Şiî

İslam

Tasavvuf

Tarikatlar Hurûfilik

İsmaililik

Bâtınîlik Bahailik

Dürzilik

Nusayrilik

Âhilik

Melâmilik

Kalenderîlik

Sünnî

İslam

İSLÂM

ESKİ MISIR VE

AFRİKA

KÜLTÜRLERİ

ORTA DOĞUNUN

ESKİ KÜLTÜRLERİ

BİZANS KÜLTÜRÜ

İRAN KÜLTÜRÜ

HİNT KÜLTÜRÜ

YAHUDİLİK VE

HIRİSTİYANLIK

ORTA ASYA VE

UZAK DOĞU

KÜLTÜRÜ

İSLÂM DÜŞÜNCESİNİ ETKİLEYEN DİĞER KÜLTÜRLER

HİNDİSTAN KÜLTÜRÜ

MISIR KÜLTÜRÜ

YUNAN KÜLTÜRÜ

MUSEVÎ KÜLTÜRÜ

İSEVÎ KÜLTÜRÜ İSKENDERİYE MEKTEBİ

İRAN KÜLTÜRÜ

•Budizm

•Brahmanizm

•Şehvetten kurtulma

•Dünya ile ilişiği kesme

•Âlem bilgisine sahip olma

•Eşitlikçilik

•Aşk ve marifet

•Nirvanaya ulaşma (Acılardan

kurtulmak için maddi dünyadan sıyrılma.

Allah fikri olmadığı için Tecelli fikri de yok)

•Hermes –(Yunanca)

•Kâhin, tarikat, mâbud

•Bâtın bilgisi

•Kâl (eriyiş) olmak

•Aklı, kalbi, ruhu eğitmek

•Pisagor

•İşrak ve aydınlanma

•Kötülük x iyilik

•Sayıların gizemi (3,7)

•Gizli kuvvetler

•Gülme, kıyafetname

•Musa

•İlm-i ledün bilgisi

•Çile ve halvet

•Kabala

•Suret ve işaretler

•Sayıların önemi (10)

•İsa

•Teslis (üçleme)

•Mehdi

•Yeni Platoncular

•Platinos -İskenderiye

•Türeme

•Mecusilik

•Zerdüştlük

•Ateş ve yıldız •Şamanizm

•Tek tanrı inancı-Kam

•Ayinler

ORTA ASYA KÜLTÜRÜ

ÇİN_JAPON

KÜLTÜRÜ

İLK BÖLÜNMELER •İmamet ve hilafet sorunu

•seçim

PEYGAMBERİN VEFATI (M 632)

EBU BEKİR ehl-i beyt kırgın

vasiyyet + seçim

ÖMER

şûra

OSMAN Emevîler kayırılır

sorun

çözüm

ALİ •Kûfe’yi üs olarak seçer

•Sünnilere göre 4.halife

•Şiîlere göre ilk imam

Şam valisi MUAVİYE

Osman’ın kanını sorar

Biat etmez

CEMEL VAKASI

SIFFİN SAVAŞI HAKEM OLAYI

HÂRİCİLER

ALİ’NİN ŞEHADETİ (M 661)

Aişe, Talha ve

Zübeyrin

destekler

•Hz. Ali’nin ölümünden sonra iktidar

Emevî ailesine geçer

•Hâkim Sünnî düşüncesine karşı Şiî

muhalefetin sesi yükselir

•İslâm dünyasında Şiî ve Sünnî İslâm

düşünceleri gelişmeye başlar

İLK AYRILIKLAR

İMÂMET

Ali yanlıları (Şia)

HİLÂFET

Ebu Bekir, Ömer, Osman

yanlıları (Şia)

İran (Eski Dinler)

Caferi

12 İmam Şiası

B

A

T

I

N

Î

İSMÂİLİLER

Fâtımî Alamut

Dürziler

EMEVÎLER

(İslamlaştırma

Arap Kavmiyetçiliği)

