ahmet rıza-anılar.pdf

7/29/2019 Ahmet Rza-Anlar.pdf

1/115

Cumhuriyet


2/115


3/115

AYDINLANMA DZS: 208

ANILAR


4/115

Bu kitap, 1950 ylnda Cumhuriyet gazetesinde diziolarak yaynlanmtr.

Dizgi - Yaymlayan:

Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..

Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti.Haziran 2001


5/115

AHMED RIZA

ANILAR

Cumhuriyet


6/115

,


7/115

AHMED RIZA BEY KMDR?

Ahmed Rza Bey, atalar Trk olan Viyanal bir hanm-la, ngiliz Ali Bey'in evliliinden, 1857 yl Eyllnde, Vaniky'nde, dedesi Zhire Nzn Rza Efendi'nin yalsnda dn-yaya geldi.

Ali Bey, gen yanda Avrupai dnce ve davranlany

la tannm Koca Reid Paa'nn takdirini kazanm bir kim-seydi. Krm savanda cadiye tepesindeki kasra yerleen n-giliz subay ve erleriyle grmesi ve dil bilmesi, halkn ken-disini "ngiliz Ali Bey" diye anmasna neden olmutu.

Ali Bey, slm dinini kabul etmi olan ei Nile Hanm'labirlikte ocuklann byk bir yurt, zgrlk ve grev sevgi-

siyle yetitirdi. Ali Bey, bir ok dileri grevlerinde, di-leri protokol memurluunda, ray Devlet [Dantay] ye-liinde bulunmu ve ilk kurulan Meclisi yn'a [Senato] daye olmutu. leri dncelilii dikkati ektiinden, 1879'daKonya'ya srld ve orada ld.

Ahmed Rza Bey, sultan [lise] reniminden sonra, he-

nz pek gen yandayken Hriciye Nezreti Tercme Odas'nda [Dileri Bakanl eviri Odas] ksa bir sre yaz-


8/115

manlk yapm, daha sonra babas, kendisini tarm renimiiin Paris'e gndermiti

Babasnn lm haberiyle yurda dnen Ahmed Rza Bey,

Bursa Mlk dadisi'nde [lise] mdr ve retmen olmu, a-lmalar Marif Nzr [Eitim Bakan] Mnif Paa'nm dik-katini ektiinden bir yl sonra Bursa Marif Mdrlneatanmt.

lkenin toplumsal ve siyasal gidiini kt bulan, devrimve iyiletirim [slahat] yaplmasn zorunlu gren Ahmed R-

za Bey, 1889'da Paris'e gitmi ve II. Abdlhamid ynetiminekar on dokuz yl sren kararl bir savama girimiti.nce, Padiaha lkenin gelimesi iin gerekli grd

iyiletirmeleri bildiren tasanlar sunmu, yant alamayncabunlan bastmp datmt. Savam ve lkece tannmas by-le balam ve bu eylemi Meveret'in yaym izlemiti.

Paris'te istibdada kar alanlar arasnda anlamazlk-lar ba gstermi ve kimi arkadalar Ahmed Rza Bey'denaynlmlard. Ahmed Rza Bey, sarayn nerdii para ve rt-belere yz vermeyerek dvs urunda her trl gl vesknty gze almt.

Paris'te bir yandan siyasal savamn srdrrken biryandan da renim ve incelemeler yapmt. Kendisi Augus

te Comte'un "Pozitivist Felsefe"sine inanm ve bu alanda birok alma yapmt.

Merutiyet iln edilince, Ahmed Rza Bey stanbul Meclisi'nin al gn halkn benzersiz gsterisiyle selmland.

II. Merutiyet'in ilk Meclisi Mebusan bakan, dorubildii eyleri sylemekten saknmayan, z sz bir, yrei

temiz bir insand. Meclisi Mebusan'daki, sonralan yan'daki eletirileri, kartlann oaltt.

6


9/115

Meclisi Mebusan Bakan Ahmed Rza Bey'i iyi tan-yanlardan biri olan eski Mbeyin Baktibi Halid Ziya [Uaklgil] Bey, onun kiiliini ve doru sylemekten ekinmeyen

zyapsm yle anlatyor:"Uzun, yaratlnn dayankllna bir kant gibi dimdik

duran bir boyu, ban ta gibi kaplayan gzel salar, yznearbal bir ek gibi grnen uzunca bir sakal, maviliindescak bir sevgi anlam uan gzleri vard.

Meclisi Mebusan bakan yn bakanyla birlikte en

yksek makam olan o sandalyeyi de, belki ynetim dolaysy-la bsbtn doldurmaz, ana her halde pek sslerdi.Hnkr onu kazanmaya gerek grrd. Onun oturmas

iin, Maka'da bir saray verildi ve Mefruat daresi'nce daya-tlp detildi. Saray'a geldike, her seferinde huzura kar veiltifat grrd.

Sonralar nasl oldu da Hnkr ondan eskisi gibi holan-maz oldu; bunun aklamas pek kolaydr. Btn insanlar gi-bi, bu adamn da bir kusuru vard: doruluk!.. Ya da daha akbir deyile: doruculuk; yani doru olarak bulduu bir eyi,hibir saknmaya, hibir n hazrla gerek grmeksizin he-men pskrmek.

Mizacnn bu zelliinden dolay, Ahmed Rza evresin-

de epeyce souk etkiler brakmt. Onda herkese kar eiti-ci, bir aklayc, hi olmazsa bir t olma huyu vard."

Ahmed Rza Bey, VI. Mehmed Vahdeddin tahta ktn-da Merutiyet ynetiminin korunacana inanmt. Oysa VI.Mehmed Vahdeddin, Ahmed Rza Bey'e hibir zaman gvenmemi ve kendisinin yn Meclisi'ndeki eletirilerini ho

karlamamt.Yeni padiah, Ahmed Rza Bey'i bir maksatla yn ba-

7


10/115

kanlna getiriyor ve bu maksadn Bamabeyinci Ltfi Simv Bey'e yle aklyordu:

"yan bakanl iin benim bir adaym var. Kim oldu-

unu bulamayacanzdan eminim. O mevki iin Ahmed R-za Bey'i dndm. Bu kimsenin Meclisi yn'daki muhale-fetinin ykselme hrsndan ileri geldiine kuku duymamal,kendisini o greve atamakla mnasebetsizliine son vermesidoaldr. Tarafmdan sadrzama gidip isteimi bildiriniz."

Vahdeddin Meclisi Mebusan kapatmaya karar verdii

zaman, Ahmed Rza Bey'i de huzuruna kabul etmiti. AhmedRza Bey, padiahn huzurundan karken, bambeyinciye,"lemde [btn dnyada] demokrasinin saltanat srd birzamanda, hi Meclisi Mebusan kapatlr m?" diyordu.

Sleyman Nazif Bey, sonralar bir sre iin Vahdeddin'einanm olmann zntsn duyan Ahmed Rza Bey'e, 26Ekim 1924'te yazd bir mektupta yle diyordu:

"Mtareke'nin ilk gnlerinde, her yurtsever Vahdeddineumutla ve drt elle sarlmt. Efendimizin yerinde kim Mec-lisi yn bakan olsayd byle davranrd. Bundan dolay,sizin hakknnzda hi kimse en kk bir olumsuz san bes-leyemez; krk yllk savam yaam sizi dnyaya ve tarihe le-kesiz ve tertemiz olarak tantmtr. Vahdeddin, konumunu

anlayamayarak kendi kendisini lnet kuyusuna yuvarlad.Kendisinin de ta ve tahtnn da, sonsuza dek yok olmasnaneden olan, gene Vahdeddin'in kendisidir."

Mtareke yllarnn bir blmn Avrupa'da geiren Ah-med Rza Bey, talyan ve Fransz devlet adamlaryla, Trki-ye'ye dayatlan ar bar koullarnn deitirilmesi konusun-

da grmeler yapt.Ahmed Rza Bey, yaamnn son gnlerini engelky

8


11/115

stndeki iftliinde yalnz geirmi ve dme dolaysyla or-taya kan rahatszlk yznden kaldrld ili Etfal Hasta-nesinde, 27 ubat 1930'da lmtr.

Yakup Kadri Karaosmanolu, lm dolaysyla AhmedRza Bey'in siyasal yaamn anlatan bir yazsnda yle de-mektedir:

"Ahmed Rza'nm yaam, srekli bir alakgnlllk vezveri iinde gemitir. Yazlarnda tantanal cmleler yap-maktan ekindii kadar, yaaynda da gsterili davranlar-

da bulunmaktan kanrd. Bu lke, belki' ondan daha bykyurt ve zgrlk yol gstericileri grd; ondan daha ok yk-sek ve gl devrimciler yetiti; ama, en Avrupai anlamyla,uygar gzpekliin, uygar ahlkn, bu diyarda biricik simge-si oydu."

* * *

Kendisi, Osmanl mparatorluu'nun yklyla biten si-yasal yaamyla ilgili anlarn zaman zaman dank notlarve konular biiminde yazmtr.

Kendisine yazlm kimi mektuplarn ve Jntrk eylem-leriyle ilgili belgelerin de yardmyla bu notlar dzenlendi-inde, Ahmed Rza Beyin ocukluk yllarndan son savam

dnemlerine kadarki anlan ortaya kyor. Anlar, sraya ko-narak, olduu gibi braklmaya allm; yalnz kimi blm-lerinde, yazlanlann izlenmesini kolaylatrmak zere ekle-meler yaplmtr.

HalkY. ehsuvarolu

9


12/115


13/115

lk Meclisi Mebusan BakanAHMET RIZA BEY N

ANILARI


14/115


15/115

Paristeki Yaamm

Babam beni Paris'e, tanm renimi iin gndermiti. yl sonra snavlarm geiyordum ki babamn lm haberini al-dm. stanbul'a dnmde, kendime bir i aradm. Kimse be-ni ne iftliine ald, ne de bir sermaye koyarak bir iftlik ilet-mek istedi. Sonunda, hi istemediim halde hkmet iine gir-mek zorunda kaldm. Ziraat Nzn [Tanm Bakam], Arab Hak-

k Paa'yd. Bakanlkta bana bir i olmadn syledi. Fran-sa'da bir tanm niversitesi ve byk tanm okulu var; heryl yzden ok renci bu okullan bitiriyor, hepsi de i bulu-yor. Bizim lkemizdeyse tanmla ilgili bir ey yaplmad veyaplacak bir ok i bulunduu halde, kendi parasyla renimgrm ve [yurda] gelmi bir adama, i yok deniliyor.

Marif Nezreti'ne [Eitim Bakanlna] bavurdum.2400 kuru maala, bana Bursa'da ddii Mlk Mektebi m-drlyle kimya dersini verdiler; kabul ettim. Bursa MarifMdr Veli Efendi adnda sankl biriydi. Sekiz ay sonra,Nzr [Bakan] Mnif Paa, almamdan memnun olduunubelirterek beni 3000 kuru maala Bursa Marif Mdr yap-t; bir de ders verdi.

Bir buuk ylda, devlet ilerini yakndan grdm. Bu i

13


16/115

lerin ne kadar ktye gittiini ve bu gidile marife deil, hibir eye hizmet edilemeyeceini anladm. Paris'e giderek, ya-kman lklarm oradan ykseltmeyi dndm. Snavlar

olmutu, izin istedim. stanbul'a geldim. Mnif Paa'ya:"Bana bir ay izin veriniz; ben bu izin sremi Paris'tekiexposition'u [sergi, fuar] ziyaretle geireceim. Bir engel yokya?" dedim.

"Nasl yok! Siz fermanl memursunuz, saraydan izin al-mak gerekir. Bilmem kimler de gideceklerdi. Exposition, me

nolution tarihine rastladndan, saray kukulanyor. Bu by-le kalmaz geer; siz gene Bursa'ya gidiniz, iki ay sonra, bensize izin veririm, o zaman gidersiniz," dedi.

Bir hafta, on gn bekledim; sonunda Nzr'a, "Benim sa-rayla al veriim yok. Benim mirim sizsiniz, size sylyo-rum," dedim; "yleyse bana da bir ey sylememi olunuz,svp gidiniz," dedi.

Paris'e geldikten sonra, Nezrete bir mektupla istifamgnderdim. Bir ay geti. Bir gn elilikten bir mektup aldm:"Bankada adnza gelmi bir para var, gidip, alnz," diyordu.Bursa'da Marif mdryken, kz ortaokulu mezarlk iindebir odadan oluan kt bir yerdeydi. Marif Nezreti'ne pekok kez yazdm. Sonunda, giderlerini kendi kesemden vere-

rek bir yer tuttum. "Nezret kabul ederse, benim param ve-rirsiniz," dedim. Be ay sren o kira bedeliyle maamdan do-kuz gnlk alacam kalmt. Onu gndermiler sandm.Bankaya gittim, iki yz lira gelmi olduunu haber alnca biryanllk olmal dedim, alamadm. Bankadan bir ay sonra al-dm bir mektupta, o parann "ltuf ve ihsn tcidar [padi.

ahn lutuf ve ba] olduu bildirilmiti. Almadm.Paris'te 1889 exposition'unu iyice gezip grdkten son-

14


17/115

ra renime ve kitap, gazete karmak iin gereken eylerihazrlamaya baladm. Bir yandan geimimi salamaya, teyandan renime alyordum. Her gn ktphaneye ve ak-

amlan konferanslara giderdim.Bir sre sonra birinci lyiham [iyiletirme tasans] pa-diaha sundum. Tasanm dikkate alnm ve bu yoldaki re-nimimin rnlerini byle kitapk biiminde "atebei uly"ya[padiahn eiine] sunarak bir ey bastrmamam fermanbuyrulmutu. ki bin lira da dl gnderilmiti. Paray alma-dm. Mutlaka alnmaldr," diye yant geldi. Gene reddettim,

almadm.Birka ay arayla, alt lyiha sundum. Baka hi bir haber

kmad. Maksadm haber almak deil, lyihalanmda belirt-tiim dncelerin uygulanmasyd. Hi bir ey yaplmad-n grnce, Sadrzam'a uzun bir mektup yazdm. Ondan dabir haber kmaynca ilk lyiham bastrdm, dattm. Ondan

sonra mektubu da bastrdm.Bu iki kitapk, beni stanbulda tantt. Mektuplar alma-ya baladm. Padiah, tel etmi olacak ki beni kandrmakiin grevli gnderdi.

Mnir Paa daha o zaman bey"di. Benimle grmekistediini bildirdi. Odeon Tiyatrosu'nda bir loca tutmu; ora-da bulutuk. Daha Meveret'i yaymlamaya balamamtm.

