A.. .A.

YEZiDiLERTaiheleri oraf "DalmlarInanlar Orf ve Adetleri

Do. Dr. Ahmet TURAN

8amsun 1993

A. A.

YEZiDiLER Taiheleri oraf "Dalmlar

inanlar Orf ve Adetleri

Do. Dr. Ahmet TQAN

t

isteme Adresi : Do. Dr. Ahmet Turan

lahiyat Fakltesi 55139 Kurupelit / SAMSUN

Tel : Ev: 275647

ISBN 975 - 95647 - 1 - 8

Kapak Dzeni : Ali Seylan Dizgi: ARZ MATBAA & REKLAM & DZG

B elediye han Zemin kat No:20 SAMSUN

B ask : ESER MATBAASI Pazar Mah . eyhhamza Sok. No: 30

Tel : 316004 - 326052 SAMSUN

Bu eserimi eitimimde bana hayat boyunca daima destek olan Annem. merhum Hac Cennet Turan' ruhuna ithaf ediyorum.

.... i

t t N D E K L E R

N SZ

1. BLM TARHELER

A- Yezidiliin Douu ................................................................................. . 3 1. Yezidi Sz Hakknda .............................. ..... . . . . . . . . ... . ... . . . ..... . ...... . . . . . . . :3 2. Yezidiliin Menei ....... ............................ . . . . . . ., . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 3. Kurucusu : eyh Adi b. Msafir ........................... . ........ . . .............. ...... 6 4. Irklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 5 . Dilleri ...................................................................................... .... ....... 14

B- Tarihte Yezidiler ' 15 Sonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . 24

il. BLM COGRAF DAGILIMLARI

A- Siirt linde .............. .......................... ......... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . ............ 25 l . Kurtalan ........ ........ . .............................. . . ..... . . ...... ... .... . ... . . .. . ... . . . . . . . . .. . . . 25 2. B eiri .................................................. . ... . . . . . . . . .. . . . . ... ....... . . . . . . . . . ... . . . . . . . . 30 3. B atnan ...................... ..... ... . .......... . . ..... . . ..... . . ..... . . . . ... . .. ...... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . 33

B- Diyarbakr linde ... . . . . . ..... .............. . ...... . . . ..... . . . . .... ........ . .. . . . . . . . .. . .. . . .. ....... 35 1. Merkez le ....... . .. . .... .. ............ . .... . . . . . .. ... . . . ........ . ... . ... .. . . . . . . . . ...... . . . ... . . . . 35 2. B isnil ...................... ......... . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........... . . . . . . ... .. ... 35 3. nar ..... . ............ ...................... .. . . . . . . . . . ... . . . .. . . . . . ... . . ... . . . . .. ..... ... . . . . ..... ... .39

C- Mardin l inde . ........ ............... . . . . ........ . . . . ... . . . ... . . . ...... .. . ..... ... . . ... ... . . .. ....... .. 41 1. Midyad ................................. . . . . ... . . . . . . . . . . . . . .... . . . . . . . . . . .... ....... . ........... ... .. 41 2. dil ........................ ................... ............... ... ....... ........ ........... ............ . .. 44 3. Nusaybin ...... ... ............................... . ............ . . .. . . . . . . . .. ... ... . . . ................. 44

D- anlurfa linde ....................................................................... ... . ... . .. . . .... 48 1. Viranehir ....................................... ........ ....... .. ............................. : . . . . 48 Sonu ....................................................................................................... 53 Trkiye Yezidileri Nfus Dalmlar Tablosu ................................. 54

III. BLM YEZD NAN VE BADETLER

A- Yezidi nan ve badetleri Hakknda Ediilei lk B ilgiler .................... 57 B- Yaratl Hikayeleri ............................................................................... . 60

l . Dnyann Yaratl ....................................................................... .. . . 61 v

2. nsan n Yaratl ........................ . ........... . .... . . . . . .. . . .... . ... . . . . ... ..... ......... 6 1 3. Tufan Hikayesi .......... ................... .................... . . .... , . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 63 4. Melek Tavus ve ekli ......... ---- - - - - - - - - ----- - - - - . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

C- Kelime-i ehadetleri . . . ..... ....... .. . ------- 68 D- Kutsal Kitaplar .............. . . - - -- ---- . . . - ............... . . 69

1. ki Kitabn zeti ................................... ............ ................... ... ............ 72 2. Kitab el-Cilve - 72 3. Mushaf- Re ... ... . . . . . . . .. :.. . . . . . . . . . .. . .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

E- badetleri .................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . ...... ................................... ........... 7 8 1 . Nanaz ........... .......... . . .. . . . .. .. .. . . ... ... ....................... ............................. . 7 8 2 . Oru ... .............. . ... . ..... ... . ... . . . . . ... . . . . .... ....... . ........ ......... ........................ 80 3. Hac ......................... .. ......... ..................... . . .................................. ........ 8 1 4. Zekat ........... ........................... . .... . , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 5 . Tenasuh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

F- Bayramlar . ................................ ...................... ...................... . . .............. 84 1 . Sare Sfile. Sarisal. Sarsall, Sarsf!ya ...................................... . .......... 85 2. Cemili Bayramf ..................... ... .................................. .... ..... . . ............. 85

a. eyh Adi Tahtnn Dikilmesi ................ ............ ; . . . . . . . .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . 86 b. Kaba ............................................... ...... ..... ..... ........................ ...... 86 c. Simf- Cilnire ............ ....... ................. ............................ ........ .. .... . 86 d. Zemzem Suyunda Ykanma ... ....... .... . ......... ... . . . ..... . . . . .. ... ................ 86

3. eyh Adi Bayran ..................... ............... .... . . . ..... . ......................... . . ... 87 4. Yezid B ayram ................................ ,. . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 5. B lende Bayram ...... ....... .. ............... . . . ...... ....... . . . ..... .. ............ ............ 87 6. Kurban Bayran .......... ................... ..... ............ ... . . .. . . . .. ..... .......... ......... 87 7. B atizmi ............ ........................ . . ......................... . . .. . . . .. . .. .. .. . . : . . . . . . . . . . . . . . 88 8. Davar Nebi B ayram ..... . . . . . .... ..... ........................ . . . .. . .... ..... ............ . . .. . 88 9. Ziyaretler ve Tavaflar ..... . . .... . . . ................ ..... . ......... . . .......... .. .............. 89

G- Yasak ve Haramlar . ........... ....... . . . ..... .. .............................................. . ..... 90 1. Sebzelerden Yenilmeleri Haram Olanlar ................ ...... ...................... 90 2. Hayvanlardan Etlerinin Yenilmeleri Haram Olanlar ......... ......... ..... . .. 90 3. Sylenmesi ve Yaplmas Haram Olanlar ... . ...... ....................... .......... 9 1 Sonu ...................................................................................................... 9 1

iV. BLM DN ADAMLARI

A- Mridler ...... ............. ... . ...... .. ....... ............ ........ ......................... . . . . . . . . . ...... 93 B- Ruhiinller .......... .. .................................. .......... ............ . . . . . ..................... . . 94

1. Mirler ve Emirler ................. . ................. ...... ................ . .... . . . . ............... 94 2. eyh ler ................ ............................... .............. . .... ............. . . ............... 95 3. Pirler .......... . ...... .................... ............... . ..................................... ......... 9 5 4. Fakirler .......... .. ........................... ......................................................... 95 5. Peimamlar ... . . ........... : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 6. Kavvallar ....................... ....................................... .......................... ..... 96 7. Kekler ... . . . ....... ..... ....... ........................................... . ......... ......... ....... 96 Sonu ... ..... .......................................... .................... . . .............................. 96 Gnmezde Trkiye'deki Yezidi Din Adamlar Tablosu .................. 98 Yezidi Din Adamlarnn Geldikleri Aileler ........................................ . 99

VI

'li V. BLM -.!TOP,t,Ul\ISAL YAAYILARI

'!1' ..... 1 , .

A- Fert Olarak Yezidiler .. .. ....... ................. ................. ........................ . ...... 1 0 1 1. Erkekler, Kadlar. ocuklar .... .. . ........... ............................. ... .... ...... 1 0 1 2 . Doun ...................... ..... ................ ................................................... 1 0 3 3 . Snnet ve Kirvelik ........................................................... ................. 104 4. Evlenme ......... , . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

-- :;etn;.::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: c. Balk ...................... ............................................... .............. ......... 107 d. Nian ................................................................... ... .... ..... .............. 108 e. Evlenmeden nce Yaplan Hazrlklar ....................................... .. 1 09 f. Dn ve Nikah .... ....... ................................................................. 1 09

5. Boanma .. ............... .......... ................ ...................... ......... . . ... .. ...... .... 1 10 6. Cenaze Merasimi ve Mezarlklar ...................................................... 1 1 l

B- Toplum Olarak Yezidiler ............................. .......... ...................... ......... 1 1 3 1 . Gnlk Hayatlar. ................................. .............. ..... .......................... 1 14 2. El Sanatlar ............. ........................................... ............................... 1 14 3. Yrelerinde Yezidi Olmayanlar le likileri ...... ............ .................. 1 16 4. Karakterleri ............................. ............. .............. .............. ............... 1 17 Sonu ............................................................................................. ....... 1 19 Nfus Kayt Belgeleri_ ................ ...................... ..................................... 120 Genci Sonu .............. ........................................................................... 125

YEZD BBLOGRAFY ASI

A- Bat Dillerinde Yazlanlar .................................................................... 1 27 B- Arap Dilinde Yazlanlar ..... ......... . ....................................................... 133 C- Trk Dilinde Yazlanlar ........................... ............. ..... ........... ..... ....... . .. 1 36 D- Elyazmalar ve Fetvflar ..................................... ............................. ..... 1 40

NDEKS ............................................................................................................................ 143

RESMLER ....... ........... ..... . ..... .................................. .................................................... .. 153

N SZ

Nusayriler ( l ) konusunda Paris'de (ioktora almas yaparken dikkatimi eken bu konu hakknda bibliografik biJ alma yaparak. yazlan eserlerden bulabildiimi satn alp, bulamactklarm da Paris Milli Ktphanesi (Bibliotheque Nationale) ile Londra'daki British Museum Ktphanesinden fotokopilerini alntm. Doktora almasn bitiJdiimde. o zaman hayatta olan Merhum Hocam Ord. Prof. Dr. Hilmi Ziya lken Beye bir mektup yazarak Yezidiler zerinde altm bildinni ve kendisinin bu konuda grlerini sormutum. O. baz nedenlerden dolay bu konuda almamam nermiti. Ancak ben, bir slam Mezhepleri Tarihisi olarak tarihte yaam fakat bugn yok olmu mezhepler zerine almak yerine. gnmzde yurdumuzda varln srdren inan guruplar zerinde almay tercih ettiimden, Hatay Alevilerinden sonra Tahtaclar veya Yezidiler zerinde almak istiyordum. Trkiye'ye dndkten sonra, elimde olmayan baz nedenlerle konum harici bir yerde (2) almamdan dolay bu arzumu uzun bir zaman yerine getiremedin.

Aralk 1 983 tarihinde 1 9 Mays niversitesi. lilhiyat Fakltesine slilm Mezhepleri Tarihi retim yesi olarak atandktan sonra konuyu yeniden dnmeye baladm. Bundan nce olduu gibi bu defa da. konu ile ilgili hocalarma (3) bavurarark grlerini aldm. Hocalarmn bu konudaki beni tevik edici yardmlarn da renince ok memnun olarak konuya baladm.

Avrupa'da olduu gibi Trkiye'de de nce btn ktphaneleri dolaarak Yezidiler konusunda yazlan yazlar aratrdm. Sonunda bu konu ile Osmanllar'n son zamanlarnda ilgilenilmeye baladn grdm. Mustafa Nuri (4) ile Mehmet erafettin (5), Osmanlca olarak Yezidilerden bahseden aratrclardr. Bunlar Abdlkadir nan'n Rus Bilginin A. A Samenow'dan evirdii makalesi takip etmektedir. (6). Daha sonra yazlan makaleler, ite bu eseri rnek oarak yaplm almalardr. Bu makalelerin yazarlar: Yusuf Ziya Yrkan 1 95 3 , Enver Behnan apolyo 1 964, Abdlbaki Glpnarl 1 969, brahim Agah ubuku 1 976. Mehmet Aydn 1 978, E. Ruhi Flal 1 984 (7) dr.

Avrupallar ise daha 19 . yzyln balarnda Yezidiler hakknda seri makaleler ve (1) Dier ad Hatay Alevileri ve Fellahlardr. Bkz. Turan (A), Les Nusayris de Turquie dans la

Region d'Hatay(Antioch), Paris, 1973. Baslmam doktora tezidir. (2) Ankara, 19 Mays Genlik ve Spor Akademisi'nde. (3) Bunlar, Kemal Ik, Mehmet Da ve Ekrem Sankolu Beylerdir. ( 4) Abede-i blis, stanbul, 19 10. (5) Yezidiler, DFFM, Cl, 1926 say 6. s. 1 -35. (6) Kk Asya Yezidllerinin eytana Tapmalar, DFIFM, C.5, 1931, say 20, s.17-42. (7)Bu yazarlarn makaleleri hakknda Bibliorafyadan "Trk Dilinde Yazlanlar"a baknz.

mstakil kitapklar yazmaya balanlardr. H. Layanl 1850. G. P. Badger 1852. M. Siouffi 1 882. M. J. Menant 1892. Anastase - Marie 1899. S. Giamil 1 900. H. Lamnens 1 906 . A.

Guerinot 1908. Isya Joseph 1909. Th. Menzel 1911. M. Bittner 1 9 1 1 . Th. Bois 1 961 ve biz bu kitab yazdktan sonra da J. S. Guest 1 987 (8) bunlardandr (9).

Avrupallardan sonra Trap yazarlm da Avrupallarn eserlerini nek alarak Yezidiler konusuyla ilgilenmeye balanlardr. Ahmet Tinur Paa 1 929. snali Bey l 1 934. Abbas el - Azzavi 1 935. Sddlk ed-DenlGcl 1949 ve Abderrazzfk el-Hasan! 1951 de bunlardamlr ( 1 0) .

