ahlak kuramlari ve fİlozoflar...anarşist ahlâk felsefesi bireyselliği temele alan anarşist...

İÇİN

DEK

İLER

• Giriş

• Ahlak Felsefesi Kuramları

• Filozofların Ahlak Anlayışları

HED

EFLE

R

• Bu üniteyi çalıştıktan sonra;

• Ahlak felsefesi kuramlarını öğrenecek

• Sokrates,

• Platon,

• Aristoteles

• Farabi

• Mevlana ve Yunus Emre’nin ahlak görüşlerini öğrenecek.

• Ödev ahlakının ne olduğunu öğrenecek.

ÜNİTE

10

AHLAK KURAMLARI VE FİLOZOFLAR

FELSEFEYE GİRİŞ

Ahlak Kuramları ve Filozoflar

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

GİRİŞ

Ahlak felsefesi ile birlikte değerler alanına girdiğimizi daha önce ifade ederek

olgu ile değer arasında bir ayrım yapmıştık basit bir şekilde dile getirecek olursak

olgu, realitede meydana gelen ve ölçüle bilen bir olaydır. Örneğin şu anda dışarıda

yağmur yağması ve bundan iki yüz sene önce Fransa’da bir devrimin meydana

gelmiş olması, biri fiziksel diğeri tarihsel gerçeklikte ortaya çıkan ve ölçülebilir

özellikleri bulunan iki olay veya olgudur. Buna karşılık yağmurun yağmasını

bazılarımız, örneğin tarlasına tohum atmış olan ve onun sulanmasını bekleyen

çiftçi, “iyi”; bazılarımız, örneğin kurutmak için çömleklerini dışarı çıkarmış olan

çömlekçi, “kötü” olarak karşılayacak, bu olayın iyi veya kötü olduğunu

söyleyeceklerdir. Şimdi yağmur yağması olayının gerek çiftçinin gerek çömlekçinin

duygularından veya değerlendirmelerinden bağımsız olan ve aklı başında her çiftçi

ile her çömlekçinin üzerinde uyuşması gereken bazı özellikleri olduğu açıktır.

Örneğin o, her ikisinin de kabul edeceği üzere şiddetli ve hafif veya saatte bir

metrekareye on litre düşecek bir biçimde yağmaktadır. İşte bu özelliklerin bu

olayın “olgusal” yanına ait olduğunu söylemek mümkündür. Öte yandan aynı olayın

çömlekçi veya çiftçinin arzu, ihtiyaç, duygu ve istekleri ile ilgili bir yanının, üzerinde

her ikisinin de uyuşmasının zorunlu olmadığı bir yanının, onlar tarafından iyi veya

kötü olarak nitelendirilmesi mümkün bir tarafının olduğuda açıktır. İşte onun bu

yanına da “değersel” yanı denilmektedir.

Çevremizde bulunan nesnelere ve olaylara tepki gösterdiğimizde, onları

yanlızca birinci türden yani olgusal bir araştırmanın konusu yapmakla yetinmeyip,

ayn zamanda onlar üzerinde yukarıdaki türden birtakım “değerlendirmeler”de de

bulunduğumuz, yani onlar hakkında “değer” yargıları verdiğimiz bir gerçektir. Hatta

içimizden çoğunun hemen hemen her zaman birinci türden betinlemelerden çok

ikinci türden değerlendirmeler yaptığıda bilinen bir şeydir. Verdiğimiz örnekte

görüldüğü gibi aslında tamamen olgusal alana ait bir olay, yani yağmur yağması

bile bizim birtakım değerlendirmeler yapmamıza imkan vermektedir. Öte yandan

arkadaşlarımıza, meslektaşlarımıza, hocalarımıza vb. karşı gösterdiğimiz

davranışların kendileri, özleri gereği tamamen değerlerle yüklü, değerler tarafından

belirlenen davranışlardır. Değerler tarafından belirlenen ve ahlaki olup olmadığı

tartışılan eylemler hakkında birçok filozof farklı görüşler ortaya koymuşlardır. İnsan

eylemlerinin kaynağı ve amacı itibarı ile ahlaki olup olmadığı konusunda farklı

kuramlar geliştirilmiştir.

Ahlâk felsefesi alanında ortaya konulan bu kuramlar iki kritere göre

sınıflanır: Ahlâk yasalarının ve değerlerinin var olduğunu savunanlar ve

savunmayanlar. Değerler ve yasalar problemine daha önce değinmiştik. Burada

ahlâk yasalarının, evrensel, mutlak, objektif ve değişmez bir değer olmadıklarını



savunan ahlâk kuramlarını ve ahlâkın evrensel yasalara göre olduğunu savunan

kuramları izah etmeye çalışacağız.

Ahlak Felsefesi Kuramları

Evrensel Ahlâk Yasasının Olmadığını Öne Süren Ahlâk Kuramları

Bazı ahlâk felsefecileri, evrensel ahlâk yasa ve değerleri kabul etmezler.

Bunlara göre, kişinin vicdanını bağlayacak hiçbir evrensel değer veya yasa yoktur.

Kişi, ahlâkî eylemlerini eylemin sonucuna bakarak veya sonucunu düşünerek yapar.

Kişinin yapacağı ahlâkî eylemi önceden belirleyen evrensel, nesnel, mutlak ve

değişmez hiçbir yasa veya değer yoktur. Bu görüşü savunanlar da kendi içlerinde

farklı ahlâk felsefelerine sahiptirler:

Hazcı Ahlâk Felsefesi

Ahlâkî eylemin değeri, eylemin sonucunda oluşan hazdan gelmektedir, diyen

bu görüş ahlâk için en değerli ve en iyiyi hazla belirlemiştir. Haz temele alınır ve

davranışların kişiye vereceği hazla ahlâkî olup olmadığı belirlenir. Acıyı en aza

indirgemeyi hedefleyen hazcılar, evrensel bir ahlâkî davranış yasası kabul etmezler.

Onlar için davranışın sonucunda acının az, fakat vereceği hazzın çok olması,

davranışın ahlâkî olmasını sağlar.

Sağduyuya ve gündelik hayata uygun olan bu ahlâk kuramı, kişiden kişiye

göre değişen hazların olduğunu kabul etmekle, evrensel ahlâk yasasını reddeder.

Örneğin, bir nesne birisi için haz verici olduğu için değerlidir fakat diğeri için aynı

oranda haz vermediği için değersizdir. O hâlde, değerleri belirleyen şey, kişide

ortaya çıkan haz duygusudur. Haz duygusu ise farklı derecelerde olduğu için

görelidir. Hazcı ahlâk felsefecileri, haz veren şeyler üzerinde uzlaşmış değildirler.

Bazıları maddî nesnelerin verdiği hazları değerli yaparken, bazıları ise manevî hazla-

rın ahlâkî değere sahip olduklarını iddia etmektedirler.

Yararcı Ahlâk Felsefesi

Ahlâkî davranışı sonucuna göre değerlendiren ikinci ahlâk kuramı, yararcı

veya faydacı ahlâk felsefesidir. Hazcı ahlâkla ortak özellikleri olan yararcı ahlâka

göre, ahlâkî değer, davranışın sonucunda ortaya çıkan fayda ve zarara göre

belirlenir. Hayatta en değerli olan eylem, verdiği iyilik veya yarardır. Kötülüğe veya

zarara neden olan eylemler ahlâkî değildir. Bu görüşü kabul eden ahlâk

felsefecileri, davranışın verdiği yararın, hazzın ve iyiliğin derecelerini belirleyen bazı

öğelerin olduğunu ileri sürmüşlerdir. Hazzın veya yararın niteliği ve niceliğinin

belirlenmesi için şunlara bakılmalıdır: Yararın yoğunluğu, süresi, kesinliği, verimliliği



ve saflığı. Bir yarar kısa süreli, fakat yoğunsa tercih sebebi olamaz. Hazzın yoğun,

uzun süreli, kesin ve saf olması, onu en değerli haz yapar.

Yararcılık, bireyi göz ardı etmeksizin, çoğunluğu temele alan bir ahlâk

öğretisi olması bakımından hazcılıktan daha geniş kapsamlıdır. Yararın veya hazzın

yoğunluğu, sürekliliği, kesinliği ve saflığı toplumun genel mutluluğunu sağladığı

sürece değerlidir. Faydacı ahlâk felsefesine göre, bir davranış, en yüksek sayıda

insana en yüksek miktarda verdiği yararla ahlâkî davranış olma özelliğini kazanır.

Bu ilkeye fayda ilkesi denir.

Her ne kadar en çok sayıdaki bireye en çok yararı verme ilkesini temele

alıyorsa da, faydacı ahlâk felsefesi, evrensel ahlâk yasasının ve değerinin olmadığını

ileri sürmesi bakımından, göreceliği savunur. Bu ahlâk kuramının kalkış noktası

hazcı ahlâk olduğundan bireyle başlayarak, çoğunluğa doğru giden hazcı bir anlayışı

benimser. Faydacı ahlak felsefesi, temele özneyi koyduğu için sübjektiftir.

