaycana yiyə durmaq

anlamına gəlir: Akademik Ramiz Mehdiyev dünyaya “Azərbaycan Güneydən imtina

etməyib” mesajını verdi // Olaylar.-2012.-7 dekabr.-№213.-S.9.

➢ Hacalıyev, Elnur. Tarixi təhrif etməyə yönələn cəhdlərə layiqli və sanballı cavab:

Akademik Ramiz Mehdiyev: “Şah İsmayıl Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq

azərbaycanlıların bütün səviyyələrdə üstün yer tutduğunu təsdiq edən dövlət yaratmışdı” //

Azərbaycan.-2012.-7 dekabr.-№ 273.-S.3.



7

➢ Naxçıvanlı, Aqiyə. Kreativlik zamanın çağırışıdır, yoxsa moda?: Akademik Ramiz

Mehdiyevin "XXI əsrdə Azərbaycan ideyası kreativ millət kontekstində" məqaləsinə

politoloqun refleksiyaları // Xalq qəzeti. - 2012.-29 iyul. - № 167. - S. 3.

➢ Babayev, Əlican. Qurtuluşdan başlanan davamlı inkişaf: Akademik Ramiz Mehdiyev:

"Məhz Heydər Əliyev Azərbaycan dövlətçiliyinin möhkəm təməlini qoydu, bununla da

milli müstəqilliyin inkişaf vektoruna dönməzlik xarakteri verdi" // Azərbaycan. - 2012.-15

iyun. -№ 131. - S. 4 .

➢ Tağıyev, Əlikram. Hazırdakı şəraitdə fəlsəfə elmi və onun qarşısında duran vəzifələr //

Xalq qəzeti. - 2012.-10 iyun. - № 127. - S. 5.

➢ Babayev, Əlican. Modernləşmə strategiyası davamlı iqtisadi inkişafın hərəkətverici

qüvvəsinə çevrilir: Akademik Ramiz Mehdiyevin sanballı elmi əsərləri "Azərbaycan 2020:

gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyasının hazırlanması üçün dərin elmi əsasları yaratmışdır

// Azərbaycan. - 2012.-17 aprel. - № 82. - S. 7.

➢ Niyazov, Xalid. Milli ideya, qüdrətli dövlət və güclü lider haqqında // Azərbaycan. -

2012.-6 yanvar. - № 2. - S.3.

➢ Məmmədzadə, İlham. Qloballaşma və müasir Azərbaycan: milli ideyanın təcəssümü və

inkişafı barəsində bəzi düşüncələr // Xalq qəzeti.-2011.-21 iyun.-№ 132.-S.3.

➢ Adıgözəlov, Kamal. Modernləşmənin və davamlı inkişafın fəlsəfi konsepsiyası // Xalq

qəzeti. - 2011.-3 iyun. - №118. - S. 3.

➢ Müasir Azərbaycan milli ideyanın təcəssümü kimi // Palitra.-2011.-27 may.-№.55.-S.4.

➢ Abdullayev, Əlikram., Nəsirov, Elman. Azərbaycanın müstəqilliyi və modernləşməsi

sosial-fəlsəfi fikir işığında: Akademik Ramiz Mehdiyevin əsərləri Heydər Əliyev irsinin

öyrənilməsində əvəzsiz töhfədir // Xalq qəzeti. - 2011.-16 aprel. - №80. - S. 7-8.

➢ İsmayılov, Hüseyn. Akademik Ramiz Mehdiyevin "Gorus - 2010: absurd teatrı mövsümü"

əsərini oxuyarkən // Azpress.az .- 2011.- 4 fevral.

➢ Quluzadə, Musa. Gorus-2010: erməni xəstəliyinin şiddətlənməsi: Akademik Ramiz

Mehdiyevin “Gorus-2010: Absurd Teatrı Mövsümü” adlı məqaləsi haqqında düşüncələr //

Yeni Azərbaycan.-2010.-27 noyabr.- №221.-S.4.

➢ Ələkbərova, Nigar. Erməni absurd teatrının yeni tamaşası: baş rolda Serj Sarkisyan // 525-

ci qəzet.-2010.-20 noyabr.-№ 212.-S.10-11.

➢ Piriyev, Qüdrət., Salmanov, Rafiq. Azərbaycan: sabitlikdən modernləşməyə doğru:

[Akademik Ramiz Mehdiyevin geniş əks-səda doğurmuş elmi-təhlili məqaləsi AMEA

Fəlsəfa, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunda keçirilən "dəyirmi masa"da ətraflı müzakirə

olunmuşdur] // Xalq qəzeti. - 2010.-9 oktyabr. – № 221. - S. 3-4.



8

➢ Bayramov, Rasim. Humanitar əməkdaşlığın zənginləşməsi üzrə çoxşaxəli işin başlanğıcı:

Azərbaycan Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyev: "Bizə

yeni üfüqlər, birgə işimizin perspektivlərinə yeni baxış lazımdır" // Azərbaycan. - 2010.-

27 yanvar. - № 20. - S. 3 .

➢ Adigözəlov, Kamal. Fundamental elmi tədqiqatlarda ciddi dönüş yaradılmalıdır // Xalq

qəzeti.-2009.-23 dekabr.- № 285.-S.6.

➢ Hüseynov, Tofiq. Elmin inkişaf strategiyası və yüksək ixtisaslı elmi kadrların

hazırlanması: İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış // Azərbaycan.-

2009.-20 dekabr.-№ 283.-S.3.

➢ Aslanova, Rəbiyyət. XXI əsrdə milli dövlətçiliyin inkişafı və ictimai elm // Azərbaycan.-

2009.-16 dekabr.- № 279.-S.3.

➢ Mehrabov, Abdulla., Mikayilov, Nurqələm. Azərbaycanda ali təhsil sisteminin

modernləşdirilməsinin əsas istiqamətləri // Respublika.-2009.-16 dekabr.-№ 273.-S.5.

➢ Bayramlı, Elçin. “İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış”: Prezident

Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyevin məqaləsində ictimai və

humanitar sahədəki problemlərin həlli yolları göstərilir // Səs.-2009.-15 dekabr.-№ 234.-

S.6.

➢ Sadayoğlu, Pərviz. Azərbaycan ədəbiyyatındakı problemlərə elmi yanaşma // Yeni

Azərbaycan.-2009.-12 dekabr.-№ 233.-S.9.

➢ Hüseynzadə, F. Elmimiz üçün həyəcan təbili çalınıb: Ramiz Mehdiyev: “Elm bir biznesə

çevrilib və istənilən şəxs – dövlət məmuru, yaxud iş adamı müxtəlif yollarla elmi ad almağa

nail olur” // Paritet.-2009.-10-11 dekabr.-№134.-S.4.

➢ Elmanoğlu, Samir. Elmi və bədii mühitin müasirləşməsi sosial tələbatdır // Azərbaycan.-

2009.-11 dekabr.-№ 275.-S.5.

➢ Miriyev, A. İctimai elmlər sosial sifarişə çevik reaksiya verməlidir // Palitra.-2009.-9 dekabr.-№ 134.-S.4.

➢ Quliyev, İ. İctimai elmlər sosial sifarişə çevik reaksiya verməlidir: Elmi fəaliyyət sahəsinə

laqeydliyin olması həyəcan doğuran faktdır // Kaspi.-2009.-9 dekabr.-№ 219.-S.5.

➢ Əhmədov, Gülhüseyn. Efir məkanının mənəvi saflaşması ictimai tələbatdır: Akademik

Ramiz Mehdiyevin televiziyaların fəaliyyətindəki böhranın aradan qaldırılması ilə bağlı

ziyalı təşəbbüsü ölkə ictimaiyyətində böyük rəğbətlə qarşılandı // Azərbaycan. - 2009.-31

oktyabr. - N 243. - S. 5 .



9

➢ Şəmsizadə, Nizaməddin. İctimai fikri oyadan sənəd // Azərbaycan.- 2009.- 14 oktyabr.-

№ 228.-S. 3.

➢ Cəbrayilov, Rafael. Efir məkanı şou-biznesin yaratdığı mənəvi böhrandan qurtulmalıdır

// Xalq qəzeti.-2009.-14 oktyabr.-№ 228.-S.5.

➢ Qəndilov, Seyfəddin. Efir məkanımız sağlam ideallara xidmət etməlidir // Azərbaycan.-

2009.-13 oktyabr.-№ 227.-S.5.

➢ Cəbiyev, Qafar. Efir məsuliyyəti: Bu, teleradio fəaliyyətilə məşğul olan hər kəsə aiddir //

Xalq qəzeti.-2009.-7 oktyabr.-№ 222.-S.4.

➢ Qasımov, Alış. Azərbaycan teleefiri dövlətin maraqlarına və xalqın mənafeyinə cavab

verməlidir: Akademik Ramiz Mehdiyevin “Azərbaycanın efir məkanı: problemlər və

vəzifələr” məqaləsi telekanallarda milli-mənəvi dəyərlərin qorunması üçün istiqamətverici

konsepsiyadır // Azərbaycan.-2009.-7 oktyabr.-№ 222.-S.4.

➢ Naxçıvanlı, Aqiyə. Azərbaycanın siyasi sisteminin arxitekturası: ənənələrin təməli və

modernizmin dizaynı: Akademik, Azərbaycan Respublikası Prezidenti

Administrasiyasının rəhbəri Ramiz Mehdiyevin "Zaman haqqında düşünərkən və elitanı

transformasiya edərkən: varislik və innovasiyalılıq" məqaləsi haqqında politoloqun

düşüncələri // Azərbaycan. - 2009.-10 yanvar. - N 6. - S. 2 .