Grld gibi yurdumuzda bu konuda alln orjinal bir eser olnaddan. ben bir slam Mezhepleri Tarihisi olarak bu konuyu ele akln( *).Tuttuum yol. bilimsel adan konuyu ele alarak. slfm Mezhepleri T

.. .. . . 1. BOLUM T A RiH E L E Ri

A - Yezidiliin douu

l - Yezidi smi Hakknda Yezidilere verilen bu Yezidi ismi ile ilgili birok grler vardr.Bunlar: a. Yezidilerin asl n n ran' n Yezd ehrin sakinlerinden olduklarm ileri srerek bu

ehirl i . Yezd'li manasna Yezidi dendii( 1 1 ): b. Bu ismin fonatik kanunl ara uygun olarak gelien ekli gsteren yeni Farsa'daki

zed( Melek. Tanr ) . Avesta dil inde Yezata(saygya. tapnmaya layk olmak ). Pehlevi dilinde Yezdan. noden Farsa\l

2. Yezidilerin Menei Yezidilerin nenei hakk da muhtel if gr ler vard r. yleki: a. Yezidilerin Haricllen1en Yezid b. Enise veya Uneyse'nin taraftarlar olduklarm

syleyerek neneilerini buraya dayandrmak isteyenlerin grleri. Bu olay klilsik s liin Mezhepleri Tarihinden bahseden kaynaklarda geer ( 1 7) . Yezid b. Uneys Basral olup. sonra ran) Cur'a gider ve orada rivayete gre u grleri ortaya atar: "Gl ve yce A l lah. Acemden bir resGI gnderecek: ona gten bir kitap indirecek ve eriat ile Hz. Muhammedin eriatn ortadan kaldracaktr. Bu olay Kur'an 'da geen Sabi ( 1 8) m illeti zerine olacaktr". iddiasida bulunur. Bu kitabn da Yezidilere eyh Adi b. Mu safir tarafndan getirilecei sylenir ( 1 9). Bu grn bugnk Yezldllenle bir i lgisi yoktur. nk Hfricileren ortaya k ve grleri i le Yezidiliin douu ve inanlar arasnda. bir isim benzerl iinden baka hibir benzerlik yoktur.

b. Yezidilerin . Emevl slalesinden Yezid b. Muaviye'den geldiklerinin iddias : Bu olay bizzat Yezidiler tarafndan yle anlatlmaktad r (20): Allah Mslmanlarn Peygamberi Hz. Muhanmed'e bir ba ars verir. Bunun zerine Hz. Muhammed. berberi Muaviye'den ban tra etmesini ister. Muaviye bu tra yaparken Hz. Muhamned'in ban yaralayp kanatr. Ard m1an da akan kann yere tlemesi iin t1i l i i le yalar. Bunun zerine Hz. Muhammed ba n kaldrarak: "Ne yaptn ya Muaviye ?" der. Muaviye cevaben: "Kannz yere damlamasn diye dilimle yaladn" .der. Hz. Muhammed ona: "Byle yapmakla hata ettin . nk sen bu davrannla soyundan. netinle savap onu yenecek bir toplumun meydana gelemesine sebep oldun" . Muaviye : "Eer sonu byle olacaksa hi evlenmem". der. Bir sre sonra Al lah Muaviye'ye bir akrep gndererek onu sttrr. Muaviye bundan dolay amansz bir hasta l a yakalanr. Doktorlar. Muaviye'nin bu hastalktan ancak evlenmek: suretiyle kurtulabileceini. yoksa lecei sonucuna varrlr. Bunun zerine Hz. mer'in Mahura (21) adnda seksen yandaki ihtiyar k z kardei i le evlendirirler. Evlendiinin ertesi gn Mahura yir _n ibe yanda gen bir kadna dnr. Kad. bir sre sonra ham ile kalr ve Al lah ' n nurundan Yezld'i dourur.

4

( 1 7) E':rl, Makal i'itu'l-sl.'\niyyln, Kahire, 1 9 .50, s. 1 03 ; Badadi. Frkalar Arasndaki Farkhu-, st. 1 979, s. 2 .5.5; bn Ha zn, cl-Fasl, Badat, c.4.s. 1 88 ;el uist fl, el-Milel ve'n-Nihal, Kahire, 1 96 1 , c. l . s. 1 36.

( 1 8) Y ldzlara tapan ve.Nuh kavminden olduu sylenen b ir toplum. Kur'an, Bakam . 1 62. ( 19) Bkz. Anastase Marie, la secte des Yezidis, l a Tarre Siilllc, Mart 1 9 00, s.67; de Jehay

(V.dcn S.l. De la Stuations legale des sujets ottonans non-Musulnan s, B rksel . 1 9 06, s .39.5.

(2 0) smail Bey l. el-Yezldiyye Kadlncn ve lladlscn, Beyrut 1934, s .77; Terclinetli'sSya iyye . . . , Yazna. st. niversitesi k itapl, Arapa El yazmalar blm, No: 28 .5, s . .5; Chabot (J.B ). Noticc sur les Yezidis, JA, Ocak-ubat, 1 896, s. 1 2 0- 121 .

( 2 1 ) Baz k

Bu hikaye Yezidilerin kendi lerinden ve kitaplarndan baka yerde grlmez. Olay tarihi a\'dan bak ld nda. Muaviye'nin. Hz. mer' in kz kardei. ile evlenmediini. olu Yezidin ise Hz. Muhanmed'i devrinde domadn (22). annesinin de. Yezidilerin iddia ettikleri gibi Mahura adnda bir kadn olmayp. Kitab kabilesinden Meysun adnda bir kadn olduu bilinmektedir.

c. B u gn yurdumuzun Gneydou Anadolu i llerinden Siirt. Diyarbakr, Mardi n ve anlurfa'nn baz ilelerinin. corafi blmde bahsedildii gibi. kylerinde oturan Yezidilerin asl . bize gre. Suriye'nin Baalbek kazasnn Beytiffr kynde 465/1072 de doan. Sincar'da 557 /1162 (23) tarihinde len ve yaptrd zaviyesine gmlen eyh Adi b. Msafir ile Yezid b. Muaviye (.64/683)'yi insan st bir varJk olarak gren bir topluluktur (24 ) .

eyh Adi b . Msafir. afii mezhebine sahip bir sufi olup. llere saldrarak onlarn ktledii Muaviye b. Ebl Sufyfin ' savunan Ashfib-u Hadis'den bir nutasavvuf (25) olmasna ramen. lmnden ok sonra yerine geen yeeninin torunu eyh Hasan b. Adi (b. Adi b. Berekfit b. Ebi' l-Berekf) zamannda (26). llerin Yezid b. Mufiviye'ye sald nnalar zerine. eyh Adi b. Msffir'e balanan taraftarlarnn bir ksm sunnl anlay ktye kullanarak bu defa da Yezid b. Mufiviye'yi savunmaya balamlar. bu konuda daha da ileri gierek. gerek eyh Adi ti. Msafir ve gerekese Yezid b. Muaviye hakknda a.L grler yaymaya balamlmdr. Bylece. balangta tamamen sunni bir anlaya dayal bu hareket kurucusunun lmnden ksa bir sre sonra taraftarlarndan bir ksmnn sapk biJ grnm kazanmas ile hem .eyh Adl'yi hem de Yezid'i insan st varlklar olarak kabul etmilerdir. te zaten bundan dolay da bu toplulua Yezidi ad verilmitir (27).

Yezidiler. kendilerinin hernekadar Yezid b. Mufiviye'den geldiklerini savunurlarsa da. Halife Yezid b. Muaviye (.683)'nin Yezifikte oynad rol bilinmemektedir. Yezidilere gre Yezid, Yezidiliin gerek kuucusu deil. Adem'in tek ol u olan ehit b. Cerra (28) tarafrdan oalan kendine has frkann onarcs ve canlandncsdr. Yezid. tenasuh yolu ile her zamah dnya'ya dnecek olan eyh Adl'dir. eyh Adi'nin Tanr tarafndan Suriye'den Lfle'e gnderildii kutsal kitaplarnda anlat lrken Yezid adnn anlmd grlr (29).

(22) Yezid b. Muiiviye'i doum yl tam olarak bilinmeyip tahminen 642-648 yllar arasnda doduu sylenir. Hayat hakkda bkz. Yldz (11.D), Yezid b. Muaviye, A, Cllz. 1 4 1 , s. 4 1 1 -4 1 3 .

( 2 3 ) Baka bir rivayete gre d e eyh Adi 463-555 / 1070- 1 160 tarihleri arasnda yaamtr. (24) eyh Adi hakkda Bkz., Vefyatu'l-'Ayiin, Beynt, 1977, c.3, s .415. (25) bn Teymiye, Mecmua er-Resai! el- Kbra, Kahire, 1 905,c.l, s.262-3 19 ; Yezidllere gre

eyh Adi iin bkz. S iouffi ( N ), Notice sur le Cheikh Adi et la Secte des Yez'dis, JA, 1885. c. 5, s. 78- 1 00.

( 26) Abbils el-Azzilvi, Tfih el- Yezidiyye ve Aslu Akideihirr, B adat, 1 935,s.46;Lescot (R ) ,Equete sur !es Yezidis de Syrie et de Djabel Sincar, Beyrut, 1 938, s.34 ve l 02.

(27) Lescot (R ), a.g.e., s.20. (28) Bkz., nfira. insann Yaratl, s.62. (29) Muslaf- Re (Kara kitap), ayet, 15 .

5

Rus bilgini Samenow da Emevllerin son halifesi Il. Mervan (744-750)'n annesinin -Krt bir cariye olduunu. halife oluncaya kadar da el-Cezire. Musul . Ermeniye, Azerbeycan ve Krt kabileleri zerine vali olduunu syleyerek. Yezldllerin dini fikirlerin i Emevllerle il. Mervan'n selefi olan 1 . Yezld'e balamak iin ellerinde del i l olduunu ileri srer (30).

3. Kurucusu: eyh Adi b. Msafir (465/1072-557/1162) Yezidller tarafndan trbesi hac yeri olarak kabul edilen ve Yezidllik inancnn kuru

cusu olmak bilinen eyh Adi b . Msafir hakknda elimizde yeterince bilgi yoktur. Buna ramen biz. elimizdeki. belgelerin altnda eyh Adl'nin doumu; genlii. yetitii ortam. rleri. kurduu tarikat. lmnden sonra bu tarikat ne durum ald ve mezarnn Yezidiler tarafndan nasl bir hac yeri haline getirildii konul :mn belirtmeye alacaz.

Adl'nin doumu ilgintir. Sylendiine gre tasavvufa meyil l i iyi bir mslman olan babas Msafir. am' Baalbek nahiyesinin Beytifilr (3 1 ) kynde yaamn srdrrken. bir gn annesine haber vermeden evden karak bir onnana gider ve orada 30 yl kadm yalnz yaar. Sonra bir gece rya grr. B u ryada birisi ona yle der: "Bu ormandan k evine dn. hanmnla i l ikide bulun. Cenab-u Allah sana hreti her tarafa yay lacak. fazileti Douda ve Batda duyulacak bir (veli) ocuk verecektir." B unun zerine babas Msafir evine dner. Ancak 30 yldan beri nerede olduunu haber vermeksizin evini terk ettiinden, annesi eve kabul etmek istemez ve ona: "u minareye kp herkese evine dndn haber vermedike seni eve kabul etmem". der. aresiz kalan Msafir. hanmnn dediini yapmak mecburiyetinde kalr. Minareye karak: "Ey halk. ben Msafir, evime dndm . Eimle yeniden birlemekle emrolundum. B u gece kim ei ile birleirse veli bir ocuk sahibi olacaktr" , der. B undan sonra o gece sonradan veli mertebesine ulaacak 3 13 ocuk doar. eyh Adi de bu ocuklardan biridir (32).

Adl'nin ocukluu burada ve sonra da am dolaylarnda geer. 30 yalarna geldiinde Adi. " hibir velinin kendi evresinde kymeti ve fazlletinin fazla takdir edilmediini". kendi zerindeki i lgisizlikten anlayarak, o devirde fim ve fazlletli kiilerin bulunduu yer, bil im evresi Badad'a gider; Burada sGfi halkasna kararak Ablkadir Cil i . Abdlkadir ehrizGri. Ebu'l-Vef Hulvanl. Abdlkadir Shreverdl (. 563/1 168). Hccet'I-

6

(30) Samenow (A.A.), Kk Asya Yezidi lerinin eytana Tapmalar, D FFM. 193 1 , c .5 , say 20,s.40. 1 1 . Mervan' hayat hakknda bkz. Ilta (F), Mervan b. Muhammed, A, c .7 , s . 778-780.

(3 1) Bu kelime Beyi el-Far eklinde olup b urada birlikle yazlmtr. (32) Abbas el-Azzavi , a.g.e., s. 29-30. (33) Gazfinin mektuplan Beyazd Ktphanesi 3750 sayl kitap ierisindedir. Naklen Mel

med erafeddin, a.g.e., s.35 ve Osman Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul, 1973, s.228

slfilll Ebu Hamid el -Gazfl i (. 1 1 1 1 ) i le mektuplaalar (33). Gazfi 'nin ik-i kardei . Krdistada birok taraftar olan ve Kfliriyye tarikat n kuran Abdulkadir Geyl fmi ( 1 078-1 1 66) . Ukeyl el-Me bicl gibi nl kiilerle tanr. Burada Hamfl ed-Dabbfts ve Hamid el-Endlsl'de dersler a l r ( 34). Ancak bu evre de. onu tatmin etmez. Nefsi slah etmek ve skuneti tatmak iin buradan ayrlarak 1 1 30 y llarni.la Musul'un Dousunda bulunan ve bugn eyhan nahiyesine bal kyleri oluturan. eski kitaplarda H akkari ismi verilen Lale (Leylu)'e gider. (eyh Adl'nin amdan Lftlee gel ii . Yezidilerin kutsal kitab Mushaf- Re " Kara Kitap" 1 5. ftyetinde geer). Tek bana dalardaki maarahu-da ve ssz yerlerde uzun bir sre nefsini slah etmek zere ile doldurur. Bu srada bcekler. haerf ve vahi hayvanlarla dostluk kurarak birlikte yaar(35). Sonunda Lfe'de bir zaviye kurar. birok eyh'e nasip olmayan bir mertebeye ulaarak hrka giyer. eyh olarak hret bulur. Bundan sonra zht ve slkunda kendisine tabi olmalar balar. radndan dolay hreti artarak her taraftan ziyarettine gelinmeye balanr. Zamanndaki btn eyhler onun bykln kabuul eder ve birok veli ona renci l ik yapar "icazet" al r(36). Erbi l Atabey' i Muzafferiddin onu Musulda grn. hakknda iyi i ntibalar edinmitir. Onun "orta boylu. esmer tenl i . ok iyi eyler syleyen bir kimse olduunu syler(37) . Abdlkadir elGeylfinl de eyh Adi hakknda. Tavsif-i Ati adl eserinde: "Peygamberlik mertebesine \, alarak ykselmek mmkn olsayd . phesiz bu mertebeye eyh Adi b. msafir ulard '

.

