ahurhirã shcolili di veara - biblioteca armãneascã · a etâljei 19, limba francã tu balkanu...

1ALUNAR - KORRIK 2010

REVISTÃ TI ISTORII CULTURÃ SHI LIMBÃ ARMÃNIASCÃ

DIRECTOR: KRISTO GOCIEDITOR - CHIEF: SPIRO POCI

PERIODIKE - ANU VI ALI TIPUSERIPERIODIKE - VITI i BOTIMIT VI

GJIROKASTËR - Nr. 33ALUNAR - KORRIK 2010

SUTSATA TI CULTURA ARMÃNIASCÃ

EDITORIALU

Idea ti shcolili di viara, spusi tupracticã, cã easti obsionu ma bunuti nvitsari limba pãrintiascã.

Nu himu ca unãsutã di enj maninti, tsi earam tu grupuricompacti. Azã noi himu rãspãndits

shi adunara ma bunã esti veara, iucilimanjlji ljinu ti vacantsã la hoarilidi armãnj.

Cu unã curiculã di 36 di sãhãtsti nvitsari, pistusimu cã esti unã calibunã tu ahurhitã. Easti prota oarãaoa tu Arbinishii, iu si nviatsãlimba ali dadi cu lucru puroarmãneascu. Shtimu ghini, cã

propogandishtlji ali idei, cã tahanoi aviamu aoa tu Arbinishiiunoarã shi un chiro shcoliarmãneshti, aru altu scupo. Atselinu eara shcoli armãneashti, marumuni.

Atseli eara un cãtsut tu pulterãa arãmãnjlu. Atsa eara unãpropogandã, tsi lj-alãsã armãnjlji pi

vintu. Cu unã experientsã ahtarinegative, azã nu poati s-lathusim.Cãrtsili, curricula u s-i-asã di mãnjlia noasti. Tora ahurhimu shi nu niturãmu dinãpoi. Vreara ti limba anoastã, caftã nihiamã di pidhimoshi nu chiedits. Esti unãexperientsã nau, ma esti puroarmãneascã.

Ahurhirã shcolili di vearaNauâperspectivâ titutâArmânameatu EvropaDeadunu

Ditu etili veclji, acâ nus-mintea cu alantsâ,elji bâna deadunu cuilyrlji sh cu gretslji. Nueasti vârâ sicretu câninti di prota giumitatia etâljei 19, limbafrancã tu Balkanu earalimba greacâ, ufilisitâma multu ca limbâ ticulturâ sh emburlâkish ma ptsânu tiexpansiuni natsiunalâ.

PAGINA 4

Di Niculaki Caracota

Ndoauâ minduiri ti numa,limba, isturia, cultura shiidentitatea armâneascâDi Yioryi Vrana

Mi-ntribai multi ori, tsi angreacâma multu tu cultura a noastrâ:ontoloyia/ existentsa i limba?Ishã tu padi câ-angreacâ mamultu ontoloyia, ama, cara chearilimba va si-astingâ shi-ontoloyia,câtse tu limbâ, virtualu eastisiminatu atsea tsi noi putemu s-himu nu mash ti noi armânjlji,ama sh-ti xenji. Tu limbâ sãntuadunati virtualu a tutãlor hãrili anoastri, tutâ filosofia,

PAGINA 10

Stã Mãria s-neaflã Moskopole 2010

2 ALUNAR - KORRIK 2010

KËSHILLI BOTUES:Nikolas KarakotaIlia KuroThanas I. HanxharaManol BashoThoma PuriqiFoto JanoIlia KolonjaArqile Piperi

ART DESIGNER:Telnis Skuqi

ADRESA:Mob: +355 68 22 24 053Tel: +355 42 25 8316Tel: +355 84 269148e-mail:[email protected]

Shtypur nështypshkronjën

“Argjiro”-GjirokastërMob: +355 69 20 62 780

Ahurhirã shcolili di veara


Shcolili di viaraahurhirã. Proata,aestã vreari tilimba armãneascãsi spusi tu hoara“A. Poci”.Feati shi ficior, cuvreara a loru, s-apunarã pi stolili,ta s-nviatsã limbaali dadia. Aestãexperientsã u sudutsemu shi laalanti hor iubãnadzãarmãnjlji. Aistãesti unevenimentu multimportant ti noiarmãnjlji tuArbinishii. Shcoliliahurhirã. Aiditstuts, s-ni scrirãmla aisti shcoli.Su anvitsãm shi s-nu agãrshimlimba ali dadi.Prints! Vini oara taspunem vreara anoastã ti limbaarmãneascã.Mumãnj, tsi cuboatsia shi mãnjlia voasti, ni avetscãntatã shiligãnatã tusurmunitsã,adutsetsi-ljficiorljã shi fetilidi mãnã la shcolilidi veara.


Di Spiro Poci

Tu kirolu ditu soni, dupuamintarea Consillui Armânjiloru,videmu tuts câ easti ma lishoru sn-adunãmu sh s-aflãmu cãljiuri tiandridzearea problemloru cari nâfrimitâ. Tru idyiulu kiro dukimu câsãntu sh mbodyiuri cari nâankeadicâ s-nâ akicâsimu cumulipseashti. Aoatsi va svidemu di iuyinu aesti mbodyiuri sh tsi simasiiaru eali ti alumta a noastâ.

A s-hibâ câ s-pari câ tuti craturliditu Balkanu aru sinferlu a loru tiArmânami sh caftâ s-nâ ufiliseascâacshi cumu lâ cadi ma ghini, nu tutin-andregu icâ n-aspargu lucurlu.Va s-ahurhimu tu aradhâ alfabeticã,s-nu s-parâ câ tsânemu vârâ di ealima aproapea icâ ma largu divrearea noastrâ.

1Tu Arbinishii, Armânjiljisãntu naima multsâ dupuatselji tsi bâneadzâ tu Elada.

Tuts himu sinfunji câ elji bâneadzâditotna aoa, câ suntu vidzuts ca unupopulu ahoryia, cu unâ limbâ shculturâ a loru, cari nu easti idyia cuvârâ ditu atseali tsi lâ dzâtsemunatsiunali dianvârliga.

Ditu etili veclji, acâ nu s-minteacu alantsâ, elji bâna deadunu cuilyrlji sh cu gretslji. Nu easti vârâsicretu câ ninti di prota giumitati aetâljei 19, limba francã tu Balkanueara limba greacâ, ufilisitâ mamultu ca limbâ ti culturâ shemburlâki sh ma ptsânu tiexpansiuni natsiunalâ.

Aestâ limbâ nu avea vârâ mariinfluentsâ tu comunitãtsli diArmânji sh Arbineshi tsi bânaahoryea, ahântu kiro câtu nu aveaalâncitâ sculia, ca turlii diculturalizari di masâ. Eastievidentu câ mash acshi s-exiyiseashti câtse atumtsea cându s-amintarâ craturli natsiunali, limbiliazburâti mash oralu sh cari nu arumuritâ vârâoarâ, pali ishirâ tumiydhani sh agiumsirâ limbianyrâpsiti sh adyivâsiti.

Ti Armânji, cari s-pari câ nu aveavocatsiuni natsiunalâ, deftura partia etâljei 19 adusi unu nu elementu

Nauâ perspectivâti tutâArmânamea tuEvropa Deadunu

tsi ankidicã ti multu kiro, calea tsiu-avea acâtsatâ alanti milets. Eastizborlu di sculiili rumâneshtsâ tucari unâ njicâ parti di Armânji futraptâ sh mintitâ tu minduiarea aljei identitarâ . Siyura câ naimamultsâ di Armânji armasirâ sumuinfluentsa sculiiloru gãrtsiascãmaxusu câ elji avea alumtatâ tiamintarea cratlui gârtsescu. Tiaeshtsâ va s-anyrâpsimu ma-nclo.

Ti Armânjilji tsi s-dusirâ lasculiili rumâneshtsâ, shtimu câ acloelji nvitsa mash limba sh-isturia aliRumânie. Tsiva ditu identitetlu aloru istoricu icâ culturalu nu earaadusu aminti tu aesti sculii, tifurnjia câ limba armânâ earaluyursitâ ca dialectu ali limbarumânâ sh orighinea Armânjilorueara idyea cu a Rumânjloru.

Aestâ politicâ dusâ di Rumânia,andrupâ dupu defturlu polimubalkanicu, caftarea shaprukeareaCadrilaterlui, iu emigrarâ unâ partidi-atselji tsi anvitsarâ icâ furâ sumuinfluentsa sculiiloru rumâneshtsâ.Ti aeshtsâ Armânji pali va s-azburâmu ma nclo.

Dupu defturlu polimumundialu, regimlu comunistu dituRumânia ancljisi sculiili dituArbinishii sh Armânjilji nvitsarâmash tu limba arbineasâ. Acâ nunvitsarâ limba armânâ tu sculii, acloiu bâneadzâ tu comunitãts ma mãri,limba easti spastritâ multu ghini,acshi turlii câ comunicarea cualantsâ Armânji tsi bâneadzâ tu

alanti craturi ditu Balkanu eastimultu efcula.

Dupu 1990, andrupându-shipolitica pi idyili idhei ditu eta 19,Rumânia ahurhi diznãu sminteascâtu problemlu armânescu. TuArbinishii, fârâ s-hibâ ufitsialu,agiutâ icâ tsâni apreasâ dukearea tilimba rumânâ tu sculia di Divjakash andrupândalui cu paradz unâefimiridâ tsânutâ di ndoi Armânjiicâ Arbineshi tsi au ma multusinferu ti paradzlji cari-lj ljia dituRumânii.

Cumu altâ alternativâ nu ari shcumu catastisea cratlui Arbinesueasti tora di oara pseftâ, multsâ diArmânji s-ducu tu Elada ti lucru icâti bânari. Ma multu, cratlu Eladalucreadzâ cu multu pidimo shparadz s-tragâ Armânjilji sumuinfluentsa lui, maxusu di cânduhiindalui tu ComunitateaEvropeanâ avu paradz fârâ sâ-ljmisurâ.

2Tsi sinferu ari Arbinishiaandicra di Armânji? Capopulu njicu, cu puteari njicâ

ari sinferu i snâ tukeascâ dipu tuelementulu arbinesu i s-nâ agiutâs-nu murimu, ca Armânji, ditu caripotu s-tragâ amintaticu di ladhoarâli naturali ti cari himucânâscuts. Ti yinitorlu evropeanuali Arbinishii, Armânjilji suntu dimari simasii sh- sinferlu a loruprindi s-hibâ sâ-sh veagljiidentitetlu culturalu sh nu s-alasâ

mintits tu strateghii natsiunali cariyinu ditu craturi xeani.

3Tu Bulgaria/Vâryârii,Armânjilji suntu naimaptsânji icâ, vahi, suntu naima

asimilats. A shibâ câ aestâ easticatastisea, pozitsiunea cratluivâryârescu nu easti neutralâ. Ca tutialanti craturi sh -Vâryâria nyiseazâs-agiungâ niheamâ ma mari, sh -tiitia aestâ minduiashti câ tu unâEvropâ iu pe-anarga sinurli va s-cadâ, elementulu vâryârescu dituElada sh -ditu Ripublica Makidunia(FYROM) va s-angroashâ populuvâryârescu. Armânjilji potu s-lj-ambudyiseascâ mash tu ipothezaiu, ma s-creascâ icâ s-dishteaptâ shisâ sadunâ cu gretslji, cu cari bânarâma multu deadunu sh- cu cari auafinitãts culturali i cu arbineshlji, tiidyea furnjii. Ti elji naima bunâvariantâ easti s-nu s-azburascâ dipudi Armânji.

Tsi sinferu au Armânjilji tuVâryârii? Aeshtsâ câts armasirâ s-nu-shi kiarâ limba sh cultura sh sâ-lj cândâseascâ vâryarlji câ suntunaima bunâ apunti andicra di grets.Acâ suntu vitsinji cu Rumânia shau sinferu s-agiutâ elementuluvâryârescu tsi s-aflâ pisti Duna,Vâryâria nu poati s-accepteadzâmintearea ali Rumânii tu problemluarmânescu. Vâryâria ari kirutâCadrilaterlu dupu tsi nu putu s-amintâ tutâ Dobrogea sh-lu lo cugreu nâpoi. Singura ipothezâ caripoati s-u aproaki Vâryâria, nafoaâdi tukeari, easti s- veadâ câArmânjilji suntu unu populuahoryea, cari s-nu hibâ ufilisitu caunâ arrière-garde andicra disinferlu a ljei.

4Tu Elada, Armânjilji suntunaima multsâ shi s-dukescunaima aproapea di vecljiulu

populu elinu, di cari minduiescu câs-tragu ditu antikitati. Ma s-hibâdealihea câ Armânjilji suntu vecljiljiMakedonji sh câ Alexandru cupopullu a lui zbura unâ limbâahoryea, ama avea cultura elinâ,putemu s-dzâtsemu câ Armânjiljisuntu singura lumaki ditu populluelinu tsi eara bilingvu sh câ aestâ-ljfâtsea naima bunâ apunti andicradi alanti culturi ditu Evropa. Cumughini shtimu, cultura greacâ di adzâs-andrupashti multu pi culturaarmâneascâ, la cântits sh giocuri.Pânâ tora, gretslji avea frixi s-nuarmânâ fârâ Armânji tsi-lj luyurseati lumakea naima sânâtoasâ aelinizmolui, maxusu di cândusculiili rumâneshtsâ featsirâ ahântaznjii tu eta 19 sh ahurhita di etâ 20.Dupu defturlu polimu mundialu,Gretslji bâgarâ mari presiuni piArmânji sâ-shi agârsheascâ limba

Di

Nic

ula

ki

Car

acot

a

Ditu etili veclji, acâ nu s-minteacu alantsâ, elji bâna deadunu cuilyrlji sh cu gretslji. Nu easti vârâsicretu câ ninti di prota giumitati aetâljei 19, limba francã tuBalkanu eara limba greacâ,ufilisitâ ma multu ca limbâ ticulturâ sh emburlâki sh ma ptsânuti expansiuni natsiunalâ.

continueshti tu pagina 5


sh- adetsli sh -adzâ videmu câtu dicatastrofalâ fu aestâ politicâ tsi ariizolatâ Elada di Evropa. Doxâ aluDumnidzâ , Armânjilji nu kirurâdidipu sh -adzâ ahurheashti unânauâ etâ ti elji. Evropa ahurhi dimultsâ anji s-ancurageadzâ limbilireghionali tsi li luyurseashti caaveari/patrimoniu evropeanu tsiagiutâ la aprukearea populiloruevropeani sh cari adarâ unu omuevropeanu ma sânâtosu sh ma axis-lucreadzâ ma ghini sh maautonomu. Au gretslji sinferu slj-astingâ Armânjilji? Va s-hibâ naimamari alathusi tsi potu s-u adarâ, vas-hibâ actulu suitsidaru tsi va s-astingâ sh -cultura elinâ sh -populuelinu. Tsi sinferu au Armânjilji tuElada? Cumu elji s-luyursescu cadealihea Elinji sh -cumu suntupirifanji câ azburãscu di totna dauâlimbi, Armânjilji shtiu câ suntusingura lumaki a elinizmolui tsipoati s-ascapâ cultura elinâ tu nauacatastisi di mondialidzari. Elji suntupuntea tsi leagâ antikitatea diprizentu sh- suntu atselji tsi tuyinitoru potu s-sigurâpseascâ banaEladâljei ca unu cratu, fârâ sinuri,cu unu populu bilingvu tsi s-andrupashti pi unâ lumaki cumâduuâ sânâtoasâ sh- cari spusi/prob di eti câ nu cadi ni tu vimtu nitu ploai. Cultura elinâ, mash cuGretslji cari s-ankisirâ tu câsâbadzljia loru, nu poati s-bâneadzâ fârâuniversalitatea Armânjiloru tsiahurhi la Philip sh- Alexandru sh-cari fu dusâ ma largu mash dicultura latinâ.

5Multsâ di oaminjilji polititsditu Elada dukescu aestuaveru sh- vini oara sâ s-

andreagâ unâ alathusi tsi tsâni dima multu di 150 di anji. Limba sh -cultura armâneascâ prindi sâ sh-aflâ loclu tu Pantheonlu aculturâljei elinâ, di iu nu ari fudzitãcanâoarâ sh s-facâ ligâtura cucultura latinâ cari u ari organicunâuntrulu a ljei.

6Tu Republica Makidunia(FYROM), Armânjilji suntupricânâscuts ca populu

ahoryea, ama definitsiunea eastiambiguuâ sh- nu agiutâ dipu lavigljearea a limbâljei sh -adetsloruarmâneshtsâ. Cumu contseptulu di« populu makedonescu» eastiartifitsialu sh -nu multu vecljiu, mamultu contestatu di Grets, shanyisatu di Vâryari, elu ascundimash frixea s-nu kiarâ vârâoarâcându Evropa va-shi tindâ sinurlish- aclo. Tsi potu s-adarâ atselji tsi-sh loarâ numa di « makedonski » ?

Sinferlu a loru easti s-nu s-alasâapitrusits ni di Grets, cari nu va lâda vârâoarâ andreptulu sâshi dzâcâ

« makedonji » sh nitsi di Vâryaricari nu vedu cu oclji bunjidispârtsarea di popullu vâryârescu,ti cari-lj lâyursescu. Aestâ apofasiadutsi limbidzari ti tsi politica tuaestu cratu adarâ tutu tsi poati tras-blokeadzâ itsi developari diidentit ts xeani di populumakedonski .

Tsi sinferu au icâ prindi s-aibâArmânjilji tu aestâ ripublicâ? Tuipotheza câ mutrescu Europa caunâ vlihurii iu tuts au idyilindrepturi sh- identitatea eastiproblemlu la cathi unu, Armânjiljiprindi s-dzâcâ limbidu câ tuRipublica Makidunia suntuMakedon-Armanji acshi cumuslâyursescu elji sh -Makedon-Slavunji , ti atselji tsi nu voru s-lâyurseascâ Vâryari. Cu aestâipothezâ potu s-hibâ sinfunji shGretslji.

7Tu Rumânia, Armânjilji aruagiumtâ pritu emigrari duputsi Rumânia fu singurlu cratu

tsi adrã sh -adarâ ninga unâ politicâimperialistâ tu Balkanu. Sculiiliadrati dupu 1864 nu avurâ canâoarâsinferlu s-lji-agiutâ Armânjilji sâ-shi veaglji limba sh- cultura. Eastilimbidu dupâ 150 di anji sh-maxusu dupu 1925, cânduArmânjilji emigrarâ tu Cadrilateru,aclo iu pistipsea câ va s-aflâArmânia , câ singurlu sinferu aliRumânia easti s-tukeascâArmânjilji tu limba sh culturarumânâ. Ti Rumânia, Armânjiljisuntu Rumânji , limba easti dialectuali limbâljei rumânâ sh Armânjiljinu aru ni isturia loru, nu aru nicultura loru sh nitsi identitatea loruahoryea. Ti furnjia aestâ, di mamultu di 85 di anji sh- maxusu dicandu mass-media fatsi cânâscutâcultura la alti populi ditu Rumânia,Armânjilji furâ ascumtsâ ca unupericljiu ti contaminari. Doxâ aluDumnidz , elji nu kirurâ, ama nu divrearea Rumânjloru, ma di itia câinstinctulu a loru di conservari âljtsânu deadunu tu hoari iu armasirâdeadunu pânâ aoa sh 30-40 di anji,di cându s-veadi câ peanarga limbash cultura keari. Dupu 1990,unâoarâ cu dishcljideareasinurloru, Armânjilji s-dishtiptarâsh -adzâ caftâ statutu di minoritatinatsionalâ, tamamu aclo iu s-dzâtsicã taha easti patridha loru.

Tu kirolu ditu soni, maxusu dicându Armânjilji s-adunâ tu sutsatiditu tuti craturli sh -ma multu dicându alânci Consillu Armânjiloru,Rumânia i ma ghini spusu niscântistructuri tsi shârnescu ditumintâtura tsi u adutsi ankizma shnivrearea, bagâ suli sh-andrupashtigrupuri tsi nu aru dukeariarmâneascâ sh -voru iara s-aducâancâcearea tu mesea di Armânami,acshi cumu fu tu ahurhita etâljei 20,

cându Armânjilji s-vâtâma unualantu.

Lj-agiutâ aestâ politicâ aliRumânie? Apandisea easti limbidâ:nu. Sh- nu mash câ nu lj-agiutâ, amalj-aspardzi imaghinea, ninti di tutitru ocljilji a Armânjiloru dinuntrush -di nafoara sh dapoaia tru ocljiljia alâtoru craturi sh -milets cari nupotu s-hibâ sinfunji cu mintâturatsi-u fatsi Rumânia andicra diArmânjilji ditu craturli a loru. Carieasti sinferlu a Armânjiloru dituRumânia?