➢ Hüseynova, İradə. Azərbaycanı davamlı inkişaf yoluna çıxaran lider: Akademik Ramiz

Mehdiyev "Azərbaycan 2003-2008: reallığa çevrilən qeyri-adi zaman" əsərində ölkəmizin

qısa müddətdə əldə etdiyi böyük nailiyyətləri Prezident İlham Əliyevin liderlik

keyfiyyətləri ilə izah edir // Azərbaycan. - 2008.-27 dekabr. - № 290. - S. 6.

➢ Məhərrəmov, Abel. Xalqın inam və etimad ünvanı // Azərbaycan. - 2008.-24 dekabr. - №

287. - S. 4.

➢ Məmmədzadə, İlham. Sürətli və davamlı inkişafın ilk beş ili: Akademik Ramiz

Mehdiyevin "Azərbaycan 2003-2008: reallığa çevrilən qeyri-adi zaman" əsəri

Azərbaycanın ən yeni tarixinə elmi-fəlsəfi baxışdır // Azərbaycan. - 2008.-18 dekabr. - №

282. - S. 3 .

➢ Şəfiyev, Üzeyir. Azərbaycan qloballaşma dövründə: Akademik Ramiz Mehdiyevin

cəmiyyətimizin ictimai-siyasi perspektivinə dair futuroloji baxışlarının bəzi aspektləri

haqqında düşüncələr // Respublika. - 2008.-7 dekabr. - № 275. - S. 4 .

➢ Məhərrəmov, Abel. Modernləşmə və demokratikləşmə iqtisadi tərəqqinin vəhdətinə

əsaslanır: Akademik Ramiz Mehdiyevin "Modernləşmə xətti yenə də gündəlikdədir" əsəri

ölkənin gələcək inkişaf perspektivlərinə əsaslı elmi baxışdır // Azərbaycan. - 2008.-26

noyabr. - № 265. - S. 4 .



10

➢ Qəndilov, Seyfəddin. Azərbaycanın müasir inkişaf strategiyası: uğurlu təcrübədən təkmil

nəzəriyyəyə // Dövlət idarəçiliyi.-2008.-№3(23).-S.150-156.

➢ Sadıqov, Bəxtiyar. Birləşdirici ideya / B. Sadıqov // Azərbaycan. - 2008.-9 yanvar. - № 3.

- S. 2.

➢ Xəlilov, Səlahəddin. Müasir ictimai həyatda din və mənəviyyat problemləri // Azərbaycan.

- 2007.-21 noyabr. - № 262. - S. 9; 22 noyabr. - № 263. - S. 6.

➢ Xəlilov, Səlahəddin. Azərbaycan fəlsəfi fikrinin yeni meridianları: [Akademik Ramiz

Mehdiyevin rus dilində çapdan çıxmış "Demokratiya yolunda: irs haqqında düşüncələr"

monoqrafiyası haqqında] // Azərbaycan. - 2007.-19 iyun. - № 132. - S. 5.

➢ Niyazov, Xalid. Müasir tariximizə mükəmməl elmi-fəlsəfi yanaşma : Akademik Ramiz

Mehdiyevin müəllifi olduğu fundamental elmi əsərlər Azərbaycanın çağdaş tarixinə elmi-

yaradıcı baxışdır // Azərbaycan. - 2007.-22 may. - № 110. - S. 3.

➢ Əliyeva, Elmira. Düzgün mənəvi seçimə kömək edə bilən kitab // Azərbaycan. - 2006.-18

iyul. - № 157. - S. 2.

➢ Atakişiyev, Müşfiq. Sosial-iqtisadi islahatlar kursunun təntənəsi: Fəlsəfə elmləri doktoru,

professor Ramiz Mehdiyev "2005-ci il parlament seçkiləri: İlkin təhlil. (Mülahizələr,

nəticələr və proqnozlar)" sərlövhəli əsərində son parlament seçkilərinə nəzərən ölkənin

müasir iqtisadi inkişaf strategiyasını da təhlil etmişdir // Azərbaycan. - 2006.-16 mart. -

№57. - S. 9.

➢ Qasımov, Alış. Müasir tariximizin fundamental tədqiqat əsəri: Professor Ramiz

Mehdiyevin "Azərbaycanda parlament seçkiləri: ilkin təhlil (Mülahizələr, nəticələr və

proqnozlar)" əsəri ictimai-siyasi proseslərə dolğun qiymət verməklə yanaşı, ölkəmizin

perspektiv inkişaf yolunu da konsertual təhlil edir // Azərbaycan. - 2006.-21 fevral. - №38.

- S. 2 .

➢ Qəndilov, Seyfəddin. Xalqın Prezident İlham Əliyevə olan inamı iqtidarın növbəti seçki

müvəffəqiyyətini təmin etdi: Fəlsəfə elmləri doktoru, professor Ramiz Mehdiyevin "2005-

ci il parlament seçkiləri: ilkin təhlil" silsilə məqalələrində bu mülahizə mükəmməl təhlil

olunaraq, konseptual şərh edilib // Azərbaycan. - 2006.-14 fevral. - №32. - S. 3 .

➢ Məmmədov, İsmayıl. Tarixi keçmişimizin və gələcək tərəqqi salnaməmizin fundamental

tədqiqat əsəri // Azərbaycan.-2005.-11 avqust.-№184.-S. 4.

➢ Həbiboğlu, Vəli. Tarixi keçmişin layiqli salnaməsi, uğurlu gələcəyin fundamental

tədqiqatı: Professor Ramiz Mehdiyevin "Azərbaycan :qloballaşma dövrünün tələbləri"

kitabı bu iki vacib məqamı özündə mükəmməl əks etdirir // Azərbaycan. - 2005.-21 iyun .-

№ 140.- S.3.



11

➢ Hüseynova, Hicran. Qloballaşan dünyada Azərbaycanın yeri // Azərbaycan. - 2005.-24

may.-№ 117.- S.3.

➢ Qəndilov, Seyfəddin. Azərbaycan qloballaşma dövrünə sosial-siyasi inkişaf və milli -

mənəvi dəyərlərə sədaqət hissi ilə qədəm qoyur: Fəlsəfə elmləri doktoru, professor Ramiz

Mehdiyevin "Azərbaycan: qloballaşma dövrünün tələbləri" monoqrafiyası tariximizi dəqiq

təhlil etməklə yanaşı, gələcək dövrün uğurlarını da aydınlaşdırır // Azərbaycan.-2005.-18

yanvar.-№13.-S. 2.

➢ İsmayılova, Validə. Qloballaşma dövründə azərbaycanlı "mən"i getdikcə daha çox nüfuz

qazanır // Azərbaycan.-2004.-25 iyun.-№146.-S. 4.

➢ Xəlilzadə, Flora. Milli-mənəvi dəyərlərə çağırış və qayıdış // Azərbaycan.-2003.-30.-

oktyabr.-№251.-S 3.

➢ Məmmədov, Raqif. Qurucu insan haqqında layiqli söz // Azərbaycan.-2003.-21 avqust.-

№191.- S. 3.

➢ Sadıqova, Bəxtiyar. Heydər Əliyevin Azərbaycan tarixində vətəndaş, şəxsiyyət və lider

kimi rolu // Azərbaycan.-2003.-13 iyun.-№133.- S. 2.

➢ Həbiboğlu, Vəli. Azərbaycan müxalifətinin keyfiyyətcə yeniləşməsinə böyük ehtiyac var

// Azərbaycan.-2003.-17 aprel.-№85.-S. 4.

➢ Xəlilov, Səlahəddin. Demokratik dövlət quruculuğu və siyasi plüralizm // Azərbaycan.-

2003.-28 mart.-№68.-S. 4.

* * *

➢ Мамедзаде, Ильхам. От кризиса - к грядущему миропорядку: Диалог цивилизаций

не есть «столкновение культур» // Каспiй. - 2019. - 9 октября. - № 185. - С. 10.

➢ Взгляд на армяно-азербайджанский нагорно-карабахский конфликт в научно-

исторической и философской плоскости: Вышла из печати книга академика

Рамиза Мехтиева «Армяно-азербайджанский нагорно-карабахский конфликт:

истоки проблемы и перспективы урегулирования» // Бакинский рабочий. - 2019. - 20

августа. - № 149. - С. 1-2.

➢ Метафизика периода ханств: первые впечатления о новой книге академика

Рамиза Мехтиева / АЗЕРТАДЖ // Бакинский рабочий. - 2019. - 28 марта. - № 54. -

С. 4.



12

➢ Нахчыванлы, Агия. Методический ключ к анализу геополитической игры

постбиполярного мира: Путь, выбранный суверенным Азербайджаном в

геополитических реалиях ХХI века // Бакинский рабочий. - 2019. - 12 февраля. - №

28. - С. 9.

➢ Ахундова, Эльмира. Поучительные уроки истории: Статья вторая // Бакинский

рабочий. - 2019. - 26 января. - № 17. - С. 3.

➢ Ахундова, Эльмира. Поучительные уроки истории // Бакинский рабочий. - 2019. -

23 января. - № 14. - С. 6.

➢ Садыхов, Фикрет. Об армянских вымыслах, шпионаже григорианской церкви и

эмиссарах Ватикана // Бакинский рабочий. - 2018. - 26 декабря. - № 243. - С. 10.

➢ История, которую нужно знать, или об уроках прошлого: О новой книге

академика Рамиза Мехтиева «Григорианская церковь как инструмент шпионажа

против Сефевидского государства (XVII – первая четверть XVIII вв) // Бакинский

рабочий. - 2018.- 20 ноября. -№ 217.- С. 5.

➢ Мустафазаде, Айтен. Динамика и потенциал национальной идеи Азербайджана: от

истоков до инновационного прорыва в глобальный мир // Бакинский рабочий. - 2018.

–25 октября. - № 200. - С. 5.

➢ Ахундова, Эльмира. Национальная идея — осмысление прошлого и прорыв в

будущее: Бакинский рабочий.-2018.-18 апреля.-№72.-С.7.

