1. 1. T.C. MARMARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TEMEL SLAM B L MLER ANAB L M DALI TASAVVUF B L M DALI AHMED BCANIN MNTEH S ML FUSS TERCMES IIINDA TASAVVUF DNCES Yksek Lisans Tezi AYE BEYAZ T stanbul, 2008
2. 2. T.C. MARMARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TEMEL SLAM B L MLER ANAB L M DALI TASAVVUF B L M DALI AHMED BCANIN MNTEH S ML FUSS TERCMES IIINDA TASAVVUF DNCES Yksek Lisans Tezi AYE BEYAZ T Danman: PROF. DR. MAHMUD EROL KILI stanbul, 2008
3. 3. ii ZET XV. yzylda Geliboluda yaam nemli bir Trk lim ve mutasavvf olan Ahmed Bcan, vahdet-i vcd dnce sisteminin mhim bir takipisidir. te ekber mektep anlaynn gzel bir rn olan Ahmed Bcann Mntehs almamzn konusunu oluturmaktadr. almamzda yaad dnemin fikr ve tasavvuf yapsn gnmze yanstan Mntehnn Osmanl Trkesinden gnmz Trkesine latin harferiyle eviri yazm yaplm olup eserin ierii, kaynaklar, konusu ksaca; eserin genel olarak tahlili yaplmaya ve tasavvuf dncesindeki yeri ortaya konulmaya allmtr. Anahtar Kelimeler: Ahmed Bcan, Mnteh, Fussul-Hikem, Tasavvuf. ABSTRACT Ahmed Bcan, lived in Gelibolu in 15th century, was an important Turkish intellectual and sufi who was a pursuer of vahdet-i vcd thought system. Ahmed Bcans Mnteh is our subject of work which is a product of ekber mektep understanding. In our working Mntehs translation into present-day Turkish from Ottoman Turkish with Latin letters is done. Briefly, the books general analysis is done and its location in sufism understanding is shown. Keywords: Ahmed Bcan, Mnteh, Fussul-Hikem, Sufism.
4. 4. iii NSZ Muhyiddin bnl-Arabnin kurucusu olduu vahdet-i vcd anlay ve bu anlayn deta temeli olan Fussul-hikem, ilk Osmanl medresesi mderrisi Dvd Kaysernin Fussul-hikemi erh etmesiyle Osmanlya girmi, daha sonra Yazcolu Mehmet, Ahmed Bcan, Sofyal Bl, Abdullah Bosnev, Abdulgn Nabls ve Ahmed Avni Konuk gibi ztlarn tercme, talik ve erhleri ile bu dnce sistemi anlalmaya ve anlatlmaya allmtr. Bugn de, gerek dorudan bnl-Arab ve eserleri zerine yaplan almalarda, gerekse bu dncenin temel kaynaklarndan faydalanlarak yazlan lehte ve aleyhteki eserlerde hal bu dncenin etkilerini ve izlerini grmekteyiz. Ahmed Bcann yaad XV. yzylda Osmanl dncesi ite bu anlaya dayanmaktayd. Mntehda bu anlayn bir sonucu olmas bakmndan dikkate deer bir eser olduundan almamzn konusu olmutur. eviri yazm yaplarak gnmz insannn da faydalanmasn salamay istediimiz bu eserin almamzn konusu olarak seilmesinden balayarak sonulanmasna kadar geen srede sabr ve zenle ilgilerini ve yardmlarn esirgemeyen tez danmanm muhterem hocam Prof. Dr. Mahmud Erol Kl Beye, fikirlerinden her zaman istifade ettiim Prof. Dr. Mustafa Tahral Hocama ve almam esnasnda manevi desteini veren aileme ve arkadalarma sonsuz teekkrlerimi bildirmeyi bir bor bilirim. almamn ilgilenenlere ve tasavvuf dncesine faydal ve katks olmas dileklerimle. stanbul, 2008 Aye BEYAZ T
5. 5. iv NDEK LER Sayfa No. ZET/ ABSTRACT....................................................................................... ii NSZ............................................................................................................. iii NDEK LER............................................................................................... iv KISALTMALAR............................................................................................ vii G R ............................................................................................................... 1 B R NC BLM MUHY DDN BNL-ARABN N HAYATI VE ESERLER I. HAYATI..................................................................................................... 6 A. Doum Yeri ve Tarihi........................................................................ 6 B. Nesebi ve Knyesi.............................................................................. 6 C. Ailesi ve Yetitii Muhit.................................................................... 7 D. Tahsil Hayat ve Hocalar.................................................................. 9 E. Seyahatleri, Evlilikleri ve ocuklar.................................................. 10 F. Vefat.................................................................................................. 11 II. ESERLER ................................................................................................. 12 A. Eserlerindeki slbu ve Eserlerinin erii........................................ 12 B. nemli Baz Eserleri ve Fussul-hikem........................................ 14 1. nemli Baz Eserleri.................................................................. 14 a. el-Fthtl-Mekkiyye......................................................... 14 b. el-Cem vet-tafsl................................................................. 15 c. et-Tedbrtl-ilhiyye.......................................................... 15 d. Tercmnl-evk............................................................... 15 2. Fussul-hikem....................................................................... 16 a. Eserin Tanm ve erii................................................... 16 b. Eserin Trke Tercme ve erhleri.................................. 20 K NC BLM MNTEHNIN MELL F AHMED BCANIN HAYATI VE ESERLER I. HAYATI.................................................................................................... 25 A. Doum Yeri ve Tarihi....................................................................... 25 B. Nesebi ve Ailesi................................................................................ 26 C. Tahsil Hayat..................................................................................... 29 D. Tasavvuf Kiilii ve Bcan Lakabn Al................................... 31 E. Vefat................................................................................................. 39
6. 6. v II. ESERLER ................................................................................................ 40 A. Eserlerindeki slbu ve Eserlerinin erii....................................... 40 B. Eserleri............................................................................................... 41 1. Mensur Eserleri......................................................................... 41 a. Envrul-kn................................................................ 41 b. Acibl-Mahlkat........................................................... 44 c. Drr-i Meknn................................................................. 44 d. Mnteh........................................................................... 46 e. emsiyye........................................................................... 46 f. Rhul-Ervh.................................................................... 47 2. Manzum Eseri Cevhirnme................................................. 48 NC BLM B R FUSSUL-H KEM TERCMES OLARAK MNTEH I. TEL F SEBEB , YAZILDII YER VE SRES ............................... 50 II. MUHTEL F KTPHANELERDEK NSHALARI....................... 52 III. MNTEHNIN KAYNAKLARI......................................................... 55 IV. BLMLER VE KONUSU................................................................. 59 V. D L ZELL KLER ............................................................................... 65 VI. SLP ZELL KLER ........................................................................ 67 VII. MNTEHDAK TASAVVUF DNCE.................................. 74 A. Vahdet-i Vcd ve Tevhid................................................................ 76 1. Ezelde Vahdet-i Vcd............................................................. 80 2. Halde Vahdet-i Vcd.............................................................. 82 a. Tecell............................................................................... 82 b. Gnl ve Kalb.................................................................. 84 c. Ak................................................................................... 85 d. Kendini Bilmek................................................................ 87 3. Ebedde Vahdet-i Vcd............................................................ 88 B. Hazert- Hamse............................................................................... 90 C. Ayn- Sbite.................................................................................. 93 D. Mertib-i Erbaa................................................................................ 95 E. Esm ve Sft.................................................................................... 97 DRDNC BLM MNTEH METN eviri Yazm................................................................................................... 100
7. 7. vi SONU............................................................................................................ 496 EKLER............................................................................................................ 501 KAYNAKA.................................................................................................. 540
8. 8. vii KISALTMALAR a El yazmas eserlerde sayfann birinci yz ae. Ayn eser age. Ad geen eser agm. Ad geen makale a.mlf. Ayn mellif (a.s.) Aleyhis-selm A FD Atatrk niversitesi slmi limler Fakltesi Dergisi b El yazmas eserlerde sayfann ikinci yz b. Bin, bn Bk.; bk. Baknz bs. Bask, basm C. Cilt (c.c.) Celle celluh ev. eviren D A Diynet Vakf slm Ansiklopedisi h. Hicr Hz. Hazreti hzl. Hazrlayan FAV Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar ist. trh. stinsah tarihi EF stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi (k.s.) Kaddesallhu srrah, kuddise srruh Ktp. Ktphanesi m. Mild MEB Milli Eitim Bakanl Yaynlar mst. Mstensih nr. Numara nr. Nereden, neri . lm, lm tarihi (r.a.) Radiyallhu anh s. Sayfa S. Say (s.a.v.) Sallallhu aleyhi ve sellem sad. Sadeletiren SBE Sosyal Bilimler Enstits rh. rih, erheden TDV Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar thk. Tahkik eden trc. Tercme eden ts. Tarihsiz T AD Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi TTK Trk Tarih Kurumu Basmevi vb. Ve benzeri vr. Varak Y. Yl
9. 9. G R Ahmed Bcan XV. yzylda Geliboluda yaam nemli bir Trk lim, mutasavvf, mtercim ve nsirlerdendir. Bcan lakabyla mehur olmakla beraber Yazcolu veya Yazczde de denilmektedir. Abisi Yazcolu Mehmed, XV. yzyln ilk yarsnda yetien ve Sultan II. Murad ile ksmen Fatih Sultan Mehmed devirlerini idrk eden Molla Fenr, Akemseddin, Molla Yegn gibi dnemin nemli lim, mutasavvf ve yazarlarndandr. Devrinin mn sultan Hac Bayrm Velnin iki kardei ird Hac Bayrm Velnin, Sultan II. Murdn daveti zerine onunla grmek zere Edirneye seyahati srasnda gereklemitir. Ahmed Bcann ve abisi Yazcolu Mehmedin Bayramiyye tarikatine intisab ite bu buluma vesilesiyledir. Hac Bayrm Velnin halifelerinden olan Yazczde Mehmed Efendi ile kardei Ahmed Bcan Efendinin onbeinci asrn ortalarna doru yazdklar tasavvuf eserler ve tekke edebiyat, Anadolu topraklarnda doup byyen Bayramiyye tarikatnn yaylmasnda nemli lde etkili olmutur. zellikle Yazcolu Mehmedin Muhammediyesi ve Ahmed Bcann Envrul-Akni ellerden dmemi, hafzalara nakolmu ve dnemindeki evlerde Kurn- Kermn yan banda raflarda yerini almtr. Hseyin Vassafn da dedii gibi Yazcolu kardelerin eserleri, erbb- aka mridlik hizmetini grmektedir. XV. ve XVI. yzyllardaki tasavvuf anlayn en belirgin zellii Ekberiyye mektebidir. Bu anlayn sonucu olarak o dnemin nde gelen mutasavvflar tarafndan kaleme alnan eserlerde, bu ekoln temel kaynaklar tercme ve erh edilmitir. Bunun en gzel rneklerinden biri de bnl-Arabnin Fussul-hikemini batan sonra erheden ikinci dnem Fuss arihlerinden Meyyedddin Cendnin Fuss erhine Mehmed Yazcolunun bir talikat yazmas ve kardei Ahmed Bcann da bu talikat Trkeye serbest bir eviri yapmasdr. Bu bakmdan tezimizin konusunu tekil eden Ahmed Bcann Mntehs o dnemin fikr ve tasavvuf yapsn gnmze yanstmas asndan olduka nemlidir.