Tasavvuf Dönemi

TÜRKLER

Eski Dinleri

Göçebe Türkmenler Yerleşik Türkler

Sünnî Aleviler

BEKTÂŞİLER

Tarikatlar Dönemi

TASAVVUF

SÛFİLERİN TANIMLARINDAN

SULHU OLMAYAN BİR SAVAŞTIR

NEFSE KUL ŞEYTANA ZEBÛN OLMAMAKTIR

NEFSİN NASİBİNİ TERK EDEREK HAKK’IN NASİBİNİ ARAMAKTIR

ZAHİRDEN UZAKLAŞIP BÂTINA YAKLAŞMAKTIR

MİHNETLERİ GİZLEMEKTİR

KALBİ ALLAH’A BAĞLAYIP MÂSİVA İLE İLGİYİ KESMEKTİR

SEVGİLİNİN KAPISINDAN KOVSA DAHİ AYRILMAMAKTIR

HAKİKATLARI ALMAK VE HALKIN ELİNDE BULUNANDAN ÜMİDİNİ KESMEKTİR

KONUSU: İnsandır

GÂYESİ : İnsanın, insan-ı kâmil makamına gelmesini

sağlamaktır

TASAVVUF KELİMESİNİN:

SAFLIK, DURULUK, BERRAKLIK

ANLAMINA GELEN ‘SAFV” KÖKÜNDEN,

“BENU SÛFE” KABİLESİNİN İSMİNDEN,

“SUFFE” ASHABINDAN,

BİR ÇÖL BİTKİSİ OLAN “SUFÂNE””DEN,

YUNANCA HİKMET ANLAMINA GELEN “SOPHİA”DAN,

YÜN ANLAMINA GELEN ARAPÇA “SÛF” KÖKÜNDEN,

GELDİĞİNİ İLERİ SÜRENLER VARDIR

YAYGIN KANI “SÛF”DAN TÜREDİĞİDİR

TASAVVUF TARİHİ

ZÜHD DÖNEMİ

(6-8.YY)

TASAVVUF DÖNEMİ

(9-12.YY)

TARİKATLAR DÖNEMİ

(13.yy’dan sonra)

TEMEL KAVRAMLAR

TEVBE

SABIR

TEVEKKÜL

RİYAZET

VERÂ

HALVET

HAVF

HÜZÜN

İHLAS

ZİKİR

ZÜHD

SEYR-İ SÜLÛK

TASAVVUFUN

İSLÂM DÜNYASINDA VARLIĞINI

KORUMASININ SEBEPLERİ

Mutasavvıfların:

•AŞK ANLAYIŞLARI,

•İLM-İ LEDÜN BİLGİSİNE SAHİP OLMALARI,

•KUR’AN’I ANLAMA VE YORUMLAMADAKİ

FARKLILIKLARI (Te’vil farkı).

TEMEL KAVRAMLAR

TEVBE : Günahlardan ve bütün kötülüklerden dönmek, vazgeçmek.

SABIR : Dayanmak, kendini tutmak.

Cüneyd-i Bağdâdî’ye göre, acıyı yüzünü ekşitmeden yudum yudum içmek.

TEVEKKÜL : İşi üzerine almak, vekil olmayı kabul etmek, teslim olmak.

RİYAZET : Nefsin ve bedenin arzularını en aza indirerek ibadetle ilgilenmek

VERÂ : Şüpheli ve boş şeylerden uzak durmak

HALVET : İnsanlardan ayrı ve yalnız yaşamak

HAVF : Allah korkusu ve ilahi aşk ile gönlün dolması

HÜZÜN : Ebedî sevgiliden uzakta kalındığından dolayı hüzünlenmek

İHLAS : Riya ve gösterişten uzak durmak

ZİKİR : Allah’ı her an hatırda tutmak, anmak.

ZÜHD : Kişinin Allah’tan başka şeylere (eşyaya ve dünyaya) karşı takındığı tavırdır

SEYR-İ SÜLÛK: Kişinin dervişliğe başlayışından tasavvufî yolculuğunu tamamlayarak sevgiliye kavuşana kadar geçirdiği kalbî ve mânevî yolculuk.

