ÁÈÎËÎÃÈÉÍ ÎËÎÍ ßÍÇ ÁÀÉÄËÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ

2007 ÎÍÛ 2-Ð ÑÀÐ

ÁÈÎËÎÃÈÉÍ ÎËÎÍ ßÍÇ ÁÀÉÄËÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ

ÓÓ

Ë Ó

ÓÐÕ

ÀÉ

Í Ò

ÝÐÃ¯

¯Í

ÒÓ

ÐØ

ËÀ

ÃÀ –

ÒÎ

ÃÒÂÎ

ÐÒÎ

É

Õª

ÃÆËÈ

ÉÍ

Õª

ÒªËÁª

Ð

ii ÓÓË ÓÓÐÕÀÉÍ ÑÀËÁÀÐÛÍ ÒÝÐÃ¯¯Í ÒÓÐØËÀÃÀ – ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ

Õàðèóöëàãà õ¿ëýýõýýñ òàòãàëçàõ ìýäýãäýëÓóë óóðõàéí òýðã¿¿í òóðøëàãà – òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºð

Óã ãàðûí àâëàãûã óóë óóðõàé, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷èä, øèíæýý÷äýýñ á¿ðäñýí àæëûí õýñýã áîëîâñðóóëàâ. Àæëûí õýñãèéí ãèø¿¿äèéí óéãàã¿é õºäºëìºð, õè÷ýýë ç¿òãýëä òàëàðõëàà èëýðõèéëüå.

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà íü ¯éëäâýð, àÿëàë æóóë÷ëàë, ýðäýñ áàÿëãèéí ÿàì áîëîí Õàìòûí íºõºðëºëèéí Çàñãèéí ãàçðûí ¿çýë áîäëûã òóñãààã¿é áîëíî. Ãàðûí àâëàãûí àãóóëãûí áîäèò ¿íýí çºâ ýñýõèéã áàòàëãààæóóëàõàä Àæëûí õýñýã íèëýýäã¿é ÷àðìàéëò ãàðãàñàí õýäèé ÷ Õàìòûí íºõºðëºëèéí ç¿ãýýñ àãóóëãûí ¿íýí çºâ, áàéäàëä õàðèóöëàãà õ¿ëýýõã¿é, ãàðûí àâëàãûã àøèãëàñíààñ ýñâýë ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûí àãóóëãààñ ¿¿äýëòýé øóóä áà øóóä áóñààð ¿¿ññýí àëèâàà àëäàãäàë, õîõèðëûã õàðèóöàõã¿é áîëíî.

Ãàðûí àâëàãà íü õýðýãëýã÷äýä ¿¿ññýí òóõàéí íºõöºë áàéäàëä ìýðãýæëèéí çºâëºëãºº ºãºõ áóñ õàðèí åðºíõèé ìýäýýëýë ºãºõ çîðèëãîòîé áîëîâñðóóëàãäñàí áîëíî. Ìºí ãàðûí àâëàãàä õàìðóóëñàí áàéãóóëëàãà, êîìïàíè áîëîí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã Õàìòûí íºõºðëºëèéí Çàñãèéí ãàçðààñ ñóðòàë÷ëàõ çîðèëãîîð àøèãëààã¿é áîëíî.

Í¿¿ð õóóäàñíû çóðàã: Ýëè Êðèéê, Êýéï Éîðê, ÊüþÝëÄè, Ðîññ Ñìèò

© Àâñòðàëèéí Õàìòûí Íºõºðëºë 2007

ISBN 0 642 72506 3

Óã àæèë íü çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãäñàí. Çîõèîã÷èéí ýðõèéí 1968 îíû àêòûí äàãóó Õàìòûí íºõºðëºëèéí àëáàí ¸ñíû çºâøººðëèéã áè÷ãýýð óðüä÷èëàí àâàëã¿éãýýð ÿìàð íýãýí áàéäëààð ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã õýñýã÷ëýí áîëîí äàõèí îëøðóóëàí õýâëýõèéã õîðèãëîíî. Äàõèí õýâëýõ òàëààð ìºí çîõèîã÷èéí ýðõòýé õîëáîîòîé ñàíàë õ¿ñýëò áîëîí àñóóëòàà Õàìòûí íºõºðëºëèéí Çîõèîã÷èéí ýðõèéí óäèðäàõ ãàçàð, Îþóíû ºì÷èéí ãàçàð, Õàðèëöàà, ìýäýýëýë òåõíîëîãè, óðëàãèéí õýëòýñò GPO Box 2154, Canberra ACT 2601 ãýñýí õàÿãààð ÿâóóëàõ ýñâýë http://www.dcita.gov.au/cca -ä ìýäýýëíý ¿¿.

2007 îíû 2-ð ñàð.

iiiÁÈÎËÎÃÈÉÍ ÎËÎÍ ßÍÇ ÁÀÉÄËÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ

ÀÃÓÓËÃÀ

ÒÀËÀÐÕÀË v ªÌÍªÕ ¯Ã vii1.0 ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ 1

2.0 ÁÈÎËÎÃÈÉÍ ÎËÎÍ ßÍÇ ÁÀÉÄËÛÍ ×ÓÕÀË À× ÕÎËÁÎÃÄÎË 32.1 Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë ãýæ þó âý? 42.2 Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, íèéãýì, óóë óóðõàé 42.3 ¯éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ íèéãìèéí ëèöåíç 5 ÆÈØÝÝ: Òàéâýñò ê¿¿ëæàðîî óóðõàéí îðîí íóòãèéí èðãýäèéí õàìòûí àæèëëàãàà 62.4 Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéí áèçíåñèéí íºõöºë áàéäàë 82.5 Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí àþóë, áîëîìæóóä 9

3.0 ¯ÍÝËÝÕ, ÒªËªÂËªÕ 123.1 Ñóóðü ìîíèòîðèíãèéí åðºíõèé òîéì 123.2 Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã, õîðèîòîé á¿ñ 13 ÆÈØÝÝ: Øåëáóðíå áýé – Çàñàã çàõèðãàà áîëîí îðîí íóòãèéí èðãýäèéí õàìòûí àæèëëàãàà 143.3 Ãàçàð íóòãèéí òºðõ áàéäàë/ñàâ ãàçðûí ò¿âøíèé òºëºâëºëò 16 ÆÈØÝÝ: Æàíêøèí Ðèéôñ – á¿ñ íóòãèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã ñàéæðóóëàõ íü 183.4. Ýðñäëèéí ¿íýëãýý – øóóä áà øóóä áóñ, àþóëòàé ýðñäëèéã ýðò òîãòîîõ íü; óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý 20 ÆÈØÝÝ: ×óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõàä îðîí íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîî – Àâñòðàëèéí êàêàäó òîòü (Glossy Black Cockatoo) 223.5 Õîð õºíººëèéã áàãàñãàæ, áóóðóóëàí, íºõºí ñýðãýýõ áàéäëààð íºëººëëèéã ¿íýëýõ íü 223.6 Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí çîðèëòóóäûã òîäîðõîéëîõ íü 243.7 Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààã õààõ òºëºâëºãºº 24 ÆÈØÝÝ: Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààã õààõ ¿åä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã àíõààð÷ ¿çýõ íü – Òèìáàððà àëòíû óóðõàé 26

4.0 ÁÈÎËÎÃÈÉÍ ÎËÎÍ ßÍÇ ÁÀÉÄËÛÍ ÖÎÃÖ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ 284.1 Ãàçðûí åðºíõèé ìåíåæìåíò 304.2 Ýêîëîãèéí ¿éë àæèëëàãààã õàäãàëàõ 314.3 Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã íºõºí òºëºõ 314.4 Îðîí íóòãèéí ò¿íøëýëèéã áèé áîëãîõ 33 ÆÈØÝÝ: ¯ð àøèãòàé ò¿íøëýë íü íýí õîâîð àí àìüòäûã íºõºí ñýðãýýõ àæèëëàãààã äýìæäýã – Õóóðàé ãàçðûã íºõºí ñýðãýýõ 344.5 Íºëººëëèéã çîõèöóóëàõ 36 ÆÈØÝÝ: Æàððà îé ìîäíû íºëººëºëä ºðòñºí õàòñàí ãàçàð íóòãèéã íºõºí ñýðãýýõ íü 38 ÆÈØÝÝ: Ýêîñèñòåìèéã õàìãààëæ, îðëóóëàõ à÷ õîëáîãäîëòîé òºðºë ç¿éëñ – Pygmy perch çàãàñ 414.6 Íóòàãøóóëñàí îðãàíèçì, òºðºë ç¿éë 444.7 Íºõºí ñýðãýýëò 45

ÆÈØÝÝ: Spinifex óðãàìëûí ãåíåòèê ãàðëûã òîîöîõ íü (triodia òºðºë ç¿éë) 47 ÆÈØÝÝ: Àâñòðàëè Óëñûí óóãóóë òºðºë ç¿éëèéã íºõºí ñýðãýýõýä óòààí àðãà÷ëàëûã àøèãëàõ íü 484.8 Íºõöëèéã ñàéæðóóëàõ ñóäàëãàà 52

5.0 ÌÎÍÈÒÎÐÈÍÃÈÉÍ Ã¯ÉÖÝÒÃÝË 545.1 ßàãààä ìîíèòîðèíã õèéõ âý? 555.2 Õýíèéã îðîëöóóëàõ âý? 565.3 Þóíä ìîíèòîðèíã õèéõ âý? 57 ÆÈØÝÝ: Óóðõàéí íºõºí ñýðãýýõ àæèëëàãààíä ìîíèòîðèíã õèéõýä ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûã àøèãëàõ íü 625.4 Ã¿éöýòãýëèéí ãîë ¿ç¿¿ëýëò, áèåëýëòèéí øàëãóóðóóä 665.5 Òàéëàãíàõ 67

6.0 Ä¯ÃÍÝËÒ 697.0 ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÌÀÒÅÐÈÀË 718.0 ÍÝÌÝËÒ ÓÍØÈÕ ÌÀÒÅÐÈÀËÓÓÄ 749.0 ÍÝÐ ÒÎÌÚ¨ÎÍÛ ÒÀÉËÁÀÐ 76

vÁÈÎËÎÃÈÉÍ ÎËÎÍ ßÍÇ ÁÀÉÄËÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ

ÒÀËÀÐÕÀË

Òýðã¿¿í òóðøëàãà-òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéã Àâñòðàëè Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð-Àæ

¿éëäâýð, àÿëàë æóóë÷ëàë, ýðäýñ áàÿëãèéí ÿàìààð àõëóóëñàí óäèðäàõ çºâëºë óäèðäàí

çîõèîí áàéãóóëäàã þì. Çàñãèéí ãàçàð, àæ ¿éëäâýð, ýðäýì øèíæèëãýý, áîëîâñðîëûí áîëîí

îðîí íóòãèéí òºëººëºã÷äººñ á¿ðäñýí àæëûí õýñýã ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä 14 ñýäâýýð

ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëæýý. Òýðã¿¿í òóðøëàãà ãàðûí àâëàãà íü àæëûí õýñãèéí á¿õ ãèø¿¿ä

áîëîí ýíý õºòºëáºðò ººðñäèéí öàã çàâ, ìýäëãýý çîðèóëàõ áîëîìæ òýäýíä îëãîñîí àæèë

îëãîã÷ íàðûí õàìòûí àæèëëàãàà, èäýâõòýé îðîëöîîã¿éãýýð õèéãäýõã¿é áàéñàí. Áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäëûí òóõàé ãàðûí àâëàãûã áîëîâñðóóëàõàä îðîëöñîí äàðààõ õ¿ì¿¿ñò

òàëàðõëàà èëýðõèéëæ áàéíà.

Íî¸í Æîíí Àëëàí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíò – Àæëûí õýñãèéí äàðãàÁàéãàëü îð÷íû á¿ëãèéí ìåíåæåð Íüþêðýñò Ìàéíèíã Ëèìèòýä www.newcrest.com.au

Äîêòîð Îóýí Íèêîëñ Çîõèîã÷ – Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéí Àæëûí õýñýã ÄàðãàÁàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíò, ñóäàëãààíû çºâëºõ¿¿ä

Õàòàãòàé Êèððèëè Í¿¿íàí Àæëûí õýñãèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Òîãòâîðòîé óóë óóðõàéí õýëòýñÀæ ¿éëäâýð, àÿëàë æóóë÷ëàë, áàéãàëèéí íººöèéí ÿàì

www.industry.gov.au

Õàòàãòàé Òåêà Áèéìîíò Àøèãò ìàëòìàëûí áîäëîãûí èíñòèòóò

www.mpi.org.au

Äîêòîð Êèíãñëè Äèêñîí Çàõèðàë, Øèíæëýõ óõààíû õýëòýñÊèíã Ïàðê, Áîòàíèê Ãàðäýí

www.bgpa.wa.gov.au

Íî¸í Êîðìàê Ôàððýë Áîäëîãûí ìýðãýæèëòýí – Áàéãàëü îð÷èí Àâñòðàëèéí Àøèãò ìàëòìàëûí çºâëºë

www.minerals.org.au

vi ÓÓË ÓÓÐÕÀÉÍ ÑÀËÁÀÐÛÍ ÒÝÐÃ¯¯Í ÒÓÐØËÀÃÀ – ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ

Íî¸í Æîíí Ãàðäíýð Áàéãàëü îð÷íû ìåíåæåð – Àøèãò ìàëòìàë Àëêîà Âîðëä Àëþìíàé Àâñòðàëè

www.alcoa.com.au

Ïðîôåññîð Æîíàòàí Ìýéæýð Äàðãà, Áàéãàëü îð÷íû áèîëîãèéí òàíõèì Curtin Òåõíîëîãèéí èõ ñóðãóóëü

www.envbio.curtin.edu.au

Äîêòîð Ëèááè Ìàòòèñêè Ã¿éöýòãýõ çàõèðàë Ìàòòèñêè Êîíñàëòèíã Ïòå Ëèìèòýä

www.mattiske.com.au

Íî¸í Äàéí ÌêËàóôëèí Áàéãàëü îð÷íû ìåíåæåð ÁèÝé÷Ïè Áèëëèòîí Ëèìèòýä

www.bhpbilliton.com

Íî¸í Ìàðê Íîëàí Áàéãàëü îð÷íû àõëàõ ìýðãýæèëòýíNSW Àíõàí øàòíû ¿éëäâýðèéí ÿàì

www.dpi.nsw.gov.au

Íî¸í Ïàóë Ñìèò Ìåíåæåð – Áàéãàëü îð÷èí, îðîí íóòãèéí õàðèëöàà Êîíñîëèäýéòýä Ðóòèë Ëèìèòýä www.consrutile.com.au

Äîêòîð Ðîññ Ñìèò Çàõèðàë Õóäðîáèîëîæè Ïòå Ëèìèòýä www.hydrobiology.biz

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéí àæëûí õýñýã ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã

áîëîâñðóóëàõäàà Óóë óóðõàé áîëîí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òàëààðõ ÓÓÒÎÓÇ-èéí

çºâëºìæèéã (ICMM 2006) ò¿ëõ¿¿ àøèãëàñàí. Óíøèã÷ òà äýëãýðýíã¿é ìýäýýëýë àâàõûã

õ¿ñâýë ýíýõ¿¿ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ìàòåðèàëûã ìºí óíøààðàé.

viiÁÈÎËÎÃÈÉÍ ÎËÎÍ ßÍÇ ÁÀÉÄËÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ

ªÌÍªÕ ¯Ã

Àâñòðàëèéí óóë óóðõàéí ñàëáàð òîãòâîðòîé õºãæëèéí îëîí óëñûí áîäëîãûã äàãàæ ìºðääºã. Óóë óóðõàéí êîìïàíèéí õóâüä òóðøëàãàä òóëãóóðëàñàí òîãòâîðòîé õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãûã äàãàæ ìºðäºõ íü îëîí íèéòèéí äýìæëýãèéã îëæ, òîãòâîðòîé õàäãàëæ íèéãýìä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõàä øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã.