➢ Национальная идея Азербайджана: кредо и ценности достойного жизненного

пути / АЗЕРТАДЖ // Бакинский рабочий.-2018.-19 апреля.-№73.-С.8.

➢ Национальная идея и философия ее эволюции: Размышляя над произведением

академика Рамиза Мехтиева / Newtimes.az // Бакинский рабочий.-2018.-18 апреля.-

№72.-С.5-6.

➢ Нахчыванлы, Агия. Национальная идея: приоритет ценностей, общенациональное

лидерство и конструирование социальной реальности: Продолжение дискуссий о

книге академика Рамиза Мехтиева «Национальная идея Азербайджана в эпоху

глобальных трансформаций» // Каспiй.- 2017.- 5 июля.- № 116.- С. 8-9.

➢ Ахундова, Эльмира. Национальная идея Азербайджана в эпоху глобальных

трансформаций: Впечатления публициста от прочтения одноименной книги

академика Р. Э. Мехтиева (Москва, изд. «Политическая энциклопедия», 2017 г.) //

Бакинский рабочий.-2017.-15 апреля.-№ 65.-С. 2.

➢ Усубалиев, Асиф. Двойные стандарты и международное доверие // Эхо.-2015.-14

января.-№ 7.-С. 2, 4.



13

➢ Иманов, К. Размышляя над статьей академика Рамиза Мехтиева «Шах Исмаил

Сефеви как историческая личность, освященная высокой целью» // Бакинский

рабочий.-2012.-19 декабря.-№235.-С. 3, 5.; 20 декабря.-№236.-С. 4-5.



14

Akademik Ramiz Mehdiyevin nəzəri baxışlarında Azərbaycanın liderlik fenomeni

İlham Məmmədzadə,

AMEA Fəlsəfə İnstitutunun direktoru

XXI əsr dünyada qlobal siyasi rəqabətlərin gücləndiyi milli dövlətlərin özünütəsdiqi, innovasiyalılıq,

rəqəmsal strategiya dövrüdür. 24 yanvar 2020-ci il Davos Forumu çərçivəsində Prezident İlham Əliyevin

“Strateji baxış: Avrasiya” mövzusunda interaktiv iclasda səsləndirdiyi fikirlər müstəqil Azərbaycan

reallıqlarını əks etdirir. Dövlət başçısı cənab İlham Əliyev demişdir: “Azərbacan həyata keçirilən uğurlu

xarici və daxili siyasət nəticəsində regionda və dünyada sülhün və təhlükəsizliyin təminatına mühüm

töhfələr verir. Ölkəmiz öz iqtisadi inkişafını təmin etməklə yanaşı, regional və qlobal inkişafa da dəstək

verir. Bu reallığı Azərbaycanın təşəbbüsü ilə həyata keçirilən beynəlxalq layihələr də təsdiq edir”.

Bu kontekstdən də akademik Ramiz Mehdiyev “Azərbaycanın inkişafını XXI əsrin çağırışlarına

uyğunlaşdıran Lider” adlı yeni kitabında yazır: “İlham Əliyevin həll etməli olduğu məsələlər çox geniş

miqyaslı idi. Onlar Heydər Əliyevin fəaliyyətinin yekunları ilə müəyyən olunurdu: - dövlət müstəqilliyinin

daha da möhkəmləndirilməsi, iqtisadi artımın yüksək sürətinin təmin edilməsi və yeni iş yerlərinin

yaradılması, xalqın sosial rifah səviyyəsinin yüksəldilməsi, Silahlı Qüvvələrin modernləşdirilməsi yolu ilə

ölkənin müdafiə qabiliyyətinin gücləndirilməsi, xarici siyasət sahəsində milli maraqların təmin edilməsi və

heç şübhəsiz, Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün bərpası və s...”.

Əsərdə zaman prizmasından “keçmişə realist idrak meydanından nəzəri baxış sərgilənir. Həmçinin

Prezident İlham Əliyevin hakimiyyət dövrünü “inkişafın yüksək tempi dövrü kimi qiymətləndirilir”.

Akademik yazır: “Etiraf etmək lazımdır ki, yeni minilliyin əvvəlində Azərbaycanın üzləşdiyi təhdidlər

İlham Əliyevdən ümummilli lider Heydər Əliyevin siyasi və sosial-iqtisadi kursunu davam etdirmək üçün

zəruri olan xüsusi, demək olar ki, müstəsna qabiliyyətlər tələb edirdi. Heydər Əliyevin prezidentlik

dövrünün tarixi göstərir ki, Azərbaycan şəraitində transformasiyalar təkamül yolu ilə və dərk edilmiş

inkişafa əsaslananda səmərəli olur”.

Faktiki olaraq Ramiz Mehdiyev müasir həm politoloji, həm də ideoloji fikir üçün yeni və dərin bir

ideya formalaşdırır. Genişmiqyaslı planlar isə qloballaşma dövründə real siyasi lider tərəfindən həyata

keçirilir. Modernləşən siyasət keçmiş dövrü inkar etmir, əksinə, keçmişin təcrübəsindən bəhrələnərək daha

incə və mürəkkəb məsələləri həll edir.

İlham Əliyevin Liderlik Fenomeni: ənənəvilik və yenilik

Müasir Azərbaycan qloballaşan dünyanın mərkəz nöqtəsində, Avropa ilə Asiyanın kəsişməsində

yerləşən geosiyasi məkan olub, artıq keçmiş sosializm sistemindən müstəqil suveren dövlətçilik yoluna

keçid etmiş hüquqi dövlətdir. Bu nöqteyi-nəzərdən də müasir Azərbaycanın memarı ulu öndər Heydər

Əliyev də deyirdi: “Keçid dövrü yaşayan ölkələrə başçılıq etmək istəyən şəxslər gərək çox təcrübəli,

dünyanı bilən adam olsun”. Bu mənada təqdim etdiyimiz təhlildə ulu öndər Heydər Əliyev siyasi

məktəbinin uğurlu davamçısı Prezident İlham Əliyev “təcrübəli və dünyanı biləndir”. Və nəinki dünyanı

bilən, həmçinin dünyanın da bildiyi, tanıdığı milli liderdir. Müasir Azərbaycana rəhbərlik edənə qədər

müəllimlikdən Baş nazir vəzifəsinə qədər böyük bir təcrübəyə söykənən fəaliyyət yolu keçmiş, ən əsası isə

ümummilli lider Heydər Əliyev dühasından həm genetik, həm də siyasi anlamda mükəmməl bünövrə

almışdır. Akademik Ramiz Mehdiyev yazır ki: “Prezident İlham Əliyev təcrübəli dövlət başçısı və

uzaqgörən siyasi xadim keyfiyyətlərini ümummilli lider Heydər Əliyevdən əxz edibdir”.

2003-cü ilin 15 oktyabrında prezident seçkilərində ilk dəfə qələbə qazanan ölkə başçısı İlham Əliyev

həmin ilin 31 oktyabr tarixində keçirilmiş andiçmə mərasimində “Azərbaycanı qüdrətli dövlətə çevirmək

üçün ən başlıcası ölkədə Heydər Əliyevin siyasəti davam etdirilməlidir. Bu gün yüksək kürsüdən çıxış

edərkən mən Azərbaycan xalqına söz verirəm ki, bu siyasətə sadiq qalacağam, heç vaxt bu yoldan

dönməyəcəyəm” - deyə bəyan etdi. Məhz bu siyasi kursu davam etdirən Prezident İlham Əliyev müasir

Azərbaycan üçün çox vektorlu strateji əhəmiyyət kəsb edən müxtəlif sahələri əhatə edən inkişaf

proqramlarının hazırlanmasının və onların işlək mexanizmlər əsasında həyata keçirilməsinin əsas müəllifi

olmuşdur. Prezident “Əsl siyasət konkret real iş görməkdən ibarətdir” - tezisini irəli sürmüş, bu siyasəti hər



15

bir ölkə vətəndaşının həyatında gerçəkliyə çevirmək üçün ciddi siyasi iradə, qətiyyət və mətin əzmkarlıq

nümayiş etdirmişdir. Akademik Ramiz Mehdiyev qeyd edir ki, bu illərdə Azərbaycan özünün sosial dövlət

mövqelərini xeyli möhkəmlədibdir. Mahiyyət etibarilə Azərbaycan güclü ordusu və güclü xarici siyasəti

olan qüdrətli dövlətdir.

III minillikdə Azərbaycana rəhbərlik edən dövlət başçısı hər bir mərhələ üçün qarşıda duran əsas

vəzifələri düzgün müəyyənləşdirmiş, islahatların sistemli və ardıcıl şəkildə, təkamül yolu ilə

gerçəkləşdirilməsini istiqamətləndirmişdir. Burada bir sual maraqlıdır: - Dünyada gedən qərbləşmə

prosesində bəs Azərbaycanın modernləşməsi necə olmalıdır? Bu:

- cəmiyyətdə antimodernist potensialı aradan qaldırmaqla;

- ənənəçilik qalıqlarını neytrallaşdırmaqla, ölkənin milli maraqlarını qorumaqla, iqtisadi rifahı

tənzimləməklə, vətəndaşların sosial müdafiəsini, dini etiqad, insan hüquqları və azadlığının təminini ictimai

və texnoloji yenilənmələrlə dəyişməkdir.