Gazetelere ara sra makale yazyordum. Beni inandrmaya a-lt. Hibir devlet grevim olmad halde, toptan bir paranerdi. Hibir ey kabul edemeyeceimi kesin olarak syle-dim. Yirmi gn sonra anzelize'deki lokantalann birinde ge-ne bulutuk, yeniden ald ynergeyi syledi. Ben de ilk ver-diim yant yineledim; "Paraya filna gerek yok. Meclisi

Mebusan' asn, padiahn en bata gelen vgcs ben olu-rum, "dedim.

15


18/115

Aradan biraz daha geti, kuyumuba geldi; padiahnhuzuruna arlm, ynerge alm, bu ok diller dktktensonra, ka bin lira istediimi sordu. () /amana kadar sessizce

dinlemitim. Red yant verince, yaldiniu gzleri aknlk-la ald; "Nasl olur?" dedi.Londra elisi Kostaki Paa da, Londra'ya geerken Pa-

ris'te benimle konumakla grevlendirilmiti. Ald yner-geyi, resm szleri syledikten sonra, "imdi namusunuza,yurtseverliinize sesleniyorum. Ben babanzn dostuydum.Tuttuunuz yol dorudur. Yaknma lklarnz aka sy-

lemek, bu durumdan ulusun memnun olmadn dnyaya du-yurmak gerekir; devam ediniz," dedi. Ziya Paa'yla birliktegelen Ebzziya Tevfik Bey de, resm nerilerini sylediktensonra, "Bu yurtseverce yolda devamnz dilerim," dedi ve be-ni alnmdan pt.

Meveret'in karlmas

Padiaha sunduum lyihay ve Sadrzama yazdm ay-rntl mektubu bastrdktan sonra, sra gazeteye gelmiti. Pa-ris'te cidd bir gazete karmak gereini duyduum zaman, r-landa'daki ulusulann yandalarnn bakanmm yeni bir ga-zete yaymlamak iin bir milyon iki yz elli bin lira sermaye

topladn okumutum. Benimse be para sermayem ve biryardmcm yoktu. Bulgar hkmeti, Makedonya'da propa-ganda yapmak iin Krila cemiyeti araclyla ylda bir mil-yon, Srp hkmeti Sabba cemiyeti araclyla sekiz yz binlira harcyordu. Bizim ttihad Cemiyeti'nin [Birlik Dernei]paras yoktu; Harcamas da hi dzeyindeydi.

Gazete karacam stanbul'a, Cemiyet'e haber verdim.Gazetenin ad, dahas, cemiyetin bile ad henz kararlatnl

16


19/115

mamt. stanbul, Ittihad slm [slam Birlii] diyordu. Benbtn OsmanlIlarn karlar iin alacandan dolay Ittihad ve Terakki [Birlik ve Gelime] adn daha uygun grdm.

yle kabul edildi. Gazetenin adn da "Merutiyet" koydum.Gazete, Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin yaynarac olacakt. Srekli ve dzenli kmas iin madd serma-ye isterdi. Cemiyet bunu salayamad. Gazetenin, ulusun ege-menlii ve yurtseverce abasndan baka sermayesi olmadanlald. Ara sra gnderilen be franktan otuz franka dekabonelerle yetinildi.

Meveret'in para gcyle yaymlanmad, umutla yaa-d, alt herkese bilindi. Para bakmndan zrt vemnev grevden baka elence bilmez; yurdun durumundancidd olarak zgn bir adamla birlikte, bir dzen altmda al-mak istemeyenler, mazeret olarak bir takm yalanlar, sula-malar uydurmaya gerek grdler.

Yayn iinde benim kiisel karlarma hizmet ettiimsylendi. Bu bana pek ac bir karaalmayd. Kiisel karlar-ma, her neye hizmet olursa olsun, ben gene de bir ey yapyor-dum. Bir i gryordum. Kilisel karlarna hizmet etmeyen-ler acaba ne yapyorlard? Yurda bir iyilii dokunan var my-d? Bir kitap yazana, bir i grene, kesinlikle dmanlk iinyapyor denecek olsa, insann her davrannda bir maksat bu-

lunsa, o zaman hi bir i grmeyenlerin dmanl, kendile-rine, yurt konularna aldrsz, yurtsevmez dedirtmek midir?

Abdlhamid, parayla susturamaymca,Pariste benimle amansz bir savama giriti

Sultan Abdlhamid dneminde, herkesin gz paraday-d. Hafiyeler, dalkavuklar hep ba almay, ayrcalklar ka-

17


20/115

zanmay dnrlerdi. Para iin ania yaparlard. Parasz biri grmeyi kimse dnmezdi. Ito bunlar, benim Paris'te ci-hat [kutsal sava] iln ederek, Mevevt'i kesinlikle kendi -karlarma hizmet iin yaymladm kansna kapldlar. Pa-diahtan sus pay almadm anlalnca, bir baka yerlerdenpara alyorum sanld.

Savunduum yce amala uyumlu olarak yaamaya a-balamtm. Ele gne kar dklen bir klkla dolamamakiin boazmdan keser, hibir elenceye gitmez, stme ba-ma alrdm. Benim biraz temiz gezdiimi grenler, bende

kesinlikle para var sanrlard. Ayda be yz, yedi yz frankalanlarn st ba benim geimime, stme, bama oranlanamayacak derecede aayd. Benim nasl geindiim her-kese merak olmutu. Ne yaptm, ne i grdm asla aran-myor, nasl yaadm dnlyor, soruluyordu. Bu konu-da, herkes bir ey uydurur, syler ve benden yz bulmayan-

lar aleyhimde kitapklar yaymlarlard. Aleyhimde yazanlar-da mertlik yoktu. Yazdklar eyleri benden gizlerler, banagstermezlerdi. Yazlan eylerin bir takmn iittim, grme-dim. Amalan, bir snf halkn tutuculuundan yararlanarakkendi kuruntulanndan uydurduklan yalanlarla beni lekele-mekti. Buna garez deil, karaalma denir.

Ben, elbette nmn yaylmasn istiyordum. nk omnev gten gene yurda yararl ilerde yararlanacaktm.Gerek bizde, gerek Avrupa'da, herkes yazlan eyden ok ya-zana dikkat ediyor, nem veriyor. Bir sz doru olduu iindeil, syleyenin konumunu dnerek dinliyor.

Paris'e geldiimde, makalemi bastrmak iin gazete bu-lamyordum. Yaz kumluna beni kabul eden olmamt. Biraztanndktan sonra, gazeteler, dergiler benden makale istediler.

18


21/115

Yurttan kaanlar geliyor, benden para istiyorlard. Oda-m, stm, bam temiz gryorlar; daha perian bir durum-da yaayarak bu azck paradan onlara pay karmak gerekir

sanyorlard. Nakit olarak yardmda bulunmazsam, bana g-ceniyorlard. Bana, oradaki kaaklara datlmak zere birpara gnderilmi olsayd, elbette gereksinenlere verirdim.

Sarayn yein nlemleri

Para kabul etmediim ve yaynlarm srdrdm iin,saray beni gyaben yarglayarak mallarma el konulmasylaprangaya mahkm etti. Bu da yeter grlmeyerek, Paris mah-kemesinde aleyhimde dv ald. Mahkemeye Clemenceau,Rochefort, Delbos gibi nl kimseler, benim iin tanklk et-meye gelmilerdi. Mahkeme aklanmama karar verdi. Btn

gazeteler lehimde ve padiah aleyhinde makaleler yaymlaya-rak, bizim Meveret'e bir ylda yapacamz propagandannen iyisini bir gnde yaptlar.

Ondan sonra beni Paris'ten srmek i stediler. Polis md-r, beni zel olarak ard; krk sekiz saat iinde Paris'tenkmam syledi. "Beni niin kovuyorsunuz, namuslu bir

adamn Paris'te oturmaya hakk yok mu?" soruma, "Politikayle gerektiriyor," dedi.

Ben doru Clemenceau'ya gittim; kimi gazetelere de u-radm. Gazeteler ertesi gn ate gibi makaleler yazdlar, be-ni savundular. O akam kan Temps gazetesinin son sayfa-snda 'Ahmed Rza iin verilen lke dna karlma karar

geri alnmtr', anlamnda bir haber grld.Yabanc dilde yaymlanan bir gazeteyi kapatmaya hk-

19


22/115

metin yetkisi varm. Franszca Meverete dokunamadlar,ama Trke Meveret'i kapattlar. Yeniden yaymlamak iinyakn bir lke aradm. Kta, kyamette Londra'ya gidip gel-

mek zor olacandan, Brksel'i yeledim. Orada bir basmeviyle uyuarak Trke Meveret'i Brksel'de yaymlamayabaladm. Saray hemen Belika hkmetine bavurarak ga-zetenin kapatlmasn istedi. Brksel Polis mdr beni a-rtarak, bunu bana anlatt; "Fransa'da yaynlanmas yasak ol-duu gibi, buras da izin vermeyecek," dedi. Belika meclisi-

ne giderek, tandm pozitivist M. Hector Denise'ye ii an-lattm. O da beni, M.Laurent'a tantt. Bu iki kii beni koruya-caklarna sz verdiler. Mecliste sorgulamada bulundular.Ayevans da bunlara katld.

M. Laurent, konumasnda; "Ahmet Rza'nn gazetesiTrkedir; ne yazdn, elbette biliyorum. Ama Sultan Ab-

dlhamid hakknda ne kadar iddetli dil kullansa, gene azdr.Dolaysyla bu gazeteyi, imzam koyarak ben karacam;hkmet, gc yeterse kapatsn," dedi. Bunu grnce, hemenbir saylk yaz yazarak Brksel'e gittim ve Laurent'm imza-syla yaymladm. On be gn sonra, teki sayy bastrmakzere yeniden Brksel'e gittiimde, Polis Nzn beni art-

t, "Siz yasal bir hile yaparak gazetenizi gene yaymlyorsu-nuz. Dolaysyla sizin buraya gelmenize izin veremeyeceiz,"dedi ve bu konuda bir emir ktn da bildirdi. Bu emir ge-lip beni Paris'te buldu. Emir, Belika toprana ayak basma-m engelliyordu.

Trke Meveret'i sonra ray mmet adyla Msr'dayaymlamaya baladk ve Merutiyet'in ilnna kadar ylecesrdrdk.

20


23/115

Paris'te skntl yaam ve parayardmnda bulunanlar

Paris'te en skntl zamanlarm, Meveretin yaym tari-hinden sonraki ilk yllard. K akamlarn, snmak iin k-tphanede geirirdim. Odamda ate olmadndan, gazete vekitaplarm yatakta okurdum.

Haftann cuma ve pazartesi sabahlan konuklanm kabulederdim. teki gnlerde, sabahlan makale hazrlamakla,

mektup yazmakla geirirdim. Bir byk yazann iki saatte ya-zabilecei bir makale iin, benim ktphaneleri dolaarak ikign harcadm olurdu.

Gndzleri yemekten sonra kahvede gazetelere gz gez-dirirdim. Saat drtte, bete bir konferans varsa oraya ve tan-dm ailelerden kabul gn olan varsa, bir ay imeye gider-

dim. Yoksa evime dnerek soyunur, yaz yazmaya ve okuma-ya balardm. Yemeklerimi de bu arada kendim piirirdim.Geceleri anl deilsem, bir yere kmazdm. Erken yatar-

dm. ok kez Temps gazetesini yatakta okur, onunla uyurdum.Akam yemee anlysam, giderdim. Ancak, anl

lardan en nce kan ben olurdum. Ge yatmak, beni rahatsz

ederdi. Gndzleri ktphaneye yaya gider, gelirdim. Benimiin bir gezinti olurdu. Dnte nhtm zerindeki kitaplanziyaret eder, ucuz kelepir kitap bulursam alrdm. Byle binglkle birer birer topladm kitaplan, daha sonra stan-bul'da satmak zorunda kaldm. Her k, bir iki konferans ve-rirdim. Bu konferanslar hazrlamak iin ok glk eker,

yorulurdum.

21


24/115

Paris'te yeni bir i bulur bulmaz,Abdlhamid beni oradan attryordu

Bursa Maarif Mdrln brakarak Paris'e geldiimzaman, cebimde yz lira vard. Bu para bitmezden nce ken-dime bir i bulmak zorundaydm. Tandm Msy Kirkofaraclyla Adliye'de resm evirmenlik iini buldum. Ancakbelirli bir maa yoktu. ktka alacaktm. Bir sre sonra,YafaKuds demiryolu irketinde yz frank maala eviri g-revine girdim. Biraz sonra Beyrutam irketinde ayn gre-vi yz frank maala stlendim. Ayda iki yz frank irketler-den ve bir biri zerine elli, altm frank da Adliye'den alyor-dum. Bana yetiyordu. Ama, Meveret yaymlanmaya balan-dktan sonra, Sultan Abdlhamid'in ilk ii geimimi engelle-mek oldu. irketlerden karlmam istedi. irketler, her nekadar Franszlarmsa da, bunlar kurma yetkisi Osmanl oldu-

u gibi, Osmanl hkmetiyle de i greceinden, bu isteeuymak zorunda kalmlard.

zlerek durumu bana bildirdiler. Beyrutam irketi,bana izin verirken, "Siz gene bizdensiniz," demiti. Bir eyanlayamadm iin bu sze nem vermemitim. Bir ay ge-ti; bir gn irketten bir mektup aldm, beni aryordu. Git-

tim, "Aylnz muhasebecide duruyor, niye gelip almad-nz?" dediler. "Alacam kalmamt," dedim. "Hayr, sizi herne kadar resmen kardksa da, haksz bir ilem olduu iinmaanzn srekli verilmesine karar verilmitir," dediler. "grmeyecek miyim?" sorusuna da, "Hayr, artk size i veril-meyecektir," yantn alnca, "Nimet, klfet mukabilidir [ek-

mek, alma karldr], i verilmezse maa kabul ede-mem." dedim, ktm: bir daha da semtlerine uramadm. Bu

22


25/115

davranm sonradan pek beenilmi, Meveret aleyhindealan dvda, lehimde tanklk edenlerce mahkemede anla-tlmt.

Paris'te beni kimse aramad; nasl geindiimi soran ve drt dosttan baka para gnderen olmad; onlar da dzen-siz gelirdi. ok skntl zamanlar geirmitim. Benim Paris'tebir ylda kendim iin harcadm parann tutan, Beyolu'ndabir hafiyenin bir gecede harcadndan azd.