8Cumu s-veadi dupu atseadealihea dukeari, Armânjiljinu voru s-hibâ ufilisits contra

la alanti milets ditu Balkanu sh- mansusu di tuti, nu voru sh-kearâisnafea sh identitetlu cari l-adutsituti hãrli cu cari suntu durusits. TruEvropa cari s-adarâ adzâ, eljiluyursescu elefteria/libertatea cariu au, s-hibâ punti anamisa di alantipopuli sh -nu unâ andrupari tiatselji tsi voru s-azburascâ tu numaa loru. Rumânia di adzâ nu ariputearea sâ-lj manipuleadzâ contrala alanti milets sh- pritu cãljiurijuriditsi va s-cândâseascâ pân tu

continueshti di pagina 4

soni s-lâ da Armânjiloruandrepturli tsi lâ si cadu.

Dupu cumu s-veadi dituentipusli di ma-ndzeanâ, catastiseaArmânjiloru easti unâ catastisispetsialâ, tsi nu sh-adutsi cu canâaltâ.

Noi minduimu câ singura cali tsipoati s-andreagâ lucurlu sh tsi vas-aducâ isihia tu Balkanu, eastialâxearea nomlui tsireglementeadzâ minorit tslinatsiunali acshi cumu easti eluufilisitu adzâ. Contseptulu diminoritati natsiunalâ la cari s-agiumsi shtu Rumânia ti Armânjinu poati s-andreagâ lucurlu trâ tutsArmânjilji.

Calea naima bunâ, prota tiArmânji, sh vahi sh ti alantsâ eastis-cilâstâsimu ti unu nu contseptucari easti ufilisitu tu alanti craturiditu Evropa: populi sh -culturireghionali, maxusu ti atseali populitsi suntu autohtoni tu locurli iubâneadzâ. Easti calea tsi s-uiduseashti trâ tuti craturli iubâneadzâ Armânamea sh cari poatis-li aproaki fârâ ankizmâ sh-nivreari.

Paris, 20 di Alunaru 2010


Di Pirro Enina

“Cãndu protslji picurarinumadz, dit mãyeili-a muntsilor curobulj shi dzadi,vidzurã valea laciciorili-a lor – unã vali lungã, largã,nvilitã cu iarbã shi lilici anjurizmati,udati di rãcljii (arãuri) shi izvuri cuapã limpidi, ashtirnutã dultsi,tãcuti, mplini di soari shi avrã sh-umplurã plimunjli cu vimtu curat,curmats di imnari shi arãmasãrãciudusits….Vinjãrã sh-multi alti ori.Pãnã aoa tut mushat, nu nai tsi s-dzãts. Ama legenda, tsi urdãnã sh-pãnã azã, adavgã ninga tsiva…..Eljalãsarã toamna un foc mari shi luaflarã napoi après, primuveara tsis-turarã.Ti aestã ciudii, fetsãrãcãrutsia minduits shi zburarã tutsdiadun ti aestu mistiryiu. Ti atsaloarã apofasi s-adarã unã vãcufi, tuloclu atsel vrut, Stã-Vinãra.Aistuesti shi dzua cãndu s-bãgã thimelju

MOSCOPOLEAIsturia shi leghenda a lje

ali Muscoluli veaclji. Aoa va s-armãnem toatãna. (Dhori Falo,Trayedia ali Muscoluli, pagina 13)Eara anu 1330. Esti data cãndu estithimiljãsitã aestu metropol legend,tsi crishtia cathi secul shi u si turatu un metropol Evropianu.(Niscãnts dzãcu, cã thimiljisera aliMoscopoli esti faptã ma cãntroarãdi aestu an). Azã stãrnipotsljã a lje,rãspãndits iutsido tu lumã, caftãrãdzãtinjli, niljamã di jãr di legendadi prota, ta s-tsãnã apresã vatrili aloru, ti bãrili tsi yinu. Vecljiljã uachiamã tutuna Muscopuli.

Un documentu shcurtu, tsidadeshti seculu 18, aflat tu arcljivilidi Budapest shi scrirat pi limbalatinã dzãtsi: “Moscopolis sita est inMacedonia, confinus Albaniae, urbsamplissima non modo in tota Graecia,sed etiam fere per totum Turcarum.Numero domorum ex solida materiaconstractarum, quid ad dodecim milafacili excurit et singularibus privilegiis,libertatus ad imunitatibus ab

imperatoribus Turcarum absqueexemplo ornata incluta. Cives eiusomne unus sunt nationis et religionischristianai graeci ritus, eiusdem linguequaeab ipsis appelatur Romana ut potecomplata ex maxima parte latinisvocabulis, ipsicue inter se romanidiscutur et nominatur”.

Pi armãneashti:“Politia ali Moscopoli si aflã tu

Makedonii, tu sinur cu Arbinishia.Esti politia atsa ma mara, nu goalãtu Gãrtsii, ma tu tutã PerandoriaTurcã. Casili a loru sãntu construiticu petri shi acatsã shifra 12 000. Eahãrãseshti privilege shi libertatimari, dati di Sultanu ali Turkii.Natsionalitetia shi pistia a ishtãlorbãnãtor esti Greco-crishtin, malimba a lor si numeshti romana(armãneshti) shi si componeshti dimulti zboari latini. Grest namãsa dinãsh limba armãnã shi sinia uakiamã arãmãn.

Moscopoli tu thimiljãsita a lje,eara unã hoarã njicã, ma tu seculu

16-17 agiumsi unã zvilupari multmari. Esti construitã tu 1150 di metripisti amari, tu unã pozitã multbunã, cai esti shi scupolu tsiagiumsi si facã un metropolBalcanicu.Tuts istorianjlji shicãlãtorljã, tsi aru tãrcutã Moscopolitu anjlji 1650-1769, dzãcu ti nãsãmulti lãvdãciunj, cã ea avia unãzvilupari economic shi cultural shiu considura a dauli Politii dupuCostandinopoli. Shi aistã scãpãraria lje u s-bitisia tu anu 1769, cãnduniscãnts fur, u su fura pãnu dithimelju.

Ambasadoru ali franci ningã AliPashãlu Franshois Charle HugueLaurant tu “VOYAGE DANS LAGRECE” (Paris, 1820, vol. II),tu unraport, tsi lj-pitirtsia al ministru alui scrirã: “Armãnjlji aruthimiljãsitã shi zvilupatãMoscopola”. Cousinery tu lucraraa lui “VOYAGE DANS LA



continueshti di pagina 6Statu Helen. Presidentu ali GãrtsiiNo. 76. Cãtã Domnu Simon Sina.

“Amu loatã cu multã hãrau suma di 2007 di taleri, tsicu alts Greco-Vlahi di Vienã, li avetsi datã ti institutsionilipublici a statu Gãrtsescu”…shi tu fundu cartia si cljidi:“Ma cã shi altsi conpatriots u s’da contributu cu idhiahãrau shi inãma largã, ti agiutari tinãrljã grets la shcuolishi institutsioni culturali tu tutã Gãrtsia, tu hoari shipolitii, bãrili tsi yinu, u s-lja educatã shi u s-ibã etimi tiunã fati ma bunã, ti cai himu acljimats di Dumudzã. S-da Dumudzãlu, tsi contributu shi exemblu a vostu, sufacã shi alts grets, tsi aru vreari ti Patridha, ma nu arudatã agiutari…”Presidentu Yioanis Capodistria u cljidicartia a lui cu aisti zboarã: “Pi numa a voastã Domne,lu pitrecu a tutuloru conpatriotslji Greco-Vlahibunãvreari mari di cãtã oarfinjlji, agiutats shi dila mini”.Tutu respect shi tinjiiNafplion (capucientru di prota ali Gãrtsii), 16 Mai 1830.

Presidentu ali GãrtsiiI. A. Kapodistria

Secretaru al Statu ti Culturã shi NvitsariN. Hrisoyelos

MACEDONIE” scrirã: “…. Cãnduãlj treghi tsi hits voi? Elji daapandasi tu limba aloru: Noi himarmënj. Shi alantu francezuPouqueville, konsull ningaë AliPashãlu scrirã: “Multi eara scoliligrece, tsi funxiona Moscopoli, cuunã tsivilizatã shi economiizvilupatã, tu patronaju ali bisercljiGreco-Ortodoxã, tsi tuti ãlj daaishtãlje poli unã panoramãbrilantã shi tutã prosperitetu.

Un altu professor diUniversitetu di Halles, JohnThunmann, dupu tsi tãrcuMuscopuli tu1774 (tsintsi enj dupuardera di prota ali Muscopuli)tulucrara a lui “KÃFTARI TI ISTURIAA POPULOR DI DATÃ scrirã: “Estiunã politii mari, tu unã distantsãshcurtã di politia ali Curciau, iu estishi cientru administrative, niscãntikilometric dila lacu ali Ohridi shiali Prespi. Tuts bãnãtorljã a lje grsculimba armãneascã. Scãpãrara aliMoscopoli eara disfaptã tu tutãEuropa.

Ãilliam Martin Leak, tu studili alui “RESEARCHES IN GREECE”(Csanacãftari tu Gãrtsii) (Londra,1814) ,scrirã ti Moscopula:

“Namãsa di munts, tsiavirãgestu, ca unã cãruni di partiadi datã, si vedu gãrmadhili moartia une politii mari, bãnatã mult kirodininti, ma azã unã hoarã diarãmãnj, sãrãmi di un sceletu tãrcutshi scãpãros.

Tutã ashi Ãilliam Leak tu“TRAVELS IN NORTHERNGREECE” (Imnari tu Voriu aliGãrtsii) (1835) scrirã: “Tu satia 10shi 45 ali dati 12 di Yizmãciun 1805,amu agiumtã Moscopoli, bãgatu turãdzãmu a muntsãlu analtsi, azãunã hoarã njicã, avirãgljitã digãrdinj cu plepi, cu variantLombardicu, pisti gãrmadhili a unepolitii mari.

Historianu grec, Aravantinos, tustudiara a lui “Kronika al Epiru”,scrirã tu anu 1858: “Voskopolis,achimatã shi Moscopolis, estizvilupatã tu ahurhita a seculu 16,un kiro diadun cu activitatea tiemburlaki a venetsianlu tu amareaAdriaticã dupu polimu ankisitoaridi Dininti-Scãpãroasã , alidemocratsii a dogãve, contra aturtsãlu, tsi li cumandusiaFrancesco Morozini, cara ari loatãshi Poloponezu. Aici aru faptãligãturã comertsiale, naparti diAdriaticu, cãtã Balcan shiCostandinopoli, cu agiutara aemburlu shi a cãrvãnarlu diMoscopoli”. Emburlãkili tsi fitsiamoscopolitanjlji eara lãna shiderivatili a lje, cashu, tsi shtia sufitsia goalã arãmãnjlji, cara, tser,untulemu di masini, pustavuri, tsili adutsia di Italii, lucrari di

portselanu shi alti mushutets.Moscopola eara shi ca un cientur tiadunari shi rãspãnderi plashcuri titutu Balcanu. Tuti aisti si fitsia cucãrvãnjli a arãmãnjlu, tsi u avia camonopol. Aisti cãrvani tãrtsia tututu Balcanu. Elj agiundzia pãnãBeograd, Vienã, Budapeshti,Bucureshti, Leiptsingu, pãnã shiOdesa.Cãljurã ma important tiemburljã moscopolitanji, eara cãtãDurahu, Avlona shi calaMoscopole-Sãruna Costandinopuli,iu tãrtsia poshta di Italii tu Balcanu.Moscopolitanjlji avia disfaptãaghentsii ti emburlaki tu tutipoartili al Adriaticu, ca tu Trieste,Venetsia, Ancona, Bari, Durah,Shcuoder shi Avlona. Ahtariaghentsii si s-discljisãrã shit uMarseljã, Valentsia pãnã Tunis. Sishtia cã cãljurã ti emburlaki, earacãtãvãroarã multi pericolozi dibandili a furlu, tsi fura sum nara aautoritatili turce. Ti aistu scãpo,emburljã arãmãnji, cu vreara aliPorti atsa Analta (Sultanu), tasapãra aisti cãljur, organizarã grupidi oaminj armatusits, tsi s-akima“Armatol”. Poarta atsa Analta ualãsã aistu luc, cã loa di arãmãnjljitaxi mult mari tu bugetu a Sultan.Unã agiutari tu emburlãki,arãmãnjlji avurã di limbili atselimulti tsi shtia. Xon di limbaarmãneascã shi ngãrtseshti, eljishtia shi turtseshti, tsi eara multudisfaptã tu Balcanu shi multi limbiiu fitsia emburlãki. Cu un zboru,Moscopolea agiumsi si facã unãpunti di ligãturi namãsa di Datã shiScãpãtatã. Minduera easti, tsililuciera ali Moscopoli esti fapte tuseculi 16, cãt u aestu kiro avemu shisculara a Venedicu. Avemu unã

colaborari namãsa di moscopolita-njlji shi venedicanji, iu aestãcolaborari si vidzu la lilicera almtropolu di Balcan, Moscopolea.

Politia ali Moscopoli avia pãn tuanu 1769 aproapia 60 000 dibãnãtor, 45 di bisertsi, shcuoli tinjits shi ghimnazu, tuti pi limbagãrtsiascã. Biblioteca numura vãrã60 000 di volume di libri, tuti tulimba gãrtsiascã, ma shi pi limbiliitalikeshti, frantsezi, inglezã shighermanã. Tuti shcolili earaconstruiti cu unã infrastructurã

modernã, cu mermer di Pendeli(Athina) shi Karara (Italii).Biblioteca atsa Mara, AcademiaNau, shcolili, infrastructuramodern, construiti cu mermer, fetsitsi Moscopolea si acljima shi“Athina atsa Nau”. Tu Moscopolieara shi Tipografia, dupu atsa diCostandinopoli, iu si tipusia cãrtsinu mash pi limba gãrtsiascã, ma shitu atsa latinã shi slave. Aoa nvitsanu goalã ficiorljã a armãnjlu, ma shiarbnish shi slavinj. Di aoa diMoscopoli u oaru origina multsoaminj mar ca embur, bancljierã, tsidupu aspãrdzera ali Moscopoli,nesãrã tu Austrii, Hungarii shi alti.Niscãnts di aishtsi ca Yorgo shiSimon Sina, tsãnu titlu “EveghetsNatsional Grets”, ti contributufinantsiaru, tsi aru datã laconstruera al statu modern Grecu.Aistã si vedi shit u unã carti aPresidentu di astumtsãna grecuYioanis Capodistria, pitãrcutã aishtãloru oaminji. Aisti zboarãlãvdãciunji, ti aici oaminji mar,spuni contributu a armãnjlu ticonstruera al Statu Modern Helen.Nu esti goalã fumelja Sina, ma arishi alts donator cu origin diMoscopoli, tsi aru datã contributua loru la Statu Helen, ca bunoarãbancljieru di Viena G. Dumba.Mitropolitu Andrea Shaguna(baron), tsi ari faptã organizara abisertsilu di Ardel. Avemu oamiljia cãrtsilu ca Teodor Cavalioti,Nectar Tãrpo, DanielMoscopoleanu, Mihal Boljagi shialts, shi alts. Moscopolea eara shi us-ibã unã jãrãti, tsi nu u s-aplacã shiti bãrili tsi yinu.


Nga Pirro Enina

“Kur blektorët e parë vllehë, ngamajat e maleve panë luginën nënkëmbët e tyre, me bar e me lulekundërmonjëse, të njomur prejprrenjësh e burimesh me ujë tëkulluar, të shtruar, të ëmbël, të qetë,plot diell e freski, mbushën me ajërtë pastër mushkëritë e lodhura ngaudhëtimi dhe qëndëruan tëmahnitur…. Erdhën edhe shumëherë të tjera, por legjenda qëqarkullon edhe sot e kësaj dite,shton edhe diçka tjetër…Ata lanënjë zjarr të madh në vjeshtë dhe egjetën përsëri të ndezur pranverëne ardhëshme. Bënë kryqin tëmenduar, e pleqëruan të gjithë sëbashku këtë mrekulli dhe vendosën

VOSKOPOJAHistoria dhe legjenda e saj

të ngrinin një vakëf në vendin edëshiruar, Shëneprëmten. Kjo ishtedita e themelimit të Voskopojës sëherëshme, këtu do të qëndëroninpërgjithmonë” (Dhori Falo, Tragjediae Voskopojës faqe 1).

Ishte viti 1330. Data e themelimittë këtij qyteti legjendar, që çdo vite shekull do rritej e rritej derisa dotë kthehej në një metropol evropian.(Ndoshta ky nuk është viti saktë,sepse ka mendime, se ështëthemeluar edhe më shpejt). Sotstërnipërit e tij, të shpërndarë kudonë botë, kërkojnë rrënjët, pak prushnga legjenda e parë, që të mbajnëtë ndezur vatrat e tyre dhe tuapërcjellin brezave që vijnë. Tëvjetërit e thërasin edhe me emrinMoskopoli.

Një dokument i shkurtër i shek.të 18-të i gjetur në arkivat e

Budapestit dhe i shkruar në gjuhënlatine thotë:

“Moscopolis sita est inMacedonia, confinus Albaniae,urbs amplissima non modo in totaGraecia, sed etiam fere per totumTurcarum. Numero domorum exsolida materia constractarum, quidad dodecim mila facili excurit etsingularibus privilegiis, libertatusad imunitatibus ab imperatoribusTurcarum absque exemplo ornataincluta. Cives eius omne unus suntnationis et religionis christianaigraeci ritus, eiusdem lingue quaeabipsis appelatur Romana ut potecomplata ex maxima parte latinisvocabulis, ipsicue inter se romanidiscutur et nominatur”.

Dhe i përkthyer në shqip do tëthotë: “Qyteti i Voskopojës gjendet nëMaqedoni, në kufi me Shqipërinë. Është

qyteti më i madh jo vetëm në Greqi, pornë të gjithë Perandorinë Turke. Sashikon shtëpitë e tij ato janë ndërtuarme mur guri dhe kapin shifrën prej12.000. Qyteti gëzon privilegje dhe liritë madhe të dhëna nga ana e Sulltanitturk. I vetmi nacionalitet dhe besim ipopullsisë të qytetit është ai greko-kristian, por gjuha e tyre emërtohetromanë (vllahe) formuar nga shumëfjalë nga gjuha latine. Flasin midis tyregjuhën Romane (vllahe-arãmãnã) dheveten e quajnë roman”.

Voskopoja në themelimin e saj,nuk qe veçse një fshat i vogël derisa arriti kulmin e zhvillimit të sajnë shekujt 16 dhe 17-të. Ajo ështëvendosur në një lartësi 1150 m mbinivelin e detit, në një pozitë tepërtë favorshme, e cila ndikoi shumë

vijon në faqen 9


që ajo të kthehej në një metropolndër Ballkanik. Pothuajse të gjithëhistorianët dhe udhëtarët, që kanëvizituar Voskopojën ndërmjetviteve 1650-1769, i thurin asajlëvdata duke ju referuar zhvillimittë saj tregëtar dhe kulturor dhe ekonsideronin atë të dytin qytet pasKostandinopojës. Dhe ky shkëlqimdo të ndërpritej në vitin 1769, kurdisa banda kusarësh do taplaçkisnin atë që nga themelet.

Ambasadori i francez pranë AliPashës Franshois Charle HugueLaurant në “VOYAGE DANS LAGRECE” (Paris, 1820, vol. II)në njëraportim që i bënte ministrit të tijshkruante: “Vllehët kanë themeluardhe zhvilluar Moskopolin (mëmbrapa emërtuar Voskopojë)”,kurse Cousinery në punimin e tij“VOYAGE DANS LAMACEDOINE” shkruan si mëposhtë: “…. Kur i pyet: ç’farë jeniju? Ata të përgjigjen në gjuhën etyre: Noi him armënj (ne jemivllehë). Edhe francezi tjetërPouqueville, konsull pranë AliPashës shkruan: “Të panumurtaishin shkollat greke qëfunksiononin në Voskopojë, me njëcivilizim dhe ekonomi të lulëzuar,nën mirëmbajtjen e Kishës Greko-Ortodokse,të gjitha duke i dhënëqytetit një pamje të shkëlqyer dheplot prosperitet”.

Një tjetër profesor i Universitetittë Halles, John Thunmann, pasivizitoi Voskopojën në vitin 1774(pesë vjet pas plaçkitjes së parë nëpunimin e tij “KËRKIMEHISTORIKE PËR POPUJT ELINDJES” shkruan: “Është njëqytet, i madh i vendosur në njëdistëncë të shkurtër nga qyteti iKorçës, ku ndodhet edhe qendraadministrative, disa kilimetro ngaliqeni i Ohrit dhe i Prespqës. Tëgjithë banorët e saj flasin gjuhënvllahe”.

Shkëlqimi i Voskopojës kishtehapur rrezet e saj në të gjithëEuropën. William Martin Leak, nëstudimin e tij “RESEARCHES INGREECE” (Rikërkime në Greqi)(Londra, 1814) shkruan përVoskopojën:

“Ndërmjet maleve që e rrethojnësi një kurorë nga ana lindore,shikohen gërmadhat e vdekura tënjë qyteti të madh, i populluarshumë kohë përpara, kurse sotafërsisht një fshat me vllehë,thërime skeleti të një të kaluare tëshndritëshme”.