10. 10. 2 Bir baka deyile vahdet-i vcd dncesi ilk Osmanl medresesinin mderrisi olarak tannan Dvud Kaysernin Fuss erhi ile Osmanlya girmi, bu gelenek Yazcolu kardelerle devam ettirilmitir. Bylece Yazcolu kardeler, Ekber mektebin Osmanl dnce hayatna yerlemesine katkda bulunmulardr. Bayramiyye de esas olan cezbe, muhabbet ve srr- ilh tevhid merhalesini ve bilgi derecelerini ifade etmektedir. Bununla birlikte Bayramler vahdet-i vcd anlayna da sahip olmulardr. Bu adan hem Bayramiyye anlaynn bir yansmas hem de vahdet-i vcd dncesinin bir rn olan Mnteh olduka nemlidir. Ahmed Bcann Mnteh simli Fuss Tercmesi Inda Tasavvuf Dncesi isimli bu alma drt blmden olumaktadr. Birinci blmde Mntehnn asl kayna olan Fussul-hikemin mellifi Muhyiddn bnl-Arabnin genel olarak hayat ve eserleri anlatlmtr. Fussul- hikemin tanm, ierii, Trke tercme ve erhleri verildikten sonra ikinci blme geilmitir. kinci blmde Bayramiyye tarikatnn terbiyesinden gemi ve onun ilkelerine gre eitilmi olan Ahmed Bcann doum yeri ve tarihi, nesebi, ailesi, tahsil hayat, tasavvuf kiilii, Bcan lakabn al ve vefat hakknda bilgi verilmi ardndan eserleri incelenmitir. Eserlerindeki slp ve ierie deinildikten sonra mensr eserleri ve manzm eseri: Cevhirnme ilenmitir. nc blm, Mntehnn tahliline ayrlmtr. Mntehnn telif sebebi, yazld yer ve sresi, muhtelif ktphanelerdeki nshalar, kaynaklar, blmleri ve konusu, dil ve slp zellikleri anlatlmaktadr. Daha sonra Mntehdaki tasavvuf dnce bal altnda Mntehdaki vahdet-i vcd ve tevhid, hazert- hams, ayn- sbite, mertib-i erbaa ve esm ve sfat konular ilenmektedir. Drdnc ve son blmde ise Mntehnn Osmanlcadan gnmz Trkesine latin harfleriyle eviri yazm yer almaktadr. Mnteh metninin eviri yazmnda kullanlan nsha ve bu nshann iml ve usl ise yledir:
11. 11. 3 almada esas alnan nsha, Sleymaniye Ktphanesi Kl Ali Paa blm 630 numarada kaytl olan nshadr. Bu nshann tercih edilmesinin sebebi ise dier nshalara gre metnin eksiksiz btn bir cilt halinde mevcut olmas, istinsah tarihi belirli olup istinsah tarihi belirli olan dier nshalara gre ieriinin geni olmas ve yazl yl ile istinsah tarihinin birbirine yakn olmasdr. Kl Ali Paa nshasnn okunmas srasnda baz sayfalarda kurt yeniklerinin olmas vb. sebeplerle silik ve okunamayacak durumda olan kelime veya cmlelerin okunmasna kolaylk salamas asndan Sleymaniye Ktphanesi Hac Mahmud Efendi blmndeki nr. 1657 ve nr. 2267de kaytl iki nshadan da istifade edilmitir. Mnteh metninin eviri yazmnda, Ahmet Avni Konukun Fussul-Hikem Tercme ve erhinde, Yrd. Do. Dr. Seluk Eraydn ve Prof. Dr. Mustafa Tahral Beylerin eviri yazmnda uygulad iml ve usl benimsendi. Yani uzun ( a ), ( u ) ve ( i ) sesli harflerini, uzatma ireti olarak kullanlan apka ( ^ ) ireti ile ( ), ( ) ve ( ) eklinde yazld. Ancak kaf ( ) harfinden sonra gelen uzun ( a ) ve ( u ) seslilerini, kef ( ) harfinden sonra gelen uzun seslilerle karmasn nlemek iin sadece ( a ) ve ( u ) harflerinin stne yatk izgi ( - ) koyarak ( ) ve ( ) eklinde yazld. Furkn, hakyk, itikd, tasdkt, ukl, mevkf gibi. Fakat, kaf harfinden sonra gelen uzun ( i ) sesini gstermek iin apka ireti kullanlarak ( ) eklinde yazld. Hakk, tahkk, hakkat gibi. Gayn ( ) harfinin imls da kaf harfinin imls gibi uyguland. Gyet, gib, megl, gfil gibi. Mahss (hissedilmi) kelimesindeki uzun sesini, mahss (tahss edilmi, huss) kelimesiyle karmamas iin harfiyle yazld. Bunun gibi kaln veya ince sesli harflerle ayrt edilebilmesi mmkn olan kelimelerde kaln a, u ve ince e, i, harfleriyle kelimelerin esas harfleri ve farkllklar hissettirilmeye alld. Arapa skin ayn harfi ( ) ve skin hemze ( ) apostrof ( ) ile gsterildi. Man, yan, baz, al, marifet; mebde, mene, telf, tesr, mmin gibi. Gnmz Trkesinde grlen kelime ii veya sonundaki ( b p), ( c ), ( d t) ve ( n m ) gibi sessiz harf deiiklikleri ve kelime sonundaki taklarda ses
12. 12. 4 uyumu uygulanmamtr. Hviyyet, gaybiyyet vb. kelimelerdeki ift ( yy )i kelime yaln halde ise gnmzdeki iml ile yni tek ( y ) ile yazlmtr. Trke fiiller, isimler, taklar ve ekler bugnk telaffuza gre yazlmtr. rnekler: Aham akam, anlar onlar, anda onda, anclayn onculayn, nn onun, aru ar, artuk artk, ayruk ayrk, azuk azk, bilevz biliriz, bi be, dahi daha, eksk eksik, etmek ekmek, eyitdi eyitti, eyleyemeyleyeyim, in iin, idelm edelim, idinmek edinmek, idb edip, itmek etmek, kang hangi, karanulk karanlk, karr arr, kendni kendini, nedr nedir, nin niin, nire nere, ul ulu, old oldu, olcak olacak, olmasun olmasn, snayam snayaym, tag da, tamar damar, tayanmak dayanmak, tar dar, tokuz dokuz, toptol dopdolu, uyhu uyku, urur vurur, vir ver, vireyin vereyim, yalnuz yalnz, ylduz yldz, yiryz yeryz, yil yel, yoln yolun vb. Eserin varak numaralar keli parantez iinde kaln punto ile verildi, [1b] gibi. Metin iindeki yet, hadis ve dier Arapa ve Farsa ibareler aynen verildi. Sadece Ahmed Bcan tarafndan anlam verilmemi Arapa veya Farsa alfabe ile yazlm yet, hadis, beyit ve benzerlerinin anlamlar keli parantez [ ] iinde verildi. yetlerin sre ad, sre numaras ve yet numaras da parantez ( ) iinde verildi, (Ftiha, 1/7) gibi. Hadislerin kayna ise dipnotta verildi. Hadislerin kaynan bulmak iin ilk olarak Concordance tarand. Ayrca Mektebet-mile ve Elfiye adl cdlerden yararlanld. Kayna bulunamad ifadesi bunlarla snrldr. Metinde geen zel isimler, kii, kitap ve yer isimleri ekler ksmnda verildi. Ayrca metinde krmz mrekkeple yazlan kelime veya cmleler kaln punto ile yazld. Mntehnn eviri yazmndan sonra tez hakknda genel bir deerlendirmenin yapld sonu blm yer almaktadr. Daha sonra kaynaka ve eklerle alma tamamlanm olmaktadr.
13. 13. B R NC BLM MUHY DDN BNL-ARABN N HAYATI VE ESERLER
14. 14. 6 I. HAYATI slm leminde daha ok bn-i Arab, bnl-Arab, Muhiddin Arab, Muhiddin bn Arab ve eyhul-Ekber eklinde tannan1 Muhyiddn Muhammed b. Al b. Muhammed el-Arab et-T el-Htim (. 638/1240) Tasavvuf ve slam dnce tarihinde byk etkileri bulunan sf mellifimizdir2 . Bu almada bnl-Arabnin hayat ve eserleri hakknda genel bir bilgi verilecektir. nk bu konuda yaplm mstakil eserlerde ve pek ok kaynakta da kendisinden bahsedilmitir3 . Zaten bnl- Arab hakkndaki bilgilerin ou bizzat yazm olduu eserlerinden renilmektedir. A. Doum Yeri ve Tarihi 17 Ramazan 560 (28 Temmuz 1165) tarihinde Endlsn (bugnk spanya) gney dousundaki Tdmr (Teodomiro) blgesinin baehri olan Mrsiyede (bugnk Murcia) domutur4 . B. Nesebi ve Knyesi bnl-Arab kkl, saygn ve soylu bir aileden gelmektedir. sminin sonunda yer alan el-Htim et-T, onun cmertliiyle ve hayrseverliiyle n kazanm olan Tay kabilesine mensub5 Ad b. Hatm et-Tnin soyundan geldiini gstermektedir. Bu kabilenin Arap olmas sebebiyle bn Arab ve atalar Arab (Arap) diye tannmlardr6 . Muhyiddn bnl-Arabnin tam knyesi: e-eyhul-Ekber Muhyiddn Muhammed b. Al b. Muhammed el-Arab et-T el-Htim eklindedir7 . bnl- Arabnin grlerini takdir edenler onun tasavvufta otorite oluunu eyhul-Ekber 1 Sleyman Uluda, bn Arab, 1. Basm, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf, 1995, s. 3. 2 Mahmud Erol Kl, bnl-Arab, Muhyiddin, D A, C. XX, Ankara: TDV, 1999, s.493. 3 Hayat hakknda geni bilgi iin bk. Nihat Keklik, bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar iin Misdak Olarak el-Ftht el-Mekkiyye, stanbul: EF, 1980. (Nihat Keklik, bnl-Arabnin el-Ftht isimli eserini tarayarak hayat kronolojisini bir araya getirmitir. Bk. age., s. 257- 305). Ayrca Claude Addasn bn Arab biyografisi bu konuda nemli bir mracaat kaynadr. bnl-Arabnin liste halinde hayat kronolojisi iin bk. Claude Addas, bn Arab/ Kibrt-i Ahmerin Peinde, Atilla Ataman (ev.), stanbul: Gelenek Yaynclk, 2003, s.310-326; Mahmud Erol Kln, Muhyiddn bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri adl doktora tezi bu alandaki nemli bir almadr. Bk. Kl, Muhyiddn bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri (Vcd ve Mertibl-Vcd), (Yaynlanmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi SBE, 1995); a.mlf., Cafer Karada ve Mahmut Kaya, bnl-Arab, Muhyiddn, D A, C. XX, Ankara: TDV, 1999, s. 493-522. 4 Kl, agm., s. 493. 5 bnl-Arab, el-Fthtl-mekkiyye, C.I, Beyrut, ts., s. 185. 6 Uluda, age., s. 3. 7 Kl, age., s. 8.
15. 15. 7 (En Byk stad), din ilimlerde mceddid oluunu da Muhyiddn (Dni ihy eden) lakablarn vererek ifade etmek istemilerdir8 . Mlik kads ve kelm limi Eb Bekr bnl-Arab (. 543/1148)den ayrt edilebilmesi iin baz kaynaklarda ad bn Arab eklinde yazlm olsa bile bizzat kendisinin ismini Muhammed bnl-Arab olarak kaydetmesinden dolay bu eklin tercih edilmesi daha dorudur9 . C. Ailesi ve Yetitii Muhit Babas Ali b. Muhammed, Abbs Halifesi Mstencid-Billhn komutan ve yre valisi Muhammed b. Sad bn Merdenin hrmet ettii bir kiiydi, ayn zamanda filozof bn Rdn yakn arkadayd10 . bnl-Arabnin anlatmyla, babasnn ok Kuran okuyan, fkh ve hadis ilmiyle uraan takva sahibi bir zt, annesinin ise ensar soyundan11 Nr isminde yine takv sahibi bir zt olduunu12 , Ftm bintl-Msenn adl bir kadn velnin sohbetlerine katldn13 ve babasndan bir mddet sonra vefat ettiini14 renmekteyiz. Babas, vefatndan nce btn ailesini yanna toplam ve Olum, bugn artk g olacak! demitir. bnl-Arabnin -(O srada) btn ailesi ve kzlar da yanndayd- ifadesinden ailesinin tek erkek ocuu olduu ve iki kzkardeinin bulunduu anlalmaktadr15 . Amcas Eb Muhammed b. Muhammed el-Arab ve daylar Eb Mslim el-Havln ile Yahy b. Ygnda devrin nemli sf ve siyas ahsiyetleri ierisinde yer almaktadr. bnl-Arabnin yetimesinde bu kiilerinde byk tesirleri olduu yine kendi ifadelerinden anlalmaktadr16. bnl-Arab Muvahhidlerin idaresi altnda17 bulunan Mrsiye ehrinde domu idi. Bu devletin nfzu, spanyadan balayarak Kuzey Afrika kylar boyunca Msra 8 Kl, agm. , s. 493. 9 Kl, agm., s. 493 zet. 10 bnl-Arab, C.I, s. 71. 11 bnl-Arab, age., s. 298. 12 Abdlfetth es-Seyyid Muhammed ed-Dems, el-Hubbul-ilh f iri Muhyiddn bn Arab, Kahire, 1983, s.13. 13 bnl-Arab, daha sonraki bir tarihte bu hanm sfiye bir mddet hizmet ederek, kendi elleriyle ona sazdan bir kulbe yapmtr. Bk. el-Ftht, C. IV, s. 236. 14 bnl-Arab, C.I, s. 248. 15 bnl-Arab, C.I , s. 185. 16 Kl, age., s. 7. 17 Keklik, Muhyiddn bnl-Arab Hayat ve evresi, stanbul: Byk Matbaa, 1966, s. 56.
16. 16. 8 kadar uzanmaktayd18 . ehir, kumandan bn Merden tarafndan ynetilmekteydi. bnl-Arab sekiz yana gelinceye kadar bu ehirde ikamet eden ailesi19 Mmin Sultan Eb Yakb Ysufun bn Merdeni yenerek ynetimi ele geirmesiyle Endlsn o sradaki bakenti olan bliyeye (Seville) g etmitir20 . Blgenin yeni emri Yakb el-Muvahhid kltre nem veren bir devlet adamyd; felsefe, tp, astroloji ve edebiyata da zel bir ilgisi vard. Etrafna bn Tufeyl, bn Rd ve bn Zhr gibi mehur ilim ve fikir erbabn toplam; pek ok air, msikiinas, lim ve filozofu da bir araya getirmiti. bnl-Arab, bilyede byle bir kltr ortamnda bul alarnda bir mnev iaretle inzivya ekilip kendi i alemindeki hazineleri ortaya karmaya karar verdiini, bazen on drt ay sren bu halvet ve riyzetlerin neticesinde mrifet kaplarnn kendisine yava yava almaya baladn sylemektedir21. Bu sralarda henz on be-on alt yalarnda bulunan bnl-Arab, bn Rdn dikkatini ekmi, bn Rd bu genle tanmak iin babasndan grme talebinde bulunmutur22 . bnl-Arab, bn Rdle grmek iin geldii Kurtubadaki karla- malarn yle anlatr: Yanna girdiimde oturduu yerden kalkarak beni muhabbet ve hrmetle kucaklad, sonra evet dedi. Ben de ona evet dedim. Onu anladm dnerek mutluluu daha da artt. Ben, ona mutluluu veren eyin ne olduunu hissedince ona hayr dedim. Bunun zerine bozuldu, yznn rengi deiti. Dnd ey de pheye dt. Bana Senin keif ve feyz-i ilhde bulduun ey mantn (nazar) bize verdii ey midir? diye sorduunda, ona hem evet hem de hayr diye cevap verdim. Bu evet ve hayr arasnda ruhlar yerlerinden, bedenler cesetlerinden frlar deyince benzi sarard, titremeye balad, birden sanki elli ya yaland. Ne demek istediimi anlamt. Ve bu grmenin sonunda bn Rdn, herhangi bir eitim almadan ve retim grmeden bilgisiz olarak halvete girip de byle bir bilgiyle oradan kan birisini kendisine tantt iin Allaha krettiini nakletmektedir23 . 18 Keklik, age., s.56. 19 Kl, agm., s. 493. 20 Kl, age., s. 9. 21 Kl, agm., s. 493. 22 Kl, agm. , s. 493. 23 bnl-Arab, el-Ftht, Osman Yahya (thk.), C.II, Kahire, 1974, s. 372-373. Bu grme felsef bak asyla tasavvuf bak asnn mukayesesi bakmndan nemli semboller iermektedir. Kl, agm. , s. 193.