Yararcı veya faydacı ahlâk kuramının savunduğu görüşe göre, evrensel

yasalar Tanrı veya doğa tarafından belirlenen yasalar değildir. Ahlâki yasalar vardır

fakat bu yasaları en çok sayıdaki insan için en çok yarar ilkesi belirler. İnsanın

doğası gereği kötüden ve acıdan kaçtığını belirten faydacı evrensel ahlâk kuramı,

insanın iyiye ve hazza yöneldiğini kabul eder. Böylece, insanın amacı mutluluktur.

Mutluluğa götüren yol ise çoğunluğun faydası için olan ahlâk yasalarıdır.

Bencilliği Temele Alan (Egoist) Ahlâk Felsefesi

Bir çeşit hazcı ahlâk olan bencilci ahlâk felsefesi, kişinin benini temele alarak

yapılan davranışların ahlâkî bir değere sahip olduklarını iddia eder. Diğerlerinin

çıkarları değil de, yalnızca tek kişinin öznel istek ve çıkarları en değerli olan ilkeyi

vermektedir. Kendi iyiliğini ön planda tutan egoist ahlâk kuramı, evrensel bir ahlâk

yasasını ve değerlerini kabul etmez. Ahlâkî davranış bir yasaya göre değil, kişinin

davranışlarından çıkacak kendi iyiliğine göre olacaktır. Kişinin çıkarını ön planda

tutan sonuç önemlidir. Diğer her şey, bu sonuca yardım ettiği sürece değerlidir.

Öznelliği temele aldığı için objektif bir ahlâkı değil, sübjektif ahlâkı savunur.

Anarşist Ahlâk Felsefesi

Bireyselliği temele alan anarşist ahlâk öğretisi, devlet ve yasalar olmadan,

insanların daha iyi yaşayabileceğini öne sürer. Devlet ve yasalar, insan

davranışlarını kısıtlayan ve belirleyen etken olarak, karşı çıkılması ve yıkılması

gereken olgulardır. İnsan kendini, yasasız ve devletsiz bir ortamda daha iyi

gerçekleştirebilir. Anarşist ahlâk kuramında, insanlar davranışlarını doğrudan

yaparlar. Çünkü yasa ve düzen yoktur. Sınırsızlık, düzensizlik ve devletsizlik içindeki

davranışların daha yaratıcı ve değerli olduğunu kabul ederler.

Evrensel Ahlâk Yasasının Var Olduğunu Öne Süren Ahlâk Kuramları



Evrensel ahlâk yasasının var olduğunu ileri sürenler, kendi içlerinde ikiye

ayrılırlar: Birinci gruba göre, evrensel ahlâk yasası, öznel (sübjektif) özellikler

tarafından belirlenir. Bunları savunanlardan bazıları J. Bentham, J. S. Mill ve H.

Bergson’dur. İkinci grup ise evrensel ahlâk yasasının nesnel (objektif) özellikler

tarafından belirlendiğini ileri sürer. İkinci grup ahlâk felsefecilerinden Sokrates,

Platon, Aristoteles, Fârâbî ve Kant’ı burada örnekleyeceğiz.

Sübjektif Özelliklerin Ahlâk Yasasını Belirlediğini Öne Sürenler

Evrensel yasa ve değerleri, insanların öznel yaşantıları ve istekleri belirler:

Faydacı ve sezgici ahlâk kuramlarının savunduğu bu görüşe göre, evrensel ahlâk

yasaları Tanrı veya doğa tarafından belirlenen yasalar değildir. Evrensel yasalar

vardır fakat bu yasaları en çok sayıdaki insan için en çok yarar ilkesi veya insanın

öznel sezgisi belirler. İnsanın doğası gereği kötüden ve acıdan kaçtığını belirten

faydacı evrensel ahlâk kuramı, insanın iyiye ve hazza yöneldiğini kabul eder. İnsanın

amacı mutluluktur. Mutluluğa götüren yol ise çoğunluğun faydası için olan ahlâk

yasalarıdır. Öznel ahlâk yasasını savunanlardan J. Bentham ve J. S Mill en çok

tanınan düşünürlerdir. Sezgici öznelciliği savunan düşünür ise H. Bergson’dur.

Yararcı veya faydacı ahlâk kuramının savunduğu görüşe göre, evrensel

yasalar Tanrı veya doğa tarafından belirlenen yasalar değildir. Evrensel yasalar

vardır fakat bu yasaları en çok sayıdaki insan için en çok yarar ilkesi belirler. İnsanın

doğası gereği kötüden ve acıdan kaçtığını belirten faydacı evrensel ahlâk kuramı,

insanın iyiye ve hazza yöneldiğini kabul eder. Böylece, insanın amacı mutluluktur.

Mutluluğa götüren yol ise çoğunluğun faydası için olan ahlâk yasalarıdır.

Objektif Özelliklerin Ahlâk Yasasını Belirlediğini Öne Sürenler

Evrensel yasa ve değerler, insandan bağımsız olarak nesneldir. Evrensel

ahlâk yasalarının gerçekten var olduğunu öne sürmenin yanında bu görüşü

benimseyenler bu yasa ve değerlerin, insandan bağımsız olduğunu da kabul

ederler. Ahlâk yasalarının kaynağı insan yaşamında bulunmaz. Bu yasalar insandan

bağımsız olarak var olan gerçeklerdir. İnsan bu yasalara uymak zorundadır.

Evrensel ahlâk yasaları bazı filozoflara göre, insandan bağımsız olarak varken,

bazılarına göre evrensel ahlâk yasaları insan aklının nesnel ve evrensel çıkarımları

sonucu ortaya çıkar. Bu kuramı temsil edenler Sokrates, Platon, Fârâbî, Spinoza ve

Kant’tır.

Filozofların Ahlâk Kuramları

Felsefe tarihi sırasıyla ele alacağımız bazı filozoflar, ahlâk felsefeleri temel

alınarak anlatılacaktır.



SOKRATES (M.Ö. 469-399)

İlk ahlâk felsefecisi olarak tanınan Sokrates, ahlâk görüşleri ve yaşantısıyla,

ahlâklı insanın nasıl yaşaması ve davranması gerektiğine de iyi bir örnektir. Ahlâk

ile bilgi arasındaki ilişkiyi ön plana çıkartan ahlâk felsefesinde, ahlâklılık ile bilgililik

ve ahlâksızlık ile bilgisizlik arasındaki paralelliğe dikkatleri çekmek istemiştir. Ahlâklı

davranış, bilgili olmakla mümkündür, diyen Sokrates, hiç kimsenin bilerek kötülük

yapamayacağını ileri sürer. Böyle olunca, eğitime çok büyük bir görev düşmektedir.

Çünkü ahlâklı davranışlar, erdemler, yasalar ve değerler insanlara öğretilebilir. Eğer

erdemler öğretilebilirse, ahlâklı insan sayısı çoğalır.

Sokrates’e göre, gerçekten insandan ve toplumdan bağımsız olarak ahlâkî

değerler, yasalar ve kurallar vardır. Bunlara erdem diyen Sokrates, erdemleri,

yiğitlik, bilgelik, adil olmak, doğruluk, vb. kavramlarla tanımlar. Yaşadığı dönemdeki

kavram kargaşasının, ahlâk alanında olduğunu söyleyerek, ahlâk alanında gençlere

çeşitli sorular sorup, onları erdemler üzerine düşünmeye davet etmiştir.

Kavramların olgusal düzeyde farklılaştığını belirterek, bilgi ve düşünce alanında

herkesin kabul edebileceği tanımların gerçekten var olduğunu, kendi geliştirdiği bir

yöntemle göstermeye çalışmıştır. Ahlâk yasalarının gerçek özünün ve anlamının var

olduğunu, Sokratik tartışma yöntemiyle ortaya koymuştur. Sokrates için, değerler

ve yasalar objektif ve değişmezdir.

Sokrates, ahlâk konusunda düşündüklerini aynı zamanda yaşama geçiren

ender filozoflardan biridir. Atinalı gençlere yeni Tanrı’ları öğretmekle suçlanan

Sokrates, yargılanır. Mahkemede suçunu inkâr etse veya yargıçların dedikleri

karşısında susmayı tercih etseydi, çok az bir ceza ile kurtulacağını bilmesine

rağmen o, kendisini çok iyi bir biçimde savunarak, suçsuz olduğunu gösterir. Fakat

önyargılı yargıçlar, Sokrates’in savunmasını anlayamadılar ve onu ölüme mahkûm

ettiler. Sokrates’e arkadaşları hapisten kaçırmayı teklif etmelerine rağmen, o

yasalara karşı gelmeyeceğini bildirerek, ölümü seçmiştir.

Sokrates’in gerçek yaşamından verdiğimiz bu örnek, yasalar yanlış bile olsa,

eğer o yasaların bulunduğu ülkede yaşamayı tercih ediyorsan, yasaları da kabul

etmişsin düşüncesinde olduğunu, yasalara uymanın ahlâkî bir görev olduğunu ve

yasalara karşı gelmenin yani hapisten kaçmanın toplumun diğer fertleri için kötü

örnek olduğunu anlatmaktadır.