Po kështu William Leak në“TRAVELS IN NORTHERNGREECE” (Udhëtim në veriun eGreqisë) (1835) shkruan: “Në orën10 e 45 të datës 12 shtator 1805 kamarritur në Moskopole (Voskopojë),i vendosur në shpatet e disa maleve

vijon nga faqja 8 të larta, sot një fshat i vogël, irrethuar me kopështe me plepa mevariant lombardik, mbi gërmadhate një qyteti të madh”.

Historiani grek, Aravantinos, nëstudimin e tij “Kronika e Epirit”,shkruan në vitin 1858: “Voskopolis,emërtuar dhe Moskopolis ka marrëzhvillim në fillim të shek. të 16-të,periudhë që përkon me aktivitetintregëtar të venecianëve mbi detinAdriatik, pas luftrave të tyrefitimtare të Pra-Ndriçuares,demokraci të dogëve, kundraturqëve dhe të udhëhequra ngaFrançesko Morozini, i cili kapushtuar edhe Peloponezin. Këta ikanë shtrirë lidhjet e tyre tregëtarepërtej Adriatikut drejt GadishullitBallkanik dhe Kostandinopojësnëpërmjet tregëtarëve të mëdhenjdhe karvanarëve nga Voskopoja”.

Artikujt bazë me të cilintregëtonin në fillim voskopojarët,ishin leshi dhe nënproduktet e tij,djathërat e shumta, që dinin tëbënin vetëm mjeshtrat vllehë, mish,qirinj, vaj ulliri, stofra të ndryshëmqë i importonin nga Italia,prodhime porcelani, zbukurime tëndryshme etj. etj. Voskopojashërbente edhe si qendër grosistedhe shpërndarëse të mallrave tëndryshme për gjithë Ballkanin. Tëgjitha këto artikuj transportoheshinme karvane, të cilët e kishinmonopolizuar vetëm vllehët. Këtokarvane i binin kryq e tërthoeBallkanit. Ato arrinin deri nëBeograd, Vienë, Budapest,Bukuresht, Leipcing deri dhe nëOdesa. Rrugët më të përdoruratregëtare të voskopojarëve ishindrejt Durrësit dhe Vlorës si dherruga Voskopojë-SelanikKostandinopojë, ku dheqarkullonte edhe posta e rregulltnga Italia në Ballkan. Voskopojarëtkishin hapur agjesi tregëtare në tëgjitha portet e Adriatikut si nëTrieste, Venecia, Ankona, Bari,Durrës, Shkodër, Vlorë. Agjensi tëtilla u hapën edhe në Marsejë,Valencia gjer në Tunis. Dihet qërrugët tregëtare nganjëherëbëheshin të rrezikëshme ngaveprimtaria e bandave të kusarëve,të cilat vepronin nën hundën eautoriteteve turke. Për këtë arsye,tregëtarët vllehë, me pëlqimin edhetë Portës së Lartë, për të mbrojturkëto rrugë, krijuan forca tëarmatosura të quajtura “Armatol”.Arsyeja e lejimit të këtyre forcavenga Porta e Lartë ishte se, tregëtarëtvllehë paguanin taksa të larta, qëshkonin në arkën e Sulltanit. Njëndihmesë në tregëti, vllehët patënedhe nga gjuhët e shumta qëzotëronin. Përveç gjuhës bazëvllahes dhe greqishtes, atazotëronin edhe turqishten, që ishteshumë e përhapur në Ballkan dhegjuhët e disa vendeve ku bënin

tregëti. Pra Voskopoja arriti të bëhetnjë urë lidhëse ndërmjet Lindjesdhe Perëndimit. Mendohet sefillimi i lulëzimit të Voskopojësshënohet në shekullin e 16-të, sepsenë këtë kohë kemi edhe ngritjen eVenedikut. Kemi pra njëbashkëpunim të voskopojarëve mevenedikasit, që i dha frutet e vetanë lulëzimin e metropolit ballkanas.

Qyteti i Voskpojës kishte deri nëvitin 1769 rreth 60.000 banorë, mbi45 kisha, shkolla fillore dhegjimnaze të gjitha në gjuhën greke.Biblioteka e saj numuronte rreth60.000 volume të gjitha në gjuhëngreke dhe disa edhe në gjuhëtitaliane, franceze, angleze dhegjermane. Pothuajse të gjithashkollat ishin ndërtuar me njëarqitekturë moderne me mermer tëardhur nga Pendeli (Athina) dheKarara (Italia). Biblioteka e madhe,Akademia e Re, ndërtimet e shumtame mermerin e përmendur mësipër, shkollat, infrastrukturamoderne bënë që Voskopoja tëemërtohet edhe “Athina e Re”. NëVoskopojë ishte instaluar gjithashtuedhe e para shtypshkronjë greke,pas asaj të Kostandinopojës, kushtypeshin libra jo vetëm në gjuhëngreke, por edhe në gjuhët latine dhesllave. Këtu studionin jo vetëmfëmijët e vllehëve, por edheshqiptarë, sllavë etj. Këtej, nga

Voskopoja, e kanë origjinën shumënjerëz të shquar si tregëtarë,bankierë, që pas prishjes tëVoskopojës u shpërndanë nëAustri, Hungari etj. Disa nga këtasi Jorgo dhe Simon Sina, mbajnëtitullin e lartë “Bamirës KombëtarëGrekë”, për kontributin e madhfinanciar që dhanë në ndërtimin eGreqisë Moderne. Kjo duket qartënë një letër të Presidentit tëatëhershëm grek JoanisKapodistria, dërguar këtyrenjerëzve të shquar.

Këto fjalë lavdëruese për këtanjerëz të shquar, tregon kontributine madh të vllehëve për ndërtimin eshtetit modern grek.

Përveç familjes Sina, ka edhedonatorë të tjerë me origjinë ngaVoskopoja, që kanë kontribuar nështetin grek si G. Dumba, njëbankier i madh në Vienë. Njerëzit eshquar me preardhje voskopojarejanë të shumtë. Kështu kemimitropolitin Andrea Shaguna(Baron),që ka organizuar kishat eArdelit. Dallohen njerëzit e shquartë letrave si Teodor Kavalioti,Nektar Tërpo, DanielMoskopoleani, Mihal Bojaxhi etj.etj.

Voskopoja pra, ka qenë dhembetet një prush që nuk do tëshuhet kurrë edhe për brezat qëvijnë.

Shteti Helen. Presidenti i Greqisë.

No. 76. Drejtuar Z. Simon Sina.

“Kam marrë me kënaqësi të madhe shumën prej 2007taleri, të cilën me të tjerë Greko-Vllehë nga Viena, iakeni ofruar Institucioneve publike të shtetit të Greqisë”…dhe në fund letra mbyllet: “Në qoftëse edhe të tjerëbashkëpatriotë, do të kontribojnë me tënjëjtin zell dhezemërgjerësi, për ndihmesën e rinisë greke nëpërmjetkrijimit të shkollave dhe institucioneve kulturore nëgjithë zonën e Greqisë, në fshatra e qytete, brezi iardhshëm do të edukohet dhe pregatitet për një fat mëtë mirë, për të cilët jemi thirrur nga Zotëria e Qiellit. Tëjapi zoti që veprimi dhe shëmbulli juaj, të ndiqet edhenga grekë të tjerë nga mërgimi, të cilët, me gjithëse kanëtë përfshirë të njëjtin dashuri për Atdheun, nuk e kanëprovuar me veprime dhe bamirësi…” Dhe PresidentiIoanis Kapodistria e mbyll letrën e tij me këto fjalë: “Jushprehemi juve Zotëri dhe nëpërmjet jushbashkëpatriotëve tuaj Greko-Vllehë, mirënjohje tëmadhe nga ana e jetimëve të ndihmuar dhe nga anaime”.

Gjithë respekt dhe nder!

Nafplion (kryeqyteti i parë i Greqisë), 16 Maj 1830.

Presidenti i GreqisëI. A. Kapodistria

Sekretari i shtetit për Kulturën dhe ArsiminN. Hrisojelos


Ndoauâ minduiri tinuma, limba,isturia, cultura shiidentitateaarmâneascâ

Di Yioryi Vrana

Mi-ntribai multi ori, tsi angreacâma multu tu cultura a noastrâ:ontoloyia/ existentsa i limba?

Ishã tu padi câ-angreacâ mamultu ontoloyia, ama, cara chearilimba va si-astingâ shi-ontoloyia,câtse tu limbâ, virtualu eastisiminatu atsea tsi noi putemu s-himu nu mash ti noi armânjlji, amash-ti xenji. Tu limbâ sãntu adunativirtualu a tutãlor hãrili a noastri,tutâ filosofia, tutâ praxea.

Noi armânjljii earam imperilji di-alithea, ama unâ shi-unâ, tsicâdzumu di-tru imperiu,identitatea a noastrâ si-adrãidentitati interioarâ shi-fu hiptâ tucatacombâ. Alithea identitati anoastrâ easti unâ pnevmaticâ.Numa di armânu easti shi-ea unânumâ pnevmaticâ. Ea siyura, s-tradzi di numa di romanu, amasimasia a ljei easti ligatâ ma multudi Roma orthodoxâ sh-ma putsãnudi Roma clasicâ.

Nu shtiu cara shtii, ama tuchirolu a amirãlui Custandin atseluMarli, sintayma clasicâ pângânâromanâ, di Imperator Caesar, fualâxitâ tu documentili oficiali, cusintayma Dominus Noster. Tuvârnâ limbâ neolatinâ nu si-aflâzborlu dominus[1]. Aestu zboru si-aflâ mash tu limba armâneascâ shiromâneascâ. Tu limba armâneascâlu-avemu zborlu domnu, iara tulimba româneascâ lu-avemuidhyiulu zboru domn, cu idhyeasimasie di-tu ahurhitâ. Domnu uavea simasia di Dumnidzã, ama cuidhyiulu zboru eara aljimatu shi-atselu tsi cumândusea politicu.

Zborlu domnu aspuni limpiducâ noi himu clirunomi ali AmirâriljiRomani di-tru Apiritâ.

Tu chirolu alu Iustinian, tsi earaunu machedonu romanidzatu,anamisa di romanu, armânu,râmãnu, rumânu shi crishtinuorthodoxu eara identitati. Tu-atseluchiro, numa di grecu/ elinu earaunâ cu numa idholatru. Ti-atseagretsiji shi-u-aleapidâ numa, ashicumu dzâtsi shi marli poetu Kavafistu microeseulu Grets shi nu

romanji, shi u loarâ numa a noastrâ:shi dzâsirâ romei. A nau, aarmânjiloru tsi earamu di-alithearomani/romei nâ dzâsirâ vlahi,prota ta si scoatâ tu padi unupopulu latinofonu shi-di-apoia maamânatu, ti pezâ sh-ti prusvulisiri.Dupâ Iustinian, ahurhindalui cuHeraclius, niheamâ câti niheamâ,limba latineascâ easti alâxitâ tubisearicâ shi administratã cu limbagrâtseascâ. Limba latineascâ eastiuzurpatâ, iara gretsiji si luyursescuclirunomiji a Imperiului romanu di-tru apiritâ.Gretsiji sãntu imperialiji,iara armânjiji sãntu vlahiji,varvariji. Easti multu interesantucâ, tu limba armâneascâ numa diarmânu, arumânu, râmãnu, dipunâoryanicu di-tu limba latinâ shi di-tu numa di romanu, iara tu limbagreacâ numa di romeu/ romios,easti un constructu artificialu tsi nuari unâ ligâturâ oryanicâ lingvisticâcu numa romanu acshi cumuscoasirâ tu padi shi-cumu exiyisirâtuts filoloyiji cu-anami evropeanâ.Easti di-apoia interesantu câarmânjiji nu lâ dzâsirâ vârnâoarâ agretsiloru, romei. Tu limbaarmâneascâ, armânjiji lâ dzâsirâ agretsilor, mash gretsi. Tu idhyealimbâ a noastrâ unu armânu nuputea s-dzâcâ vârnâoarâ câ eastigrecu. Cara gretsiji arca zboarimultu greali ti armânji shi-armânjijiavea ti gretsi, zboari multu greali.Aestâ easti isturia, acshi cumu eastinyrâpsitâ shi nu easti ti vârnâalâvdari. Cându vini chirolu aalumtarijei contra a turculuiarmânjiji shi gretsiji furâ deadunu.Macâ tu limba armâneascâ numa digrecu eara tut tsi easti ma lai, numadi elinu eara unâ numâ multumushatâ. Acshi cumu dzâtsea shiistorianlu armânu di-tu Elladhâ,Socrate Liaku, tu limba armâneascâ,macâ greclu eara unu tsi nu earaaxiu si-s-ducâ tu ascheri/ stratiotu,elinlu eara heroulu, dionlu, etc.Idhyea si-adra tu limba armâneascâsh-cându s-bâga tu isapi videareaethicâ. Grecu vrea s-dzâcâ cusurimoralâ, omu fârâ vârnâ ethicâ, fârâ

zboru. Cându ahurhii cuvenda cunuma a noastrâ, zburamu câ nâhimu ti paradoxu sh-ti-apurisiri.

Anamisa di armânu – românu,romanu easti unâ identitatinominalâ, ama nu easti unâidentitati di-alithea/ realâ, câtseprighiosu sta unâ altâ isturie. Macâisturia veacji a armânjiloru eastiisturia a vecjiloru machedonji,thesaliotsi, ipirotsi, etc., isturia aromânjiloru/ dacoromânjiloru,easti isturia atsiloru di-tu Dachie.Di-apoia noi armânjiji fumu dipununtru tu imperiu, iara românjiji/dacoromânjiji furâ mardzina diimperiu, tu periferie. Azâ armânjijisi-ncaci ti numâ. Io hiu aspâreatushi-nvirnatu ti tsi si-adarâ. Aishtsiarmânji di-tu diaspora, cumu lâdzâts tini, u-alâsarâ diunâpartiromanitatea/ latinitatea, ti elenitatinu voru dipu si-avdâ shi-adarâ tahaapoloyia ti numa di makedonu.Ama tsi easti Makidunia trâ aiciarmânji? Easti unu stihio, unâaumbrâ! Nitsi eji mâratsji nu shi-aruhâbari tsi easti. Atseji di-tru

Românie shi RepublicaMachidunia/ F.IR.O.M. uluyursescu tracâ i traco-ilirâ. Atse¾idi-tru Elladhâ u luyursescu safielenicâ. Io u luyursescu elenicâ, cãtu-aestu arãdzâmu si-adrâ unâsintezâ spiritualâ eleno-traco- ilirâ.Tru apiritâ acshi cumu dzâtsiStrabonlu, tru Elimbu/Olimpu iusi-amintarâ leyendaru muzili earaunâ di-alithea lumi tracâ. Truascâpitatâ tru muntsâ aflai iliricumu dzâcu ahântsâ istorianjiavdzâts di-tru ascâpitatâ. Amasinteza si-ari faptâ sumu vulaelenicâ. Ma si-u-mutreshti aratsa,iuva nu afli unâ ratsâ di dipu schetâ.Atsea tsi-angreacâ, easti sintezaspiritualâ. shi-di-apoia aici armânjiu agrâshescu dipu Thessalia, lu-agrâshescu dipu Ipirlu, li-agrâshescu Etolia, Akarnania, etc.Makidunia cu Elimbulu/Olimpulu, Thessalia shi Ipirlu cuPindulu sãntu patridha strâveacji aarmânjiloru. Guy Rachet[2] dzâtsea:



“Epopeea homericâ u luyurseaElladha tu Thessalie (tsi tu Eta diMesi deadunu cu Pindulu earaacjimatâ Meyali-Vlahia – adavguio) iara gretsji eara acjimatsi aheanjii argianji. Dupâ aplucusireadorianâ, cu numa di elinu furâacjimatsi tuts bânâtorlji aishtorupatridhi tsi eara la notu/ sudu diMakidunie, iara tutâ partea di-nghiosu ali peninsulâ u ari loatânuma Elladha”. Idhyiulu GuyRachet ma zburâ ti theoria tsi dzâtsi:“numa Elladha si-alinci tusanctuarulu/ templulu diDodona[3], cama nâinti diaplucusirea a Grâtsiijei faptâ didorianji. Huzmichiariji a templuluieara acjimatsi selles icâ helles; aoavahi si-aflâ arâzga ti numa di elinjishi-ti Elladha. Elinjiji sãntu vahiunâ farâ di fumeajea dorianâ. Tuttu-aestâ themâ ishi tru miydaninuma di gretsi (graikoi) cari di-tuIpiru ari tricutâ tu Italie shi-acshiromanjiji li cunuscurâ farili/populili a Elladhâjei cu numa di“gretsi” numâ tsi nu fu ufilisitâ digretsji vecji/ antits, nâinti diocupatsia romanâ”

Tsi vreamu s-dzâcu!Vreamu s-dzâcu câ tu Elladha di

azâ, tu vecjiulu chiro nai mamultsâji bânâtori eara elinji. Di-apoia anamisa di-aeshti elinji shilumea traco-ilirâ sinurlu nu fuvroarâ astâsitu. Sinurlu earafluidu/ unu tsi curâ. Ama sintezatsi si-adrã tu vecjiulu chiro si-ariadratâ cumu dzâshiu cu unâ vulâelenicâ. Ti-atsea numa ecumenicâti-aestâ lumi easti atsea di elinu. Di-alithea easti di-apoia câ Makiduniafu chentru a romanidzarijei tuBalcane. Machidunia romanã fuprovincie/ themâ romanâ di elitâ,800 di anji shi tu ea eara ncurpijiatâshi Thessalia shi-Ipirlu shi tutâAchaia. Ti-atsea io nji-u-acjimai unâpoemâ: Mithopoemu elino-makedo- armânu, icâ unâ mitoloyiepersonalâ. Tu vecljiulu chiro, iopistipsescu câ Elladha fu ti noi,realitatea ecumenicâ. Shi-di-apoiaMakidunia tsi culturâ avu? Cariadrã di cultura elenicâ unâ culturâuniversalâ? Cari fu motorlu tiamintarea a elenismolui, ti-atsealumi heterocjitã tsi u cântâ Kavafistu poematli a lui? Nâscântsâ fratsdi-a-noshtri voru si-u-aleapidâaestâ lumi elenicâ, tsi easti ti noi caunâ memorie/ mnimie sândzinatâshi-adarâ apoloyia varvariijei,apoloyia a stihiolui. shi si-eara tualuatlu a vecjilor makedonji shi-unu peturu varvaru, amintãMakidunia elenicâ, iara makedonjijifurâ cumu dzâtsi Kavafis tru unâpoemâ: cimâ a ¾umijei elenitsi. Di-alithea easti câ pathima/ aventuraalu Alexandru u freasi lumea


astâsitâ a polislui shi-u-amintãatsea lumi ecumenicâ tsi u etimusiunitatea romanâ. Tuti cuvendzâlisuntu diprimansusu. Roma u-anichisi Machidunia shi Elladha fungrupatâ. Si-amintã imperiulu shistraushiji a noshtri u loarâ numaimperialâ. Numili: elinu,makedonu, thessaliotu, ipirotu, etc.,si-adrarâ numi locali. Numa anoastrâ ecumenicâ easti atsea diarmânu. Tora himu ti hazi! Ma s-lu-ntribamu paplu i vâr’ strâpaputsi easti va apândâsea troarâ:armânu! Nu makedoarmânu, nuelino-armânu, nu ipirotu-armânu,etc. Armânu easti numa a noastrâatsea realâ/ di-alithea, alanti sãntuconstructi mitoloyitsi, pirmithi,falsificari. Alithea numâ easti atseatsi shi-u dzâsi laolu tu limba dimumâ. Ama ti paradoxu, ti-apurie,lumea a noastrâ easti elino-

makedo- armâneascâ. Tu cultura anoastrâ fu unu polimu anamisa dinumã shi isturie shi-anamisa dilimbâ shi isturie. Tu isturia anoastrâ nostalyia ti Elladha uzgrumã limba shi mirachea ti limbâu zgrumã Elladha.

Cari zghilea tu peri contra alimbâlei di dadâ? Nu armânulNeofit Duca? Cari u avinã limbaarmâneascâ? Nu armânulfârshirotu Ayiu Cusmãlu, tsi uafânsi limba armâneascâ tu 40 dihoari di Zagor sh-tsi lu mâcãshcoplu Avdhelâ? Avdhijeatsiji nuvrea si-avdâ câ limba armâneascâeasti limba a daraclui.

Ti pezâ: Ayiu Cusmãlu Etolu,adra apoloyia a rumeiclui ama u-avina limba a rumeiclui!