Óóë óóðõàéí öóâðàë ãàðûí àâëàãóóäûí íýã áîëîõ Òýðã¿¿í òóðøëàãà–òîãòâîðòîé õºãæèë ñýäýâò ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàä õàéãóóëûí ¿å øàòíààñ ýõëýí á¿òýýí áàéãóóëàëò, îëáîðëîëò, óóðõàéí òàëáàéã õààõ õ¿ðòýëõ ¿éëäâýðëýëèéí á¿õèé ë ¿å øàòàí äàõü áàéãàëü îð÷èí, ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí àñóóäëóóäûã íýãòãýí îðóóëñàí. Ýíãèéíýýð õýëáýë òýðã¿¿í òóðøëàãà íü òóõàéí óóðõàéí òàëáàéä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õàìãèéí øèëäýã àðãà þì. Øèíý ñîðèëò áýðõøýýë òóëãàðàõàä ò¿¿íä òîõèðñîí øèéäëèéã áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã. Òèéìýýñ òóõàéí íºõöºë áàéäàëä òîõèðñîí èë¿¿ ñàéí øèéäëèéã ãàðãàæ èðýõèéí òóëä øèëäýã òóðøëàãóóä íü óÿí õàòàí áàéõûí ñàöóó òóñ óóðõàéí îíöëîãò òîõèðîõóéöààð øèíý÷ëýãäýæ áàéõ íü ÷óõàë. Òýðã¿¿í òóðøëàãàä õýä õýäýí ñóóðü çàð÷èì áàéäàã õýäèé ÷ ýíý íü òîãòñîí öîãö àæèëëàãàà áóþó òîäîðõîé òåõíîëîãèéí òóõàé ãýõýýñ èë¿¿òýé àðãà áàðèë, õàíäëàãûí òóõàé îéëãîëò þì. Íºãººòýéã¿¿ð òýðã¿¿í òóðøëàãà íü øèíæëýõ óõààíû õàìãèéí øèëäýã çàð÷ìóóäûã àøèãëàõ çàìààð “õèéõ ÿâöäàà ñóðàëöàõ”, áàéíãûí õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ ¿éë ÿâö áîëîí “äàñàí çîõèöîõ ìåíåæìåíò” ãýñýí îéëãîëòóóäûã áàãòààäàã.

Óóë óóðõàé, ìåòàëëûí îëîí óëñûí çºâëºëººñ ýíý ñàëáàðûí òîãòâîðòîé õºãæëèéã òîäîðõîéëîõäîî “õºðºíãº îðóóëàëòûí õóâüä îíîâ÷òîé, áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé, ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä ¿ð àøèãòàé, íèéãìèéí õóâüä õàðèóöëàãàòàé áàéõ” ãýæýý. “¯ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ-Òîãòâîðòîé õºãæèëä Àâñòðàëèéí àøèãò ìàëòìàëûí ñàëáàðûí õàìðàõ õ¿ðýý áàðèìò áè÷èã” íü Óóë óóðõàé, ìåòàëëûí îëîí óëñûí çºâëºëèéí çàð÷ìóóä áîëîí Àâñòðàëè Óëñûí óóë óóðõàéí ñàëáàðààñ ãàðãàñàí ä¿ðýì æóðìûã ¿éë àæèëëàãààíäàà õýðýãæ¿¿ëýõ ãàðûí àâëàãà áîëäîã.

Àæ ¿éëäâýð, àÿëàë æóóë÷ëàë, ýðäýñ áàÿëãèéí ÿàì, Áàéãàëü îð÷èí, ¿íýò ºâèéí ÿàì, Áàðóóí Àâñòðàëèéí Àæ ¿éëäâýð, ýðäýñ áàÿëãèéí ÿàì, Êâèíñëåíäèéí Áàéãàëèéí áàÿëàã, óóë óóðõàéí ÿàì, Âèêòîðèàãèéí Àíõäàã÷ àæ ¿éëäâýðèéí ÿàì, Àâñòðàëèéí Àøèãò ìàëòìàëûí çºâëºë, Àâñòðàëèéí Àøèãò ìàëòìàëûí òàðõàö áà ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé òºâ, èõ ñóðãóóëèéí ñàëáàð, óóë óóðõàéí êîìïàíèóäûí òºëººëºã÷èä, òåõíèêèéí ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé ñàëáàð, óóë óóðõàé, áàéãàëü îð÷èí áà íèéãìèéí àñóóäàë õàðèóöñàí çºâëºõ¿¿ä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà çýðýã óóë óóðõàéí ñàëáàðûí òýðã¿¿í òóðøëàãûã ñîíèðõîã÷ îëîí áàéãóóëëàãà ººðñäèéí òºëººëëèéã óäèðäàõ õîðîî, àæëûí õýñýãò îðóóëñàí. Äýýðõ áàéãóóëëàãóóä Àâñòðàëè Óëñûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí òýðã¿¿í òóðøëàãà–òîãòâîðòîé õºãæëèéí òàëààð ºðãºí ñýäâýýð ìýäýýëýë öóãëóóëæ, ò¿¿íèéã òàíèëöóóëàõàä õàìòðàí àæèëëàñàí áèëýý.

¯¿íèé ¿ð ä¿íä áîëîâñðóóëñàí áàðèìò áè÷ã¿¿ä íü óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí á¿õèé ë øàòàíä òýðã¿¿í òóðøëàãà-òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàð÷ìóóäûã áàðèìòëàí õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð îðîí íóòàã áîëîí áàéãàëü îð÷èíä àøèãò ìàëòìàëûí ¿éëäâýðëýëýýñ ó÷ðàõ ñºðºã íºëººëëèéã áóóðóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîòîé áèëýý. ªºðººð õýëáýë, ýíýõ¿¿ ¿éë ÿâö íü ìàíàé ýäèéí çàñãèéí õàìãèéí ÷óõàë ñàëáàðûí òîãòâîðòîé áàéäàëä õèéæ áóé õºðºíãº îðóóëàëò þì.

Àæ ¿éëäâýð, àÿëàë æóóë÷ëàë, ýðäýñ áàÿëãèéí ñàéäÏàðëàìåíòèéí ãèø¿¿í ßí Ìàêôàðëýéí

viii ÓÓË ÓÓÐÕÀÉÍ ÑÀËÁÀÐÛÍ ÒÝÐÃ¯¯Í ÒÓÐØËÀÃÀ – ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ

1ÁÈÎËÎÃÈÉÍ ÎËÎÍ ßÍÇ ÁÀÉÄËÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ

1.0 ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàä óóë óóðõàéí òýðã¿¿í òóðøëàãà-òîãòâîðòîé õºãæèë õºòºëáºðèéí

õ¿ðýýíä òîäîðõîéëñîí ¿íäñýí ñýäâ¿¿äèéí íýã áîëîõ áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òàëààð

äóðäàâ. Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéí çîðèëãî íü óóë óóðõàéí ñàëáàðûí òîãòâîðòîé õºãæèëä

òóëãàð÷ áóé àñóóäëóóäûã òîäîðõîéëîõ, òîãòâîðòîé áàéõ ¿íäýñëýëèéã õàðóóëñàí ìýäýýëýë,

ñóäàëãààíû ìàòåðèàëààð õàíãàõàä îðøèíî.

Òýðã¿¿í òóðøëàãà-òîãòâîðòîé õºãæèë õºòºëáºðèéí ãàðûí àâëàãûã õàéãóóë, óóðõàéí òåõíèê,

ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë, òºëºâëºëò, á¿òýýí áàéãóóëàëò áîëîí óóðõàéã õààõ çýðýã ¿éë

àæèëëàãààíû á¿õèé ë ò¿âøèíä àøèãëàõ áîëîìæòîé. Òýðã¿¿í òóðøëàãà-áèîëîãèéí îëîí ÿíç

áàéäëûí ìåíåæìåíò íü óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà äºíãºæ ýõëýõýä õýðýãæèæ ýõýëäýã áºãººä

óóðõàé õààãäàæ, ò¿ðýýñèéí ãýðýý äóóññàíû äàðàà ÷ ìºí ¿ðãýëæèëäýã. Ýíý íü ¿éë àæèëëàãàà

ÿâóóëæ áóé çºâõºí òóõàéí ãàçàð íóòàãò òºäèéã¿é óóðõàé, îðîí íóòàã, á¿ñ íóòàã, ¿íäýñíèé

õýìæýýíä ò¿¿í÷ëýí îëîí óëñûí ò¿âøèíä õàìààðàëòàé.

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûí ãîë õýðýãëýã÷èä íü óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíä òýðã¿¿í

òóðøëàãóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ áîëîí õýðýãæ¿¿ëýõ ò¿âøíèé ìåíåæåð¿¿ä

áàéíà. Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí áàéãàëü õàìãààëàã÷, óóðõàéí çºâëºõ, Çàñãèéí ãàçàð áîëîí

ò¿¿íèé çîõèöóóëàõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, îðîí íóòãèéí èðãýä,

îþóòàí çýðýã õ¿ì¿¿ñ ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã ìºí àøèãëàõ áîëîìæòîé. Áèîëîãèéí îëîí

ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí ñòàíäàðòóóäûã öààøèä ñàéæðóóëàõàä

õàìòðàí àæèëëàæ, îðîëöîõûã á¿õ õýðýãëýã÷äýä óðèàëæ áàéíà. Ýäãýýð ãàðûí àâëàãàä

äóðäñàí çàð÷ìóóäûã õýðýãæ¿¿ëñýíýýð èë¿¿ ñàéí ¿ð ä¿íä õ¿ðíý. Ãàðûí àâëàãàä áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéã ¿íýëýõ òýðã¿¿í òóðøëàãóóä áîëîõ ¿íäñýí çàð÷ìóóäûã òîéìëîí

ýìõýòãýâ:

� Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíýä ó÷ðóóëæ áóé ýõíèé áîëîí äàðàà äàðààãèéí

ýñâýë õóðèìòëàãäñàí íºëººëëèéã òîãòîîõ;

� Ýäãýýð íºëººëëèéã áóóðóóëæ, çîõèöóóëàõ;

� Õàìãààëàëòûí à÷ õîëáîãäëûã ñýðãýýõ;’

� Õàìãààëàëòûí à÷ õîëáîãäëûã òîãòâîðæóóëàõ.

Òýðã¿¿í òóðøëàãà-áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòýä õîëáîãäîõ àñóóäëóóäûã

á¿õëýýð íü àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé áºãººä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàõûí çýðýãöýý

Çàñãèéí ãàçàð áîëîí áóñàä ãîë îðîëöîã÷ òàëóóäòàé áàéíãà çºâëºëäºõ õýðýãòýé.

Ñóäàëãàà øèíæèëãýý áà ìîíèòîðèíã íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí íºëººëºë áîëîí

òýíöâýðò áàéäàë àëäàãäñàíû äàðààõ íºõºí ñýðãýýëòèéí ìåíåæìåíòèéí ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í

õýñýã þì. Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéí ñòàíäàðòûã ìºðääºã êîìïàíèóä

ñóäàëãàà øèíæèëãýý áà ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºðèéí ìýäýýëëèéã òîãòìîë àøèãëàæ, ¿éë

àæèëëàãààãàà ñàéæðóóëäàã áºãººä ýíý íü òýäíèé áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéí ñèñòåìèéí

(ÁÎÌÑ) ñàëøã¿é õýñýã áàéäàã.

2 ÓÓË ÓÓÐÕÀÉÍ ÑÀËÁÀÐÛÍ ÒÝÐÃ¯¯Í ÒÓÐØËÀÃÀ – ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë ÿàãààä ÷óõàë áîëîõûã ìºí ò¿¿íèé

ìåíåæìåíòèéí íºõöºë áàéäàë, õàìãààëàëò, íºõºí ñýðãýýëòèéí òàëààðõ òýðã¿¿í òóðøëàãûí

àðãà÷ëàëóóäûã äóðüäàâ. Ýäãýýðòýé õîëáîîòîé áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéí

õîëáîãäîõ æèøýýí¿¿äèéã ìºí äóðäñàí áîëíî

Ýíýõ¿¿ òýðã¿¿í òóðøëàãûí ãàðûí àâëàãûã áîëîâñðóóëàõàä òóõàéëàí áèîëîãèéí îëîí ÿíç

áàéäëûí ìåíåæìåíòèéí òàëààð ìýäýýëýë àâàõàä àøèãëàñàí áóñàä íîì, ìàòåðèàëûã

ñàéøààí äóðäàõ õýðýãòýé. ßëàíãóÿà Äýëõèéí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ õîëáîî (ÄÁÎÕÕ)-

òîé õàìòðàí íèëýýä ºðãºí õ¿ðýýíä õýëýëöýæ áîëîâñðóóëñàí Óóë óóðõàé, ìåòàëëûí îëîí

óëñûí çºâëºë (ÓÓÌÎÓÇ)-èéí Óóë óóðõàé áîëîí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí çºâëºìæèéã (ICMM 2006) ýíä äóðäìààð áàéíà.


2.0 ÁÈÎËÎÃÈÉÍ ÎËÎÍ ßÍÇ ÁÀÉÄËÛÍ ×ÓÕÀË À× ÕÎËÁÎÃÄÎË

1992 îíä Àâñòðàëè Óëñ “Ðèîãèéí Ãàçàð Äýëõèéí ÷óóëãà óóëçàëò” (RES) äýýð áèîëîãèéí îëîí

ÿíç áàéäëûí òóõàé êîíâåíöèéã áàòëàí õýðýãæ¿¿ëäýã 188 óëñûí íýã áîëñîí. Áèîëîãèéí îëîí

ÿíç áàéäàë íü “õºãæëèéí ¿éë ÿâöûí íýí ÷óõàë õýñýã áºãººä õ¿í òºðºëõòíèé àíõààðëûã

òàòäàã” ãýäãèéã äýëõèé äàÿàð õ¿ëýýí çºâøººð÷ áóéã ýíäýýñ õàðæ áàéíà. Áèîëîãèéí îëîí

ÿíç áàéäëûã õàäãàëàõàä íèëýýä õºðºíãº îðóóëàëò õýðýãòýé áºãººä ýíý íü ýðãýýä íèéãýì,

ýäèéí çàñàã, áàéãàëü îð÷íû õóâüä ¿ð ºãººæºº ¿ç¿¿ëäýã. Ýêîëîãèéí ñèñòåì, òºðºë ç¿éë,

ãåí íü õ¿í òºðºëõòºíä àøèã òóñòàé ãýäãèéã òóñ êîíâåíö õ¿ëýýí çºâøººðäºã. Ãýâ÷ ¿¿íèéã

áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã óðò õóãàöààíä áóóðóóëàõã¿éãýýð õèéõ ¸ñòîé . Áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäëûí òóõàé êîíâåíöè áîëîí òîãòâîðòîé õºãæëèéí òóõàé îëîí óëñûí áóñàä

êîíâåíöèä áàãòäàã çàðì÷óóä íü Àâñòðàëèéí óóë óóðõàéí êîìïàíèóäûí ýðõýëäýã áèçíåñèéí

òýðã¿¿í òóðøëàãûí íýã õýñýã áîëñîîð áàéíà.