PLATON (M.Ö. 427-347)

Öğretmeni Sokrates’in ahlâk öğretisini daha da geliştiren Platon, gerçeklerin

var olduğu dünyayı idealar dünyası, görünüşlerin bulunduğu dünyayı da

fenomenler dünyası olarak iki ayrı dünya tasarımıyla açıklar. Ahlâk yasaları ve

değerleri insan ve fenomenler dünyasından bağımsız olarak, idealar dünyasında

gerçekten nesnel ve objektif varlığa sahiptirler. İyi ideası gibi, diğer erdemler olan



Yöneticinin filozof,

filozofun yönetici

olmadığı toplumlar

mutlu olamazlar.

bilgelik, adalet, cesaret ve ölçülülük birer idea olarak gerçekten var olan idea

cinsinden varlıklardır. Onlar birer idea olarak, evrensel, tümel, saf ve değişmez

gerçeklerdir. Her türlü erdemin kaynağı, idealar âlemindedir.

İnsan içinde yaşadığı koşullara göre, ahlâkî davranışlarda bulunamaz. Çünkü

bu dünyada mutlak ahlâkî değerler yoktur. Mutlak ahlâkî değerler idealar

dünyasındadır. Bu nedenle erdemler bu dünyaya bakarak, yapılan soyutlama

işlemiyle elde edilemez. Eğer edilirse göreli bir değer olur. Benim için erdemli ve

değerli olan şey, bir başkası için olmayabilir. Dolayısıyla, erdemlerin ve ahlâkî

değerlerin ne olduğunu bu dünyaya bakarak değil de, akıl yoluyla ideaları bilmeye

çalışarak elde ederiz. Sokrates gibi, ahlâkî değerlerin temeline Platon da bilgiyi ve

eğitimi koyar.

Platon ahlâk ile siyaset arasında bir benzerlik olduğunu vurgular. Her ikisinin

amacı da insanın mutlu olmasını sağlamaktır. Mutluluk ahlâkını benimseyen

Platon, insanların mutlu olabileceği bir devlet ve yönetim türü de öne sürer.

Platon’a göre, eğer yönetici filozof veya filozof yönetici olursa, iyi bir devlet

yönetimi gerçekleştirilerek, yönetilenlerin adaletli ve mutlu bir yaşam sürmesi

sağlanır. Yöneticinin filozof, filozofun yönetici olmadığı toplumlar mutlu olamazlar.

Erdemlerin bilgiyle bilineceğini öğretmeni Sokrates’ten alan Platon, bilginin ve

erdemlerin insanların ruh durumlarına göre dağıtıldığına da inanır. Her insan bir er-

dem ile doğar. Yönetici, bilgelik ve adalet erdemine sahipken, askerler cesaret

erdemine, yönetilen vatandaşlar ise itaat erdemine sahiptirler.

ARİSTOTELES (M.Ö. 384-322)

Sokrates ve Platon’un görüşlerini biraz yumuşatarak kabul eden Aristoteles’e

göre, insan için en iyi şey, mutluluktur. Mutlulukçu ahlâk felsefesini

sistemleştirerek, insanın ancak iyi toplumsal düzen içinde mutlu olabileceğini öne

sürer. Fakat her insan için aynı mutluluk yoktur. İnsanların erdemlerine uygun

mutluluklar vardır. Örneğin bir kölenin mutluluğu ile bir özgür vatandaşın

mutluluğu farklıdır. Mutluluk insanın ruhuna göre değişir. Çocuklar için iyilik ve

mutluluk, büyüklere göre daha da farklıdır. Aynı şekilde erkek ve kadın için iyilik ve

mutluluk farklı anlamlara gelebilir.

Aristoteles, en iyi olan şeyin orta yol olduğunu söyleyerek, mutluluğu da orta

yol; yani ölçülülükte görmüştür. Bu nedenle maddî şeyleri tam anlamıyla

dışlamamış, fakat aşırısının zararlı olduğunu kabul etmiştir. Aristoteles, ölçülülükle,

insanın kendi bedenini, yeteneklerini, isteklerini ve olanaklarını tanımasını

anlamaktadır. İnsan için en iyi şey, ne aşırıya kaçmak ne de azla yetinmektir. Ahlâklı

olmak, ölçülü olmaktır. Bir davranışın ahlaklı olması için ölçülü olması gerekir.



DİOGENES (M.Ö. 412-320)

Sokrates’in ahlâk felsefesinden etkilenen Diogenes, kinik ( kinik, köpek,

köpeksi anlamına gelir. Azla yetinen ve köpeksi bir hayat yaşayan filozoflara

kinikler denir) ahlâk felsefesi olarak bilinen kendine yetme ve sadelik değerlerini

içeren kayıtsızlık ahlâk felsefesinin en önemli temsilcisidir. Ahlâk felsefesinde

doğal, yalın ve sade yaşamı savunarak, uzlaşımsal ve yerleşik tüm ahlâk kurallarını

reddetmiştir. Söylentilere göre, Atina sokaklarında gündüz vakti elinde bir fenerle

dolaşarak, doğru bir adam arayan Diogenes, Büyük İskender’e de “Gölge etme,

başka ihsan istemem.” demiştir. Diogenes, doğal yaşamı kendisine örnek alarak,

yapay her şeye kayıtsız kalmıştır. Özel mülkiyeti, evliliği, dini, lüks yaşamı, zenginliği

vb. şeyleri değersiz gören Diogenes, insanın amacının kendine yetme olduğunu ileri

sürerek mutluluğun da utanmazlık ilkesinde olduğunu kabul etmiştir. Bir fıçı içinde

yaşadığı söylenen Diogenes, var olan toplumsal kurallara karşı kayıtsız kalarak,

onların dedikleri dışında bir doğal yaşamın ahlâklı yaşam olduğunu benimsemiştir.

Kendine yetme, sadelik, utanmazlık gibi değerlerin, insanın ihtiyaçlarını en aza

indirgediğini kabul ederek, dış dünya nimetlerine karşı kayıtsızlığın ahlâkî davranış

olduğunu ileri sürer.

EPİKÜROS (M.Ö. 341-270)

Ahlâkî iyinin, ahlâkî davranışın sonucunda oluşan hazda olduğunu söyleyen

Epiküros, hazcı bir ahlâk felsefesini kabul eder. Fakat Epiküros hazdan farklı şey

anlamaktadır. Haz her şeyden önce acının yokluğudur. Acıdan kaçış ve uzaklaşmayı

kendine hedef yapan Epiküros, doğaya uygun davranmayı ahlâk felsefesinin temel

ilkesi yapar. Ahlâkî bakımdan arzu edilmesi gereken şey, aynı zamanda doğal

olarak da gerçekten arzu edilen şeydir. Hazzı isteme ve acıdan uzaklaşma anlayışı

içinde üç tür haz verici arzunun var olduğunu söyler:

1- Hem doğal hem de zorunlu arzular. Örneğin yemek yeme.

2- Doğal fakat zorunlu olmayan arzular. Örneğin, cinsel arzular doğaldır,

fakat olmazsa olmaz değildir.

3- Ne doğal ne de zorunlu arzular. Örneğin zenginlik bu türden bir arzudur.

Bu üç arzu türü de bedensel hazlara yol açmaktadır.

Epiküros, bedensel hazları yok saymaz veya küçümsemez fakat onların hiçbir

zaman tam doyurulamamasından dolayı insana hep acı verdiğini söyler. Bedensel

zevk ve arzular hep istendikçe istenir, bir doyum sınırı yoktur, bu nedenle, acı ve-

rirler. Buna karşılık, acıyı en aza indiren, hazzı çoğaltan arzu, bilgeliktir. Zihinsel

arzu olan bilgelik, ölçülülüğü esas alarak, bedensel arzuları en aza indirger ve

acıdan kaçar. Bilgelik, ruhu dengede tutarak, insanı mutlu eder. Ruhsal arınma ve

dengeye sahip birisi, zengin veya lezzetli yemek yiyen birisinden daha mutludur

çünkü acı çekmemektedir. Hazlar arasında hiyerarşik bir sıra yapan Epiküros, ruhsal



İnsanı anlamak, evreni

anlamak demektir;

çünkü insan, evrenin bir

parçasıdır.

dengenin getirdiği öğrenme, anlama ve bilmeyi en iyi hazların arasına

yerleştirmiştir.

FÂRÂBÎ (870-950)

Ahlâk görüşünde Aristotelesçi ahlâkı, mistik bir ahlâkla birleştirme

çabasındadır. Ahlâk felsefesinin amacını, insanın aklıyla Fa’âl akıl seviyesine

yükselmesi ve ondan ruhsal pay alması olarak tanımlar. Böyle bir birleşmenin,

mutluluk yolunu açtığını öne sürer. Hem akılcı, hem de mistik bir anlayışla tasavvuf

ahlâkına bir giriş yapmıştır.

Ahlâkî davranış için üç tür erdemin varlığından söz etmektedir:

1- Aklî erdem: Fa’âl akıl bilgisine götüren güçtür. Akıl bilgisidir.