Yayn iine yardm iin bana para verenler, adlanmn ya-

ynlanmasn istememilerdi. Stockholm elisi erif Paa, sonyllarda ayda yz frank verirdi. Msrl zzet Paa, her yl Pa-ris'e geldiinde bana urar, abone paras olmak zere bin, ki-mi zaman bin be yz frank getirirdi. Msrl Prenses NazlHanm, yalnz bir yl be yz frank; Msrl Mehmed Ali Pa-ann ei Prenses Enise Hanm iki bin; Prenses Emine Hanm,bir kez olmak zere, iki bin frank vermilerdi.

Roma eliliinde Reid Sadi Bey, bir sre ayda elli frankvermiti. Girit'ten brahim Etem Bey'den be yz franka ya-kn abone paras alrdm. Msrl Mustafa Fzl PaazdeMehmed Ali Paa da bizimle birlikte bulunduu srece, ga-zetenin basm iin ayda iki yz frank verirdi.

Bunlardan baka, perakende ve dzensiz olarak gelen

abone paralar be ile yirmi frank arasndayd. Bu paralar, eli-me son yllarda geti. Oysa benim en ok skldm zaman,Meveret'in yaym tarihinden sonraki ilk yllard. Bu zaman-larda bana zengin yurttalanmdan hi biri, "Ey, imdi ne ya-pacaksn; neyle geineceksin?" demedi. Aracsz olarak banapara gnderdiini syleyenler oldu; ben almadm. Nzm

Efendi de alm olsa, kesinlikle bana sylerdi.Bu paralarla Franszca ve Trke gazeteler yaymlanyor

23


26/115

ve bunlarn bir ksm, kapal zarflar iinde gnderiliyordu.Pek ok posta paras veriliyordu. Son ylda, Msr'a cerre [cer,dervilerin her sene ramazan aynda para vb. Toplamak iin

kyleri ve kasabalan dolamasdr; A. Rza Bey, bu sz, bu-rada mecazl kullanyor] gitmitim. Orada Said Halim Paa'nm yol gstermesiyle be bin frank topland. Bu para aln-dktan sonra, Nzm Efendi ieri gnderildi. Enver ve Niyazidaa karld.

Sarayn yeni bir giriimi

Sultan Abdlhamid, beni kandrmak iin enitemi Pa-ris'e gndermi, annem tarafndan da bir mektup getirilmiti.Bu mektup, Ali Bey'in uyars zerine yazlm ve Padiah ta-rafndan grlmt. Doal olarak irdei hneye [padia-hn emrine] uyarak dnmemi ya da susmam salk veriyordu.

Oysa, annem bana ngiliz postasyla ayrca zel bir mek-tup daha gndererek, enitemin grevinden sz ediyor ve "Birtakmlar ulusu aldattlar, dndler; sen de yurt grevini bra-karak stanbul'a dnecek olursan, evin kapsm kapal bulur-sun," diyordu. te "ecnebi" [yabanc] dedikleri annem, by-le bir kadnd.

Meveret'te ortaya kan anlamazkk

imizde anlamazlk kt. Sarayn bana verdii nem,kimilerinin kskanln kkrtmt. Tek varlk olarak bir-likte almak gerekirken, nemsiz eyleri bahane ederekbenden ayrlanlar oldu. Bunlara da, aslnda nem verildi.

Bahafiye Ahmed Paa gnderildi. Nzm Efendi dndaki-lerin hepsi ayla balanarak benden ayrldlar.

24


27/115

Kimileri, Meveret'e imzalaryla makale yazmak istedi-ler, kabul etmedim. Meveret'e ilk kt zaman imza konu-yordu; ama sonra Halil Ganem'den bakalar satldlar. mza-

dan maksadn, antaj olduu anlald. mzal makaleleri vekiisel konulardan sz eden eyleri Meveret'e koymamaklakimilerinin makale yazmalarna engel oluyormuum denildi.Kimin elini tuttum? Kiisel bir ey olursa kitapk karyor-lard; Ne iin yurt konularnda da kitapk yaymlamyorlar-d? Nasl oluyordu da, kimse benim elimi yaz yazmaktan,yurda hizmetten engelleyemiyorlard?

On be gnde bir kan Meveret'e, posta parasyla bir-likte, ayda yz, en ok yz elli frank harcanyordu. Bukadar bir paray uana verenler oktur.

Hnkr, benim bir gazeteyi ynetecek kadar deil, ken-dimi besleyecek kadar param olmadn biliyor ve Meveret'in kapanacan umuyordu.

Sonunda parayla susturulamayacam ve ben sa kal-dka Meveret'in kapatlamayacan anladlar; ama, benimzel servetim, salktan baka sermayem olmadn bildikle-rinden, arkadalarm benden ayrarak, beni bsbtn yalnzbrakmaya altlar.

Bahafiye Ahmed Paa, bu i iin Paris'e gnderilmi vegrevinde baarl olmutu.

Birlikte almamak, uydurduklar bahanelerden biriydi;sanki kimse benimle geinemezmi; geinmemek, i grme-mek iin bir zr olamazd. Acaba benden ayr toplanm vebirbirleriyle uyumlu baka bir topluluk var myd? Benimlebirlikte almak istemeyenler, bana yalnz kalmak istiyor di-yenler, ne iin benden ayr bir topluluk oluturmuyorlard?

"Yalnz kalmak istiyoruz" sznden maksatlar, beni yalnzbrakmaktaki yanllarn gidermek iin bir bahaneydi.

25


28/115

Paris'e gelenlerin ya da imzasz mektuplarla dncele-rini bildirenlerin bulunanlarn ou, byle yaynlarla bir i ol-maz, hafiyeleri ldrmeli, yle yapmal, byle vurmal diyekyamet koparrlard. Hnkr, bu yalanc pehlivanlara bahafiyesini gnderdi; hafiyeleri ldrmek isteyen kabadaylar,bahafiyenin eteine sarldlar. Kimine benimle grmemek

kouluyla daha ok maa verildi; kimi bir grev alarak ekil-di gitti.(Ahmed Rza Bey'in belgeleri arasnda bulunan "Os

manl ttihat ve Terakki Cemiyeti mhryle memhurdur[Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti mhryle mhrlen-mitir] szleri ve 28 Eyll 1897 tarihli bildirinin kopyas, Ah-med Rza Bey'le kimi ttihat ve Terakki yneticileri arasnda

kan anlamazlktan sz etmektedir.Ahmed Rza Bey'in aleyhinde olarak kaleme alman bu

bildiride, Meveret gazetesinin de Rza Bey'e ait deil, Ce-miyet'e ait olduu savn ve tartmasn iermektedir. "Pariskurulunun tutanak defterinden aynen" alnd bildirilen birparagraf, Ahmed Rza Bey'le, Mizanc Murad Bey arasnda

geen yle bir grmeyi aktarmaktadr: (23 Terini evvel[Ekim] 1896 tarihine ratlayan pazartesi gn, sbk kurul,Paris'te Rza Bey'in bakanlnda toplanr. yeler, nice za-mandan beri srklenen ve bir trl sonulandrlamayan birkonuya, kesinlikle bir son vermek zere cidd tartmalaragiriirler. yelerin hepsi dokuz kiidir ve oradadr. Murat

Bey, Meveret gazetesinin ilk saysndaki sunu makalesinigstererek, "Bu makale sizin midir ve bu Ahmed Rza imza

Abdlhamidin La Haye'deki temsilcisibeni delloya ard

26


29/115

s doru mudur," dedi. Bakan Rza Bey, "Evet," diye yantverdi. Murat Bey de, "Burada gazeteyi Cemyet'in yardmy-la karyorum ve gazetenin ynetim ve yaz ileri Cemi

yet'in elindedir. Dediiniz gibi, gazetenin adnn altnda da'Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin vstai neriytdr[Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin yayn organdr])cmlesi var. Bana kalrsa, bu iaretler gazetenin sahibininCemiyet olduunu aka belirtiyor. zellikle Meveret iinCemiyet'in madd ve mnev bunca zverisi de gz nne

getirilirse, sizin [gazeteyi] sahiplenmenizin ve kendinizemal etmenizin hi bir anlam yoktur," dedi. Rza Bey, buiaretlerin bunu gstermediini belirtince, Murad Bey ye-lere seslenerek [sordu], tm de, "Evet, gsterir," dediler.Murad Bey, "Bu byle olsun, bu Cemiyet uruna kimisi rt-besini, memuriyetini, kimi maln, yaamn ve ailesini bra-kyor; dediiniz gibi de olsa, siz de Meveret gazetesini buCemiyete veriyor musunuz?" dedi. Rza Bey, "Meveret ilemdr Ahmed Rza ad birbirinden ayrlmaz; dolaysyla,veremem; denetim kurulu yardmcs sfatiyle kabul ederim.stediim belgeleri kendilerine gnderirim; kurula aykrolanlar ne gnderir, ne de yaymlarm.Aslnda Meveret'in[adnn] altndaki 'vstai neriytdr' cmlesini de Nzm

Efendi'nin hatr iin koymutum," diye karlk verdi. Mu-rad Bey, ayrla yol amamak iin, "Elinizde emanet bulu-nan ve ak olarak Cemiyet'in mal olan [gazeteyi] sizdenbir ba gibi istedik; siz hl, burnunuzun dikine gidiyor-sunuz; buna amamak elde deildir," diyerek zntsnbildirdi.

Bu noktay bylece belirttikten sonra, anlar izlemeyisrdrelim:)

27


30/115

La Haye Bar Konferansnda bir dello ars

La Haye bar konferans dzenlenmi; btn devletle-

rin temsilcileri orada toplanm, bar yollarn aryorlard.Balkanlar kark ve hep bar bozacak bir durumda bulun-duundan; Trkiye ise, Balkanlarda kacak karkla belkiyol amakla sulanacandan sz ederek bann kurulmasiin nce Trkiye'de bar bozacak eylerin giderilmesi gere-keceini, bir lyiha ile temsilcilere bildirmek zere, Cemiyet,

benim La Haye'e gitmemi uygun grmt; gittim ve lyiha-y yazdm, bastrp dattrdm. Akam mebus Vankol'nbakanlnda bir de konferans yaptm; bar konferansndaDevleti Osmaniye temsilcilerinden bulunan .... Paa, gereklyiha ieriinin ve gerek konferansta sylenen szlerin Zt hne aleyhinde olduuna inanarak ertesi sabah oturdu-um otele iki tank gndermi, beni delloya armt. Ba-sn, aslnda dellonun La Haye'de yasak olduunu bilmeyenbar temsilcisi paann bu davrann haber alarak fkelimakaleler yazd. Benim La Haye'ye geldiimi bilmeyenleride haberli kldlar.

(Ahmed Rza Bey'in La Haye'deki eylemleri, Cemiyetyelerince ok iyi karlanm ve kendisine her yandan y-

reklendirici mektuplar gnderilmiti. Rusuk'taki ubeden deSadakat Kraathanesi mdr Ahmet Ltfi imzasyla AhmedRza Bey'e yazlan mektup yle balyordu: "Yurtseverlikalannn bey atls! La Haye'de vermeyi baardnz umut ve-rici konferans, btn gnl yaral insanlar sevindirdii gibi,biz Bulgaristan'da yaayan] Mslmanlarn da zgrlk is-

teklerine byk bir g verdi. Yaptklarnz unutulmasn, ba-arlarnz kutlu olsun..."

28


31/115

Dello dolaysyla da shak Skt, temsilci paaya umektubu gndermiti: "Ahmed Rza Bey'i delloya ard-nz iittik. Oysa Rza Bey, dello etmeye deil konferans ver-

meye ve Cemiyet'in ileriyle uramaya, Cemiyet tarafndangrevlendirildiinden grevi gerei nerinizi reddetti. Her nekadar aramzda eitlik olmas, dello etmemize engel deilsede, bir ktnn dersinin verilmesi bile grevimiz gerei ol-duundan ve Rza Bey Cemiyet tarafndan gnderilmi ol-makla yaplan neri Cemiyete ait bulunduundan, Cemiyet

adna arnz ben kabul ediyorum. zveri gsterirseniz,efendinizden daha....olduunuzu iln etmi olursunuz."

On dokuz yl sonra bir gn,anszn stanbul'a dndm

Paris'e subaylar, valiler, retmenler, dmatlar geldiler,gittiler. Pek etkinlik gsteren olmadn syledikten sonra,benim niin daha da etkin faal olmadm anlataym:

nce, ortam hi bir yerde uygun deildi. Almanya, ngil-tere, Fransa, Avusturya ve Rusya, Abdlhamid politikasnnsrmesinden memnunlard, bundan da yararlanyorlard. Fran-sa ve ngiltere, Venizelosu korumutu; nk Venizelos, Trk

ve Mslman dmanyd. Trklerden ayrlmaya alyordu.Yunan zenginleri kendisine parasal yardmda bulunuyorlard.Venizelos'un bol paras vard. Gazetecilerden ilgi gryordu.Benimse gazetecilere yedirecek be param yoktu. Meveret'ig durumda bastnp yayabiliyordum ve ben, ulusumun ba-mszln savunuyordum. Kanunu Ess'nin [anayasann]

uygulanmasn, yabanc lkelerin ayrcalklarnn kaldrlma-sn istiyordum. Buysa, Frenklerin "ark politikas"na uygun


32/115

deildi. 'Trkler bir ey yapmyorlar, davranacak, bir eylembelirtisi gsterecek olurlarsa, Avrupa'nn ilgisini kazanrlar,diyenler oldu. Yanl dnce. Avrupa, slam'a yardm etmez.

Yemen'de, Msr'da, Hindde bunca slam ayaklanmas oldu.Gazetelerde bunlar lehinde bir harf bile yoktur.

II. Merutiyetin iln

ttihad ve Terakki Cemiyeti, ben Paris'teyken kuruldu.

nce adn stanbul'da ttihad slm [slm Birlii] koymu-lard. Ben deitirdim. Bizde trl uluslar bulunduu ve bun-larn tmnn haklarna sayg gsterilecei dnlerek, yaIttihad Osmn [Osmanl Birlii] demek ya da maksadn da-ha kapsaml olduunu gstermek iin ttihad ve Terakki de-mek uygun olacan bildirdim. ylece kabul edildi.

Cemiyete alnacak kimselerin namuslu ve yurtsever ol-masna olaanst dikkat olunuyordu. Hafiyelerden kanl-yordu. Bir cemiyetin gc, onu oluturan kimselerin saysdeil, niteliidir, deniyordu.