............ Ti Cultura a noastrâ easti

cumu dzâtseamu io unoarâ, di dipu

dramaticâ. Ma s-hibâ aestupirazmolu a nostru shi putirlu tsiva s-lu bemu. Cuvenda ti aestâshcretâ culturâ a noastrâ eastinibitisitâ. Tsiva nu easti stabilu tuaestâ lumi câdzutâ iu nâ aflãmu,mashi Hristolu nu ti-arâdivârnâoarâ. Tru lumea aestâ tsi vaitreacâ barimu s-nâ alumtãmu s-nâ-u-aflãmu ziya/ echilibrulu shi s-lucâftãmu averlu cu atsea bona fides/bunâ pisti cumu nâ da urnimiestraushiji romanji.

[1] Aoa sh-multu chiro, aestu zboru si-afla sh -tu yalicheasca veacji,provensala veacji sh-italicheascaveacji

[2] Guy Rachet tu Larousse - Dictsionarde civilizaþie greacã, pag.110 -Editura Univers Enciclopedic.

[3] Dodona / Dodoni easti avdzâtuluoracolu di-tu Ipiru, luyursitu nai mavecjiulu di-tu Elladhâ.

Pyes veten shumë herë, çfarëështë më e rëndësishme në kulturëntonë: ontologjia, ekzistenca apogjuha? Doli në pah, se më erëndësishmë është ontologjia, por,po humbi gjuha humbet edheontologjia, sepse në gjuhë, virtualjaështë shënuar ajo që ne mundemitë jemi, jo vetëm për ne vllehët, poredhe për të huajt. Në gjuhë janëmbledhur virtuali i të gjithadhuratave tona, e gjithë filozofia, igjithë kompromisi.

Ne vllehët ishim perandoria evërtetë, por menjëherë ramë ngaperandoria, identiteti jonë utransformua në një identitet interiordhe u fut në katakombe.. E vërtetaështë se identiteti jonë, është njëidentitet pnevmatik. Emri armënu(vllah), është një emër pnevmatik.E sigurt, që kjo vjen nga emri“romanu” (romak), por ajo është elidhur më shumë me Romënortodokse sesa me Romën klasike.

Nuk e di, por në kohën ePerandorit Konstandini i Madh,sintagma klasike romane (romake),nga “Imperator Caesar”, u nderruane dokumentet zyrtare, nesintagmen “Dominus Noster” (Zotiyne). Fjala “dominus”(1) nukgjendet në asnjë gjuhë neolatine.Kjo fjalë gjendet vetëm në gjuhënvllahe dhe rumune. Në gjuhënvllahe themi “domnu”, kurse negjuhen rumune themi “domn”, metë njëjtin kuptim që nga fillimi.“Domnu” do të thotë “Dumnidzã(dumnixë=Zoti), me të njejtinkuptim për atë që komandonpolitikën (është fjala përPerandorin).

Fjala “domnu” (zoti), tregonqartë, se ne jemi pasardhësit ePerandorisë Romake të Lindjes

Disa mendimepër emrin,gjuhën, historinë,kulturën dheidentitetin vllah

Nga Jorji Vrana

Në kohën e Justinianit, i cili ishtenjë maqedon i romanizuar, në mestë romanu, armënu, rëmënu,rumënu dhe i krishterë ortodoks,ishte një identitet. Në atë kohë emrigrek/elin ishte e njëjtë. Për këtëgrekërit e hoqën emrin, siç thotëpoeti Kavafis në mikroesenë “Grekdhe jo romak” dhe morën emrintonë, u quajtën romei. Nevevllehëve, që ishim romanët/romejtë e vërtetë, na thanë vlahi, nëfillim për të nxjerrë në pah njëpopull latinofon dhe pastaj më vonëpër ofezë. Pas Justinianit, dukefilluar me Heraklios, pak nga pakgjuha latine, u zëvendësua në kishadhe administratë me gjuhën greke.Tani grekët llogariten si pasardhësite Perandorisë Romake të Lindjes.Grekët jane imperatorët, ndërsavllehët barbarët. Shumë interesanteështë se, në gjuhën vllahe , emrat“armënu”, “”rëmënu”, “rumënu”,kanë një lidhje organike me gjuhënlatine dhe me emrin “roman”(romak), kurse në gjuhën grekeemri “romeu”/”romios”, është njëkonstrukt artificial, që nuk ka asnjëlidhje me emrin roman, ashtu siçnxorrën në pah shumë filologëevropianë. Vllehët asnjëherë nuk u

thanë grekëve “romei”, porgjithmonë “grek”. Në gjuhënvllahe, vllehët asnjëherë nuk thanëse jemi grekë. Meqënëse grekëthidhnin fjalë të rënda për vllehët,edhe vllehët hodhën fjalë të rëndapër grekët. Kjo është historia, ashtusiç është shkruar dhe nuk është përtu lavdëruar. Kur erdhi koha eluftës kundër turqëve, vllehët dhegrekërit u bashkuan bashkë. Nëqoftë se në gjuhën vllahe, emri greknuk tingëllonte mirë, emri helen,ishte shumë i respektueshëm.Ashtu siç thoshte historiani vllahnga Greqia Sokratis Liaku, nëgjuhën vllahe, në qofte greku nukqe i zoti për të vajtur ushtar, heleniishte heroi etj.

Në mes të emrit ‘armënu”,“rumun” dhe romanu (romaku),është një identitet nominal, por nukështë një identitet i vërtetë, real,sepse në themel qëndëron njëhistori tjetër. Në qoftë se historia evjetër e armënëve (vllehëve), ështëhistoria e maqedonasve antikë, ethesaliotëve, epirotëve etj. , historiae rumunëve/dakorumunëve, ështëhistoria e atyre nga Dakia. Pastaj ne

vijon në faqen 12


arëmënët (vllehët) ishim brënda nëPerandori, kurse rumunët/dakorumunët ishin në kufi tëPerandorisë, në periferi. Sot vllehëtdebatojnë për emrin. Unë jam itrembur për atë që thuhet. Vllehëte diasporës, e lanë menjëanëromanitetin/latinitetin, përelenizmin nuk duan të dëgjojnë faredhe nxjerrin në dukje emrinmaqedon. Por çfarë ështëMaqedonia për këta vllehë? Ështënjë hije. As ata vetë nuk e dine seçfarë është. Ata nga Rumani dheMaqedonia/FYROM e llogarisin sitrako/ilire, kurese ata të Greqisëelenizëm të pastër. Unë ekonsideroj elenizëm, sepse në këtoanë u krijua një sintezë spiritualeeleno-trako-ilire. Në lindje, siç thotëStraboni, në Olimp, ku lindënlegjendat dhe muzat, ishte vërtetnjë popullsi thrake. Në perëndim nëmale, gjendeshin ilirët, siç thonëhistorianët e dëgjuar të Perëndimit.Por sinteza është bërë nën vulënelenike. Po ta shikosh me mendjetë kthjellët, asgjëkundi nuk gjenracë të pastër. Ajo që peshon mëshumë është sinteza shpirtërore.Pastaj këta vllehë e harrojnë fareThesalinë, Epirin, Etolinë,Akarnaninë etj. Maqedonia dheOlimbi, Thesalia, Epiri dhe Pindi,është Atdheu i të parëve tëvllehëve. Guy Rachet (2) thoshte:“Epopeja Homerike e llogaristeElladhën në Thesali (në MesjetëThesalia bashkë me Pindinquheshin Meyali Vllahia, shtojunë), kurse grekët quheshinahenj.Me daljen e dorëve, të gjithëbanorët e këtij Atdheu u quajtënhelen, në veri dhe jug tëMaqedonisë, gjithë pjesa jugore egadishullit mori emrin Elladha. PoGuy Rachet na thotë se: “ EmriElladha është formuar rrethtempullit të Dodonës (3), mëpërpara mbritjes së grekëve tëkrijuar nga dorët. Shërbëtorët etempullit quheshin “selles” ose“helles”. Ketu mendohet se gjendetrrenja e emrit helen dhe Elladha.Thuhet sikur helenët janë ngafamilja doreane. Në këtë vend dolieshe emri “grek” (graikoi), që ngaEpiri kaluan në Itali dhe kështuromakët i njohën popujt e Elladhësme emrin “grek”, emër që nuk upërdor asnjëherë nga grekët antikë,para pushtimit romak.

Çfarë dua të them!Dua të them, se në Greqinë e

sotme, në kohët e vjetra, shumica epopullsisë ishte helene. Pastaj kufirindërmjet helenëve dhe popullatavetrako-ilire, nuk qe i mbyllur. Kufiriishte fluid, që ndryshonte. Porsinteza, që është krijuar në kohët evjetra, siç kam thënë, është krijuarme vulën e helenizmit. Për këtë

vijon nga faqja 11

emri për këto popullata ishte helen.E vërteta është se, Maqedonia ishteqendra e romanizimit të Ballkanit.Maqeonia romane ishte provincë,Thema romane prej elite për 800vjet dhe në të ishin bashkuarThesalia Epiri dhe më gjerë. Përkëtë unë e quaj një poemë:Mithopoema helene-maqedone-armëne (vllahe), ose mitologjiapersonale. Në kohët e vjetra, unëbesoj, se Elladha, ishte për ne njërealitet. Por çfarë kulture kishteMaqedonia? Kush përgatiti ngakultura helene nje kulturëuniversale? Kush qe promotori, qëhelenizmi të ishte fitimtar, në atopopullata heterogjene, siç shkruanKavafis në poemën e tij? Disa ngatanët duan ta heqin këtë pjesëhelenike, që është për ne si njëmemorje dhe flasin për apologjinëe barbarëve dhe të ndryshimit dhele të ishin në brumin e mqedonëve

të vjetër dhe ky barbarizëm lindimaqedoninë helenike, siç thotëKafavis në një poemë të tij. Roma epushroi Maqedoninë dhe Elladha ugropos. U formua Perandoria dhestërgjyshërit tanë morën emrinperandorakë. Emrat helen,maqedon, epirot, thesaliot, mbetënemërtime lokale. Emri jonë është“armenu”. Tani jemi në dilemë! Potë pyesim një gjysh ose stërgjyshpër emrin, ata të përgjigjen:“armënu”. Jo maqedon-armënu, joelino-armënu, jo epirot-armënu etj.Armënu është emri jonë real, tëtjerat janë konstrukte mitologjike,përralla, falsifikime. Emri i vërtetëështë ai që thotë populli. Por përparadoks, populli ynë është heleno-maqedon-armën. -

Në kulturën tonë është një luftëmidis emrit dhe historisë dhe midisgjuhës dhe historisë. Në historinëtonë, historia për Elladhën, e mbyti

gjuhën dhe merakun për gjuhën embyti Elladhën.

Kush bërtiste kundër gjuhës sënënës? Nuk ishte vllahu NeofitDuka? Kush e mallkoi gjuhënvllahe? Nuk ishte Shën Kozmai, icili mallkoi 40 fshatrat e Zagorisë(Greqi) dhe hëngri dru në Avdela?Avdelasit nuk donin të dëgjonin, qëgjuha vllahe të ishte gjuha e djallit.

Për parantezë: Shën Kozmaikrijoi apologjinë e gjuhës romeika,por e mallkoi gjuhën romeika!

.........

.... Kultura jonë, siç kam thënënjëherë, është shumë dramatike.Debati për kulturën tonë është ipapërfunduar. Asgjë nuk është estabilizuar në këtë vend kugjendemi. Krishti nuk të gënjenndonjëherë. Në botën që jetojmë, tëpërpiqemi të gjejmë ekuilibrin dhetë kërkojmë atë që na përket mebonafides/me besimin e mirë, siçna kanë uruar stërgjyshërit roman(romak).

[1] Kjo fjalë gjendet edhe në fërngjishtendhe italushten e vjetër.

[2] Guy Rachet tu Larousse - Dictsionarde civilizaþie greke fq. 110 - EdituraUnivers Enciclopedic.

[3] Dodona / Dodoni është orakulli iEpirit, i llogaritur si më i vjetri iGreqisë.

Kultura jonë, siçkam thënë njëherë,është shumëdramatike. Debatipër kulturën tonëështë i papërfunduar.Asgjë nuk është estabilizuar në këtëvend ku gjendemi.Krishti nuk të gënjenndonjëherë.Në botën qëjetojmë, tëpërpiqemi të gjejmëekuilibrin dhe tëkërkojmë atë që napërket me bonafides- me besimin e mirë,siç na kanë uruarstërgjyshërit roman(romak).


Di Ylli Pata

“Noi nu himu rumun, maarmanj, veclji catu ilirinja shi elenjashi autoctonj tu Makedonii,Thesalii, Epir shi tu Arbinishii.Rumania nu poati s-n-akiamã noiminoritati a lje”. Esti un direprezentatsljã ma cu boatsi ticomunitetu vlah tu Arbinishii,Kristo Goci, tsi greshti ti gazeta“Shqip”, niscãnti sãts dupudeclarata a Presidentu Basescu.Domnu Goci, tsi esti shireprezentatu a armãnjlu tuComitetu Statal ti minoritati,declaradzã cã “mini u suefharistisiam Rumania ti bursili tsiari datã ti niscãnts di comunitetu anoastu. Aistã u ved shi ca un semnti contributu a arãmnjlu emigrantsdi Arbinishii, Gretsii, Makedonii tuRumanii. Elj aru faptã mult tiRumania, ma aestã esti tu aspecthuman, cã tu aspectu gheopolitic ,arãmãnjlji u su zdilagã isãllãproblemu a lor etnic cu statili iubãniadzã”. Goci, tsi eara dau ordeputet tu Parlamentu ali

Arbinishii shi azã cumanduseshtiunã di Sutsatili ma importante aarãmnjlu di Arbinishii,continueshti cã “ armãnjlji tu Balcanma s-adunã tu un grup, tsi u s-ljireprezentadzã tu institutsioniliEuropiane shit u organizmuliInternatsionale. Tu grera a lui tu“Shqip” ti orighina a armãnjlu, Gocidzãtsi cã armãnjlji sãntu un popul,tsi grestu unã limbã latinã. “Limbaa noastã esti tu unã famillje cuitaliana, spanjola, frantseza,portugeza shi rumanishtia. TuMoscopuli tu 15 di Agust u si tsãnã

Inervista a domnu Kristo Goci tu gazeta “Shqip” tu Arbinishiiti declarata a Presidentu rumun Basascu. 9.6.2010.

Kristo Goci: Noi nu himurumunj, ma autoctonj cãtuIliradzinjã shi Helenjãunã adunari mari a ConsiluArmãnjilor, cum si akiamã adunaraatsa ma mari a armãnjlu di tutãlumea. Tu Yizmãciun u si facã unãdemostrari culturale a traditulu shia zacunlu a arãmãnjlu Strasbourg.Ma capu ali Sutsati “Armãnji diAlbanii” esti mult cljarã contra aargumentulu di Bucuresht.“Problemu etnic rumun, nu ariligãturi cu arãmãnjlji di Balcan,dzãtsi ti “Shqip” Kristo Goci, , tsifatsi public unã initsiativã naupolitike a ishtãlui comunitet. “ Tas-bitisiastã speculimili ti armãnjljã,ma fitsem unã Partii Politikã cuorientimi europiane ti armãnjlji diArbinishii shi ti tuts simpatizantsljãa ishtãlui comunitet. Domnu Goci,tsi ari experientsã lungã tu politocã,cã eara deputat ali PBDNJ, ahurhidi tora ta s-grastã ca reprezentatupolitic. El fetsi comentu shi tiapandãsia, tsi fetsi Bamir Topi ti

“Noi nu himu rumun,ma armanj, veclji catuilirinja shi elenja shiautoctonj tuMakedonii, Thesalii,Epir shi tu Arbinishii.Rumania nu poati s-n-akiamã noi minoritati alje”. Esti un direprezentatsljã ma cuboatsi ti comunitetuvlah tu Arbinishii,Kristo Goci, tsi greshtiti gazeta “Shqip”,niscãnti sãts dupudeclarata a PresidentuBasescu.

aestu problem. Goci dzãsi cã, “utinjisescu declarata al Bamir Topi,ma agiutara concretã ti tuti etnili,esti fitsera concrete a Programu tiStabilizim-Asotsimu”.

Tu propozimi concrete, KristoGoci nedzi ma n clo cãndu da

opinionu a lui: “Nu poati s-aibãintegrari ti minoritati, ma s-nuavemu un television, i presã scriratãshi ma nu si mviatsã la shcoli limbamaternã”. Unã limbã, tsi pi dupuKristo Goci si greshti di tutsarmãnjlji tsi biniadzã tu Balcanu.


Aista poemã-baladã, esti scriatãaproapi unãsutã di anj ma ninti diarãmãnu Nicolae Velo. Cum s-vedishi tu baladã, Nicolae Velo, scrirãcu un pon mari ti arderea aliMuscopuli shi ti lãtsli tsi pãtsarãbãnãtorljã a ljei. Deadun cu aistu,pon elu scrirã sh-cu unã urrã mariti atselj, tsi u featsirã aistã arderi shiaspãrdzeri a ashtilui cãsãbãmetropol a arãmãnjlor. TiMuscopulea, Velo, greshti ca ti uncãsãbã, tsi ari agiumtã miljelili aliculturilji balcanicã shi tsi tu culturãshi zvilupari economicã esti tunivelu a tsentrului cama zvilupatiali Europiljei di Ascãpitatã(Oxidentalã). Ta spunã scara alizvilupariljei economicã, N. Velo uconparitsioneshti cu Polea(Costandinopulea) shi declarã : “Tsitru luxu ntreatsi sh-Polea”. Taspunã scara analtã a niveluieconomic shi averea economicã abanãtorlor ali Muscopuli (ninti diarderea a anlui 1769), ufiliseashtihiperbola: “Tsi sh-pi meturi aufluri”, tsi vra ta spunã ninga unãoarã scara analtã ali mushutiatsiljeipersonalã shi a ambientului dibãnari tsi fãtsea muscopuleanjljãpãn cãnd spindzura fluri shi pimeturi di areri. Cu tutã aistã, mininu am scupo aotsi, s-kisestu di lapoema al Nicolae Velo, ta s-fac unãisturii a zvilupariljei economicã icãculturalã ali Muscopulii. Ta s-mibag ta scriu opinionili tsi u s-dauma n-hjima, mini, mi cãrtirã dauvargurli di prota cu cai uahurhjeshti poema Nicolae Velo:“Pisti shapti ohturi analti / Sh-pistisheasi vãljuri –alti”.

Mini nu u shtiu sigura, cãMuscopulea era construitã shi s-tindea pisti shapti ohturi (dzeni) shisheasi vãljuri di anamisa di aistishapti dzeni. Poati cã Muscopuleaera construitã di-arihjãna pistishapti ohturi (dzeni) shi N. Velospuni unã veritati. Poati egzistãshapti dzãnopuli (dzeni njits) icãshapti pãrtsãtur a padiljei, realizatidi vãljurli a rãulor (valilor). Tu n-dau skitsi tsi nã da d-l Dhori Falotu libra “Trayedia ali Moscopoli”,n-ligãtura (lju spuni) cu acuadutsljãa cãsãbãlui, nã spuni sheasi (6)rãuri. Cu tutã atsa shaptili aistipãrtsãtur tsi N. Velo li akiamã“ohturi analti”, cum am bãgatã oarãtu terren, nu undzest ca dzeni icãohturi. Ti aistã mi ping s-pistusestcã vargul “Pisti shapti ohturi analti”esti ufilisit di N. Velo ma mult caunã simbolicã. U s-mi ciucutestu tas-u spieg ma mult aoa ma n-hjimaidea a mea cãtse, N. Velo, uufiliseshti aistã simbolicã tu poemaa lui, lju greshti ti Muscopulea.Ninti tsi s-dau ideili a meali , ta s-est cama adukit di dghivisitorljã(cititorljã) , u s-fac unã esplicarishcurtã ali numi Rãmãn . Numa

MINDUERURI (OPINIONURI)Ti poema “Moscopolea” scriata di Nicolae Velo

rãmãn icã arãmãn esti unã soi(idhlja) cu numa Roman . Aistãdeformatsi yini cã sonetili “O” shi“A” dit limba latinã sitransformeadzã tu limba rãmãnãcãti vãroarã tu sonetlu “ã” shi cãtivãroarã tu sonetlu “U”. Ca tieczemplu: Zboru latin “fontana” ,tu limba rãmãnã , si pronuntsã“funtãnã” icã “fãntãnã” .Ashãundzeshti shi tu multi alti zboarã .Cãndu noi dzãtsem “est rãmãn” icã“est arãmãn” vrem ta s-dzãtsem“est roman” . Cu numa Roman siacljima citadinjljã ali ImperatoriiRomanã tu tut teritoru a ljei . Vra s-dzãcã cã cu numa Roman akimljasinea a lor ,tu atsel kiro , shiitalianjljã , spanjolljã , portugezljã ,frantsezljã di azã . Cu numa Romansi akimea shi poporljã dit Balcan(tuts romanizats) cai istorianjljã diazã lj-numest istro-roman , daco-roman , mengleno-roman shimacedono-roman pi dupu poporljãshi bilocãrã tsi s-romanizarã shi tsipi dupu numili di ma n-sus lucorespondiadzã : Iliria (Dalmatsia), Dakia , Thraca shi Makedonia . Cunuma macedono-roman si akimeatut populu dit Epir , Thesalii , Aticãshi Macedonia Romanã (Cu un zbortuts helenjljã romanizats shi nu vralathuseri numa “roman” cu populurumun di azã) Pistuset cã nu aveavãrnu individ tsi s-nu vra ta s-aminta di privilegili tsi ts-dãdeastatusu al citadinu roman , icã s-egzistea individzi, tsi s-nu vra ta sifãtsea membãr al popului imperialtsi u s-imperia pisti poporljã alants.Tiatsa dzãc cã aistã doctrinã ,ufilisitã di Roma, fetsi tsi tutspoporljã ali Imperatorii Romanã siromanizarã shi , cu tuti tsi formarãlimbili a lor neolatini ( tsi undzestmult unã cu alantã) ,si numirã cuunã numã , numa Roman. Ma esticu interes ta spunem cã numaRoman (Rãmãn) ali Imperatorii

Romanã u tsãnem azã mash noirãmãnjljã dit Balcanu sh-ti camamult fãrã influentsa a vãrelji numãdi stat .