(38)" der. eyh Adl'nin inanc . dnceleri ve uyguladklar bize kadar gelen u drt eserin sa-

yesinde bi l inmektedi r. Bun lar: 1 . 'tikfiu Ehl-i Snnet ve'! Cemaf (Ehli Snnet nanc) . 2. Kitabu Fhi Zikri Adabu'n-Nefs (Nefsi Terbiye Kitab) . 3 . Yesaya e-eyh Adi b. Msafir ile' l -Hal ife ( Hal ifeye Nasihatlan). 4. Vesaya li Mridihi Ki.l'id ve l i Sa'ir el-Mridin (Mridi Ka'id ve dier Mridlere

Vasiyeti) (39).

( 34 l Soy k i in bkz. Frank (R ). Kifb u Menakb e-eyh Adi, s.82. Naklen Lescot (R ), a.g.e., s. 277.

(35) Mustafa Nuri, a.g.e., s.76. (36) Kalfd el-Cevahir, s. 85-88 ve Behet el-Esrf , s. 150. Naklen Abbas el-Azzav'i,

a.g.e.,s.30-3 1; Ahmet Timur Paa, a.g.e., s. 32; Terciime es-Siiyilniyye, s.26; Mehmed erafeddin, a.g.e.,s.3.

(37) eyh Adi'nin ada Ebu el-Berekilt ( 1 1 65- 1 239) tanf dan yazlan ve bugn kaybolan Erbil Tarihinde geen bu haber, bn Ilallikf ( 1 2 1 1 - 1 282 tmafdan nakledilmitir. Bkz. Vefyilt el-Ayan .. , Beyrut , 1977,c.3 ,s.415-4 16. ngilizceye tercmesi i in, bkz.,de Slane, The 13 iographical D ict ionary,c.2,s . 1 97; Franszcaya tercmesi i in bkz. Siouffi (N), Notice Sur le Cheikh Adi et la Secte des Yczidis, JA,c.5 , 1 885,s.78-79 ve Menant (J), !es Yezidis, Paris, 1 892. s. 226-227.

(38 ) Naklen Nau (Fl, Recueil de Textes et de Documents sur les Yezidis, ROC, C.20, 1 9 1 5-1 9 1 7, s.76;Lesco (R ) . a.g.e., s.23 ; Abhas el-Azzavi , a.g.e.,s.32.

(39) 19 l I ylna bdar hibir yerde yaylamaya bu eserleril h ir zetini eyh Adi hakkda doktora tezi lazrhyan Rodolf hak yapmtr. 13kz. Scheikh Adi , der grQSZe Heilig der Yezid is, Trk Rib l.c .XlV. Rerlin, 191 l , s. l0-2X. . - -- .

/( . K'Oyu bir un '.l ail)--sfi olan eyh dl: " yi mslmanlarda kusur olmaz" diyerek

murdlernden cdd br kultw stemekte ve yle demektedr: "Fi ilsiz sz ile yitinen Allal'tan ayrl r . Fkhsz takva i le yetinen dinden kar. Allah korkusundan yoksun olarak fk hla yetinen. Allah ile alay eder. Grev lerini yapan kii . ite bu kurtulur ( 40)". eyh Adi "eyh ve renci. eyh ve Mrid. Pir ve ahid" arasndaki balar belirten

i lk mutasavvutlardan biridir. Ona gre: eyh: "Varl ile seni birletiren.

Yokluu ile seni koruyan. Ahlfik i le seni terbiye eden. Yol lar i le seni eiten. N uru ile seni aydnlatan"dr.

Mrid : "Nee ve seviml il ii i le fakirlere k tutan; nezaketi. dnyaya ilgisizlii, iy i davranlar ve hereyde alak gnlll i le sGfilerle; uysall i le Evliyalarl

Grld gibi eyh Adi yeni bir akide icad etmemitir. nanc. Ehl-i Snnet inanc idi . Bunu ilk nce bn Teymiye Risalesinde belirttii. bundan ok sonra Dr. R udolf Frank'n Berlin 'deki Trk Ktphanesinde bulduu eyh Ad!'nin "'tikadu Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat adl kendi Risalesinden ren iyoruz. B una gre eyh Adi: "Dnyada iiahi irade dnda hibir hadisenin olmadna; imann artp eksilmediine.; Ehl-i Snnet'in Frka-i Naciye olduuna; la'ya atarak Muaviye b. Ebl Sfyan tarafn tuttuunu ve onu savunduunu; Ehl -i Snnet'e ters den B id'at Ehline hcum ederek kem1ini hadisi saydn; Mu'tezileyi dalaletle suladn ; Cennet. Cehennem ve ah iret aleminden sz ettiini grmekteyiz. (44)

eyh Adi yukarda saydmz ikinci eseri "Nefis Terbiyesi Risalesinde"; ddiann bilgi nurunu sndrdn syleyerek iyi kimselere Kur'an- Kerim'i okumay ve kotlklen1en kanmann gereklil ii gibi on haslete d ikkat etmelerini tevik eder.

nc eseri " Halifeye Nasihatlar '" nda: Ameli ve sulfiku ile er') emirler arasnda uygunluk olmayan ve neh iylerden kanmayp da kendisinde keramet beliren k imselerden uzaklamay tavsiye ederek. kendisinden kk bir bid'at sadr olan kimseye kolaylk gstermeyi kabul etmez.

"Ka'id i simli birine hitaben yle der: Ey Ka'id. Sana tavsiyem. er' i hkmleri gznnde tutman ve ona sarlp ar gitmemendir. Takvaya sarl , dnya peinde koanlardan uzak dur". tavsiyesinde bulunarak "alk zhtn anahtar ve kalbin ciiasdr". der (45) . Mehmed erafeddin de Dr. R. Frank' dan naklen: "eyh Ad!'nin tasavv ufunun. Gazfi 'nin yoluna ok yakn olduunu" syler (46).

Y ukarda grlerinin bir zetini verdiimiz eyh Adi. adndan dolay Adeviyye veya Sohbetiyye denilen bir Sufi tarikatnn da kurucusudur. 1 160 veya l 162 ylnda 90 yalarnda len eyh. Lfe'de kendi yaptrd zaviyesine gmlr. lmnden sonra Adev iyye tarikat. eyhleri ve Mridleri birbirine balayan karlkl grevler. ok sk bir hiyerarinin ortaya kmas kolaylatrrsa da. taraftarlarnn oalmas bir takm yeni kurallar. tekilat iinden klmaz hale srkler. Bylece her Mrid sk skya baland baz stn kii leri tanmaya mecbur olur. Varlk sistemini kaybetmesine ramen bugnki Yezidi sisteminde devam eden dini grevler. tarikatta yaayan birok kalntlar olduu sylenir.

eyh'de sonra. Adevller. birbirlerine dman iki gruba blnrler. B ir i aznlkta olan ve slam eriatna bal unsurlar iine alan grup: dieri eyh ve onu.takip edenler iin ar gayretleri ile yolunu armlar birletiren grup. Metinlerin kapal bir ekilde bahsettii bu iki eyilin lerin arpmasn i lk defa M.A. Guid i ( 47) ortaya karr ki grup arasrdaki bu

(44) Bkz. bn Teymiye, Mecmua er-Resfl el-Kbra , c .l,s.262-3 17; Mehmet erafeddin, a.g.e.,sA.

(45) Mehmed erafeddin, a.g.e.,s.4-5; Abbas el-Azzavi , a.g.e.,s.34-35; Lescot (R), a.g.e.,s.25-28 .

(46) Mehned erafeddin, a.g.e.,s.5. .. (47) Origine dei Yezid e storia religiosa dell'slan e del dualisna, ROS, 1932, s.265-300.

9

ekine ve at na yz y l devam eder. Sonund eyhan civarnda asrlar zaferi ve Yezidiliin ortaya kmas ile son bulur (48).

Sincar dalarnda trbesi civarnda ve Gneydou Anadolu'da eyh' in dal Krtleri illerin .Muaviye'yi ve olu Yezld'i lilnetlemelerinden kurtarmak ve savunmak yolunda vaazlarda ar ! k doarak. eyh'e ve Yezld'e kutsilik ve insanst ber kuvvet atfederler (49). Bylece eyh Adi. cahil halk irad edip iiliin ar saldrlarndan kurtarmak sterken. onl ar bu ly karp bu a r l klarn i>ne derek taraftarlar arasda Rafizl Yezidi mezhebinin ortaya kt sylenir (50).

Meneilerinde belitiklii gibi eyh Adl'nih lmnden ok sonra yerine g ien yeeninin torunu eyh Hasan b. Adi b Adi b. Berekf b. Ebi' I Berekf (. 1 254) zamannda ll l erin Yezid b. Muav iye'ye sald rnahm zerine eyh Adi b. Msafir'e balanan tarafu-larn bir ksm sunnl an lay ktye kullanarak bu defa da Yezid b. Muaviye hakknda ar grler ileri s rdkleri grlr. Bunlar: "eyh Adl'nin kendilerine rzk verdii: Allah ile birlikte oturup soan ekmek yedii: kendilerine tabii olanlardan be vakit namaz kald u-d : zinay helf sayd : ldkten sonra Allah' onu yanna ald: eyhin ocuu olmadndan kapcs Hasan el-Bevvab' stna sta dayayarak neslini ona balad ve kendi zrriyetinin Hasan'a getii: bundan dolay Hasan' neslinden olan erkeklere kendi kzlarn teklif etmeyi Allah' bir emri olduu(5 l ) : eyh Adl'yi ve mr!dlerin i Allah' n e ardn . eyh'in iki mridi i le beraber ktn . Allah' yannda atlarn yemesi iin gereken samann bulunmadn: eyh'in bu mrldlerinden birine iftliine giderek saman ve benzeri eylerden atlarna getirmesi iin emir verdiini: getirirken geldii yerlere bu samandan dkld ve bunun zamanmza kadar gkte bir iaret olarak kaldn; bu yol un "saman yolu" diye bilindiini (52); eyh Adl'n in birgn Kabeyi haccet-

.. - -

nek zere zaviyesinden kp Mekke'ye doru biraz yol aldktan sonra geriye dnerek Mndlerine. bu yolculuunda Melek Tavus'a ulat. kendisi ve cemaatndan oru. namaz. hac. zekat ve d ier dini emirleri kaldrdn. yaln'z Melek TavGs'a iman ve i taat etmenin cennete girmeye vesile olacan (53) sylemi olduunu iddia etmeleri gibi.

1 0

Musul alimleri nelen H ayyadzi.lde Muhammed b . Ahmet ez-ZO!ra. l 875'de yazd "el(48) O zaman yresel tesirlerden uzak olan Adeviyye bii llin yakndoya ran, Suriye ve

Msr': yaylrsa da , bunu takiben nemini yi tirir. B una ramen daha uzun s iire yaayarak XVI. as rda .mn 'da ve Kal i re'de de baz tara ftarlar olduu bilinir. Bu arada tarikatn uzak kol lar as l dan abucak ayr larak layalarn yaanaya balarlar. Bkz. Almc Timur Paa. a.g.e .,s.39-40.

(49) bn Teymiye, a.g.e.,s.300. ( 50) Bu tarikiit zamanla dal Kiirtlerin ka t lmas i le aslndan ayr larak Yezid ilik ekline

dnd de sylenir. Bkz. Men zel (Tl ) . Ad i b. Msilfir, A, c.l, s . 1 38 ( 5 1 ) Bkz. nfira. Tarihte Yezidiler, s. 1 5 . (52) Tercme es-Siiryfiyye .. , s. 25; Abd urrnzzilk el-Hasan!, a.g.c. s. 3 1 . (53) M ustafa Nuri. a.g.e.,s.5 :!. (54) B u eserde M. Emin e l-Kamerinin Merebli'l-Asfiya adl Musul Tarihi, Umriziide Leys

Efendinin Be let li'l-Murild adl Badat Tfil i i le Molla Abdullal' Yezidiler Risfesinden nakiller olduu sylenir. Bkz. Yrklan (Y.Zl Mslman lkta D in i Tefrika, Ders Notlar, Ankara, trs, s. 1 34,n.1.