(Ahmet Rza Beyin belgeleri arasnda bulunan TunalAhmet Ltfi imzal bir mektubun ikinci sayfasnda "ttihadve Terakki kurucular ve Jntrkler" bal altmda u adlar

yazldr: Ahmed Rza Bey, Prens Mehmed Ali Paa merhum,Ahmed Sib Bey, Smi Paazde Sezi Bey, smail HakkBey, Doktor Nzm Bey, Baheddin kir Bey, Ali HaydarBey, shak Skuti Bey merhum, Mehmed Fazl Bey, Necmeddin rif Bey, erfeddin Bey, Celleddin rif Bey, Suad Bey,

Tunal Hilmi Bey, Ali Fehmi Bey, Kprlzde ressam Glib

Bey; Ali Fehmi Filibe, Mehmed Talt umnu, Ahmed Ltfi[VamaSofya], Kmil Efendi merhum [Varna], smail Yoro

30


33/115

kov, Yerky ehbenderi efik Bey, Tarsusizde Feyzi Bey,Murad Bey, brahim Nahiv Bey, Prens Sabahaddin Bey, PrensMahmud Bey, Kemal Mithat Bey, Slih Bey, Bahriyeli Ali R-za Bey merhum, Abdlhamid Memduh Bey, Sret Bey, FuadBey, Hikmet Bey, Ceml Bey, Mehmed Emin Bey, MehmedSaid Bey, Ali kir (rif Hikmet), Mustafa Rgb Bey, HalilGanem merhum, Halil Halid Bey, smail Gasprenski mer-hum, Doktor Slih (Neet) Bey, kil Muhtar Bey, rksuluAhmed Bey, Reid Bey, Askiri Osmaniye kaymakamlarn-

dan efik Bey, Berlin Ataemiliteri Hamdi Bey merhum, Saf-fet Bey, Talha Bey, Zimzde Haan Fehmi Bey, dil Bey,Mustafa Refik Bey, Emir Aslan Bey, Doktor rfi Bey, Necti Bey, merhum Mlzim Nci, Talha Keml Efendi, HsrevSmi Efendi, Seyid Kenan Efendi, Ali Fahri Bey, MehmedFazl [Laklak], Hafz Osman merhum [Rusuk], Ali efkati

merhum, Hoca Muhiddin Efendi, Hoca Kadri Efendi.)Cemiyetin almalar ve eylemleri, derimi gerekletir-di. Yeterince propaganda yapld ve yurt iinde zellikleRumeli vilyetlerinde epey yanda salad anlaldndan,Enver'le Niyazi'nin daa karak "iln hrriyet etmeleri'nin[zgrl iln etmeleri] uygun olaca dnlm ve Pa-ris'ten, o yolda bir karar bildirilmiti.

Bu olaydan korkan Sultan Abdlhamid'in, Kanunu Es-s'nin uygulanmasn kabul etmesiyle, her yerde sevin gste-rileri yaplm, srgnde bulunanlar saltanat bakentine dn-mlerdi. Paris'teki zgrlkler de dnmler; bir ben kal-mtm. Arkadalarm Abdlhamid'e gvenemiyordu. Hertrl olasla kar, yurt dnda birinin kalmasn ve bu biri-

nin de, benim olmam bir saknma nlemi olmak zere d-nmler ve beni brakmlard.

31


34/115

Paris'te son almalar

Merutiyet ilnndan sonra, Paris'te bulunan Mslman

lar benim evreme toplanmlard. Bu frsattan yararlanarakbir "Uhuvveti slamiye Cemiyeti" [slm Dostluu Derne-i]" kurdum; yeleriyle iki kez toplandk.

lerinde ranl, Msrl, Rusyal Mslmanlar vard. Benbakanlk ediyordum. Ben Paris'ten dndkten sonra, Cemi-yet'e Msrl avukat Mahmud Bey bakanlk etmiti. Btnyelerle birlikte resmimizi karttk.

Islm Cemiyeti'nin banda bulunuum, stanbul'a dn-mde, Islm olmayanlarn dmanln ekti.

Beni slam yanda olmakla suladlar; [bu sulama,]Rumlarn, Ermenilerin ellerinde bir silh oldu. Ancak Mslmanlara hi bir etkisi olmad. Memnun olduunu belirten birkii bile kmad. Islm lehinde yazdm kitaplar, makalele-

ri anan olmad.

On dokuz yl sonra stanbul'a dn

Paris'te kalmakla yanl yaptm sonralar anladm.Meer kimilerinin amac, benim darda kalmamdan yarar-lanarak yurt iinde frldaklar evirmek imi; be kii, dev-let ilerini kendi baskc ellerine almlar; hkmet ilerinekaryorlard. Mektuplar yazdm; 'bizim grevimiz gzlem-dir, ie karmak deildir,' dedim. Baktm ki olmuyor, ne de-mek istediimi anlatamyorum, ben de stanbul'a dnmek zo-runda kaldm.

Mir [general] Fuad Paa'ya, srgnden dnte Saba

haddin Bey'e olaanst karlamalar yapldn Paris'teykengazetelerde okumutum. Yurda sevgi grltsz, kararl, y

32


35/115

rekten ve sessizce gsterilmelidir. Yurt iin alrken, k-dn zerine dklen gzyalarnn hafif patrtsndan bakases iitilmemeli, hi holanmadm bu gibi gsterilerden

uzak kalmak iin stanbul'a klk deitirmi olarak sessizcegirmeyi dndm ve yle yaptm; Paris'ten yola kmkimseye haber vermedim. Ancak Makriky'ndeki [Bakr-ky] eve habersizce girmemin annemi belki sarsabileceikorkusuyla, trenden Kkekmece'de indim. Oradan eve birtelgraf gndererek, gelmek zere olduumu bildirdim. Sonragelen trenle Makriky'ne gittim. Bununla birlikte, telgrafha-nede [geldiim] duyulmu, gara epey kalabalk toplanmt.lerinde Ermeni okulu rencileri de vard.

Ailemi, karlamaya hazrlanm buldum. Kimseyi me-rakta ve telta brakmadma memnun oldum. Dnmnaslsa haber alanlar, ertesi gn benimle grmeye geldi-ler. Ben de iki gn sonra merkeze uradm. Karma tanma-

dm, adlarn bile iitmediim bir takm acayip adamlar k-t. Her biri, sanki Merutiyet'in ilnndan nce, Merutiyetiin benden ok alm, zveri gstermi gibi bir gururlakuruluyor, hkmediyordu. Benim iki ay Paris'te kalmammeydan bo brakarak, bunlarn tremesine, ynetime ge-melerine yol amt.

Genel merkezi henz stanbul'a gelmemiti; Selanik'ten,uzak bir yerden ie karyor, duruma gre fetva veriyordu. Ittihad ve Terakki'nin birka eski yesiyle Cemiyet'e sonradangirenler stanbul'da bir merkeze toplanmlar, hkmetle te-masta bulunuyor, vilayetlerle haberleiyorlard. Anadolu'dargtmz noksand. Cemiyet yelerini ok gstermek iin,Cemiyetin kaplar alm, eski hafiyelerin bile Cemiyet'e

girmelerine gz yumulmutu. Cemiyet yeleri arasnda ar-bal, deneyimli, bilgili kimseler pek azd.

33


36/115

Abdlhamid ile ilk konuma veMeclis-i Mebusan Bakanlm

Avrupa'dan dnmde, Cesirmustafapaa'dan geer-ken, benim stanbul mebusu seildiimi mjdelediler. stan-bul'a dnmde gericiliin balam olduunu grdm. Se-imler srasnda ahlanan rekabet duygusu, gericilie kar-mt; gazeteler, basn zgrln ktye kullanmaya ba-lamlard.

Son bir ay Avrupa'da bulunduum srada, gazeteler benikoruyarak amaca hizmet etmeleri gerekirken, 'Ahmed Rza ileNzm, Hriciye Nzn [Dileri Bakan] ile gryorlarm,onlara bu yetkiyi kim vermi' gibi ileri geri yayn yapanlar ol-mu; hizmetimi ve beni gzden drmeye almlard.

Meclisi Mebusan ald, bro olutu. Ertesi gn benibakan yaptlar. ki gn sonra Sadrzam Kmil Paa, akamMeclis'ten ktktan sonra Bbli'ye urayp kendisiyle g-rmem iin bana haber gndermiti. Gittim, padiah'tan ba-na levveli rtbesiyle, birinci Osmn ve Mecd nianlannmihsan buyurulduunu mjdeledi.

Ben soukkanllm koruyarak teekkr ettikten sonrakabul etmeyeceimi bildirdiimde, Kmil Paa ok ard;

nedenini sordu. Mlk rtbelerin kaldmlmas gerektiini d-ndm, nian takmann felsef inancma aykr bulundu-unu bildirerek Padiahn af buyurmasn rica ettim. "Efen-dimiz zleceklerdir, kabul etseniz iyi olur," dedi.

Ben gene srar ettim, ayrldm. Kmil Paa'nm amac,meclis bakanlnn konum ve onurunu laevveli rtbesi

derecesine indirmekti. niformay giydirip protokolda benilevveli srasna sokmakt.

34


37/115

Srbistan ve Bulgaristan Krallan stanbul'a geldikleri/aman, byklere nian verdikleri srada, benim nian kabuletmediim sylendi. Nian yerine biri gm ereve iinderesmini, teki bir altn tabaka verdiler.

Meclis-i Mebusann ald gn

Meclisi Mebusan'm ilk ald gn, mebuslar HarbiyeNezreti'nde [Savunma Bakanl] toplanmlard. Oradanikier ikier arabalara binerek, alayla Mebusan Diresine git-milerdi.

Ben arabada Ahmed Nesib Bey'le birlikteydim. Yoldahalk tarafndan pek ok alklandm. Hi kimseye, hatt Sul-tan Abdlhamid'e bile yle alk yaplmadn gazeteler yaz-dlar.

Meclisi Mebusan'da, Padiah'm gelmesini beklediktensonra yoklama yapld. Yazmanlarn ilemi yaplaca sra, buie bakanlk etmek zere beni ardlar. aran, sanrmCemiyet'ten bir ka kiiydi.

teki mebuslar, beni tanmyorlard ve tanmak bile iste-miyorlard. Ben o gn pek zgndm. Arabayla gelirken, hal-

kn barmas beni etkiledii gibi, Meclis'in ilk kez bylegsterili biimde almas da sinirime dokunmu, beni alatmt.

Eliler benimle grmek zere Meclis'te yanma gel-dikleri zaman, kendimi tutamyordum. Paris'te on dokuz ylgl bir inanla altm; ancak, almamn sonucunu ken-

dim greceimden emin deildim. Bunda baarl olmak, be-ni etkilemiti.

35


38/115

Sultan Abdlhamid'le ilk konuma ve birka an

Paris'ten dnmden sonra, ilk kez Mbeyini Hmyun'a [padiahn saray dndan kiilerle ilikisini salayandaire] gidiimde, Hfz Hakk Bey yanmdayd. Baktip Cevad Bey'in odasna gittik. Cevad Bey [geliimizi] bildirmeyegitti. Yanmda rvolver [tabanca] vard kardm, Hafz Hak-k Bey'e verdim. Cevad Bey beni huzura gtrd. Yolda birtakm adamlar dizilmilerdi. Padiahn huzurunda yalnz kal-

dm. Hnkar iltifat etti, beni oturttu, "Sizi bana yanl anlat-tlar," dedikten sonra vc szler syledi.

Ben de, devletin gelimesinden ve ykselmesinden ba-ka isteim ve kiisel bir hi amacm olmadn ve on dokuzyl gurbette hep bu dnceye hizmet ettiimi syledim. zin-leri olursa Bosna Hersek ve Rumeli'nin dousu konularnda

kimi siyasal yetkililerle grmek ve kimi zel ilerimi yolu-na koymak iin gene Avrupa'ya gideceimi bildirdim. "okmu kalacaksnz," buyurdular. Ziyaretimden memnun olduk-larn yineleyerek alnmdan ptler ve zerindeki saati ka-rarak, elmasl bir kurun kalemle bana baladlar. Ben eliniperek huzurdan ktm.

Sultan Hamid'in mebuslara verdii ziyafet

Meclisi Mebusan'n alndan bir sre sonra da, Sul-tan Abdlhamid, mebuslar saraya yemee armt. Saray-dan arabalar gelerek mebuslar Ayasofya'daki direden alpY ldz'a gtrd.

Sofrada, padiahn sanda sadrzam, solunda ben bulu-nuyordum. Mebuslar at nal biiminde oturmulard. Padiah,

36


39/115

yemek srasnda hep benimle konumutu. Bardama kendinndeki srhiden su doldurmutu. Yemein sonunda, me-buslar adna bir nutuk syleyerek teekkrlerimi bildirdim.

Yemekten sonra Padiah, odasna ekildi. Mebuslar si-gara, kahve itiler. Sonra temsil ettikleri yrelere gre dizil-diler. Padiah, benimle birlikte mebuslarn yanma geldi; bensrayla mebuslar tantrmaya baladm. Ancak, bir takmdalkavuklar sabredemediler, kimi padiahn elini, kimi etei-ni pmek iin zerine hcum ettiler. Adamcaz rkt, gene

odasna ekildi. Ziyafet byle irkin bir olayla son buldu.(II. Abdlhamid, mebuslara Yldz Saray'nda 31 Aralk

1908 perembe gn akam ziyafet vermiti.Bu ziyafette en ok Ahmed Rza Bey'le ilgilendi. Yemek-

te sra tatlya geldiinde, Baktip Cevad Bey padiahn sy-levini okudu. ok alklanan sylevin, zellikle "Saltanatn,

devletin ve lkenin bekisi nce Tanr, sonra ulus ve ulusunMeclisi Mebusan'dr" cmlesi, byk gsterilere yol at.II. Abdlhamid, bu alklara ksk bir sesle teekkr et-

mi ve yerine otururken Ahmed Rza Bey'e "mrmde bu ka-dar mutlu olduum dakikay hi anmsamyorum," demiti.

Ahmed Rza Bey de, padiahn sylevine doalamaolarak yant vermi ve Mebusan Meclisi bakamnm sylevi-ni padiahla birlikte, mebuslar ayakta dinlemilerdi).