1. ZÜHD DÖNEMİ

BU DÖNEMDE:

Maddeye karşı tavır,

Kanaat sahibi olma,

Ayet ve hadislere bağlılık,

İbadetle meşgul olma,

Az yeme,

Az uyuma,

Az mala sahip olma,

Evlenmeme,

GÖRÜLEN TEMEL ÖZELLİKLERDİR

*Hz.Peygamberin hayatında başlayan bu

süreç, yaklaşık olarak onun vefatından

sonraki 150 yıllık dönemi de içine almaktadır.

KÛFE EKOLÜ

BASRA EKOLÜ

HORASAN EKOLÜ

Şiî temâyüller fazladır

Şiirde platonik aşk işl.

Temsilcisi: Ebu Hâşim Sufi

Korku ve hüzün ağırlıklı bir

anlayışı temsil eder. Hasan

Basri korku anlayışını,

Rabiatü’l-Adeviyye ise

sevgiye dayanan zühd

anlayışını temsil eder

Melâmet ve fütüvvet

anlayışı öne çıkmıştır.

İbrahim b. Edhem, Şakik

Belhî gibi tems. vardır

E

K

O

L L

E

R

2. TASAVVUF DÖNEMİ

BU DÖNEMDE:

Tasavvuf ilminin diğer ilimlerden ayrılıp bağımsız hale gelmesi,

İtikâdî ve amelî mezheplerin yaygınlaşması,

İslam ilimlerinin teşekkülü ve sistemleşmesi,

Felsefî akımların kendini göstermesi,

Sûfilerin 9 ve 10.yy.dan sonra İslam ülkelerinin her tarafına dağılmış oldukları

GÖRÜLMEKTEDİR.

NİŞABUR MEKTEBİ

BAĞDAT MEKTEBİ

ŞAM MEKTEBİ

Fütüvvet ve Melâmet ön

plana çıkmıştır. Bayezid-

i Bistâmi önemli

temsilcilerindendir

Tevhid ve aşk öne

çıkmıştır. Çok sayıda

mutasavvıf yetişmiştir.

Cüneyd-i Bağdâdî,

Hallac-ı Mansûr gibi

Gece ibadeti ve açlığa

önem verme belirgin

özelliğidir

MISIR MEKTEBİ B

AŞ

LIC

A

ME

KT

EP

LE

R

Zinnûn Mısrî, mârifet

konusunu ağırlıklı olarak

ele almıştır

* Tefsir ve Te’vil anlayışındaki

farklılıklar ön planda olmuştur.

İRANÎ ETKI

3. TARİKATLAR DÖNEMİ

BU SÜRECE NASIL GELİNDİ?

Tasavvufla ilgili o güne kadarki gelişim ve birikim

Âlimler arasındaki tartışmalar

İBN-İ ARABÎ-GAZALİ

Sûfilere göre Allah’a ulaşma yollarının çokluğu

Halkın mânevî otoritelere sığınma güdüsü

TASNİF Fikir Sis. Göre Zikir Şek. Göre Hak (Ortadoks) Gizli

Bâtıl (Heterodoks) Açık

Ayakta,

Oturarak

13.YÜZYILDAN

SONRAKİ SÜREÇ

Nakşîlik

Celvetilik

Bayramîlik

Bektâşilik

Mevlevilik

Halvetilik

Şa’zililik

Sa’dilik

Desukîlik

Bedevîlik

Rifâilik

Kâdirilik

Başlıca

Tarikatlar

12

tarikat

HİYERARŞİNİN OLUŞUMU

TARİKATLARIN ORTAK YÖNLERİ

1. ZİKİR Allah’ın isimlerini ve belirle duaları belli

zamanlarda sesli ya da sessiz tekrar etmektir.

En faziletli zikir “La İlâhe İllallah”

Ferdî ve toplu zikir yapılabildiği gibi dil ve kalp ile de yapılmaktadır

Tarikatlara göre farklı isimlerle anılsa da içerik çok değişmez.