Àâñòðàëè òèâèéí ãàçàð íóòàã íü äýëõèéí áóñàä óëñ îðîíòîé õàðüöóóëàõàä îëîí àìüòäûí

òºðºë ç¿éë, ýêîëîãèéí ñèñòåìòýé. Àâñòðàëè Óëñàä 19 òîì-áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë

áàéäàã áºãººä ýíý íü äýëõèéí áóñàä óëñ îðíóóäûíõààñ 98%-èàð èõ àæ. 65 ñàÿ æèëèéí

õóâüñàë õºãæëèéí ÿâöàä ýõ ãàçðûí àðàë Àâñòðàëè Óëñàä äýëõèéí õýìæýýíèé, õîâîð ,

ýêîëîãèéí ñèñòåì õºãæèí áèé áîëñîí áºãººä òºðºë ç¿éëñèéí 80% íü çºâõºí Àâñòðàëèä

îëääîã. Ãåíåòèêèéí òóñãààðëàëòûí ýíýõ¿¿ óðò óäààí öàã õóãàöààíû ¿ð ä¿íä Àâñòðàëè Óëñûí

áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë äýëõèéí õàìãèéí ¿ðæèë øèìã¿é çàðèì õºðñ, áýðõ îð÷èíä

ãàéõàëòàé áàéäëààð çîõèöîæ ÷àäæýý.

Àâñòðàëèéí òºðºë ç¿éëñ íü ýêîëîãè, ôèçèîëîãèéí õóâüä õýðõýí àæèëëàäãèéã îéëãîõîä

áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí àñóóäàë õàðèóöñàí çàðèì ìåíåæåð¿¿äýä òºâºãòýé áàéõ

òàëòàé.. Ò¿¿í÷ëýí õàìãààëàëòûí ºíäºð ¿íý öýíýòýé òºðºë ç¿éëñèéí õóâüñëèéí ãîëîìò

áîëñîí ãåîëîãèéí ãàæóóäàë (èõýâ÷ëýí ýðäýñæèëòòýé õîëáîîòîé) áîëîí ýäãýýðèéí

ýðäýñæèëòèéí ¿íý öýíèéí õîîðîíä ÿëãàà ãàðäàã. Àâñòðàëè Óëñûí õîâîð òºðºë ç¿éëñ,

ýêîëîãèéí ñèñòåìèéã õàìãààëàõ, çîõèöóóëàõ, íºõºí ñýðãýýõ ìýäëýãèéí ñóóðèéã áèé

áîëãîæ ¿ð ä¿íòýé øèéäâýðëýõ íü õîëáîãäîõ ñàëáàð áîëîí ñóäëàà÷äàä áýðõøýýëòýé áàéäàã.

Çàðèì á¿ñ íóòãèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäëûã “Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ãîë öýã¿¿ä”

www.biodiversityhotspots.org çýðýã õºòºëáºðººð äàìæóóëàí ¿íäýñíèé áîëîí îëîí óëñûí

õýìæýýíä ÷óõàë÷èëäàã. Íºãººòýéã¿¿ð Àâñòðàëèéí ãàçàð íóòàã õºäºº àæ àõóéí öýâýðëýãýý,

õóæèðòàé õºðñ, áýë÷ýýð, ãàí ãà÷èã, ìîä áýëòãýë, óðãàìàë áîëîí àìüòäûí òºðºë ç¿éëèéí

òàíèëöóóëãà, óñíû äàëàí, õîòæèëò ãýõ ìýò ÿíç á¿ðèéí àæèëëàãààíû óëìààñ èõýä äîðîéòñîí.

Óóë óóðõàéí ñàëáàð, ãîë îðîëöîã÷ òàëóóäûã áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã îéëãîæ,

çîõèöóóëàõàä øààðäëàãàòàé ìýäýýëëýýð õàíãàõ íü ýíýõ¿¿ òýðã¿¿í òóðøëàãà-ãàðûí àâëàãûí

çîðèëãî þì.


2.1 Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë ãýæ þó âý?

Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëä îðîëöîæ áóé õ¿í á¿ð áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë íü ñî¸ë,

íèéãýì, áàéãàëü îð÷íû õóâüä ÷óõàë ¿íý öýíýòýé ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ íü ÷óõàë.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë íü îðîëöîã÷ òàëóóäàä ººð ººð óòãàòàé áàéæ áîëíî. Äîîðõ

òîäîðõîéëîëòîä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí áîäèò áóþó ÷óõàë ÷àíàðûã òóñãàñàí áàéíà.

ßìàðòàà ÷ áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë íü îëîí õ¿íèé õóâüä íèéãýì, ñî¸ë, îþóí ñàíààíû

÷óõàë ¿íý öýíýòýé áàéäàã. ßëàíãóÿà Àâñòðàëèéí óóãóóë èðãýä áîëîí áèîëîãèéí îëîí ÿíç

áàéäëûã õàìãààëàõ, óäèðäàí çîõèöóóëàõ íü àæ àìüäðàë, ñî¸ë çàíøëûíõ íü õóâüä ÷óõàë

áàéäàã áóñàä óëñ îðíû àðä èðãýäýä ìºí èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé.

Áàéãàëèéí áóþó áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, áèîòàðõàëò ãýäýã íü áàéãàëü äýëõèé äýýðõ á¿õ àìüä îðãàíèçì (óðãàìàë, àìüòàí, ìººã, áè÷èë áèåò) áîëîí ýäãýýðò àãóóëàãäàõ ÿíç á¿ðèéí óäàìøëûí ìàòåðèàë, ýêîëîãèéí ñèñòåì¿¿äèéí òàðõàëò þì. ¯¿íä õóóðàé ãàçàð, ãîë ãîðõè, äàëàé òýíãèñ çýðýã á¿õèé ë îð÷íû àìüä áèåò¿¿äèéí ãåíåòèêèéí òàðõàëò áàãòàíà.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã åðºíõèéä íü ãåíåòèê òàðõàëò, òºðºë àìüòäûí òàðõàëò, ýêîñèñòåìèéí òàðõàëò ãýñýí ãóðâàí ¿å øàòàíä õóâààäàã.

� Ãåíåòèêèéí òàðõàëò íü á¿õ àìüä áèå îðãàíèçìä áóé ãåíåòèêèéí ÿíç á¿ðèéí

ìýäýýëýëòýé õàìààðàëòàé. Ýíý íü òºðºë ç¿éëñèéí òîî òîëãîé áîëîí òºðºë

ç¿éë õîîðîíä òîõèîäîã.

� Òºðºë àìüòäûí òàðõàëò íü ÿíç á¿ðèéí àìüä òºðºë ç¿éëòýé õàìààðàëòàé.

� Ýêîñèñòåìèéí òàðõàëò íü òºðºë á¿ðèéí àìüäðàõ îð÷èí, àìüä áèåèéí íýãäýë,

ýêîëîãèéí ÿâö õèéãýýä àìüäðàõ îð÷íû ÿëãàà áîëîí ýêîëîãèéí ÿíç á¿ðèéí

¿éë ÿâöèéí ýêîñèñòåì äýõ òàðõàëòòàé õàìààðàëòàé áàéäàã.Àìüä áèåò äîòîðõ òàðõàëòûí ¿ðãýëæèëñýí ¿éë ÿâö íü ýâîëþöè õºãæëèéí ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé. Øèíý ãåíåòèê ººð÷ëºëò ãàð÷, øèíý òºðºë ç¿éë áèé áîëæ, øèíý ýêîëîãèéí ñèñòåì á¿ðýëäýõýä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë íýìýãääýã; õàðèí òºðºë àìüòäûí ãåíåòèêèéí ººð÷ëºëò áóóðàõ, òºðºë ç¿éë ìºõºõ áóþó ýêîñèñòåì àëäàãäàæ, äîðîéòîõîä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë ìºí áóóðäàã. Ýíý íü àìüä åðòºíö áîëîí ¿¿íèé ¿éë ÿâö õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã òîäîðõîé õàðóóëæ áàéíà.

Áàðóóí ªìíºä Àâñòðàëèéí Ýêîá¿ñèéí ñàíàà÷ëàãààñ (2006) èø òàòàâ.

2.2 Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, íèéãýì, óóë óóðõàé

Õ¿ì¿¿íèé àìüæèðãàà, ýð¿¿ë ìýíä, ñàéí ñàéõàí àìüäðàë, áàÿð æàðãàë íü áèîñèñòåì áîëîí

ò¿¿íèé ¿éë ÿâöààñ õàìààðàëòàé. Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë íü áàéãàëü îð÷íûã àìüä

áàéëãàäàã ýêîñèñòåìèéí îëîí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäýñ áºãººä ¿¿íä öýâýð óñààð õàíãàäàã

óñíû õàãàëáàðûã õàìãààëàõààñ ýõëýýä òîîñ õ¿ðòýýëò áà øèì òýæýýëèéí ìº÷ëºã, àãààð

ìàíäëûí õèé áîëîí öýâýð àãààðûã õàìãààëàõ çýðýã áàãòäàã. Õ¿ì¿¿ñ áèä á¿õ õîîë õ¿íñ,

íèëýýäã¿é ýì òàðèà áîëîí áóñàä á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí çýðëýã

áîëîí íóòàãøóóëñàí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äýýñ ãàðãàæ àâäàã. Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë íü

ãîî ç¿é, îþóí ñàíàà, ñî¸ë, àìðàëò, øèíæëýõ óõààíû õýðýãëýýíä àøèã òóñòàé.


Õ¿í òºðºëõòºí áîëîí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîî íü õ¿í á¿ðò

ìàø ÷óõàë áàéäàã, ó÷èð íü ýöñèéí ä¿íä íèéãìèéí á¿õ á¿ëýã áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë

áîëîí ò¿¿íèé íººöººñ õàìààðàëòàé áàéäàã. Çàðèì õ¿í áóñàäòàé õàðüöóóëàõàä áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäëààñ àðàé èë¿¿ øóóä õàìààðàëòàé àæ àìüäðàëûí õýâ ìàÿãòàé áàéäàã áºãººä

òýäíèé ñî¸ë, ò¿¿õ, õóâü õ¿íèé íºõöºë áàéäàë íü áàéãàëü îð÷èí áà ò¿¿íèé ñèñòåìòýé íÿãò

õîëáîîòîé áàéäàã. Õ¿ì¿¿ñ áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã ººð ººðººð îéëãîæ, ¿íýëäýã

áºãººä ýíý íü òóõàéí àðä ò¿ìíèé îíöëîã óëàìæëàë, àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, òóðøëàãàòàé

õîëáîîòîé. Õýäèéãýýð áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëààñ õàìààðàõ íºõöºë áàéäàë îëîí õ¿íèé

õóâüä áóóð÷ áàéãàà ìýò õàðàãäàõ àâ÷ ýíý íü íèéãìèéí á¿õèé ë á¿ëýãò íýí ÷óõàë õýâýýð

áàéíà.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí áèäíèé ìýäýæ áóé àøèã òóñ ìàø èõ áîëîâ÷ ò¿¿íèé òºðºë

á¿ðèéí ýëåìåíòèéí æèíõýíý ÷àíàðûã á¿ðýí òîäîðõîéëîõîä áèäíèé ìýäëýã õÿçãààðëàãäìàë

áàéäàã. ßìàðòàà ÷ ýêîñèñòåì õîîðîíäûí óÿëäàà, õàðèëöàí õàìààðëûí òàëààðõ áèäíèé

íèéòëýã îéëãîëò ñàéæèðñààð áàéíà. Àìü áèåèéí òàðõàëò íü ýêîñèñòåì áîëîí îðãàíèçìä

èë¿¿ óÿí õàòàí áàéäëûã ºãäºã ó÷ðààñ ÷óõàë ¿íý öýíýòýé þì. Ýíý íü õ¿íèé õºíººëòýé

¿éëäëèéí íºëººëëèéã øèíãýýí àâ÷, ñýðãýýõ áàéãàëèéí òîãòîëöîîã õ¿÷èðõýãæ¿¿ëæ, óëìààð

òîãòâîðòîé áàéäëûã ñàéæðóóëäàã.

Áèîëîèéí òàðõàëòàä ó÷ðóóëæ áóé àþóë áîëîí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ñýðýìæëýõ, çîãñîîõ,

äîðîéòîõ ÿâöûã çîõèöóóëàõ àæèëëàãàà ñàéæèðñààð áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýêîñèñòåì¿¿ä

íü õ¿íèé íºëººëëèéí óëìààñ ò¿¿õýíä áàéãààã¿éãýýð ìàø õóðäàöòàé, èõ õýìæýýãýýð

äîðîéòñîîð áàéíà. Ýíý íü õ¿ì¿¿í áèäíèé õàìààð÷ àìüäàðäàã ýêîñèñòåìèéí åðºíõèé

¿éë÷èëãýýí¿¿äýä íîöòîé àþóë ó÷ðóóëäàã.

Óóë óóðõàé íü ãàçàð øîðîîã õºíäºæ, ýâäýõ çýðýã áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàëä îðîí íóòãèéí

áîëîí øóóä íîöòîé íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. ªðãºí õ¿ðýýíèé, øóóä áóñ íºëººëºë íü õîëáîãäîõ

ãàçàð àøèãëàëòûí ººð÷ëºëòººñ ìºí óëáààòàé.

Íºãººòýéã¿¿ð óóë óóðõàéí ñàëáàð íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíò, íºõºí

ñýðãýýëòýä èõýýõýí ìýäëýã, óð ÷àäâàðàà çîðèóëñàí áàéäàã. Óóë óóðõàé íü áèîëîãèéí îëîí

ÿíç áàéäàëä ¿ç¿¿ëæ áóé íºëººëëèéã óäèðäàí çîõèöóóëàõ õàðèóöëàãàà õ¿ëýýãýýä çîãñîõã¿é

ìºí ìýäëýã ÷àäâàð, áóñàäòàé õàìòðàí ãàðãàñàí ñàíàë ñàíàà÷ëàãûã õýðýãæ¿¿ëýõ áàéäëààð

áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ àæèëä ÷óõàë õóâü íýìýð îðóóëàõ áîëîìæòîé.