17. 17. 9 bn Rdn sorduu felsef sorulara tasavvuf cevaplar veren bnl-Arab yine bu yllarda Salih Adevnin rencilerinden Eb Ali Hasan ekkz isimli bir eyhle tanmtr. bn Assd ve Ahmed Harr isimli sf mereb iki kardele arkada olmutur. bnl-Arab, Bu srada avclkla ve edebiyatlada megul olmu, daha sonra bu ekilde geirdii yllar chiliyye zaman olarak zikretmitir24 . D. Tahsil Hayat ve Hocalar bnl-Arab, ilk Kuran derslerini ehl-i tark olduunu bildirdii komular Eb Abdullah el-Hayyt adl bir kiiden almtr. lk halvetlerinden birinde gerekle- tirdiini syledii mnev grmesinde Hz. Peygamberin kendisine ynelttii, Bana smsk tutun kurtulursun eklindeki buyruunu hadisleri zhiren de tahsil etme manasn anlayarak uzun bir sre hadis ilmiyle megul olmutur. let ilimlerinin sf olmayan kiilerden de alnabilecei grnde olduundan bn Hubey, bn t, bn Bak ve bn Vcid gibi hadisilerden hadis okumutur25 . On sekiz yanda iken Lahmden Krat-i seba, aere ve takrb renimi grmtr. Lahmden ayrca bn reyhin el-Kfsini, Abdurrahman b. Abdullah es-Sheylden baz hadis kitaplarnn yan sra bn Himn es-Sresinin erhi er-Ravzatl-nf isimli kitabn okumutur. Kad bn Zerknun derslerine uzun bir sre devam edip iczet almtr26 . Seyr slkunun henz balarnda iken baz tasavvuf makamlara ulaan27 bnl-Arab, hayat boyunca zhir ve btn ehli pek ok staddan istifde etmitir28. bnl-Arabnin tasavvuf yolunda asl gelimesini salayan ey, bir ok eyhlerden istifade etmesidir. yz kadar eyhten istifade ettiini bildiren bn Arab u halde hem evre hem de imkanlar ve ahs kabiliyeti dolaysyla byle yksek bir makama ermi, slm dnyasnda en byk sfilerden biri saylmtr. Bilhassa ders grd hocalar, bnl-Arabnin hayat ve fikirlerinde silinmez izler brakmtr29. Kendile- rinden faydaland yz akn kiinin mnev hallerine ve hikmetli szlerine yeri 24 Uluda, age., s.6. 25 bnl-Arabnin hadis hocalar ve muhaddis kimlii hakknda geni bilgi iin bk. Ali Vasfi Kurt, Endlste Hadis ve bn Arab, stanbul: nsan Yaynlar, 1998, s. 358-372. 26 Kl, agm. , s.494; bnl-Arab, btn hocalarnn ve okuduu kitaplarnn listesini el- cze adl eserinin banda saymtr. 27 bnl-Arab, el-Ftht , C.II, s. 425. 28 Kl, age. , s.14. 29 Keklik, age. , s.61.
18. 18. 10 geldike el-Ftht, Kitbl-kutb, Drretl-fhire ve Rhul-kuds gibi eserlerinde isimlerini de vererek temas etmitir30. lk mridi Ebl-Abbs el-Uryebdir31 . Yine bu yllarda Hzr ile karlap ondan hrka giymesinden32 sonra tahkk yoluna ilk intisab gereklemitir. Bu srada yirmi yanda33 olan bnl-Arab hayat boyunca pek ok ehir ve lkeye seyahat etmitir. E. Seyahatleri, Evlilikleri ve ocuklar Yirmi alt yandayken kt ilk seyahetinde Cezretl-Hadr (Algeciras), Sebte (Ceuta), Fas ve Tilimsn yoluyla Tunusa giden bnl-Arab bir sre burada kalarak aralarnda daha sonra el-Fthtl-Mekkiyyeyi kendisine ithaf edecei eyh Abdlazz el-Mehdevnin de bulunduu sfilerle grr. ki yl sonra bliyeye dner34 . Birka defa gittii Fasta drt yl kadar kalr. Burada da pek ok sfyle tanr. Kendisine yaklak yirmi yl arkadalk ve yoldalk edecek olan Abdullah Bedr el-Habe ile burada tanmtr. Fastan sonra son bir kere daha Grnata ve Kurtubaya geer ki bu onun doup byd Avrupa ktasndaki son ikmetleri olacaktr. Marketeyken grd bir mnev iretle 1200/596 ylnda bir daha bu beldelere geri dnmemek zere ve Hac niyetiyle, Douya Mekkeye doru yola kar. Mekkede ilk haccn yaptktan sonra tekrar Kuzey Afrikaya dnerek Tunus, Msr ve Kuds ziyaret eden bnl-Arab, Mednede Hz. Peygamberi (s.a.v.) ziyaret ettikten sonra Mekkeye ular. Harem-i erifte tavafla megul olan, murakabeye ekilen bnl- Arabye yirmi ylda tamamlanacak olan el-Fthtl-Mekkiyye, ilk defa burada kendisine ilham edilmeye balanmtr. Mekkede yaklak iki buuk yl kaldktan sonra Badata oradan da Musula geen bnl-Arab, Urfa, Diyarbakr ve Sivas zerinden Malatyaya gelir35 . Badattan bu yana Mecdddin shak ve Abdullah Bedr el-Habede kendisine refakat etmekteydi. Bu srada ikinci defa Anadolu Seluklu tahtna kan I.Gysettin Keyhsrev, eski dostu Mecdddin shak Konyaya arnca bnl-Arabde onunla beraber Konyaya 30 Kl, agm. , s.494. 31 bnl-Arab, el-Ftht, C.I, s.186. 32 bnl-Arab, age., s. 186. 33 bnl-Arab, age, C.II, s. 471. 34 Kl, agm., s.494. 35 Kl, age., s.22.
19. 19. 11 geer36. Bir mddet Konyada kalp Evhadddin Kirmn ile grtkten sonra Halep, Kuds, Msr yoluyla Mekkeye geen bnl-Arab, buradan da yine Badata ardndan tekrar Konyaya dner. Tekrar Halep ve Sivas seyahatinden sonra yeniden Malatyaya yerleen bnl- Arab, -Anadoludan tam olarak ne zaman ayrld bilinmemekle beraber- 627/1230 ylnda artk ama yerlemitir. Bir gn mnsnda Hz. Peygamberi grr ve Hz. Peygamber kendisine Fussul-hikemi yazmasn emreder. O sralarda altm be yan geen bnl-Arab vaktinin byk bir ksmn daha ok el-Ftht kitabn gzden geirmeye ve yeniden yazmaya hasretmitir37 . ama yerletikten sonra da gezilerine devam etmi, ancak yann ilerlemesi sebebiyle ama yakn ehirlere ksa sreli seyahetleri tercih etmitir38. bnl-Arab, ilk evliliini memleketinin ileri gelen ahsiyetlerinden Abdn el-Bicnin kz ile bliyede iken yapt. kinci defa Mekkede Haremeyn Emri Ynus b. Ysufun kz ile evlendi. Bu evliliinden Muhammed mdddin adndaki olu oldu. nc evliliini Malatyada Sadreddin Konevnin dul annesi ile yapt. Drdnc olarak am Mlik kads Zevvnin kzyla evlendii kaydedilmektedir. kinci olu Muhammed Sadeddinin Malatyada doduunu bildiren kaynaklar esas alndnda onun nc evilikten olduu kabul edilir. Bu durumda Muhammed Sadeddin, Sadreddin Konevnin vey kardeidir39 . F. Vefat Muhyiddin bnl-Arab, 22 Rebl-hir 638/ 8 Kasm 1240 tarihinde 78 yanda iken amda Hakka yrmtr. Kad Muhyiddin bn ez-Zek ailesinin Kasyn da eteinde bulunan Salihiyye semtindeki kabristanna defnedilmi ve daha sonra iki olununda gmlecei bu yere bir de trbe yaplmtr. Sonraki devirlerde am blgesi ulems arasnda yaygnlk kazanmaya balayan ilm-i btn muhlifi zhircilik akmlarnn oluturduu aleyhte propagandalarn tesirleriyle unutulmaya yz tutan ve bir sre bakmsz kalan bu trbe Osmanl Sultan I. Selimin (Yavuz) Msr seferi 36 Kl, agm., s.494. 37 Kl, age., s.23. 38 Uluda, age., s. 55. 39 Kl, agm., s.495.
20. 20. 12 dnnde tamir ettirilmi ve yanna bir camii ve bir de tekke ilave edilmitir. Daha sonra II. Abdlhamit tarafndan bir kere daha tamir ettirilen bu trbe o gnden bugne kadar ziyret mahalli olmay srdrmektedir.40 II. ESERLER 41 bnl-Arab ok sayda eser vermi bir melliftir. Bu eserler kk risaleler ve birka sayfalk mektuplardan abidev Fthta, soyut metafizik yazlardan, gerekletirilmi irfan esinin ak diliyle ifade edildii Sf iirlere kadar uzanr. Tamam ele aldklar konularn i anlamlarn gn yzne karma amac tayan bu eserleri metafizikten kozmolojiye, psikolojiden Kuran tefsirine kadar her trl bilgi alann kapsamaktadr42 . A. Eserlerindeki slbu ve Eserlerinin erii bnl-Arabnin yazdklarnn hacmi ylesine genitir ki, ieriklerini tanmlamak gerekten gtr. Okyanustan tap grnrde ne varsa rten dalgalar rnei dklmtr kitaplar ve risaleler onun kaleminden. Arapa yazd bu eserlerin tad slp bazen iirsel bazen de anlalmas zor bir nitelik sunmaktadr. Baz eserleri sz gelimi yntemle ilgili olanlar basit ve sade iken, metafizik zerine yazlanlar olduka aprak ve kesik kesiktir. Gerekte kendine zg bir dil kullanmtr; ve ksmen daha nceki sflerinkine dayal ve yazlarnn anlalmas iin kesinlikle biinmesi gereken teknik bir lgat oluturmutur43 . Okuyucunun yalnzca szcklerin anlamlarn deil, bu szcklerle balantl nans ve imajlar da renmesi gerekmektedir. Bir baka deyile, bnl-Arabyi anlayabilmek ve sembolik dilinin 40 Kl, age. , s.24. 41 bnl-Arabnin eserlerinin liste halinde verildii kitaplar unlardr: 1. bn Arab, Fihrisl-ktbil- musannefe. Bu fihrist, H. 627de, amda Sadreddin el-Konevnin istei zerine yazlmtr. Bu listede 248 eserin ad yer alr. 2. Osman Yahya, LHistoire et la classification de Iuvre dIbn Arab, Damas 1964. Bu kitapta tekrarlarla ve varyasyonlaryla birlikte 846 eserin ad gemektedir. 3. Bursal Mehmet Tahir b. Rifat, Tercme-i Hl Fazil-i eyh-i Ekber Muhyiddin-i Arab, 1329. Bu kitapta 439 eserin ad geiyor. 4. e-eyh Mehmet Receb Hilmi Efendi, Kitabl-brhnil-ezheri f menkbi-eyhil-Ekber, 1326. Burada 284 eserin ad geiyor. 5. Ebul-Hasan Ali b. brahim el-Kr el-Badd, Muhyiddin bnl-Arabnin Menkabeleri, Abdlkadir ener-M. Rami Ayas (ev.), A F, 1972. Bu kitapta 192 eserin ad zikredilmi ve daha 50den fazla eserin bulunduu kaydedilmitir. Mehmet Recep Hilmi, bn Arabnin Menkb, Mahmut Kank (ev.), 1. bs., Ankara: Hece Yaynlar, 2004, s. 67. Ayrca bk. Kl, age. , s.30-52. 42 Seyyid Hseyin Nasr, Mslman Bilge, Ali nal (ev.) , stanbul: nsan Yaynlar, 1993, s. 120. 43 bnl-Arab, bu dili retmek amacyla Mucemu Istlhts-Sfiyye ve takipisi Abdurrezzak Kan de el-Istlhtus-Sufiyye adl birer terimler szl yazmlardr. Ayrntl bilgi iin bk. Mustafa Akar, Tasavvuf Tarihi Literatr, stanbul: z Yaynclk, 2006, s. 326- 328.