Mevlevîlerde: Semâ Nakşîlerde: Hatm-ı Hâce

Bektâşilerde: Semah Kâdirilerde: Deverân

Halvetîlerde: Darb-ı Esmâ Rıfâilerde: Zikr-i Kıyâm

3. MADDİ UNSURLAR Vakıf, tekke,dergâh, kıyafetler, ortak dil, tarikat eşyaları

4. İNSANÎ UNSURLAR Pir, pîr-i sâni, derviş, silsile, kol, şube, râbıta

5. FİKRİ VE MÊNEVÎ UNSURLAR Bâtınîlik,hurûfilik, fütüvvet, melamet, ricalü’l-gayb

2. SEYR-İ SÜLÛK (Nefis Terbiyesi)

Kişinin dervişlikle başlayıp tasavvufî

yolculuğunu, vuslatını tamamladığı

noktaya kadar yaptığı manevî ve kalbî

yolculuğun adıdır.

AŞAMALARI: 1. Seyr İlallah: Kalp makamına ulaşma; 2. Seyr Fillah: İlm-i

ledüne ulaşma; 3. Seyr Ma’allah: Veliliğin sonuna gelme; 4.

Seyr Anillah: İrşat için tekrar halkın arasına katılma

İnsan

mead mebde

madde

Biliş

İlme’l-Yakîn

Görüş

Ayne’l-Yakîn

Oluş

Hakka’l-Yakîn

s e

y r

– i

u

r û

c s

e y

r – i n

ü z

û l

ALLAH VARDIR

ONA ULAŞMA YOLU AŞKTIR

YARATILIŞ MİTİ

Bu Esere göre:

Elest öncesi ruhlar Allah ile beraberdir,

Ruhlar için vatan burada, Tanrı varlığıdır,

Tanrıdan ayrılma gurbete düşmektir,

Allah cemâlinden dolayı tecelli etmek istemiştir,

Bunun için ruhları bedenleştirerek insan yapmaya karar verir,

Ruhları elest meclisinde toplayıp onlarla bir anlaşma yapar,

Bundan sonra ruhlar, bedenlere gönderilerek ve çeşitli perdelerden geçerek Allah’tan ayrılır,

Bedenlere gönderilen ruhlarla Allah arasına giren perdeler, ruhlara Allah’ı unutturan engeller olarak telakki edilir,

Allah’ı unutan insan hayvânî nefis ile hayata başlar,

Bu yönüyle nefsin ikili bir yapıya sahip olduğu görülür: Madde kısmı topraktan gelen ölümlü kısmıdır, mânevî kısmı ise ruhlar âleminden gelen kısmıdır. Madde kısmının ortadan kalkmasıyla mânevi kısmı da tekrar ait olduğu yere döner,

Bu dönüş sürecini tasavvuf sıkça işlemiştir.

İnsanın nefsini hayvâni isteklerden arındırmasıyla kalbinde bir iman belirir, bu da genellikle ışık şeklinde tezâhür eder. Bu ışık aynı zamanda sevginin ve aşkın da timsalidir.

Bu kapsamda insan kalbi, evrenin küçük bir modeli olarak değerlendirilir,

Allah’ın insanı kalbi için, kalbi de kalpte ulaşılabilecek mârifet bilgisinin bilinmesi için yarattığı düşünülür

İnsan hayvânî nefsini kontrol altına aldığında aşkla kendisini hakikate götürecek yolları geçer ve vuslata kavuşur.

*Necmeddin Dâi’nin Mirsâdü’l-İbâd adlı eserinde

elest ile ilgili olarak önemli bilgiler kayıtlıdır.