Bu mənada 2003-2019-cu illərdə Azərbaycanın iqtisadi inkişafının əsas hədəfi rəqabət

qabiliyyətliliyinin yüksəldilməsi və dünya sisteminin müxtəlif təsərrüfat sahələrinə səmərəli inteqrasiyası

yolu ilə uzunmüddətli perspektivdə ölkədə dinamik sosial-iqtisadi inkişafın davamlılığını təmin etməkdən

ibarət olmuşdur. Akademik Ramiz Mehdiyev əsərdə iqtisadi göstəriciləri diqqətə yetirir və aydın olur ki,

ölkəmiz bu illərdə daha yeni inkişaf tempinə yönəlibdir. Məsələn, “The American interest” nəşrində

Amerika xarici siyasət şurası yanında mərkəzi Asiya və Qafqaz İnstitutunun direktoru Kornell qeyd edir ki,

Prezident İlham Əliyevin islahatlara yanaşması köhnə təsisatları “təmir etmək” deyil, imkan daxilində yeni

təsisatlar yaratmaqdan ibarət idi. Bu ideyaları, həm də rusiyalı alim A.Karavayev də dəstəkləyir. Prezident

İlham Əliyevin bu illər ərzində imzaladığı fərmanlar, təsdiq etdiyi dövlət proqramlarında dünyanın müasir

çağırışlarına hədəflənən istiqamətlərin reallaşdırılması üçün yerinə yetirilməsi zəruri olan vəzifələr

müəyyənləşdirilmişdir. Buraya ölkədə mövcud iqtisadi resursların gücləndirilərək kompleks şəkildə

səmərəli reallaşdırılması, qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirilməsi (neftdən asılı olmayan güclü Azərbaycan

dövlətinin qurulması yolunda çoxşaxəli iqtisadiyyatının formalaşdırılması), hər bir regionun özünəməxsus

potensialından tam və səmərəli istifadə olunması, onların inkişafının tarazlaşdırılması, çoxsaylı yeni iş

yerlərinin açılmasına şərait yaradılması, sahibkarlığın inkişafına dəstək verilməsi, sosial xidmətlərin

həcminin, keyfiyyətinin və ünvanlılığının əhəmiyyətli dərəcədə artırılması, yoxsulluğun azaldılması və bu

kimi həm iqtisadi, həm siyasi, həm mədəni və s. mühüm vəzifələri aid etmək olar.

Nəzərə yetirək ki, müstəqilliyin ilk illərində ulu öndər Heydər Əliyev vurğulayırdı: “Respublikanın

sosial-iqtisadi vəziyyətini inkişaf etdirmək üçün biz xarici ölkələrlə və dünyanın bütün şirkətləri ilə sıx

əməkdaşlıq etməyi, Azərbaycan ilə xarici ölkələr, şirkətlər arasında müştərək iş görməyi iqtisadiyyat

sahəsində əsas istiqamətlərdən biri hesab edirik”. Həqiqətən də ulu öndər Heydər Əliyev müstəqil

Azərbaycan Respublikası ilə dünyanın inkişaf edən ölkələri, nüfuzlu korporasiyaları ilə birtərəfli və

çoxtərəfli əməkdaşlıq müqavilələri imzaladı. Tədricən müstəqil Azərbaycan dünya “böyük səhnəsində”

özünəməxsus aparıcı rollardan birini yerinə yetirdi.

1994-cü il sentyabrında “Əsrin müqaviləsi”nin imzalanması ilə “Yeni neft strategiyası”nın uğurla

davam etdirilməsi, Azərbaycanın xarici sərmayələr üçün cəlbediciliyinin qorunması, milli iqtisadiyyatın

müxtəlif sferalarına yönələn sərmayələrin qeyri-neft sektoruna, regionların inkişafına doğru

istiqamətləndirilməsi, “qara qızıl”dan əldə olunan gəlirlərin güclü insan kapitalının formalaşdırılması

məqsədinə yönəldilməsi ulu öndər Heydər Əliyevin iqtisadi siyasətinin əsas prioritetləri kimi tarixə yazıldı.

Bunun nəticəsidir ki, ötən illərin iqtisadi cəhətdən möhkəmlənmiş, qüdrətlənmiş sosial-iqtisadi yüksəlişi

ilk növbədə insanların gündəlik həyatında özünü daha qabarıq büruzə vermişdir.

ümumilikdə qəbul edilən əsaslı qərarlar, imzalanan fundamental sərəncamlar Prezident İlham

Əliyevin daim xalqın mənafeyindən çıxış etdiyini, habelə verdiyi vədlərin sırf əməli fəaliyyətə,

praqmatizmə söykəndiyini, reallığa adekvat olduğunu deməyə ciddi əsaslar verir. Yeni islahatlar mərhələsi

də bu inkişaf yolunun dialektik məntiqli davamıdır.

Azərbaycanın sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni inkişafının yeni mərhələsi həm də sahibkarların, orta

sinfin həyatda aparıcı milli təbəqəsi kimi önə çıxması ilə səciyyəvidir. Bu təsadüfi olmayıb, əksinə,

dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin təcrübəsindən irəli gəlir. Azad bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin fəal

tərəfdarı kimi çıxış edən Prezident İlham Əliyev inkişaf prosesində orta sinfin rolu barədə əsaslı

konsepsiyanın da yaradılmasına istiqamət verdi. Prezident İlham Əliyev deyir: “Sahibkarlıq bizim üçün

prioritet məsələlərdən biridir. Sahibkarlığın inkişafı üçün həm siyasi dəstək verilir, eyni zamanda dövlət

qurumları tərəfindən çox böyük metodiki dəstək göstərilir”.



16

Akademik Ramiz Mehdiyev qeyd edir ki, son illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatına 250 milyard dollar

məbləğində sərmayə qoyulub. Nəticədə bu gün ölkə şaxələndirilmiş iqtisadiyyat sisteminə malikdir. “2015-

2020-ci illər üçün Azərbaycan Respublikasında sənayenin inkişafı üzrə Dövlət Proqramı” əsasında çoxsaylı

sənaye parkları və sənaye məhəllələri, texnoloji parklar yaradılıb, mövcud innovasiyalı istehsal obyektləri

genişləndirilib, ölkənin aqrar sektoruna güclü təkan verilib.

XXI əsr Azərbaycanında həyata keçirilən islahatlar, köklü dəyişmələr həm də dövlət idarəçiliyinin

bütün strukturlarının modernləşdirilməsi, elitaların yeniləşməsi, iqtisadi göstəricilərin şəffaflaşdırılması,

müasir dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılması tədbirləri ilə müşayiət olunur. Akademik Ramiz Mehdiyevin

bu fikri praktikada təsdiqini tapır: “reallıq yalnız yüksək maddi rifah şəraitində özünə möhkəm ictimai

dayaqlar tapa bilir. Ölkə vətəndaşlarının yaşayış tərzində, sosial rifah halında özünü qabarıq göstərməyə

başlayan müsbət keyfiyyət dəyişiklikləri, hər bir hüquqi dövlətdə ictimai-siyasi sabitliyin başlıca

təminatçısı sayılan orta təbəqənin mövqelərinin ildən-ilə möhkəmlənməsi ümumbəşəri xarakter daşıyan

demokratik normaların ictimai rəydə düzgün dərk olunmasına, qavranılmasına və qiymətləndirilməsinə

əlverişli şərait formalaşdırır”. Bu mətndə də Prezident İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi: “Azərbaycan

demokratiya yolu ilə uğurla gedir”.

Azərbaycanın üçüncü minillikdə sürətli inkişaf tempi cəmiyyətdə konsensusun əldə olunmasına,

sosialyönümlü tərəqqiyə və modernləşməyə xidmət edən hüquqi-siyasi, demokratik islahatlar kursunun

daha da genişləndirilməsini obyektiv zərurətə çevirmişdir. Akademik Ramiz Mehdiyev bu əsərində də bir

sıra siyasi analitiklərin fikirlərinə istinad edərək müqayisələr aparır.

Təcrübə də təsdiq edir ki, inkişaf səviyyəsi yüksək olan ölkələr postindustrial dövrünün tələblərinə

uyğunlaşma məsələlərini yalnız müasir biliklərə söykənərək cəmiyyətin kifayət qədər formalaşmış

demokratik təsisatları mövcud olduqda həll edilə bilərlər. Demokratik təsisatların inkişafı cəmiyyətin

yeniləşmə meyilləri ilə birləşəndə isə səmərə verir. Buna nəzərən, demək olar ki, Azərbaycanda da milli

gəlirin artım tempi ilə siyasi-hüquqi, mədəni-ictimai, mənəvi-sosial islahatların həyata keçirilməsi prosesi

müsbət mütənasiblik təşkil edir. Məhz belə bir islahatlar mərhələsində zəruri ictimai münasibətlərin də

xarakterində yaşanan dövrlə bağlı fundamental dəyişikliklərin baş verməsini labüd və qarşısıalınmaz zəruri

proses kimi səciyyələndirmək olar. Digər əsas bir məsələ də “informasiya iqtisadiyyatı” da formalaşır, bu

isə müxtəlif dövlət qurumlarında vətəndaşların cəlb edildiyi ən mürəkkəb idarəetmə əməliyyatları tam

elektron formada tətbiq edilir. “E-dövlət” və “vətəndaş-dövlət” seqmentində də Azərbaycanın dünyaya

model kimi təqdim etdiyi “Asan xidmət” də Prezident İlham Əliyevin modernləşdirmə kursunda innovativ

siyasi xəttdir.

Ölkədə həyata keçirilən iqtisadi, siyasi və hüquqi islahatlar mahiyyətcə cəmiyyətdə sosial iqlim, sivil

və milli siyasi və əxlaqi davranış normalarının möhkəmlənməsinə xidmət etdiyindən, Azərbaycanda

müxalifətçiliklə bağlı nihilist, radikal və anarxist yanaşmalarda da tədricən dəyişikliklərin baş verəcəyi də

şübhəsizdir. Ölkə rəhbərliyi də Azərbaycan sosiumunun inkişafının üç əsas amilini - milli birlik və

həmrəylik, siyasi suverenliyi və firavanlığı, mənəvi dəyərlərin bütövlüyünü təmin etmək üçün ölkəni zəruri

inkişaf səviyyəsinə çatdırmağa çalışır. Yəni, Azərbaycanın yolu - inkişaf və demokratiyadır. Yeni siyasi

şəraitdə demokratiya təkcə hər hansı bir seçki prosesi zamanı müəyyən olunmuş gündə səsvermə qutularına

yaxınlaşıb səs verməkdən ibarət deyildir. Demokratiya cəmiyyətin həyatının bir hissəsi, onun üzvlərinin

təfəkkür tərzi, siyasi mədəniyyəti, habelə vətəndaş-dövlət münasibətləri arasında qarşılıqlı hörmətin

təzahür formasıdır. Bu proses isə dövlətin daha da güclənməsinə və davamlı inkişafına imkan yaradır.