2- İradi erdem: Yargı melekesi sayesinde iyiyi ve kötüyü tayin eder. İradi

erdemin objesi, aklî erdemin bilgi objesine göre değişken ve geçicidir.

İradi erdem, devletin ve bireylerin yönetilmesi sırasında faydaya ve iyiye

hizmet ederek ahlâkî olur. İradi erdem, pratik davranışlarımıza yardım

eder.

3- Bedenî erdem: İnsan doğuştan bazı huy ve yetenekler getirir. Bunların

iyiye ve faydaya hizmet etmesi iradi erdemin aklî erdeme boyun

eğmesiyle olur. Önce iradi erdem, aklın egemenliğine girmekte

isteksizdir fakat daha sonra aklın gösterdiği iyiyi ve faydalıyı görerek,

aklın isteğine göre bedenî erdemleri kontrol eder. Bedenî erdem saye-

sinde insan, bedenine zararlı olanlardan korunarak, sağlıklı kalmayı

becerir.

İnsanın davranışlarının amacı iyi için olmalıdır. Bunun için insan önce

kendini, sonra da evreni anlamalıdır. Evrenin amacını anlayan insan mutluluğu

bulmuş demektir. Çünkü evrendeki birliğin Fa’âl akıldan geldiğini görerek, Fa’âl

akıla yönelir. İnsanın ahlâkî erdemindeki amacı, kötülükten kaçıp, iyiliğe gitmesidir.

Bunun için insanın iki türlü gücü vardır: Teorik felsefe ile maddenin ilk sebebine ve

ilkesine varırken, pratik felsefe; yani ahlâk felsefesiyle iyi davranışlara varılır.

Bedeni korumak, insan ve hayvanlarda ortaktır. Buna karşılık hayvanlarda

teorik felsefe isteği mevcut değildir çünkü hayvanlarda düşünme gücü yoktur ve

madde karşısında hayrete düşmezler. Onlar içgüdüleriyle hareket ederler. İnsanlar

madde karşısında hayrete düşerek, hem madde üzerine hem de kendi özleri

üzerine düşünürler. İnsanı anlamak, evreni anlamak demektir; çünkü insan, evrenin

bir parçasıdır. İnsan, parçadan bütüne ulaşmak ister. Bütünlük, mutluluğun

kendisinden başka bir şey değildir. Ahlâk felsefesinin amacı, insanın mutluluğu

yakalaması için insana yol göstermektir. Bilgiyi, iyiyi ve faydayı aramak, insanın

kendisini ve varlığı aramasıdır. Varlık, Tanrı’nın düşünmesinin bir ifadesidir.



Fârâbî davranışları ikiye ayırır:

1- İyi, ölçülü ve güzel davranışlar.

2- Kötü ve övgüye layık olmayan davranışlar.

İyi davranışın ölçülü davranış olduğunu söyleyerek, ölçülülüğü orta bir yol

olarak tanımlar. Örneğin, ölçülülük, korkaklık ve atılganlık, savurganlık ve cimrilik

arasındaki orta yerdir. Ölçülülüğün, insanı iyi davranışa yönelttiğini ileri süren

Fârâbî, iyi davranış sonucu insanlar mutlu olurlar, der.

Mutluluk ile zevk arasındaki ilişkiyi de açıklayan Fârâbî’ye göre, iki türlü zevk

vardır:

1- Bedenî zevkler

2- Düşünce zevkleri

Bedenî zevkler kısa süreli ve geçicidir. Çabuk biterler ve uzun sürede insana

zarar verebilirler. Düşünce zevkleri, bilgi öğrenme zevki olduğundan, insanı

başarıya ulaştırırlar. Geç elde edilir, ama hiç kaybedilmezler. Verdiği zevkler uzun

sürer. İnsan, kendini düşünce zevklerine doğru yönlendirmelidir. Ahlâkî erdemle

iyiyi kötüden ayırarak, iyiyi teorik bilgiyle temellendirmeli ve böylece pratik

davranışlarını ahlâkî yapmalıdır. Ahlâkî davranış insanı mutluluğa götürecek tek

yoldur. Böyle bir ruha sahip insan yalnız bu dünyada mutlu olmakla kalmaz,

öldükten sonra da iyi ve mutlu ruha sahip olmaya devam eder. Ahiret olgusuna

felsefesinde yer veren Fârâbî, ahireti ölümden sonraki yaşamda ruhun gittiği yer

olarak tanımlar. Beden öldükten sonra, ruhlar için mutluluk veya işkence vardır.

Ruh ve bedenin birlikte olduğu yaşamdaki insanın eylemleri sonucu, ruh ödül veya

ceza alır.

Ahlâk felsefesinde sevgi kavramını inceleyen Fârâbî’ye göre, insanlar birbirini

sevmeli. Çünkü Yüce Allah hem seven, hem de sevilen bir varlıktır. Sevgi insanları

iyi davranışa yöneltir ve bir arada mutlu yaşamayı sağlar. Sevgi düşüncede ve

davranışta benzer olan insanlar arasında doğan bir histir. Fakat yine de farklı

sevgiler vardır:

1- Çıkardan doğan sevgi: Geçicidir; çünkü çıkarlar bittiğinde sevgi de biter.

2- Doğal sevgi: Aile fertleri arasında var olan doğal bağa denir.

3- Adalet sevgisi: Kendine ve diğer varlıklara adaletli davranış sonucu

oluşan sevgidir.

Fârâbî’ye göre, üç tür insan vardır:

1- Özgür insan: Teorik felsefe ile pratik felsefeyi uzlaştırarak kendini akıl

öncülüğünde Fa’âl akıla yaklaştıran insandır. Bağımsız bir akıl ile hareket

ederek, mutluluğu yakalayandır.



Gönül pınarının kaynağı

ilahi olursa suyu berrak

ve gür akar.

Ölüm, beden

mezarlığından

kurtuluştur.

2- Hayvanımsı insan: Tabiat açısından hayvana yakın olan insandır. Bedenî

arzu, zevk ve duygularına yenik düşerek, korku, üzüntü ve tedirginlik

içinde yaşar.

3- Köle İnsan: Özgür değildir. Kendi varlığını kaybederek, başkasının

egemenliğinde ve isteklerinde yaşayan insandır.

GAZÂLİ (1058-1111)

Ahlâk felsefesinin amacı, Tanrı varlığının birliğine giden yolu açmaktır.

Ruhun, Tanrı katına yükselmesi ve onunla birleşmesi dinin en yüce tarafıdır.

İnsanın iki tür gözü olduğunu ifade eden Gazâli’ye göre, dış göz, akıl ile fiziksel ve

duyumsal olanı kavrarken; iç göz (kalp gözü) manevî ve ruhsal olanı kavrar. İnsanın

amacı iç gözün kavrayışını yakalamak için Tanrı’nın birliğine ulaşma inancını

kalbinde duymasıdır. İnsanın tasavvuf veya sufi’lerin yolundan giderek Birliğe

varabileceğine inanır. Hakikate ulaşmak, ancak rütbelerden ve mallardan yüz

çevirerek olanaklıdır. Hakikate ulaşmak, ancak kalp gözünün açık omasıyla

mümkündür. Her ne kadar tasavvuf ve Sufi anlayışını benimserse de, onları

eleştirdiği durumlar da vardır. Gazâli şüpheciliği bu konuda da devam ettirir. Ancak

kalbi ve gönlü temiz olanlar Tanrı’nın birliğini kalplerinde görebilirler.

MEVLÂNA (1207-1270)

İnsanı bilinçli, akıllı ve duygulu varlık olarak tanımlayan Mevlâna’ya göre,

insanda iki farklı Ben vardır:

1- Öznel Ben

2- Aşkın Ben

Öznel Ben, herkeste farklıdır ve o kişiyi diğerinden ayıran kişisel özelliktir.

Aşkın Ben ise insanın derin tarafıdır ve herkeste ortaktır. Aşkın Ben, insanın

Tanrısal yanıdır. Aşkın Ben, varlığın birliğini araştıran ve onun bilgisine ve sevgisine

ulaşabilen taraftır. İnsanda asıl olan, Aşkın Ben’in isteği doğrultusunda ve buy-

ruğunda davranışların olmasıdır. Öznel Ben’in egemenliği kötülüğe; Aşkın Ben’in

egemenliği İyiliğe, birliğe, sevgiye, dostluğa ve barışa götürür.

İnsan, hayvanlardan farklıdır. Çünkü onda Tanrılık öğeleri vardır. İnsan,

önceleri Tanrı’nın katındaydı. Tanrı onu bu evrene indirdi. Bu evrende cansızlar,

bitkiler, hayvanlar ve insanlar vardır. İnsan diğer varlıklardan farklı olarak ait

olduğu yere yükselebilecek tanrısal öğelere sahiptir. İnsan ancak tanrısal öğeler

sayesinde Varlığın Birliğine ulaşabilir.

Ölüm, insan ve canlılar için kesindir. Mevlâna ölümden korkmadığı gibi

ölümü insanlara sevdirmeye çalışır. Ölüm, beden mezarlığından kurtuluştur.