Cãsãbãlu ali Roma (Roma diprota) era construitu di Romanjljã(strãpãpãnjljã a noshtsã tsi nãdeadirã numa Roman, Rãmãn) pistishapti dzeni. Ashtilui cãsãbã,construit pisti shapti dzeni, lj-eratãcsitã di la Yupiter (Zeusu roman)ta s-imperea “pisti tutã lumea”.Ashã declara Octavian Cezar(August) cãnd u declamea sineaImperator pisti Roma shi populuRoman (Rãmãn) lu declamea populImperial pisti poporljã alants. Aistãera doctrina cama importantã shisingurã tsi u turnã RepublicaRomanã tu Imperatoria Romanã.Bãgãm oarã cã Roma era construitãpisti shapti dzeni (ohturi).

Costandinopulea (Roma a dau-la, icã dit Datã) era consruitã diRomanjljã (strãpãpãnjljã a noshtsã;tu aist kiro romanizats shi akimeatsRoman di suti di anj) pisti shaptidzeni. Shi ashtilui cãsãbã (Roma diDat) lj-era tãcsitã di la Dumnidzãta s-construilja “Vasiliilja alDumnidzã pisti Locu”. Ashãdeclara Apostul a treispãrdzatsi aHristolui, Imperatoru AyuConstandin, tu kirolu cãnd s-pãtãdzea shi aprukea pistea

crishtinã (s-fãtsea crishtin) .Shi tuaistã arasti s-crui ImperatoriaRomanã dit Dat (Orient) akljimatãshi aistã cu numa Romania(Bizantu). Aistã doctrinã (doctrinaa construiriljei a Vasiliiljei alDumnidzã pisti Loc ) , s-fetsidoctrina singurã pi dupu cai eraorganizatã tutã bana ali ImperatoriiRomanã dit Dat (Bizantu) cum tucãmpu cultural , religioz , militar shialti . Minduest cã ditu aistu kiro yinitradita tsi avea rãmãnjljã cãndmuljerili rãmãni fãtsea unã cãrutsicu tatuaj tu frãmti . Cu aistã cãrutsivra ta spunã cã aist popul (populurãmãn , roman) era populu aleaptdi Dumnidzã ta s-construea“Vasiliilja al Dumnidzã pisti Loc” .Aistã traditã (fãtserea ali cãrutsi pifrãmti) continuã ti aproapi daunjiljã (2000) di anji . Shi tu dzãlili diazã ari muljeri rãmãni tsi ar crutseapi frãmti (namisa di sumfruntseli).Shi aoa bãgãm oarã cãCostandinopulea (Roma dit Dat)era construitã pisti shapti dzeni(ohturi).

Nicolae Velo scrirã tu poema“Moscopolea” cã cãsãbãlu aliMuscopuli era construit “pistishapti ohturi analti”.Fact di-darihjãna icã ufilisit ca simbolicã,minduest cã, N.Velo cu aistã vra taspunã cã Muscopulea era bãgatã (lj-era tãcsitã) di Dumnidzã ta s-construilja “Roma a Trei-la”. Ma cun-dreptu poati si s-facã ntribãrli: Apoati si s-considereadzãMuscopulea ca “Roma a Trei-la” nusingurã ea ca cãsãbã ma deadun cucãsãbadzljã alants construits tuBalcan di arãmãnjljã? A poati s-akiamã aisti cãsãbadz rãmãni, n-cap cu Muscopulea, ca “ImperatoriaaTrei-la Romana”? Ma esti cã u s-lu videm problemu di parteamilitarã shi ocupatsiuniili militari,respunsea (apandisea) esti clarã shishcurtã cã “NU”. Tu atsel kiroBalcanu era ocupat di turtsljã shiegzistea unã imperatorii militarã,Imperatoria Turcã.

Ma a s-lu mutrim problemu tucãmpuri alti di banã, ca tu cãmpueconomic shi cultural. Sã shti toracã Muscopulea dit seculu (eta) aXVIII-ea era cãsãbãlu cama zvilupatdit Balcan cum tu cãmpu economicashã shi tu cãmpu cultural. Aoa sidezvoltarã (disfetsãrã), ti prota oarãtu Balcan, ideili iluministi viniti ditEuropa di Ascãpitat (Oxident) ashãcum shi aoa s-cruira protili elementicapitalisti tu Balcan. Ma tu aistiagiundzer, Muscopulea, nu era un

MOSCOPOLEAPisti shapti oahti- analtiSh-pisti sheasi vãljuri alti,Cu-a ljei njilji di palatiMash tu marmuri ncljigati,Cu gãrdinji di trandafili,Di zãmbili sh-caranfili,Ca icoana-a raiului,Cum nu-i datã-a graiuluiCa s-u cantã sh-ca s-u spunãMushutetsli-lji dipriunãTru-atsea pusta- Arbinishii,Tru fureasca Toscãnii,Di dushmanji anvarligatã,Zilipsitã shi-alãvdatã,Tsi tru luxu-ntreatsi sh-Polea-Doarmi, doarmi Moscopolea!Luna lunjineadzã-nsusSh-pari-cã paradislu-i dipus!Pi-ascumtã nãsã strãbatiPrit avutili palatiSh-veadi stoluzma din casi:Tsi fustãnji mash di mãtasi,Tsi chilinji dit Misirii ,Tsi vilii dit Vinitsii!Pãn sh-pi mestri-s minduhii,Sh-meturli poartã flurii!Doamne, Doamne, cãtã-aveari !Nu-ari tru vãr grai spuneari!.........………………………………….

NICOLAE VELO(1882-1924 )

Di T

han

as H

ange

ara



“isul izolat”.Tuts cãsãbãdzljã alantsconstruits shi bãnats di arãmãnjljã,ca ti eczemplu Gramostea, Shipsca,Linotopea, Nicolitsa, Lunga, Nicea,Belitsa, Grabova, Bitsuki, Frashãri,Metsova, Avdela, shi alti, shi alticonstruiti tu Epir shi Makedoniapãn la Vlaho-Livadi dit Olimp, aveaunã zvilupari analtã culturalã shieconomicã.

Ca alt eczempul, ahorlja diMuscopulea, ta s-generalizedz shialants casãbadz arãmãni u scriu tiVlaho-Livadi, cã aco am statutãaproapi ti 20 dzãli shi estu cãnãscutcu n-dau aspecti culturali shi istoricia ashtilulj casãbã. Biseritsli eraconstruiti cu un stil unic ca stilu abiseritslor dit Muscopuli shi eraanviliti cu ploci di keatrã. Nuntrutu casãbã,biserica cama veklji tuforma di bazilicã era construitã ditanu 1630. Tu casãbã avea shi altibiserits, tu forma di bazilicã,construiti cama nãpoi di anu 1630.Nafoarã di casãbã era un mãnãstircu dau biserits: Ayu Haralamb shiAyu Triada. Ayu Haralamb eraconstruit tu anu 1040. Ayu Triadaera cama veclju shi era construit ditsecul a X-ea . Tu muzeu ali biserikiljatsa veklja si afla unã biblã(evanghelu) tsi li-avea frãndzãli dishiac di lãnã shi tut evanghelu erascriat cu kindãseri. Pãn tu anu 1753tu casãba avea Episcopatã. Tu anu1765 si sculã prota scuolãorganizatã shi cu mults dascalj.Mvãtsãtura s-fãtsea pi limbahelenã, ashã cum s-fãtsea la tutiscuolili iu mvãtsa crishtinitatea aliImperatorii Turcã. Shi ninti di anu1765 avea scuoli pi limba helenã,ma nu era organizati. Avea shi unãbibliotecã cu multi libri. Avea shiunã institutsi iu si adunea ti bãnarishi ti crishteri cilimanj oarfãnj (fãrãpãrints). Tu cãmpu economic , shitu Vlaho-Livadi , si utilizea tutizanatili ,shi ditu seculu (eta) alXVIII-ea avea ahurljitã si sculaprotili manifacturi iu s-fabritseapãndzã shi alti producti di lãnã .Singurã tu Venetsia si exportea , ditaist casãbã , aproapi 450 di sartsinidi mulãr n-tron singurã di unã tipudi stizmã di lãnã , ashã akimeatã“malinã” . Ashã ca Muscupolea shiVlaho-Livadi dit Olimp esticonstruitã tu analtsimea 1200m pistinivelu ali amari shi maximumea alipopulatsiuni tsi bãna tu casãbã ariagiumtã pãn la 7000 (shapti njiljã)di banãtor . Casãbãlu si administreadi un consiul di 7-12 di inshi, tsi sialãdzea di la banãtorljã . Consiljluavea un president shi unvicepresident . Avea giudicata acasãbãlui cu giudicãtor ditbanãtorljã al casãbã . Cum s-vediavea unã organizatsiuni unã solji catu Muscopuli . Cãnd avem tu

consideratã tsi esti mult cunuscutdi tuts nivelu economic shi culturalali Muscopuli , u adush ti ecsempulVlaho-Livadea dit Olimp cu 7000 dibanãtor ta s-adukim cama ghininivelu economic shi cultural acasãbadzlor alants ca Gramustea icãLinotopea shi altsã tsi avea pistiyinljits njiljã (20.000) di banãtor .Singuradministrarea (autonomiaadministrativã) u avea tutscasãbadzljã arãmãnj ali ImperatoriiTurcã shi bana tu casãbadz eraorganizatã ashã cum spush ma n-sus tu arastea ali Vlaho-Livadi icãali Muscopuli . Aistã ndreptati uavea amintatã di prota , cãnd siocupã Balcanu di Turtsljã , shicontinuea su hãrãsea ti totãna shilã si cunushtea di tuts SultanjljãTurts tsi vinea tu capu aliImperatorii Turtseascã. Tu cãmpucultural esti cu biloc s-dzãtsem cã,tu Muscopuli shi casãbadzljã alantsarãmãnj, si zvilupea culturaashãnumitã bizantinã. Cultura aliRomi dit Dat (Bizantu) unãmãstãcãturã ali culturii helenãveacã cu cultura romanã shicristianizmu. Trei-li aisti elementiculturali fãtsea cultura romanã ditdat, akimeatã aljumtrea shi culturabizantinã. Shi gretsljã u akimeaaistã culturã “romeica politizmu”cãnd limba greacã u akimea“romeica glosa”. Poseidushljã camaautentits a ashtiljei culturã eraarãmãnjã shi cultura arãmãnã eracultura bizantinã. U dzãc aistuargumentu cã, dupu seclu a 7-ea(shaptilea) cãnd s-bãgã limbahelenã ca limbã ofitsialã ali

Imperatorii Romanã dit Dat, dipartea al Imperatorlu Iraclios,ahurhji nu singur rehelenizarea apoplui arãmãn ma avem shihelenizarea a poporlulor barbarstatsionats tu aist kiro tu Balcan caProtobulgarljã, Bulgarljã shi alts.Tuti aisti populatsiuni helenizatiinterferarã (hjipsãrã) tu culturahelenã shi elementuri di la culturaa lor shi ashã s-formã unã culturãneohelenã shi unã limbã neohelenã.Ti aistã dzãc cã cultura arãmãnã eracultura romanã dit dat (bizantinã)nuinfluentsatã di interferarea tunãsã a culturulor alti.

Arãmãnjljã ninga continuea suconsiderea sinea ca Popul Imperialshi ca popul aleapt di Dumnidzã tas-construlja “Vasiliilja al Dumnidzãpisti Loc” . Ocupatsiunea turcã uconsiderea ca un blãstem di laDumnidzã ti vãrnã amãrtii mari tsiavea faptã shi ashtãpta kirolu cãndu s-lã sã yãrtea amartia shi u s-lonapoi di la Dumnidzã ruciãnjli . Uspun ti un fact di la pistea religiozãla arãmãnji : Arãmãnjljã tinjãsestmult Stã-Vinãrea shi Stã-Maria , sh-li tinjisestu mult ma mult di alantsãAyi . Yini n-tribarea: Cãtse aistãtinjãseari ti dau-li sãmti themini ?Ghini ti Stã-Maria cã esti mãma alDumnidzã Hristo , ma Stã-Vinãra ?Minduest cã cu numa Vinira(Venera) esti legãta unã tinjiseri tsiu fãtsea strãpãpãnjljã a noci ninti ditsi s-aprukea pistea crishtinã .Minduest cã la Romanjljã (sh-lastrãpãpãnjljã a noci arãmãnj cãndera paganj) u tinjisea Thea Veneraicã Vinira (Afrodhita helenã) ca

mãma al Enea di lju sã strãdzearãdzãtinjli Imperatorljã ali Romi dila protu Imperator , OctavianAugustu . Ashã poati si s-esplicãtinjiserea ahãnt mult ali Stã-Mariishi ali Stã-Viniri la arãmãnj.

Stã-Maria , mãma al DumnidzãHristo , cã cu numa a Hristolu eralegatã Imperatoria Romanã dit Dat(Bizantu) ca unã Vasiliilji di Pace alDumnidzã pisti Loc .Stã-Vinãra(Venera romanã icã Afrodhitahelenã) ca Thea di lju avearãdzãtinjli pãrinteascã ImperatorljãCezareanj ali Romi shi cã dinispetea a Ljei (Venerii) lj-si deadial Octavian , di partea al Yupiter ,n-dreptu ta s-facã unã Imperatorii,shi populu Roman un populImperial, tsi u s-dominea pistialants popor.

Ahtãnt mari era coshientsa shisentimentul imperial la arãmãnji,cãt elj fãtsea curskilja singurãanamisa di nãsh shi nu cu altãmileti ahorlja di arãmãnj . Tucasãbadzljã a lor nu alãsa sistabilizea ti bãnari banãtor di altimilets ahorlja di arãmãnj .Casãbadzljã a lor, locu pi cai eraconstruiti aisti casãbadz s-mutreaca loc sãmt shi nu alãsa s-intra tucasãbã nitsi pulbiri di la alti locuri .Spun ti unã arasti cãnd nesi unpashã turc tu Metsova ta s-fãtseaunã adunari cu conducãtorljã acasãbãlui . Prota oarã si ciucutirã tasi adunã cu pashãlu nafoarã dicasãbã , ma cãnd vidzurã cãpashãlu nu trãdzea mãnã di vinerea




a lui tu Metsova , conducãtorljã acasãbãlui u zdiligara aistã problemimult simplu : Tu intrata a casãbãluilj-dedirã s-caltsã tsãruhi nali shitsãruhili a lui li alãsarã aco tu intratã. Cãnd pashãlu bitisi vizita shi vras-fudzea , tu inshiri dit casãbã lj-loarã tsãruhili tsi lj-dedirã shi lj-mvãscurã tsãruhili a lui . Nitsi s-adutsea loc di nafoarã di Metsovama sh-nitsi s-isha loc nafoarã ditMetsova . Sentimentu shicoshientsã natsionalã mult analtã!Cãnd vedz arãmãnjljã di azã cu unãcoshientsã shi sentimentu natsional(ta s-nu dzãtsem imperial) cãdzutãahãnt n-hima , ts-yini s-ntreghisinea : Yu nesi tutã atsa coshientsãimperialã ? E….! A s-continuãmcu articul ti cai himu ocupats .

Si aproakeã di la tuts studiushljãcã arãmãnjljã posedea (avea tumãnjli a lor) transportul ditu tutBalcanlu . Cãrvãnjli a kirigiadzlu n-kisea di la tuts casãbadzljã arãmãnjishi s-dishcãdea pritu tut Balcanushi unã parti di Europi .Casãbadzljã arãmãnj posedeacomertsu a Balcanlui , posedeazeljlili shi manifacturili a Balcanlui.

Cu laptili shi sumproductili a luis-furnizea nu singur Balcanlu shiunã parti di Europa , ma shi Capu-tsentru ali Imperatorii Turtseascã ,Polea , cum shi armata turcãstatsionatã tu Balcan . Tora poati s-dzãtsem : Vidzutã tu cãmpucultural shi economic , nafoarã dicãmpu militar shi ocupatsiunilimilitari , cu n-drept poati s-declarãm cã Muscupolea shicasãbadzljã alants arãmãni aveaformatã “Imperatoria a Trei-laRomanã” . Ma tu aistã arasti fãrã unimperator n-cap , ma cu un populimperial organizat pit casãbadzsinguradministrats , ashã cum eraorganizats fratsljã a lui latinj(Romanj) dit Ascãpitat pit casãbadzca Venetsia, Firentsa shi alts.

Aistã traditã tu Muscopuli shicasãbadzljã alants arãmãnj , ditkirolu a ljei , nu nascurã tu un “locshcretu” ma avea unã traditã di lacasãbadzljã arãmãni dit kirolu aliMedia epocã, ca cum era Durahu ,Apolonia, Scodra icã Sãruna(Thesaloniki), Dion shi altsãcasãbadz tsi arheololjia shi istorialj-numeshti casãbadz romanj . ShiMuscopulea poati si s-akiamã“Roma a Trei-la” , construitã shi eapisti shapti dzeni , shi ashã lj-dãmn-dreptu al Nicolae Velo sh-ti candasu-oabã ufilisitã ca simbolicã vargu“Pisti shapti ohturi analti”. Mapoati s-dzãtsem cã aistã simbolicãesti ufilisitã shi ti spuneri cãaspãrdzerea a treiljlulor “Romi” eraunã solji. Trei-li sãnt asparti dibarbarljã , ma tu aistã aspãrdzeri nuaru avutã idhlja tihi.

Roma di prota si atacã shi s-furãdi barbarljã . Ma elji (barbarljã), aflatsdinintea ali Romi , si miraculirã dimushuteatsa a ljei shi nu u asparsirã, nitsi u arsirã Roma shi casãbadzljãalants ali Imperatorii . Intrarã tubana di cathi dzuã a ashtilorcasãbadz shi deadun cu banãtorljãtsi aflarã continuirã bana normalã .Loarã di la cultura a banãtorlu a locushi ocupatorljã barbar s-culturarã shis-latinizarã (romanizarã). A s-avemtu consideratã Gotsljã, Lombardyljãicã Nordmanjljã tsi ocuparã Italia shiazã sãntu italianizats.

Roma a dau-la (Costandinopuli)shi ea si atacã , s-furã ma nu siasparsi . Shi tu aistã arasti barbarljã(turtsljã) si miraculearã dinintea alimushuteatsilj a ljei shi nitsi u arsirã,nitsi u asparsirã ma u fetsirã Capu-tsentru ali Imperatorii a lor, sculatãpisti Imperatoria Romanã a Dau-la(Bizantu) surupatã di elj .

Mult aljumtrea era tihia ali“Roma a Trei-la” (Muscopulea) shi

a casãbadzlor alants arãmãnj ali“Imperatorii a Trei-la Romanã”. Tuaistã arasti barbarljã nu vinãrã dialjura . Avea suti di anj tsi bãnaaproapi di Muscopuli shi dicasãbadzljã alants arãmãnj .Diversitatea (Aljumtramea) alantãesti cã “Roma a Trei-la”(Muscopulea) shi casãbadzljã alantsarãmãnj nu goalã si atacarã shi s-furarã ma shi s-arsirã shi s-asparsirãpãn di thimelju , cãnd populatsunia(arãmãnjljã) lo arratia prit Balcanushi Europã . Cum s-vedi agrimea abarbarlor dit aistã rasti era multmari , shi era agrimi di priciã . Nuavea cum s- undzea aljumtrea cãndaici barbar avea n-cap unã monstrãca satrapul a Epirlui Ali Tepelena .Dau-li Romi alanti (prota shi a dau-la) continuadzã shi azã s-lunjinljadzã sh-cama mushat di maninti, cum tu culturã shi tueconomii , cãnd “Roma a Trei-la”(Muscupolea) dicara si asparsi pãntu thimelj , pisti nãsã esti sculatã

continueshti di pagina 15 unã hoarã ftohiã . Cu n-dreptuNicolae Velo tu fund scrirã : “AzãMoscopolea tsã pari / Ca vãrnuMurmintu mari”. Aistã hoarã ftohiãdi azã aspari canda scoalã dzeditushi acuzeadzã atseli tsi ucãtãndãsirã tu aistã situatãcasãbãlu cama avut shi lunjinos aBalkanu, Muscupolea. Aistu era shifundu aljumtrea (nu unã soi) a Trei-lu Romi

Aisti sãnt n-dau di opinionili icãminduerli a meali. Nkisi di lapoema “Moscopolea” al N. Velo, nuta s-fac analiza letrarã a ljei ma uloi ca motivu, ta s-dau n-dau diveritatili tsi spun, cã cai ari futãarãmãnjljã. Aistã u feciu nu ti egonatsionalã ma tsi cathiunu diarãmãnjljã ( tsi continuadzã suconsideriadzã sinea arãmãn) si-ljserviastã ta s-adukiastã cã iu u s-nagã shi iu u su ducã aistãnatsionalitati imperialã, tsi azã estitu unã pericolozitati mari diasimilari.