2019-cu ilin oktyabrından, belə demək mümkünsə dəyişən payız fəslində ölkədə siyasi mühit də

yenilənərək dəyişdi. Son islahatlar, Prezident İlham Əliyev tərəfindən atılan qətiyyətli addımlar da göstərir

ki, ölkə iqtidarı siyasi məkanın yenilənməsinə olan ictimai-sosial tələbatı aydın dərk edərək, bu istiqamətdə

real əməli tədbirlər həyata keçirir. Siyasi-hüquqi cəhətdən sabit və oturuşmuş, iqtisadi kontekstdə davamlı

inkişaf edən, mənəvi-ideoloji və mədəni bütövlüyünü təmin edən müasir Azərbaycan idarəçilik sistemində

yeni “işgüzar, sosial və birliklər strategiyası” tətbiq olunur. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin çıxışları

(məsələn, BDU-nun 100 illik yubileyinə həsr olunan mərasimdə, həmçinin ölkənin Birinci vitse-prezidenti

xanım Mehriban Əliyevanın rəsmi Moskva səfəri ilə bağlı və s.) sərəncamları, söylədiyi fikirləri bu

baxımdan xüsusi maraq doğurur.

İslahatların post neft dövrü və strateji xətti



17

Müasirlik prosesi çox mürəkkəbdir. Prezident İlham Əliyevin Dövlətçilik İnstitutunun

möhkəmləndirilməsi ilə bağlı həyata keçirdiyi strateji xətti ölkənin modernləşməsinin ən yeni mərhələsidir.

Ramiz Mehdiyev yazdığı kimi, lider rolunun həqiqi miqyası konkret işlərin reallaşmasında üzə çıxır.

Prezident İlham Əliyevin fəaliyyəti Azərbaycanın siyasi, iqtisadi və mədəni landşaftını dəyişib. O, müasir

şəraitdə dövlət başçısı üçün zəruri olan bütün keyfiyyətlərə malikdir. İlham Əliyevə Azərbaycan xalqını öz

arxasınca aparmaq missiyasını tarix, yeni dövr özü həvalə edib. Dövrün artıq başlıca məqsədi biliklər

iqtisadiyyatı, sosial kapitala əsaslanan dövlət - cəmiyyət sisteminin təkmilləşdirilməsidir. Bu isə ictimai

sərvət və dəyərlərə, prioritet və meyarlara keyfiyyətcə yeni münasibət bəsləməyi nəzərdə tutur. Müasir

şəraitdə isə buna seçilmiş addımlarla, prioritet və dəyərlərin köməyi ilə, başqa sözlə, müasirliyi texniki və

informasiya imkanlarını milli ənənələrlə birləşdirərək, elmin inkişafına impuls verməklə nail olmaq olar.

Akademik Ramiz Mehdiyevin “Azərbaycanın inkişafını XXI əsrin çağırışlarına uyğunlaşdıran Lider”

kitabının birinci fəslində bu məsələlər ətraflı və dərindən təhlil olunur. İlk növbədə, ölkəmizin sürətli

inkişafı üçün bu proseslərin mərkəzində səmərəli iqtisadiyyat, yeni tipli kadrlar, innovativ, bilikli insan,

peşəkar və bacarıqlı vətəndaşı olmalıdır. İkincisi, biliklər iqtisadiyyatına və sosial kapitala əsaslanmış

sistemin təkmilləşməsi məsələləri məhkəmə-hüquq sahəsində də keçirilməlidir. Bunun üçün isə o, müasir

fəlsəfi-mənəvi, siyasi-sosioloji metodologiyaya əsaslanaraq yenilənmənin ortaya çıxarmış olduğu ən

mühüm suallara və çağırışlara cavab verə bilməli, mentalitetimizin və milli təcrübəmizin ən layiqli

tərəflərini əks etdirməklə onu gələcək nəsillərə ötürə bilməlidir.

Azərbaycançılıq ideologiyasının əsasını ümummilli lider Heydər Əliyev qoymuşdur. Prezident İlham

Əliyev də bu ideoloji xətti davam etdirir. Biz ictimaiyyətşünaslıqla məşğul olan alimlərin üzərinə isə bu

ideoloji xətti öyrətmək və inkişaf etdirmək, maarifləndirmə ilə yaymaq məsuliyyəti düşür. Başqa sözlə,

islahatların yeni mərhələsində azərbaycançılıq məhz inkişafın Azərbaycan modeli mərkəzində durmalıdır.

Keçmişə ehtiramla yanaşmaq, onu dərindən bilmək və onun ən müsbət nümunələrini gənclərin mənəvi və

vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə işində istifadə etmək günümüzün ən vacib vəzifələrindən biridir. Bu da

ölkəmizin müasir inkişaf məqsədlərinə xidmət etməli və gələcəyə yönəlməlidir. Üçüncüsü, ölkənin

müasirləşməsi və biliklər iqtisadiyyatına yol təhsil sahəsində də yüksək səviyyənin təmin olunmasını tələb

edir. Gənclər ən yüksək keyfiyyətli bilik almağa layiq olmaqla innovasiyalılıq şəraitində yaşamağı

bacarmalıdır. Həm də bu yaşam tərzində yeni elitalara da daxil olmalıdırlar. Müasir innovasiyalılıq sistemi

yalnız müasir texnologiyadan istifadə etmək demək deyildir. Eyni zamanda, İKT sistemini bir strateji resurs

kimi, sərvətin yeni növü kimi anlamaqdır, başqa sözlə biliklər iqtisadiyyatında izafi dəyər prosesi

zəminində tək zəhmət sayəsində deyil, məhz bilik iqtisadiyyatında fərdlərlə qarşılıqlı əlaqə uğur gətirir, ona

görə də cəmiyyətdə milli ideologiyanın və qarşılıqlı etimadın, vətənpərvərlik və milli dəyərlərin olması

olduqca vacibdir, eyni zamanda, ənənə və yenilik arasında isə mütləq əsas olaraq ölçü-tarazlıq

gözlənilməlidir. Prezident İlham Əliyev Bakı Dövlət Universitetinin 100 illiyinə həsr olunmuş yubiley

tədbirində qeyd etmişdir ki, humanitar elmlərlə yanaşı, qeyri-ictimai elmlərə olan ehtiyac da təmin

olunmalıdır. Dördüncüsü, təbii ki, Azərbaycanda siyasi liderliyin siyasi strategiyası və islahatların yeni

mərhələdə etibarlılığı amili hərtərəfli inkişaf mövzusunun aktuallaşması deməkdir.

Dünyanın yeni nizamı çərçivəsində elitaların dəyişməsi məsələləri ciddi risklərlə bağlıdır və birlik,

həmrəylik, razılaşma mövqelərindən bu risklərin qarşısını qabaqcadan alınması nəzərdə tutulmalıdır. İndiki

mərhələdə elitaların keyfiyyəti, həm də dövlətin və ölkənin demokratikləşməsini təmin edir. Demək olar

ki, bu tezis ölkənin alimləri, ictimaiyyəti üçün demokratiyanın dərk olunmasında irəliyə doğru bir

sıçrayışdır. Həm də bir çoxları hələ də əmindirlər ki, demokratiya xalq hakimiyyəti və seçkilər deməkdir.

Lakin bunun həm də peşəkarlıq, seçmə və seçim meyarları olduğunu, keyfiyyətli menecerləri seçə bilmək,

insanları peşəkar keyfiyyətlərinə görə vəzifəyə təyin etmək bacarığı olmadan demokratiyanın inkişafa qadir

ola bilməyəcəyini unudur və ya bilmirlər. Buna görə də ictimai-siyasi sabitliyi qoruyub saxlayaraq, elitalar

dəyişikliklərində də bir ölçü, bir balans olunması zəruridir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 2019-cu

ilin oktyabrından başlayan qətiyyətli, əzmkar və siyasi modernliyə söykənən islahatlar xətti bu məsələlərin

gündəmdə olmasının bariz göstəricisidir.

Lider və elita: bəzi düşüncələr

Liderlik olduqca məsuliyyətli, ciddi və ağır yükdür və onun altına yalnız tolerant, müdrik, təcrübəli

siyasətçilər, strateqlər girə bilər.



18

V.Putin, R.T.Ərdoğan, D.Tramp, Si Tsinpin və b. siyasilər yalnız onlara, əsas da ölkələrinə məxsus

strategiyalar aparırlar. Bu böyük ölkələrin dövlət sistemi və institusional quruluşları fərqlidir. Bu sıralarda

balanslı strategiyası ilə özünəməxsus dünya siyasətində vacib yeri olan Prezident İlham Əliyev də vardır.

Zaman ümumi, həm də konkretdir. Azərbaycanın da qarşısında yeni tələblər, yeni hədəflər, çağırışlar

və seçimlər qoyur. Müasir dövrün demokratik dəyərlərinin təşəkkülü cəmiyyətləri sivilizasiyalı inkişafla

eyniləşdirən yeni rəmzlərin gəlməsi üçün zəmin yaratmışdır. Sivilizasiyalara zaman çəkisi, bu və ya digər

cəmiyyətlərin tarixi reallıqları kontekstində baxılır, onların əlamətləri, məsələn, urbanizasiya ilə, əhalinin

sürətlə artması ilə, təhsil sisteminin və elmi proqram və biliklərin inkişaf dərəcəsi ilə, əmək məhsuldarlığı

ilə əlaqələndirilir.