Tanrı’nın isteği üzerine insan bu evrende görülmüştür fakat gerçek varlık birdir ve



İnsan, irade

özgürlüğüne sahip

olmazsa sorumluluk

sahibi olamaz.

öncesizdir. İnsan da varlığın bir parçasıdır. Bu nedenle ölüm, varlığın birliğine yani

sonsuz hayata açılış penceresidir. Dünya ruhlar için hapishanedir. Bu nedenle ölüm

korkusu yerine, bu dünyada çalışmayı öğütleyen Mevlâna, ahiret için de bu dün-

yadaki erdemli davranış ve Tanrı aşkıyla hazırlık yapmalıyız, demektedir. Çünkü âşık

olan âşık olduğu sevgilisinden korkmaz. Ölüm insanı âşık olduğu Tanrı’nın yanına ve

birliğine götüren yoldur.

İnsanı akıllı varlık olarak anlayan Mevlâna, bazen insanın akıl tarafını över,

bazen de eleştirir. Külli akıl ve cüz’î akıl ayrımını kabul ederek, külli aklı över. Cüz’î

aklın, külli akıldan ışığını aldığını fakat İlahi gerçekliği anlamak için yetersiz ol-

duğunu ileri sürmektedir. Akıl bilgisiyle Tanrısal bilgiyi birbirinden ayırarak akıl ve

inanç arasındaki farka dikkat çekmiştir. Dünya işlerinde aklı ön plana çıkartırken,

Tanrısal birlik için inancı ön plana çıkarır.

İnsanın Tanrı bilgisi içinde özgür olduğunu öne sürer. Mevlâna’ya göre

Tanrı’nın razı olduğu ve olmadığı davranışlar vardır. Tanrı insanlara verdiği Tanrısal

öğelerle onların olgunlaşmasına ve Varlığın Birliğini görmesine imkân tanımıştır. İn-

sanlar bu olgunlaşmayı gerçekleştirmekte özgür bırakılmışlardır. Çünkü Tanrı hiç

kimseyi kötülük yapması için zorlamaz. Fakat Tanrı herkesin nasıl davranacağını da

önceden bilmektedir. Mevlâna insandaki irade özgürlüğünün insana sorumluluk

yüklediğini söyler. İnsan, kendine, yaşadığı topluma ve Tanrı’ya karşı sorumludur.

YUNUS EMRE

14. yüzyılın ilk çeyreğinde yaşamını yitiren bir Türk ozanı ve tasavvufçusudur.

Dönemin kargaşası ve istikrarsızlığında hoşgörüyü, sevgiyi ve birliği ön plana

çıkartan Yunus Emre, görüşlerini Türkçe yazdığı şiirleriyle tüm Anadolu’ya, sonra da

tüm dünyaya ilan etmiştir. Yunus Emre, öznenin varlığını nesnenin varlığından önce

kabul ederek, esas varlığın bilinçli ve akıllı olan insan olduğunu ifade etmiştir.

Yunus’a göre, evrenden önce insan Tanrı’nın zihninde vardı. Tanrı’da var olan insan

öncelikle ruhsal bir varlıktır. İnsanın bedenden önceki varlığının önemi onun

Tanrı’nın zatında olmasıdır. Ruhsal varlık olarak insan, huzur içindeydi. Bedene

giren ruh insanın bu evrendeki görünümüdür. Yaratılışı kabul eden Yunus Emre,

insanın bu dünyada tasa, kaygı ve endişe ile karşılaştığını ileri sürer. Artık insan bu

dünyadaki sınavların tasasındadır.

Varlıklar sırasında Tanrı ilk varlıktır. Tanrı, insanı ruhsal varlık olarak yarattı.

İnsan, Tanrı aşkı, birliği ve sevgisiyle doluydu. Kendi varlığını ve Tanrı’nın varlığını

bilmekteydi. Tanrı evreni yarattı ve insanı bir beden içine koydu. Yunus Emre’ye

göre varlığın üç dereceli sıralanması şöyledir:

1- Tanrı

2- İnsan



Özgürlük, insanın kendi

koyduğu kurallara

bilerek ve isteyerek

uygun hareket

etmesidir.

3- Evren

Tasa ve sıkıntıyla kucaklaşan insan, dünyadaki sınavlarla olgunlaşmaya

başladı. Çünkü insanın bir yanı Tanrısal, diğer yanı maddeseldir. Tanrısal yanı

huzuru, maddesel yanı tasayı (kaygıyı) temsil etmektedir. Fakat insanın özü, bilinçli

ve akıllı yanı olan Tanrısallıktır. Tanrısal yanında mutlu ve bedensel ihtiyaçlardan

uzaktır. Bedensel ihtiyaçlar insanı tasaya ve sıkıntıya soktuğu gibi, Tanrısal taraftan

da uzaklaştırır. Fakat tüm bunlar Tanrı’nın isteğiyle olmuştur. İnsanın bedenle

birleşmesi ve evrenin yaratılması Tanrı’dan gelmektedir.

İnsanın amacı Tanrı katındaki mutluluğuna dönmektir. Bedensel tutkulardan

kurtularak, yüksek değerleri anlama gayreti ona tasa ve sıkıntı verir. İnsan

yeryüzünde gariptir ve eziyet çekmektedir. Her an hiçlikle karşılaşmaktadır. Nedeni

ise varlığının ikiliğidir. Yunus Emre’ye göre, tasalarından kurtulması için insan, ikili

varlığını bire indirmelidir. İnsan, coşku ile Tanrı birliğine ulaşma özlemi çeker.

Fiziksel oluş dünyasından kurtulup, felsefî oluş dünyasına geçmeye çalışan insan,

Tanrı aşkı ve sevgisini içinde hisseden varlıktır. İnsan, bedensel varlığından ancak

düşünsel ve ruhsal oluşuyla uzaklaşabilir. Bedensel varlık olması, onun asıl özüne

yabancı olmasıdır. Yabancılaşmış varlığından kurtulmayı insanın amacı olarak gören

Yunus Emre, tasavvuf felsefesini ön plana çıkarır.

Yabancılaşan insan, kendi içinde Aşkın Beni görerek, kişisel istek ve arzuların

yerine, Aşkın varlığın aşkını ve sevgisini koyarak, gerçek Varlık olan Tanrı’ya

kendisinde ulaşır. Aşkın Ben, bir tarafıyla Tanrılık güçlerine yeniden varmak

isterken, diğer yanı ile yine beden içinde bunu gerçekleştirmek zorundadır. Böylece

Yunus Emre, Aşkın Ben’de Tanrı’yı, tüm evreni de Tanrı’da görmektedir. Sonuç

olarak insanın kurtuluşu ve mutluluğu, Aşkın Ben’in Tanrı’daki coşkusudur.

Immanuel KANT (1724-1804)

18. yy’ın ünlü Alman filozofu I. Kant, ödev ahlâkının kurucusudur. Ödev

ahlâkında, “Ahlâkî bir davranış nedir ve ne olmalıdır?” sorularını araştırır. Ahlâkî bir

davranışın, insanın isteklerinin, arzularının, çıkarlarının ve eyleminin sonucunu

düşünerek yapılmadığını; buna karşılık, niyete ve ilkeye bağlı olarak yapıldığını ileri

süren Kant, yararcı ve hazcı ahlâk felsefelerini reddeder.

Ona göre, bir davranış, bir arzu, haz veya yarar gözetilmeden, yalnızca

ödevden dolayı yapılmışsa ahlâkî bir davranıştır. Böyle bir davranışın kaynağı da

insandır. Bizim dışımızda Sokrates veya Platon’un dediği gibi ahlâk yasalarının

varlığı yoktur. Ahlâk yasaları akıl sahibi varlık olan insanın kendi aklı ve iradesiyle

koyduğu kurallardır. Ahlâk yasalarını insan, tüm insanlar için geçerli olabilecek

şekilde koyduğu için ahlâk yasaları evrensel ve mutlaktır. Evrensel ahlâk yasalarına

uyduğu sürece de insan özgürdür. O hâlde, özgürlük ahlâk yasalarına boyun

eğmekle olanaklıdır.



Ahlâkî davranış biraz önce tanımladığımız gibi ödeve uygun değil, ödevden

dolayı yapılan davranışlardır. Örneğin, mahkemede doğruyu söylemek iyi bir

eylemdir. Fakat ödeve uygun olduğu için yani diğer insanlara doğru gözükmek veya

doğruyu söylemediği zaman alacağı cezadan korktuğu için doğruyu söyleyen bir

tanık, ahlâklı bir davranışta bulunmuş olmaz. Ödevden dolayı doğruyu söylerse

yani doğruyu bir şarta veya sonuca bakmadan yalnızca ve yalnızca doğru olduğu

için söylüyorsa, tanığın davranışı ahlâkidir. Kant’a göre iki davranış arasında önemli

bir fark vardır. Ödeve uygun olduğu için değil, ödevden dolayı hiçbir koşul veya

sonuç gözetmeden yapılan davranış ahlâkidir.