Ruhlar Âlemi

ruhlar Elest öncesi Allah’la beraber

Allah cemalinden dolayı tecelli etmek ister

elest Ruhlarla ahit yapılır

Bedenlere yolculuk başlar

perdeler Allah’ı unutturmak için

devreye girer

insan Hayvânî nefis ile hayata başlar

BEDEN RUH

Topraktan Ruhlar âleminden

Ölümle beden

toprağa karışır

Ölümle ait

Olduğu yere gider Ta

sa

vvu

f g

urb

ett

eki r

uh

un

asıl v

ata

nı

ola

n A

lla

h’a

ka

vu

şm

asın

ı iş

ler

TASAVVUFUN İSLÂM DÜNYASINDA

VARLIĞINI KORUMASININ SEBEPLERİ

Mutasavvıfların:

AŞK ANLAYIŞLARI,

İLM-İ LEDÜN BİLGİSİNE SAHİP OLMALARI,

KUR’AN’I ANLAMA VE YORUMLAMADAKİ FARKLILIKLARI (Te’vil farkı).

ALİ

HASAN

HÜSEYİN

ALİ ZEYNEL ABİDİN

MUHAMMED BÂKIR

CA’FER-İ SÂDIK

MUSA el-KÂZIM

ALİ er-RIZA

MUHAMMED et-TÂKİ

ALİ en-NÂKİ

HASAN el-ASKERİ

MUHAMMED el-MEHDİ

ŞİÎLİK İmamet öğretisi ile geliştirilmiş nübüvvet öğretisi temeline dayanır

Kur’an’ın mânevî yorumu ön plandadır

İmam, peygamberden Ali’ye geçen ilm-i ledüne sahiptir, herşeyi bilir.

İmam mânevi bir güç unsurudur

KOLLARI: İmam konusunda farklı anlayışlar sergilerler:

1. Câferiyye: 12 İmam Şiîliğinin temsilcisidir.

2. Zeydiyye: 4.İmam Zeynelabidin’in oğlu Zeyde uyanlar, ehl-i sünnete yakın.

imam masum değil, ehl-i sünnetten herkes imam olabilir, takiyye ve mut’a yok

3. İsmâiliyye: 6.İmamın oğlu İsmail’e uyanlar, koyu bâtınîlik karışmış.

İNANÇ ESASLARI: Tevhid Nübüvvet Mead İmamet Adalet

DİNİ DAYANAKLARI: Kitap, Sünnet (ahbâr), İcma, Akıl

Kuleni sâdık imamların hadislerini toplamış

Taberî meşhur tefsirini yazmış

SÜNNİLERDEN FARKLARI:

* Ricat * Bedâ * Kur’an’ın tahrif edildiği inancı

* Takiyye * Mut’a nikâhı * Ezana “Ali Veliyyullah” ilavesi

12 İMAM ŞİÎLİĞİ İSMÂİLİYYE ŞİİLİĞİ:

Zâhir-bâtın dengesi var Bâtın üstün

velayet nübüvvet dengesi Velayet peygamberliğin kaynağı

Peygamberlik önce İmamet önce

*Hilâfet ve imâmet konularındaki görüş ayrılığından ortaya çıkarak,

imametin ehl-i beytin hakkı olduğunu savunur.

Ahbâriyye’ye göre Kuran ve hadisi okuyan herkes kararını verebilir

18.Yüzyıla kadarhâkim olmuştur Usuliyye bu anlayışa karşı çıkar

KALENDERÎLER

ÖZELLİKLERİ:

* 3-5 Kişilik gruplar halinde gezmek,

* Geçimlerini dilenerek sağlamak,

* Sakal, bıyık, baş ve kaşlarını kazıtarak

acayip kılıklarla dolaşmak.

DOKTRİNLERİ:

İlkeleri, Hunûfî ve Şiî tesirler ile fakr,

tecerrüd, melâmet ve vahdet-i vücûd gibi

tasavvufî esaslar hareketle belirlenmiştir.

Buna göre:

*Dünyaya itibar etmeme,

*Münzevî bir yaşam sürme,

*İyilikleri gizleyip kötülükleri sergileme,

*Vahdet-i vücud düşüncesine devir,

tenâsüh ve hulûl gibi inançlar

karıştırma.

KOLLARI:

En önemli kolu Haydâriliktir. Diğer

Kalenderîlerden ayrılmak için

bıyıklarını kesmemişler ve

boyunlarına demir halka takmışlar

ETKİSİ:

En önemli etkisi Bektâşilik’in

doğuşuna ortam hazırlamasıdır.