2.3 ¯éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ íèéãìèéí ëèöåíç Óóë óóðõàé íü èõýâ÷ëýí õîë çàéòàé îðîí íóòàãò ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã áºãººä íóòãèéí

èðãýä íü õ¿ðýýëýí áóé áàéãàëü îð÷íû íººöºä ò¿øèãëýñýí òîãòâîðòîé àìüæèðãàà, õºäºº àæ

àõóéí àìüäðàëûí äàäàëòàé áàéäàã. Èéì íºõöºëä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí õ¿ì¿¿íèé

(íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí) õýìæ¿¿ð ÷óõàë áàéäàã. ßëàíãóÿà õºãæèíã¿é óëñ îðíû õºäºº

îðîí íóòàãò èéì áàéäàã, ººðººð õýëáýë òóõàéí îðîí íóòãèéí èðãýä á¿õýëäýý áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäàë, ýêîñèñòåìèéí ¿éë÷ëýë¿¿äýýñ øóóä õàìààðàëòàé àìüäàðäàã òóë óóðõàéí

àæèëëàãààã õ¿íä õ¿ëýýæ àâäàã.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí äîðîéòîë, ýêîñèñòåìèéí àëäàãäàëä îëîí íèéò àíõààðàë

òàâüæ áóéí ä¿íä ñàíàë ñàíàà÷ëàãà èõýýð íýìýãäýæ áàéíà. ¯¿íä èðãýíèé íèéãýì, îðîí

íóòãèéí èðãýäèéí àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíààñ ýõëýýä ýêîñèñòåìèéã õàìãààëæ, õàäãàëàõ,

íºõºí ñýðãýýõ çîðèëãîòîé îëîí óëñûí, ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí õóóëü, áîäëîãî,


æóðàì çýðýã áàãòàíà. Óóë óóðõàéí êîìïàíèóä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ íèéãìèéí ëèöåíçýý

àâ÷, õàäãàëàõûí òóëä áèîëîãèéí îäîî áóé îëîí ÿíç áàéäëûã õàäãàëæ õàìãààëàõ, óäèðäàí

çîõèöóóëàõ õàòóó àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàé ãýñýí îëîí íèéòèéí õ¿ëýýëò, øààðäëàãûã

õ¿ëýýí àâ÷, õàðèó àðãà õýìæýý àâäàã. Òóõàéëáàë:

� Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íýò ÷àíàðààñ õàìààðàí “¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ

áîëîõã¿é” ãýõ øèéäâýð ãàðãàõ, ýíý íü õºíäºãäººã¿é ýñâýë øèíæëýõ óõààíä

÷óõàë ãàçàð íóòàã, óñòàæ áóé àìüä àìüòíû îð÷èí íºõöºë ýñâýë óóë óóðõàéí ¿éë

àæèëëàãàà ýêîëîãèéí ¿éë÷èëãýýíä ýðñäýë ó÷ðóóëàõ çýðãýýñ óëáààòàé.

� Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí íºëººëëèéã áóóðóóëàõ áóþó çàéëñõèéõ òàë äýýð ñóóðü

ìýäýýëýë äóòóó áàéõ ýñâýë øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë òîäîðõîé áóñ áàéãààãààñ

óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿å øàòûã ººð÷ëºõ; ìºí áîëîìæòîé áîë ¿éë àæèëëàãàà

ÿâóóëæ áàéãàà ãàçðóóäàä íºëººëëèéã áàãàñãàæ áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿ð

ä¿íã ýåðýãýýð ºñãºí íýìýãä¿¿ëýõ.

Çîõèöóóëàõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, íóòãèéí àðä èðãýä çýðýã ãîë îðîëöîã÷ òàëóóäàä íèéöñýí

áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí õàðèóöëàãàòàé ìåíåæìåíò íü óóë óóðõàéí ñàëáàðûí òýðã¿¿í

òóðøëàãà-òîãòâîðòîé õºãæëèéí ãîë õýñýã þì. Ýäãýýð îðîëöîã÷ òàëòàé õàìòðàí àæèëëàõ

òàëààð Îðîí íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîî áà õºãæèë áîëîí Íóòãèéí àðä èðãýäòýé õàìòðàõ íü òýðã¿¿í òóðøëàãûí ãàðûí àâëàãóóäàä äýëãýðýíã¿é äóðäñàí.

ÆÈØÝÝ: Òàéâýñò ê¿¿ëæàðîî óóðõàéí îðîí íóòãèéí èðãýäèéí õàìòûí àæèëëàãààÒàéâýñò ê¿¿ëæàðîî óóðõàé íü Ïåðò õîòîîñ õîéä ç¿ãò 170êì-ûí çàéä áàéðëàäàã áºãººä

õ¿íä ýðäýñ áàÿæìàë ¿éëäâýðëýäýã. Óóðõàéí òàëáàéã áàðèõäàà Çàñãèéí ãàçàð áîëîí

íóòãèéí àðä èðãýäòýé íÿãò õàìòðàí àæèëëàæ, òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàð÷ìóóäûã

õýðýãæ¿¿ëñíýýð òóñ óóðõàé “2006 Banksia Awards” øàãíàëûã ýðäýñ áàÿëàãûí êàòåãîðîîð

õ¿ðòæýý. Òàéâýñò ê¿¿ëæàðîî óóðõàé òýðã¿¿í òóðøëàãûí àðãà÷ëàëûã õýðýãæ¿¿ëñýíýýð

íóòãèéí àðä èðãýäèéí äýìæëýãèéã èõýýõýí àâñàí áºãººä ýíý íü ýðãýýä òóõàéí

êîìïàíèéí “¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ íèéãìèéí ëèöåíçèéã” èë¿¿ áàòàëãààæóóëàâ.

Ïåðò õîòûí àìüòíû õ¿ðýýëýí, Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ãàçàð áîëîí îðîí íóòãèéí

ñóðãóóëèóäòàé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëæ áóé áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òàëààðõ õàìòûí

àæèëëàãààíààñ òýä ¿¿íä õýð ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë ºã÷ áóéã õàðæ áîëíî. Òýä Áàéãàëü

õàìãààëàë áà ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí (CALM) “Áàðóóíû Õàìãààëàëò” õºòºëáºðèéí

¿éë àæèëëàãààíû äýìæëýãýýð á¿ñèéí ¿íýãíèé òîî òîëãîé áóóðñàí áîëîõûã òîãòîîæ,

óëìààð Íàìáóíã áàéãàëèéí öîãöîëáîðò Òàììàð ìóæèéí èìæ, ºìíºäèéí áîð òîì

õàðõ (quenda), Ø¿¿ðýí ñ¿¿ëò áåòòîíã (woylies) çýðýã àìüòäûã àìæèëòòàéãààð áóöààí

òàâüæýý.


Ç¿¿í ãàð òàëààñ: Áàéãàëü îð÷íû ñàéä Ìàðê ÌêÃîâàí, Äýä ñàéä Êàòè Õåíáåê, Äýâèä ×àðëç (Òàéâýñò) ø¿¿ðýí ñ¿¿ëò áåòòîíãòîé õàìò Íàìáóíã áàéãàëèéí öîãöîëáîð ãàçàðò áàéíà.

Ïåðò õîòûí àìüòäûí õ¿ðýýëýíòýé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëäýã

“Óóòàò àìüòäûí øºíèéí ìºðäºëò” õºòºëáºð íü

àìüòíû àéìãèéã õàìãààëàõàä íóòãèéí àðä, èðãýäèéã

õàìðóóëñàí. Îðîí íóòãèéí ñóðãóóëèóäòàé õàìòàð÷ àæèëëàõ íü õ¿¿õä¿¿äýä áàéãàëü

îð÷íû áîëîâñðîë îëãîæ ìºí ãàçðûã íºõºí ñýðãýýõã¿éãýýð óõàõ çýðýã ¿éëäëèéã

áóóðóóëàõàä òóñëàâ.

Ê¿¿ëæàðîî óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà íü òýðã¿¿í òóðøëàãà-òîãòâîðòîé õºãæëèéí îëîí

àðãà÷ëàëä ñóóðèëäàã. Òóõàéëáàë:

� Óðãàæ áîëîâñîðñîí óðãàìëûí ¿ðèéã õàÿãäàõààñ íü ºìíº õóðààõ.

� Ãàçðûí òîãòîö áîëîí íºõºí ñýðãýýëòýä íºëººëäºã ìàòåðèàëóóäûã (ºíãºí

õºðñ, øàâàð õó÷äàñ, áîëîâñðóóëñàí ìàòåðèàë) òóñãààðëàõ, ÿëàíãóÿà íàðèéí

øèðõýãòýé øàâàðëàã áîäèñ áîëîõ íàíãè øàâðûí òîãòöûã çîõèöóóëàõ.

� Îðîí íóòãèéí íýí õîâîð óóòàò àìüòäûã îéðîëöîîõ áàéãàëèéí öîãöîëáîðò

ãàçàðò í¿¿ëãýí ñóóðüøóóëàõ àæèëëàãààã äýìæèõ.

� ¯ð õóðààëò áîëîí áóñàä àæèë ¿éë÷èëãýýã õèéõäýý îðîí íóòãèéí áèçíåñ

ýðõëýã÷èäòýé õàìòðàõ. Òóõàéëáàë Òàéâýñò íü Áèëëèí¿é îðîí íóòãèéí

íèéãýìëýãòýé õàìòðàí àæèëëààä 12 æèë áîëæ áàéãàà áºãººä ñàÿ ãàðóé

àâñòðàëè äîëëàðûí ¿íý á¿õèé ¿ð õóðààæ, 700 ãà ãàçðûã óðãàìàëæóóëñàí.

� Áîëîâñðîëûí òºñºë, áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíò, îðîí íóòãèéí

áàéãóóëëàãóóäûã äýìæèõ çýðýã îëîí ÷èãëýëýýð íóòãèéí àðä èðãýäòýé õàìòðàí

àæèëëàñààð áàéíà.

Òàéâýñò ê¿¿ëæàðîî óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä

õýðýãæ¿¿ëñýí áàéãàëü îð÷íû áîëîí îðîí íóòãèéí õºãæëèéí

ñàíàà÷ëàãóóäûí òàëààð íýìýëò ìýäýýëëèéã www.tiwest.

com.au õàÿãààð îðæ ¿çíý ¿¿.

Ç¿¿í òàëààñ: Áèëëèí¿é îðîí íóòãèéí õºòºëáºðèéí Êàäå Õîðíåëë, Ìàë Ðàéäåð, Êåí Êàïåñâýëë íàð.


Óóë óóðõàéí ñàëáàð áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãà òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîäëîãûí õýä õýäýí

õàìðàõ õ¿ðýýã òîäîðõîéëñîí íü òýðã¿¿í òóðøëàãûã èë¿¿ ñàéæðóóëàõ ò¿ëõýö áîëæ áàéíà.

Óóë óóðõàé, ìåòàëëûí îëîí óëñûí çºâëºë 2003 îíä Òîãòâîðòîé õºãæëèéí 10 çàð÷ìûã

áàòàëñàí áºãººä ¿éëäâýðëýëèéí ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã ñòðàòåãèéí õàìðàõ õ¿ðýýíä (ICMM,

2003) òîãòâîðòîé õºãæèëòýé õîëáîõûã çîðèâ. ÓÓÌÎÓÇ-èéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí õàìðàõ

õ¿ðýýíä ãèø¿¿í êîìïàíèóä “áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ, ãàçàð àøèãëàõ

òºëºâëºãººíèé öîãö àðãà õýìæýýíä õóâü íýìýð îðóóëàõ” øààðäëàãàòàé ãýæ òóñãàæýý.

ÓÓÌÎÓÇ-èéí õ¿ëýýñýí ¿¿ðýãò ¿éë àæèëëàãààíû äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõèéí òóëä Àâñòðàëèéí

Àøèãò ìàëòìàëûí çºâëºëººñ ¯ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ -Òîãòâîðòîé õºãæèëä Àâñòðàëèéí àøèãò ìàëòìàëûí ñàëáàðûí õàìðàõ õ¿ðýý áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëñàí (MCA 2004).

Àâñòðàëèéí Àøèãò ìàëòìàëûí çºâëºëèéí ãèø¿¿ä ¯ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ õàìðàõ õ¿ðýýíä

¿¿ðýã õ¿ëýýõ íºõöºëòýé õýäèé ÷ ãèø¿¿í áóñ êîìïàíèóä ìºí ¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé.

Ýíý íü ¿éë àæèëëàãààíû á¿õ ¿å øàòààð äàìæóóëàí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí

ìåíåæìåíò á¿õèé òîãòâîðòîé õºãæëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöëèéã óã ñàëáàðò îëãîäîã áºãººä

¿¿íèéã òîãòìîë ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé.

2.4 Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéí áèçíåñèéí íºõöºë áàéäàë

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíò íü ç¿éä íèéöñýí, ¸ñ ñóðòàõóóíòàé ¿¿ðýã

õàðèóöëàãà òºäèéã¿é áèçíåñèéí à÷ õîëáîãäîëòîé. Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë íü áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäàë áîëîí ¿¿íèé ¿íý öýíýýñ õýýõýí õàìààðäàã. Ýð¿¿ë ýêîñèñòåìèéí ¿éë÷ëýë

íü áîëîâñðóóëàõ àæèëëàãààíä àøèãëàõ óñ çýðýã ãîë ò¿¿õèé ýäýýð õàíãàäàã. Õàÿãäëûã

öýâýðø¿¿ëýõ, õÿíàí çîõèöóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà, öàã àãààð, ãàçàð íóòãèéí òîãòâîðòîé

áàéäëààñ õàìààðàëòàé áàéäàã.

¯éë àæèëëàãàà íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàëä ó÷ðóóëàõ íºëººëëººñ ñàéòàð ñýðãèéëæ,

¿¿íèéã áóóðóóëàõã¿é áîë áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíä íèëýýä íºëººëæ áîëîõóéö àþóë,

ýðñäýë ó÷èðäàã. Óðüä íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ºðòãèéã

íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýíä òóí áàãà òóñãàäàã áàéâ. Òèéíõ¿¿ ¿ð ä¿í ìóóòàé øèéäâýð

ãàðãàæ áàéñàí íü ýðãýýä óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí íýð õ¿íäýä ñºðãººð íºëººëäºã

áàéñàí. Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòýä ñàíàà÷ëàãàòàé, èðýýä¿éã õàðñàí àðãà

õýìæýý àâ÷, ò¿¿íèéã õàìãààëàõ íèéãìèéí ÷óõàë ¿¿ðãýý õ¿ëýýõ íü óóë óóðõàéí ñàëáàðûí

òýðã¿¿í òóðøëàãà-òîãòâîðòîé õºãæèëä òóí ÷óõàë þì.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òàëààð õàíãàëòòàé àðãà õýìæýý àâààã¿éãýýñ áèçíåñò ó÷èð÷

áîëçîøã¿é ýðñäýë, íºëººëºë:

� Õÿíàæ øàëãàõ çîõèöóóëàëò, òºëáºð òîîöîî íýìýãäýõ.

� Íºõºí ñýðãýýõ, øèíý÷ëýõ áîëîí ¿éë àæèëëàãààã õààõ çàðäàë íýìýãäýõ.

� Íóòãèéí èðãýä, èðãýíèé íèéãýì, îðîëöîã÷ òàëóóäààñ íèéãìèéí ýðñäýë, äàðàìò

èðýõ.

� Ò¿¿õèé ýäèéí àøèãëàëò õÿçãààðëàãäìàë áàéõ (óóðõàéí àæèëëàãààíû ýõýí ¿åä ìºí

¿éë àæèëëàãààíû õóãàöààã ñóíãàõ ¿åä ãàçàð àøèãëàõ çºâøººðºë àâàõ ãì).

� Ñàíõ¿¿æèëò, äààòãàëûí áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë áàéõ.


Çàðèì ¿åä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òîäîðõîé íºõöºë áàéäàëòàé õîëáîîòîé áàéãàëü

îð÷èí, ñî¸ëûí ¿íýò áàéäàë íü õàéãóóë, óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîã¿é,

¿¿íýýñ ãàäíà áàéõ ÿâäàë áèé. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä çàðèì êîìïàíè õàéãóóë, óóðõàéí ¿éë

àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä ãàðäàã áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí áîëîìæèò àñóóäëóóäûã ýõëýýä

íÿãòàëæ, ñóäàëæ ¿çýõ àëõìóóäûã õèéæ áàéíà. Ýíý ìýäýýëëèéã áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ

áàéäëûí ¿íýëãýýíèé áîëîìæèò “äóòàãäàë, ñóë òàë” áîëîí õºðºíãº îðóóëàëòûí ýðñäëèéã

òîäîðõîéëîõîä àøèãëàæ áîëîõ áºãººä óëìààð íèéãýì, ýäèéí çàñàã, áàéãàëü îð÷íû ýðñäýë

áóóðäàã. Ýíý íü ìºí öàã õóãàöàà, íººöèéã õýìíýæ òºñºë õýðýãæèõ ¿éë ÿâöàä ¿íäýñëýí

øèéäâýð ãàðãàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí íààøòàé, ñàíàà÷ëàãàòàé ìåíåæìåíò íü äàðààõ áîëîìæ, ¿ð

àøãèéã àâ÷èðäàã:

� Çîõèöóóëàõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãóóäòàé ñàéí õàðèëöààòàé áàéñíààð çºâøººðºë

àâàõ ÿâö ò¿ðãýñ÷, àñóóäàë áóóðäàã.