Kant’a göre, ahlâkî bir davranışın temelindeki ilke, ne verdiği haz, ne verdiği

yarardır. Temeldeki ilke, iyi niyettir ve ödevdir. Örneğin, bir yaz günü sahilde

yürürken, birisinin boğulduğunu görürsek, bizim ödevimiz hiçbir şey düşünmeden -

eğer kurtarırsak ünlü olabileceğimizi, kurtarırken onu öldürebileceğimizi vb.

olayları- boğulmakta olana yardım etmektir. Ahlâk ilkesi bize boğulmakta olan

birisine şartlar ne olursa olsun yardım etmemizi emreder. Bu ödevden dolayı

yardım edersek ahlâkî bir eylemde bulunuruz. Kurtarma sırasında, çok su

yutmasından veya başka sebeplerden onu kurtaramayabiliriz fakat bu durum bile

yaptığımız davranışın ahlâkî olmasından bir şey kaybettirmez. Önemli olan

niyetimizdir.

Ahlâk yasasının temelinde yatan niyete, Kant maksim ya da ilke der. Maksim

ve ilke ahlâkî davranışın arkasında olan ve bize karar verdiren niyet temelli ödev

duygusudur. O hâlde, insanın ödevinden dolayı bu ilkeler var olmaktadır. Ödevler,

akıllı varlık olmamızdan kaynaklanmaktadır. Akıllı varlık olarak bizler, kendimize

bazı temel ödevler koyar ve bu ödevlere itaat ederiz. Bu ödevler, sübjektif

olmalarına rağmen herkes için geçerli olması nedeniyle objektiftir aynı zamanda.

Akıl sahibi varlık olarak insan, kendi ahlâk yasalarını koyar ve bu yasalara uymak

zorunda olduğu için de sorumludur. Sorumlu olması onu özgür yapmaktadır. Diğer

ahlâk felsefecilerinden farklı olarak Kant, özgür olabilmek için sorumlu olmak

gerektiğini söyler. Özgürlük sorumluluğa değil, sorumluluk özgürlüğe neden ol-

maktadır. Çünkü ahlâk yasaları birer ödev olarak bize yapmalısın, etmelisin ve

uymalısın diye emreder.

Kant, ödev ahlâkının emirlerini iki türde açıklar.

1- Koşullu (hipotetik) emirler

2- Zorunlu (kategorik) emirler.

Bir koşula bağlı olarak yapılan her türlü emir, koşullu eylemi oluşturur.

Örneğin, Polis karakolunda bir suçluya veya tanığa doğruyu söyle diye bir emir

cümlesi söylendiğinde, suçlu veya tanık dayak yemekten korktuğu için doğruyu

söylerse, koşullu bir davranış gerçekleştirir. Fakat doğruyu yalnızca doğru olduğu

için ve bunu söylemek onun ödevi olduğu için söylerse kategorik emri



Kendin için istemediğin

şeyi başkaları için de

isteme.

Anaların özgür varlıklar

olarak doğurduğu

insanları hiç kimsenin

köleleştirme hakkı

yoktur.

gerçekleştirmiştir. Bu örneklerden de anlaşıldığı gibi, kategorik emirler bir koşula

bağlı olmadan, mutlak ve kesin emirlerdir. Örneğin; doğruyu söylemek, çalmamak

ve zina yapmamak kategorik emirlerdir. Kant açısından, koşullu emirler mutlak

olmadığı için ahlâk açısından da geçerli emirler değildirler. Buna karşılık, kesin emir

olan kategorik emirler tüm insanlar için geçerli olması nedeniyle ahlâk felsefesinin

emirleri ve önermeleridir.

Kant, kategorik emirlerin temelinde üç maksim olduğunu söyler:

1- Birinci maksim veya ilke: “Öyle davran ki, davranışın temelindeki ilke,

tüm insanlar için geçerli olan evrensel ilke veya yasa olsun.” Bu ilke bize

bir davranışta bulunmadan önce, bu davranışı herkes için isteyip iste-

yemeyeceğimizi sormamızı emretmektedir. Basit bir anlatımla, sana şaka

yapılmasını veya yalan söylenilmesini istemiyorsan, sen de başkalarına

şaka yapma veya yalan söyleme ilkesini kabul etmektir.

2- “İnsanlığı, kendinde ve başkalarında, bir araç olarak değil de, her zaman

bir amaç olarak görecek şekilde davran!” Bu ilke ile Kant, insanları değer

koyucu olarak görmenin yanı sıra onları en yüksek değer yapmaktadır.

Başkalarını kendi davranışlarına araç yapmamayı kendine amaç yaparak,

onların da senin gibi bir akıllı varlık olduğunu kabul et, demektedir. Bu

yasa insanların birbirini egemenlik altına almasını engelleyen ve köleliği

ortadan kaldıran bir ilke veya maksimdir.

3- “Öyle davran ki, iraden, kendisini herkes için geçerli olan kurallar koyan

bir yasa koyucu olarak hissetsin!” Bu kuralla Kant, iradenin otonom

(özerk) olduğunu ve bir yasa koyucu gibi davranabileceğini vurgular.

Kant getirdiği ödev ahlâkı ile sonucun önemli değil, niyetin önemli olduğunu

ve insanın akıl sahibi bir varlık olarak, ahlâkî davranışları ve temelindeki ilkeleri

koyabilecek yetilere sahip olduğunu iddia etmektedir.

NIETZSCHE (1844-1900)

Alman felsefecisi Nietzsche, çağında var olan tüm ahlâk sistemlerine karşı

çıkarak, ahlâk dışı bir öğreti kurmaya çalışmıştır. Akıl yerine istenci, toplum yerine

bireyi değerli gören Nietzsche, modern çağın temel öğeleri olan akılcılığa ve top-

lumculuğa karşı çıkarak, bireyciliği ve nihilizmi savunmuştur.

Nietzsche, modern insanın geleneksel ahlâk değerlerini ve kuramlarını terk

etmesi gerektiğini ileri sürer. Çünkü insanları gelecekte iyiliklerin ve güzelliklerin

olduğu bir dünya değil, kötülüklerin ve savaşların olduğu bir dünya beklemektedir.

Böyle bir dünyada ancak güçlü olanlar yaşayacaktır. Bu nedenle insanlar gücü

istemelidirler.



Nietzsche'nin asıl amacı bilimsel gelişmeleri değil, Hırıstiyan ahlâk öğretisini

çökertmektir. Çünkü ona göre Hırıstiyan ahlâk öğretisi, zayıflığı, miskinliği, bireyin

özelliklerini köreltmeyi, ahlâklı olma yerine özveriyi, kendini feda etmeyi

önermektedir. Böyle bir ahlâk öğretisi ancak halkı sürü yapar ve onları korkaklar or-

dusuna dönüştürür. Bu nedenle, Nietzsche Hırıstiyan ahlâkının terk edilmesi

gerektiğini ve insanı daha ileri götürecek yeni ahlâk yasalarının oluşturulması

gerektiğini ileri sürer. İnsanı köleleştiren ve kendisi olmaktan uzaklaştıran bütün

ahlak teorileri terk edilmelidir.

Ona göre, Hrıstiyan inancı artık çökmüştür ve Darwin'in evrim kuramı

giderek değer kazanmıştır. Günümüzde insan ile hayvan arasındaki fark

kapanmıştır. Bu nedenle Nietzsche'ye göre, artık üstün insanı yetiştirecek ahlâk

yasa ve değerlerini oluşturmanın zamanı gelmiştir. İnsanın amacı, doğaya egemen

olarak daha güçlü olmaktır. O hâlde, insan için temel ilke gücü istemedir. İnsan,

maymuna göre nasıl daha üstün ve güçlü ise üstün insan da insana göre daha güçlü

olacaktır. Çünkü o yeni ahlâk değerlerini benimsemiş ve gücü isteyen varlıktır.

İnsan, kendi döneminin ahlâk yasa ve değerlerini aşarak üstün insan olabilir.

Üstün insan yerleşik ahlâk değerleri yerine, ahlâk değerleri yaratan ve üretendir. O,

yaratıcı, güçlü, korkusuz, acımasız, ileriye yönelen, değer yaratan ve özgür insandır.

Bu nedenle, toplumsal eşitlik ve barış söz konusu olamaz. Hıristiyanlığın eşitlik,

barış, kardeşlik ve sevgi öğretisi, insanı sürü yapan ve körelten bir öğretidir. Acıma

ve sevgi ahlâkı, üstün insanın değerleri değildir. Böyle bir ahlâk, köle ahlâkıdır.

Amaç, köle ahlâkını yok etmek ve efendi veya seçkin ahlâkı oluşturmak olmalıdır.

Üstün insan, gücü isteyen varlık olarak yeni ahlâk değerlerini oluşturacak sınıftır.

Jean Paul SARTRE (1905-1980)

Fransız varoluşçu filozof Sartre’a göre, insan dünya içinde kaybolmuş ve

atılmış olarak saçma bir yaşam sürmektedir. Tanrı’nın varlığını kabul etmediği için

insanın belirlenmiş bir özü yani kaderi de yoktur. İnsan, kendini bu dünyada özsüz

olarak bulur. Fakat kendi özünü gerçekleştirecek özgürlüğe ve olanağa sahiptir. Bu

nedenle özünü gerçekleştirmek zorundadır. Başka bir söylemle, insan özgürlüğe

mahkûmdur.