XXI əsrin ikinci onilliyinin sonunda sabitlik və nisbi firavanlıq dövründə bəzilərinin əvvəlcədən

sezdiyi bir məsələ aydın oldu: özü-özlüyündə iqtisadiyyat və pul qüdrətli, güclü demokratik, hüquqi və

sivill dövlət yaratmır və hətta fərdi xoşbəxtliyi belə təmin edə bilmir. Lakin indi, müasirləşmə dövründə bu

məsələnin tədqiqi transformasiya prosesinin təmayüllərini, istiqamətini, dəyərlərə, lider və elitaya olan

tələbatı aşkar etməyə geniş imkan verir. Aydındır ki, lider həmişə etik dəyərlər, hakimiyyət, elita və xalq

arasında dialoq aparan olur.

Akademik Ramiz Mehdiyev qeyd edir ki, Prezident İlham Əliyev nadir şəxsiyyətdir. Onun simasında

həm islahatçı, həm sabitliyin, həm də daxili siyasi tarazlığın saxlanması amili cəmləşibdir. Bizim prezident

ümummilli lider Heydər Əliyevin siyasi irsinə sadiq qalaraq, iqtisadi, sosial və ekoloji amillər nəzərə

alınmaqla, ölkənin davamlı inkişafını uğurla təmin edir. Bu vəzifələri reallaşdırmaq üçün o

intellektuallardan ibarət komanda (elita) formalaşdırıbdır. Akademik yazır ki, bu intellektuallardan ibarət

olan komanda ümumi beyin, ya ümumi zəka təşkil edən yeni elitadır. Aydındır ki, bir halda ki, müasir XXI

əsr Azərbaycanın lideri əsaslı transformasiyaya - cəmiyyət həyatının bir çox tərəflərini, onun siyasi

mədəniyyətinin də yüksəldilməsinə, hüquqi dövlətin və vətəndaş cəmiyyətinin formalaşdırılmasına çalışır,

onda, təbii ki, qeyri-maddi, etik, ideoloji, siyasi-fəlsəfi və s. amillərin nəzərə alınmasına bu ərəfədə daha

diqqətli yanaşmaq vacibdir. Bu mənada Prezident İlham Əliyevin bütün uğurlarının fövqündə dayanan

məslək, milli ideya və qüdrətli məfkurə - azərbaycançılıq ideologiyası - milli-mənəvi dəyərlərin qorunması,

multikultural həyat tərzi təbliği dəyərli bir ideya kimi Azərbaycan reallığında bərqərar olmuşdur.

O hakimiyyət parlaq, tərəqqisevən sayılır ki, o, öz xalqının qeydinə qalmış olsun. Burada cəmiyyətin

müxtəlif qruplarının, insanlara hansı qayğının lazım olduğu barədə təsəvvürlərdə ilk fərqlənmə əks oluna

bilər. Bəzilərinə total, hətta belə desək, paternalist qayğı lazımdır. Başqalarına isə yalnız onlara yardım

göstərmək, müdafiə etmək, amma müstəqil olmalarına mane olmamaq və s. lazımdır.

Hər bir ölkənin özünün siyasi, iqtisadi, intellektual və digər tərkib hissələrinə ayrıla və ya bütövlükdə

qavranıla bilən müəyyən mədəniyyəti vardır. Bir qayda olaraq, mədəniyyətlərin diferensiasiyası prosesi,

cəmiyyəti peşəkarlığın əhəmiyyətini dərk etməyə hazır olması ilə düşüncənin ağıllı təfəkkür tərzinin bütün

həyat fəaliyyəti sahələrində üstünlük təşkil etməsinə, cəmiyyətin mütəxəssisləri özünün bütün işlərində

intellektuallar kimi qəbul etməsinə hazır olmasını, cəmiyyətdə ekspertlərin fəaliyyətinin dəyərləndirilməsi

meyarlarının formalaşmasına kömək etməlidir. Təbiidir ki, bu cür elitanın və belə bir cəmiyyətin təşəkkülü,

indiki şəraitdə, orta sinfin mənafe və dəyərlərinin üstünlük təşkil edən qüvvə kimi təsbit olunması ilə sıx

bağlıdır. Orta sinif elita deyildir, amma nəzərə alaq ki, onun ən yaxşı nümayəndələri də elitaya daxil olub,

onu tamamlamaq məqsədəmüvafiqdir. Bu mənada da Prezident İlham Əliyev Azərbaycanda XXI əsrin

ikinci onilliyinin sonunda “yeni elitanın” formalaşması kursuna da start verdi. Daha innovativ təhsilli,

bacarıqlı, peşəkar təfəkkürlü, menecment qabiliyyətlərinə malik mütəxəssislərdən ibarət yeni komandanın

formalaşmasına təkan verdi. Məhz bu amil də onu XXI əsrin ən yeni tarixində islahatçı, yenilikçi Prezident

olaraq daxil edəcəkdir. Bu təbəqə, əlbəttə, nisbi olaraq, düzgün rəqabətyönlü islahat aparmağa, test və hər

bir digər imtahanlardan çıxmağa hazırdır. Lakin nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, bir çox qruplar hələ də

rəqabəti hər cür yolla kənara qoyulası, xoşagəlməz bir şey olduğunu hesab etsələr də, Prezident İlham

Əliyev öz balanslı yanaşma siyasəti ilə hər bir məsələni nizamlayır.

Beləliklə, ulu öndər Heydər Əliyevin strateji kursunu davam etdirərək və yaradılmış sosial-iqtisadi

bazaya əsaslanaraq Prezident İlham Əliyev zamanın yeni çağırışlarına cavab verir, bu isə postsənaye

cəmiyyəti problemlərini sürətlə həll etmək və postsənaye (innovasion) cəmiyyəti quruculuğuna keçilməsi

deməkdir. Eyni zamanda, Prezident İlham Əliyev cəmiyyətin bütün sahələrinin yenilənməsinə çalışır.

Demək olar ki, dövlət rəhbərinin yanaşması Azərbaycanın inkişaf yollarının innovasion dərkinin daimi

axtarışıdır. Bu kontekstdə Azərbaycan ictimaiyyətşünas alimlərinin lider və müasirləşmə nəzəriyyəsini



19

dərindən tədqiq, onun müxtəlif mərhələlərinin təhlil və cəmiyyətin müasirləşdirilməsinə kömək edə bilən

fenomenal xüsusiyyətlərinin dərki siyasi-fəlsəfi və nəzəri əhəmiyyət kəsb edir.

Fikirlərimizə akademik Ramiz Mehdiyevin məntiqi ilə yekun vuraq: “Prezident İlham Əliyev yeni

minillikdə Azərbaycan xalqının ümummilli lideri olaraq siyasi xadim, görkəmli islahatçıdır”.

Respublika.-2020.-8 fevral.-№27.-S.3.



20

Azərbaycan tarixinin mürəkkəb bir dövrünün həqiqətlərinə konseptual baxış

İzzət Rüstəmov,

fəlsəfə elmləri doktoru, professor

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyasının rəhbəri, görkəmli filosof,

akademik Ramiz Mehdiyevin hər bir yeni əsəri artıq onun qələminə və tədqiqatçı istedadına bələd

olan alim və mütəxəssislər, eləcə də geniş ictimaiyyət tərəfindən xüsusi hadisə kimi qarşılanır. Alimin

bu yaxınlarda nəfis şəkildə oxuculara təqdim etdiyi “Tariximizin xanlıqlar dövrünün siyasi irsi

sənədlər işığında” adlı kitabı (Şərq-Qərb, Bakı – 2019, 230 səh.) böyük maraq doğurmuşdur.

Hər şeydən əvvəl, akademik Ramiz Mehdiyev, bir qayda olaraq, heç kimin toxunmadığı, bəzən isə

unutmuş olduğu məsələləri araşdıraraq, oxuculara və elmi ictimaiyyətə təqdim edir. İkincisi, dəyərli filosof

alimimiz təsəvvür edildiyindən də xeyli dərəcədə mürəkkəbləşmiş və yeni-yeni komponentlər kəsb etmiş

dünyamıza, onun çoxşaxəli hadisələrinə uyğun olaraq yeni baxış, yeni nəzəri yanaşma konsepsiyası ilə çıxış

edir.

Əvvəlki əsərlərdən də göründüyü kimi, filosof – alimin əsas kredosu, dominant fikri bundan ibarətdir

ki, indiki mürəkkəb dünyamızı düzgün dərk etmək üçün artıq köhnəlmiş olan fəlsəfi müddəalarla

kifayətlənmək olmaz, yeni yanaşmalar, fərqli elmi-fəlsəfi, koqnitiv-idraki prinsiplər tələb olunur.

Akademik Ramiz Mehdiyevin sanballı elmi araşdırmaları gənc tədqiqatçılarımız üçün əsl mənada

örnək, nümunə rolu oynayır. Ramiz müəllimin “Azərbaycan: qloballaşma dövrünün tələbləri”, “Vətəndaş

cəmiyyətinə yol açan ideyalar”, “Demokratiya yolunda: irs haqqında düşüncələr” kimi konseptual əsərləri

samballı elmi faktlar əsasında yazılmış, dünya elmi araşdırmalarının nəticələrini özündə əks etdirən

mənbələr kimi hər birimizin stolüstü kitabları sırasındadır.

Ramiz Mehdiyevin yaradıcılıq diapazonu olduqca genişdir. Azərbaycana münasibətdə ikili standart

siyasəti, Dağlıq Qarabağ problemi, Qafqazda xristianlığın yayılma xüsusiyyətləri və digər mövzular

görkəmli alimin yaradıcılığında xüsusi yer tutur. Akademik son dövrlərdə bir çox mühüm əsərlərini tarix

elmimizin, xüsusilə Azərbaycan tarixinin indiyə qədər az öyrənilmiş, prinsipial yanaşma tələb edən

məsələlərinin elmi şərhinə həsr etmişdir. Əsas mövzulardan biri Azərbaycan xalqının zəngin dövlətçilik

tarixidir.