� Õ¿ëýýõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãà, ýðñäýë áóóðíà.

� Îðîí íóòãèéí èðãýä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäòàé õàðèëöàà, ò¿íøëýë ñàéæèðíà.

� Àæèë÷äûí óðàì çîðèã, èòãýìæòýé áàéäàë ñàéæèðíà.

Ýäãýýð øàëòãààíû óëìààñ àøèãò ìàëòìàëûí ñàëáàð íü áàéãàëèéí íººöèéã õàìãààëàõ,

òîãòâîðòîé ýçýìøèõ îëîí àðãà õýìæýýã îëíîîð õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. “Ýêâàòîðûí

çàð÷ìóóä”-ûí íèéãýì áîëîí áàéãàëü îð÷íû ñàéí äóðûí ñòàíäàðòóóä ãì îëîí óëñàä

õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí çàð÷èì, ñòàíäàðòóóäûã ìºðäºõºä

Îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí êîðïîðàöè, Äýëõèéí áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí õóâèéí áàéãóóëëàãà çýðýã

îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí äýìæëýãèéã àâàõ íºõöºë á¿ðäñýí. Òýðã¿¿ëýã÷ ñàíõ¿¿ãèéí

çýýëä¿¿ëýã÷, ýêñïîðò çýýëèéí àãåíòëàãóóä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí íºëººëëèéí

¿íýëãýýã ñàíõ¿¿ãèéí ãîë øèéäâýðòýý òóñãàõ ÿâäàë íýìýãäñýýð áàéíà. Ýäãýýð ñàíõ¿¿ãèéí

áàéãóóëëàãà áàéãàëü îð÷íû ¿íýëãýýã ýðñäëèéí ìåíåæìåíòèéí åðºíõèé ¿éë ÿâöûí ãîë

õýñýã áîëãîæ áàéíà.

Óóë óóðõàéí êîìïàíèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéí ºíäºð ñòàíäàðòàä

íèéöýõ ÷àäâàðûã ºðñºëäºõ¿éö äàâóó òàë ãýæ òîîöîõ õàíäëàãà ìºí íýìýãäñýýð áàéíà.

Óëìààð áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã çîõèöóóëàõ íàðèéí áîäëîãî, çàð÷ìûã áîëîâñðóóëæ

áóé êîìïàíèóäàä ãàçàð ò¿ðýýñëýõ çýðýã áîëîìæ èë¿¿ îëãîãääîã.

2.5 Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí àþóë, áîëîìæóóä

Àâñòðàëèä äýëõèéí õýìæýýíèé áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë èõ áèé. Áóñàä óëñ îðîíòîé

õàðúöóóëàõàä 98%-èàð èë¿¿ èõ îíöãîé ñ¿¿í òýæýýëòýí, ñýýð íóðóóã¿é àìüòàí, öýöýãò

óðãàìëûí ç¿éë áàéäàã. Àìüä ÷óëóóæñàí îëäâîðóóä, Ñèäíåéí îðîéëöîîõ íàðñ (Wollemi

Pine) çýðýã íü Àâñòðàëè òèâèéí áàéãàëèéí áàÿëãûã õàðóóëæ áàéíà.

Ýíýõ¿¿ áàÿëàã íü ìºí ñîðèëò áýðõøýýë äàãóóëäàã. Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã çîõèöóóëàõàä

òóëãàðäàã ãîë áýðõøýýë áîë àíãèëàë ç¿éí àðãààð õóãàöààã òîîöîõîä õÿçãààðëàãäìàë

áàéäàã íºõöºë áºãººä Àâñòðàëè Óëñûí òºðºë ç¿éëñèéí äºíãºæ äºðºâíèé íýãèéã ìýääýã

áàéíà (PMSEIC 2005). Àøèãò ìàëòìàëûí ñàëáàðò ýíý íü óóë óóðõàéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç

áàéäëûí óðüä÷èëñàí ¿íýëãýýíèé, ÿëàíãóÿà áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òîäîðõîé áóñ


áàéäëûã õàðóóëæ áàéíà.

(Çàñàã çàõèðãàà, îðîí íóòãèéí èðãýä, ñóäëàà÷èäòàé õàìòðàí) áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí

àþóëûã áîëîìæ áîëãîõîä ã¿éöýòãýõ ÷óõàë ¿¿ðýã áèçíåñò ò¿ëõ¿¿ ãàð÷ èðñýýð áàéíà. Ãàçàð

öýâýðëýõ, ãàçðûí òîãòâîðòîé áóñ ìåíåæìåíò, øèíýýð íóòàãøóóëàõ òºðºë ç¿éëñ, ãàçðûã

õýñýã÷ëýí õóâààõ çýðýã àæèëëàãàà ñ¿¿ëèéí 200 æèëèéí õóãàöààíä èõýýð íýìýãäñýíèé

óëìààñ áèé áîëñîí íºëººëëèéã ñòðàòåãèéí ýäãýýð ò¿íøëýëýýð äàìæóóëàí áóóðóóëæ,

áîëîìæòîé áîë ñýðãýýõ õýðýãòýé. Àâñòðàëèéí áèçíåñ ¿íäñýí ñàëáàðóóäûí íýã áîëîõ óóë

óóðõàéí ñàëáàð íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõàä òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.

Áàéãàëü îð÷íû òàéëàíä (2006) äóðäñàí÷ëàí Àâñòðàëè Óëñûí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàëä

ó÷èð÷ áóé ãîë àþóë áýðõøýýë:

� Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíý (ÿëàíãóÿà îëîí òºðëèéí ç¿éë, ýêîñèñòåìèéí

¿¿ðýã), ýêîñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãààí äàõü òýäíèé ¿¿ðãèéí òàëààðõ îéëãîëò áàãà.

� Àâñòðàëè Óëñûí îðîí íóòãèéí ñàéí ñàéõàí áàéäàëä òºðºë ç¿éëñ, ýêîñèñòåìèéí

¿ç¿¿ëñýí õóâü íýìðèéã äóòóó ¿íýëýõ.

� Ãàçðûã öýâýðëýí ÷ºëººëºõ (áàãàñ÷ áóé õýäèé ÷), ãàëûí äýãëýìèéã ººð÷ëºõ, íèéò

áýë÷ýýðèéí à÷ààëàë, ºíãºí õºðñ, ãàçðûí ýëýãäýë, ÿíç á¿ðèéí àþóëòàé àæèëëàãàà,

õîëáîãäîõ áóñàä íºëººëëèéí óëìààñ ãåíåòèê, òºðºë ç¿éë, ýêîñèñòåì áîëîí

ãàçðûí ò¿âøèíä àëäàãäàë ãàðñààð áàéãàà ÿâäàë.

� Óðãàìàë, àìüòàí, îðãàíèçìûí íºëººëºë, ÿëàíãóÿà àþóëòàé óðãàìëûí òºðºë,

õîðòîé óðãàìàë, àþóëòàé àðààòàí àìüòàí, óðãàìàë, àìüòíû ºâ÷èí ãì.

� Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äèéí öàã àãààðûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ Àâñòðàëè Óëñûí îëîí

ñàëáàðò õóð òóíàäñûí õýìæýý áàãàñ÷, óñíû ººð÷ëºëò ÿâàãäàæ áàéíà.

� Õýñýã÷ëýí õóâààõ, òýíöâýð àëäàãäàõ íü ñèñòåìèéí ÷àäàìæ áîëîí õîëáîãäîõ

ýêîñèñòåìä íºëººëæ áàéíà.

Óñòàæ ¿ã¿é áîëîõ ÿâäàë ìºí ÷óõàë àñóóäàë áîëæ áàéíà, ó÷èð íü àëèâàà òºðºë ç¿éë

àëäàãäàõàä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë áóóðäàã. Öýâýð ýäèéí çàñãèéí õýëëýãýýð óñòàæ

¿ã¿é áîëîõ íü àëäàãäñàí áîëîìæ (ýð¿¿ë ìýíäèéí øèíý ýñâýë ººð á¿òýýãäýõ¿¿í ãì) ãýäýãòýé

àäèë áºãººä íèéãìèéí öîãö ñàéí ñàéõàí áàéäëûã àëäàãäóóëäàã. Óñòàæ ¿ã¿é áîëîõ íü ìºí

îðîí íóòàãò ÿëàíãóÿà òóõàéí òºðºë ç¿éëä øàøèí ýñâýë îþóí ñàíààãààð áàòòàé õîëáîãäñîí

íºõöºëä òóí ÷óõàë íºëººëºë ¿ç¿¿ëäýã.

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä îðîí íóòãèéí èðãýä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàëä èë¿¿ àíõààðàë

õàíäóóëæ áàéãàà íü Àâñòðàëèä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿ð àøèãòàé ñóäàëãàà,

ìåíåæìåíòýä øààðäëàãàòàé óäààí õóãàöààíû ¿¿ðýã, çîðèóëàëò äóòàãäàæ áóéã õàðóóëæ

áàéíà. Óóë óóðõàéí ñàëáàðò äàðààõ ìåõàíèçìýýð äàìæóóëàí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã

õàìãààëæ, ñýðãýýõ ÷óõàë áîëîìæóóäûã àøèãëàæ áàéíà.¯¿íä:

� Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã ñóäàëæ áóé ñóäëàà÷, óóðõàéí òºëººëºë, çºâëºõ¿¿äèéã

äýìæèõ (¿íý öýíý, íºëººëëèéã ¿íýëýõ, àþóëûí ìåíåæìåíò, ººð÷ëºëòòýé ãàçàð

íóòàãò ¿íý öýíèéã ñýðãýýõ ãì).

� Ýäãýýð öîãö àñóóäàëä òóñàëæ ÷àäàõóéö õ¿íèé íººö, óð ÷àäâàð, ìýäëýãèéã

õºãæ¿¿ëýõ.

� Àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä îðîí íóòãèéí èðãýä, áàéãàëü õàìãààëàõ áóñàä


áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ.

� Äàäëàãàæóóëàõ, ìàãèñòðûí ñóðãàëò, õàìòðàí àæèëëàõ çýðãýýð äàìæóóëàí

áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíä çàëóó òºãñºã÷äèéã äýìæèí

õàìðóóëàõ.

� Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíã á¿ðä¿¿ëýõ ºãºãäºë ìýäýýëëèéã

áîëîâñðóóëæ, øèíý÷èëæ, Çàñàã çàõèðãàà, ñóäëàà÷èäòàé õóâààëöàõ (Áàðóóí

Àâñòðàëèéí “Àëêîà Ôðîãóà÷ õºòºëáºð, Áàðóóí Àâñòðàëèéí îéí õýëöëèéí

ìýäýýëëèéã õóâààëöàõ ãì).

� Ñóäàëãààíû ãîë îëîëòûã õýâëýí íèéòýëæ õóâààëöàõ, òóõàéëáàë Çàñãèéí ãàçàð,

óóë óóðõàéí ¿éëäâýðèéí õàìòðàí áîëîâñðóóëñàí “Pilbara Bibliographic Database”

ìýäýýëëèéí ñàí.

� Ñàëáàðûí áèîëîãè÷/ýðäýìòýí áîëîí ãàçàð, óñ, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý

öýíèéã óäèðäàí çîõèöóóëàõ õàðèóöëàãà á¿õèé àëáàí òóøààëòíóóäûí õîîðîíäûí

óÿëäàà õîëáîîã äýìæèõ.

� Òýðã¿¿í òóðøëàãûí ñóäàëãàà, ¿éë ÿâöûã õºãæ¿¿ëýõ áàéäëààð óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ.

Áàðóóí Àâñòðàëè, Øèíý ªìíºä Óýëüñ, Âèêòîðèà, Êâèíñëåíä çýðýã çàðèì ìóæèä õîð

õºíººëèéã áóóðóóëàõ, õîõèðëûã íºõºí òºëºõ òàëààð èë¿¿òýé àíõààðàõ áîëæýý (4.3-ûã

õàðíà óó). Õîð õºíººëèéã áóóðóóëàõ ãýäýã íü åðºíõèéäºº áàéãàëü îð÷íû (øóóä áîëîí øóóä

áóñ) õîð õºíººëèéí íºëººíººñ ñýðãèéëýõ, áóóðóóëàõ, áàðàãäóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã õýëäýã.

Õîõèðëûã íºõºí òºëºõ ãýäýã íü çàéëñõèéõ áîëîìæã¿é õîð õºíººëèéã áàðàãäóóëàõ çîðèëãî

á¿õèé ¿éë àæèëëàãààã õýëíý. Ýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àâààñ áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí

¿íý öýíèéã õàìãààëàõ áàéäëààð àøèãò ìàëòìàëûí íººöºä òýíöâýðòýé õàíäàõ áîëîìæòîé

áîëäîã. Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíòèéí òóðøëàãûã õýðýãæ¿¿ëýí

ýäãýýð àðãà õýìæýýã öààøèä óëàì ñàéæðóóëñàíààð óóë óóðõàéí ñàëáàðò èë¿¿ èõ áîëîìæ

áèé áîëíî.


3.0 ̄ ÍÝËÝÕ, ÒªËªÂËªÕ

ÃÎË ÑÀÍÀÀ

� Óóë óóðõàéí êîìïàíè àëèâàà ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõààñ ºìíº òóõàéí îðîí íóòàãò

áóé áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéã òîãòîîæ, ãîë ýðñäëèéã òîäîðõîéëîí,

ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº, íºõºí ñýðãýýõ áîëîí ¿éë àæèëëàãààã õààõ òóõàé

çîðèëòóóäûã áîëîâñðóóëñàí áàéõ õýðýãòýé.

� Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíýòýé ãàçàð íóòàãò ÿâóóëæ áóé óóðõàéí

àæèëëàãààã àëèâàà çîõèöóóëàëòààð ýñâýë óäèðäàìæèéã ñàéí äóðààð õýðýãæ¿¿ëýõ

áàéäëààð õààæ áîëîõ þì.

� Ãàçàð íóòãèéí òºðõ áàéäëûí òàëààðõ òºëºâëºãºº íü óóë óóðõàéí êîìïàíèéã

¿éë àæèëëàãààíûõ íü øóóä áîëîí øóóä áóñ íºëººëëèéã õî¸óëàíä íü àíõààðëàà

õàíäóóëàõ áîëîìæ îëãîäîã.

� Òºëºâëºõ ÿâöàä íºëººëëèéã á¿õýëä àíõààðàõ õýðýãòýé.

� Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéã îíîâ÷òîé áîëãîõûí òóëä ýðñäëèéí

¿íýëãýýíèé ¿éë àæèëëàãààã íºëººëëèéí ¿íýëãýýòýé íÿõóóð õîëáîí, øèéäâýð

ãàðãàõ ÿâöàä á¿õ õîëáîãäîõ ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâ÷, àøèãëàõ õýðýãòýé.

� Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí çîðèëòóóäûã á¿õ îðîëöîã÷ òàëòàé çºâëºëäºí

áîëîâñðóóëæ, óóðõàéã õààõ òºëºâëºãººíèé çîðèëãóóäòàé õîëáîõ õýðýãòýé.

� Óóðõàéã õààõ òºëºâëºëòèéí ¿åèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéã

õàìãààëàõ òîãòâîðòîé ìåíåæìåíò íü ¿ðãýëæèëñýí ¿éë ÿâö þì. Òýðã¿¿í òóðøëàãàä

ýíý íü òºñëèéí òºëºâëºëò, àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýõ ¿åýñ ýõëýýä ¿éë

àæèëëãààíû òóðøèä ¿ðãýëæëýõèéã øààðääàã.

3.1 Ñóóðü ìîíèòîðèíãèéí åðºíõèé òîéì

Óóë óóðõàéí êîìïàíèóä àëèâàà ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõààñ ºìíº òóõàéí ãàçàð íóòàã äàõü

áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéã òîäîðõîéëîõ õýðýãòýé. ̄ ¿íä íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí

õ¿÷èí ç¿éëñ íºëººëºõ áºãººä ¿ð ä¿íãèéí ìýäýýëýë íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ãîë

ýðñäë¿¿äèéã òîãòîîõîä áîëîí ìåíåæìåíòèéí õºòºëáºðèéí ¿ð ä¿íòýé òºëºâëºãºº, íºõºí

ñýðãýýëò, ¿éë àæèëëàãààã õààõ àæèëëàãààíä ÷óõàë þì.

Ñóóðü ìîíèòîðèíãä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí çàðèì ýëåìåíòèéí òýíöâýðò

áàéäëûã àëäàãäóóëàõã¿éãýýð ñóäëàõ àæèëëàãàà áàãòäàã. Ñóóðü ìîíèòîðèíãä ÿìàð ç¿éëñ

øààðäëàãàòàéã òîãòîîõûí òóëä òóõàéí áàéãàëü îð÷íû íºëººëëèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéã îéëãîõ

íü ÷óõàë. Ñóäàëãàà, ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºð¿¿äèéã õàéãóóë, óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû

øóóä áîëîí øóóä áóñ íºëººëºë ò¿¿í÷ëýí îðîí íóòàã, á¿ñèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí


¿íý öýíýä àþóë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é àëèâàà õ¿÷èí ç¿éëñýýñ ÿëãàõ õýðýãòýé.

Ñóóðü ìîíèòîðèíãèéí ýõíèé ¿å øàòàíä îðîí íóòàã, á¿ñ, ¿íäýñíèé áîëîí îëîí óëñûí

õýìæýýíä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéí òàëààðõ áîëîìæòîé ñóóðü ìýäýýëëèéã

õÿíàæ ¿çýõ àæèëëàãàà áàãòäàã. Çàñãèéí ãàçðûí çàðèì àãåíòëàãóóä ººð áèî á¿ñ íóòãóóäûí

áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òàëààðõ ñóóðü óäèðäàìæóóäûã õýâë¿¿ëñýí (Áàéãàëü îð÷íûã

õàìãààëàõ àãåíòëàã, 2004à,á ãì). Ýíý íü ¿íýëãýýíèé äîîä ñòàíäàðòûã áàòàëãààæóóëæ, îðîí

íóòãèéí ñóóðü ñóäàëãààã ºðãºí õ¿ðýýíä á¿ñèéí õýìæýýíä äýìæäýã. Ãàçàð íóòãèéí òºðõ

áàéäëûí òàëààðõ òºëºâëºãººã õýñýã 3.3-ò äóðäñàí áîëíî.

Óóë óóðõàéí ñàëáàð íü õàéãóóë, óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ òóõàéí îðîí íóòàãò õèéõ

áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ñóäàëãàà, øèíæèëãýýã ¿ðãýëæ ñàíõ¿¿æ¿¿ëäýã. ßëãààòàé á¿ñ

íóòãèéí öîãö ìýäýýëëèéã õàðüöóóëàõàä ãàðàõ áýðõøýýëèéã ¿ë õàðãàëçàí îëîí îðîëöîã÷

òàëóóä õàìòðàí àæèëëàõ áîëîìæèéã ýðýëõèéëñýýð áàéíà.

¯íäýñíèé õýìæýýíä ñòàíäàðòóóäûí òîãòâîðòîé áàéäëûã äýìæñýí àðãà õýìæýýã àâñààð

áàéíà (Óðãàìëûí òàëààðõ ¿íäýñíèé ìýäýýëëèéí ñèñòåì (NVIS), BIOCLIM, ñòàíäàðòóóäûã

òºëºâëºõ, òºðºë ç¿éëñèéí æàãñààëò ãì). Ýíý íü óðãàìàë, ºâ÷èí, àìüòíû áàéãàëü îð÷èíä

¿ç¿¿ëæ áîëçîøã¿é àþóëûã á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä òîãòîîõîä òóñëàõ þì.

Çàñãèéí ãàçðûí ìýðãýæèëòýí ñóäëàà÷èä, çºâëºõ ýðäýìòýä, óóë óóðõàéí îëîí êîìïàíèéí

õàìòûí ñóäàëãàà øèíæèëãýý íü ãåîëîãè, ºíãºí õºðñ, ãàçàð íóòàã, öàã àãààð, ýêîñèñòåì

õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîíû òàëààðõ îéëãîëòûã íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. Ýíý íü óðãàìàë

ñóäëàà÷, ýêîëîãè÷, îé õàìãààëàã÷, óñ ñóäëàà÷, ãåîëîãè÷, ãåîìîðôîëîãè÷, õºðñ ñóäëàà÷äûí

õàìòàðñàí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íòýé õàìòûí õ¿÷èí ç¿òãýëèéã õàðóóëæ áàéíà.

3.2 Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã, õîðèîòîé á¿ñÁèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéã óäààí õóãàöààíä õàäãàëæ õàìãààëàõûí òóëä

õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéã òîãòîîæ, õÿçãààðëàãäìàë àøèãëàëòûã äýëõèé äàÿàð àíõààð÷

áàéíà. Îäîîãèéí õóóëü òîãòîîìæ íü óóë óóðõàéã áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíý,

òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãààñ òóñãààðëàäàã. Òèéì òîõèîëäîëä óóë óóðõàé áîëîí

ãàçàð, óñíû àøèãëàëò íü áàéãàëü îð÷íû óäààí õóãàöààíû òîãòâîðòîé áàéäàëòàé íèéöýõ

ó÷èðòàé.

Àæ ¿éëäâýð, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä îëîí óëñûí êîíâåíö, ãýðýý õýëöëýýð

äàìæóóëàí ¿íäýñíèé áîëîí îëîí óëñûí õýìæýýíä õîðèîòîé á¿ñèéí òóõàé óäèðäàìæ

ãàðãàõûã ò¿ëõ¿¿ àíõààð÷ áàéíà. Óóë óóðõàé, ìåòàëëûí îëîí óëñûí çºâëºëèéí ãèø¿¿í óóë

óóðõàéí êîìïàíèóä, Àâñòðàëèéí àøèãò ìàëòìàëûí çºâëºëèéí ãèø¿¿ä äýëõèéí ºâ ñî¸ëûí

äóðñãàëò ãàçðóóäàä óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõã¿é ãýæ õ¿ëýýí çºâøººðñºí. Ò¿¿í÷ëýí

õàìãààëàëòòàé áóñàä ãàçðóóäûí ¿íý öýíèéã õàìãààëàõ øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýý àâàõàä

ìºí çºâøèëöñºí áàéíà.

Õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéã õàìãààëàõ äýëõèéí òîìîîõîí ñ¿ëæýý áîëîõ Îëîí óëñûí

áàéãàëü õàìãààëàõ õîëáîî (ÎÓÁÕÕ) õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí äýëõèéí êîìèññîîñ

çóðãààí êàòåãîðè ãàðãàæýý. www.iucn.org/themes/wcpa/ppa/protectedareas.html

ÎÓÁÕÕ-íû Õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ìåíåæìåíòèéí I-IV êàòåãîðèóäàä õàòóó ÷àíä

õàìãààëàëòòàé áàéãàëèéí íººö ãàçàð/çýðëýã îíãîí áàéãàëèéã õàìãààëàõ ãàçàð íóòàã,


ÆÈØÝÝ: Øåëáóðíå áýé – Çàñàã çàõèðãàà áîëîí îðîí íóòãèéí èðãýäèéí õàìòûí àæèëëàãààÓóðõàéí àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çºâøººðºë îëãîãäñîí áîëîâ÷ äàðàà íü äàðõàí öààçòàé

ãàçàð áîëîõ ýñâýë áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíý ñ¿¿ëä òîãòîîãäñîí áàéäàã íü

óóðõàéí òºëºâëºñºí àæèëëàãààòàé çºð÷èëäñºí.

“Õîðèîòîé á¿ñ” ýñýõèéã àëèâàà àñóóäàë ãàðàõààñ ºìíº ¿éë àæèëëàãààíû ýõíèé ¿å

øàòàíä îëæ òîãòîîõ õýðýãòýé. Þóí ò¿ð¿¿íä Òýðã¿¿í òóðøëàãà á¿õèé áèîëîãèéí îëîí

ÿíç áàéäëûí óóðõàéí óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà, íºëººëëèéí ¿ð ä¿íòýé ¿íýëãýý, óóðõàéí

òºëºâëºëò õèéõ ÿâöàä áàéãàëü îð÷íû àñóóäëûã àíõààð÷ ¿çýõ õýðýãòýé. Çàñàã çàõèðãàà

áîëîí áóñàä îðîëöîã÷ òàëóóäòàé ýíý òàëààð ÿðèëöñàíû äàðàà òóõàéí ãàçàð íóòàãò

óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ýõë¿¿ëýõ ýñýõèéã øèéäâýðëýíý.

Çàðèìäàà óóë óóðõàéí êîìïàíèéí áèå äààí õèéñýí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä ìýäýýëýë

á¿ðäýõ ýñâýë ñóäàëæ, òºëºâëºõ ÿâöàä êîìïàíè ¿íý

öýíèéã íü òîãòîîãîîã¿é ãàçàð íóòãèéã õàìãààëàõàä

Çàñàã çàõèðãàà, îðîí íóòãèéí èäýâõòýé ÷àðìàéëò

èõýýõýí õýðýãòýé áàéäàã. Øåëáóðíå áýé æèøýýíä

äóðäñàí÷ëàí Çàñàã çàõèðãààíû îðîëöîîíä

áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, õàìãààëàëòûí ¿íý

öýíèéã õàìãààëàõ òóñãàé õóóëü òîãòîîìæ áàãòàíà.

Øåëáóðíå áýé íóòãèéí ìàíõàí òàëä öàõèóð ýëñ

îëáîðëîëò ÿâóóëàõ óóðõàéí àæèëëàãàà ýõë¿¿ëýõ

áîëîâ. Óóðõàéí òºëºâëºãººíä òóñãàñàíààð Ðàóíä ïîèíò, Øåëáóðíå áýé íóòãèéí

áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð, ¿íäýñíèé õºøºº, àìüòàí/òºðºë ç¿éëèéí àìüäðàõ îð÷èí

çýðýã áàãòäàã. ÎÓÁÕÕ-íû Õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ìåíåæìåíòèéí V-VI êàòåãîðèóäàä

áàãòàõ ãàçðóóäàä áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýã õèéñíèé äàðàà õàéãóóë, óóë

óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààã õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí çîðèëãîä íèéö¿¿ëýí ÿâóóëæ áîëíî.

¯éë àæèëëàãàà íü õàòóó ÷àíä áàéæ, ìîíèòîðèíã, íºõºí ñýðãýýõ íºõöëèéã õàíãàõ ¸ñòîé.

ÎÓÁÕÕ, ÓÓÌÎÓÇ íü óóë óóðõàéí ñàëáàðûí îðîëöîîã äýìæèí, öààøèä óëàì õ¿÷èðõýãæ¿¿ëýõýä

õàìòðàí àæèëëàõ ìºí äýëõèéí íàéäâàðòàé ñòàíäàðò áîëîõ ÎÓÁÕÕ-íû Õàìãààëàëòòàé

ãàçàð íóòãèéí ìåíåæìåíòèéí êàòåãîðèóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõèéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí.

Àâñòðàëèä àëèâàà õºãæëèéí òºñëèéã õýðâýý à÷ õîëáîãäëûí ¿íý öýíý íü õîëáîãäîõ õóóëü

òîãòîîìæèéí äàãóó áàéâàë ¿íäýñíèé áîëîí óëñûí ¿íýëãýýíä õàìààðóóëäàã (Íýìýëò

ìàòåðèàë áîëîí âýá õóóäàñíààñ õàðíà óó). Çàðèì ãàçàðò óëñûí áîëîí îðîí íóòãèéí õóóëü

òîãòîîìæèéí äàãóó õàéãóóë, óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áîëîõã¿é õàìãààëàëòòàé

ãàçàð íóòàã áàéäàã (áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð, àìüòäûí õ¿ðýýëýí ãì).

Óóë óóðõàéí êîìïàíè áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãûí õèéñýí ñóäàëãààãààð õóóëèéí õàìãààëàëò

áàéõã¿é çàðèì ãàçàð íóòãèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíý èõ áàéõ íü áèé. Ýäãýýð

¿íý öýíý áîëîí óóë óóðõàéí áîëîìæèò íºëººëëèéí íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãààíä óóðõàéí

àæèëëàãààã õîðèãëîñîí òàëààð òóñãàæ áîëíî.

Çóðàã: Øåëáóðíå áýé, Êåððè Òðàïíýëë


îéðîëöîîõ Êîíèêàë, Ñýéäë òîëãîäóóäûã ìºí Øåëáóðíå áýé íóòãèéí ç¿¿í òàëààñ

Ðîäíåé àðëààð äàëàéí ã¿í õ¿ðòýëõ áîîìòûí ¿íäñýí áàéãóóëàìæèéí áàðèëãûã íóðààõ

áàéëàà.

1980 îíä ýõë¿¿ëýõýýð òºëºâëºñºí óóðõàéí àæèëëàãààã Õàìòûí íºõºðëºëèéí Çàñãèéí

ãàçàð áàéãàëü õàìãààëàõ ¿íäýñëýëýýð õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí áîëîâ÷, ìàíõàí òàë íü

óóðõàéí àæèëëàãààíä ºðòñºí õýâýýð ¿ëäýâ. 2003 îíä ò¿ðýýñèéí ãýðýýã øèíý÷èëñýí

àâ÷ íóòãèéí èðãýä, øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðûí ìýðãýæèëòí¿¿ä, áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí

ñàíàëûí óëìààñ Êâèíñëåíäèéí Çàñãèéí ãàçàð

ò¿ðýýñèéí ãýðýýã öóöëàõ øèéäâýð ãàðãàñàí áàéíà.

Çàñãèéí ãàçàð 1989 îíû (Êâèíñëåíä) Àøèãò

ìàëòìàëûí íººöèéí õóóëüä òóñãàé ººð÷ëºëò

îðóóëæ, óëìààð ò¿ðýýñèéí ãýðýý öóöëàãäàõ íºõöºë

á¿ðäýæ, áàéãàëü îð÷èí, ãàçàð íóòãèéã õàìãààëàõ

áîëîìæòîé áîëñîí.