Ferldet's-Seniyye fi Kefi Akilidi's-Seniyye" ad l el yazna !54) eserinin Yezidilerden bahseden blmnn son ksmnda Yezidilerin hu gibi ar grlerine deinerek yle der: "Yezld' in Ehl-i B eyt'e kfretmesinden dolay kendisine kar kanlarn ayaklanmasndan korktuu srada peinden gidenler ve dinden dnen taraftarlar eytani sevgiyi inan edinerek gnee. talarn ve aalara. iyi ah slar ad ile isin lendinliklerine secde ettiklerini : bu toplumun nfusu ok olup S incar ve dolaylarnda oturduklarn : bunlarn kendilerine mahsus tekkesi olduu: eyh Adl'yi ziyaret etmeye niyet etmekle Allah' ziyaret etmeye niyet etmesinin ayn olduu: kendisinden sonra insan eklinde ve kendi suretinde bir eytan'n gelerek kendilerini doru yoldan saptrmaya gayret ve tevik edeceini tenbih ederek. kesinlikle ona balanmamalarn ve inanmamalarn syleyerek Abdlkadir el-Geylflnl i le b irl ikte Mekke'ye hacca gittiklerini: oraya vardktan drt gn sonra eytan'n ekli ve sureti eyh Adl'de zuhur ederek Lfle'de o1aya kmak suretiyle mrldlerini ve kendine bal olanlarn hayret ve ak nlk ierisinde braktn " syler (55). eytan ile eyh Adi arasnda eki l . suret hal. hareket ve yaratlta bir fark ve stnlk grem iyen mrldleri ve sevenleri. eyhlerinin bu dnnn nasl olduunu sorduklar zanan. onun ekline benzeyen eytan ' n yolculuk s rasnda kendine vahiy indirip taraftarlarn n zerinden e"I emirlerin kald r ldn aklar. Kendisinin de mrldleri i le taraftarlardan. zellikle itaat ve hareketlerinden ok memnun olduu iin gnahlarnn balanp. btn haramlarn ve ehvetlerin kendilerine nbah olduunu. haclarn n da kendi dalarnda. tavatlarn n da onun lm nden sonra mezarnn etrafnda yapmalarna izin veri ldiini bildirir. eyh Fahr adnda b i r adama da birtakm i lmi tabirlerle konular yazdrmak suretiyle Kitab el-Cilve (Vahiy kitab ) adl kitab yazd rr. Bu fikirlerin Yezidiler arasnda kabul edildiini grnce de. mrnn sonuna yaklatn bir mddet kaybolmas gerektiini syleyerek. eyh Fah" kendilerine bir nder olarak kabul etmelerini. kendisinden sonra baka biri ortaya karak kendisinin eyh Adi olduunu ve bu fikirlerin batl olduunu iddia edecek olursa. onu kabul etmemelerini ve onun eytandan baka biri olamyacan. kesinlikle kabul edilmeyip cezaland r lmasn syleyerek nlerinden kaybolur.

Abdlkadir el-Geylfl i le birlikte hicaza yolculuk yapan eyh Adi. hac grevin i yerine getirdikten sonra Medine'de drt y l Hz. Peygambere komuluk yapar. Lfe'e dnd zaman taraftarlarn n doru yoldan dnerek eytan'a ibadet ettiklerin i grnce son derece zl r. M rldlerini toplayarak vaaz ve naslhatta bulunursa da. artk mrldleri ve taraftarlar kendisine i nanmamakta srar ederler. Bu da yetmiyormu gibi . eytan olduu zann ile tekkeden da eteine kadar kovalarlar (56).

eyh Adl'nin btn bu iyi niyetine karl k mrldlerinden ve taraftarlarndan bu eki lde kar l k grmesi. bu kadar rettii dini bilgiler. vaaz e nasihat i le irad ettii toplumunun doru yoldan saptmalarna ok zldnden huzur ve rahatn . yeme ve

( 55) Mustafa Nuri, a.g.e.,s .55. (56) Terciine es-Siiryiiiyye . . ,s.26; Abbas cl-Azziivi, a.g.e.,s. 1 58.

1 1

imesini brakarak lmek ister. Tam lecei srada. eytan tekrar ortaya karak onlara: " B u kovduunuz kii eytan ol mayp. gerekten tapnmaya layk olan eyhiniz Adl'di r" diyerek gya zntsnden yzne gzne toprak saarak alar. Bu olaydan sonra len eyh Adl'n in cesedi zav iyesine gm lr. Buras yukarda geen tarifler erevesinde " Kabe'den daha stn. secde edilen bir yer" olmak zere ibadethane hal ine getirmelerin i salam olduu sylenir" der (57) .

Yukardan beri anlat lan bu olay akl' ve mant k d olmasna ramen. bugn Yezidiler arasnda azdan aza da anlatlmaktadr. eyh Adl'ye Hacca gidi srasnda: "eytan ben im suretime g irerek sizi doru yoldan saptrmaya alacaktr. kesin likle inanmayn z" tarznda isnat olunan keramet de. birok ynden yine mantk d ve imkanszdr. Ancak hacca gidip uzun bir sre orada kalan eyh Adi b. Msafir olmad ; bunun Adi b. Salr olduu; bu eyh. ya Hicaz'dan kesin olarak dnmemi veyahut dnnde baz H ristiyan rahipleri tarafndan o blgede Yezidi mezhebi icfid edilerek Mslmanlarn batl yollara sapmalarna sebep olduunu grnce. evini bark n terkedip gittii de sylenerek. Yezidilerin Kabe ed indikleri tekke ierisindeki birok mezarlar yannda bu eyh Adi b. Sahr' n mezarn n olmadna dikkati ekilir (58).

Bu durum karsnda. yan i . slfim dini esaslarn ortadan kaldrlar Mslmanlar tarafndan duyulunca . 1 4 1 4 y l nda komu blgelerden kknlan Sunnl Krtler. Yezidilerin oturduklar yerleri basarak. t

Ramli\ t;mfdan 1 452 ylna ait Sryani vesikasna dayandrlarak Ed1 isminde bir Krdn hayat ve eseri n i tasv ir ederek. bu ahs mezhebin kurucusu olarak gsterir i se de. Edl'n in Yezldll ikle i lgisin in tesadfi olduu da san l r (63 ) . Ramlo'nun bir ada olan Erbi l ba keii a'yap Mar Mkaddem ela manastrn ba_ kei in in recisi olan Edl ad ndaki bir nslnan tarafndan ele geir i ldiini (64): bu ahsn lmnden sonra en byk m ihrilbn olduu yere gmlmesini vasiyet ettii: vasiyetinin yerine getiri lerek her sene onun kabirin i haccettikleri: i sm ini de deit irerek Edl'yi Adl'ye evi rdiklerini de syler (65).

.. eyh Adi b. Msafir'in nesebi Hakem b. Mervan'a. tarikat ve hrka si lsilesi Lhu Said

Harraz'a ve onun vas tas ile i l . ner'e dayandr l r. Gerek nesebi ve gerekse tarihr ve h rka s i ls i lesi i le i lg i l i rivayetlerin taman iyle aslsz olduunu ifade eden bn Teymiye. V eyh Adi ve ona tabi olanlarn s lfn'a bal takva sahibi ve saliki kiiler olduunu belirtir (66).

Y ukardan beri gerek slilm ve gerekse Yezidilie gre bahsedi len eyh Adi'n in hayatn burada noktalw-ken . konuyu bitirmeden eyh Adl'nin soyu ve nesl i konusuna da dei nmek istiyoruz.

Soy ktnde de grld g ibi (67) eyh Adi. Enev i lerden Mervan II'nin soyundan Msafi"in oludur. Yezidilere gre eyh Adl'nin drt kardei vardr. B unlar eyh Ebubekir. eyh Abdlkad i r. eyh smail ve eyh Abdlfziz'd ir (68) . eyh Adi de dah i l olmak zere bunlarn h ibirisi evlenmemilerd ir. Fakat eyh Adi. eyh Abdlfziz'e bir erkek 5ock yaratr .. Yezidileri yneten birinci derecede d in adanl

\

din adam larndan "Fakirler ve Pei:" l ; r gelmektedir. Yine bu slaleden Alaaddin'in torunlarndan Pir Hasin Maman soyundan da din adamlarndan dier bir s n f olan " Pirler' gelmektedir. Bu gn Yezidileri yneten drt slaleden gelenlerdir. B un l

rini anlamakta glk ektii siiylen ir ise de. b iz bu fark gremedik. nk fark l inanca sah ip o lmalar son unda Krt lerden kesin eki lde ayr bir grup teki l ederek b i rb irleri i l e olan i l i k i lerini s k s k ya srdrmektedi rler.

S uriye'dek i leri n ve lrak'daki lerin Krte'den baka Arapa da konutuklar bi l indii g ib i . Trkiye'deki ler de Krte yan da ok gzel de Trke konumaktad rlar. K1;eden baka b i r d i lde kon umalar n n sebebi n i bugn ayr l kede yaayan Yezidileri n bu lkelerdeki ei t im s istemleri nden kaynakland kan lmaz bir gerekt ir.

B- Tarihte Yezidiler

Yezidiler. Musul ve evresinde gitti ke oal p kuvvetlenerek Abbasilerin son zaman larnda. Adev iyye veya Sohbetiyye ad i le evrede s iyasi olaylarda da rol oynamaya balarlar. B unun zerine bu rftfizl Yezidi mezhebini s i ndirmek iin birok kez oturduklar yerlere bask n lar dzenlenir. B un l ar n i lk i . eyh Adl'nin yeeni olan ve kendisinden sonra da yerine geerek Adeviyye tarikat n yneten Adi ibn Ehl el-Berekf'n susturulmasdr . Ad geen bu yezidi eyh i . dav'a larnda ar giderek yredeki isasabran zaviyes in i e l i ne geir ir. B u olay srasnda baz Keiler kaarak Moollara snr ve onlardan yardm isterler. Moo l larn gnderd ii bi rl i k ler t

put'a. d ier torunu Krt reisi erafeddin Ahmed de Malatya'ya hareket ederler. Fakat Malatya halk K l Aslan'a sadakat yemini yaptklarndan. zzeddi Keykavus'un adamlarn tanmazlar.Bu yzden Malatya kuat l r.erafeddin Ahmed bu kuatmada 300 adamn kaybedince geri eki l ip blgeyi istila ve tahrip ederek oradan Amid zerine yrr ise de Meyyafrikln sahi bi tarifndan ldrlr. eyhin dier torunu erafeddin Muhammed de Kemah'a ilerlerken Mool kumandan Engrek Noyan'n askerleri tarafndan ldrlr (79). B undan iki yl sonra. 1 259 yl nda. Hulag Han Musuldan geerken bu olay hatrlar ve Adevlleri itaat altna almak ister. Hakkfi ve Si cilr'a saldrarak oralar kana boyar. yama eder ve atee verir.

Mool dmanl karsnda Yezidi eyhi erafedd in'in olu Zeyned(i in. babasnn tarafm-farn bi raraya getirmyi dnmez. B ir Mool kz i le evlendii sylenen amcas Fahreddin'i burada brakarak Suriye'ye gider. 1 275 y l na kadar d urumda bir deiikl ik olmaz. Bu tarihte Fahre(idin. dier kardei emsedd in'in kendisine kar ayaklanmas ile kar lar. Baaramaynca da 400 adam ile buradan kar. gider. B i l inmeyen sebeplerden dolay . bu srada Fahreddin Msr'a kaar. Moollar tarafndan takip edilerek 1 277 y l nda orada ldrlr (80). Fahreddin. Yezldllerin tarihinde bilinen son eyh olur.

Bu tarihten sonra Yezidilerin Irak. Suriye ve Gneydou Anadolu'ya yaylmaya balad grlr. nce Diyarbak r ve Si i rt dolaylarna (8 1) dalk blgelere yerleirler. Bunlania bi lhassa Moollara kar mcadelede Adeviyye ve Sohbetiyye ad ile Trkmenlerle birlikte hareket ettikleri grlr (82). B u blgede Karakoyunlularn. Akkoyunlu lurn. Safevilerin ve sonunda da Osmanllarn hakim olmalaryla sras ile bu devletlerin ynetimi altna girerler.

B undan sonra Yezidilerin Makrizl'nin Kitab es-SlGk l i Marifeti Dvel elMlk'nde. 8 1 7/ 1 4 1 4 y l olaylarn anlatrken yeniden tarih sahnesine ktklarn gryoruz (83). B u y l larda Yezidiler eyh Adl'ye saygda ar giderek onu yceltirler. mezarn da k ble olarak kabul ederler. Btn Yezidiler. dini ve siyasi bir birl ik oluturarak etrafnda toplanp tak nl klara balarlar. rnein: "eyh Adl'nin kendilerine rzk verdiini ; Allah i le beraber oturup soan ekmek yediini ; kendilerine tabi olan lardan be vakit namaz kaldrdn ; zinay helf saydn ; eyh Adi ld zaman Allah'n onu yanna aldn ; eyh Adl'nin ocuu olmad ndan kapcs Hasan el-Bevvab'n srtn srtna dayyarak kend i zniyetinin Hasa'a getiini ve neslini ona baladn ; ocuksuz len eyh Adl'nin lmnden sonra ( 1 1 62) kendi nesli olmak zere kapcs Hasan el-Bevvab' n

1 6

( 79) Turan (0), Dou Anadolu Tlirk Devletleri Tarihi , stanbul, 1 973, s . 229 v e Seluklular Zamannda Trkiye, stmbul, 1 97 1 , s.487.

(80) Ahmet Timur Paa, el-Yezi'di'yye ve Mee-i N lletihin, Kahire, 1933, s . 39-40; Lescot (R), a.g.e., s. 1 04- 1 05

( 8 1 ) eref Han, crefname, Badad, 1 953, s. 1 56. ( 82) Turan (0), a.g.e. s.228. (83) Makrizi', Kitb es-SlilOk li Marifeti Dlivel el-Miilfk. Kah'ire, 1 972,C.IV/l ,s.292-

294.Dr.S.Abdulfettf Asfr yay.

ocuk ve a i lesine Yezidilerin olaanst bir sayg gstermeye balamalar: hatta Hasan elBevv

Yezidi eyh' i . rivayete gre. aireti iinde yaayan Yezidi inanlarn kknden y kmak iin medrese ve camiler de yaptrr. 1 585 y l da ldnde hemen kabi lesinin hepsinin msl man olduu sylenir (88).

Bu blgede yaayan d ier bir Yezidi aireti Dnbeli'ler de Akkoyunlular desteklerler. Akkoyunlu Uzun Hasan i le iyi i l iki ler iinde bulunurlar. B una kar l k Osmanl lar ve dier bir Yezidi aireti Mahmudl'ler ile daima kt i l ik i ler iinde bulunur ve onlarla savar. Sonunda skender Paaya bal birl iklerin banda giden Hasan Bey'e yenilerek ldrlr (89). Yerine geen olu Ahmet Bey. ne tam olarak Osmanllara ne de Safevilere balanr. Her ik i devleti de duruma gre idare ederek (bal grnerek) airetin i ynetir. Onun bu davran ah Tahmaps' ok k zd rdndan drtyz adam ile birlikte ldrtr. Yeen i Ahmet B ey Osmanl lara s n r (90).