Yani Mantsu, Presidentu aConsilu Armãnjilor umplu tu 2 diAlunar 60 di enj. Banã lungã shisuciesi la lucãru a lui tiarmãneamea. Di parea ali revisti“Fãrshãrotu”.

KIRA IORGOVEANU-MANTSUNu ti-aspare, Vrute!S-minâ loclu pri cari imnji?Dukeshtsâ cumu fudzi sumu cicioari?Nu ti-aspari, Vrute, nu ti-aspariCâ Amintari, Alinari nu-ariFârâ lacârma ditu suflitlu tsi doari!

Dukeshtsâ câ tsâ-lj greauâ Alinarea?Câ nu ti-ncapi truplu,-nvirinarea?Nu ti-aspari, Vrute, nu ti-aspariAlba dzuuâ iar va s-veadâ-n dzari:Cumu dupu ploai, iasi diznãu soari!

Dukeshtsâ cumu Kirolu ancâneashti?Avdzâ di-Alargu boatsi tsi nâ greashti?Arudzinati dzâli di va nâ kindruiascâBânata banâ daima-i ma giuneascâ!Nu ti-aspari, Vrute, nu ti-aspariAhâtu kiro câtu Vrearea-nâ nu keari!

2-lu di Alunaru, 2010


Çfarë janë arumunët apo vllehët,cili është identiteti i tyre, psepërpiqet Rumania t‘i quajë sipjesë të popullit rumun, dhe psebëhet luftë me shifrat kurpërmenden arumunët e Greqisëdhe Shqipëristë?

Prof. Thede Kahl jep përgjigje

për këto pyetje. Ai ka shkruajturdoktoraturën me studimin evllehëve të Ballkanit. Studimi i tijështë botuar në librin “Etnicitetidhe ndarja hapësinorë e arumu-nëve në Europën Juglindore.”

Deutsche Welle: Prof. Kahl, çfarëjanë arumunët, ose vllehët eShqipërisë?

Prof. Dr. Thede Kahl: Rumunët everiut të Ballkanit dallojnë ngaarumunët ose vllehët në jug të tij.Duhet shpjeguar se në të gjithapopujt e Evropës juglindore dhe nëRumani, gjatë mesjetës ka qenë ezakonshme që rumunët të quhenvllehë. Me fillimin e identitetevenacionale dhe të shteteve nacionalenë Europën Juglindore, shohim tekvendet ku jetojnë rumunët nëBallkanin verior, pra mes vllehëvenjë rikthim të rënjëve latine. Botavllehe heq dorë nga emërtimi ivjetër dhe kalon tek emërtimirumun, domethënë që t‘i quajëvllehët rumunë. Nëse ne sot gjejmëvllehë në Ballkanin jugor, Shqipëridhe Greqi atëherë kemi të bëjmë meemërtim të njëjtë. Por, rumunët qëkrijojnë shtetin në veri të Ballkanitdhe vllehët në jug të Ballkanitdallohen nga njeri tjetri. Ngapikëpamja gjuhësore rrënjët janë tënjëjta tek e ashuquajtura latinishtjavulgare, dialekti roman që flitej prejpopujve të lindjes. Por gjuhët janëzhvilluar të ndara nga njera tjetra,që prej më shumë se 1000 vjetëshkanë zhvillime të ndryshme dhejanë sot aq të ndryshme saqë nukmund të kuptohen dhe nëpërgjithësi nuk kanë bazë për njëidentitet të përbashkët. Në mes tëvllehëve (arumunëve), nuk mundtë gjenden njerëz që identifikohenme rumunët, dhe anasjelltas.

Deutsche Welle: Atëherë psepërpiqet Rumania t‘i quajëvllehët të vetët?

Prof. Dr. Thede Kahl: Në principqë prej krijimit të shtetit rumun dhelindjes së idesë nacionale rumune,ka lindur edhe ideja që praktikishtjo vetëm rumunët që jetojnë nëterritoret e shtetit pra rumunët dakë,por edhe të gjithë popujt që dikurjanë quajtur vllahë, që flasin gjuhëqë i ka rrënjët tek latinishtje vulgare,të numërohen brenda popullitrumun. Jo vetëm arumunët në Greqidhe Shqipëri, por edhe rumunëtmeglenë në Maqedoni, dhe istro-rumunët në Kroaci. Kjo do të thotë

Thede Kahl: Rumunëtdhe arumunët dallojnënga njëri tjetriqë pikëpamjet nacionale rumune ishohin të gjitha këto grupe si pjesëpërbërëse e popullit rumun. Ngapikëpamja etnografe kjo është njëmënyrë e të menduari e “Rumanisësë Madhe”, dhe nuk i përgjigjetidentitetit të këtyre njerëzve.Arumunët në Shqipëri dhe në Greqi,kanë qenë shumë të lidhur mebizantizmin dhe mësuan më shumëgreqisht dhe shqip e u përshtatën mesunduesit osmanë. Ata nuk kanëpatur të bëjnë me rumunët në veritë gadishullit, për 1000 vjet merradhë ata nuk kanë qenë në kontaktme Rumaninë dhe Moldavinë. Pranë princip është ide nacionaliste eshtetit rumum, që kërkon t`i ketëpjesë të saj këto grupe. Kjo ka bërëqë në shek. e 19 -të Rumania tëngrinte një sistem arsimor në jug tëBallkanit, me mbi 100 shkolla dhekisha, në mënyrë që të pengontearumunët që të vazhdonin tëasimiloheshin gjuhësisht nëshqiptarë dhe grekë dhe t`irumanizonin, duke u përpjekur qëatë gjuhë romane që u kishte mbeturta kthenin në rumune, dhe kështutë shtonin popullsinë rumune. Pornuk ia dolën kësaj mbanë me sukses.

Deutsche Welle: Kalojmë tekarumunët më pas. Unë kam paturshoqe dhe shokë që janëarumunë, që e kemi ditur qëkemi ditur që ata flasin edhe njëgjuhë tjetër përveç asaj shqipedhe që quhen arumunë, që kanënjë prejardhje tjetër. Por kjo nukna ka penguar gjatë sistemitkomunist. Si shpjegohen lëvizjete mëpastajme, kanë të bëjnë mekthim në identiet?

Prof. Dr. Thede Kahl: Nëse shehsot identitetin e arumunëve tëShqipërisë, duhet të shohësh qëekziston një ndryshim i madh para1990 dhe pas 1990-ës. Mund tëthuhet se ka ata kanë patur njëidentitet gjuhësor që i ka dalluarnga pikëpamja gjuhësore dhekulturore nga shqiptarët. Para 1990-ës nuk ka patur konflikt identitetiqë do tu thoshte pjesës më të madhetë njerëzve që të mos ishin lojal meShqipërinë, kushtet kanë qenë krejttë tjera në atë kohë. Pas vitit 1992,93 shohim një zgjim identiteti dukefilluar me Shqipërinë jugperëndi-more dhe qëndrore, ku u krijuanshoqata arumune që filluan tëkujdeseshin për gjuhën arumunedhe kulturën. Krejt në fillim kjoishte një lëvizje kulturore dhegjuhësore e përqëndruar në ruajtjene identitetit lokal të arumunëveshqiptarë. Por shumë shpejt kjolëvizje filloi të vendosej në kontaktme Ambasadën rumune, mepolitikanët rumunë me shpresën emarrjes së ndonjë ndihme. Nga anatjetër, ata persona që përpiqen tëdistancohen nga arumunët dherumunët, kanë tendencë të jenëgrekofilë, pra orientohen më shumënga Greqia. Në Shqipëri u pa nëmes të viteve nëntëdhjetë qëorientimi drejtohej nga përfitimetekonomike. Nëse Rumania ofrontebursa për arumunët që jepninprovimin për të thënë se kuptojnëpak rumanisht prandaj mund tëstudiojnë në Rumani, atëherëgatishmëria për tu treguar rumunështë sigurisht më e madhe. Dheështë e qartë që Greqia ka shancemë të mëdha që t‘i deklarojë

arumunët si grekë, sepe ka qenëdhe është vend më i pasur seRumania, dhe ka kohë që është nëBE. Duhet thënë se politikanët eatjeshëm kanë qenë të interesuar nëpërfitime më shumë se sa nëruajtjen e kulturës së vetë lokale.Nëse do të ishte për ruajtjen ekulturës, atëherë ata do ta kishinbërë këtë pa Rumaninë dhe Greqinësepse kultura arumune ështëkrejtësisht e pavarur dhe gjuhashumë larg rumanishtes.

Deutsche Welle: Pse bëhet luftëme shifrat sa herë bëhet fjalë përarumunët e Shqipërisë dheGreqisë?

Prof. Dr. Thede Kahl: Nësemerresh me shifrat dhe pyet saarumunë jetojnë ku, atëherë keproblemin që ke gjithnjë kurpërpiqesh të përcaktosh pakicat.Sepse zyrtarisht në princip pakicatdalin nga numërimi i popullsisë.Nëse për shembull në Greqi nukbëhet numërim popullsie ku tëdalin në pah pakicat, atëherë del senumri i arumunëve në Greqi ështëzero. Megjithatë në Greqi jetonnumri më i madh i arumunëve. Ngapikëpamja etnografike, mund tëbëhen vlerësime dhe të thuash qënë Greqi jetojnë 200 mijë arumunëdhe në Shqipëri 100 deri 150 mijë.Por këto janë vetëm vlerësime,sepse nëse dëgjon shoqatat earumunëve ata përpiqen ta rrisinnumrin e arumunëve për të marrëmë shumë të drejta.

Intervistën e zhvilloi Aida Cama

Prof. Thede Kahl da unãintervistã la Deutsche Welle tiarmãnjlji shi raportu a loru curumunjljã.

Ia njedzu ali intervisti:Titlu: Rumunët dhe

arumunët, dallojnë nga njëritjetri: Pi armãneashti: Rumunjljãshi armãnjljã si alegu un dialantã (aru dhiafurau un cualant).

... ”namãsa di arãmãnj, nu s-aflã oaminj, tsi si identificadzã carumunj shi namãsa di rumunj,nu ari oaminj tsi si identificadzãca arãmãnj...

...”Ideli natsionalisti rumuni,li ved grupili istro-roman,meglenji shi armãnjlji, ca parti apopulu rumun. Pidupu ideaetnograficã, aestã esti unãmindueri ali “Rumania atsaMara” shi nu si uduseshti cuidentitatia a ishtãlor oaminj......

.....Tu printsip esti ideinatsionaliste a statu rumun, tsicaftã s-iabã bucati di a lje aistigrupuri.....

......Elj (rumunjljã) sãntuciucutits ta s-ilj facã rumunj (cushkoli shi biserts rumune) aistigrupuri, ta s-avdagã populurumun, ma nu agiumsãrã dot tasu facã aestã....


Di Nicu Keaici

Armãnji prota oarã ahurhirã s-duca tu Australii cãtã la anjlji 1960.

Io vinj tu Australii la anlu 1970dit Ghemanii, ma original hiiu ditex.Yugo-slavia/FYROM. Escuamintat la muntslji Rodopi, numultu diparti anamisa di treilisinuri cu Gretsia, Bulgaria sh Yugo-slavia. Tut tu loclu dit Makedoniaanticã. Nu shteam cã ari ahantsãmultsã armãnj aoa tu Australii.Catã la anjilji 1985 earam cu lucrula Internatsional Airportu aoaSydney. Aclo iu earam acãtsat cupramatia di lucru, avdu doi oaminjcum s -varyea un alantu cu boatsianalta pi limba vãrgãreascã.

Unlu di nãsh gri tsi gri, shi s -dipãrtã. Alantu armasi aclo pi ningamini sh lu ntreb: Tsi iasti anagheadi va vãryits? Nji apandasi pivãrgãreashti, “e, a masai sh -vlashkiot” (ti mini nu shtea tsi hiiu).Nji bagai tu minti s- ashteptu s-toarnã pri aoa atsel om. Nu tricumultã oara sh -nali treatsi omlunipoi cu alui lucru. Lji griiu pi limbaa noastã: ore om, armãn eshtsã tini?Arman cu tuti tsãruhi nji apandasi.Di iu eshti sh- cum, ari armanj aoa?Cum nu ari, ari multsã di hoaraMuluvishti. Cunushtearea cuYonce Gramosli mi dusi lacunushteari cu multsa armanj diSydney sh- cama largu. Ashiahurhim cu seara armãneasca,reghistrari sutsata di ethniamakedon-armãn la normi cu reguliAustraliani.

Aoa sãntu vinits a noshtsaarmanj di tuti statili Balcanitsi,cama ghini dzãsã dit MakedoniaAnticã ica istoricã. Cama multsasãntu di Gãrtsii sh- ditu ex. Yugo-slavia actual FYROM.

Si aflã cãti vãrnu sh- dituMakedonia partea di Bulgaria sh-Albania. Cu seara armãneascãahurhimu cãtã la anlu 1987 sh -dupu vãrnã ndoi anj ahurhim cureghistrari di sutsati. Prota sutsatãfu reghistratã cu numa,Armãneascã Sutsatã Sydney inc.Dupu niscãnts anj, fu prireghistratacu numa Macedoarmãnj. Atsea ditsoni easti reghistratã cu numaMakedonarmãn Community ofAustralia inc. Tuti aesti alaxeri s-featsirã di ni ghini cunushtearitricutlu cu Istoria di Makedon-Armãn.

Himu reghistrats shi cãnãscutstu Australia cu numa di Makedon-Arman comunitats dit Australia.Nu avem keaditsi di vãrnu ti numash- identitea a noastã di Makedon-

Armãn aoa tu Australia. Mbodyiuica keaditsi nã yinu di pistri amaridi oaminj di ethnia a noastã, maghini dzãsã di armãnji di Scopia,cari andupãrã vargarismu/slavizmu dit FYROM ti makedonjishi atsei tsi dealihea sãntumakedonji antits, si hiba tricuts caVlasi (aoa nu para sãntu acãtsati tuisapi planguri a loru, ca spun kiraturi).

Pãnã tora cu a noastã activitatipi ningã serili armaneshtsi, tsi avemfaptã, avem cilãstãsitã pi laautoritatsli Australiani shi himutricuts la idyi reguli sh- normi cundriptats, cari li aru sh- alanticommunitãts di alti limbi. Aestãcãftari fu amintatã. Ashi idyea cu anoastã cãftari la media ditAustralia, zãptasim vurgãrlji-slavoni dit FYROM, grets, shiptari/

Makedonj-armãnjlji di Australii

gheganj, serbi-slavoni etc, shi nucama refereadzã ti ethnia icãcommunitea di Makedon-Armancu prefixu Vlasi, Vlahi, Cioban,Tsintsar etc. Atsei armãnj cari auemigratã dit idyea hoara i camaaproapea, bãneadzã tu compactu,tsi vra si dzãcã aproapea di undistrictu. Fumeljli a loru, cum amvidzutã shi avdzatã u zburasculimba a loru di pãrintsã,armãneasca. Alants tsi bãneadzãcama sprãndits, a loru fumelji nupara u grescu limba di pãrintsã, mas -dukescu pirifanj ca fumelj diMakedon-Armãn. Ari sh- misticatifumelj, cu grets cu vurgari ditFYROM etc. Niscãnts di aestmisticãturã di fumelj nu paradukescu limba armãneascã.Radio programu pi limba di

Makedon-Armãn/armãneascã,ahurhi prota oara aoa Sydney tudauli di Cirshar anlu daua njilji shiunu. ( 02. 06.2001 ).

Sãntu tsintsi membri di a noastãcommunity ashi cum cafta reguladi la radio stashoni. Cathi unpãlteashti membriljã unã oarã tuanu. Niscãntsi di membãrlji sãntu:Pero Gasho, Pandeli Kushca,Tashcu Gramosli, Sima Simacu,Zica Dzurdzu, Nicu Keaici. Radio-programu, si transmiteashti unãoara tu stãmãnã, cãti unã sihati dioara pi dzua dumãnica, cu ahurhitala oara 4 pm pãnã la 5 pm ( oara 16pãnã la 17) Lucru di radio program-l dutsi Nicu Keaici sh ZicaDzurdzu, ashi idyea hãrgili sãntupãltiti di Nicu Keaici sh ZicaDzurdzu.


Mi akiamã Ana Maria Manolake.Estu fitica a une armãnã cu numa difiatã Kiratsa Naum. Estu faptã shicãrscutã Banat, tsi ti niscãnti motividiversi, nu u shtiu limba ali mami shinicã u shtiu isturia a stãrpapinjlu amelji.

Aestã easti posibilitate, cã mini nuu shti limba shi traditili veclji. Pãrintsljãsi ciucutestu ta s-tsãnã traditli shi negma diparti cãndu dzãcu tsi unã armãnãvra si mãritã cu un armãn shi nu cu unmucan shi alti natsionaliteti. Poati cuaestã estu dacord, cã printsljã facusacrifitsi. Tu ndreptu, exzisteshti un lucmult ma rãu ti noi armãnjlji, ti noi tsibãnãm nafoarã di Patridhã, tsi bãnãmuaoa tu Rumanii, cã elji nu sãntu etimita s-ni da mãna ti ndrepturã a noasti caarmãnj. Ti mults arãmãnj, aistãcunushteri di statu rumun, u s-ibã unãagiutari mari. Ti aestã, mults cilimanjdi famillji armãnã, nu ari cãtsã s-nviatsãlimbi xeni la shcuolã, ma s-nviatsã libaarmãneascã. Ma s-aibã shcioli pi limbaarmãnã shi mini s-amu tãrcutã likia dishcoala media, u s-neg ta s-nvetsu acoshi s-acultu ti stãrpapinjã a melji.

Vreu s-dzãcu, cã mini nu estuanalfabetã tu grea ali libilji armãneascã.Amu nvitsatã singurã ta s-grescu cãtuma bunã limba a mia. Amu ascultatã

muzicã shi alti shi tu tre enj amu imnatãdininti.

Nu amu faptã multã comunicare tuaestã limbã, ti atsa multi zboarã liagãrshescu napoi. Tu niscãtsi anji amuscriratã poezii pi limba rumunã.Niscãnts nj-dzãsãrã cã u si fitsia unãadunari armãneascã Dudeshti. Aoa miaudnai cu mults oaminj arãmãnj vinitsshi lu spush factul, cã vroi scrir poeziipi limba armãneascã. Aoa mi adunaishi cu poeta atsa ma mara aliMakedonii.. Ea mi pimsi ta scrirupoezii pi limba armãneascã shi su daudinintia a ominjlu. Inspirimia a miaeara pau a mel Dima Naum. Mini nuaviamu relati buni cu nãsu, ma tusufãltu a melu eara, lu vramu didarihina. Scrirai poezia a mia di protadedicatã al papu:

Papu a meluDiparti escu di tini,Diparti papu a meluRãu nj-ljini ta s-plãngu.Singur ti doru a tãlu.

Armãnjlji azãLa stania di valeCu tini nidziamCu botsia a lui cãntam.

Cu doru noi stãmTutuna s-inj cãntsi.Cu boatsia a ta caldã,Dada s-nj-aduts

Diparti escu di tini papu a melu.

Mi emotsionai dupu dghivisera shiahurhi s-plãngu, nu u shtiu cãtsãahurhi ta s-plãngu. Eara un emotsionumari, cã sentimentu a melu eara vãrsatãtu aestã poezii.

Atsa tsi scrirai eara un yisu nirealizatã, eara acãtsara ali bani.

Aestu an, directoara ali shcoali iuestu mini, mi ari recomandatã, ta s-miscriru tu un curs di literatureTimishoara. Aestã eara unã suprizã timini.Unã altã shcolã, tsi aviamupartneriteti, nj-dzãsi ta s-negu tuAlbanii. Vizita tu albanii eara cã eljisãntu armãnji shi ti aestã amu agiumtãta scriru poezii: “Ah! Armãna mia” shi“Papu a melu”. Vreu s-dzãcu, cã ninga

nu nj-ari fudzita frica ts s-grescu pilimba armãneascã. Amu agiumtã ta s-discljidu gura shi nu mi toru dinipoi.Ti aestã escu prifanã shi cãtsã nu u shtiumult ghini limba a mia. Escu prifanãtsi escu armnã shi vroi tsi shi alants s-ibã ashi ca mini. Ma noi vremu ta s-niciucutimu, ta s-kirdhãsimu atseli tsivremu.