Îëîí ÷óõàë òºðºë ç¿éë, ãàçàð íóòãèéã îéëãîõ, õàìãààëàõ øààðäëàãà áàéñààð áàéíà,

òóõàéëáàë äýëõèéí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ñèñòåìä öýâýð óñíû áîëîí äàëàéí

óñíû ýêîñèñòåìèéí òºëººëºë ñàéíã¿é áàéíà. Õºãæèæ áóé îëîí óëñ îðîíä áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäàë, ¿¿íèé ¿íý öýíýòýé õîëáîîòîé à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ãàçàð íóòãóóäûã

áàðèìòæóóëæ, õ¿ëýýí çºâøººðñººð áàéíà. Õýðâýý íóòãèéí èðãýäèéí àìüæèðãàà, ̧ ñ çàíøèë

áàéãàëèéí íººöºä íèëýýä òóëãóóðëàñàí, õàìààðàëòàé áàéäàã áîë óóë óóðõàéí õîðèîòîé

á¿ñ áàéãóóëàõûã çàðèì òîõèîëäîëä õ¿ëýýí çºâøººð÷ áîëîõ þì.

Çàðèì òîõèîëäîëä àøèãò ìàëòìàëûí áîëîìæ ýñâýë õóóëü òîãòîîëûã ¿ë õàðãàëçàí

òóõàéí ãàçàðò óóðõàéí îëáîðëîëò ÿâóóëàõã¿é áàéõ øèéäâýð ãàðãàõ íü òýðã¿¿í òóðøëàãûí

õàðèó àðãà õýìæýý þì. Òóõàéëáàë òóõàéí õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã áîëîí ýíý òàëààðõ

ìýäýýëëèéí õîîðîíä íèëýýä çààã áàéäàã ýñâýë îíöãîé ¿íý öýíèéã íü õ¿ëýýí çºâøººðñºí

áîëîâ÷ õóóëèàð õàðààõàí õàìãààëààã¿é áàéõ íü áèé. Íºãººòýéã¿¿ð, òóõàéí óóë óóðõàéí

êîìïàíè óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâàõäàà õàéãóóë, óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû

áîëîìæèò íºëººëºë, áàéãàëü õàìãààëàõ ¿íý öýíèéã íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëîõ ñóäàëãàà,

ñàíàë ñîëèëöîõ àðãà õýìæýý çýðãèéã çîõèîí áàéãóóëæ áîëíî. Ñóäàëãààãààð õ¿ëýýí

çºâøººðºãäñºí òýíöâýðòýé ñòðàòåãèä íèéö¿¿ëýí íºëººëëèéã õÿíàæ, ¿íý öýíèéã ñýðãýýõ

áîëîìæòîé ýñýõèéã òîãòîîíî. Òýðã¿¿í òóðøëàãûí òåõíîëîãèéí áîëîí ìåíåæìåíòèéí àðãà

çàìóóäûã òóõàéëáàë àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóëûã áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, ºâèéí ¿íý

öýíèéã àëäàãäóóëàëã¿éãýýð ýêîëîãèéí íºëºº á¿õèé ãàçàð íóòàãò õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé.

Æèøýý íü, Ìàÿë íóóð, Ôðýéçýð àðàë çýðýã ãàçðóóäàä óóë óóðõàéí àæèëëàãààíû äàðàà

íºõºí ñýðãýýñýí ãàçàð íóòãèéã äàðõàí öààçòàé ãàçàðò õàìààðóóëäàã.

Äîð äóðäñàí÷ëàí çàðèìäàà Çàñàã çàõèðãàà, àæ ¿éëäâýð, îðîí íóòãèéí èðãýä á¿ñ íóòãèéí

ñòðàòåãèéí òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëäýã. Ýíýõ¿¿ òºëºâëºãºº íü óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà,

áàéãàëü õàìãààëàõ, ãàçàð àøèãëàõ çýðýãòýé õîëáîîòîé çºð÷èëäººí¿¿äèéã õàðüöóóëæ,

òýíöâýðæ¿¿ëäýã.

Çóðàã: Øåëáóðíå áýé, Êåððè Òðàïíýëë


3.3 Ãàçàð íóòãèéí òºðõ áàéäàë/ñàâ ãàçðûí ò¿âøíèé òºëºâëºëò

Ãàçàð íóòãèéí òºðõ áàéäàë/ñàâ ãàçðûí ò¿âøèíä òºëºâëºõ íü òºëºâëºñºí õàéãóóë, óóðõàéí

àæèëëàãààã îðîí íóòàã áîëîí á¿ñýä õàìààòóóëàõàä òóñàëäàã. Ãàçàð íóòãèéí òºðõ áàéäàë/ñàâ

ãàçðûí ò¿âøíèé òºëºâëºëò íü òýðã¿¿í òóðøëàãûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ óóë óóðõàéí êîìïàíèóäàä

¿éë àæèëëàãààíûõàà øóóä áîëîí øóóä áóñ íºëººëºëä õî¸óëàíä íü àíõààðëàà õàíäóóëàõ

áîëîìæ îëãîäîã. Ýíý íü ìºí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéí ãîë á¿ðýëäýõ¿¿í

õýñã¿¿äèéã òîäîðîéëîõîä òóñàëäàã. Òºëºâëºëòèéí òàëààðõ åðºíõèé ìýäýýëýë äîð ºãºãäñºí

áºãººä ãàçðûí åðºíõèé ìåíåæìåíòèéí òàëààð 4.1-ä íàðèéâ÷ëàí äóðäñàí áîëíî.

3.3.1 Á¿ñ íóòãèéí òºëºâëºëò

Óóë óóðõàéí êîìïàíèóä òîäîðõîé á¿ñ íóòàãò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûí ñàöóó îðîí

íóòãèéí Çàñàã çàõèðãàà íü áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàí

áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Øèíý ªìíºä Âýëüñèéí

Õàíòåð Âàëåéä òºñòýé òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

Í¿¿ðñíèé óóðõàéí íºõºí ñýðãýýëò äýõ ãàçàð íóòãèéí òºðõ áàéäëûí öàã óóðûí òºëºâëºãººíä

(DMR 1999) á¿õ í¿¿ðñíèé óóðõàéí íºõºí ñýðãýýëò (èë, äàëä óóðõàé), óóðõàéí áàéãóóëàìæ,

óóðõàéí òºñºë, Àïïåð Õàíòåð í¿¿ðñíèé îðä ãàçàð äàõü óóðõàéí õààëòûí äàðààõ àæèëëàãààíû

òóõàé äóðäñàí. Øèíý ªìíºä Âýëüñèéí Àøèãò ìàëòìàëûí íººöèéí ãàçàð (îäîîãèéí Àíõàí

øàòíû àæ ¿éëäâýðèéí ãàçàð) òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ àæëûã óäèðäàí ã¿éöýòãýíý. Ýíý íü

Àïïåð Õàíòåð Âàëåéãèéí í¿¿ðñíèé îðä ãàçðûí óóðõàéí íºõºí ñýðãýýëòèéí óðò õóãàöààíû

ñòðàòåãèéí ¿íäýñëýëèéã ãàðãàõ çîðèëãîòîé. Òºëºâëºãºº íü çýðãýëäýý óóðõàéí ýçýä, îðîí

íóòãèéí Çàñàã çàõèðãàà, èðãýäèéã á¿ñ íóòãèéí ãàçàð íóòãèéí òºðõ áàéäëûí ñòðàòåãèò

òºëºâëºëò áîëîí ãàçðûí ìåíåæìåíòýä õóâü íýìýð îðóóëàõàä äýìæäýã.

Òºëºâëºãººíä 1998 îíû óóðõàéí õºãæèë, íºõºí ñýðãýýëòèéí áàéäëûã õàðóóëäàã. Õî¸ð äàõü

òºëºâëºãºº íü 2020 îíû óóðõàéí õºãæëèéã òóñãàâ. 2020 îíû òºëºâëºãººíä áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäàë, àìüäðàõ îð÷íû àÿ òóõ áîëîí àðèëæààíû àøãèéí óëìààñ ìîä òàðèõ,

ñàâ ãàçðûã õàìãààëàõ, îëáîðëîëò ÿâóóëñàí ãàçðûí ãàäàðãóóí õýëáýðèéã øèíý÷ëýõ çýðãèéã

àíõààð÷ ¿çýõ áàéäëààð í¿¿ðñíèé îðä ãàçðûã óðãàìàëæóóëàõ ñàíàëóóäûã òóñãàæýý.

Ìåíåæåð¿¿äýä á¿ñ íóòãèéí ãàçàð íóòãèéí òºðõ áàéäëûí õýòèéí òºëºâò àíõààðëàà

õàíäóóëàõàä òóñëàõ ººð íýã ñàíàà÷ëàãàä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿éë àæèëëàãààíû

òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ òàëààð òóñãàâ. Ýäãýýð òºëºâëºãºº íü èõýâ÷ëýí äàðààõ øàòàëñàí

àðãà çàìä ¿íäýñëýãääýã.

� Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿ë ñýðãýýãäýõ õîõèðëîîñ ñýðãèéëýõ.

� Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí õîõèðëûã áóóðóóëàõ áîëîìæèò øèéäë¿¿äèéã

ýðýëõèéëýõ.

� Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí íººöèéã ñýðãýýõèéí òóëä õîð õºíººëèéã áóóðóóëàõ,

íºõºí ñýðãýýõ àðãà õýìæýý àâàõ.

� Çàéëøã¿é õîõèðëûã áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí àëü áîëîõ òºñòýé ¿íý öýíýýð

îðëóóëàõ.

� Ñàéæðóóëàõ áîëîìæèéã ýðýëõèéëýõ.


Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº íü ãàçàð íóòãèéí òºðõ áàéäàë,

áèî-á¿ñ íóòãèéí áóþó áèî-ãàçàð ç¿éí ò¿âøèíä îðîí íóòãèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã

õàìãààëàõ, ãàçàð íóòãèéã îëæ òîãòîîí, çóðàãæóóëàõ á¿òýö á¿õèé àðãà çàì þì. Ýíýõ¿¿

òºëºâëºãºº íü ýêîñèñòåìèéí òóõàéí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ áîëîìæèéã ýðýëõèéëýí,

íýí õîâîð, õîâîðäîæ áóé ç¿éëèéã õàìãààëàõ ñòðàòåãèéí àðãà çàìóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõèéã

çîðüäîã.

Óóë óóðõàé ýðõëýã÷èä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººã

áîëîâñðóóëàõ íü òóõàéí ¿éë àæèëëàãààíû áàéðøèë, ÷èãëýëýýñ õàìààðäàã. Ýíý íü àðàé

òîìîîõîí íóòàã äýâñãýð á¿õèé îðîí íóòãèéí áàéðøëûí ò¿âøèíä ýñâýë ñàâ ãàçðûí ò¿âøèíä,

ýñâýë Çàñãèéí çàõèðãàà, áóñàä îðîëöîã÷ òàëóóäûí áîëîâñðóóëñàí áèî-á¿ñ íóòãèéí ò¿âøíèé

òºëºâëºãººòýé óÿëäàæ áîëîõ þì.

3.3.2 Òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä îðîí íóòãèéí Çàñàã çàõèðãàà, áóñàä îðîëöîã÷ òàëóóäûí îðóóëàõ ãîë ¿¿ðýã ðîëü

Îðîí íóòãèéí Çàñàã çàõèðãàà íü èðãýäèéí îðîëöîîòîé óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàõ

ºðãºí õ¿ðýýíèé çîõèöóóëàëòûí îð÷èíã áèé áîëãîõîîñ ãàäíà áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã

õàìãààëàõ ¿íýëãýý, òºëºâëºãººíèé á¿ñ íóòãèéí ò¿âøíèé àðãà çàìóóäûã ýðýëõèéëæ ýõëýýä

áàéíà. ¯¿íèéã Äàâñæèëò, óñíû ÷àíàð, Ãàçàð, óñíû íººöèéí ¿íäýñíèé àóäèò (NLWPA),

¯íäýñíèé ºâèéí ñàíãèéí (NHT) ¿íäýñíèé ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººíä òóñãàñàí.

Àâñòðàëèéí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéã äýìæèõ ¿¿äíýýñ Àâñòðàëèéí ìóæ áîëîí

îðîí íóòãèéí Çàñàã çàõèðãàà ¯íäýñíèé íººöèéí ìåíåæìåíòèéí á¿ñ íóòãèéã òîãòîîñîí.

Á¿ñ íóòãèéí ¿íäýñíèé íººöèéí ìåíåæìåíò íü íýí òýðã¿¿íèé àâàõ àðãà õýìæýýã òîãòîîí,

á¿ñ íóòàã òóñ á¿ðèéí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí öîãö òºëºâëºãººã áýëòãýäýã.

¯íäýñíèé ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº, ¯íäýñíèé ºâèéí ñàíãèéí õºðºíãº îðóóëàëòûã á¿ñ

íóòãèéí áàòëàãäñàí òºëºâëºãººãººð ÷èãë¿¿ëíý. Óóë óóðõàé ýðõëýã÷èä ýäãýýð ñòðàòåãèéí

òºëºâëºãººã ãàçðûí áóñàä ìåíåæåð¿¿äòýé õàìòðàí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí

ìåíåæìåíòèéã òîìîîõîí õýìæýýíä íýãòãýõýýð àøèãëàæ áàéíà.

Australian Bush Heritage (www.bushheritage.asn.au), The Nature Conservancy Australia

(www.nature.org/wherewework/asiapacific/australia/) çýðýã áàéãóóëëàãà áèîëîãèéí îëîí

ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áºãººä òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ

àæèëëàãààíä îðîëöîæ, çºâëºìæ ºãºõ õýðýãòýé.

Çàñàã çàõèðãàà, îðîëöîã÷ òàëóóä õºãæëèéí íºëººëëèéã òýíöâýðæ¿¿ëýõ ñèñòåìòýé,

íàéäâàðòàé á¿òöèéã áèé áîëãîõ àðãà÷ëàë á¿õèé áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí áàíê,

òýíöâýðæ¿¿ëýõ ñèñòåìèéã (áèî-áàíê) áîëîâñðóóëæ áàéíà. Ýäãýýð àðãà÷ëàë íü áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéí ¿ð ä¿íã õàäãàëæ, ñàéæðóóëàõûã ýðýëõèéëäýã (4.3-ûã õàðíà

óó). Áèî-áàíê áàéãóóëñíààð “êðåäèò” ¿¿ñãýíý. Ýäãýýð êðåäèòèéã áîðëóóëæ, ººð ãàçðûí

õºãæëèéí íºëººëëèéã òýíöâýðæ¿¿ëýõýä àøèãëàæ áîëíî. Áîðëóóëàëòûí õºðºíãèéã

áèîáàíêíû ìåíåæìåíòýä çàðöóóëæ áîëîõ þì (www.environment.nsw.gov.au/threatspec/

infosheet.htm).

3.3.3 Õóðèìòëàãäñàí íºëººëºë

Òýðã¿¿í òóðøëàãà á¿õèé áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòýä òºëºâëºõ ÿâöàä


õóðèìòëàãäñàí íºëººëëèéí òàëààð àíõààð÷ ¿çäýã. Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òºñëèéí

áàéãàëü îð÷íû õóðèìòëàãäñàí íºëººëºë íü áèå áèåòýéãýý ýñâýë ¿ð ä¿íòýé, ñºðºã

íºëººëëèéã áèé áîëãîäîã áóñàä ¿éë àæèëëàãààíû íºëººëºëòýé íýãääýã. Íºëººëëèéã

äàðààõààñ õàìààðàí àíõààð÷ ¿çýõ õýðýãòýé:

� ¯éë àæèëëàãàà íü áóñàä ãàçàð íóòàãòàé õîëáîãäîõ õàìààðàë.