Dnbeli aireti reisi Hac Bey'in olu Hac Bey II. daha nce Safevilere balln gsterdiinden A hmet Bey'in yerine Emir olur. Safeviler i le Osmanllar arasnda geen aldran savanda ( 1 5 1 4) Safeviler i le birlikte arpr. B u sonuncularn baarszl so nunda bu airet de Osmanl lara balaur.

Bu blgede yaayan baka bir Yezidi ai reti de Dasnller'dir. ereffine'de bunlar hakknda zel b ir blm yoktur. Ancak bu Yezidi aireti reisi Hasan Bey Selim l 'e sadk kaldndan kendisine Tmar olarak Erbi l ve evresi verilir. Bunun zerinde bu blgenin nslan Valisi Mir Seyfedd in. Safeviler tarafna geer. Bu blgeye geri dnerek Dasnilerle arp r. Bunlardan 500 kii ldrr birok da ganimet alarak bu blgeyi fetheder. Bu baar s z l a kzan Seli m 1 . onu stanbul'a ararak ldrtr (9 1 ).

Grld g ibi Yezidilerin Gneydou Anadolu'ya yay ldktan sonra Karakoyunlu. Akkoyunlu. Safeviler ve Osmanllar i le . duruma gre. s k i l ikilerinden dolay sli.lm toplumu ii nde kaynamalar salanmak istenmi ve bu arada inan sistemleri de az ok anla l m. durumlarn dzeltmeleri i in isam toplumu i inde baz kere basklar yapld gib i , i nanlarn n ne olduu hakknda da baz fetvalar da verilmitir. B u fetval

olduklar n : inan lacak ve amel edi lecek szlerin eyh Fahr' san; sapan konumalar olduklar n syleyerek ona boyun eerler. B undan dolay slilm al i mlerine dmanl klar vardr. B irok defalar ispat edi ld i i zere mslman din a l imlerinden e l lerine geird ikleri k imseleri gayet feci bir eki lde ldrrler ve slilm d in i i le i l g i_ I i k i aplar pralarlar. zerine p islerlerler ve yakarlar. Bu durumlar herkes tarafndan bi l i r d. ed i r. eyh Adl'yi Hz. Muhammed'e gre kat kat stn sayarlar. Allah'a yeme. i(; e . oturm a. uyuma vb. sfatlar verirler. ki tarafn da raz olmas i le zinay heli.l.I sayarlar. -!'

geer. Yezidiler bozularak kaar. dalara ek i l i rler. Fakat Mel ik Muzaffer Gazanfer Aslan bunlar tak ip ederek dalarda da yakalayarak el ine geirdiini ldrmeye balar. lm korkusu i le Yezllfer oluk ocuunu alarak nslnanlarn el inde bul unan ve toplumu da mslman olan HatGniyye kalesine sn rlar. Kale i inde bulunan mesci cllere kendi lerin i zorla atmak suret iyle bu lmden kurtulmak isterler. Bunlarn bu tutumlarna slman halk da yard m etmek isteyerek: "Melik'ten kend isine sndn bi ldirmelerin i ve emanlar kabul etmes in i istediklerin i syleme'eri n i " . sylerler. Bunun zerinde Yezidiler. Mel ik'e bu tekl ifi yaparlar. Mel ik de kabul eder. Ancak daha sonra bu s anlarn mslman askerlere ok atmaya bal ywak ldrme teebbslerinde bulunmas zerine bu askerlerin ou elid olur. Bu duruma. Yezidileri himaye eden mslmanlar ok zlrler. Bu olaya kzan Vezir Mel ik Muzaffer Gazanfer Aslan int ikam a lmak i in kaleye hcuma geer. Erkekleri ldrr. kadnlar ve ocuklar esir. mall larn da ganimet olarak alarak geri dner (95).

B u olaydan sonra 1 83 1 y l na kadar Yezlcilleri n neml i bir isyan hareketinde bulunmadklar ancak vergi leri noksansz a lmak ve mslman halktan gasbedi len. talan edi len mallarn geri al nmas i in zamann emniyet kuvvetleri arac l i l e S i ncar Yezldllerin in terbiye ve is lah ed i lmeleri u ekik1e zetlenebi l ir: 1 784 tarih inde Ruvendi z ve Zeybar kazalar halk krtlerinden Kral muhafzlar olarak oluturalan kalabal k bir askeri biri ik tarafn dan Yezldllerin ar b i r ekik1e dvlp ikence edi ld ikleri : 1 794 tarih i nde Badat Val is i Sleyman Paa taraf dan gnderilen kuvvetlerin bada Lafzullah Efendi kat ve ar ikencelere bavurur: 1 806 y l da Badat'da Val i olarak bulunan Vezir Al i Paa Yezidilere yap lan bu ikence ve eziyette daha da i leri gider: 1 8 1 l y l nda y ine Badat Val i s i S leyman Paa ayn eki lde davranr (96).

B undan sonra. 1 83 1 y l nda Ruvend iz Valisi MirikGh diye tan nan Muhammed Paa'n Yezidileri yok etmek g i riim in i grmektey iz. Olay yle geer ( 97) : Yezidi Emiri A l i Bey i le evre kabilelerden el-Kueyyln kabilesin in reis i Al i Aa el-BfGti arasnda teden beri gelen bir clmanl k srp gider. Yezidi Emiri Ali Bey. dman yok etmek i in frsat gzeti r. Frsat da bulur. Olunun snnet dnne. kendi ky "Bazera"ya A l i Aa el-Bffiti 'yi davet ec1er. O da yannda be adam i l e birl ikte bu davete kat l r. Ziyafet srasda arkada i le birlikte pusuya drelerek ldrlr. d ier iki arkada kurtu lur. Bu olay e l -Bf'.lti a ilesin in ok gcne gider ve int ikam almaya kalkar. Yeen i Molla Yahya el-Mezverl. amcasnn intikamn almak i in madiye Valis inden yardm ister. Yardm edi lmez. B adat Valisinden yardm ve himaye ister. y ine kabul edi lmez. B u defa Ruvem1 iz En ir i MirikGh Muhammed Paadan yardm iste'r. O da bizzat kendisinin kumanda edecei bir ordu hazrlatr ve Yezidiler zerine yrr. Onlar feci bir ekilde bozguna uratr ve bir

20

(95) Abdurraln h. SGveyd!, Hakikf'z-Zevra ( Yazna), s . 37-38, Naklen Alxlur-rczzak elHasel, a.g.e.,s.95-96.

(96) Mustafa N uru, a .g.e.,s. 43 . (97) l lery Leyard, Ninevcl ad i's Renains, Lodra, 1 949,s. ?.76-277.

ksmn da ldrr. Sa kalan lar da tepeler Ye ' d i lerin insan girmesi zor olan yerlerine sn arak darna dan olurlar (98). Em ir M irikGh on lar takip ederek bulunduklar yerlerden kartp heps in i yok ederse de. len Yezidi eyh'i Ali Beyin olu Hseyin Bey bu olaydan cann kurtarr. .

1 832 yl da ise Yezidi tar ih inde nemli olan olaylardan b irin in daha meydana geld ii grlr. Bu. Buhtan Val is i Bed ir Hf ' yhan'a sald rsdr. Tam olarak belli olma-yan bu saldrnn sebeplerin in i nanlarndan dolay olduu sanlmaktadr (99). B u sald rda Yezidiler d irenmelerine ramen ezil i rler. ok sayda Yezidi ve Emirleri Al i Bey tutuklanarak hapsed i l i rler. Sonra da Revandiz'e gtrlerek Ali Bey'in orada aslmas zerine. Yezidi Krtler yeniden i syan hareketine balarlar. Her tarafa saldrp yana ederek eyhan'a doru yol a l rlar. Musul kaplarna vardklarnda Frat yerlileri tarafndan durdurulurlar. Baz lar nehri yzerek geer ve hayatlarn kurtarrlarsa da dierleri nehrin kar tarafnda kaldk larndan . kendilerin i takip eden yerli ler tarafndan ldrlr.

1 839'da D iyarbakr Valisi Hafz Paa'nn yeniden S incar'a saldrd grlr ( 100). 1 839 yl nda Badat Val i s i Reit Paa tarafndan ok sayda ordu birlikleri gnderi lmek suret iyle Yezidilerin ar ikencelere bavurularak cezalandr ld grlr ( 1 0 1 ) . 1 846'da Musul Valisi Tayyar Paa. yannda ngil izlerin Musul Konsolosu H. Layard'n da bulunduu byk bir askeri birl i k le . S incar'a. Yezidilerin bulunduklar yere giderler. Bu gidiin sebebi. Yezidilerin oktan beri ar verg i ler altnda ezi ld iklerinden ikayeti olmalardr. Paa. Yezidiler' i ngi l izlerin h imaye ett i in i bi ldiinden durumu yerinde incelemek zere g iderken. olaylara . ah i t olmas bakmndan ngil iz Konsolosu H. Layard' da birlikte gtrr. S incfir'a yaklatnda adamlarndan b irkan nceden gndererek geli sebebin i b i ld irdi i halde . Yezidller bu adamlar ldrrler. Paa da bu olaya k zarak ky atee verir. Yezidiler dadaki maaralarna ekilerek gn boyunca direnirler. Sonunda gecen in karanlndan istifade ile maaralarndan kp kaarak ky boaltrlar. B unun zerine Vali Tayyar Paa. yerinde yapmak istedii ikayet sorutunnasn brakarak, Musul'a dner ( 102).

Bu t

Yez\'(jj' inanlar hakknda edinilen ilk bilgi ler konusunda ( 1 04) bahsedildii gibi Us manl Su ltan Abdlaziz Devrinde ( 1 856- 1 876). l 872'de "Kurra Kanunu" gere ince orduya asker topland srada. Musu,I ve evresinde oturan Yezidilerin askere alnmalar istendiinde, bu istee uymayan Yezidileri yola getirmek zere Albay Tahir Bey komutasnda

gnderilen askeri birliklere kar Yezidi Emirleri . eyhleri. Pirleri ve Muhtarlarnn. Osmanl ordusunda neden asker olniak istenediklerini. ondrt madde halinde yazl bir ekilde sunarak "zr beyan edip" bunun yerine o zaman "bedel" demek istemeleri i le yaplacak askeri mdahaleye engel olunarak. Yez'idlleri askeri bir saldrnn eiinden kurtarrlar.

1 890 yl olaylar ad altnda Abdlhamit il nin politikas dorultusunda. nce m slman iken inanlarndan dnen Nusayriler. smfliler. Drzller ve benzeri topluluklara uygulad siyaseti ( 1 05) Yez'idllere de uygulamak istemesidir. Yani . mademki asllar mslmandr. o ha_lde slamiyeti gerei gibi retmek ve yaatmak iin dini okul lar amak ve Osmanl ordusunda Yezldlleri askerlik yapmaya armak.

B u i iin. nce Musul'dan Mesut B ey grev lendirilir. baarya ulaamaz. Ancak. asileri ynetimi altna almak. azgnlarn cezalandrmak. zorbalar ve yamaclar ezmek, islah edilmesi gerekenleri islah etmek iin olaanst yetki verilen bir askeri komutann gnderilmesinin gerekli olduuna dair Abdlkadir Kemal Paa aracl i le Musul'dan bir yaz yaz lmas dncesine var l r. Bab- Ali bu istee hemen olumlu cevap vererek bu i iin Korgeneral mer Vehbi Paay stanbul'dan grev lendirir. Yaplacak asl grevin de Yezidileri gzel bir dil i le slam'a davet etmek. oturduklar yerlere okullar atrl p hocalar tayin ettirilerek Yezidi ocuklarna bu okullarda slam ve slamiyeti retmek. olacakt ( 106) .

mer Vehbi Paa'nn yapt ilk i, Yezidilerin i leri gelenlerini Musul'a armak olur. Onlar da mahiyetin i bilmedikleri bu davete katl rlar. ehre yaklatklar zaman beraberinde alimler, Devlet Erkan ve saygn kiiler olduu halde mer Vehbi Paa alaynn banda askeri bando ve silahl ordusuyla onlar karlamak iin kar. Yezidiler hkmet binasna gjrerken. ehrin hakim i onlara "Kelime-i Tevhid" okur. B u durum karsnda Yezidi ileri gelenlerinden eyhan Emiri Mirza B ey, onun kk kardei B edii Bey ve halktan iki kii mslman olurlar. Geri kalanlarn tm itaatden kanrlar. Bunun zerine Paa, onlar hapsettirip ikence yaptrmaya balar. Dier taraftan da ol u Temen Asm B ey'in komutasnda eyhan'a byk bir kuvvet gndererek. Emirlik kkn yama ettirir. Mukaddes eyleri ve Sancaklarn ele geirttirip mamlarnn ve eyhlerinin trbelerini yktrr. B u ykm srasnda ele geirilen kutsal eyler unlardr: Hz. Davud. eyh emseddin. Yezid

22

( 104) B kz. nfa, s. 57. ( 1 05 ) B u konuda bkz. Turan (A), Les Nusayris de Turquie dans la Region d'HATAY (Anti

ocl), Paris, l 973 , s. 228-233. ( 1 06 ) Diivt elebi, Maltuti\t el-Mavsul. Badat, 1 927, s. 252.

b. Muaviye. eyh Adi. eyh Hasan Basri adlarnda horoz heyke l leri : tuntan dklm koyun ekl inde Hal i l 'r-Rahman kou: tuntan yapl Hz. Musa'nn asas : tuntan dklm bir y lan : tuntan yap l n ehrGr (Blble benzeyen bir ku resm i) : Seyyid Ahmed er-Ri ff'ye a i t b ir kemer ba : eyh Ahmet el-Kebir dedikleri Seyyid Ahmed Bedri 'n in bir tesb ih i : Cneyd-i Badad'i'n in bir adet sakal tara : eyh Abdlkadir Geylani"n in aatan yapl n bir asas: Hz. Sleyman'a nisbet edi len tuntan yapl n bir su tas ( 1 07) . B tn bunlar bir mddet Musul askeri klas da korunduktan sonra ordu merke

z ine gnder i lmi olduklar sylenirse de. nerede olduklun gnmze kadar hfa bi l i nmez. Bu durumu gren Yezidiler ayaklanarak si laha s;u- l rlar ve uzak yerlere kamaya balarlm. Bu an(fa Korgeneral mer Vehbi Paa. Karadal Emin Efend i'yi eyh Adl'n in t'(::esie. oray dzene sokmak ve ei t im retim yaptrmak zere onlara irad etmesi iin emir verl rek gnderir. 1 892- 1 904 yl lar aras da komu kylerden baz mslman k1ler i le baz Musul ' lu fak ir renc i leri de orada okutur. yezldller bu okula devam etmezler. sonunda Musul Val i si Nuri Paa ( 1 08) gem ite olduu gibi askerl ik iin bel l i bir para ( bede l) k

etmeye balarlar. Hkmetin gnderdii kuvvetlerle 7 Ekim 1935 tarih inde btn gn .arpmalar devam eder. Bu savata her iki taraftan da yzden faz la kii lr ( 1 10). Davud b. Davud. ocuklar i le bir l ikte Suriye'ye kaar.