Abdlhamid'e ulustan korkmamasn,kp gezmesini syledim

Japon mparatoru'nun erkek kardei, Sultan Abdlha-

mid'e konuk gelmiti. Sarayda ziyafet verildi, yan bakanhastayd, gelmemiti. Ben padiahn solunda, Sadrzam H

37


40/115

eyin Hilmi Paa'nm yanma oturdum. Istabl mire MdrFik Paa, evirmenlik hizmetiyle padiahn sanda ayaktaduruyordu. Prensle Almanca konuuyordu.

Padiah yemein balangcndan sonuna kadar sofradabulundu. Japon mziinden, tarmndan, donanmasndan szat ve szleri evrilene kadar da, Hseyin Hilmi Paa ve be-nimle konuuyordu. Sultan Abdlhamid'in bu bilgili davran-na o akam hayran olmutum. O adamda kuruntu hastalolmam olsayd, ynetimde kalm olsayd, ulusu mutlu ede-

cekti.Bu gereini kendisine de sylemitim; "Ulusa istediimerut ynetimi ihsan buyurdunuz; tek sevgili padiahsnz.Niin kp gezmiyorsunuz? ekiniyorsanz, arabada kar-nzda oturaym, birlikte kalm," dedim. "Daha almadm,yava yava olur," buyurdu; ama yapmad. Padiahla birliktegezmeye kmak, bir Ermeni kurununa, bombasna ura-mak, benim iin de byk bir tehlikeydi.

Sultan Abdlhamid'in hediye nerilerinekar bir kz okulu kurulmas ricas

Padiah tarafndan verilen rtbe ve nianlan redle bala-

yan bu bir tr muhalefet, padiah kukulandrmt.Sultan Abdlhamid bana bir hediye vermek istiyordu.

Yldz yaknlarnda Fehim'in konan ihsan buyurmutu, ka-bul etmedim. At, araba gndermiti. Rica ettim, onlan da ge-ri aldlar.

"Kanunu Ess'yi yeniden baladktan sonra, Ahmed

Rza Bey'le banmtk sanyordum. Niin byle yapyor, ben-den bir ey almyor?" demi. Padiah gcendirmek iyi olma-

38


41/115

yacandan, bir ey almak gerektiini dndm. HatrmaKandilli'de, dile Sultan'm yknt durumundaki saray geldi.

()raya, Bebek'teki koleje benzer pek iyi bir kz okulu yaplr-sa, yurda byk bir hizmet edilmi olacan dndm.Padiahtan Cevat Bey araclyla onu istedim. "Hemen"

denilerek olumlu yant verildi. Huzura kabul edildiim za-man, pek memnundu. Beni kutlayarak, "Ne iyi dnms-nz, oras gzel bir okul olur. Ancak bina, ykntdr; onaran-na baladnz zaman ben de yardm ederim. Kzmn daokul ilerine merak vardr. Onu da kuracanz demee al-nz," buyurdu. Tahttan indirilmemi olsayd, okulu onannmda yaptrarak, bize byk yardm olacakt.

Otuz kiiden oluan Sultnii ns Cemiyeti'ni [KzLisesi Demei] kurdum. lkenin ileri gelen kiilerini deme-e aldm. Haftada, on gnde bir toplanmaya baladk, ie ba-

lamak iin, her eyden nce para gerekiyordu. Saray pek y-kkt. Onarm iin Osmanl Bankas'ndan faizsiz bin lira-lk bir bor atm. Bu parayla onanm, havagazm, kaloriferiyaptrdm. Derslikler ve mutfak yapm iin giriimde bulun-dum; temelleri atld, zemine kadar yapld. Okulun ilk harcamalanna karlk olmak zere bir piyango dzenlendi. Topla-

nan paralar bankaya teslim ediliyordu. Banka da bu paralanvermi olduu borca karlk tutuyordu.Biz bu ilerle, deme tartmalanyla urarken, Balkan

muharebesi, ardndan da Harbi Umumi [I. Dnya Sava] k-t. Gmen yerletirmek iin bo yer aranyordu. Enver Paa'nn Arap ocuklarn, gmenlere yeledik; onlar yerleti-ler. Muharebe zaman, hkmetin kararlann eletirmeye ba-ladm. Aramz ald. Marif Nzn kr Bey, bu frsattanyararlanarak okula el koydu.

39


42/115

[Mliye Bakan] Cavid Bey Paris'te bor ileriyle ura-rken, bir gn birlikte yemek yiyorduk; "Baarl olursanzbor olarak alacanz parann zektn bana veriniz de, u kzokulunu aaym," demitim. O da sz vermiti. Balkan Mu-harebesinden sonra bana para vermek deil, okulu elimdenaldlar. Okul ilerini tartmak zere toplanan ynetim kuru-luna herkes seyirci gibi geliyor, kimse bir neride bulunmu-yordu. Kimileri, 'Biz bu ii yapamayacaz; Maarife braka-lm,' gibi szler sylyorlard.

stanbul'da rhtm ileriyle uraan Fransz irketine, va-pur iskelesi rhtmn parasz onartmtm.

Hindistan hkmdarlarndan kadn Begm Han, Sultni ns' ziyaret etti. Yardmda bulunmasna ngiliz elisi en-gel olmu; yalnz yangn felketine urayanlara yardmda bu-lundu ve gitti. Veliaht Yusuf zzeddin Efendi de okula geldi,

gezdi.Sultnii ns iinde Enver Paa ile anlamazl gider-

mitim. Arap ocuklarnn binada kalmasna karlk, bir c-ret de verecekti. Bu konuda Talt Paa'ya bir ey sylemedi-im, bir ricada bulunmadm iin, paa ii bozdu.

Vaniky'ndeki dile Sultan saray, krk yldan beri y-

kk duruyordu. Sultan'n lmnden beri iinde oturulmamt. Ben oray okul iin aldktan sonra, herkesin gzne batma-ya balad. 31 Mart olaynda, Meclis'i basan ve bakanlk kr-ssne kp mebuslara seslenerek, "Ahmed Rza, kz okuluaacak, Franszca retimle kzlarmz gvur edecek," diyenVahdet gibi softalar, Sultni nsm aleyhinde bulunmular-

d. Mebuslardan kimse karlk vermemiti.Bundan sonra kimse hayr ileri yaptrmayacak, hayrl

40


43/115

hr i iin giriimde bulunmayacaktr; nk bir eser, biraz ta-nnd m, zellikle iin iinde para oldu mu, hemen ie kar-klp eser ele geiriliyor, hkmetin ya da gl kimselerin

eline geiyor.Vaniky vapur iskelesi eskiden beri Serktib Mustafa

Paa yals yannda ve sarayn nndeydi. Serasker sbk R-za Paa, cami bitiiindeki yaly alnca, vapur iskelesini dekaldrtm, yalsnn yanma, caminin nne yaptrm. Sultni tns ileriyle uratm srada, vapur iskelesini de, -

rencilere kolaylk olur dncesiyle, eski yerine aldrmak gi-riiminde bulundum ve baardm. Hemen, mahalleden iki kinci, bir dileke imzalad ve iskelenin kaldrlmas aleyhin-de bulundu. Mahalle halknn Sultni ns'a ne kadar yar-dmda bulunduuna, bu da bir kant olabilir.

lkenin en byk gereksinmesi, aile rgt, aile dzeni-

dir. Bu da kadnlarn retimi ve eitimiyle olacaktr. Ben bugeree, daha Paris'te Mill Ktphane'de alrken varm-tm. 31 Mart olay bu konudaki giriimlerime ilk darbeyi vur-du. Softalarn saldrsn pek doal buldum. Kadn tutsak gi-bi kullanmak isteyenler, kzlarn retim ve eitimine, zgr-lne raz olmazlar; giriimlerim lehinde sz syleyen, ma-

kale yazan pek azd. Kadnlar iinde bile, lehte yazanlar bu-lunmad.

(Ahmed Rza Bey'in belgeleri arasnda, Kandili Okulu'nun almasyla ilgili pek ok belge vardr. Okul, kendisi-ni en ok ilgilendiren konulardan birisidir.

Kendisi, siyaseti brakmay, iftliine ekilmeyi dn-

yor ve mrnn son yllarn Kandilli Sultnsi'nde retmenlik yaparak geirmek isteini besliyordu.)

41


44/115

31 Mart olay niin ve nasl oldu?

Meclisi Mebusan, bir akamst Kmil Paa'nm grev-

den alnmasna karar verdi. Hseyin Cahid Bey tarafndan,sadrzamn yant vermesi iin bir soru nergesi verilmiti.Kmil Paa, Meclis'in alndan beri i ve d siyaset konu-sunda bir ey sylememiti.

Kmil Paa, Meclis'e gelmek istemediinden, Meclis dekendisine gvenmediini bildirmiti.

Bu karar Saray'a bildirmekle beni grevlendirdiler. Ta-lt Bey (Paa) ile kalktm, gittim. Baktip araclyla Sul-tan Abdlhamid'e karar sunduk. Mhr aldrmak iin biri-ni gndermi, Kmil Paa vermemi, 'Yarn sabah mhrkendi elimle getirir ve durumu anlatrm,' demi. Biz srar et-tik, Hnkr ikinci adam daha gnderdi. Kmil Paa not yaz-

m, mhr gelene kadar saatler geti. Sadrazamlk iin aday gsterildi; bata Hseyin Hilmi Paa'nm atanmasn is-temitik. Olumlu yant alnd. Oradan kalktk, Nianta'ndaHseyin Hilmi Paa'nm konana gittik. Kar yayordu. Kiraarabasnn atlarnn ayaklar kardan kayyordu; gece yars s-sz yokuta, ikimiz de yaya yrmek zorunda kaldk.

Hseyin Hilmi Paa'nm konanda herkes uyuyormu;kapy atrmak bir saat srd. Geceliiyle geldi, konuyu an-lattk. Mbrek adam, nazlanmaya balad; sadrazaml ka-bul etmedi. Epey uratk. Meclisin yardmc olacandansz ettik, g bel kandrdk. Oradan ktk, ortalk aarma-ya balamt. eref sokandaki kulbe geldik, yattk; bir s-re sonra, 31 Mart olay oldu.

42


45/115

lke ynetimine kar eletiriler

Meclisi Mebusan'n alndan sonra, lkede gizli ve

devlet sorumluluu olmayan bir gcn varlndan yaknl-maya baland. Bir akam, Almanya eliliinde yemee a-rlydk. Yemekten sonra, Eli Baron Maral, benim yanmagelerek bu konuyu at; "Devrimi ttihad ve Terakki yapt;oysa lkeyi bakalar ynetiyor. Yrtme gcn neden elini-ze almyorsunuz? Hkmetten yaknlacak olursa ben ne ya-

paym. Cemiyet yle istiyor, Cemiyet ise ortaya kmyor, so-rumluluktan korkuyor gibi grnyor," dedi.Bunu arkadalarma syledim; Talt Bey Dhiliye Nez

reti'ni; Cavid Bey, Mliye'yi almaya karar verdiler. Benim is-teim, ttihad ve Terakki yneticilerinin hkmet direlerin-de 'Danman' sfatyla ie balamalaryd. Hseyin Hilmi Pa-a, buna engel oldu; "Nzr yannda hem danman, hem me-bus olmak, iimizi bozar," dedi. Bense tersine, Nezret'e birg saland gibi, danmann da ie almasn salar, inancndaydm. Bir iki yl byle danmanlkta kaldktan sonraNezrete geerse, acemi olmaz, diyordum.

Merutiyetin balangcnda stanbul'a geldiim zaman,Kmil Paa sadrzamd. Hkmeti pek zayf grmtm.

Sultan Abdlhamid'in hkm kalmamt. lke metin, yrek-li, denenmi eller istiyordu.

31 Mart olay, bu dncemi ve kaygm glendirdi;bunun iin sylevlerimde hep metin bir hkmete gerek oldu-unu syledim. lkenin felketinden dolay benim zntmoktu. ok olmas, yalnz vatana olan sevgimden deil, ben-

de stelik bir de vicdan acs vard. Bunun nedeni de, ulusunbana bu adamlar getirmeye yol amamdr.

43


46/115

(Merutiyet iln edildiinde, Hseyin Hilmi Paa Rume-li Vilyat ellesi Mfettii Umumsi [Selnik, Kosova veManastr Vilyetleri Genel Denetmeni] bulunuyordu. Meru-

tiyetin ilnndan on gn sonra sadrazamla getirilen K-mil Paa'nm kabinesinde Dhiliye Nzrl kendisine verildi.ki ay sonra istifa eden Kmil Paa'nm yerine de 31 Knunu-evvel [Aralk] 1324 tarihinde sadrzam oldu. 31 Mart olayn-da grevinden istifa etti. Sultan Read zamannda bir kez da-ha sadrazamla getirilen Hseyin Hilmi Paa, bundan sonra

yan yeliine atanm, Gazi Ahmed Muhtar Paa kabinesin-de Adliye nzrlm kabul etmi ve son olarak da Viyana el-iliine getirilmiti. Mtarekeden sonra, Viyana yaknlarn-daki kknde ld.)

31 Mart olay

31 Mart gn sabah, stanbul'a inmek zere hazrlanm-tm. Meclisi Mebusan' asker basm diye bir telgraf aldm;aile halk tel ettiler; ama ben, "Her ne olursa olsun, Meclis'ten bakan sorumludur," dedim ve inmeye karar verdim.

Kapdan kacam srada bir telgraf daha geldi; tekinidoruluyordu. Ben gene nem vermedim. stasyonda bekler-

ken, stanbul'dan tren geldi. kanlara sorduk. stanbul'da as-kerin isyan ettiini sylediler. Orada rastladm iki subay,bana stanbul'a inmememi salk verdiler. Ben yolumda de-vamla Sirkeci'ye vardmda, orada bir ka kii nme ka-rak, askerin aleyhimde olduunu, Meclis'e gitmememi syle-diler. Vekilleri sordum, Bbli'de olduklarn rendim. n-

ce Bbli'ye uramay ye grdm. Bir arabaya bindim, yal-nz bama Bbli'ye gittim. Vekiller toplanm, istifayla u


47/115

rayorlarm. ieri haber gnderdim; korkularndan beni he-men kabul etmediler. Ben salonda beklerken, Murad Bey gel-di, "Merutiyet tehlikededir, ne yapyorsunuz?" dedi. Sonun-

da vekillerle grtm zaman, istifalarn vermi oldukla-rn rendim.Sadrazam Hseyin Hilmi Paa, bana, "Bu herifler sizin

banz istiyorlar, hemen istifa ediniz," dedi. Ben telefonlaMeclisi Mebusari'da Bolu mebusu Habib Bey'le konutum.O da, silerin beni ldrmek istediklerini ve Meclis'e gelme-min yanlg olduunu syledi.