Bu cəhətdən Ramiz müəllimin oxucular tərəfindən çox maraqla qarşılanmış “Şah İsmayıl Səfəvi.

Hökmdarın və döyüşçünün portreti” adlı kitabı Azərbaycan xalqının tarixinin öyrənilməsinə dəyərli bir

töhfədir. Kitabın “İsmayıl tərəfindən Azərbaycan torpaqlarının birləşdirilməsi və Səfəvi dövlətinin

yaradılması”, “Şah İsmayıl Səfəvi və Azərbaycan mədəniyyətinin və dilinin çiçəklənməsi” kimi fəsilləri

oxuculara təqdim olunmuş kitabın nə qədər böyük elmi-idraki əhəmiyyətə malik olmasından xəbər verir.

Kitabda Azərbaycan xalqının böyük hökmdar oğlu və mahir sərkərdəsi Şah İsmayıl Xətainin portreti bütün

parlaq cizgilərilə oxuculara təqdim olunur.

Eyni xoş sözləri hörmətli akademikin Nadir şah Əfşara həsr olunmuş kitabı haqqında da demək olar.

Zəngin elmi faktlara, az tədqiq olunmuş mənbələrə əsaslanan alim, Nadir şahın istər Azərbaycan tarixi,

istərsə də dünya tarix elmi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən dövlət xadimi və ordu qurucusu kimi parlaq

obrazını yaratmış, bununla da görkəmli fatehin tarixi siması haqqında formalaşmış yanlışlıqların üstündən

qələm çəkmişdir. Ramiz müəllimin Şah İsmayıla və Nadir şaha həsr olunmuş, haqqında bəhs etdiyimiz

əsərləri Azərbaycan xalqının müstəqil dövlətçilik tarixinə malik olmaması barədə ara-sıra eşidilən sərsəm

fikirlərə çox tutarlı cavabdır.

Tarixi irsimiz barədə erməni saxtakarlıqlarının, Dağlıq Qarabağla bağlı uydurmalarının, o cümlədən

bir sıra dünya alimlərinin yanlış mülahizələrinin ifşa edilməsində Ramiz Mehdiyevin “Dağlıq Qarabağ –

məxəzlərdən oxunmuş tarix” əsəri xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Heç cür məqbul görünmür ki, dünyanın

adlı-sanlı alimi, “Sivilizasiyaların toqquşması” adlı əsərin müəllifi S.Hantinqton elə həmin əsərində

“Erməni Dağlıq Qarabağı” ifadəsini işlətsin və yazıqcasına ufuldasın ki, Dağlıq Qarabağ ədalətsizcəsinə

Azərbaycana verilib. Çox ehtimal ki, Hantinqton 1921-ci il iyul ayının 4-də keçmiş Kommunist Partiyasının

Qafqaz bürosunun iclasında Dağlıq Qarabağ məsələsinin müzakirəsini nəzərdə tutur.

Qafqaz bürosunun bədnam qərarı Nəriman Nərimanovun böyük səyləri nəticəsində həmin qərar bir

gün sonra, yəni 1921-ci ilin Qafqaz bürosunun 5 iyulda keçirilmiş təkrar iclasında ləğv edilmiş və Dağlıq



21

Qarabağın Azərbaycanın tərkibində saxlanılması qət edilmişdir. Təəssüf doğurur ki, İ.Stalin məşvərətçi

səslə də olsa, Qafqaz bürosunun göstərilən hər iki iclasında iştirak etmişdir. Hər iki iclas Tiflisdə baş

tutmuşdur.

Akademik Ramiz Mehdiyevin tariximizin əsl həqiqətlərinin üzə çıxarılması sahəsində ardıcıl elmi

araşdırmalarının məntiqi davamı onun “Tariximizin xanlıqlar dövrünün siyasi irsi sənədlər işığında”

kitabıdır. Bu əsər böyük oxucu marağına səbəb olmuşdur. Çünki hörmətli alimimiz tariximiz barədə indiyə

qədər formalaşmış bəzi mülahizələrə kəskin etirazını bildirir və özünün yeni konsepsiyasını, xüsusi

yanaşmalarını ortaya qoyur.

Kitabın adından da göründüyü kimi, o indiyə qədər müasir oxucunun və tədqiqatçının diqqətindən

kənarda qalmış konkret tarixi faktlar, məxəzlər əsasında yazılmışdır. Rusiya-İran müharibələri, Gülüstan,

Türkmənçay sülh müqavilələrinin bağlandığı dövrlərə aid elə bir konkret siyasi-tarixi məsələ yoxdur ki,

bəhs etdiyimiz kitabda onunla bağlı konkret mənbə, arxiv sənədi göstərilməsin, tarixi şəxsiyyətlərin

fikirlərinə müraciət edilməsin. Ən qiymətlisi budur ki, fars dilindən ilk dəfə olaraq Azərbaycan dilinə

tərcümə edilmiş 22 sənəd kitaba daxil edilmişdir. Ramiz müəllimin yazdığı kimi, bu tarixi sənədlər 1994-

cü ildə İran Xarici İşlər Nazirliyinin Sənədlərin Nəşri İdarəsi tərəfindən çap edilmiş “İranın Qafqaz bölgəsi

ilə əlaqələrini əks etdirən sənədlər” adlı topludan seçilib və doğma dilimizdə oxucularımızın sərəncamına

verilmişdir.

Bu sənədlər Azərbaycan xanlarının, şahların, şahzadələrin bir-biri ilə, həmçinin Çar Rusiyasının

yüksək rütbəli məmurları ilə yazışmaları, bu yazışmaların Rusiya-İran, Rusiya-Azərbaycan müharibələrinin

təsvir olunan dövrdə əsl mahiyyətini, müharibə epizodlarının, qanlı münaqişələrin əsl səbəblərinin,

məqsədlərinin aydın dərk edilməsi üçün bir növ, mübaliğəsiz desək “Yol xəritəsi” rolunu oynayır. Yeri

gəldikcə haqqında bəhs etdiyimiz sənədlər – məktublaşmalara bəzi istinadlar da edə bilərik.

Akademik Ramiz Mehdiyevin “Tariximizin xanlıqlar dövrünün siyasi irsi sənədlər işığında” adlı

kitabında müəllifin başlıca qayəsi bundan ibarətdir ki, Azərbaycan xalqının milli keçmişi, milli tarixi, milli

mənlik şüuru dərindən obyektiv surətdə, bəzək-düzəyə yol verilmədən öyrənilməli, keçmiş tariximizə aid

qiymətli nə varsa unudulmamalı, görkəmli tarixi şəxsiyyətlərimizin xalqımız, Vətənimiz qarşısında

xidmətləri təhriflərə yol vermədən öyrənilib oxucularımıza çatdırılmalıdır.

Diqqəti xüsusi olaraq çəkən budur ki, Ramiz müəllim bütün bu məsələlərə bir vətənpərvərlik eşqi

ilə, qaynar bir yanğı ilə yanaşır. Görkəmli alimimizin bu barədə fikirlərini icmal şəklində nəzərə çatdırmaq

fikrindəyik. Müəllif yazır: “Elmin inkişafı yeni, aktual və yüksək əyara malik araşdırmaların ərsəyə

gətirilməsini, yeni faktların, həqiqətlərin aşkara çıxarılmasını, yaxud əksinə, uzun müddət siyasi-ideoloji

səbəblərdən beyinlərə yeridilmiş yalanların, saxtakarlıqların ifşasını, aradan qaldırılmasını tələb edir”.

Azərbaycan üçün kifayət qədər həssas olan milli şüurumuzu, tarixi yaddaşımızı bərpa etməyə

çalışdığımız bir dövrdə alimlərimizin üzərinə düşən mənəvi məsuliyyətin yükü bir qədər də ağırlaşır (s. 7).

Ramiz müəllim milli şüurun təşəkkülünü dövlət quruculuğu qədər mürəkkəb və çoxmərhələli bir proses

kimi qiymətləndirərək göstərir ki, bu prosesin düzgün istiqamətdə inkişaf etməsi, dayanıqlı və praktik

cəhətdən faydalı olması üçün dərindən düşünülmüş, bütün zəruri detalların nəzərə alındığı, çevik,

mütəhərrik strategiya işlənib hazırlanmalıdır. Daha sonra müəllif qeyd edir ki, həmin strategiyada milli

şüurun təşəkkülü və 70 ildə ciddi şəkildə zədələnmiş milli yaddaşımızın bərpası nöqteyi-nəzərindən tarix

elmimizin vəzifələri, başlıca problemləri və amalları öz əksini aydın şəkildə tapmalıdır.

Akademik Ramiz Mehdiyevin çox cəsarətlə elmi müzakirəyə çıxardığı konseptual məsələlərdən biri

də ilk növbədə Ağa Məhəmməd şah Qacara, sonra isə bütövlükdə Qacarlar sülaləsinə, uzun müddət tarixdə

özünəməxsus yer tutmuş, rol oynamış Qacarlar dövlətinə münasibətin müsbət istiqamətə doğru

dəyişməsidir. Bununla əlaqədar olaraq diqqətli oxucu və yaxud tədqiqatçı Ramiz müəllimin kitabında geniş

yer almış tarixi faktlara, elmi dəlillərə, informativ məlumatlara rast gələ bilər. Sadəcə olaraq həmin kitabı

oxumaq, oradakı elmi dəlillər və faktlarla tanış olmaq lazımdır. Qacarlar sülaləsinə mənfi münasibətin

formalaşması səbəbləri və sonrakı yanaşma metodologiyası akademikin müfəssəl şərhində oxucunu razı

salır.