21. 21. 13 altnda yatan hazineleri kefetmek iin satrlar arasnda okuyabilmeyi renmek zorunludur44 . bnl-Arab, eserlerini herhangi bir mellif gibi dnp tanarak yazmadn, bu eserlerde yer alan bilgilerin zihinsel rnler olmaktan ziyade birer ilh iml olduunu zellikle vurgular. Bu tr bir bili tarzyla sahip olunan bilgileri yazya geirirken yaadklarn bir doum sancsna benzetir ve btn eserlerinin, ya Allahtan gelen mevridin kalbini yaracak ve cierlerini paralayacak hale geldiinde daha fazla dayanamayp bunlardan zaptedebildiklerini kaydetmek suretiyle veya hakikatin dorudan doruya mkefesiyle yahut da bizzat Allahn emriyle imkn dairesine geldiini syler. Hatta bu sebeple kitaplarnda yer yer dzensizliklerin gze arpabileceini, ancak bunlarn kendi iradesiyle olmadn vurgular45 . Eserlerinin ekli zelliklerinin yan sra muhtevalar konusuna da temas eden bnl-Arab, verdii bilgileri baz kiilerin sz ve grlerinden aktarmadn sylemitir. Kitaplarnn sadece Hakkn kendisine keif yoluyla verdii ve iml ettirdii eyleri ierdiini, sahip olduu ilmin vecd sultannn veya vcudda fn olma halinin kendisinde galebe ettiinde kalbinde tecell eden eylerden ibaret olduunu sylemektedir46 . bnl-Arab, btn eserlerinde mrifetullah ilimler dairesinin merkezine alm ve bu noktadan hareketle hakikate dair ilimlerin (ilm-i hakik) eitli konularna aklamalar getirmitir. Tasavvuf, tefsir, hadis, fkh, tarih, ilm-i havs gibi ok geni bir alanda yazm olduu yzlerce eserinin hareket noktas hep mrifetullahtr47 . unun bilinmesi gereklidir ki Mutasavvflar akl, nakil ve duyu organlar araclyla bilgi edinildiini kabul etmekle birlikte bir de ilham (kef) yoluyla bilgi sahibi olunduunu syler ve buna ayr bir nem ve deer verirler. lhamla bilgi sahibi olmay mmkn grmeyen veya nazar olarak bunu kabul ettikleri halde uygulamadaki rneklerini reddeden veya bunlar hafife alp alay konusu yapan filozoflarn, Mutezile gibi akl esas alan mezheplerin, fakih, hadisi ve kelamclarn bnl-Arabyi 44 Nasr, s.123. 45 Kl, agm. , s.495. 46 Kl, agm. , s. 495-496. 47 Kl, agm. , s. 495-496.
22. 22. 14 anlamalar son derece zordur48 . bnl-Arabyi anlamann en emin yolu tasavvuf tarihinin bir halkas olarak grp bu hareket iinde deerlendirmek, bir de onu kendi sistemi iinde yorumlamaktr49 . bnl-Arabyi dier mutasavvflardan farkl klan tasavvufta kendine zg bir sistemin sahibi olmasyd. te bu sistemin zn ve esaslarn meydana getiren bir takm temel kavramlar ve bu kavramlar ifade etmek iin kullanlan terimler50 bilinmeden onu anlamak mmkn deildir51 . B. nemli Baz Eserleri ve Fussul-hikem 400den fazla eser yazd kaydedilen eyh-i Ekberin eserlerinin listesi, bata kendisi olmak zere52 eitli kaynaklarda verilmi ise de bunlardan hibiri tam deildir53. bnl-Arabnin yaklak 245 eserinin gnmze ulat sylenebilir54 . 1. nemli Baz Eserleri: a. el-Fthtl-Mekkiyye f marifetil-esrril-mlikiyye vel-mlkiyye: Mellifin en byk ve en temel eseridir. Dier eserlerinin bu kitabn ilgili blmlerinin zeyli olduu sylenebilir55. Ansiklopedik bir eser olan el-Fthtl- Mekkiyye, metafiziin ilkeleri ve eitli kutsal bilimlerin yansra Muhyiddin bnl- Arabnin eitli tecrbelerini de ele alan 560 blmden oluur. Bu eser, slmda batn bilimlerin kendinden nce ve sonra yazlm her eseri derinlik, gerekse ap bakmndan aan adna layk kapsaml bir zetidir. bnl-Arab eserinin birka yerinde onun ilhamla yazldn vurgular56 . 48 Uluda, age.,s. 61-62. 49 Uluda, age., s. 64-65. 50 bnl-Arabnin kuland dili anlamada yardmc olmas bakmndan u szlkler nemlidir: Suad el-Hakm, bnl-Arab Szl, Ekrem Demirli (ev.), 1.bs., stanbul: Kabalc Yaynlar, 2004; Abdrrezzak Kn, Tasavvuf Szl/Letifl-alm f iarati ehlil-ilhm, Ekrem Demirli (ev.), stanbul: z yaynclk, 2004. 51 Uluda, age., s.67. 52 bnl-Arab, ilk liste karma teebbs olan el-Fihristte 248, el- czede 289 kitabnn adn zikretmitir. Bk. Kl, agm. , s.514. 53 Uluda, age., s. 67. 54 Kl, agm., s. 514. 55 Kl, agm., s. 514. rnek olarak Fuss kitabnn el-Fthtn II/357-377 sayfalar arasnda, et-Tecelliyt isimli eserinin 382. blmde ve Kitbul-menzilul-menzilin de 22. blmde mndemi olduklar grlmektedir. Kl, age., s. 35. 56 Nasr, age., s. 120.
23. 23. 15 kinci defa gzden geirerek bizzat kendi eliyle yazd 37 ciltlik nsha stanbulda Trk ve slm Eserleri Mzesi (nr. 1845-1881) ndedir. Trkeye57 ve baz dillere ok ksa baz ksmlar tercme edilmitir58. el-Fthtl-Mekkiyyenin mm arn tarafndan yaplan Levkhul- Envril-Kudsiyye isimli muhtasarna yine ayn mellif tarafndan Kibrt-i Ahmer (Krmz Kkrt) ismiyle ikinci muhtasar yaplmtr. Bu muhtasar ise Trkeye evrilerek baslmtr59 . b. el-Cem vet-tafsl f esrril-men vet-tenzl: bnl-Arab Kehf sresinin 60. yetine kadar getirdii bu tefsirinin altm drt cilt olduunu syler. XX. Yzyln bana kadar mevcut olduu bildirilen eser hlen kayptr60 . c. et-Tedbrtl-ilhiyye f islhil-memleketil-insniyye: bnl-Arab bu eserinde, Aristoya nisbet edilen siyasete dair bir eseri kendi sistemi balamnda yeniden kaleme almtr61 . Eser Ahmed Avni Konuk tarafndan (Osmanlcaya) tercme ve erh edilmi olup Mustafa Tahral tarafndan yeni harflere geirilerek yaynlanmtr. ( stanbul 1990). d. Tercmnl-evk: Altm bir iirin yer ald bu manzum eser, Reynold A. Nicholsan tarafndan ngilizceye (London 1911), Mahmut Kank tarafndan Trkeye ( stanbul 1990) 57 Eser, Ekrem Demirli tarafndan Trkeye evrilmeye balanmtr. eviri tamamlandnda 18 cilt olmas planlanan Ftht- Mekkiyyenin I. cildi Litera Yaynclktan 2006 ylnda kmtr. u an VIII. cildi yaynlanm olan ( stanbul, 2008) bu evrinin nemli bir zellii de Fthtn ilk defa tamamnn baka bir dile evrilerek yaynlanmasdr. Bk. bn Arab, Ftht- Mekkiyye, Ekrem Demirli (ev.), C. I-VIII, stanbul: Litera Yaynclk, 2006-2008. 58 Kl, agm., s. 514. Daha fazla bilgi iin bk. Kl, el-Fthtl-Mekkiyye, D A, C. XIII, s. 251- 285; M. Mustafa akmaklolu, Kalsiklerimiz/X, el-Fthtl-Mekkiyye, Muhyiddin bnl-Arab, Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, Y.4, S. 11 Temmuz-Aralk 2003, Ankara: Erkam Matbaas, 2003 s. 407-444. 59 Bk., Abdulvehhb e-arn, Kibrt-i Ahmer (Ftht- Mekkiyyeden Semeler), M.Sabit nal- H. Fehmi Kumanlolu (Osmanl Trkesine ev.), H.Fehmi Kumanlolu- Mehmet Demirci (Gnmz Trkesine ev.), zmir: zmir lahiyat Vakf Yaynlar, 2006. 60 Kl, agm., s. 514. 61 Kl, agm., s. 514. Ayrntl bilgi iin bk. Mustafa Tahral, Tedbrt lhiyye Hakknda, Tedbrt- lhiyye Tercme ve erhi, 3. bs., stanbul: z Yaynclk, 2004, s. xiii-xxx; M. Mustafa akmaklolu, Klasiklerimiz/XVI, Muhyiddin bnl-Arab (560-638/1165-1240), et-Tedbrtl-ilhiyye f Islh memleketil- insniyye, T AD, Y.7, S. 17 Temmuz-Aralk 2006, Ankara: Erkam Matbaas, 2006, s. 283-302.
24. 24. 16 tercme edilmitir. Bu manzum eserin ez-Zehir vel-alk adnda bizzat mellif tarafndan yaplan mensur bir erhi vardr62. Bu erh zerine Hmeyra Hamzaolu tarafndan Muhyiddin bnl-Arabnin ez-Zehrul-Alak f erh-i Tercmnil-Evk Adl Eserinde lh Ak Sembolizmas ismiyle 2003 ylnda yksek lisans tez almas yaplmtr. 2. Fussul-hikem ve hussul-kilem: Mellifin btn fikirlerinin zeti saylan en mhim ve temel eseridir63 . Fussul-hikem, grleri slm dncesinin ayan oluturan Tasavvuf, Kelm ve Felsefeyi derinden etkilemi olan bnl-Arabnin dnce sisteminin tam bir zeti ve en olgun meyvesidir64 . Tezimizin konusunu tekil eden Ahmed Bcnn Mntehsnn kayna, bnl-Arabnin Fussul-hikemi olmas sebebiyle sz konusu eser, aada ayrntl bir ekilde ilenecektir. a. Eserin Tanm ve erii Tasavvuf dncesinin temel kitaplarndan biri olan eserin tam ad Fussul- hikem ve hussul-kilemdir. Fussul-hikem (hikmetlerin yuvalar) tamlamas, yzk ka (yuvas), gz bebei, eklem yeri, n di gibi mnalara gelen fassn oulu fuss ile hikmetin oulu hikem kelimelerinden meydana gelmitir65 . bnl-Arab, 627/1230 yl Muharrem aynn son gnlerinde amda bulunduu srada kendisine vki olan mbeirtta Hz. Peygamberin elinde bir kitapla grnerek, kendisine: Bu Fussul-hikem kitabdr. Bunu al ve insanlara aktar ki ondan istifde etsinler dediini nakleder ve eseri kaleme alarak bu nebev emri yerine 62 Hmeyra Hamzaolu, Muhyiddin bnl-Arabnin ez-Zevhrul-Alak f erh-i Tercmnil-Evk Adl Eserinde lh Ak Sembolizmas, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi SBE, 2003), s.9. 63 Kl, agm., s. 514. 64 Dilver Grer, Klasiklerimiz/XII, Fussul-Hikem (Muhyiddn bn Arab, 560-638/1165-1240), T AD Y.5, S. 13 Temmuz-Aralk 2004, Ankara: Erkam Matbaas, 2004, s. 395. 65 Kl, Fussul-Hikem, D A, C. XIII, stanbul : TDV Yaynlar, 1996, s. 230.
25. 25. 17 getirdiini belirtir66 . Dier eserleri gibi bu eserinin de nefsin yol at garazlardan mnezzeh bir mukaddes makamdan geldiini syleyen bnl-Arab kendisinin eserin mellifi deil mtercimi saylmas gerektiini zellikle ifade eder67 . Muhyiddin bnl-Arabnin en ok okunan eseri, slm btnliin ana doktrinlerine ayrlm yirmi yedi blmden oluan mnev vasiyetnamesi niteliindeki Fussul-hikemdir. Kitabn ad kitabn ieriini sembolize etmektedir; her bir fass, lh hikmetin her bir peygambere vahyedilen ynn sembolize eden kymetli bir mcevher ierir. Benzetme yapacak olursak, her bir fass, lh hikmetin kendisine vahyedilen zge ynn aktarc ara grevi yapan her bir peygamberin insn ve manev niteliidir68. Her bir peygamberin insn ve bireysel mahiyeti, asl gereklii ve Yce Kelimenin bir kararlatrmas veya Allahn ftr syleyii olan logos veya Kelimededir. Bu yzden blmlere Adem Kelimesindeki lh Hikmet Fass, t Kelimesindeki lham Hikmeti Fass gibi balklar konmu ve en sonunda Muhammed Kelimesindeki Ferd Hikmet Fass balkl blm yer almtr. nsn adan, peygamberlerin insn ve bireysel ynleri asl ve evrensel ynlerini, yani kymetli mcevheri ieriyor grnmesine ramen, gerekte iliki tersinedir. Fass (mcevherin kan) ieren ve kararlatran peygamberin, i gereklii, bireysel yndr. lh vahy alcs tarafndan renklendirilmekle birlikte, evrensel adan alcnn bizzat kendisi, stte kararlatrlan ve gksel prototipince ierilen ilh bir imkandan baka bir ey deildir69 . Fussul-hikem yirmi yedi peygamberin her birinin hikmetlerine izfeten yirmi yedi blme ayrlmtr. Ksa bir mukaddimenin ardndan kelime-i Ademdeki ilh hikmeti anlatan blmle balayan eserde srasyla kelime-i deki nefs, kelime-i Nhdeki subbh, kelime-i drsdeki kudds, kelime-i brhmdeki mheym, kelime-i shakdeki hakk, kelime-i smildeki l, kelime-i Yakbdeki ruh, 66 Ahmed Avni Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, Mustafa Tahral ve Seluk Eraydn (hzl.), C.I, 3. bs., stanbul: FAV, 1999, s. 97-99. 67 Kl, Fussul-Hikem, s. 231. 68 Nasr, age., s. 121. 69 Nasr, age., s. 122.