S’biniadzã armãneamea.!Manolake Ana Maria

Tu Albanii, tu data 16/07/2010 si tsãnu Tiranala hotel “Diplomat”, adunarea areprezentantsilor di ma multili sutsati diArbinishii cu aistã radha di cuvãndz:

1. Prezantara a protu abecedaru armãneascu‘Sã-nvitsãm armãneashti”, tipusitã tu Arbinishii,cu autor Sultana Shteriova shi Goran Costov,adaptatã shi turatã pi limba arbinishiascã ticilimanjlji armãnj di Arbinishii di domnu SpiroPoci. Deadun cu abecedaru si prezantã shi cartia“Rãdzãtinjli” (pãrmith ti njits sh-ti mar), cu autorCustandin Trandu.

2.a) Ankiserea a nvitsarãlji ali limbiarmaneashti, ( Video di hoara Andon POCI cuprotili emocioni shi momenti di dzãlili di prota,cu ficiuritsljã ali hoari shi dhascala Zoitsa Poci.

b) PowerPoint Grabova SOS-ARMANIANCULTURAL HERITAGE IN DANGER).

3. Continuitatea a ndridzearilji a FSCAA(Federata a Sotsatsilor Culturali Armanjilor diAlbanii), actu andoilu.

Auditorlu u tinjisira cu prezentsa a lor:Presidentu a CA dn.Yiani MANTSU,

Secr.Gen. dn Nikulaki CARACOTA shiPresidentu a Faraljei Armaniasca di Rumaniadn.Steryo SAMARA.

Aistu activitet special di ma mara simasii sirepresantã la ma vadzutlu site televiziv albanezNEW-24 tsi si dedi shi cu satelit cathi disa di oarãtu 24 di sãhãts.

Tu 17/07/2010 dimiatsa, un grup cu dauauto, n kisimu s’asutsamu trelja oaspitslja anoci(noshtsi) vinits di Gjermanii, Frantsã shiRumanii, ta s’videm frats di anoci pit hoarili diAvlona, Saranda, Aryirocastru, Permeti, Colonjashi Curciau.

Tu 18/07/2010 si tsãnu Curciau Adunara aCA ti yurtia -andamusi di Moscopoli.

Tu 20/07/2010 pi TV PLANET Tirana-Albania, Hrista GOCI dedi napoi unã alta

ACTIVITATI

intervistã ti momentili ma actuali tsi ocupaArmaniamia di Albanii shi ma alargã:

1. Declarata BASESCU, 2.Protlu Abecedar Armanescu- apandisi

concreta a armanjilor di Albanii, 3.Yurtia ali dzua di Stãmarii 15 di Agust

Moscopoli.Tu 22/07/2010 la Parlamentu Albanez, Hrista

Goci avu una adunari (meeting) cu deputatsi dinatsionalitatea Serbã, Boshnjacã, Ashcali shi

Goran tu parlamentu Kosovar. Cuvenda earaavrrigara di situatili a minoritatsilor tu Albaniishi Kosovo, cum putem s’agiutamu unu alantushi alti. Di natural lj-cãlãsimu la andamusia diMoscopoli.

Tu 23/07/2010, grupu di cãntitsi di hoara “A.Poci”, eara la festival folcloricu “DivaniLungiot”, tsi si tsãnu di 22-24 Alunar tu hoaraDhocsat ali Lungerii, Ghirocastro. Cu cãntitsli aloru pi limba armãneascã, spusirã vreara tifolcloru a nostu.

Gjini s-ni videm la alti activitats.Corespodentu a “Fãrshãrotu”


Nga Arqile Piperi

Duke rilexuar librin“Mushti i fjales” tëstudjuesit dhe shkrimtarit të talentuar vllah enjëkohësisht te mikut tim të vjetër Mihal Krimçe,fabula këmbora me moralin në fjalët saj “Biekembora, tundet e gjora, therret, gjemon,po..kush e degjon?!”, më ngacmoi pasi mu duksi një “thirrje” ngacmuse shoqërore, ej o miqsikur më keni harruar, e në moment më lindiideja të bëja një bisedë të gjërë me Mihalin përkrijimtarinë ë tij. E kështu bëra, i bëj një telefonatpër ta ftuar për kafe duke i thënë dhe arsyen, kunga ana tjetër e telefonit dëgjova gadishmërinëe mihalit. Të nesërmen rreth orës 1700 Duke priturMihalin te taverna “Gashi” në hyrje te urës sëkishës së shën GjergjiT nga kati i tretë i së cilësdukej qartë Kisha si dhe rruga kryesore e qytetittë Fierit duke u bashkuar me horizontin tej nekodrat e Qafes së Koshovicës. Në pritje tëMihalit, po meditoja për forcën e fjalës nëkrijimet e tij dhe më erdhi ndërmënt fabula e tijFjala ku me konçizitet ai e shpreh: “Hyri në gurë,e thërmoi, hyri në dru, e lulëzoi, hyri në kokë, eburrëroi”, e në këtë moment ja bef në der Mihalime atë ecjen e tij karakteristike te menduar, mesupin e djathtë pak sa te mënjanuar, mebuzëqeshjen e tij të cilën ja hijeshonin shumbukur sytë e qeshur e dashmirës dhe thinjat eargjendëta. Pa e njohur Mihali të jep përshtypjene një personi që jep dhe do mirësi e miqësi kufjalët te fabula e tij Miku i shkojnë përshtat sishpirtit të tij por edhe pamjes së tij të jashtëme“Ka ne bote/ miq per fiq,/por edhe per koke./Mikute miku,/pritet me nder,/me shume zemer,/sesavere!”

Pasi u përshëndetëm me përshëndetjen tonëkaraktteristike kum esht llaj frate, porositëmkafet e filluam natyrshëm bisedën tonë si dy miqtë vjetër, ku jeta më ka dhënë mundësinë dhenjëkohësishtë kënaqësinë të kem njohje e shoqërite vjeter me të. Mihali duke gjerbur kafen filloitë më fliste me modesti e këndshëm per jetën etij, eksperiencat e tij, emocionet si dhefrymëzimet për krijimtarinë e tij të larmishme.

Unë kisha marr me vete 3 volumet e serisë“Mushti i fjalës” si dhe librin “Fabula tëzgjedhura”, Mihali kur i pa, më tha me të qeshur,Arqile je tepër i kujdeshëm dhe se më duket sepo më privilegjon. Unë ju përgjigja duke i thënëse nuk ka se si të ndodhë ndryshe pasi unë mety e quaj veten të përfshir në fabulën Miku dukei treguar dhe faqen 95 të librit me fabula “Mushtii fjalës” volumi i dytë. Ai buzëqeshi duke marrëhijshëm një skuqje të lehtë në fytyrë.

Biseda na rrëmbeu e ngërtheu në rrjedhën esaj sa e humbëm sensin e kohës e te hapësires, ekur kamarieri na tha për të paguar se donte tëmbyllte lokalin pam që ora ishte 2330 minuta.

Biseda më la shumë mbresa, por më ndihmoipër në krijimin e një ideje më të gjërë si dhe tënjë njohjë më të qartë e të thellë të krijimtarisë sëtij, të cilën po mundohem, me aq sa do mundempër të bërë një përshkrim e vlerësim të shkurtërtë krijimtairisë të Z. Mihal Krimçe, dukemundësuar për lexuesit njohjen e veprës së këtijvllahu bashkëkohës tonin, e të përkushtuar perkulturën, traditat dhe trashëgiminë mrekullishttë larmishme të komunitetit tonë vital.

Mihal Krimçe është diplomuar për letërsi nëUniversitetin e Tiranës, në vitin 1974. Ka rreth

Shënime për krijmtarinë dheveprat vllahe, të shkrimtarit dhestudjuesit vllah Mihal Lili Krimçes40 vjet përvojë pune në arsim, mësues i letërsisënë shkollën e mesme dhe drejtor shkolle nërrethet e Beratit e të Fierit. Aktualisht punon sispecialist i kurrikulës e cilësisë në DrejtorinëArsimore Rajonale, Fier. Veç punës në arsim kapatur e ka bashkëpunim të hershëm me Institutine Gjuhësisë e të Kulturës Popullore, Tiranë, kuka dhënë ndihmesën e vetë edhe në botimet ekëtyre institucioneve shkencore. Ka paturbashkëpunim me gazetën “ Fratsia “, të shoqatës“Arrëmënjli din Albani”, ku për 10 vjet qe ndërbashkëpunëtorët e saj më të zellshëm. Ka botuarrreth 20 libra të fushave të ndryshme si dhe njësërë artikujsh e botime në gazeta e revista tëndryshme.

I.NË FUSHËN E FABULËS:“ Mushti i fjales “,1,viti 2000.“ Mushti i fjales “,2,viti 2001.“ Mushti i fjales “,3,viti 2002.“ Vera e fjales “,viti 2003.“ Fabula te zgjedhura “,1,viti 2004.“ Pragu i fjales “, viti 2005.“ Aroma e fjales “, viti 2008.“ Pengu i fjales “,viti 2009.“ Kambanat e fjales “,viti 2009.“ Fabula te zgjedhura “,2,viti 2009.“ Kuvendi i fjales “, viti 2010.

Në këto botime të mësipërme, autori tregonse ka një njohje të filozofisë së fjalës dhe di tashprehë atë me forcë ë në mënyrë konçize, kupër këto botimë është cilësuar, si kultivues dhe idashuruar me fjalën.nga rrethet artistikore

II. ESE DHE PROZË:“Ethe neper gjethe”, viti 2006.“Midis vlleheve te Shqiperise”, viti 2006.“Midis vlleheve te Shqiperise”, viti 2008,rib.“Skica letrare vllahisht-shqip”, viti 1998.“Spiro Gollgota”, monografi, viti 1999.“Shkolla midis reformes dhe standarteve”,

viti 2009.“Hapesira edukative”, viti 2010.“Folklor vllah”, viti 1999.“Ese”, viti 2010.

Autori vazhdon të shkruajë edhe në fusha tëtjera të edukimit dhe gazetarisë, sidomos nëgazetën “ Mësuesi “.

Botimet e tij për fushën e arsimit janë tëvlerësuara nga Ministria e arsimit si dhe janë tënjë niveli bashkëkohor, të cilat janë të kërkuaranga nxënësit por edhe mësuesit.

Mbi të gjitha në botimet e Mihalit, duket qartëe njëkohësisht të tërheq vëmendjen interesi dherefleksi ndaj trashëgimisë së kulturës, gjuhës, evazhdimësisë të traditës vllahe. Në këtë sens,Mihali ka shumë shkrime të veçanta dhe tri-katërlibra enkas për këtë popull, ndër më të lashtit eBallkanit, të cilët po mundohem të japë njëvlerësim të shkurtër:

I. “Folklor vllah” – “Furijë di inëmë” (Florinjzemre”, botuar në vitin 1999. Gjejmë aty, lirika

nga më të ndjeshmet shpirtërore nga jeta dhembijetesa vllahe. Vllehët, që më shumë se të tjerëtkanë jetuar lartësive dhe gjelbërimeve, kanë diturta përjetojnë këtë realitet praktikisht në jetën epërditshme, por edhe ta jetojnë shpirtërisht, gjëqë e shohim të derdhur në aq këngë vllahe. Atadinë t’i këndojnë natyrës. Dëgjoni interpretimete tyre në fyell, sikur sinfonia natyrore dhe baritorezbret nga qiejt e maleve. Ndjek rrjedhënmërmërore e kristalore të burimeve. Fërfërimëne lofatës e të frashërit, përgjërimeve të lisit e, camë lart, të bredhit e pishës. Aty gjen blegërimëne qingjit e kecit, thirrmën plot merak të bariut ebareshës, aromën e qumështit në vedër, shijen etrendelintë të salcës së kosit. Gjen egërsinë e acartëtë ujkut ndër korije e stane. Sheh velenxat plotmollë e lule, kuvertat aq të peisazhuara sa vetëmnjë amvisë vllahe di t’i end aq bukur si askushtjetër. Edhe Penelopa e Odiseut do t’ua kishtezilinë. I shihni edhe sot në Vithkuq, në Voskopojë,në Shëngjergj( Devoll ), në Llëngë, në Grabovën eValamarës, në Elbasan, në Selenicë, në Stan-Karbunarë, në Perlat, në Dukas, Drizë e në Stan-Çipllakë të Fierit, në Divjakë, në fshatrat eGjirokastrës e të Përmetit, në Sqepur e Perondi,kudo ku jetojnë vllehët. Këngë-poezi të derdhuramjeshtërisht dhe të mbledhura me aq emocionnga autori i librit.

II. “ SPUNERI “, “TREGIME” , shkruar nëdy gjuhë, në vllahisht dhe shqip, veç vleravegjuhsore, sjell botë nga bota e vllehëve, në mbarëspektrin e jetës së vllehëve. Tregimet, që nëvllahisht rrjedhin aq çiltërsishtë, e fusin lexuesinnë labirinthet e jetës vllahe. Aty ndriçohen paralexuesit dashamirës, momente nga ceremonialii dasmës, aq i rrallë e i veçantë tek vllehët.Marrëdhëniet familjare, raportet e moshavebrenda tyre, vijnë në libër me shumë humor dhebrum jete. Ka skica humoristike që të gaztojnëedhe sot kur i lexon. Përkthimi nga vllahishtjanë shqip dhe të shkruarit në vllahisht vjenorigjinalisht dhe natyrshëm falë edhe punës metalent e përkushtim të redaktorit të librit, Z.JosifPrifti.

III. “SPIRO GOLLGOTA” Libri-monografi,botuar në vitin 1999, shkruar me pasion tëjashtzakonshëm nga Mihal Krimçe, i kushtohetpiktorit të madh vllah, por jetëshkurtër, SpiroGollgotës, birit të Vangjelit. Spiroja, shok ifëminisë së Kristaq Ramës, Vangjel Hebës, SpiroUrumit e Qemal Kërtushës, vjen nga autoriorigjinal, krijues i talentuar dhe evropian. Ai jetoipak, por, siç thotë shpesh Moikom Zeqo, dhashumë. Spiro Gollgota, kishte genin e artistitdurrsak, të gjërë si deti, të thellë si AleksandërMoisiu, të cilit ai i kishte gdhëndur një portret.Sapo u punësua në atelien e shtëpisë së kulturës,sapo kishte ravijëzuar shoqërinë me artistëtbashkëmoshatarë si kristaqin, Urumin, Hebën etë tjerë, sëmundja e tuberkulozit po i rëndohej.Pikturoi për 4-5vjet. Dha peizazhe për rrugë të

vijon në faqen 21


durrësit, në kala, për portrete, “Partizania, “Nëna “, dhe krijime të tjera që sot ruhen nëGalerinë e Arteve, Durrës. Për shkëlqimin e këtijpiktori të ri, jetëshkurtër, por të madh, disa herëka shkruar historiani dhe kritiku ynë i madh,Z.Moikom Zeqo. Me këto nota na e sjell SpiroGollgotën Mihali tek kjo monografi,që është ndërmë të arrirat në llojin e vet.

IV. “MIDIS VLLEHËVE TË SHQIPËRISË”është libër, i realizuar si ese monografike, u botuanëvitin 2006 dhe u ribotua, falë kërkesave tëshumta, në vitin 2008. I gjithë libri shquhet përstilin elegant në prezantimin me vendbanimet evllehëve të Shqipërisë dhe përshkrimin emjediseve të jetës e karaktereve të tyre. Autorisjell në libër mbi njëzetë vendbanime vllahe, tëcilat autori i ka shkelur të gjitha me këmbën etij.

Pas një pune hulumtuese disa vjeçare,gërrmuese, intervistuese dhe regjistruese, Mihaliarriti të nxjerë në dritë këtë vepër e cila ka vleratë gjera e të thella sa etnografike, aq kulturoredhe trashëgimore për të djeshmen dhe të sotmenmoderne.

Aty flitet me emocionet e genit e të gjakut,tëkrenarisë për vlerat më të bukura në traditënetno-kulturore të vllehëve të Voskopojës, tëGrabovës vllahe, të atyre që zbritën qyteteve ekrahinave të tjera pas djegjes së Voskopojës.Gjejmë përshkrime dhe portretizime për vllehëte Elbasanit, të Durrësit, Perlatit, Pjesëzës( Shijak),të Kavajës. Flitet për vllehët e mrekullushëm tëDivjakës, për Pandi Krrutin, që s’kurseu asgjë përShoqatën e vllehëve.

Mirënjohje Pandit, që, edhe pse nuk jeton më,mbetet i qeshur, bujar e gojëmjalt, për ne që enjohëm. Libri hedh dritë të ndezur për vllehët eLushnjes, të Stan Karbunarës, të Kolonjës e Stan-Çipllakës. Me ngjyra dashamirësie janëpërshkruar vllehët e Dukasit, që edhe sot ruangjuhën, traditat dhe trashëgiminë vllahe sirrallëkush tjetër. Autori, flet për vllehët e Fierit etë Beratit, të Kuçovës, ku veçon ata të Sqepurit,aq të dashur me botën vllahe sa më s’ka, ata tëKutallisë, Protoduarit e Vojvodës .Flitet përMagjatën e Urën Vajgurore etj.

Në libër vend i veçantë i kushtohet Beratit siqytet tipik, ku vllehët u bënë pjesë e historisëdhe e kulturës qytetare beratase. Aty gjen njëpërshkrim interesant për kishat e Beratit dhesimbolet vllehe, për tezgjahun, gunën, fyellindhe mbarë kulturën popullore vllahe. Meintuitën e një dashamirësi vllah, Mihali lë vendpër vlerat gjuhësore vllahe, sidomos nëtoponimet dhe mikrotoponimet vllahe si ato tëGrabovës, Dukasit, Sqepurit e kudo ku shkoi eshkeli ai pas gjurmëve të vllehëve historishumëdhe kulturëshumë.

Duke përmbyllur këto shënime duhettheksuar se edhe pse Mihali ka bërë aq shumëpër kulturën e trashëgiminë vllahe, ai thotë seunë kam plane të tjera për studimin e kulturësdhe trashëgimnisë vllahe dhe se do më pëlqenteqë të rritej bashkpunimi ndërmjet studjuesvevlleh, duke cilësuar se të gjithë ne së bashku,duke bërë sado pak për kulturën vllahe, bij të tëcilëve jemi edhe ne, nderojmë veten, brezin tonëdhe u lëmë atyre që vijnë pas nesh më shumëpër të ditur për rrënjët e tyre, historinë e tyre,trashëgimninë e tyre si dhe të lashtësisë eautoktonisë së tyre na ballkan.

vijon nga faqja 20 Duke dalë pak nga modestia që e karakterizonMihalin, dua të theksoj se krijimtaria e tij ështëthesar për trashëgimninë dhe kulturën tonëvllahe si dhe na takon ne që ta bëjmë më të njohurnë mbarë komunitetin vllah në Shqipëri, pasiështë bërë pak për njohjen, vlerësimin dhepërgjithësimin e punës dhe krijimtarisë së tij. Përlidhjen e kulturës dhe traditave tona me

komunitetin por edhe me studjuesit e sajë po embyll me fabulën e Mihalit Arë e farë: “Arë efarë,/qysh që moti,/kurrë s’janë ndarë,/i kabekuar zoti”.

Suksese të mëtejshme mikut ton MihalKrimçe.

Bana llunga ali Armaneami!

Arqile PIPERI

Më datë 23.04.2010 me rastin e ditës botëroretë prozës si dhe të 60 vjetorit të lindjes sëshkrimtarit fierak me origjinë vllahe Tasi Proko,Lidhja e Shkrimtarëve dega Fier, Biblioteka Fiersi dhe dega e Unionit te Vlleheve Fier organizuannje aktivitet për promovimin e romanit triptik“Pafajesi Zemre”. Në këtë aktivitet merrnin pjeste ftuar nga pushteti lokal, artist dhe shkrimtarte njohur si dhe të ftuar të tjerë.

Aktivitetin e hapi Z.Nuri Plaku Kryetar ilidhjes së Skrimtarëve dega fier, i cili bëri njëvlerësim te krijimtarisë së shkrimtarit tasi Prokoduke e cilësuar ate si një vlerë të spikatur tekrijuesve Fierak por edhe në rang kombëtar.