Hkmet kuvvetleri i le baa kamayacakhm anlayan Yezidiler, s i lah brakmay , tesl im olmay dnrler. B u konuda h kmetin d e daha nce kaanlar ile tutuklananlar v e tesl im olanlar hakknda genel bir eki lde affedi leceine dair yapt tebl i zerine arpmalardal vazgeilerek ocuklarn nfusa kayt ettinneyi ve Irak ordusunda ayr bir blk olarak askerlik grevin i kabul ettiklerin i bi ldirirler. Bylece olay yatr ( l 1 1 ) . Ama bugn orduda blkleri ayr olmayp dier Irakl larla b irlikte kark olarak askerlik yapn:aktadrlar.

Bu durum 1 980 Irak-ran Savana kadar bylece devam eder. Ancak bu tarih te bu defa da savaa gitmeme konusunda Yezidiler arasnda bir kprdanma olduundan, I rak hkmeti bu durumu nlemek iin tedbir a l r. Bunun zerine Mirlerinden Tahsin Bey ngiltere'ye. Muaviye de Fransa'ya kaarlar. Savan uzamas zerine I rak hkneti tarafndan yurt d ndaki Irakl larn I rak'a dnmelerini salamak a1acyla genel af kar lmasna ramen. hkmetten korktuklarndan hala Irak'a dnememekted irler.

Kendileri ile sohbet annda konutuum Yezidiler. gya bugn Irak Devlet Bakan Saddam Hseyin ' in gayri mslim olduklarndan dolay Yezidi nesl in in azalmas ve hatta yok olmas iin cephenin n saflarnda arpt r ldklarn . bundan dolay Irak'taki Yez!dllehn ounun ldn ve hanmlarnn dul kaldklarm zlerek anlatmaktadrlar.

Sonu

Grld gibi Yez!dller adlarn Yezid b. Muavi ye'den almakta, bunun lmnden ok. sonra X I I . yzylda torunlarndan eyh Adi b. Musafir tarafndan Adeviyye veya Sohbetiyye tarikat ad ile Rafizl-Yez!dl eklinde gelimekte, eyhin lmnden ok sonra yrede ya;ya d;l Krtler tarafndan yine yrede yaayan inanlarn da etkis i i le ayr bir eki l a ln.l da. by lece d urumunu bugne kadar korumaktadr.

l U.rn n 1\ iirt. el i l lerinin Krte olduu bil inen Yezldller, Tanrnn d i lin in de Krte ,lJuc;ua h : 1\ iirte konutuuna inanarak Kur'anda Allah tarafn dan lil.netlenen bir melek c l . ...,,.) 1.u a '\1elek Tavus ' veya E in Cebrfl ad i le ar derecede sayg J!Ste Jikl de yiiredeki Mslmanlar veya ba l bulunduklan devletler tarafndan 1reit l i eheplt'nk dolay birok kez usland r lmak istenmiler. uslanmak yle dursun tam aksine gnclen giine birl i k . ve btnl k ierisinde yeniden canlanmlardr. Vaktiyle yalnz S incar dalar nda oturduklar halde. buraya yaplan basknlar sonunda yreye dalarak gemite olduu gibi bugn de varlklarn srdrmektedirler.

24

( 1 10) Ilu konuda geni bilgi iin bkz. Lesco (R ) a.g.e. s. 1 9 1 - 195 . ( 1 1 1 l Abdurrezzak el-Hasan!, a.g.e., s . 98-99.

il. BOLUM COGRAF DAGILIMLARI

Yezidiler. Osmanl mparatorl uu topraklar ierisinde yaarlarken . B i rinci Dnya Sava sonun uda ( 19 1 8). mparatorl uun kmesi ve topraklar zerinde bir takm yeni devletlerin kurulmas i le ayr lke topraklar ierisinde kalmlardr ( 1 923). B ir ksm yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti Devleti topraklar zerinde yer al rken. bir ksm Irak topraldar ve dier bir ksm da Suriye topraklar sn rlar ierisinde yer almlardr. Bylece. belki tarihte ilk defa corafi dalmlar bakmndan kendi lerini farkl lkeler ierisinde bulmulardr. B unun sonucu olarak da birbirleri arasndaki yreler aras i l ikileri ve gid ip gelmeleri glemitir.

Gemite okluu gibi bugn de Trkiye'de Yezidilerin oturduklar yerler. Gneydou Anadolu'dur. Suriye ve Irak'taki ler de bu blgenin devam olan Trkiy6 s rlarna "yakn blgelede oturmaktadrlar. S,incar dalar l rak'n kuzeybatsnda olup Suriye topraklarna doru uzandndan. bu dalar ve eteklerindeki kylerde. Cezire'de ve Cebel S iman'da oturmaktadu-Jar. Bylece dadan ovaya doru kaydklar ve bugn adrlarda gebe bir ekilde hayvanc l kla uratklar bilinmektedir. Iraktak iler. S incar dalarnda ve etekler indek i kylerde yerleik bir dzenleri olup hayvanc l k ve ziraatla uramaktad rlar.

Irak ve Suriyedekiler zerine yakn gemite ankete dayal sosyoloj ik bir arat na yapan Fransz Roger Lescot ( 1 12) her iki lkede de oturan Yezidilerin saylar konusunda seleflerin in yaptklar gibi geree uymayan abanln rakamlar yle dursun . h ibir b i lg i vermemektedir. Ancak bu aratrcdan ok sonra Lbnan'da masa bada oturarak "dedim. dedin . ded i " kabil inden Yezidiler hakknda genel olarak uzun bir makale yazan Fransz Krdoloji Profsr Papaz Thomas Bois ( 1 13). ad geen her lkede de toplam saylarn n 50 bin civarnda olduunu yazmaktadr ( 1 1 4). B unlarn yansra Yezidiler hakknda mstaki l eserler yazan Arap yazarlarn da. saylar konusunda sukGt ettikleri grl mektedir ( 1 15 ). B iz de Trkiye snrlar ierisinde Siirt. Diyarbakr, Mardin ve anl urfa'nn adlarn aada vereceim kazalarnn 28 ky ve 33 mezrasnda toplam 24.309 ki i olduklarn . mahallinde yaptmz aratrmalar srasnda bizzat n fus kaytlarndan kendi el imizle teker teker saymak sureti ile tesbit ettik. te yandan,

( 1 12) Lescot (R), Enquete sur Les Yezidis de Syrie et du Djebel Sindjiir, Beynt, 1938. ( 1 1 3 ) Thonas Bois, Les Yezidis. ssai historique et sociologique sur le ur origine religieuse.

Mark, c. 55, 1 96 1 , s. 108- 128 ve 190-242. ( 1 14) ibid, s. 1 09. ( 1 15) Ahmet Tinur Paa, el-Yezidiyye ve Mene-i Nlletilin, Kahire: 1933; smail Bey l,

el-Yezidiyye Kadinen ve Hadisen, Beyrut, 1934; Abbas el-Azziivi, Tfiril el-Yezidiyye ve Aslu Akidetilin, Badat, 1935; Sddik ed-Denlild, el-Yezidiyye, Musul, 1949; Abdurrezziik el-Hasani, el-Ye.zid_iyye fi Hiiznhin ve Miizilin. Sayda, 195 1 .

25

Yezidilerin kendilerinden aldmz gven i li r bilgiler altnda lrak'ta 20 bin kadar Yezidi bulunduunu: 5 veya 6 bin c ivarnda da Suriye topraklarnda yaadklarn rendik ( 1 1 6).

Gneydou Anadolu Yezidileri ve i llere gre da l mlar yledir:

A - Siirt linde

Bu i lde Yezidiler i lenin kylerinde oturmaktadrlar. Bun lar: Ku11alan. Beiri ve Batman'dr 1- Kurtalan Kurtalan les i . i le olmadan nce Sason lesine ba l olduu bilinir. Sason. kendisi

ne bal olan kylere uzak l dan dolay l 904 yl nda i le merkezi Bepmu- kyne. burada biry l kaldktan sonra. 1 905 y l nda Beykent kyne. sonra Kayabalar kyne. buradan da Yanarsu bucana tamtr. Yanarsuyun da kylerden uzak oluu. merkezi bir yer olmay ve demir yolu yapm ile buran n sondurak olmas. ile merkezin in buradan da kald rlmasna sebep olmu ve 1944 ylnda " Misric" olan kyn ad Kurtalan diye deitirilerek ile merkezi haline getirilmitir ( 1 1 7).

lenin dousu S iirt i l merkezi . bats ve gneyi Beiri . kuzeyi Kozluk ve B aykan i leleri ile evri l idir. l merkezine uzakl 32 kilometredir. Kayabalar. B alca, B epnar, Yanarsu olmak zere drt kasabas i le 70 ky ve 70 de mezras vardr.

26

( 1 16) TUrkiye'deki nfus dalmlar konusunda baknz, nfira, s.54-55. ( 1 17) 1973 Siirt l Yll, s. 53.

.,,., '

1

,.._ _, . J?i +'!' - . .

;r: x s...--

D y .:..R.SAr

28

o : I P (!/ Du< ok K o t

Y azic.1erin bulunduklar kyl - - Dlmiryolu OLEK. 1 / LUU UUU

- Yol u M l .. ... ., ., .., . ' < n l

' " ., . T s11 iye - - - - S t uhl i z .,

--- Atal t Kupl urnu o Mol ulll.' 11 M r o --:::::::::- NE' h r 1 H _..- r-- \ k o r sulor

Yzlm 1085 ki lometre kare ola Kurtalan ' n nfusu 50 bindir ve kilometre kweye 27 kii dmektedir. Yeryz ek i l leri eski olup iinde byk da silsi lesi yoktur. Biilgede Beykent. Garzan ve Zok dalar ile Garzen. Kezer ve Botan ay l

renerek l 98 1 y l nda bu kye gelmi. kendin i tantn . bu olay Yezidiler taraf ndan da hatrlanm t r. Vasiyetin yerine gelmesi iin ky llere ne gibi bir yardmda bulunabileceini sormu. kyde su olmadndan. kye su getirilmesi istenmitir. Kayna Bepnar kasabasnda olan ve kye 4 kilometre uzakl kta bulunan kaynak satn alnarak kye su getirtilmitir. Temmuz 1 985 tarih inde mahal l inde yaptm aratrmalar srasnda. bu ahs. 6.5 mi lyon Trk Liras daha gnderterek ky ierisinde 4 eme halinde olan suyun evlere datlmasn istemitir.

Kurtalan'da Yezidi yerleim merkezlerinin ile merkezine olan uzaklklar

Kasaba, Ky ve Mezrann ad leye olan uzakl (kn. olarak)

Bepnar Kasabas 26

Yal nca Ky 29

Kurukavak Ky 1 9

Doruklu Mezras 17

2- Beiri ( *) Beiri nin tarihi M.. 3000 y l larna kadar uzanmaktad r. Bu tarihte Hurri Kavimleri

nin yerlet ii yre M.. 1 200 yl lar ndan itibaren \ , t c.'gl'mel ii altna g irmitir. Nairi krallar dneminde Habuskia krall s rlar iinlk J..: l ; Reiri M., 700-M.S.690 y llar arasnda Med. Pers. Makedonya. P

len in S i i rt il merkezine uzak l 74 kilometre olup. 2 kasaba. 36 ky ile 26 mezras vardr. Yezidiler Beiri 'de : Ouz kasabas i le Urak. Kuukuru. Uurca. Kungeit. kuyar ve Deveboynu olmak zere 6 kyde ayr muhtarl k olarak: Yol konak ve kikpr kylerinde de msl nan lar i le iie. birl ikte oturmaktad rlar. Hatta. ylek i . Yolkonak kynde azn l kta olmalarna ramen. ky muhtar Yezlt1'ilerciemi ir. Bu kylerden baka. Ekinci ler. Meydanc k ve Onba mezrnlarnda oturmaktadrlm. B u nezralarn da herbiri bir ky byklndedir. Hatta Ekinc i ler nezras i le Meydanck mezras bir kyden de byk olup birincisi Kuukuru kyne. ikincisi ise Kungeit kyne ba l d rlar. Onba nezras i se Ouz kasabasna baldr.

B tn bu kylerde Yezidilerin nfusu 4806 kii olup. genel l ikle hayvanc l k ve ziraatla uramaktadrlar. S i i rt i l i nde youn olarak oturduklar i le burasdr. Kutalan i lesinde olduu gibi buradakilerin de bir ksm Alnanya'da ve Kuzey Avrupa Devletlerinde ii olarak al 'akta ve yazlar kylerine dnerek kazanlarn buraya yat rm yapmaktadrlar. B tn ky ve mezralarda i lkokul . e lektrik ve su olup. kyler i le ve kendi arasnda stabi l ize yollarla birbirlerine bal dr lar.