Harbiye Nezreti'yle de konutum. Mahmud Muhtar Pa-a oradayd, "Emrederseniz elimdeki askerle kaym, Bbli'ye geleyim," dedi; elbette, istemedim ve pek doru ettim.

Ben nce donanmadan birine snmay dndm; son-ra Mavro Kordato Bey'le birlikte Beyolu'na gemek istedim.Bunlar olmaynca, Hriciye Nzn Rifat Paa'nm salk ver-

mesi zerine Bbli Hriciye Nezreti odasnda kalmay uy-gun grdm.

Sdi Bey geldi, Talt Bey'le Nzm Efendi'nin ehzdeba'nda bir evde saklanm olduklann, beni de oraya gtre-ceklerini syledi. Bir araba getirmeye gitti. Bir para peynirekmek smarladm. Bir saat sonra araba geldi. Pencereden g-

ryordum, Sdi Bey yukan kana kadar arabac kap gitti.Topu subay... Efendi de geldi; gnein batmasn, or-taln biraz kararmasn bekledik. Saat yarm biraz gee,paltomun yakasn kaldrarak, burnuma mendil tutarak Bbli kapsndan ktk. Sapa sokaklardan ehzadeba'nda, AliCemal Bey'in evine vardk. Talt Bey'le Nzm Efendi'ye ilkszm, "Merutiyet tehlikeyi atlatt," oldu.

45


48/115

Bir hafta nce beni ldreceklerdi,kimse ses karmyordu; imdiyse

"yaa diye baryorlard

Gece atlan kurunlar oturduumuz evin damna da d-yordu. kinci gn, Talt Paa'yla Nazm Efendi evden k-tlar. Baka bir eve sndlar. Sannm benimle birlikte bulun-makta tehlike grdler. Altnc gn, ben de bir arabayla ya-nmda topu subay ... olduu halde, bataklardan giderekAyastefanos'a [Yeilky] ulatm.

yastefanos'ta Mebusan Meclisi'nin veyn'm toplants

31 Mart olayndan sonra Ayastefanos'a gittiimde, Meclisi yn ve Mebusan, Said Paa'nm bakanlnda toplanmt.

Bu meclise girince, bir oklan ardlar. Kimileri kutla-yarak memnunluklarn belirttiler. Beni kfir iln eden birmakaleye verdiim yant, mebus hocalara gsterdim; nemvermediler.

Said Paa, bakanl kesinlikle ortaklaa yapmamznerdi ve bunda srar etti. Hatr iin yanma oturdum. Be-nim yerime geici olarak bakan olan Mustafa Efendi, 'na-maz klan bir bakan geldi' diyenlerin sevinlerine karn,iten ekildi.

Meclis, padiahn tahttan indirme konusunu tartyor-du. Bu konuda bir nerge verilmiti. O aralk, Meclis'e bir yver geldi, "Mahmud evket Paa imdi Hareket Ordusu'ylaAyastafanos'a vard. Sizinle ivedi grmek istiyor," dedi. Sa-

id Paa'yla birlikte kalktk. Yver, "Hayr, yalnz Ahmed R-za Bey'le grecektir," diyerek beni ald, gtrd.

46


49/115

Mahmud evket Paa, boaltlm bir evde beni bekli-yordu; "Yolda gelirken haber aldm. Mebusan ve yn, padi-ahn tahttan indirilmesini tartyorlarm; ben emrimdeki

askeri, Merutiyeti ve padiah kaldrmak isteyenleri yola ge-tireceiz, padiahn ve ulusun can tehlikede diyerek burayagetirdim. Tahttan indirmenin bizim taraftan olacan aske-rim duyarsa isyan eder, mahvoluruz. Siz yn ve Mebusan'agizlice anlatnz; imdilik ses karmasnlar; bu ii tartmazaman geldiini ben size haber veririm. imdi gidiyorum,"

dedi ve gitti.Top ve tfek seslerini Ayastafanos'ta iki gn dinlediktensonra Yldz'm igal edildiini, yn ve Mebusan'n stanbul'adnerek orada toplanabileceimiz haberi geldi. Kalktk,alayla stanbul'a gittik.

Bbli caddesinden karken, halkn "Yaa Ahmed R-za!" diye barlar, bana yle souk geldi ki anlatamam. Birhafta nce beni ldreceklerdi; kimse ses karmyordu.Meclis'te yalnz Mazilyah Efendi, "Bakanmz nerede?" di-ye sormutu. Bugn, "Yaa!" diye baryorlard.

Meclis'te yn yeleri Mebuslar, gene ortak olarak top-lanmlard. Said Paa, bakanlk ediyordu. Ahmed MuhtarPaa'ya birlikte Harbiye Nezreti'ne gidip Mahmud evket

Paa'yla konutuk. Duruma egemen olduunu, tehlike kal-madn, artk tahttan indirme konusunu tartabileceimizisyledi.

Dnte, Meclis'e bildirdik, hemen tartld.Fetva Emini Hac Nuri Efendi, fetva kopyasn onayda

nceleri isteksizlik gsterdi. eyhlislam Ziyeddin Efen

di'ye iaretle, "eyhlislm odur, fetva vermek yetkisi kendi-lerinindir," dedi. Sz uzad, mebuslarn, ynm sabr tkendi;

47


50/115

sonunda Fetva Emini, "Durumda uur yoktur; saltanatn de-imesi gerekirse, padiaha arzediniz, kendi kendisini grev-den alsn," dedi.

Kk Hamdi Efendi, fetvann karalamasn, "Tahttanindirilmek ve istifa nerisinde bulunulmak klarndan han-gisini toplanan Genel Meclis yelerse, uygulanmas" diyeyazd. Bu biime, Hac Nuri Efendi raz oldu. Fetva temizeekilip imzalandktan sonra, Meclis yeniden ald.

Yeni oturuma, fetvann okunmasyla baland. Her yan-

dan, "ndirilsin! ndirilsin!" sesleri ykseldi. stifa nerisinikimse aza almad. Tahttan indirme, oy birliiyle karara ba-land.

Tartma srasnda Sahib Molla Bey'in bir itiraz oldu;karan padiaha bildirmek iin temsilciler belirlendi. rifHikmet Paa, Aram Efendi, Esad Paa ve Karasu Efendi'lerden oluan kurul seildi ve Y ldz'a gnderildi.

(O tarihte, Dhiliye Nezreti Mektubculuu ile Mste-ar vekillii grevini yapmakta olan ve Bbli'de hazr bulu-nan Fuad Bey, anlarnda diyor ki: "Ahmed Rza Bey, kendi-sinin Bbli'de bulunduunu haber alan bir kalabaln dakap nnde toplandn grnce, istifasn yazdnp binek ta-nda yksek sesle okutmu ve koridorlardan dolaarak arka

kapdan savumutur."Ayastafanos'ta toplanan Meclisi Umum Mill [Ulusal

Genel Meclis] adna II. Abdlhamid'e ekilmek zere ylebir telgraf da hazrlanmt:

"Sultan Abdlhamid Han Sni [ikinci] Hazretlerine;saltanat tahtna gl bir bala bal olan Osmanl ulusu, Ka

nunu Ess'nin korunmas konusundaki gvencenizden eminolduka, yce kiiliklerinin saltanatnn devamna kararlyd.

48


51/115

Ancak burada ayrntlarna ve kantlarna gerek olmayan du-rumlar, saltanat terk buyurmanz gerektirdiinden, yce ki-iliiniz en geni dokunulmazlkta bulunmak ve Osmanl l-

kesi dnda her nereyi isterseniz oraya gidilmek ve Osmanldonanmasndan size ayrlacak gemiyle gitmekten emin ol-mazsanz, seeceiniz bir baka devlet sancan tayan ge-miyle yola kmak ve Meclisi Milliye'nin karan erevesin-de tahsisatnz dzenli olarak almak zere halifelik ve salta-nat hakknzdan istifa ettiinizin telgrafla belirtilmesini,

Meclisi Umumi Mill beklemektedir."Ahmed Rza Bey'in belgeleri arasnda bulunan bu telg-rafn altnda da, "Kumandan Paa Hazretlerine; oyunuz da ka-tlarak, yukardaki telgrafn uygun bir arala ve en ksa za-manda Abdlhamid Han Sni Hazretlerine bildirilmesini sa-lamanz, Meclisi Umumi Mill kararyla bildirilir,' notuvardr.)

ttihad ve Terakki Frkas'nnkmesinde rol oynayan nedenler

Meclisi Mebusan'm ilk oluumunda istibdatla ve salta-natla ilgili kimi yntem ve geleneklere kar hareket etmek

isteinde bulunuldu. zetle,bayramlamalarda Padiahn ete-i yerine saak pmek greneini kaldrmak isteyenler oldu.Benim dncem de yleydi. Saak, bir tr fetiti. Saa p-mek, fetiizm, putperestlik oluyordu. Ulusu padiahtan aynyorlard. En dorusu el pmekti. Madem ki padiah elini ver-miyor, saygl biimde bir selmla yetinilmeliydi.

lk bayram Sultan Abdlhamid'le geirdik. Mir FuadPaa saak tutuyordu. Ben eilerek, zt hneyi selmla

49


52/115

diktan sonra karsnda durdum. Fuad Paa saa uzatyor-du, aldrmadm.

Padiaha bayram kutlamas vesilesiyle bir ka sz syle-

dim, ekildim. Beni izleyen mebuslardan ou, benim gibisaak pmediler; ancak, bazlar ptler.Saak pmek, pmemek bir sorun oldu. Hseyin Cahid

Bey aleyhinde, yver paa lehinde makaleler yazdlar.Sultan Mehmed Read zamannda, her bayramlamada

saak pmeyenler gittike azald. nc yl benden bakaskalmad, ben yalnzdm, tekilerin hepsi ptler.

(1 Terinievvel 325 [1 Ekim 1909] tarihli bir tezkereyleMarif Nzn Nil Bey, saak pmek konusunda Ahmed R-za Bey'e unlar yazyordu: "Reis Beyefendi Hazretleri; dnakam Meclisi Vkel'da yaplan mzakere sonucunda bay-ramlama treninin biim ve yntemi konusunda henz dev-lete kesin bir karar alnmamasndan dolay, bu konuda bir

karar alnncaya dein sz geen trenin eski yolda, yani sa-ak perek yaplmasna oybirliiyle karar verilerek, mebusbeylerin dahi buna uygun davranmalar uygun grlmtr.Durumun size bildirilmesine bendeleri memur edilmi oldu-undan, durumun bilginize sunulmas, yksek sayglarmavesile klnd."

Sultan Read'n ilk bayramlama treninde saa Bambeyinci Ltfi Simavi Bey tutmutu. Kendisi anlarndavekillerin, devlet byklerinin, asker erknn, hatt Osmanl hizmetinde bulunan yabanc subaylar ve memurlarn da sa-ak ptklerini, buna karlk mebuslarn, bata bakanlarolduu halde, temenna [eilerek selmlama] ile yetindikleri-ni yazarak, bu durumu o zaman herkesin aypladn belir-tiyor.)

50


53/115

ttihad ve Terakki Frkas'nn almalar

Ulusta ilerin grlmesini ve uygulamalar bakasndan;

Tann'dan, padiahtan, hkmetten bekleme duygusu, al-kanl vardr. ttihad ve Terakki Cemiyeti kurulduunda,halk, bunu ondan beklerdi. ttihad ve Terakki her eyi dzel-tecek, yamur yadracak, yurdu enlendirecekti. Bunlar he-men olmaynca, halk ttihad ve Terakki'den soumaya bala-d. ttihad ve Terakki ulusa zgrlk getirmiti. Eski dnem-

lerle yeni dnem arasnda bu bir byk farkt. Bu fark gr-memek insafszlkt, halk eski dnemi unuttu; nk zgrl-e cidden k deildi; hrriyetin deeri bilinmiyor, nasl kul-lanlaca bilinemiyordu. [zgrlk,] Eski dnemi unutma-mak, ulusun yetkinletirilmesi durumlar, siyasal eitimi iingerekiyordu.

Merutiyet'in ilnndan sonra byk ve cidd slahat [iyi-letirmeler] yaplamazd; nk para yoktu, gvenlik sala-namamt. Ulusun gelecei tehlikedeydi. Bosna, Hersek so-runlar yeni kmt. Softalarla, hainler, eriat istiyorlard.

Islahat, yenileme demekti. Kamuoyu yeniliklerin aley-hinde grnyordu. evrenin, iklimin, insan dncesine ve

dnce biimine etkisi olduu gibi, olaylann da vardr. Pekzgn ya da sevinli bir halde trenle yola giden, yolda kkbyk eylere, olaylara, kazalara rastlayan bir adamda zihinrahatl olamaz; cidd bir eyi dnmek, cidd bir plan yap-mak elinden gelmez.

Siyaset dnyasnda be yln ne nemi olabilir? tti

had ve Terakki, be yl ancak yaayabildi. Trablus olay,Kosova ayaklanmas, Havran ayaklanmas, Balkan Sava,

51


54/115

son olarak da byk sava [I. Dnya Sava] gibi olaylarn -k, ttihad ve Terakki'nin kolunu, kanadn krd.

Ben yirmi yl yurt dnda yaadmdan, ulusun ruh du-rumunu bilmiyordum; arkadalarm da bilmiyormu. Biz ulu-su, saygdeer bir kadn gibi, nzik sandk; krlmasn, zl-mesin, dedik. yiletirmeleri yava yava yapmaya karar ver-dik, gcendirmekten korktuk. Bunlarsa iyiletirmelerin ge-cikmesine yol at. ttihad ve Terakki, kendisini sevdiremedi.Dmanlar bu durumdan yararlanarak Cemiyet'in aleyhineyrdler.

yiletirmeler yaplsayd, gene yryeceklerdi; nkonlar istibdat dneminde Saraydan yararlanmaya alm ge-ricilerdi. yiletirmeler, hi bir zaman onlar memnun ede-mezdi. Merutiyet'in ilnyla ttihad ve Terakki ulusa zgr-lk vermiti, millet bu zgrl ne yapt; sokaklarda barpard, basnda ktye kulland.

Bundan baka, lkede ulusal egemenlik kurulmutu.Ulus bu egemenlikten ne yolda yararlanmaya alt? ttihadve Terakki Cemiyeti, pek lml, pek nlemli olarak bu yoldaileri ynetmek istiyordu. 31 Mart olay oldu, ttihad ve Te-rakki, tuttuu yolu deitirmek, zor ve iddet kullanmak zo-runda kald. 31 Mart olay, ttihad ve Terakki'nin ykl nede-ni oldu. Onu yapanlar, lkeye Moskof ordusundan ok kt-lk ettiler.