26. 26. 18 kelime-i Ysufdeki nr, kelime-i Hddeki ahad, kelime-i Slihdeki ftih, kelime-i uaybdeki kalb, kelime-i Ltdeki melk, kelime-i zeyrdeki kader, kelime-i sevdeki nebev, kelime-i Sleymandeki rahmn, kelime-i Davddeki vcd, kelime-i Ynusdeki nefes, kelime-i Eyybdeki gayb, kelime-i Yahyvdeki cell, kelime-i Zekeriyyvdeki mlik, kelime-i lysdeki ns, kelime-i Lokmn deki ihsn, kelime-i Harndeki imn, kelime-i Msevdeki ulv, kelime-i Hliddeki samed ve kelime-i Muhammeddeki ferd hikmetler anlatlr. Zira bnl-Arabye gre Hz. Muhammed insan nevinin en mkemmel var oluu olup her ey onunla balar ve yine onunla son bulur70 . Eserin zerine bina edildii anahtar terim de bu kelime (logos) yahut hakikat-i Muhammediyye denilen kavramdr. Buna gre her peygamberin btn bir kelimedir, fakat hepsinin sahip olduu hakikat mertebesi farkldr. Hakikatlerin hakikati ve kll kelime ise Hz. Muhammedin hakikatidir; dier btn mertebeler o kelimeden neet eder, varlk sebeplerini ve bilgilerini ondan alrlar. bnl-Arabnin kelimeden kast ile geleneksel felsefenin logosu arasnda yer yer bir paralellik kurulduu da olur71 . Eserde esas mihveri tekil eden ve tecell-i evvel, akl- evvel, akl- kl, vcd- evvel, dem-i hakk, hakkat-i dem, rh- azam, mebde-i evvel, sebeb-i evvel, levh-i mahfz, mml-kitab gibi sfatlarla tanmlanan bu merkez Hz. Muhammedin batn cevheri, onun hakki vechesidir. Ksaca eserin ana temasnn insn- kmil olduu sylenebilir. Bu bakmdan Fussul-hikemi zhir ve yatay dzlemde bir peygamberler tarihi; batn, metafizik ve dikey dzlemde tasavvuf bir nat-i neb gibi grmek de mmkndr72 . Hz. Adem ile balayp Hz. Muhammed ile son bulan Fussul-hikemde blmlerin bir kronolojik sras olmad gibi (mesel s blm Sleyman blmnden ncedir) belirli bir fikri btnl takip ettii de sylenemez. Mesel Nh, 70 Sleyman Ate, r Tefsr Okulu adl almasnda Fussu tahll etmi ve baz Fasslar zetlemitir. Bk. Sleyman Ate, r Tefsr Okulu, 2. bs., stanbul: Yeni Ufuklar Neriyat, 1998, s.172-175; ayrca Dilver Grer Klasiklerimiz/XII, Fussul-Hikem adl makalesinde Fussun detayl bir fihristini karmtr. Bk. Grer, agm., s. 429-434. 71 Kl, agm. , s. 231. 72 Kl, agm. , s. 231.
27. 27. 19 Ms ve s blmlerinde ele alnan konularla ilgili peygamberlerin hayatlar ve teblileri arasnda ok sk bir irtibat kurulmuken dier baz blmlerde blme adn veren peygamberle anlatlanlar arasnda bu derecede bir ban bulunmad gze arpar. Ayrca kitapta sahip olduklari hikmet nevileri anlatlan t ve Hlid b. Sinnn peygamber olduklar sadece baz hadislerde zikredilmekte, Lokman ise Kuranda peygamberden ziyde bir veli olarak gemektedir73 . Bunun yan sra metin iinde yer yer baz tezatl ve aykr (paradoksal) ifadelere de rastlanr. Bu tarz metinlerde oka grlen bu durum, bnl-Arabnin eserlerinin en bariz zelliklerinden olup bir hakikatin farkl mertebelerde farkl ekiller almasnn sonuta baz farkl ifadelendirmeleri zaruri klmas ile aklanmtr74 . Ayrca Ben ancak bana ne ilk edilmise onu ilk ettim ve ancak bana ne indirilmie onu bu satrlara dktm. Ne nebiyim ne resl. Sadece vris-i neb ve hris-i ahiretim der75 . Kendisine bahsedilen bilgilerin hepsini deil ancak Hz. Peygamberin erevesini izerek anlatmasna izin verdii kadarn akladn76 da zellikle ifade eder77 Ksaca, yazld tarihten beri kendisine atfta bulunulan ve hacim olarak hi de byk olmayan bu eserin konusu irfn tasavvuf ya da bir baka deyile tahakkuk tasavvuftur. 27 peygamberin isminde mndemi olan 27 ayr hikmet zerine bin edilmitir. Btn bu hikmetlerin odak noktasnda ise hateml-enbiy ve insn- kmil olan Hz. Peygamber vardr. Eser ayn zamanda mellifin temel dnce sistemi olan vahdet-i vcd fikrini derli toplu bulabileceimiz bir kaynaktr78 . Vefatndan yaklak on yl evvel yazya geirilen bu esere bnl-Arab byk nem verir, evresindekilere bu eseri dier risleleriyle bir arada ciltlemeyip mstakil olarak tutmalarn sylerdi. Eserin, el-Fthtl-Mekkiyyenin zellikle II. cildinin 357-377. sayfalar arasnda zetlenmi olduu grlr ki bu da Fthtn bir bakma 73 Kl, agm. , s. 231. 74 Bu konu hakknda daha fazla bilgi iin bk. Mustafa Tahral, Fussul-Hikemde Tezadl fadeler ve Vahdet-i Vcd, A. Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, 3. bs., C.II, stanbul: FAV Yaynlar, 2002, s. 9-38. 75 bn Arab, Fussul-Hikem, Ebl-Al Aff (thk.), Beyrut: Drl-kitbl-Arab, 1423/2002, s. 48. 76 bn Arab, age., s. 14. 77 Kl, agm. , s. 231. 78 Grer, agm., s. 396.
28. 28. 20 Fussun erhi olduunu gsterir79 . Eserin Sadreddn Konev tarafndan yazlan ilk nshas stanbul Trk ve slm Eserleri Mzesinde nr. 1933te kaytl bulunmaktadr. 630 (1233) tarihli bu en eski nshann zahriyesinde eserin, katipliini yapan Konev tarafndan bnl-Arabye okunarak mukabelesinin yapldn gsteren sema kayd yer almaktadr. lk defa Kahire(1252) ve stanbulda (1304) yaynlanan eserin tahkikli neri Ebl-Al el-Afifi tarafindan yaplmtr (Kahire 1946)80 . Fussul-hikem Farsa, Trke, Urduca ve ngilizceye (The Bezels of Visdom, trc. R. W. J. Austin [New York 1982]) tam metin olarak; Franszca (La sagasse de prophtes, trc. Titus Burckhardt [Paris 1955]); Almanca (trc. Hans Kofler) ve Rusaya (trc. Alexander Kynsh) ksmen tercme edilmitir. Fussul-hikem bizzat bnl-Arab tarafndan Nakl-fuss adyla zetlenmitir. Bu eserin katipliini, bnl-Arabnin talebelerinden smail b. Sevdekin stlenmitir. Eserde ibarenin lafzan ihtisar edilmesinden ok fikirlerin zetlenmesi yoluna gidilmitir. Ktphanelerde birok nshas bulunan, Nakl-fuss, Resil bn Arab ierisinde baslmtr (Haydarabad 1948, II, 27. risale)81 . Ele ald meselelerin zor anlalr olmasnn yan sra dil olarak da ok muammal bir yapya sahip bulunan eser zerine bir ok erh82 ve reddiye yazlmtr83 . b. Eserin Trke Tercme ve erhleri84 Fussul-hikemin Osmanl dnemi tasavvuf ve fikr hayat zerindeki etkileri 79 Kl, agm. , s.231. 80 Kl, agm. , s. 232. 81 Kl, agm., s.232. 82 Fussul-Hikem erhlerinin liste halinde verildii eserler unlardr: 1. Osman Yahya, LHistoire et la classification de Iuvre dIbn Arab, Damas 1964, s.241-256; 2. Bursal Mehmet Tahir b. Rifat, Tercme-i Hl Fazil-i eyh-i Ekber Muhyiddin-i Arab, 1329, s. 22-24; 3. e-eyh Mehmet Receb Hilmi Efendi, Kitabl- brhnil-ezheri f menkbi-eyhil-Ekber, 1326, s. 49-51; 4. Muhyiddn-i Arab, Fussul-Hikem, M. Nuri Genosman (ev.), stanbul: stanbul Kitabevi, 1971, s. XV-XVI; 5. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn (hzl.), A. Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, 3. bs., C.I, stanbul: FAV Yaynlar, 1999, s. 9-10. Mehmet Recep Hilmi, age., s. 79. Ayrca bk. Kl, age., s.232-234. 83 Bu erh ve reddiyelerin listesi iin bk. Kl, agm. , s.232- 237; Grer, agm., s. 403-414. 84 Fussul-hikem erhleri iin says yzleri aan rakamlar verilmitir. Tezimizin muhtevasn amas sebebiyle eserin sadece Trke tercme ve erhlerini vermekle yetindik. Bk. dipnot: 82.
29. 29. 21 ok kapsaml, derin ve devaml olmutur85 . Bu etkinin sonucu olarak Fussul-hikem Osmanl dneminde Arapa erhlerle yetinilmemi Trkeye tercme ve erh edilmitir. 1. Fussul-hikemin Trkeye ilk tercmesi, Yazcolu Mehmedin el-Mnteh86 adl talikatn kardei Ahmed Bcann genileterek evirmesiyle gerekletirilmitir (Sleymaniye Ktp., Kl Ali Paa, nr. 630). Tezimizin konusunu oluturan bu eser III. blmde ayrntl bir ekilde ilenecektir. 2- Bayezid Halfe, Dede mer Rennin yannda girdii halvetten sonra Fuss zerine nce Arapa bir erh kaleme alm, daha sonra bu kitaptan ilham alarak Srr- Cnn adn verdii Trke bir eser yazmtr. 5500' akn beyitten oluan eserde Fussun baz konularn nazmetmitir (Millet Ktp., Ali Emr, Manzum, nr. 937). Eserin baka bir dile manzum olarak evrilip erhedilmesi daha sonraki yllarda Nasrullah Nusret tarafndan Cnnl-Mecnn adyla Farsada ve Michael Sells tarafndan kismen ngilizcede denenmitir. 3- III. Muradn rys zerine Zeyrek Aann emriyle Nevnin hazrlad Trke Fuss tercmesine bizzat padiah tarafndan Kefl-hicb min vechil-kitb87 ad verilmitir ( stanbul niversitesi Ktp., Trke Yazmalar, nr. 2132). Mellif nshas Kprl Ktphanesindedir88 . 1002 (1593) ylnda tamamlanan bu tercmede Cend, Kayser ve Cm erhlerinden de faydalanan Nevye eyh aban Efendi de yardmc olmutur. 85 Uluda, Osmanl Dnemi Tasavvuf Dncesinin Baz Temel Kaynaklar, Osmanl Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, A. Yaar Ocak (hzl.), Ankara: TTK, 2005, s.28-31. bn Arab ekoln devam ettiren ahsiyetler iin bk. Tahral, Muhyiddn bn Arab ve Trkiyeye Tesirleri, Kubbealt Akademi Mecmuas, Y. 23, S.1 Ocak 1994, s. 33-35. 86 Hac Bayrm- Velnin halifelerinden Yazcolu Mehmed, Cendnin erh-i Fussil-hikem adl erhine el-Mnteh adl bir erh yazm, kardei Ahmed Bcanda bu erhi ayn isimle Trkeye tercme etmitir. Bk. Uluda, Cend, D A, C. VII, Ankara: TDV, 1993, s. 361. Fussun ikinci nesil arihlerinin banda Konevnin talebesi Cend (. 691/1292[?]) gelir. Cendnin metinle irtibatl ilk tam erh olma zellii tayan ve metnin diliyle ilgilenmekten ok bnl-Arabnin metafizik ve kozmolojik grlerine arlk veren bu erhi randaki iki nshaya dayanlarak Seyyid Celleddin Atiyn tarafndan yaymlanmtr (Mehed 1982). Kl, Fussul-hikem, s. 232. 87 Bu erh zerine Marmara niversitesi SBEye bal olarak yksek lisans almas yaplmaktadr. 88 Yahya b. Ali Nev Efendi, Kefl-Hicb an vechil-kitb, Kprl Ktp., Fazl Ahmed Paa Bl., nr. 715, mellif hatt, 1002, 453 vr.