3 1

o z L

-46- ,' u

( ; , "'-...... I .... r;t.:. .. ' "

"""-'.":7::,, ,,,,. .......... 1 ) ,, ,,) \ " r . . . . .. . . I \ ,.,._ .. , ;.. -: ' . t .. ' s-;-.. .. . .... ' . . ,u ""'" ' '-

) '

.

'"

'

, J, . ... . ,

.

,

:

.,._,,: , .;, .. . . .. f ' " '"'\ il eyuyr , \ ., \. ,.' 1 '. . . '' . / , ' ..

. . ... , ..., _/../

, .. \ .

Beiri 'de Yezidi yerleim merkezlerinin ile merkezine olan uzaklklar.

Kasaba, Ky ve Mezrann ad leye olan uzakl (km. olarak)

Ouz kasabas 25

Urak ky 3

Kuukuru ky 7

Uurca " 1 0

Kumgeit " 25

kuyular " 25

Deveboynu " 1 6

Yolkonak " 3

kikpr 7

Ekinciler Mez'tas 1 8

Meydank " 28

Onba " 27

3. Batman (*) Batman ilesinin tarihi ve B eiri'nin tarihinden pek farkl deildir. Siirt il merkezine

94 kilometre uzaklkta olan Batman lesini luh ky teki l etmektedir. Bu ky, 1 9 2 1 y l na kadar Elmedin lesine bal iken. b u tarihte Batman aynn tamas zerine tamamen sular altnda kalm. bu yzden de merkezi Beiriye nakledilmitir. B urann corafi durumu gznnde bulundurularak luh ky 1937 ylnda bucak haline getirilmitir. B u evrede 1938 ylnda petrol'n bulunmas ile nfusu hzla gelimeye balamtr. 1 955 yl nda Belediye tekilat kurulmu. 1 957 ylnda da ile haline dnmtr. Adn da 5 kilometre kuzeybatsnda akan Batman ayndan alntr. lenin kasabas bulunmayp. 25 ky ile 20 mezras v ardr ( 1 20).

(*) Bu ile 1990 ylnda il olmutur. ( 1 20) 1 973 Siirt l Yll, s. 3 1 -3'.2.

3 3

-48-

Ot1 11 L

()) Q-

0"

. . ,

/

"? /

() l,/ ll l Lfo

, , , i l i\ \

A f t n 1. N

Yezidilerin bulunduklar kll:rler - -Dt>mr yolu - Yolu

o i r e Mutovver Yol (eJ Ductk - ... l eHy

t

Yezidiler bu ilede yal m. bir kyde. Yolveren kynde oturmaktadrlar. Bu ky Beirin in gneybat k y s ndaki Yezid'! ky kuyular'a ok yakn olup i le sn rndadr. Ky bir tepen in zerindekurulnutur. Kyl nn ekip bitikleri topraklar ok aada. ovadadr. Kyn esas ge im i hayvanc l kt r. Nfusta. ky defterinde 4 l 8 kii kaytl olduu halde. burada oturanlar 1 O hane ve 1 20 ki i kadardr . Dierleri Almanya'da ii olarak al makta veya d ier Yezidi kylerinde oturmaktad rlar. leye olan uzakl 26 kilometre olan kyde i lkokul bulunmakta. fakat kyde elektrik ve su yoktur. Ky i leye balayan yol kye yaklatka bozulmakta. talar ve kayalm zerinden kye u la lmaktadr.

B- Diyarbakr linde

Bu i lde Yezidiler kyde toplanmlardr. B un lardan birincisi Merkez leye ba! Bahec ik. ik incisi Bismi l ilesine bal Yasince. ncs de nar i les ine bal Grses kydr. "

1 . Merkez le Merket;: le. ad ndan da anla ld gibi . Diyarbakr l i n in merkezini ol uturur.

Dousunda B ismil ve Hazro; gneyinde nar; batsnda Ergani ve ermik; kuzey inde i se Dicle ve Hani i leleri yer al r. Y zlm 30 1 0 kilometre kme olup. kasabas . 1 1 8 ky ve bu kylere bal 1 85 mezras vardr. Nfusu bugn 350 bine ulamtr. kl im i suptropik yayla ikl imine sah ip. k sou k ve az yal . yazlar uzun ve kurak step tipi hir ik l im h km srmektedir ( 1 2 1 ) .

Yezidiler bu i leye bal Bahecik kynde oturmaktadrlar. B u ky ilen in dousunda. S il van'a giderken 15. kilometreden saa ayrlan yolu takiben 28 "- i lometre uzaklkta stabil ize b ir yol i le merkez i leye balanr. Ky verimli b ir ovm1adr. R'uradaki nfuslar 348 kii olup ziraat ve hayvancl birlikte yapmaktadrlar. Kyde lli adam yoktur. Bu i h tiyalar n Beiri 'nin Ouz kasabasndan salamaktadrlar. Kyde i lkokul. su ve elektrik vardr.

2. Bismil Diyarbakr Merkez i lesinin dousunda. D iyarbakr'a uzakl 68 kilometre olan ile.

dz bir ovada kurulmutur. 60 bin nfusa sahip olan i lenin buca. 90 ky ve b u kylere bal 60 ezras vardr. le m erkezinin nfusu 1 0 bindir ( 1 22 ) .

Yezidiler bu ilede alt kyde. nfus defterinde deiik sayda isimleri getii halde Yasince ky hari. h ibi rinde oturmanaktadrlar. B unlar ya bu kyleri brak p baka kylere gitm iler veya azl kta olduklarndan Yasince kynde toplanmlardr. Bu ky B ismi l ' in bat snda. 1 5 kilometre uzaklktadr . Kyde nslnanlar da vmdr.Ancak bunlar

az n l kta o lduklarndan ynet i m Yezldllerdeli ir. B i rbirleri i le gayet iyi i likiler ierisinde ( 1 2 1 ) 1 967 Diyarbakr l Y l l , s. 7 1 -79 ve 1 28 ( 122) 1 96 7 Diyarbakr 1 Y l l . s. 80.

35

'J.J '

1 1 DiYARBAKIR ili

l MALATYA

AOIYAMAN

VUZOl''-"'U : lSJSS Km' KOf AtEO : 693 i.JlllTE AOECJ : nJ2 8.RKEZ :37L264 vs

y : L03886

ELAZG

'"\.........._ ,

\ ,,. LFA '- \ \

-

r i / OE _

\ Ovib. i \ \ ....... --'"\. __ ,/ !'--- ""-./ i MARON

-

MUS

eNGbt. 'y,.,.-/1- . r'- / ) v ._../' .

Tipe "A

/ i v--"-...... __ / _)

Alll Yezidilerin bulunduklar ileler

SiiRT

3 7

JX

----------- -

_J (f) co L: ___ _ __ _ _

. ' ' 1 il i ' . l 1 --

:: rl . QJ rl '.d ( rl N QJ

. :,H

yaamaktadrlar. Hayvancl k ve ziraatle uramaktadrlar. Kdyde Cami. lkokul ve s u olmasna ramen elektrik yoktur. B u kyde nfuslar 608 kii olduu halde ile genelinde 1 098 kiidir. B undan dolay Trkiye Yezidileri Nfus Dalmlar Tablosuna bu rakam ,, \'b', geilmitir.

Oturmadklar halde nfusta kaytlar ol.an kyler unlardr,

Al 4 kii

Baky 156 kii

atal 292 kii

Gn geti 8 kii

Meydanlk 30 kii

3. nar Diyarbakr Merkez lesinin gneyinde. 30 kilcmetre uzaklkta. Mardin yolu

zerindedir. le di ve hafif engebeli bir arazi zerinde yer alr. 40 bin nfusa sahip olan ilenin iki kasabas. 60 ky ve bu kylere bal 80 mezras vardr. le merkezi nfusu 5 bindir ( 1 23) .

Yezidiler b u i lede bir kyde. Grses'de oturmaktadrlar. Bu ky nar'n batsnda. 1 7 k i lometre uzaklktadr. Nfusta kaytlar 600 ki i olduu hak1:e. bu kyde yalmz 400 ki i vard r. Dierleri Alnanya'ya ii olarak gitmiler veya baka yerlerdeki Yezidi yerlei m merkezlerinde oturmaktadrlar. Kyn i k i d e nezras vardr. Ancak b u mezralarda oturanlar n hepsi sl nad r. Kyde de drt a ile nslman vardr. Bylece G rses kynde Yezlclller ou n l ukta olduklar l;lde mezralarla birl ikte genel olarak aznl kta kald k lar ndan ky ultar n sl a dr. Bu kyde kay tta Yezldi'leri hepsi " slnan" liiye gemekted i r. Kyde d i ad; yoktur. Ge i n leri ziraat v.e hayv; nc l klad r. Kyde lkokul ve su olduu halde elek.tri k yoktur.

( 1 3 l 967 Diyarbakr l Y l l . s . 87.

40

O::'. 1 ili ?-i

C- Mardin linde

B u i lde Yezlt1iler i leye dalm lardr. 1. Midyad M idyat. rivayete gre M.. 1 80 yl larnda Tarabid in (badet edenlerin da) ad ile

Sasfi ve Seletkiler tarafndan Kamuk Trklerine kurdurulmutur. B unlar ile ilgili olarak blgede hff ok sayda maaralar halinde yaptrlm tapnak. kil iseler vardr. Mardin' i n en geni ve nfus bakmndan en fazla kalabalk i lesidir. Osmanllar zamannda. l 8 LO ylnda Mardin'e bal bir i le olmutur. Midyad'a bal bir mahalle iken. 1 965 y lnda ile merkezinin tand Estel ile arasnda kilometre bir mesafe vardr. B ugn bu mesafe gidili gelili byk bir yol i le donatlm olup yol kenarlar da hemen hemen byk binalar i le doldurulmutur. Her iki yerleim yerinin de ortak ad. Midyad'tr. B urada drt di l konuulur: Trke. Arapa. Krte ve Sryanice. lk di l i herkes konutuu halde sonuncusunu yalnz Sryaniler konuur.

Mardin il merkezine 70 kilometre uzakl nda olan M idyad'n 8 1 ky i le 55 nezrasnda 85 bin nfusu vardr. le genellikle talk ve kayalk olup suyu yok denecek kadar yoktur. Kyller su ihtiyalarn gletlerden veya kuyulara akan yamur sularndan gidermektedirler. kl imi kn souk ve karl . yazn ise kurak ve ok s cak gemektedir.

Midyad'ta Yezidiler drt kyde: Gven. Oyuklu. Yenice. ayrl ve iki nezrada: rekli ve Koan'da toplam 5600 kii olarak ns lnanlardan ok uzakta ve ayr olarak oturmaktad rlar. Genell ikle gei mleri hayvac l klatir. Ziraat yaplan yerler yok denecek kadar azdr. B uradaki Yezidiler Trkiye Yezidileri ierisinde en fakir ve bakmsz olanlardrlar. Kylerde din adamlar yoktur. B tn ky ve mezralarnda lkokul bulunmasna ramen elektrikleri yoktur. ayrl ve buna bal rekli mezras hari dier kylerin yolu yok denecek kadar kt ve araba gidememektedir.

B u kylerden Almanya'ya almaya giden Yezidiler, kazanlarn kylere de i l Hristiyanlann oturduklar. ilenin Midyad kesimine yatrmaktadrlar. B uralarda apartman tipi binalar yaptrarak ileride burada oturmay arzuladklar gibi halen Midyad'ta oturan Yezidi aileleri ve eyhleri de vardr( l 24).

( 1 24 ) eyh Boza Agi gibi.

4 1

+t ..

il

1

I '

).'"\.""- n 8 3 " . : I'. ----- ..J .._

I --, / . :::: . \

.._../ \ 1.. '-. I ./ ......J , _ . .. ,, ' :.E=.s . ' ' cwfl'C'I' \ ------- . '"'c_ - . "'

\ . ./-- '--"" . . ? . - ... . -- - -- - -- t - ,. S i i R T

\ _,. \-APOI :t- ;' "'"'T - . _ .. . -, . t--.

- , : -... '

oK:- .

, \ . . . , \ / . , . ' ' I ' .

-. .. ..... . I O I L o.y

/./ \ - / '"" .'/ ., -------, " ""- \ ' ..,. . ./ " '\ / ' _,,-p c \ ' i ..... ' --

. . . __ _,......__...--.;;; __ , / . ,...,,----\ _/ ---l _._/ '""S..ue, .. . , I . . / s v ::. v E

(,,. ..... / ./ / /

A Y ezidilerin bulunduklar ileler

ARON L

_._,.--, ; .. - "'-.

1

- -.(-{ ( _y

y-// I R A K /

YUZLCl.M.) KCY AOECX

2 750 IUT'2 720

MJl=..:S '-"rkez / 7 S.C2Q

oy Jn 96J

&-, '

,, ,( . _ .... ,,. I

I I 1 ' J , ,,,A. - ---

--- "

-

s rl .-i ;: .o Q QJ ,.., '.ti ( rl N

QJ 1 ' l>1

,' ' I '

Midyad'ta Yezidi yerleim merkezlerinin i le merkezine uzaklklar

Ky ve Mezrann ad leye olan uzakl (km. olarak)

Gven ky 1 8

Oyuklu i l 1 5 .

Yen ice " 1 8

ayrl i l 1 8 rekli Mezras 2 1

Koan i l 15

2 . dil ( *) Mardin'in gneydousunda bulunan dil . M.. 300 y l larnda kurulmutur. lk ad

Arapa Zarih(Ekici) olan i lenin ad. daha sonra Farsa Hazak(Cesur) olarak deitirilmitir. B ugnk ad ise Orta Asya'dan g ederek Mezopotamya'ya giden Trklerden buraya yerleen dil adnda bir Trk kabilesine izafeten. 1937 ylnda ile olunca verilmitir( l 25).