İnsanın a priori olarak hiçbir iyi veya kötü değeri yoktur. Tüm değerleri

insanın kendisi bulmak ve yaratmak zorundadır. Kant gibi, insanın evrensel ahlâk

ilkelerini yaratabileceğini savunan Sartre, varoluşçuluğun bir hümanizm olduğunu

ileri sürerek Kant’tan ayrılır. Evrensel ahlâk yasalarını doğrulayacak bir üst varlık

yani Tanrı yoktur. Herkes için geçerli bir ahlâk sistemi de olamaz. Çünkü herkes

kendi özünü kendi belirlemek zorundadır. Bu onun kaçınılmaz kaderidir.

Tanrı yoksa ve insanın bir özü de yoksa her birey kendi özünü kendi

belirlemekte özgürdür. Özgür varlık olarak insan, kendi değerlerini kendi



yaratacaktır. Bu değerler evrensel değil, göreli olacaktır. Çünkü insan bu dünyada

tek başınadır. Değerleri yaratırken hiçbir determinist etkiyi kabul etmeyen Sartre,

özgürlüğün aynı zamanda sorumluluğu getirdiğini söyler. Böylece, özgürlüğün

başıboşluk ya da keyfilik olmadığını belirtir. Sorumlu insan, ahlâkî değer yaratırken,

başkalarını da hesaba katmak zorundadır çünkü onlarla bu dünyayı paylaşmaktadır.

Özgürlük, ancak sorumluluk yüklenildiğinde olanaklı olur. Tüm davranışların

sorumluluğunu üzerine alabilen birey, özgür olabilir. Bu durumu yaşayan gerçek

varoluşunu ortaya koyabilir. Özgürlük, sorumluluğu gerektirdiği için, Sartre aslında

katı bir ahlâkı savunmaktadır. Sartre için, ahlâkî eylem, sorumluluğunu aldığımız

eylemdir. Fakat yine de genel, geçer bir doğruluk yoktur. Her çağda ahlâk kendi

kural ve yasalarını kendi belirleyecektir. Çünkü ahlâk, özgür insanın eyleminde

ortaya çıkmaktadır.



Öze

t

•Ahlak felsefesi alanında çeşitli ahlak kuramları geliştirilmiştir. Bu kuramlar iki temel kritere göre sınıflanır: Ahlak yasalarının ve değerlerinin var olduğunu savunanlar ve savunmayanlar. Evrensel ahlak yasasının olmadığını öne süren ahlak kuramları hazcı ahlak felsefesi, yararcı ahlak felsefesi, bencilliği temele alan (egoist) ahlak felsefesi, anarşist ahlak felsefesidir.

•Evrensel ahlak yasasının var olduğunu öne süren ahlak kuramları ise; sübjektif özelliklerin ahlak yasasını belirlediğini iddia edenler ve objektif özelliklerin ahlak yasasını belirlediğini öne sürenlerdir.

•Hem evrensel ahlak yasasının olmadığını hem de evrensel ahlak yasasının var olduğunu iddia eden görüşlerin taraftarları olan birçok filozof vardır. Sokrates, evrensel ahlak yasasının var olduğunu ileri süren bir düşünürdür. Sokrates’e göre ahlaklı eylemin temelinde bilgi vardır. İnsanlar bile bile kötülük yapmazlar. Kötülük bilgisizlikten kaynaklanır. İnsanlara nasıl erdemli olacakları öğretilmelidir.

•Platona göre ise ahlak yasaları ve değerleri insan ve fenomenler dünyasından bağımsız olarak idealar dünyasında gerçekten nesnel ve objektif varlığa sahiptirler. Her türlü erdemin kaynağı idealar âlemindedir. Bu dünyada mutlak ahlaki değerler yoktur. Mutlak ahlaki değerler idealar dünyasındadır.

•Mutlulukçu ahlak anlayışının önemli filozoflarından birisi olan Aristoteles’e göre mutluluk insanın ruhuna göre değişir. Örneğin bir kölenin mutluluğu ile bir özgür vatandaşın mutluluğu farklıdır. Aristoteles’e göre bir davranışın ahlaklı olması için ölçülü olması gerekir.

•Ahlaki iyinin, ahlaki davranışın sonucunda oluşan hazda olduğunu söyleyen Epiküros, ahlaki bakımdan arzu edilmesi gereken şey, aynı zamanda doğal olarak da gerçekten arzu edilen şeydir, demektedir. Epiküros’a göre ruhsal arınma ve dengeye sahip birisi zengin veya lezzetli yemek yiyen birisinden daha mutludur çünkü acı çekmemektedir.

•Aristotelesci ahlakı mistik bir ahlakla birleştirme mücadelesi veren Farabiye göre insan, evrenin bir parçasıdır. İnsanı anlamak evreni anlamaktır. İnsanın eylemlerinin amacı iyi için olmalıdır. Evrenin amacını anlayan insan mutluluğu bulmuş demektir. Bedeni zevkler kısa süreli ve geçicidir. İnsan, kendini düşünce zevklerine doğru yönlendirmelidir.

•Ahlak felsefesinin amacının Tanrı’ya giden yolu açmak olduğunu söyleyen Gazali’ye göre hakikate ulaşmak ancak kalp gözünün açık olmasıyla mümkündür.

•İnsanı bilinçli, akıllı, duygulu varlık olarak tanımlayan Mevlana’ya göre insan ancak tanrısal öğeler sayesinde varlığın birliğine ulaşabilir. Ölüm beden mezarlığından kurtuluştur. Ölüm varlığın birliğine yani sonsuz hayata açılışpenceresidir.

•Ödev ahlakının kurucusu olan I. Kant, ahlaki bir eylemin ne olduğunu ve ne olması gerektiğini araştırır. Kant’a göre bir eylem ödeve uygun olduğu için değil, ödevden dolayı; hiçbir koşul veya sonuç gözetmeden yapılırsa ahlakidir. Özgürlük sorumluluğa değil, sorumluluk özgürlüğe neden olmaktadır. Kant’a göre ödev ahlakının emirleri; hipotetik (koşullu) ve kategorik (zorunlu) olmak üzere iki türlüdür. Kategorik emirlerin temelinde ise üç maksim (ilke) bulunmaktadır: 1. Öyle davran ki, davranışının temelindeki ilke, tüm insanlar için geçerli olan evrensel ilke veya yasa olsun. 2. İnsanlığı kendinde ve başkalarında bir araç olarak değil de her zaman bir amaç olarak görecek şekilde davran. 3. Öyle davran ki, iraden kendisini herkes için geçerli olacak kurallar koyan bir yasa koyucu olarak hissetsin.



Değerlendirme sorularını

sistemde ilgili ünite

başlığı altında yer alan

“bölüm sonu testi”

bölümünde etkileşimli

olarak

cevaplayabilirsiniz.

DEĞERLENDİRME SORULARI

1. Asıl amaçlarının haz değil, ödev, şeref, vicdan gibi bir takım soyut ilkeler

olduğunu ileri sürenlerin düşünceleri iyice çözümlendiğinde, onların da son

noktada hazza erişmek ve acıdan kaçınmaktan başka niyetlerinin olmadığı

anlaşılır.

Bu görüşte savunulan düşünce aşağıdakilerden hangisidir?

a) Hazlar ve acılar arasında nitelik ayrımı yapılamaz.

b) Ahlakın amacı, haz gibi tek bir ilkeye indirgenemez.

c) Eylemlerin değeri sonuca göre değil, amaca göre ortaya çıkar.

d) Eylemlerin temelinde hazza yönelip acıdan uzak durma vardır.

e) Haz, insan doğasına uygun olanı yapmakla sağlanır.

2. Spinoza’nın ahlak öğretisinde kendimizi korumayı istememizin asıl özü,

kendimizi güçlendirmeye, başka bir deyişle elden geldiğince kendimizi

yetkinleştirmeye çalışmaktadır. Erdem, bu çabanın gerçekleşmesinden

başka bir şey değildir.

Buna göre Spinoza erdemli olmayı aşağıdakilerden hangisine bağlamıştır?

a) Akla uygun davranmaya

b) Uzun yaşamaya

c) Ruhun gelişmesine

d) Deneyimli olmaya

e) Hoşgörülü görünmeye

3. Sartre’a göre, dünyada genel bir ahlak yasası yoktur; çünkü insana yol

gösterecek bir işaret yoktur. Bu işaretlerin var olduğu kabul edilirse bile,

onları yorumlayan, taşıdıkları anlamı seçen yine insandır. İnsan karar

verirken tek başınadır, tüm sorumluluk onun omuzlarındadır.