30. 30. 22 4- smail Ankarav, daha nce ad geen Nakl-fussu Zbdetl-fuhs f nakil-Fuss adyla Trkeye evirip erhetmitir ( stanbul 1328). Bu erh Gereklerin z adyla stanbulda baslmtr89 . 5- Abdullah Bosnevnin Tecelliyt arisin-nuss adyla yapt ilk Trke Fuss erhi ise ilm muhitte ok tutulmu ve iki defa baslmtr (Bulak 1252; stanbul 1290). Bosnev bu erhini nce Arapa olarak yazmtr (Sleymaniye Ktp., ehid Ali Paa, nr. 1247) daha sonra Trkeye evirmitir. Son zamanlarda ngilizceye evrilen bu erh yanllkla smil Hakk Bursevye nisbet edilerek yaymlanmtr (Ismil Hakk Bursevis Translation of and Commentary on Fusus al-Hikam, trc., Blent Rauf, I-IV,Oxford 1986-1991). 6- Davudzde Sad el-Harput e-abnnin Glzr- Fussul-hikem adyla yapt Trke bir erhten Abdlbki Glpnarl bahsetmektedir (Konya Mevln Mzesi, A. Glpnarl, nr. 210). 7- Ahmed Avni Konukun tercme ve erhi, Mustafa Tahral ve Seluk Eraydn tarafindan yeni harflere aktarlp gerekli notlar, nsz, indeks ve lugateler de ilave edilerek neredilmitir. (Fussul-Hikem Tercme ve erhi, I-IV, stanbul 1987- 1992). Ayrca Hilmi Ziya lken, slam Dncesi ( stanbul 1946) adl eserinde Fussu, Konuk tercmesinden zetlemitir (s. 309-321). 8- Ali Selahattin Beyin (Yiitolu) yapt bir Fuss tercmesi 1944 ylnda Milli Eitim Bakanlnca yaymlanmak zere satn alnm, ancak bunun yerine M.Nuri Genosmann evirisi baslmtr ( stanbul 1952, 4. bs., 1990). Bu eviri iddia edilenin aksine ok mulaktr. emseddin Yeil de eyh-i Ekber Muhyiddin-i Arab Hakikati Nasl Anlatyor: Fussul-Hikem adl kitabnda ( stanbul 1959) sadece Adem Fass zerine baz aklamalarda bulunmutur90 . 89 Bk. sml Rush Ankarav (rh.), Muhyiddin bnl-Arab, Nakel-Fuss/Gereklerin z-, Ayhan Yldrm (hzl.), stanbul 2005; a.mlf., ae., lhan Kutluer (hzl.), stanbul: Ribat Yaynlar, 1981. 90 Kl, agm. , s. 233-234.
31. 31. 23 9- Ekrem Demirlinin gnmz Trkesiyle yapt eviri ve erh de ( stanbul 2006) ise kitap iki blmden oluuyor. Birinci ksmda eviriyle birlikte blm sonlar notlarla zenginletirilmi ve kitabn ikinci ksmnda ise metin yalnzca erh edilmekle kalmayp Konev, Cend, Kan, Dvd Kayser gibi ilk dnem arihlerinin de grlerine yer verilmitir91 . 10- Abdlhalim ener tarafndan Hikmetlerin z adyla yaplan tercme ise u an itibariyle en son yaplm Trke eviridir92 . Olduka sade ve duru bir dil kullanlmtr. bnl-Arabnin nemli baz eserlerine ve Fussul-hikeme deinildikten sonra bnl-Arabnin baslan dier baz eserleri ise unlardr: Risletl-envr (Kahire 1332; trc. Mahmud Kank, stanbul 1994); el- sfr an neticil-esfr (nr. D. Grill, Le devoilement des efets du vogage, Paris 1994); el- sr ilel-makmil-esr (nr. Sud el- Hakm, Beyrut 1988); Rhl-kuds (nr. zzet Husriyye, am 1970); et-Tecelliytl- ilhiyye (nr. Osman Yahy, Tahran 1367/1988); Ank murib f marifeti hatmil- evliy ve emsil-marib (Kahire 1970)93 ; Miktl-envr ( stanbul 1990, trc. Mehmet Demirci); el-Kevkebud-durr f menkibi Zin-Nnil-Msr ( stanbul 2005, trc. Ali Vasfi Kurt)94; et-Tenazzltl-mevsliyye ( stanbul 1975, trc. Selhaddin Alpay)95 . 91 Bk. bn Arab, Fussul-Hikem, Ekrem Demirli (eviri ve erh), 1. bs., stanbul: Kabalc Yaynevi, 2006. 92 Bk. Muhyiddin bni Arab, Fussul-Hikem/ Hikmetlerin z, Abdlhalim ener (trc.), 1. bs., stanbul: Sf Kitap, 2007. 93 Kl, bnl-Arab, Muhyiddin, s.514. Daha fazla bilgi iin bk. Uluda, s. 76-91. 94 bn Arab, eyh-i Ekberin Kaleminden Bir Sfnin Portresi- Zunnn-i Msr/ el-Kevke-bud-durr f menkibi Zin-Nnil-Msr , Ali Vasfi Kurt (trc.), 1. Bs., stanbul: Gelenek Yaynclk 2005. 95 Muhyiddin bni Arab, Meleklerin Ruh Aleminden Madde Alemine nii/ et-Tenazzltl- mevsliyye, Selhaddin Alpay (trc.), stanbul: Esma Yaynlar, 1975.
32. 32. K NC BLM MNTEHNIN MELL F AHMED BCANIN HAYATI VE ESERLER
33. 33. 25 I. HAYATI Kaynaklarda fazlaca bir bilgi bulunmamakla birlikte, o dnemi inceleyen neredeyse btn eserler, Yazcolu kardelerden, Ahmed Bcan ve eserlerinden sz etmektedir. Yazl kaynaklarn dnda, yaad blge halk arasnda Ahmed Bcanla ilgili menkbeler, hala dilden dile dolamaktadr96 . Ahmed Bcan ad Gelibolu ve evresinde domu ocuklara ad olmu97 ve hl da olmaktadr. Ahmed Bcan ve aabeyi Yazcolu Mehmed yaadklar blge halk tarafndan sevgi ve sayg ile anlm ve trbelerini ziyaret etmek bugn de dahil- bir gelenek haline gelmitir. almamzn bu blmnde Yazcoullarnn eserlerinden yola klarak Ahmed Bcann hayat sz konusu edilecektir. A. Doum Yeri ve Tarihi Ahmed Bcan XV. yzylda yaayan Trk lim, mutasavvf, mtercim ve nsirlerindendir. Yazcolu, Yazczde veya ndiren bnl-Ktib (Ahmed) dahi denilmekle beraber daha ok Bcan lakabyla mehur olmutur98 . Ahmed Bcann doum yeri ve tarihi konusunda elimizde kesin bir bilgi mevcut deildir. Ahmed Bcann kendi eserlerinde de doum tarihi ve doduu yerle ilgili hibir bilgiye rastlanamamaktadr. Ancak doum yeri ile ilgili olarak, smil Hakk Bursevnin Ferhur-Rh99 ve Bursal Mehmet Thirin Osmanl Mellifleri100 adl eserlerinde, aabeyi Mehmedin doum yerini Malkaraya bal Kadkyn gsterdikleri dikkate alnrsa, Ahmed Bcann da bu kyde domu olmas muhtemel grnmektedir. Fakat Envrul-knde yer alan Hak Tel hazretleri, miskn Ahmed-i Bcn deniz kenarnda gaziler ehrinde, Geliboluda yaratt101 ifadesinden, 96 Aynur Koak, Gelibolulu Ahmed Bcann Eserleri zerine Bir nceleme, (Yaynlanmam Doktora Tezi, anakkale Onsekiz Mart niversitesi SBE, 2000. ),s. 24-25. Szl kaynaa rnek olarak bk. Aynur Koak, age., s. 24teki dipnot; yazl kaynaa rnek olarak bk. Evliylar Ansiklopedisi, C.II, stanbul: Trkiye Gazetesi, 1992, s. 136-137. 97 Sultan II. Murad ve Fatih Devirlerinde cenb Rumelinin kkl bir hanedan Kasabolu ailesi Yazcolu kardelerin ensi, hmisi imiler. Bu sllelerden birinin ad Ahmed Bcandr. Ekrem Hakk Ayverdi, Osmanl Mimarisinde elebi ve II. Sultan Murad Devri, 806-855 (1403-1451), C.II, stanbul: Baha Matbaas, 1972, s. 521. 98 mil elebiolu, Ahmed Bcan, D A, C. II, Ankara: TDV, 1989, s. 49. 99 . Hakk Bursev, Ferhur-Rh/erhul-Muhammediyye, C.II, Bulak: Matbaatl-Kbr, 1255, s. 236. 100 Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, C.I, stanbul: Matbaa-i Amire, 1333, s. 194. 101 Ahmed Bcan, Envrul-kn, stanbul, 1305, s. 403.
34. 34. 26 Geliboluda doduunu sylemek de mmkndr102 . Ahmed Bcann doum tarihi ise henz bilinmemektedir. Ancak yaad dnemle ilgili bilgi, kendi eserlerinde bulunmaktadr103 . Envrul-ikni 855(1455)te yazdna gre doumunun II. Murad dneminde (1421-1451) yani XV. yzyln ilk ereinde olduu tahmin edilebilir104 . Ahmed Bcann yaad ehir konusunda ise kaynaklarda Geliboluyu vatan tuttuu ve memleket edindii105 ve Geliboluda olurdu106 ifadeleri yer almaktadr. Ahmed Bcan, eserlerinde kendi ifadeleriyle de belirttii gibi Geliboluda yaam ve eserlerini burada kaleme107 almtr. Takprzde, e-ekikun-Numniyyede eyh Ahmed dahi mddet-i mrnde Geliboluda temekkn ve mutavattn olup108 diyerek Ahmed Bcann Geliboluda yaadn belirtmitir. Ayrca Ahmed Bcan ve aabeyi, savalara da katlm ve Gelibolunun muhafazasnda grev almlardr109 . B. Nesebi ve Ailesi Muhammediye110 adl manzum eseriyle tannan Yazcolu Mehmedin kk kardei olan111 Ahmed Bcann nesebi konusundaki bilgiye, Yazcolu Mehmedin kendi el yazmas olan Muhammediye isimli eserinin ketebe ksmnda Muhammed bin 102 elebiolu, agm., s. 50 103 Ahmed Bcan, age., Sleymaniye Ktp., Hasib Efendi, nr. 211. 104 Koak, s. 28. 105 Ahmed Bcan, Mnteh, stanbul niversitesi, Trke Yazmalar, nr. 3324, vr. 1b. 106 Ahmed Bcan, age., Sleymaniye Ktp., Kl Ali Paa, nr. 630, vr. 1b. 107 Ahmed Bcan, age., vr. 1b. 108 Mehmet Mecdi Efendi, Hadaik-akaik/ akik-i Numniyye ve Zeyilleri, Abdlkadir zcan (hzl.), C.I, stanbul: ar Yaynlar, s. 127. 109 el-Hamdlillh ki, Geliboluda nice kez kfir ile ceng edip gazlar edip dururuz. Bk. Ahmed Bcan, Envrul-kn, Sleymaniye Ktp., s. Hasib Efen., nr. 211, vr. 285a; elebiolu, Muhammediyye, C.II, Ankara: MEB, 1996, s. 398; el-Hamdlillh ki, Geliboluda nice kez denizde ve Konstantiniyyede gaz etmiizdir. n- in-Allhu Tel gazda ehd oluruz. Ahmed Bcan, Mnteh, Kl Ali Paa, vr. 94a-94b. 110 Eserin mellif hatt harekeli nshas Vakflar Genel Mdrl Ariv ve Neriyt Mdrl Ktp.ndedir (nr. 431/A). Eser ile ilgili ayrntl bilgi iin bk. Mustafa Uzun, Muhammediye, D A, C. XXX, Ankara: TDV, 2005, s. 586-587; elebiolu, Muhammediye, C.I-II, Ankara: MEB, 1996; Hatice Kelpetin Arpagu, Osmanl Halknn Geleneksel slam Anlay, 1. bs., stanbul: amlca Yaynlar, 2001, s. 24-28; Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, C.I, stanbul: Yedign Neriyat, 1987, s. 488; Vasfi Mahir Kocatrk, Trk Edebiyat Tarihi, Ankara: Edebiyat Yaynevi, 1964, s. 278; Abdurrahman Cm, Nefehtl-ns min Hadratil- Kuds, Lmi elebi (trc. ve rh), Sleyman Uluda-Mustafa Kara (hzl.), stanbul: Marifet Yaynlar, 1995, s. 842. 111 elebiolu, age., C.II, s. 49.