•Yaşadıkları toplumun kurallarına tepki

göstererek dünyayı kâle almayan ve bunu

davranışlarıyla açığa vuran kişilerdir

BÂTINÎLİK

Gizli olan şeylerin iç yüzünü bilme,

Kur’an’ın gerçek yorumunu ancak mâsum imamın bildiğine inanma (ismâilî bâtınilik gibi. Hurûfilik’te Fazlullah bilir, Tasavvufta ise Gavs ve Kutup bilir)

İslâmı farklı yorumlayıp inkâr ve ibâha sınırına kadar götürme

Gizli teşkilatlar kurup yönetime karşı isyan

DOKTRİN

Klasik Metod Dışında Yorum (Te’vil)

Gulüvv (Peygamberler hakkında aşırı inanç)

Hulul ve ittihad

Tenâsüh

İbahilik

* İslam topraklarına sonradan katılan yerlerdeki

insanların, gelenek ve göreneklerine İslâmî bir maske

geçirerek yaşamlarına devam etmesidir

TEŞKİLAT

ETKİLERİ:

İsmâilîlik (Özellikle Alamut İsmaililiği)

Dürzilik

Nusayrilik

Babâilik – Bahâilik (İngiliz kolonistlerinin

oluşturduğu bir düşünce)

Hurûfilik (Nurun yerini söz almış, bütün

yaratılış seslerle oluşuyor)

Tasavvuf

iMAM

HÜCCET

DÂİ

MÜSTECİB

Zırva te’vil götürmez- T.Kortantamer

A L E V İ L İ K – B E K T Â Ş İ L İ K

ALEVİLİK

Ali’ye mensup, Aliye ait

En üstün sahabe, ilk halife olması gereken kişi

Anadolu alevilerine kızılbaş (başlarına kırmızı börk taktıkları için)

Kırmızı külah şaman geleneğinden gelir

Doğuşu: İlk siyasi olaylar, Cemel, Sıffin,Emevilerin iktidar arzusu, Kerbelâ, Türk göçleri ve ilk Türk-İslam ilişkileri

Türklerin İslamlaşmasında İran etkisi

Yesevi Etkisi, Anadolu’nun Türkleşmesi ve islamlaşması, Dervişler, Rum abdalları

Medrese müslümanlığı ile göçebe Türk islamı

BEKTÂŞİLİK Oniki esas tarikattan biri

Yesevî ocağından feyz aldığı görülüyor

Batıni, Hurufi, Şiî, Kalenderi gruplar Hacı

Bektaş’ın arkasına saklanmış

Dört kapı, kırk makam

Gönül çok önemli

İnsan alemin özü, Kendini bilen hakkı bilir

Tarikat kapısı herkese açık

Medresenin katı tutumuna tepkili, hoşgörülü

Balım Sultan ikinci pir

Allah kendi nurundan bir nur yaratmış Nur-ı

Muhammedi, aynı nur Ali de de vardır

5 kişi pence-i âl-i âb: Muhammed, Ali,Fatıma,

Hasan, Hüseyin

Tevella, Teberra

On iki imam

ALEVÎLİK BEKTÂŞİLİK

ORTAK YÖNLER

Ayin-i Cem

Çerağ

Mürşit / rehber postu

On iki hizmet

Semah

Kadına bakış açısı

Ali ve 12 imamla ilgili inanç

Câferi olmaları

Hurûfilikten etkilenmeleri

M U K A Y E S E

1. Hiyerarşi: Dede,

can, muhib, âşık

2. Mekân: Tekke,

dergâh

3. Bağlılık: Hacı

Bektaş Tekkesine

4. Katılım: İntisapla

5. Mücerretlik

6. Tarikat

1. Hiyerarşi: Dede,

rehber, tâlip

2. Mekân: Ocaklar

3. Bağlılık: Ankara

ve İzmir’deki

ocaklara

4. Katılım: Doğuştan

5. Musahiplik

6. Tarikat değil