Mardin i l merkezine olan uzakl 125 k ilometre olan dil'i 70 ky ve 50 mezras vardr. Nfusu 45 bindir. B u ilede Yezidiler yalnz bir kyde. Maara kynde oturmaktadrlar. Bu ky Midyad ile snrna ok yakn olup. Midyad-dil asfalt zerindedir. B urada 680 Yezidi oturmaktadr.

Kyde din adamlar yoktur. Kyn Midyad'daki Yezidi kylerinden bir fark olmayp hayvanclkla geinmektedirler. Kyde i lkokul vardr ancak dier kyler gibi bu kyde de elektrik yoktur. Bu Yezidi ky Maara'nn dile uzakl. 52 kilometredir.

Bu i le. 1 990 yl nda il olan mak'a balanmtr.

3. Nusaybin Nusaybin yerleim yeri i tibariyle M.. 2300 yllarna dayanr. Bu tarihl erde

Smerlerin 3. Ur slfesinde Kral ulgi tarafmtan kurulan ehir. B abil Kral Hamurabi zamannda genileti lerek bal k. halelik anlamna gelen Aramis ad verilmitir. Tarihte birok defalar eitli isti lalara urayan ehir. kalelerle evrilmitir. Bu kalelerin bugn dahi harebeleri mevcuttur. M.. 1 500- 1 275 yllar arasnda Gneydou Anadoluyu iine alan Huri Mitaniler'e de bakent olmu, Kral Giges tarafndan kral yolunun zerinde bulu-_ nuundan dolay da byk bir ticaret merkezi haline gelmitir( 1 26).

44

(*) Bu ilce, 1990 ylnda el olan rak'a banlanntr. ( 1 25) 1967 Mardin l Yll, s. 22-23 ve 40. ( 126) Mardin l Y ll, s.3.

,,

' \ . \ . ' \

l 1 \ 1 - ' 1 I t 1 1 1 ( 1 \ - -- - , \ -! .( ........ _ ..- , J t .\ : I \ .

. . . , .... ' 1 _ .... ... --,

\ l

' \

1:--.i ' '

' -.. _ ,.

<

\\

"- ---

l ! . i J

1 1 1

I I I 1 I

/ '

1 1 1 1

'

I 1 1 \

\e ! 'J ,1- 1---'. ' : ' ' \ . . :. \ t _ L . \

1 . A lt . . l f : 1 i \ -: 1 ' 1 . , . .. " . \ . \ 1 ; ., ' ' :\ . ' : .

. , . .. . ; '

\ i " \ H : \ ,

; 1'I \ '\ "'\ ... i.. l- ' . 1 , il ; ' \ '.J _ _ .. . 1\ \ ' \ . . . ;

.:"

JL.\ ; li \ \\

H ' \I :L']' . i ' . . - --- I

n

1-i a ..-i P. :o

.!>I

'

M.S. 80 y l nda Urfa. Siryfl Abgar Krallnn eemenlii altna giren ehirde bir faklte kuru lmu. bu fakltenin dekanl na da aslen Nusaybin'li olan Mar Afram atanm tr. B u faklte bir kilise olup. bugn dahi mevcuttur.

640 yl nda Hz. mer zamannda yaz b. Ganem tarafndan fethedilerek slam mparatorluuna katlan ehir. 1 5 15 ylnda Yavuz Sultan Selim 'in Msr Seferi srasnda. Osmanl mparatorluuna katlmtr( l 27). Cumhuriyetten nce olduu gibi Cumhuriyetten sonra da i le hviyetini devam ettirmitir.

smi hakkda eitli grler vard!'. M.. 230 ylnda Antimosya. Kk Antakya da den i len ehir. Arapa ifte nasipli anlamna gelen Nasibeyn'den treme olarak Nusaybin deni im itir.

Dousunda d i l ve Midyad. batsnda Kzltepe. kuzeyinde Mardin Merkez le ile evrili olan Nusaybin'in gneyinde Suriye snn i le bitiik olup bu lken in Kaml lesi yer al r. Yz lm 500 kilometre kare olup Ca-Ca lxll'aj sayesinde. bu topran 70 bin dnm sulanabilmekte ve pamuk ekilmektedir. kl imi .klar lman. yazlar ise Trkiye ortalamasnn stnde scak ve kurak geer. Kuzeyi bitki rts olmayan plak dalarla evrilidir.

l merkezi Mardin'e 56 ki lometre uzaklkta olan Nusaybin'de drt di l konuul maktadr. Trke. Krte. Arapa ve Sryanice. Arapa daha ok ile merkezinde konuulur. Trke ve krte herkesin bildii ortak dillerdir. Nfusu 70 bin olup kilometre kareye 14 kii der. ki kasabas. 70 ky ve bu kylere bal 40 mezras vardr.

Yezidiler burada 4 kyde : Kaleli. Gneli . ilesiz. Deirmencik ile drt Mezrada : Selvitik. Brhk. Fskn . Arpalida ayn olarak: B alaban kynde mslmanlarla birlikte. Dibek kynde ise Hristiyanlarla birlikte oturmaktadrlar. Bu son kyde Hristiyanlar ounlukta ise de muhtar Yezldilerdendir. B u kylerde toplam nfuslar 2963 kiidiL Kaleli kynde maaralarda da oturan Yezidiler yalnz hayvanclk yapmakta. dier ky ve mezralarda ise hayvanclk ve ziraat birlikte yrtmektedirler. Kaleli ky hari dier btn ky ve mezralarda su ve elektrik. i lkokul ise hepsinde vardr.

c 27) bid. s. o.

46

47

Nusaybinde Yezidi yerleim merkezlerin in i le merkezine olan uzaklklar.

Ky ve Mezrann ad leye olan uzakl (km. olarak)

Kalel i Ky 36

Gneli i l 28

ilesiz i l 25

Deim1encik i l 30 Selvitik mezras1 3 1

Berhk " 27

Fskn " 35

A rpal " 33 B alaban " 21

Di lek " 30

D - anl urfa linde

Bu i lde Yezidiler yaln z bir i lede. V iraneh ir ve kylerinde bulunmaktadrlar. 1 . Viranehir Viranehir. yerleim yeri olarak olduka eski bir tarihe sahip bulunmaktadr. B uraya

i lk yerleim in M.. 4000 y l larna rastlad bilinir. Tarih i ipek yolu zerinde olmas ve cok veriml i ovalara sahip bulunmas. bu ehrin ticaret ve tarm alannda Yukar Mezopotamya'n n nem l i bir ehri olmasn salamtr. Yerleim yerinin nemi dolays ile zaman zaman saldrlara uram . bu blgede hkm sren devletler arasrda el deitirmitir. Hititlerden ranl lara. oradan da M.. 1 63 ylnda Romallara balanmtr. Hz. mer zaman nda yfiz b. Ganem komutasnda slfim ordularnca zaptedi lmi. 660-873 yl lar arasnda da Mardin'e. Hamdfi lere balanmtr. 894 ylnda Mu'tezid zamannda Abbasilere balanan Viraneh ir. Mel ikah zaman nda ( 1 055- l092) Byk Seluklu Devletine balanm t r. Zaman zaman B i zans. Seluklu. Arap. ran ve Artuklu lar arasnda el deitirmitir . 1 030 y l nda B izansl lara. 1 07 1 yl nda Seluklulara. 1 1 08 ylnda Mmdin'e Artukl ulara. 1 202 y l nda da Musul Atabeyi Nureddin Zengi'ye gem iti r.

Viraneh ir. tarih indeki en byk ykma 1 258 y l nda Mool mparatoru Hulag tarfdan uram . 1 367 y lnda tekr;u Mardin Artuklularna balanm. 1400 yl nda Timur tarafdan ta stnde ta brak lmayacak eki lde y k lmtr. Daha sonra Akkoyunlular.

48

""' \C

O L M['llKU ..... l.CE MfllKEZ 1 uCAK MEJIKU

--.-il 5lflllll vt FllAT llEHll - - iLCE SiNiRi

IUc:A SNRI - DE VlET SNlll VE 0.0.Y

OEVllT YOLU

>

z

o

s

U RFA L

"

I' ..

"'

il 1 .. "

'\ (_

---' s

l \-;,. ) 7' . ( / . o " < - --. .. _,- . - -- C- \

Cc .. - )

il

....... , ........ - ---../..--

ff --:, o u '-"'-. .. _..-.. l

y E

A Yezidilerin bulunduklar. ileler

"

"'

""

Karakoyunlular. Araplar ve ranl lar aras nda el deitiren elir . I S 1 6 yl nda. Yavuz Sultan Se l im zaman nda. Osman l mparatorluuna kat lmtLr.

Urfa 'nn en eski i leler inden biri olan Viraneh ir. bazen Mard in 'e bazende Urfa'ya ilel ik yapm tr. Yukarda grld gibi tar ih in bi rok dnemlerinde isti lalara urayp. yakl p yk ld i in ehre harap anlam na gelen Viran kel imesi eklenerek. V iraneh ir ismin in bundan dolay veri ld ii sylenir. l 924 y l0nda ile olarak Urfa i l ine balanmtr( ] 28).

V i ranehir. Gneydou Anadolu Blgesinin gney-orta kesiminde yer al maktadr. Dousunda Kzl tepe ve Derik, kuzeyinde S iverek. gneyincle Ceylenpnar i leleri ve batsrdu anl urfa merkez iles i i le ev il idir. Yzlm 1 843 kilometre kare olan V iranehir in nfusu 80 bin ol up, kilometre kmeye 43 kii dmektediJ. leen byk bir ksm ovudr. Dz ve oval k arazi yaps yznden tarma elveri l i arazi. ekil i ve d ik i l i topraklur olduka fazladr. Yazlar ok scak ve kurak. klar genelliklt( yal ve hafif karl geen bir iklime sah iptir.

lenin . i l merkezine uzakl 90 kilometre olup. 42 ky ve 42 nezras vardr. Yezidiler bu i lede 6 kyde: Bozca. D inkk. Yaban. Olak. Altnbaak i le 1 8 nezrada: Dikta. Tepeyoll Yukarkoanlar. Aakoanlar. rekli . narl , . Kkaltnbaak. Soanya, Koar. H rbar'i. g l . I kl . Gezdik. Bykavu. Aalenl i . Yaprak. Yukarba ve Diren'de toplam 6307 kii olarak oturmakta. ifti li k ve hayvancl kla uramaktadrlar. B tn ky ve mezralar ileye stabilize yollarla balanmtr. Ad geen kylerin i lkokulu olup. elektrik ve sular vard r. 8 ev de Viraneh ir i les in in Bahel ievler mahal lesinde oturmaktadr. Gneydou Anadolu Blgesinde yaayan Yezidiler arasnda ekonom ik durum lar en iyi olan Yezidiler. bu blgede bulunmaktadrlar. Burada Yeiidlleri i le apda olduu giDi il apnda da saygnlk ve etk in l ikleri vard r ( 1 29 ) . Viraehi rde Y ezlcil aas B i;r Aadr.

50

( 1 28) .J 973 Urfa l Yll, s. 88. ( 1 29) Bir rnek vermek gerekirse, Olak kyli sahibi Al i Yksel, Virancliri temsilen l

Genci Meclis yesidir.

Vi raehir'de Yezidi yerlc:; i erkezleri i 1 i le merkezine olan uzaklklar( l 30).

Ky ve Mezra n n ad leye olan uzakl (km. olarak)

Bur ky 7

Bozca " 25

Dinkk " 1 7

A l t nbaak " 1 6 Olakc " 10

Yaban " 23 . .

Dikta mezras 1 5

Tepe yolu " 1 3 Yukarkoanlar " 1 9

Aakoanlar " 2 1

rekl i " 1 9

narl " 1 5

Kkalt nbaak " 30

Soan ya " 25

Koar " 32

Hrbfirl " 1 0

gl " 25

Dirgen " 27

Ikl " 30

Gezdik " 20

B ykavu " . 9

A a len l i " 1 6

Yaprak " 1 1

Yukarba " 1 2 1

( UO) lenin, kylere olan uzakl 1 973 Urfa l Y l l , s. 89'dai alnm olup, ilein .mezralara olan uzakl tarafm zdan maha l linde yaptmz aratrma srasda tesbit edilm itir.

5 1

1 \

\ ' \

1 : ! \ \ \ ,

1 '

i: ;, ,-# . ii - .. - - .. ... ' _'.J -.

\

-.x

F \

\ '

o_

Sonu Bu blmde grld gibi Y ezidller. Gneydou Anadolunun drt ilinden Siirt'in:

B eiri . Kurtalan. B atman; Diyarbakr'n Merkez le. B ismil.nar; Mardin'in Midyad. dil, Nusaybin ve anlurfa'nn Viranehir ilelerinin kylerinde 28 muhtarlk ile bu m uhtarlklara bal 33 mezrada toplam 24.309 kii olarak yaamaktadrlar ( 1 3 1 ) . Hemen hepsi ayr olarak oturduklar ky ve mezralarda hayvanclkla uramakta. Midyad ve dil'dekiler hari. topra olanlar z iraatla megul olmaktadrlar. Yine Midyad'dakiler hari. btn

. . Yezidi ky ve mezralarna stabi lize yollarla gidilmekte. btn ky ve nezrallannda ilkpkul bulunnaktadrb Kylerin elektrikleri de balanm olup birounda telsiz eklinde posta teki let da vardr. ok kazanp a yiyen Yezidilerin ekonomik durumlar. yrelerindeki mslman halka gre olduka yksektir.

( 1 3 1 ) Verilen bu say Temmuz-Austos 1985 tarihi itibanyledir.

54

TRKYE YEZDLER NFUS DAGILI MLARI TABLOSU

L LES KY N YEN ADI :: Bepnar Nahiyesi Kocan Mezras

z ldll Magara -c Kaleli o::: Glineli

Bur ........ 1 1 13 Dikta Mezras ........ -Bozca Hrbi Belek 338 Dikk Gedcnasa 1436 Tepcyolu Mezras 1 Trtark Kark Yukar Koanlar Mez. Mozik Tamam Aa Koanlar Mez. Mozik " rekl i Mezras Gede Osman " narl Mez