35. 35. 27 Salih bin Sleyman ifadesiyle ulalmaktadr112 . Yani dedesinin Sleyman babasnn da Salih adl zatlar olduu anlalmaktadr. Dedesi Sleymandan nceki dedeleri hakknda herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Annesi hakknda ise sadece babas Salihin Mctebe kynden bir kadnla evli olduuna dair szl bir anlatm dnda hibir mlumat yoktur113 . XVI. yzyln son dnem nl tarihilerinden Gelibolulu l114 , Knhl-Ahbr adl eserinde Yazc Slihin doum yeri ve kkeni olarak Ankara vey vilyet-i Rmun kasabalarndan biri olabileceini belirtmektedir115. Yazc Slih, devlet hizmetinde ktib (yazc) olarak almtr. Bu bakmdan iki karde daha ziyade de Mehmed (Muhammed), Yazcolu lkabyla hret bulmutur116 . Yazc Slihin 811(1408)de117 tamamlad, Anadoluda astroloji sahasnda muhtemelen Trke ilk manzum eser olan118 ve bilinen tek eseri olan119 be bin beyte yakn melhame nevinden120 emsiyyesini121 Ankarada yaayan Devlet Han ailesinden skender b. Hac Paaya ithaf etmi olmas122 , yazarnn Ankaral olma ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Bu durumda Yazczde ailesinin Geliboluya daha sonradan gelip yerletii sonucu kmaktadr123. . 112 elebiolu, age., C. II, s. 606. 113 elebiolu, age., C. I, s. 16. 114 Ayrntl bilgi iin bk. mer Faruk Akn-Bekir Ktkolu, l Mustafa Efendi, D A, C. II, stanbul: TDV, 1989, s. 414-421; Haluk pekten, Tezkirelere Gre Divan Edebiyat simler Szl, 1. bs., Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1988, s. 27. 115 Gelibolulu l, Knhl-Ahbr, Millet Ktp., Tarih bl., no. 4225, vr. 75b. 116 elebiolu, agm., C.II, s. 49. 117 Yazc Salih, emsiyye, Sleymaniye Ktp., Pertevniyal, nr.776, vr. 121b. 118 Behet Necatigil, Edebiyatmzda simler Szl, 16. Bs., stanbul: Varlk Yaynlar, 1996, s. 353. 119 Bursal Mehmet Tahir Melhame ve emsiyyeyi iki ayr eser olarak gsterse de (Yazc Selhaddin, Trk Yurdu, stanbul, 1329, s. 1021-1022) herhalde ikisi birbirini tamamlayan tek bir eserdir. Bk. elebiolu, Yazc Salih ve emsiyyesi, A FD, C.I, S.I Aralk-1975, Erzurum: Atatrk niversitesi Basmevi, 1976, s. 179. 120 elebiolu, Ahmed Bcan, s. 49. 121 Yazc Salih eserin banda ve sonunda adnn emsiyye olduunu belirtmitir. blme ayrlan eserin birinci blmnde kainatn yaratl, peygamberler ve son peygamber Hz. Muhammedin sfatlar ve medhi, ilk drt halifenin medhiyeleri ve sebeb-i telif yer almaktadr. kinci blmde ise; her biri bir aya karlk gelen on iki bb ve yirmi be fasldan oluup, her faslda o ay iinde meydana gelen tabiat olaylar ve sonular anlatlr. nc blmde ise ayn menzilleri, yldzlarn ahvalleri, seyyarelerin devri, her ayn gnlerinin zellikleri, bu gnlerin uurlu ve uursuz ynleri, bu gnlerde yaplmas gereken ve gerekmeyen iler yer alr. Geni bilgi iin bk. elebiolu, Yazc Salih ve emsiyyesi, s. 180-218. 122 B. Mehmet Tahir, age., s. 309; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.I, 3. bs., Ankara: TTK, 1977, s. 282. 123 elebiolu, agm., s.172; a.mlf., age., C.I, s. 9; Uzunarl, age., s. 282.
36. 36. 28 Ahmed Bcann babas Salihin Ktib124 (yazc) ve lm-i ncm125 (astroloji) alannda ihtisas sahibi oluundan ve de emsiyyede yer alan sahibt-telf Yazc Salahaddn126 terkibinden bilgili ve iyi eitim alm bir kii olduu anlalmaktadr. Mezar kesin olarak belli deilse de ifh rivyetlere gre Geliboluda, elli altm sene ncesine kadar trbe olan ve bugn Yazcolu Mescidi denilen binada bulunmaktadr127 . Ahmed Bcann abisi Yazcolu Mehmed, XV. yzyln ilk yarsnda yetien ve II. Sultan Murad (1421-144, 1444-1451) ve ksmen Fatih Sultan Mehmed (1451- 1481) devirlerini idrk eden Molla Fenr (. 834/1436), Akemseddin (. 863/1458), Molla Yegn (. 840/1436) vs. gibi zamann mehur ulemsndan, meyihinden ve ehl-i tasavvuflarndandr128 . Hac Bayrm Velnin halifelerindendir129 . Tahsilini kemle erdirmek zere ran ve Maverannehire giderek Haydar Haf ve Zeynel-Arab gibi mehur zatlardan istifade etmise de asl manev feyzini Hac Bayrm Vel hazretlerinden almtr130 . Konya zaferini bildirmek iin Gazi Hdavendigar tarafndan Msra sefir olarak gnderilmitir131 . Manev gdasn Hac Bayrmdan alan dervilerden biri olan132 Yazcolu Mehmed, kasaba dnda denize bakan bir yerde, kayalar oyduu bir kovukta riyzetle megul olmu ve Muhammediyesini burada yazmtr. Bu nl eseri asrlarca Osmanl 124 Ali Efendi, Tuhfetl-Mchidn, Nuruosmaniye Ktp., nr. 2293, vr. 497a. 125 Gelibolulu l, age. , vr. 75b. 126 Yazc Slih, age., vr. 12a. 127 elebiolu, Ahmed Bcan, s. 50. 128 elebiolu, age., C. I, s. 9. 129 Mehmet Mecdi Efendi, age., s. 127. Yazcolu Mehmedin hayatyla ilgili geni bilgi iin bk. Takprzade, e-ekikun-Numniyye f Ulemid-Devletil-Osmniyye, Ahmed Suphi Furat (nr.), stanbul: EF, 1405/1985; Mehmed Mecdi Efendi, age., s. 127-128; Evliya elebi, Seyahatnme, Zuhuri Danman (ev.), stanbul: Zuhuri Danman Yaynevi, 1970, C. VIII, s. 177-178; Bursal Mehmet Tahir, age., C. I, s. 194-196; Mehmed Sreyya , Sicill-i Osmn, stanbul: Matbaa-i Amire, 1308, C. IV, s. 103; Hseyin Vassaf, Sefne-i Evliy, Mehmet Akku- Ali Ylmaz (hzl.), C.II, stanbul: Kitabevi, 2006, s. 458-463; E. J. W. Gibb, A history of Ottoman Poetry, London, 1958, C.I, S. 389-407; elebiolu, age., C.I, s. 9-42,157-184; Haim ahin, Yazczde Kardeler ve Osmanl Kltr Hayatna Etkileri, Osmanl Ykseli Dnemi Deerleri Semineri, stanbul, 23 Haziran 2007, s. 2-16; Vasfi Mahir Kocatrk, Tekke iiri Antolojisi, Ankara: Bulu Kitabevi, 1955, s. 95.Ayrca Hseyin Vassaf, XX. Asrn balarnda gerekletirdii Harameyn ziyaretini kitap haline getirmi ve eserini Htra-i Hicziyye olarak isimlendirmitir. te bu eserinin dokuzuncu ve on yedinci sayfalar arasnda Yazcolu kardelerin biyografilerine de yer vermitir. Bu eser M lahiyat Fakltesi Ktp., Yazmalar, no: 368de kaytldr. 1323/1906 tarihli olup mellif hattdr. Meliha Sarkaya, Hseyin Vassafn Hicaz Hatras veya Bir Asr ncesinin Hicaz Gnl, Kekl/ Sf Gelenek ve Hayat, S: 10, Gz-2006, stanbul, 2006, s. 62-63. 130 . Hakk Bursev, Hac- Bayrm- Velden bahsederken Hac Bayrm- Velde kuvvet-i tasarruf var idi. Amm rtbe-i irfnda shib-i Muhammediyye kadar deil idi diyerek, Yazcolu Mehmedin ilminin derinliini ve derecesini tarif etmektedir. Bk. . Hakk Bursev, Silsilenme-i Tark-i Celvetiyye, stanbul 1291, s. 73-74. 131 B. Mehmet Tahir, age., C.I, s. 222. 132 Mustafa Kara, Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf ve Tarikatlar, Bursa: Sr Yaynclk, 2004, s.91.
37. 37. 29 halkna Hz. Muhammedin manev mirasn yanstmtr. Hz. Muhammede duyduu ar sevgi sebebiyle kaleme ald Muhammediye 9119 beyitten oluan manzum bir eserdir133 . Mellif eserini Mearibz-Zaman ismindeki Arapa baka bir kitabnn Trke manzum tercmesi olarak kaleme almtr134 . Ayrca erh-i Fussul-hikem135 adl Arapa eseri bir de Fatiha Sresi Tefsiri vardr136 . Yazcolu Mehmed 855/1451te vefat etmitir137 . Bu tarih ayn zamanda padiah II. Muradn vefat yldr138 . Ali Efendi, Tuhfetl-Mchidn adl eserinde, Yazcolu Mehmedin Geliboluda yaadn ve vasiyeti zerine vefat edince Geliboluya defnedildiini syler139 . Yazcolu Mehmed iin, Hl trbesi Gelibolu da mezar- sgar ve kibardadr140 kayd da vefatndan sonra mezarnn trbe olarak ziyaret edildiini gstermektedir. Grld gibi Ahmed Bcann annesi ve babas hakknda ok az bir bilgi bulunmaktadr. Evlenip evlenmedii, ocuklarnn olup olmad hakknda ise henz bir bilgi mevcud deildir. Bununla birlikte tarihte Ahmed Bcann soyundan gelmi ahsiyetlere de rastlanmaktadr141 . C- Tahsil Hayat lk eitimini babasndan ald sanlan Ahmed Bcana daha sonralar aabeyi Yazcolu Mehmed de bir yol gsterici olmutur142 . Eserinde aabeyi iin lim, fzl, rif ve kmil sfatlarn kullanan Ahmed Bcan aabeyinin kalc bir eser brakmas iin kendisini tevik ettiini ve bu dorultuda aabeyinin yazm olduu Arapa Megrbuz-zamn li-gurbil-ey fil-ayn vel-yn adl eseri Trkeye evirdiini 133 Ethem Cebeciolu, Hac Bayram Veli, Ankara: TDV Yaynlar, 1994, s. 64. 134 Katib elebi, Kefz-Znn, C.II, Beyrut, 1990, s. 1617. 135 Muhyiddin bnl-Arabnin Fussul-Hikeminin Gzel bir uslubla muhtasar bir erhidir. Bk. Katip elebi, age., C.II, stanbul: 1263, s. 1263; Takprzade, age., s.111; Hoca Sadeddin Efendi, Tct-Tevrih, C.II, stanbul: Tabhane-i Amire, 1277, s. 460. Eserin yazma nshalar iin bk. elebiolu, age., C. I, s. 174-177. Bk. I. blm, s. 16. 136 elebiolu, age., C I, s. 177. 137 Hseyin Vassaf, Sefne-i Evliy, C.II, s. 458. 138 elebiolu, age., C.I, s. 37. 139 Ali Efendi, age., vr. 497b. 140 emdnzde Fndkll Sleyman Efendi, Mrit-Tevrih, stanbul: Maarif Nezareti, 1338, s. 446. 141 Tasavvuf iirleri ve naatlaryla tannm olan Gavs, XVII. yzylda yaamtr. Gavs, edeb bir ahsiyet olmakla birlikte Galata Mevlevihanesine mesnevihan olmu ve 20 yl burada eyhlik yapmtr. Bu grevinde iken vefat etmitir (1108-09/1697-98). Ayrntl bilgi iin bk. Haluk pekten, age., s. 159. 142 Koak, age., s.38.
38. 38. 30 syler143 . Ali Efendi, Tuhfetl-Mchidn adl eserinde Ahmed Bcann ilk feyzini aabeyinden aldn yle ifade eder: eyh Mehmed Efendi hazretlerinin sohbet-i erfine eriip ayn- inyetlerine mazhar dmtr; velkin derler ki: Evvel karndandan terbiye grmtr... Ve onun nazar- iltift berekti[y]le Envrul- kn kitbn telf edip nice sr vcda getirmitir144 . Gelibolulu Mustafa l de Knhl-Ahbrda Kendilerin[i] dest-i tevbe ile ird eder ve az zamn gemeden slik-i ird olur145 diyerek aabeyinin kardeine yol gsterici olduunu ifade etmitir. Ahmed Bcann Mnteh adl eserindeki mdi ey tlib-i esrr- ilhiyye! Bilmek gerektir ki, ibu kitb cem ettim. Evvel Fusstan ve Istlht- Sfiyyeden ve Menzils-Sirnden ve Tefsr-i Kebrden ve gayr tefsrden; ve dahi ne denli hitbt- ilhiyye varsa Tevrttan ve Zebrdan ve nclden ve Furkndan; ve dahi ne denli kelimt- rabbniyye varsa suhuf- enbiydan ve Tezkire-i Evliydan; t lem-i ceberttan lem-i mlke ve melekta; hatt Arast- meda ve cennt- bda varnca ibu kitbda cem olundu146 ifadelerinden o gnn tm temel kaynaklarn anlayacak ve yorumlayacak seviyede bir eitim ald grlmektedir147 . Ayrca Yazcoullarnn her ikisi de air ve edip kimselerdi. Vakitlerini ilim ve talebe yetitirmekle geirirlerdi148 . Sonu olarak, Ahmed Bcann eserlerinde ve dier kaynaklarda her ne kadar hangi hocalar veya okullardan ne tr bir eitim grd belirtilmemise de, Arapa eserleri evirecek seviyede bu dili bilmesi, kitaplarn hazrlarken yararland kaynaklarn dilinin Arapa ve Farsa, konularnn tefsir, hadis, kelm, fkh vs. ilimlerle ilgili olmas, tasavvuf konularda olduka ayrntl bilgiler aktarmas, onun ann ilimlerine vkf olduunun ak bir gstergesidir149 . 143 Ahmed Bcan, Envrul-kn, vr. 4b. 144 Ali Efendi, age., vr. 498a. 145 Gelibolulu l, age., vr. 75b. 146 Bk., Ahmed Bcn, Mnteh, vr. 1b, 116b. Ayrca bk. a.mlf., Drr-i Meknn, Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud, nr. 1856, vr. 2a. 147 Koak, age., s. 40. 148 Cebeciolu, age., s. 65. 149 Koak, age, s. 40-41.