Shkrimtari dhe studjuesi me origjinë vllaheMihal Krimçe mbajti një kumtesë për librin dukee quajtur atë si një prurje dinjitoze për letërsinë,ku cilësoi se: Shkrimtari me këtë triptik psiko-analizë, i bën nder sa letërsisë dhe traditësmbarëshqiptare të mendimit. Ai, Tasi Proko, sinjë vetëtimë e qiejve të Shqipërisë, çan hapësiratplot terr të ditëve që mbyten në zullumin endryshimit për të gozhduar shqiptarisht se kudodhe kurdoherë shqiptari mbi gjithëshka ka jetën,dashurnë, familjen dhe, me kërrkënd në botë nuke ndërron, as me parajsën e parasë.

Të ftuarit në këtë aktivitet folën dhepërgëzuan Z. Proko për krijimtarinë e tij ku Z.Moikom Zeqo para se të fliste për librin përcolliurimet dhe përgëzimet e përzëmërta te DriteroAgollit. Ndërmjet të tjerash Z. Moikom Zeqo tha:Shkrimtari vleror Tasi Proko, me krijimin e tijka arritur te krijoj “Kopshtin Henor”, kur dihetqë në Hënë nuk ka jetë, e ai me krijimtarinë e tijna ka krijuar kopshtin e ndjenjave në tëpamundshmen në Hënë. Zoti Moikom përmëndise këtu në Fier, unë kam gjetur e njohurnëpërmjet Tasit, një komunitet shum vital, arsime art dashës siç është komuniteti vllah, pjes e tëcilit në mënyrë dinjitoze dhe shum shprehëseështë edhe Tasi. Bota krijuese dhe egzistencialee Tasi Prokos është e hapur, e gjallë, e kërthnesët,mbresëlënëse, emocionplenuese, ëndërrndricu-ese. Ma librat e tij të ndjerë dhe të vërtetë, Tasi eka shndërruar bigrafinë e tij në bibliografi, sipasromanit “scripto manent”.

Poeti Koçi Petriti në përshëndetjen e tij, pasie përgëzoi për krijimtarinë e tij. Ë vlerësoiromanin “Pafajësi Zemre” duke e cilësuar atë njëkontribut tjetër cilësor poetic në universin edashurisë, dhe cilësoi se; Kemi të bëjmë me njëpoet, proza e të cilit është e ngjashme me atë tëMigjenit dhe të marrin camajt, që realiziminartistic e ngre në nivel të lartë. Të trondit mevëzhgimin poetic dhe jetësor që ndërton. Poeziarealizohet me lementë të psalmit biblik. Proko,jo vetëm që njeh gjuhën por e përdor me

Shkrimtari i “universit të dashurisë”mjeshtëri të jashtëzakonëshmë. Ka ritëm, ka sens,masë e frymë poetike të cuditëshme.

Poeti i talentuar fierak Alfred Mehmeti evlerësoi lartë romanin duke e cilësuar atë si njëprozë poetike, me larmishmërinë, lirizmin dheforcen lartë shprehëse te fjalëes. Në parathëniene librit ndërmjet të tjerash ky poet ka shkruar:Orkestra gjuhësore e Tasit nuk funksionon mbibazën e vegkave të tilla që të kujtojnë kavalerinëë rëndë. Përkundrazi autori valson kryesisht mevegla të tingujve qillorë, tq tilla siç janë kryesishtflautet e violinat, tingujt e të cilave shpërhapenëmbëlsisht e me elegancë, kryesisht nëpërmjëtepitetev gjithë sharm e krahasimeve tepërkiyura, por edhe nëpërmjet metaforave tëfuqishme, herë-herë të brishta sipas konteksit,por edhe tepër hidhnake atje ku duhet (sidomosnë dialogun e tensionuar me personazheve).

Piktori i talentuar fierak Viktor Bullgaricilësoi se: Në kopshtin me lule të bukura tëletersisë shqiptare shkrimtari Tasi Proko zë njëvënd të nderuar, si lulet e jargavanitshumëngjyrësh, të cilat zbukurojnë një shtëpiantike të stilit Çehovian.

Prozatori tashmë i njohur Tasi Proko, kalindur në Mars të vitit 1950 në fshatin Luar tërrethit Fier. Luari vëndlindja e autorit është ibanuar nga vllehët dhe ka tradita të spikaturapërsa i përket sjelljes, trashëgimnisë kulturorevllahe si dhe është arsim e paqe dashës. Ne këtëfshat dhe në këtë komunitet të spikatur metradita vllahe, hodhi hapat e para si dhe moriformimet e emocionet e para prozatori i spikaturTasi Proko. Lirizmi, lakoniciteti i fjalës, krenaria,mirësia, besimi te zoti, dashuria për jetën dhenatyren, shpirti i ndjeshëm vllah për më të mirënlanë gjurmë te thella në brishtësinë e shpirtit dhepërcaktuan formësimin e karakterit dhendjeshmërinë emocionale te tij. Ngarkesa epunës së tij si shkrimtar por edhe ato tëangazhimeve të tijë në punët shtetërore nuk ekan penguar për të ndjekur dhe dhënëkontributet e tij në jetën dhe aktivitetet ekomunitetit vllah të Fierit.

Arsimin 8 vjecar dhe atë të mesëm i ka kryernë vëndlindje, si dhe është diplomuar nëUniversitetin e Tiranës për Gjuhë Letërsi Shqipe.Në vitin 1987 është specializuar për letërsi, nëkursin 1 vjeçar pas universitar në Universitetine Tiranës.

Për një periudhë të gjatë kohe ka punuarmësues në Gjimnazin e Patosit ku ka gëzuar njërespekt në vite nga nxënësit si dhe komuniteti iPatosit.

Në vitet 1997 – 2004 ka qënë Drejtor iDrejtorisë Arsimore Fier, në vitet 2005 – 2007Drejtor në shkollën e mesme të përgjithëshmë“Zhani Ciko” Patos si dhe zv. Drejtor në shkollen

vijon në faqen 22


e mesme të përgjithëshmë “Janaq Kilica” Fierdhe aktualisht punon në shkollën e mesmerajonale artistike “Jakov Xoxa” Fier.

Zoti Tasi Proko përvec kontributit të tij nearsimin fierak ka dhën e jep një kontribut të vyernë jetën dhe krijimtarinë artistike të këtij qyteti,ku që nga viti 1981 është anëtar i lidhjes sëshkrimtarëve të Shqipërisë.

Në vitin 1980 ai prezantohet për her të parësi shkrimtar para lexuesve me përmbledhje metregime e novela “Kur qeshin sytee saj”. Botimine tij të parë e ndjekin nje sërë botimesh tësukseshme e konkretisht.

Në vitin 1998 vëllimin me tregime e novela“Nen driten e dashurise”, në vitin 1999 libri“Fryme e perveluar”, në vitin 2000 libri “Sy tedashuruar”, në vitin 2004 me romanin “Qytetpa dashuri”, në vitin 2006 përmblëdhjen metregime “Kopshti im henor” dhe në vitin 2009triptikun “Pafajesi zemre”.

Romani “Pafajesi Zemre” është një romantriptik ku shkrimtari ka përshkruar me ndjenjdhe realizëm tre ngjarje të lidhura me tre fushatë ndryshme te jetës, në të cilat na ka lënë tëkuptojmë se dashuria e vërtetë, ajo që respektonndjenjën e pastër dhe detyrimin e ngasjen drejtpërqasjes hyjnore të ndjenjs së pastër tëdashurisë, kalon cdo pengesë si dhe të jepshpagimin kur kjo ndjenjë përdhoset, fyhet,shpërdoret, injorohet e harrohet se vetëm ajoemocionon pastër dhe hijeshon në mënyrë tëperëndishme.

Me krijimtarinë e tij ky shkrimtar fierak i karritur vlerat e këtij qyteti me nivelin e tij tëspikatur artistik, ku me personazhet, ngjarjet dheaspektet e hedhura artistikisht në krijimet e tij,ka pasqyruar me ndjenj, dashuri e respekt jetëne qytetin tonë, lirizmin, hovin, guximin, ndjenjëne humorit por edhe dramacitete sporadike. Nëatë pjes të jetës te këtij qyteti, e cila pasqyrohetme koloritin real e jetësor në krijimtarinë e tij,ne shohim qartë si dhe njëkohësisht e ndjejmëveten pjes të personazheve, të ngjarjeve dheepisodeve të përshkruara me ndjenj e dashuripër qytetin dhe njerëzit e tij, pjes të të cilit mekrenari ai e ndjen veten. Në fjalën, filozofinë ejetës së përshkrur, personazhet me jetët dhengërthurjet e tyre pasqyrojnë koloritin etno-kulturor te qytetit të Fierit, ku hijshëm gjendetmyzeqari, mallakastrioti, labi kosovari e mbi tëgjitha gjejmë humorin filozofinë dhe shpirtinkozmopolit e kristian vllah.

Shkrimtari Tasi Proko me krijimtarinë e tijshton hijshëm rradhët e figurave cilësisht tëspikatura artistikisht të qytetit tonë e sidomosato të komunitetit vllah, si Jakov Xoxa, TashkoLako, Nasho Jorgaqi, Miço Kallamata, VilsonKilica, Pandi e Kristaq Lena, Nestor Pogaçe,Dhimitër Jano, Bert Verria, Kujtim Jorgaqi, FredJorgaqi, Kiu Poro, Jani Tase, LinditaTheodhori(Sota), Brunilda Sota, Robert Gerro,Sitiraq Binjaku, Mihal Krimce, Dhimitër Stefa,Ziso Musha, Arben Byzyka, Vilson Shaho,Rainita Pupi, etj. Vllehët e Fierit historikisht kanëdhënë e japin një kontribut dinjitoz në jetën ekëtij qyteti, ku ata me të drejtë quhen pionerët eparë të fillimit të jetës së këtij qyteti. Shum figuratë nderuara kanë dalë nga gjiri i këtij komunitetinëe cdo kohë, si patriot të nderuar, heronj edëshmor te luftës Na-Çl, kryeministra, ministra,deputet, politikan, kryetar bashkie, drejtues,inxhiniera, ekonomista, doktora, profesora,

vijon nga faqja 21

mësues, agronom, biznesmen etj. shum tësukseshëm, ku Tasi Proko me kontributin e tijartisitik e ngjiz më së miri këtë plejad artistëshvlleh të Fierit.

Me krijimet e tij ky shkrimtar ka dhënëkontribut këmbngulës në universin e dashurisënjerëzore, në plotësimin e letrave e ndjenjave tëdashurisë, spërkatura këto me aromën, ngjyrëndhe brishtësinë lozanjare të manushaqes.

Në këtë roman triptik shkrimtari si njenarrator(tregimtar) i sprovuar tashmë, na jepemocione të forta nga jeta e përditëshmë, kungjarjet dhe personazhet janë sa real aq edhejetësor. Në të tre pjesët e librit, ndjenja e pastër edashurise pjalmon besimin te jeta, te vetvetja, terespekti për ndjenjën e pastër e të çiltër, si dhetë përkushtimit e besimit biblik te e mira dhemirësia.

Tek pjesa “ Pafajesi zemre”, personazhi ihetuesit i analizuar dhe shtjelluar me aq ndejenjdhe analizë nga autori, dy të rinjve që uaksidentuan rëndë, u jep pafajësinë largkeqinterpretimeve juridike, duke dhënë njëmesazh, që dashuria e pastër është një ndjenjëfisnike e cila nuk e njeh hakmerrjen e nuk vret,ajo vecse sjell jetë, ekuilibre, pajtesa e mbijetesa.Po ashtu ne marrim dhe një mesazh sinjifikatiqë, dashuria dhe personat lumturisht tedashuruar, nuk duhet të ndrydhente ndalohen,të paragjykohen por përkundrazi të përkrahensepse ajo do të triumfoj duke u ngjizur, e nëndonjë rast edhe me tragjedicitet si në këtë pjesëtë romanit.

Tek pjesa e dytë “Fryme e perveluar”, autorina vë në qëndër të vëmëndjes pasojat dherreziqet e shoqërisë nga korupsioni, kunëpërmjet personazhev dhe të një analize tëthellë, artistikisht dhe me vërtetësi na jepbindshëm moralin e naftetarit i cili mund tëtipizohet si moral kombëtar i puntorit (në këtë

rast i naftëtarit), që nuk mund të pajtohet meinfiltrimet e korrupsionit. Në emër tëkorrupsionit i cili sot po merr përmasat e njëepidemie, por edhe të meskiniteteve posabotohej puna ne avancimin dhe suksesin epusit të naftës. Mbas këmbnguljes dhendërhyrjeje stoike të përvojës së njeriut i cili ështëi përkushtuar për punën dhe moralin e drejtë,që bukën më shumë e kishte ngjyer me naftë, siçthotë Tasi Proko, u arrit suksesi. Edhe në këtëpjesë triumfon ndjenja e pastër e dashurisë mbitë pamoralshmit mbi abuzuesit e pushtetit si dhedegradimit moral, demaskimi dhe shkatërrimi itë pamoralshmëve ndaj familjes e shoqërisë sëshëndoshë e të moralshme.

Ndërsa në pjesën e tretë “Sy te dashuruar”,autori duke përdorur retrospektivën, na sjell nëqëndër të vëmëndjes, trafikun e femrave, si njëfenomen i cili e ka goditur hidhur dhe rëndëshoqërinë shqiptare të ketyre 20 viteve të fundit.Nëpërmjet tregimit të Letës, personazhit të kësajpjese të romanit, autori me koloritin e fjaleve,me kthjellltësi e analizë, na jep drithërueshëm,se në shoqërinë tonë egzistojnë personamonstruoz si i dashuri i Natalisë, “halla” e tefejuarit të saj, dhe Leta shoqja e Natalisë, të cilëtpërbidhshëm për një grusht para, janë tëgatshëm të shesin e të shkelin mbi ç’do gjë. Në“Sy te dashuruar”, Tasi Proko me anë tëNatalisë, na sjell në vëmëndje që se dashuria,ashtu si jeta, vjen njëherë dhe jetohet vetëmnjëherë, me dinjitet e fisnikëri. Këtë s’ka si ekupton ai i përtejdetit, që me të fejuarën(Natalinë)dialogon dhe me Letën lodron. Aierdhi si hije në jetën e sajë, dhe u degdis si plehrënga ajo, vajza me moral të lartë, dhe e dashuruarme jetën me virtyte, me karakter duke respektuarndjenjën e pastër virgjërore për martesën.

Duke e mbyllur do t’i uroja suksese ekrijimtari te pashtershme shkrimtarit Tasi Proko.


Cronologhia357Filip ali Machedonii s-ncurunâ cu Olimbiada,

feata al Neopotolem, amirâlu a Epirului, cai uavea cânâscutâ di anda featâ, tu mistreljili tsi s-fitsea tu Samothracâ, tu tempulu a Cabirâlor.

356S-nâscu Alecsandru: nvâtsâtoriâ di prota ira

un epirot, Leonida shi un grec, Lisimacu.

344S-acljiamâ grecu Menekm ta s-ilj nviatsâ

matematica.

343-342Aristotel deadun cu elevii a lui, Teofrasti shi

Calisteni,sânt nvâtsâtoria noi al Alecsandru shia tinirlor alants cai ira di aristrocratsiamachedonâ. “Ti nvâtsâturâ sh-ti glindiseari lâubligâ loclu tsi s-cljiamâ “Nynfeon” afrigãra dicâsibâlu Mieza, iu s-ved shi azâ tutâ dzuascamnili di cheatrâ al Aristotel, shi locurliaumbrinati tsi ira ti primnari.” (Plutarcu)

Yizmiciun 338Tu Cherone, Filip putu oastili ali Athinei,

Teba, shi a ligâturiei Helenâ.

337Reprezentatsiâ a tutulor câsibadziâ grets

(ahorea di Sparta) si adunâ tu Corint, iuthimiljiusescu Ligâtura a Corintului, federata acâsibadzlor autonomi sum influentsa aliMachedonii. Filip s-ncurunadzâ ( a 5-lea oarâ)cu unâ machedonâ, Cleopatra. Olimbiada s-toarâtu Epir, iu amirâra fratâsu, Alecsandru.Alecsandru asotsiadzâ dada, dânâseshti niscantchiro tu Ilirii shi ma nâpoi s-toarâ tu Machedonii.

337-336Filip lji proclamadzâ alumtâ ali Persii;

dzatsinjiljiâ di alumtâtor comandats diParmenioni, intrâ tu Azia Njicâ, shi s-ciucutestus-cârteascâ câsibadziâ grets s-ilj scoalâ tu alumtâ.

Vearâ 336Filip lu vâtâmâ Pausania, un ofitser

machedon; Olimbiada s-toarâ dit Epir tuMachedonii shi militariâ proclamarâ amirâAlecsandru.

Toamnâ 336Dupu unâ bâteari cântroarâ condra ali

Thesalii, iu domina partia antimachedonâ, tuadunarea a Ligâturiei di Corint, Alecsandru s-proclamadzâ capu-comandant a alumtiei condraali Persii.

335Amirâria Machedonâ avea perichljiu cum di

sud ashâ sh-di nord. Alecsandru putu tribaliâ,astârsarâ Danub, ti cârteari gretsiâ, shi putucheltsiâ. Tut tu aestu chiro Teba s-rebilipseashti,shi Athina ahurhi napoi ligâtura cu ImperiaPersâ. Toamna, Teba s-ocupeashti shi si aspardzidip. Câtâ soni a anului, Parmenon s-toarâ tupatrie: alumta a lui tu Azia Njica u chiru.

Primuvearâ 334Ninti tsi s-dipârteadzâ dit Machedonii, cai nu

putu s-u veadâ mâ vârnâoarâ, Alecsandru bâgâca reghent Antipatri, tsi avea avutâ shi credintsa

ALEXANDRU MAKEDON(356 - 10.06.323 ninti di Hristo)

a tatâsu; dadâsa, Olimbiada, easti condra areghentului nou. Militaria ia parti tu iurtii shi tumetciuri tu Olimp; ma nâpoi, sum comanda alParmenion, intrâ cu cârâlji shi bârchi tumardzinjlor ali Azii Njicâ. Alecsdandru fatsicurbani pi murmintul al Protesilaut, prota grectsi s-vâtâmâ tu alumta ali Troi, cu oaspitsiâ shindau oasti di pârpadi, intrâ tu mardzina aSigheul. Ma nâpoi agiumsi Troia.

Maiu 334Militaria machedonâ s-bati cu militaria persâ,

comandatâ di rodaslu Memnon, di gheneraliâArsan, Reomitâr, Petin sh- Nifat shi di satrachiâali Azii Njicâ. Bataia s-fetsi tu mârdzinjli a râuluiGranic. Cu totati ncâcearli al Parmenion,Alecsandru lu astirsari râulu cu oastili dipârpadi. Când satraplu Spiridat ira gati anda luagudea cu tâpoara, Cliti Negru, oaspili a lui dianda njic, lji ascâpâ bana. Mertsenariâ gretsacatsât robinj, s-condamniadzâ cu lucr obligatshi s-pitrec tu Machedonii.

334-333Tu meshiâ vinitor, Alecsandru acatsâ un

dupu alant câsibadziâ mâr ali Azii Njicâ.Guvernatorlu ali Sardi, capu-câsibâ ali Lidii, ljiparada câsibâlu, castela shi tresorli, populu alHefes lji dishchid portsli, Mileti s-acatsâ cuvrondu, Halikarnasi, iu ira ascumt Memnon, lji

fatsi apârari vârtoasâ, sh-lu ardi. Tuts alantscâsibadz dit mârdzinj s-parada:Hiparnas,Telmesi, Asanti, Faselidi, Perga, Aspendi shiSidi. Dupu turnarea dit Perga, Alecsandrudipârteadzâ di Panfilia sh-intrâ tu reghionulmuntos ali Pisidii. Tretsi Ternesi, acatsâ Sagalasashi agiundzi tu Celen.

Primuvearâ 333Tu Gordion, tu inima ali Azii Njicâ, unâ di

gara printsipialâ ali “cali amirârascâ” tsi ligaJonina cu Suza, Alecsandru s-mesticâ cu oastilial Parmenion, tsi avea târcutâ iarna tu Sard. Tucâsibâ lundzi unâ isturii tsi cântroarâ va si turnâtu unâ lighendâ; Alecsandru disligâ icâ tâljiâun pliscu tsi liga timonea cu cularu a unei carotsâcai, pi dupu lighendâ, lji tihisea al amirâlu Mida.Dupu un oracul, atsel tsi poati s-u dislâga pliscu,va si fitsea amirâlu ali lumi ntragâ.

Vearâ-Toamnâ 333Di Gordion, Alecsandru s-primnâ ndreptu

câtâ Anchira, dipunâ dapoea pit Capadochi,pânâ la Tiana: pânâ tu soni tretsi “portsliciliciani” shi agiundzi Tarsin. Aoa lu acatsâhievri vârtoasi.

Dupu: Pietro Citati “Alecsandro”Transpuneri: Andon Hristo

continueshti


MOSCOPOLE 2010MOSCOPOLE 2010MOSCOPOLE 2010MOSCOPOLE 2010

ahurhirã shcolili di veara - biblioteca armãneascã · a etâljei 19, limba francã tu balkanu...

Documents