Sartre bu görüşünde aşağıdakilerden hangisine işaret etmiştir?

a) İnsanın doğası doğuştan belirli ve sınırlıdır.

b) İnsan varoluşunu kendisi belirleyemez.

c) İnsanın sorumluluk taşıması düşünülemez.

d) İnsan, değerlerini kendisi oluşturarak yolunu özgürce seçer.

e) İnsanın özgürlüğü kurallarla sınırlandırılmalıdır.

file:///C:/Users/user/AppData/Local/Microsoft/Windows/Temporary Internet Files/Low/Content.IE5/VO17RISU/alistirmavetest/test_cs4.html



4. Sartre’a göre; eğer değerler, tasarladığımız somut ve belirli durumu iyice

aşıyorsa, kesine bir yol göstermiyorsa, geniş ve belirsizse yani, yapacak tek

iş kalıyor bize; içgüdülerimize uymak, onlara göre davranmak.

Buna göre, varoluşçu ahlak anlayışı ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez?

a) Dünyada genel bir ahlak anlayışı olamaz.

b) İnsan ahlak anlayışını kendisi kurar.

c) Değerler insan tarafından oluşturulur.

d) Genel ahlak kişi ahlakı için belirleyici olmalıdır.

e) Davranışlarımız kişisel ahlak anlayışımıza göre olmalıdır.

5. Mill’e göre ahlakın iki temel kuralı vardır: Birincisi, “Başkalarının size

yapmasını istediğimiz şeyi siz de yapın.” İkincisi, “ Başkalarını kendiniz gibi

sevin.” Ona göre her aklı başında kişi insanlığı düşünmek ve insanlığın

geleceğini tartışmak zorundadır.

Mill bu düşüncesinde aşağıda verilenlerden hangisini savunmaktadır?

a) Ahlakın bireylere göre değiştiğini

b) En yüksek değerin bilgi olduğunu

c) Genelin mutluluğunun amaçlanmasını

d) Evrensel değerlerin mutlak olamayacağı

e) Her insanın acıdan kaçması gerektiğini

6. Platon’a göre insan, içinde bulunduğu koşullara ve başka insanların

davranışlarına bakarak karar veremez. Çünkü içinde yaşadığımız bu

dünyada mutlak olarak adil, doğru, iyi olan hiçbir şey bulunmaz. Birisi için

adil olan bir başkası için adil olamayabilir; bu gün adil olan bir başkası için

adil olmayabilir; bu gün adil olan, yarın koşullar değiştiğinde adil

olmayabilir.

Platon, bu parçada aşağıdakilerden hangisini vurgulamaktadır?

a) İnsanın yaşamını bir anlamı olmadığını

b) Ahlakın insan yaşamında öncelik taşımadığını

c) İnsanların, kendisi dışındakileri yok sayması gerektiğini

d) Ahlaki davranışların öncelik sırasının belirlenmesi gerektiğini

e) Dünyada yaşamımıza konu olan her şeyin değişime uğradığını



7. Sokrates’e göre bilgi ile erdem aynı şeydir. Ahlakça üstün olmak bilgiye

bağlıdır; ancak doğru bilgi, doğru davranışa götürebilir. Ahlaki yaşamın özü

iyiyi bilmektir. Hiç kimse bilerek kötülük yapmaz. Kötülük bilgi eksikliğinden

kaynaklanır.

Sokrates’in bu görüşünden aşağıda verilenlerden hangisine ulaşılabilir?

a) Bilgi, insanı doğru eyleme yöneltir.

b) Bilmek, egemen olmaktır.

c) Herkesin üzerinde uzlaşılabileceği bir bilgiden söz edilemez.

d) Eleştirel düşünce insanı doğru bilgiye ulaştırmaz.

e) İnsan yaşamını sınırlayan bilgi, doğru bilgidir.

8. Descartes’e göre erdem, istence vücudun yönetmesine bırakmamak;

vücudun rastlantı olan itiş ve sürükleyişlerine ruhu köle etmeyip onları

yenecek, onlara dayanacak ruh gücünü insanın kendinde bulmasıdır.

Descartes’e göre bir insanın erdemli olmasının koşulu aşağıdakilerden hangisidir?

a) Yaptığı davranışların sonucunda haz alması

b) Tutkularını yenecek gücü kendinde bulması

c) Özgür olarak yaptıklarının sorumluluğunu kabullenmesi

d) Toplumun kurallarına kayıtsız kalabilmesi

e) Sadece kendi çıkarlarına uygun davranması

9. Ahlaki eylem, anlaşılır bir eylemdir. “Kaza yapmış yaralılara niçin yardım

ettin?” denildiğinde, “o benim insanlık görevim” diyen birinin davranışı

ahlakidir. Buna karşılık “bilmem, içimden geldi” cevabı veriliyorsa, eylem

ahlaki değildir.

Bu parçada, bir eylemin ahlaki olması aşağıdakilerden hangisine bağlanmıştır?

a) Çok sayıda insanı ilgilendirmesine

b) Mutluluk sağlamasına

c) Eylemin yararlı sonuçlar doğurmasına

d) Tekrarlanma olasılığının bulunmasına

e) Bilinçli yapılmasına



10. Kant’a göre bir eylemin iyi olabilmesi için onun, ödevin sonucu olması

gerekir. İnsanın gerçek amacı, akıllı ve özgür bir varlık olarak kendisine

düşen ödevi yerine getirmektir. Bundan dolayı o, insanın iradesinin de,

eyleminin de kesin ölçüsünün hiçbir koşula bağlanmamış olan ödev

olmasını ister.

Kant’a göre bir eylemin iyi olabilmesinin ölçütü aşağıdakilerden hangisidir?

a) Bilgili olmak

b) Varılmak istenen hedefe uygun eylemde bulunmak

c) Eylemin gerisindeki görev duygusuyla hareket etmek

d) Ölçülü yaşamak

e) Bedensel istekleri doyuma ulaştırmak

Cevaplar: 1.D, 2.C , 3.D , 4.D, 5.C, 6.E, 7.A, 8.B, 9.E, 10.C



YARARLANILAN KAYNAKLAR

Akarsu, Bedia. (1970) Ahlak Öğretileri. İstanbul: Remzi Kitabevi Arslan, Ahmet. (1996) Felsefeye Giriş, Ankara: Vadi Yayınları Aydın, Mehmet, Din Felsefesi, İzmir 1987. Aziz Augustinus.(1957) Against the Academician. (Trans. by Sister Mary Patrica

Garvey) Wisconsin: Marquette Uni. Press Aziz Augustinus. (1958) The Advantage of Believing (Trans. by Luanne Meagher,

Saint Joseph) Munesota: College of Saint Benedict Billington, Ray. (1995) Felsefeyi Yaşamak (Çev. Abdullah Yılmaz) İstanbul: Ayrıntı

Yayınları Can, Nevzat.(2005) Özgür Birey Sınırlı Devlet. Ankara: Hece Yayınları Cevizci, Ahmet. (1999) Paradigma Felsefe Sözlüğü, İstanbul: Paradigma Yayınları Cevizci, Ahmet. (2000) İlkçağ Felsefesi Tarihi, Bursa: Asa Kitabevi Çilingir, Lokman.(2005) Pratik Aklın Doğal Diyalektiği. Ankara: Elis Yayınları Çüçen, A. Kadir.(1999) Felsefeye Giriş. Bursa: Asa Kitabevi Çüçen, A. Kadir.(2000) Orta Çağ Felsefesi Tarihi. İstanbul: İnkılâp Kitabevi Edwards, Paul (Editor in Chief),(1972) The Encyclopedia of Philosophy 8.Volume.

New York: Macmillan Publ. Hacıkadiroğlu, Vehbi. (1997) İnsan Felsefesi, İstanbul: Cem Yayınevi James, W.(1948) Pragmacılık, (Çev. M. Aşkın) Ankara: Milli Eğitim Basımevi Kant, I.(1994) Pratik Aklın Eleştirisi. (Çev. İoanna Kuçuradi, Ülkü Gökberk, Füsun

Akatlı) Ankara: TFK Yayınları Kant, I.(1995) Ahlâk Metafiziğinin Temellendirilmesi (Çev. Ioanna Kuçuradi, Ankara:

TFK Yayınları Kenny, Anthony.(1998) A Brief History of Western Philosophy Oxford: Blackwell

Publ.

BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR

Kuçuradi, İoanna.(1998) İnsan ve Değerleri, Ankara: TFK Yayınları Mill, J. S.(1965) Faydacılık (Çev. N. Çoşkunlar) Ankara: Milli Eğitim Basımevi Plotinos.(1996) Enneadlar (Çev. Zeki Özcan) Bursa: Asa Kitabevi Ross, W. D.(1983) Aristoteles (Çev. Ahmet Arslan) İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları Stanley, H. M ve Hunt, Thomas C.(1996) Felsefeye Çağrı, (Çev. Hasan Ünder)

Ankara: İmge Kitabevi Welschedel, Wilhelm. Felsefenin Arka Merdiveni. (Çev. Sedat Umran) İstanbul: İz

Yayıncılık West, David.(1998) Kıta Avrupası Felsefesine Giriş (Çev. Ahmet Cevizci) İstanbul:

Paradigma Yayınları

ahlak kuramlari ve fİlozoflar...anarşist ahlâk felsefesi bireyselliği temele alan anarşist...

Documents