Cemiyetin yanllan yok deildir; ancak, baanszlnnbalca nedeni, halkn davrandr. ttihad'n balca suu, kaplann aarak bir takm mayas bozuk ve mstebit heriflerinCemiyet'e alnmas oldu. stanbul'da ahlk bozulmu bir halkolduunu anlamamak, Selnik'ten gelmi be yurtsever

ama stanbul'ca tannmam kimselerin lkeye egemen olabi-

52


55/115

lecei sansna kaplmak, hkmet ilerine karmak, subay-lar siyasetle megul klmak, bilimsel yolu brakanlara, vizlere yeterinden ok zgrlk vermek, tilf ve Hrriyet Fr

kasmn, buna benzer baka partilerin salam olmadklarnanlayamamak, ttihad ve Terakki Cemiyeti'ni devirmek iintoplanm derme atma partilerden oluan etelere kar dur-mamak, halkn eitimi, kltr dzeyi pek eitli... ki kademarasnda deil, Aksaray'da oturan ilk stanbul ahalisi arasn-da bile fark var, dayanma yok. Byle dncesi ve eitimi

baka olan insanlarn birlik olabilecekleri edebilecekleri san-sna kaplmak, ulusun ruhuna ilemi istibdattan kurtulamamak, her bireyde istibdat duygusunun bulunmas, asker ei-timin sonularndan olarak komuta etmek istemesi, kendikeyfine gre i grmek hevesinde bulunmak, kurallara uyma-mak, gazetelere gereinden ok zgrlk tanmak, kiilikler-le uramay engellememek... Kimi genlerde bir gurur gr-

mtm; bunu balangta mertlie, onuru, vicdan zgrl-n anlam olmaya yorarak memnun olmutum; sonra an-ladm ki [bu,] bencillik, kimseyi beenmeme, bye sayggstermeme, kan urunda dalkavukluk, alaklk etmektenbaka bir ey deilmi.

ttihad ve Terakki Cemiyeti bunlara kar duramad, tam

tersine bunlar yreklendirdi. ttihad ve Terakki Cemiyeti,sonralar kesin karar veremeyen, kark [bir parti] oldu.Ben Cemiyet bakanlarm eletirmeye baladm, sitem-

ler ettim; bir etkisi olmad. stibdad, kar dknl tatlgeliyordu. Beni tehdit etmeye baladlar, dolaysyla bana ge-ziye kmam nerdiler. Ben eski tze bal kalarak Cemiyet'ten ayrlmadm.

53


56/115

ttihad ve Terakki [ynetimi],beni Cemiyetten karmakla tehdit etmeye balad

(31 Mart olayndan sonra skynetim iln olunmu,olayla ilgili olanlar idam edilmiti. Ksa bir sre i bandakalan Tevfik Paa hkmetinin yerine, yeniden Hseyin Hil-mi Paa kabinesi iktidara gelmiti.

ttihad ve Terakki Frkas'nn lkede duruma egemen ol-duu ve istediini yaptrd grlyordu. Bu nedenle, Cemi-yetle hkmet arasnda bir soukluk balamt.

Hseyin Hilmi Paa istifa etti. Yerine Roma Elisi Hak-k Paa sadrazamla getirildi.

Hakk Paa, kabinesine Cemiyet'in kimi nemli ileri gelen-lerini de alm, bylece hkmetini glendirmek istemiti.

Mebusan ve yn Meclisleri arasndaki anlamazlklar,muhalefeti glendirmi; hkmet bu srada bte an ka-

patmak, bor bulmak gibi sorunlarla urarken, Arnavutlukisyan da ba gstermiti. te yandan, Yemen'de de bir ayak-lanma balamt.

ttihad ve Terakki Frkas'nda da arlar ve lmllar ara-snda hkmet yetkileri ve zgrl sorununda ve teki ko-nularda gr ayrlklar vard. Frka, iki gruba ayrlmt.

ttihad ve Terakki'nin son uygulamalarna kar olanlar-dan Ahmed Rza Bey, bu muhalefet nedenlerine, anlarnda,daha ileride de deinmektedir.)

Merkez-i Umumden [Genel Merkez] istifa

Paris'ten dnmde Meclisi Mebusan bakanlna

atandmda, ttihad ve Terakki Cemiyeti'ne de bakanlk edi-yordum. Merkezi Umum'de bulunuyordum. Merkezi Umu-

54


57/115

m, haftada iki gece ve bir de cuma gn toplanyordu. AilemMakriky'nde [Bakrky] oturduundan, merkezin toplana-ca geceleri eref sokandaki Kulp'te geiriyordum.

Evimde rahat kalamyordum. Asker Kulb'ne de gidiyor-dum, askerin yaknmalarn dinliyordum. Edirne'de orduyudzenleme sorunu vard.

Merkezi Umum bakanlyla Mebusan bakanlnnbir kiide toplanmasnda sakncalar grmeye baladm. Meclis'te yanszlma zarar veriyordu ve bir de ayrntlarla ura-mak beni yararsz bir biimde yoruyordu. 31 Mart olayndansonra Merkezi Umum'den ayrldm.

Bu ayrln bana yarar oldu; ancak iler bozuldu. Ce-miyet, tzne ve amalarna aykr eylemlerde bulunmayabalad; mstebit oldu. Valilerin ve benzeri memurlarn atan-masnda keyf davranlmaya baland.

Talat Paa'ya uyarlarda bulunduka, bana 31 Mart ola-

yn anmsatarak karmzdaki dmana kar kimi zaman y-le davranmak gerektiini syledi.

Kimi bakmlardan haklyd; ancak, istibdat tatl geliyor,allrsa braklamyor; sonralar, sava zaman kiisel istek-lere gre davranmann zararn grdk. Ulusun istibdada b-yk bir yetenei vardr. Biraz etkisi ve gc olan, mstebite

davranyor. Bu yalnz ttihad ve Terakki Cemiyeti yelerinezg bir huy olmayp, ttihatlardan nce ve sonra gelenler-de de aynyla grlm bir ruh durumudur.

ttihad ve Terakki Cemiyetinden karlma tehdidi

Bir gn yn'daydm. Mithat kr, Seyyid, AaoluAhmed Bey'ler benimle grmeye geldiler, Merkezi Umu-


58/115

m'den temsilci olarak geliyorlard. Benim yn'da yiyecekvurgunculuu gibi sorunlar konusundaki itirazlarmdan Cemiyet'in zldn, byle davranmay srdrrsem beni

Cemiyet'ten karacaklarn bildirdiler. Cemiyet'in tzneaykr davrandm, Cemiyet'in isteklerine ve dncelerinehizmet etmediimi, sitem yollu belirttiler.

"Cemiyet'in tzne aykr davranan ben deilim, sizlersiniz," dedim, "Asl Cemiyet'in ilkelerine bal olan be-nim; siz beni Cemiyet'ten karamazsnz; ben sizi Cemi-

yet'ten karrm. Ayrca Halis [Saf] ttihadlar adyla birdernek kurarm. Ben yn'da, Cemiyet'in amalarna kartolan bir ka kiinin isteklerine deil, yurdun karlarna hiz-met ediyorum. Tuttuum yol dorudur inancndaym. Bun-dan beni engelleyemezsiniz!" szlerini syledim.

Eitlik ilkesi yanl yorumlanyordu; daha dn Cemiyet'egirmi bir kimse, kendisini Cemiyet'in bakanlanyla bir ayar-da tutuyor, stlerine saygda kusur ediyordu. Hizmette eitlikaranyor, grevde deil; bir mlzm [stajyer memur] Cemi-yet'e girdikten sonra, Dhiliye Nzn'mn yanma elini kolunusallaya sallaya, senli benli bir tavrla giriyordu.

(Ahmed Rza Bey'in belgeleri arasnda bulunan ve bu zi-yaretten sonra kendisi tarafndan yazlm olan bir mektup

karalamasnn kimi ksmlarnda yle denilmektedir:"Saygdeer arkadalarnzla birlikte yn Diresi'ne te-

rif buyurduunuz gn, konumamz biraz dank ve dzen-siz olmutu. Her eyden, imdilik nemini yitirmi grler-den bile sz edilerek, asl ama bir takm konu d konuma-lar arasnda kayboldu. Sylenen szlerin tamamyla yazlma-

s ve hatrada kalmas, doal olarak mmkn olamadndan,kimi sylenenlerin yanl anlaldn haber aldm. Dolay

56tr


59/115

syla yantlarm zetleyerek byle yazl olarak bildirmeyegerek grdm.")

Ordu mensuplarnn ttihat ve TerakkiCemiyetinden ayrlmas sorunu

(Ahmed Rza Bey'in belgeleri arasnda bulunan mektupkaralamasn aktarmay srdryoruz:

"... Bana o gn, Cemiyet tarafndan zel bir ltuf olarak

kimi iyiliimi ister uyanlarda bulunmutunuz. zetle, eleti-riden, itirazdan vazgememi salk buyurmutunuz. Yaknma-mak elde midir? Bu lkeyi yasasz, programsz, keyf ve ac-masz bir ynetimden kurtarmak iin yirmi yl alm biradam, bugn hemen ayn yolsuzluklar ve tahttan indirilmihakan aklayacak yanllar karsnda bulunur da, sessiz kala-bilir mi? Sessiz kalacak ya da dn siyah dediine bugn be-

yaz diyecek olursa, gemiini inkr etmi ve maneviyatnkendi eliyle bozmu, yurduna artk hizmetten vazgemi ol-maz m?

Bu lkede rzgra uymayan ve trl aalamalara, nan-krle karn gene kendi yolunda direnen bir ka kiininvarln Cemiyet yetkilileri olarak ok grmemeli; tersine,

yaknmalann teekkr ederek dinlemelidir.Eski almalanmz kimi deerbilirlerce inkr ediliyor.Ne denirse densin, o almalann yararlanndan biri de, Trkler iinde Abdlhamid'in acmasz ynetimine katlmayan,raz olmayan bir snf halk bulunduunu, insanlk leminegstermek olmutu.

Bugn de, bu kank ynetim aleyhinde bir ses iitilme-

si, gene ulusun onurunun korunmas iin gereklidir.yn'daki ve benzeri yerlerdeki itirazlanmdan amacn

57


60/115

ne olduunu bir azck sylemitim. Kesinlikle emin olunuzki, hkmet ve Cemiyet erknnn etkisini krmak isteiyleyaknmyorum. Onlar buna gerek brakmyorlar; bir ok ha-talaryla kendi etki ve onurlarn kryorlar. Ancak zlecekbir konudur ki, yolsuz davranlar ve iler yznden yalnz birka kiinin mnev etkisi krlmakla kalmyor, yceltilmeyeve sayg gsterilmeye uygun ne varsa yok oluyor.

Ben bu irkin durumu yeni grmyorum ve kimi kinci-lerin dedikleri gibi, yan bakanlna atanmadm iin, kar-

kma bahanesi aramyorum. Gzlerim ve kayraym,Trablusgarp olayyla ald. Aldandm, kandrldm ozaman anladm. Daha o zaman ulusun ileri gelenlerinden ki-milerine yaknmalarm sylediim gibi, Paris'ten de bir okkiiye bu yaknmalarm bildiren mektuplar yazdm.

... Kiisel olarak gcenik ya da honut olmakla, bugn-

k durumun bana ykledii grevler ve sorumluluklar arasn-da hi bir ilgi ve iliki yoktur. Bir zamanlar nasl hi bir kii-sel isteim olmadan Merutiyet bayran savundumsa, im-di de ayn duyguyla ayn grevi yapmak istiyorum.

Benim bu lkede hak ve ilgim, i banda bulunanlarnhak ve ilgisinden daha oktur; yurdumun yazgsn be ki-inin keyif ve yorumuna brakmak, olaylara yabanc gibi se-yirci durmak, kr krne boyun emek, elimden gelmez.

ve d politikada imdiye kadar yaplan yanllar, bir-ok ackl olaylar, artk ttihat ve Terakki Cemiyeti'ni de ye-terince uyarm olacandan, hem yurdunun gelecektekiesenliini gvence altna almak ve hem Cemiyeti madd vemnev sorumluluktan kurtarmak iin, ivedi ve etkili nlem-

ler alnmasna karar verilmesini dilerim."Anlar syle sryor:)

58


61/115

Merutiyetin ilnndan sonra, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin nemli sorunlarndan biri de, Cemiyet'in orduyla olanilikilerine son verilmesi konusuydu.

Subaylarn Cemiyetle ilgilerinin kesilmesi ve ordununsiyasete let edilmemesi isteniyordu. Bir ksm Cemiyet ye-leriyse, durumun devrimden nceki biimiyle korunmasnayanda grnyorlard.

Cemiyet yelerinden olan ve devrimden sonra Viyanaasker ataeliine atanan genel kurmay binbas Hfz sma-il Hakk Bey, bu konudaki grn, Ahmed Rza Bey'e yaz-d 7 Terinisani 1325 [20 Kasm 1909] tarihli mektubundayle aklamaktadr:

"... Mahmud evket Paa Hazretleri'nin Edirne'de verdi-i sylev ('tehlike zamannda biz Cemiyet'imizle birlikteyiz'),sanrm, Cemiyet'e kar olan tutumunu belirledi. Bununlabirlikte, Selanik'te hl ordunun Cemiyet'ten ayrlmas soru-

nu dedikoduya yol ayormu. Rica ederim, bu nedenle ordu-da bir ikilik karak yaamsal bir nemi olan disiplinin bozul-mamas iin zt liniz de ordunun Cemiyet'ten ayrlmasyanda olunuz ve Mahmud evket Paa'y onaylaynz. Bun-dan bir yl nce, ayrntl olarak arzettiim nedenlerden dola-y, birlik olmak zorunluu vardr.

Ancak, ruhlarmz her zaman Cemiyet'e baldr. Yurttehlikeye girince, elbette hepimiz elbirliiyle davranmaya ha-zrz. Birinci, kinci Ordu'da bir ksm [insanlar] bu dnce-ye yanda olduktan ve sorun, durumun gereiyle bir kez ak-la kavuturulduktan sonra, artk yaplacak ey, iin iyi so-nulanmasna yardmdan baka bir ey deildir.

te zt linizden ricam da, bu konuda etkinizi gstermenizdir. Bu konuda Merkezi Umum'ye bu ayrlma dn

59


62/115

cesim yelediinizi ve Mahmud evket Paa'ya gvenilmesini yazarsanz, yurda pek byk bir hizmet daha etmi ola-canza, btn varlmla gvence veririm."