39. 39. 31 D. Tasavvuf Kiilii ve Bcan Lakabn Al Byk Seluklular Devletinin Hrizmliler tarafndan yklmasyla bu blgedeki halkn byk ounluunun Anadoluya gelmesi ve Mool stilas sebebiyle Cengizin ordular nnden kaan Trklerin Anadoluya snmas ile birlikte pek ok eyh ve derviin de g ettii Anadoluda tasavvuf faaliyetlerin temeli atlmtr150 . Anadoluya gelen bu dervilere sahip kan Seluklu hkmdarlar, onlarn rahata faaliyetlerine imkn tanmlardr. XIII. yzylda Anadoluda faaliyet gsteren mutasavvflar arasnda, Konyada vahdet-i vcd dncesini sistemletiren Muhyiddin bnl-Arab (. 638/1241), onun grlerini geni evreye yayan talebesi Sadreddin Konev151 (. 673/1274), Fussul-hikemin ilk arihi Meyyidddin Cend (. 691/1292[?]) ve Ekberiyye mektebinin en nemli temsilcisi Sadddin Fergan (. 699/1300), Mevleviyyenin pri Mevln Celleddin Rm (. 672/1273), Shreverdiyyeden Evhadddin Kirmn (. 634/1237), Kayseri ve Sivasta Kbreviyye riclinden Mirsdl-ibd sahibi eyh Necmeddin Dye (. 654/1256), Tokatta Lemet sahibi Fahreddn Irk (. 688 veya 709/1309-10), Krehir ve dolaylarnda Hac Bekt- Vel ve Ynus Emre gibi ahsiyetler bulunmaktayd152 . Ahmed Bcann yaad XV. yzyln din-tasavvuf hayatn hazrlayan bir nceki yzyl, XIV. yzyldr. Klasik tarikatlar henz oluumlarn tamamlamadklar iin Babaler, Ahler, Vefler ve Abdllar adn alan din nitelikli cemaatleri153 tarihi kpaazde drt ana grubda toplamaktadr. Ve bu cemaatleri ahyn- Rm, gaziyn- Rm, bcyn- Rm ve abdaln- Rum154 diye isimlendirmektedir155 . Genel karakteristiklerine bakldnda bunlarn btnyle tasavvuf bir renk tamadklar, ancak bu dnyadan tamamen de kopuk olmadklar gzlenmektedir. Tasavvuf izgiyi 150 Ahmet Yaar Ocak, XIII. yzylda Anadoluda Baba Resul syan ve Anadolunun slamlamas, 1. bs., stanbul: Dergah Yaynlar, 1980, s. 35-37. 151 Geni bilgi iin bk. Ekrem Demirli, Sadreddin Konevde Bilgi ve Varlk. stanbul: z Yaynclk, 2005. 152 M. Fuad Kprl, Trk Edebiytnda lk Mutasavvflar, 4. Bs., Ankara: Diyanet leri Bakanl, 1981, s.137. 153 Koak, s. 137; Bu konuda geni bilgi iin bk. Mustafa Kara, Tarikatlar Dnyasna Genel Bak, slmiyt, C.II, S.3, Temmuz-Eyll 1999, s. 67-78. 154 Ayrntl bilgi iin bk. Haim ahin, Osmanl Devletinin Kurulu Dneminde Abdaln- Rum (1300- 1400), (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Sakarya niversitesi SBE, 2001, s. 53-106; a.mlf., Osmanl Devletinin Kurulu Dneminde Dni Zmreler, (Yaynlanmam Doktora Tezi, M Trkiyat Aratrmalar Enstits, 2007). 155 kpaazde Dervi Ahmed, Tevrih-i l-i Osman, stanbul 1332, s. 386.
40. 40. 32 izlemi olmalarna ramen bu ahsiyetlerin slm, Trk ve yerel kltrn bir sentezini oluturduklar da bilinmektedir156 . Bu dnemde tasavvuf tarihi asndan nemli bir gelime, Anadoluda tasavvuf dncenin sistemleip tarikatlamaya balamasdr. Bylece Ahmed Bcann yaad dnemde Anadoluda, Kzeruniyye, Kadiriyye, Rifiyye, Sadiyye, Nakibendiyye, Halvetiyye, Zeyniyye, Kbreviyye, Shreverdiyye ve Yeseviyye gibi Anadolu dnda kurulan tarikatler olduu gibi Bektiyye, Mevleviyye ve Bayramiyye gibi Anadoluda kurulan tarikatler de mevcut bulunmaktayd157 . te Ahmed Bcan da kendi ifadesiyle de sabit olduu zere mezhepe Hanef, tarikat olarak da Bayram idi158 . Ahmed Bcann mntesibi olduu ve de Anadolu topraklarnda doup byyen bir Trk mutasavvf tarafndan kurulmu ilk tarikat159 olan Bayramiyyenin pri Hac Bayrm Vel (. 833/1429)dir160 . Bayramiyye tarikat daha kurucusunun salnda Ankara ve evresinde byk bir yaygnlk kazanmtr161 . Hac Bayrm Velnin eyhi Hamdddnin, Aksarayda vefatndan sonra Ankaraya dnp irad 156 Kara, agm., s. 72. 157 Kara, Trk Tasavvuf Tarihi Aratrmalar, 1. bs., stanbul: Dergh Yaynlar, 2005, s. 15-16. Geni bilgi iin bk. Kara, age., s. 13-41. Bu tarikatlar ve kurucular hakknda genel bir bilgi iin bk., Mahir z, Tasavvuf, 10. bs., stanbul: Kitabevi, 2001, s. 175-210; Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, 6. bs., stanbul: FAV, 2001; 299-449; Hasan Kmil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul: Ensar Neriyat, 2002, s. 240-265; Sleyman Ate, slam Tasavvufu, 4. bs., stanbul: Yeni Ufuklar Neriyat, 2004, s. 154-186; Osman Trer, Anahatlaryla Tasavvuf Tarihi, stanbul: Seha Neriyat, 1998, s. 169-203; Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 6. bs., stanbul: Dergh Yaynlar, 2003, s.213-245; a.mlf., Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf ve Tarikatlar, s.77- 174; Mehmet Necmettin Bardak, Sosyo-Kltrel Hayatta Tasavvuf, 2. bs., stanbul: Rabet Yaynlar, 2005, s.233-265. 158 elebiolu, Ahmed Bcan, s. 50. 159 Nihat Azamat, Hac Bayrm- Vel, D A, C. XIV, Ankara: TDV, s. 442. 160 Eb Hamiduddin Aksaraynin halifesi olan Hac Bayrm Vel, Anadolunun ilk yerel tarikatnn kurucusudur. lmi kiilii ile birlikte tasavvuf ahsiyeti ile tannm, Anadolu halknn hamisi olmutur. Kurucusu olduu Bayramilik kendisinden sonra Anadolunun en nemli tarikatlarndan biri olmutur. Kadir zkse, Hac Bayram Vel ve Yaad Dneme Tesiri, T AD, Y.5, S.12 Ocak-Haziran 2004, Ankara: Erkam Matbaas, 2004 , s. 53. Hac Bayrm Velnin hayat hakknda ayrntl bilgi iin bk. Kemleddin Haririzde, Tibyn Vesilil-Hakik f Beyn Selsilit-Tarik, Sleymaniye Ktp., brahim Efendi, nr. 430, C.I, vr. 172vd; Hseyin Vassf, Sefine-i Evliy-y Ebrr erh-i Esmr- Esrr, Sleymaniye Ktp., Yazma Balar, nr. 2035-2309, II, 251-253; B. Mehmed Tahir, Hac Bayrm- Vel, 2. bs., Der-saadet: Orhaniye Matbaas, 1341/1925; Llizde Abdlbki, Sergzet/ Aka ve klara Dair, Tahir Hafzolu (hzl.), stanbul: Kakns Yaynlar, 2001, s. 31-33; M. Ali Ayn, Hac Bayrm- Vel, stanbul: Evkf- slmiyye Matbaas, 1343/1924; emseddin Smi, Kmsul-Alm, C.II, stabul, 1314, s.1428; Sar Abdullah Efendi, Semertl-Fud fil-mebde vel-med; Yakup Kenan Necefzade (sad.), stanbul: Neriyat Yurdu, 1967, s. 150-152; Fuad Bayramolu, Hac Bayram Vel/Yaam-Soyu-Vakf, C:I-II-III, Ankara:TTK, 1983, Cebeciolu, Hac Bayram Vel ve Tasavvuf Anlay; a.mlf., Hac Bayram Vel and His Contributions to Ottaman State at Interrgnum Period, T AD, Y.1, S.3 Nisan 2000, Ankara: Erkam Matbaas, 2000, s. 33-42; Glpnarl, age., s. 33-39; Nihat Azamat, Hac Bayrm- Vel, D A, C. XIV, Ankara: TDV, s. 442-447; Baki Yaa Altnok, Hac Bayram Vel/ Bayramilik, Melamiler ve Melamilik, Ankara: Oba Kitabevi, 1995, s.4-127; Bayram Sezgit, Hac Bayram Veli, Ankara: Nur Yaynlar, (ts.); Fatma Ahsen Turan, Hac Bayrm- Vel, Ankara: Aka Yaynlar, 2004; Ahmet zdemir, Hac Bayram Veli ve Erefolu Rumi, stanbul: Toker Yaynlar, 2002; Mehmet Ali Okhan, Hac Bayrm- Veli: Mnakaalar Mnasebetiyle, Ankara: Biricik Matbaas, 1950; 161 Fuad Bayramolu ve Nihat Azamat, Bayramiye, D A, C.V, Ankara: TDV, 1992, s.269.
41. 41. 33 faaaliyetine balad 815 (1412) yl Bayramiyyenin kurulu tarihi olarak kabul edilebilir162 . Hac Bayrm Velnin eyhi Eb Hmidddn Aksaray (Somuncu Baba) kk yata babasndan Ebheriyye neesini tatm ve bu tarikatn usln renmitir. Daha sonraki genlik ylllarnda amda Hnkh- Byezidiyyede kalarak burada da Nakibendilie intisab etmitir. Son olarak Tebrize gitmi, orada Halvetiyye eyhlerinden Hoca Alaeddin Aliye balanm ve manev eitimini onun yannda tamamlamtr. eyh Eb Hmidddn Aksaray, bu tasavvuf okulunu, zellikleriyle birlikte Hac Bayrm Velye yanstmtr. eyhinin vefat zerine, onun yerine geen Hac Bayrm Vel, bu tarikat ahsnda birletirmitir163 . Bayramiyyede esas diye anlan cezbe, muhabbet ve srr- ilh byk nem arzetmektedir. Bu esas, tevhid merhalesi (tevhd-i efl, tevhd-i sft, tevhd-i zt) ile bilgi derecelerini (bilmek, bulmak ve olmak) ihtiv etmektedir. Istlahta Allahn kulunu kendine ekmesi; Allahn kendi katnda hazrlad, inayetini gerektiren eye kulunu yaklatrmas164 anlamna gelen cezbe haline ulamak, Bayramlikte Allah zikretmekle mmkndr. Bayramlikte muhabbet, slk metodu ierisinde nemli bir yere sahiptir. Zikrederek cezbeye varan mrid, bundan sonra tarikat pri Hac Bayrm Velye, Hz. Muhammede (s.a.v.) ve slmn kurallarna muhabbet gsterir. Dervin cezbe ve muhabbetten sonra ilh srlar elde etmeye almas165 yani marifet sahibi olmas hedef olarak grlmektedir. Bayramler ayrca vahdet-i vcd anlayna da sahip olmulardr. Bu durum Akemseddin (. 863/1459)in Muhyiddin bnl-Arabyi savunan Defu metinis- sfiyye166 adl bir eserinde ve brhm Tennr (. 887/1482)nin Melmlerce de okunan 162 Bayramolu ve Nihat Azamat, agm. s., 269. 163 Cebeciolu, Hac Bayram Veli, Ankara: Kltr Bakanl, 1991, s. 122-123. 164 Abdlbaki Glpnarl, Tasavvuftan Dilimize Geen Ataszleri ve Deyimler, stanbul: nklap Kitabevi, 1997, s. 71. 165 Cebeciolu, age., s. 124. 166 Bk. Akemseddn, Defu metinis-sfiyye, Sleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4092.