Ramiz Mehdiyev təəssüflənir ki, Qacarlar dövləti ilə münasibətlərin mahiyyətinə məntiqli,

əsaslandırılmış bir baxış indiyə qədər ortaya qoyulmamışdır (bax, səh. 41). Müəllif fikrinə davam edir:

“Uzun illər sovet ideologiyasının diktəsi altında Qacarlar Nadir şah Əfşar kimi xalqımıza yadlaşdırılmış

işğalçı və düşmən qismində təqdim edilmişdir. Belə bir rəy formalaşdırılmışdır ki, sanki Şimali Azərbaycan

xanları tamamilə ayrı bir xalqın, ölkənin nümayəndələri olmuş, Qacarlar isə onları işğal etmək məqsədilə

Cənubi Qafqaza hücum etmişlər” (yenə orada, səh. 36).



22

Akademik bu münasibətin formalaşması səbəblərindən bəhs edərkən göstərir ki, bu işdə Qacarların

tariximizdəki roluna aydınlıq gətirəcək fundamental tədqiqatların qıtlığı mənfi rol oynayıb. Qacarların

Azərbaycanın dövlətçilik və mədəniyyət tarixindəki yerinə, bu sülalənin yetişdirdiyi görkəmli

siyasətçilərin, hərbçilərin, diplomatların, incəsənət xadimlərinin həyatına dair daim yeni materiallar təqdim

etmək, təbliğat işini keyfiyyətlə aparmaq lazımdır.Müəllif Qacarların Azərbaycanda dövlət quruculuğunun

formalaşmasında fəal iştirak etdiklərinə dair maraqlı faktlar gətirir.

Alim nəzərə çatdırır ki, məsələn, Qacarlar Səfəvilər İmperiyasının qurulmasında yaxından iştirak

ediblər. Ramiz müəllim əsərində konkret nümunələrə müraciət edir. Məsələn, Səfəvi ordusunun ən cəsur

sərkərdələrindən biri, Şah İsmayılın sadiq silahdaşı Qara Piri bəy Qacar, I Təhmasib tərəfindən böyük

strateji əhəmiyyətə malik olan Qəndəlaş vilayətinə vali təyin olunan Budaq xan Qacarı, I Şah Abbasın

sarayında yüksək dövlət vəzifələri tutmuş Şahqulu xan Qacarı misal gətirmək olar. Şah İsmayıl Qarabağ

bölgəsinin idarəçiliyini də Qacarlar nəslindən olan Rüstəm bəyə (Qara Piri bəyin oğlu) tapşırmışdı.

Akademik faktlarla sübut edir ki, hətta Gəncə xanı Cavad xan da Qacarlar sülaləsindəndir. Belə hesab

edirik ki, Qacarlar barədə Ramiz Mehdiyevin irəli sürdüyü yeni konsepsiya tam məntiqidir, ciddi dəlillərə

əsaslanır. Biz olanımızı qoruyub, saxlayıb, gələcək nəsillərə, gənclərimizə düzgün təqdim etməliyik.

Hörmətli akademikimizin bu sahədə səyləri təqdirəlayiqdir.

Müəllifin oxucunun diqqətinə aydın şəkildə, konkret dəlillərlə çatdırmaq istədiyi köklü məsələlərdən

biri də vaxtilə Azərbaycanın Çar Rusiyası tərəfindən işğal faktının olub-olmamasıdır. Hörmətli alim bu

məsələyə qəti nöqtə qoyur və Azərbaycanın Çar Rusiyası tərəfindən işğal olunduğunu qeyd edir. Şərhimizin

əvvəlində nəzərə çatdırdığımız kimi, Ramiz müəllim birinci növbədə Azərbaycan xanlarının Çar

Rusiyasının Cənubi Qafqazda işğalçı qoşunlarının komandanı Pavel Sisianovla, o öldürüldükdən sonra

Şuşa qarnizonunun komandanı Lisaneviç və Rusiya mətbuatında Qafqazın tufanı adlandırılan general

Yermolovla məktublaşmalarına, orada işğal səylərinə və faktlarına əsaslanır.

Bunların hamısına deyil, yalnız Pavel Sisianovun Gəncənin rəhbəri Cavad xanla məktublaşmasına

diqqət yetirmək istərdik. P.Sisianov Cavad xana xüsusi məktub yazaraq, ona hədə-qorxu gəlir, oğlunu girov

olaraq onun yanına göndərməyi tələb edir. Cavad xan onun tələbini rədd edir və ona belə kəskin cavab

göndərir: “... niyyətiniz müharibədirsə biz də hazırıq ... Qələbə isə Allahın əlindədir ... haradan bilirsiniz

ki, döyüşçüləriniz qızılbaşlardan qoçaqdırlar? ... Bədbəxtlik sizi Peterburqdan izləyə-izləyə buraya çəkib

gətirib. ... Sən Gəncəyə ancaq mənim cəsədimin üzərindən daxil ola bilərsən” (göstərilən kitab, ss. 88, 88,

90).

Akademik daha sonra yazır: “Cavad xanın son damla qanına qədər işğalçılarla vuruşması tariximizin

ən şanlı qürurverici səhifələrindəndir. Cavad xanın mübarizəsi sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycanın

Rusiyanın tərkibinə guya könüllü şəkildə daxil olması haqqında yaradılmış mifi də tamamilə darmadağın

edir” (həmin kitab, s. 91).

Müəllif çarizmin Azərbaycan xalqına qarşı işğalçılıq və qəsbkarlıq siyasəti barədə fikrini

tamamlayaraq və bir daha qüvvətləndirərək göstərir: “... Heç kim inkar edə bilməz ki, xalqımızın başına

gətirilən faciələr çarizmin qəddar və qanlı mahiyyətindən, müstəmləkəçi xislətindən, ənənəvi türk

düşmənçiliyindən qaynaqlanır” (həmin kitab, s. 10). Bu böyük alim bütün əsər boyunca çarizmin tənqidi

ilə yanaşı, xalqımıza qarşı erməni düşmənçiliyinin ölkəmizə və xalqımıza qarşı işğalçılıq və qəsbkarlıq

niyyətlərinin tənqidinə, erməni saxtakarlıqlarının ifşasına geniş yer verir.

Alimin özünü dinləyək: “Azərbaycanın siyasi tarixini bir qədər diqqətlə oxumaq kifayət edər ki,

erməni amilinin Qafqaz Albaniyasından indiyədək ölkəmizi qəsb edən bütün yadelli müstəmləkəçilərin

Vətənizimizə qarşı qisas, cəza və intriqa aləti rolunu oynadığına konkret faktlar əsasında əmin olaq” (yenə

orada, s. 11). Haqqında bəhs etdiyimiz kitabda faktlar isə istənilən qədərdir.

Akademik Ramiz Mehdiyevin “Tariximizin xanlıqlar dövrünün siyasi irsi sənədlər işığında” kitabı

ilə bağlı yazımızı elə xanlıqlarımızın siyasi irsi probleminə baxışımızla yekunlaşdırmaq istərdik. Haqqında

söhbət açdığımız kitabdakı elmi-informativ materiala istinadən Ramiz müəllimə məxsus bir sıra

mülahizələri qruplaşdırmaq qərarına gəldik. Əvvəlinci mülahizə bundan ibarətdir ki, xanlıqlar dövrü

Azərbaycan dövlətçiliyinin və xalqının taleyində oynadığı rol baxımından tariximizin ən mühüm

mərhələlərindən birini təşkil edir.

Müəllifin qeyd etdiyi kimi, xanlıqlar dövrü xalqımızın tarixi dərki və milli şüuru üçün olduqca

müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Bizcə, bu, xanlıqlar barədə dominant mülahizə, fikirdir. İkinci baxış ondan

ibarətdir ki, ölkəmizin xanlıqların nüfuz dairəsi üzrə bölünməsi ümumi dövlətçiliyimizin möhkəmlənməsi

yolunda müəyyən çətinliklər də yaratmışdır.Akademikin kitabından oxuyuruq: “Şah İsmayıl Xətainin və



23

Nadir şahın hərbi dühası və siyasi məharəti hesabına yaradılan, Azərbaycan türklərinin, titul xalq statusunda

idarə etdikləri böyük bir coğrafiyada irili-xırdalı onlarca feodal dövlətinin meydana gəlməsi siyasi böhranla

yanaşı, böyük iqtisadi və mədəni tənəzzülə aparıb çıxarır” (həmin kitab, s. 9).

Sonuncu mülahizə bundan ibarətdir ki, Azərbaycan xanlarından bəziləri (Fətəli xan, Hacı Çələbi)

xanlıqları bir dövlət halında birləşdirmək sahəsində ciddi səy göstərmişlər, bir sıra hallarda da müəyyən

uğur qazanıblar.

Əlbəttə, əvvəldə də yeri gəldikcə haşiyəyə çıxdığımız kimi, Azərbaycan xanlıqlarının, xanlarının

siyasi irsi haqqında geniş şərh vermək məqsədini qarşımıza qoymamışıq. Oxucu buyurub Ramiz müəllimin

kitabına müraciət etsin. Bu kitab mükəmməl elmi tədqiqatdır. Buna görə də bütövlükdə “Tariximizin

xanlıqlar dövrünün siyasi irsi sənədlər işığında” kitabı Azərbaycan alimləri tərəfindən elmi tədqiqatlara

cəlb edilməyə tam əsas verir. Azərbaycanın milli tarixşünaslığını yeni, cəsarətli ideyalarla, siyasi-fəlsəfi

yanaşmalar və konsepsiyalarla zənginləşdirmək sahəsində akademik Ramiz Mehdiyevə yeni-yeni uğurlar

arzulayırıq.

Xalq qəzeti.-2019.-15 oktyabr.-№228.-S.7.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdar�

akademik ramiz mehdiyevin əsərləri haqqında …ramizmehdiyev.preslib.az/pdf/m4_2.pdfazərbaycan...

Documents