Byk ziyafet ve nemli ziyaretler

Ayasofyadaki Adliye Diresi, Meclisi Mebusana veyna dar geliyor, olmuyordu. Ulusa uygun bir Mebusan veyn Diresi yaplmas dnlyordu; oysa hzinede, var

olan binalar onaracak para [bile] yoktu. Dndm. raanSaray bo duruyordu. Oras mebuslara, yna aylacak olur-sa pek az bir masrafla pek gzel bir meclis binas olaca p-hesizdi. Bu grm, evremde bulunanlara atm; onlar daonayladlar. Kalktm Saraya gittim. Sultan Mehmed Readbahedeymi, byk aacn altnda oturduk, orada raanmmebuslara ayrlmasn rica ettim. Bana, Gerei yok ama, bil-mem nasl olur, dedi. Pek iyi olacan syledim, raz oldu.Geldim Meclise mjde vardim. Mecliste bilmem ne iin b-yk bir sevinle karlanmad.

Onarm ve dzenlenmesi iin yirmi bin lira tahsisat is-tendi ve alnd. Kalfalar bedava olmak zere ie baladk.yn ve Mebusan kestrleri srayla bulundular. Muhasebeci-

ler hesaplara baktlar. Ben hepsine bakanlk ederek gzetim-de bulundum; her gn gittim. Tatil zamann raanda ge-irdim. Kestrler ile Yldz Sarayna gittik; tablo gibi, vazogibi baz eyler aldk. raanm alt katndaki odalarndan bi-rini gzel bir cami yaptk. Pek gzel abdesthaneler, musluk-lar yaptk. Zt hneye zg bir oda dedik. yn yele-

rine, mebuslara pek gsterili krsler yaptrdk. Su yollarnonarttk, elektrikle aydnlattk.

60


63/115

(Meclisi Mill [Ulusal Meclis], ikinci toplant dnemi-ne 2 Kasm 1325 [1909] tarihinde, yeni binas olan raanSaraynda balamt.

Bu nedenle, V Mehmed Read, yannda Veliaht Yusufzzeddin ve ehzde Vahdeddin Efendiler olduu halde,Meclisi Milliye gelmiti; trenle karland.

Sarayn salonunda yabanc elilerle grt. Tahtnn sa-ndaki ehzdeler ve yanndakiler, solunda vekiller yer alm-lard. Padiahn sylevi, Sadrazam Paa tarafndan okundu.

Ziyaretler ve ziyafetler. . . ,*.f

Bulgar Prensi stanbul'a geldiinde, Y ldzda bir ziyafetverilmiti. Vekiller srasnda yndan, Mebusandan kimile-ri salonda srayla dizilmitik. Prens, Zt hneyle birlikte

salona girdi. nce yn bakanmn nnde durdu. Bir kasz syledi. Sonra benim nmde durdu. Uzun uzadya ko-nutu. Mebuslarn seimi ynteminden balayarak meclis tar-tmalarna kadar [her eyi] sordu, yant verdim. Ertesi gn,Padiahla birlikte Meclise geldi, oturumu dinledi.

Gidii srasnda garda bulunuyorduk. Padiahla vedadan sonra beni grd, doru yanma gelerek, Biz el ele a-lmalyz, dmanmz birdir; Meclisi bu yolda ynetmenizisizin dirayetinizden beklerim, dedi.

Srp Kral geldiinde, Y ldzda verdii ziyafette ynbakan yoktu. Ben, Padiahm sama oturdum. Kadehlerearaplar dolduruluyordu. Sayg olarak ben imiyordum. Pa-diah yavaa, Yuvarlayver, dedi; ben de salna itim.

Srp Kral vekillere ve tekilere nianlar verdii srada,benim nian kabul etmediim sylenmi, gm bir ereve

61


64/115

iinde resmini verdi, teekkre gittiimde, Bizde de yle birbakan vard; hi nian kabul etmezdi, dedi. Bulgar Prensi debir altn tabaka vermiti.

Askerlerin Hrriyet Tepesindeki gei treninden d-nerken, araba beygirleri rkt, araba devrildi. Ben Babanzdeyle birlikteydim, [onun] altnda kaldm; bir ey olmadk.Ertesi gn, gazeteler yazd. Gemi olsun demeye gelenle-rin haddi ve hesab yoktu.

(Bulgar Kral Ferdinand ve Kralie onuruna Dolma

bahe Saraynda 9 Mart 1326 [22 Mart 1910] akam, dok-san kiilik bir ziyafet verilmi ve ziyafette vekiller ve eleriy-le birlikte Hristiyan bakanlar, eliler ve eleri hazr bulun-mulard.

Srp Kral Petro Karayorgevi'e 23 Mart 1326 [5 Mart1910] tarihinde Yldz Saray Merasim Diresinde bir ziya-

fet verildi. Her iki kral onuruna Hrriyet Tepesinde askergei treni de yaptrlmt.)Makada bulunduum zaman, bir Ramazan, mebuslar

iki kez iftara armtm. Bir gn de irketi Hayriyenin ye-ni vapurlarndan birini tutarak, ynlan ve mebuslar, bakan-lar kurulunu Beykoza gtrdm. Orada gndz yemeineardm. Beykoz kknn bahesinde sofralar kurulmu,yemekler yenmiti.

Yemekten sonra sylevler verildi. Mbeyni Hmayunorkestras alyordu. Febs tarafndan fotoraflar alnd. Ye-mekten sonra, aa ayra inildi. Beykoz Tevn Cemiye-tinin [Beykoz Yardmlama Dernei] jimnastik eitimleriseyredildi. Sonra yukarda ortaoyunu oynatld. Ancak, oyun-

cular eksikti; bir eye benzemedi. Tablusgarb mebusu etvanBeyin verdii sze aldanmtm.

62


65/115

Bunlar bittikten sonra, gene vapurla Boazdan darktk. Bir deniz gezintisi yaptk; vapurda mzik alyordu.Dondurma yeniyor, erbet iiliyordu.

Bu ziyafetler ve haftada bir vekillere, kimi mebuslara,Mliye Encmeni [Mliye Kurulu] gibi topluluklara verdiimakam yemekleri, benim zengin olduuma hkmettirdi. zel-likle Beykoz ziyafeti...

Bu ziyafette Saray, ynlara ve mebuslara piknik yeriyaptm eletirildi; [bunu] gazetenin biri yazd.

{Ahmed Rza Beyin 21 Mays 1326 [3 Mays 1910] ta-rihinde Beykoz kasrnda vekillere, ynlara ve mebuslaraverdii ziyafette Padiah adna bambeyinci, baktip vebayver de hazr bulunmulard.)

yan ve Mebusan yeleriyle ile vekillere Beykoz kas-anda verdiim ziyafetten sonra, yan bakan da bir ziyafetvermek zorunda kalmt. Tokatlyan otelinde toplandk. Darve skntl yerde yemek yedik.

Bir sre sonra, Zt hne de Beylerbeyi Saray bahe-sinde yn ve Mebusan yelerine bir ziyafet verdi. Vapurlaoraya gittik, yemekten sonra, akamst Boazdan dan -karak bir gezinti yaptk. Hseyin Hilmi Paa, Said Paa, Nu-ri Bey ve ben drt kii bir sofrada yemek yemitik. Alaturka

takm alg alyordu.Yemekten sonra Zt hne bizi kabul etti. Ben bir sy-

lev verdim, teekkr ettim. Bir gn de Zt hne beni H-seyin Hilmi Paa ve Mahmud evket Paayla birlikte Kksu kknde yemee armt. Padiahla birlikte yemek ye-dik. Bir gn de gene Hseyin Hilmi Paayla birlikte beni

Beylerbeyi Sarayna armt; orada da mz birlikte ye-mek yemitik. Drt ylda verilen resmi ziyafetlerin hepsinde

63


66/115

bulunmutum. Yabanclara verilen ziyafetlerde alaturka sof-ray yelemi; bunu Padiaha da sylemitim, [ama] yaptramadm. rnein elilere verilen ziyafette, yemekler hep alaf-

rangayd. Oysa lkelerinde ve evlerinde, bu Tokatlyandayaptrlan yemeklerin daha nefisini yiyorlar, onlara saraynenfes alaturka yemekleri yedirilecek olursa daha sevecekleri-ni syledim; anlatamadm. alg da yleydi. Alafranga par-alar alyorlard. Alafranga ne kadar iyi alsalar da, elilerinlkelerinde dinlemi olduklar kadar iyi akmayacaklarn-

dan, alaturka musiki hem holarna gider ve hem de kusurluda olsa anlamazlard.(Ahmed Rza Bey, siyasal yaamnn kimi olaylarn son

zamanlarnda eitli ktlara kk notlar halinde yazmtr.Bir sra ve tarih bulunmayan bu notlarda unutulmu ya da ek-sik kalm ynler de bulunabilir.

Sz edilen ziyafetlerden Sultan Readm BeylerbeyiSaraynda verdii ziyafet, 28 Mays 1326 [10 Haziran 1910]ve yn bakan Said Paanm Tokatlyanda dzenledii zi-yafet de, 30 mays 1326 [12 Haziran 1910] tarihlerine rastla-maktadr.)

Bir mektup

31 Mart olaynda Talt ve Doktor Nzm Beylerin Ah-med Rza Beye gnderdii, sonra da Ahmed Rza Beyi Top-u Mlzimi [Temen] Sleyman Remzi Beyle birlikte Edirnekaps yolundan Yeilky'e gtren ve anlarnda adlan ge-en sayn Sdi Kartaldan bir mektup aldm. Mektupta aynen

yle denilmektedir:Ahmed Rza Beye ait, yaymlanmakta olan anlar oku-

64


67/115

yorum. Merhumun 31 Mart ayaklanmasnda geirdii gnler-de, [onunla] birlikte bulunmam dolaysyla 9 numaral yaz-da bir yanllk olduu kansndaym. Tahmin ederim ki bu

yazsn sonradan yazm olacaktr.Tarihe gerein gemesi iin, bildiklerimi yazmak zo-rundaym.

Talt Bey, Nzm Efendi, hep birlikte bulunduumuz ev-den olayn ikinci gn km deildirler ve Ahmed RzaBeyle birlikte bulunmak korkusundan kmamlardr; asln-

da, 31 Mart gn Ahmed Rza Beyi ne olursa olsun kurtarpyanlarna getirmemi Talt ve Nzm Beyler benden istemi-lerdi. Hem bu adamlar yle duygu tar adamlar deildi ki.

Talt Ve Nzm Beyler, gelmekte olan Hareket Ordusuna katlmak ve Meclisi Mebusan ve yn yelerini Ayastefonosta toplayabilmek iin, hareketin nc gn Ayastefonosa gitmilerdir. Ahmed Rza Beyle benim kendilerin-

den gelecek habere kadar smamzda beklememiz kararlamt. Bir hafta sonra, haber geldi. Ahmed Rza Beyle benve Topu Mlzimi Sleyman Remzi Bey, sivil olarak Edirnekaps yolundan Ayastefonosa gittik. Ahmed Rza BeyiTalt Beye teslim ettik...]

Veliahd Yusuf Izzeddin Efendive intiharnn nedenleri

Mahdmu ehriyr [padiah olu] ehzdelerin birazfazla hovardal, zgr davranlar, kaykta sarho olmala-r, saz almalar, kimi mebuslarca dedikodu konusu olduun-

dan, mebuslarn bana bavurmas ve yaknmas zerine, Pa-diah durumdan haberli klmaya gerek grlmt. Duru-

65


68/115

mu anlattm; arn da t verin; isterseniz Mahmud ev-ket Paay da birlikte bulundurun, buyurdular.

Ertesi gn, donanmay karlamak zere bir deniz ge-

zintisi yaplacandan, Mahmud evket Paayla vapurda bu-lumaya karar verdik. ehzdelerin ikisini kamaraya arladk; Mahmud evket Paa da, ben de, epey eyler syledik.

ehzde yantnda, Ahmed Rza Bey, sizin gibi zgr-lk iin bu kadar alm ve bu lkeye zgrlk vermi birkii tarafndan zgrlmzn snrlanmak istenilmesiniacayip grdm, dedi. Ben de yant olarak, Dnyann en z-

gr yeri olan Pariste, insanlarn en zgr ve zgrlkseverbir kimse olan Msy Klemanceau ki bugn babakandr, birkahvehaneye girip oturamaz, sokakta bir ey iemez; zgr-l, greviyle ve konumuyla ilgili snrlarla snrlanmtr.O makamda bulunduka istedii gibi davranamaz. Siz de Pa-diahmzm olullan olmak onurundan knz, istifa ediniz,

sradan insan srasna geiniz, o zaman istediiniz gibi davra-np, sokakta sradan insanlar gibi gezip oynamakta zgrs-nz, dedim.

Bu szlerim holarna gitmedi; ama nezket dolaysylasessiz kaldlar. Bununla birlikte, etkisi grld. Eskisi gibidavranmaktan kandlar.

(V Mehmed Readn; mer Hilmi Efendi, Ziyeddin

Efendi ve Necmeddin Efendi olmak zere olu vard. Necmeddin Efendi, 1912 ylnda yrek durmasndan ld.)

Veliaht Yusuf zzeddin Efendi

Yusuf zzeddin Efendi, veliahtt. Avrupaya geziye ka-

cakt. Kendisine bir gn ata binme gereinden sz ettim, Av-rupada krallarla, veliahtlaryla birlikte manevralarda bulu-

66


69/115

nursa, ata binmekte acemi olmamas gerektiini anlattm.zellikle serde Osmanllk, binicilik n de var. Babanzdaat merak, ata binmek hevesi vard, dedim.

G halle bir gn Zincirlikuyu Kasnnda Maslaka ka-dar atlarla bir gezinti yapmaya karar verdik. Hava hotu, ak-amst atlara bindik. Yar yolda, Gzlerim kararyorde-meye balad. Arabay emretti. Maslaka geldik; yolda gelir-ken saa sola at koturarak kendisini yreklendiriyordum.Maslakta yaya gezdik, konutuk; dnte atla pek az gittik-

ten sonra arabaya bindi ve bir daha atla gezintiye kmad.

Veliahtn hastal

Yusuf zzeddin Efendi'de, konuurken te

ahmet rıza-anılar.pdf

Documents