� Íýãòãýõ ÿâö äàõü ¿éë àæèëëàãàà òóñ á¿ðèéí íºëººëëèéí íýìýëò, ñèíåðãåòèê,

àíòàãîíèñòèê ¿ð ä¿í.

� Íýðâýãäñýí ãàçàð íóòãèéí áàéãàëü îð÷íû à÷ààëàë, ýäãýýð à÷ààëëûã íýìýãä¿¿ëæ

ýñâýë áóóðóóëæ áóé ¿éë àæèëëàãàà.

Õóðèìòëàãäñàí íºëººëëèéã ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä àíõààð÷ ¿çýõèéí äàâóó òàë íü îðîí

íóòãèéí èðãýä, çîõèöóóëàõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãóóäòàé õàðèëöààã áèé áîëãîõ, áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéã àíõààð÷ ¿çýõ ÿâäàë þì.

ÆÈØÝÝ: Æàíêøèí Ðèéôñ – á¿ñ íóòãèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã ñàéæðóóëàõ íüÆàíêøèí Ðèéôñ àëòíû óóðõàé íü ñàâ ãàçðûí ò¿âøíû á¿ñ íóòãèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç

áàéäëûã ñàéæðóóëàõ àæèëëàãààã ñòðàòåãèäàà òóñãàñàí. Øèíý ªìíºä Âýëüñèéí Ñýíòðàë

Òýéáýëëàíäñ íü îéí ºíäºð ºâñëºã óðãàìëûí á¿ðõýâ÷, Themeda australis (Kangaroo

Grass) ãì îëîí íàñò óðãàìàëòàé îé ìîä þì. Íóòãèéí ýðòíèé îðøèí ñóóã÷èä ¿¿íèéã

õºäºº àæ àõóéä òîõèðîìæòîé ãýæ ¿çýýä ôåðìåðèéí ãàçàð áîëãîñîí. Ýä¿ãýý õºäºº àæ

àõóéä òîõèðîìæã¿é áàãàõàí ãàçàð ¿ëäæýý.

Æàíêøèí Ðèéôñ óóðõàé íü õàäàí õàâöëààð õóâààãäñàí áºãººä ¿ëäñýí óðãàìëûí

á¿ëãèéã äýìæèí õàìãààëäàã. Õºäºº àæ àõóéí ýâäýðñýí òàëáàéãààð õ¿ðýýëýãäñýí ãàçàðò

óóðõàéí íºõºí ñýðãýýõ õºòºëáºðººð äàìæóóëàí òîìîîõîí õýìæýýíèé äàðõàí öààçòàé

ãàçðûã áàéãóóëñàí. ¯¿íä 42ãà óóë óóðõàéí ýâäýðñýí ãàçàð, 50ãà óðãàìëûí á¿ëýã á¿õèé

ãàçàð áàãòñàí. Îðîí íóòãèéí èðãýäòýé õàìòðàõ õàðèëöàà íü õàâöàë äàãóóõ áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéã íýìýãä¿¿ëæ, çýðãýëäýý ãîëûí ñàâ ãàçàð ðóó õºòºëäºã.

Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ýõëýõýýñ ºìíº òàëáàéí äèéëýíõ íü ôåðìåðèéí ýâäýðñýí ãàçàð

áàéâ. Æàíêøèí Ðèéôñ àëòíû óóðõàé íü àæèëëàãàà äóóñ÷, õààãäñàíû äàðààõ íºõºí

ñýðãýýëòýýð äàìæóóëàí áýë÷ýýðýýð àøèãëàõûí ºìíºõ àíõíû îé ìîäíû îíöëîã áîëîõ

îéí ºâñëºã óðãàìëûí á¿ðõýâ÷òýé ýâêàëèïò îé ìîä áèé áîëãîõûã çîðüñîí. Îé ìîäíû

çîíõèëñîí òºðºë ç¿éë íü àëèâàà ñóäàëãàà, íºõºí ñýðãýýõ ñòðàòåãèéí ãîë àíõààðàëä

áàéäàã áîëîâ÷ íóòãèéí îéí ºâñëºã óðãàìëûí á¿ðõýâ÷èéã èõýâ÷ëýí àíõààðàëã¿é îðõèõ

íü áèé. Íóòãèéí òºðºë ç¿éëñèéí ¿ðèéã õîãèéí óðãàìàëã¿é õºðñ ð¿¿ ãàðààð öàöàí

òàðüæ, óëìààð ºòãºí øèã¿¿ îé ìîä, áóò ñººã, ºâñ óðãàäàã. Óðãàìëûí ¿åëñýí äàâõàðãà

íü íóòãèéí àìüòíû àéìãèéí àìüäðàõ îð÷èí áîëäîã. Ìàø îëîí ã¿éöýò áîëîâñîð÷

óðãàñàí áóò ñººãíººñ öýöýã ãàð÷, ¿ðýý öàöäàã. Ýâêàëèïò ìîä íü ìºí òºðºë á¿ðèéí

àìüòíû àìüäðàõ îð÷èí áîëäîã.


Óîëëè Ëàéìñòîóí Ëýíäêýð

Ãðóïï, Êàíîáîëàñ Ïàðêëýíä

Òðàñòòàé õàìòðàí ãîëûí õýñãèéã

Ðèâýêýð Èíñýíòèâ Øåì òºñëèéí

àæèëëàãààãààð ñýðãýýñýí. Ýíýõ¿¿

òºñºë íü óóðõàéí íºõºí ñýðãýýëòèéã

õàâöàë ðóó õîëáîæ, ãîëûí ýðãèéí

ýêîñèñòåìä ó÷èð÷ áóé áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäëûí ãîë àþóë áîëîõ

øèìýã÷ýýð õàëäâàðëàõ íºõöëèéã

àðèëãàõ çàìààð áèîëîãèéí îëîí

ÿíç áàéäëûã ñýðãýýõ òºëºâëºãºº

áîëîâñðóóëàâ. Ìºí ãîëûí ýðýã äàãóó

íóòãèéí òºðºë ç¿éëñèéã òàðèàëàâ. Óã ìîäûã õîëäóóëàõ íü ãîëûí ýðãèéí íºõöëèéã

ñàéæðóóëæ, óëìààð óñíû ýêîñèñòåì áîëîí îëîí ÿíç áàéäëûã íü ñàéæðóóëäàã.

Èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýíä Óîëëè Ëàéìñòîóí Êðèéê Êà÷ìýíò Ìåíåæìåíò òºëºâëºãººã

óóë óóðõàé, îðîí íóòãèéí ôåðìåð¿¿äòýé õàìòðàí áîëîâñðóóëàâ. Ýíý íü óóðõàéã

óðãàìàëæóóëàõ ñóäàëãàà øèíæèëãýý, àðãà áàðèëûã àøèãëàí ôåðì, óñíû óðñãàëààð

äàìæóóëàí õîëáîãäñîí ¿ëäñýí óðãàìëûí á¿ëãèéí æèì ð¿¿ õºòºëäºã.

Ãîëûí ýðýã áîëîí õîëáîãäîõ óðãàìëûí á¿ëãèéã ñýðãýýæ áàéãóóëàõ ºðãºí õ¿ðýýíèé

ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíò íü óóë óóðõàéí íºõºí ñýðãýýõ àæèëëàãààã õèéäýã. Íóòãèéí

áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã åðºíõèéä íü ºðãºæ¿¿ëýõ íü Æàíêøèí Ðèéôñ Ðèâýðêýð

Òºñëèéí àæëûã ÷èãë¿¿ëñýí áºãººä óëìààð 1998 îíä Øèíý ªìíºä Âýëüñèéí Çàñãèéí

ãàçðààñ Ãîóëä Ðèâýðêýð øàãíàëûã õ¿ðòñýí.

Çóðàã: Áýë¿áóëà ãîë, Æàíêøèí Ðèéôñ


3.4. Ýðñäëèéí ¿íýëãýý – øóóä áà øóóä áóñ, àþóëòàé ýðñäëèéã ýðò òîãòîîõ íü; óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý

Ýðñäëèéí ¿íýëãýýíèé ÿâöûã íºëººëëèéí ¿íýëãýýòýé íÿãò õîëáîõ õýðýãòýé (3.5). Ýíý íü

áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéã îíîâ÷òîé áîëãîõ ¿¿äíýýñ øèéäýð ãàðãàõ

ÿâöàä á¿õ õýðýãòýé ìýäýýëëèéã öóãëóóëàí, àøèãëàõ áîëîìæ îëãîäîã.

3.2-ò äóðäñàí÷ëàí, óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë íü áîëîìæèò “äóòàãäàë, ñóë òàë” ýñâýë

“õîðèîòîé” á¿ñèéã òîãòîîõîä òóñëàõ ýðñäëèéã ¿íýëýõ ÿíç á¿ðèéí ¿éë ÿâöûã áîëîâñðóóëñàí.

Òóõàéëáàë ýðñäëèéí çàðèì ¿íýëãýýãýýð àøèãò ìàëòìàëûí íººöèéã áîëîâñðóóëàõ íü

áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéã õàìãààëàõàä (Áàðóóí Àâñòðàëèéí Ìò Ëåñè¿ð ãì),

ò¿¿í÷ëýí òºðºë ç¿éë, ýêîñèñòåìèéã õàìãààëàõ, Àâñòðàëèéí îðîí íóòãèéí áóñàä ñàëáàðò

ñî¸ë, ¿éëäâýðëýëèéí ÷óõàë õýðýãöýýã õàíãàõ ¿íý öýíèéã õàìãààëàõàä õºíººë ó÷ðóóëàõã¿é

ãýæ òîäîðõîéëæ çààõ íü áèé.

Ýðñäëèéã áóóðóóëàõûí òóëä ýíýõ¿¿ ¿íýëãýýã óóë óóðõàéí õàéãóóë, àëèâàà òîìîîõîí ¿éë

àæèëëàãààã ýõë¿¿ëýõýýñ ºìíº õèéõ õýðýãòýé. Óã ¿íýëãýýã þóí ò¿ð¿¿íä òóðøëàãàòàé,

÷àäâàðòàé ìýðãýæèëòí¿¿äèéí õèéñýí òóõàéí ãàçðûí òàëààðõ ñóäàëãàà øèíæèëãýý,

öîãö ìýäýýëýëä ¿íäýñëýí õèéõ õýðýãòýé. Çàñãèéí ãàçðûí õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàãóóäûí

ìýðãýæèëòýí, ñóäëàà÷èäòàé óóëçàæ óã ãàçàð íóòãèéí òàëààð ÿðèëöàæ, ¿íýëæ ä¿ãíýõ

øààðäëàãàòàé. Ýíý íü õîëáîãäîõ ãàçàð íóòãèéí òàëààðõ (òàõèë ø¿òýýí, õîðèîòîé á¿ñ ãì)

àëèâàà ýðñäëèéã òîäîðõîéëîõîä á¿õ òàëóóäàä òóñëàõ áîëíî.

Áèîëîãèéí ¿íý öýíèéí òàëààðõ îéëãîëò áàãà íóòàãò ãàçðûã õºíäºõ àëèâàà àæèëëàãàà

ýõë¿¿ëýõýýñ ºìíº òºñëèéí ýðñäëèéã áóóðóóëàõ ¿¿äíýýñ óðüä÷èëñàí çàðèì ¿éë àæèëëàãààã

õèéæ áîëîõ þì. Òºñëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ýõíèé øàòàíä òóðøëàãàòàé, ÷àäâàðëàã

ýðäýìòäýýð àõëóóëàí õýäýí æèëèéí òºëºâëºãººã óðüä÷èëàí ãàðãàõ íü ÷óõàë.

Òóõàéëáàë Áàðóóí Àâñòðàëèéí Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ãàçðûí 51 äýõ óäèðäàìæèíä (EPA

2004a) òºðºë ç¿éë, äýä ç¿éë, òàðõàëò, õîëèìîã òºðºë, ýêîòºðºë çýðýã íü óðãàìëûí àéìãèéí

áóñàä õàìãààëàãäñàí òºðºë ç¿éëòýé ÷óõàì ÿàãààä àäèë ÷óõàë áîëîõûã äóðäñàí. Ìºí óã

óäèðäàìæèíä óðãàìëûí òºðºë ç¿éë, á¿ëýã íü òîãòîîñîí ò¿âøèíýýñ áóóð÷ áóé ýêîëîãèéí

íýí õîâîð ç¿éë õýìýýí õóóëèàð òîãòîîñîí æàãñààëòààñ ãàäíà ÿàãààä ÷óõàë áîëîõûã äóðäàâ.

Àìüòíû àéìãèéí õóâüä Áàðóóí Àâñòðàëèéí Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ãàçðûí 56 äýõ

óäèðäàìæ íü (EPA 2004á) äýëõèéí àìüòíû àéìãèéí ñóäàëãààíû åðºíõèé ñòàíäàðò,

ïðîòîêîëûí òóõàé õýðýãòýé ìýäýýëýë, çààâðûã ºãäºã. Ýäãýýð ñòàíäàðò, ïðîòîêîëûã áàéãàëü

îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöäîã áàéãàëü õàìãààëàã÷, çºâëºõ¿¿ä

àøèãëàäàã.

Åðºíõèéäºº õýðâýý àëèâàà õàéãóóë, óóðõàéí àæèëëàãàà íü (¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí

ìºí îëîí óëñûí õóóëü òîãòîîìæ, ãýðýýíä äóðäñàí) àëèâàà òºðºë ç¿éë, ýêîëîãèéí íýí õîâîð

òîãòöîä øóóä áîëîí øóóä áóñ àþóë ó÷ðóóëáàë ¿íý öýíèéí à÷ õîëáîãäëûã íýí òýðã¿¿íä

òîîöîõ ó÷èðòàé. Òýðã¿¿í òóðøëàãààñ õàðâàë õýðâýý àëèâàà íºëººëºë ¿ç¿¿ëýõ áîë äàðààõûã

íÿãòëàõ õýðýãòýé:

� Îëîí óëñûí áàéãàëü õàìãààëàõ õîëáîîíû Óëààí íîìä äóðäñàí íýí õîâîð òºðºë

ç¿éëñ.

� Õàìòûí íèéãýìëýãèéí Çàñãèéí ãàçðûí Áàéãàëü õàìãààëàë, áèîëîãèéí îëîí ÿíç

áàéäëûã õàäãàëàõ òóõàé òîãòîîëä äóðäñàí òºðºë ç¿éëñ.


� Óëñûí õîâîð, íýí õîâîð òºðºë ç¿éëñ.

� Áóñàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé òºðºë ç¿éëñ (àìüäðàõ îð÷èí, øèíý òºðºë ç¿éë,

àíãèëàë ç¿é ãì).

� Õàìòûí íèéãýìëýãèéí Çàñãèéí ãàçðûí Áàéãàëü õàìãààëàë, áèîëîãèéí îëîí ÿíç

áàéäëûã õàäãàëàõ òóõàé òîãòîîëä äóðäñàí ýêîëîãèéí íýí õîâîð á¿ëýã.

� Óëñûí ýêîëîãèéí íýí õîâîð òîãòîöûí æàãñààëò.

� Àâñòðàëèéí ÷óõàë óñ-íàìõàðõàã ãàçðóóäûí æàãñààëò.

� Ðàìñàðûí æàãñààëòàä äóðäñàí óñ-íàìõàðõàã ãàçðóóä.

� Óñ-íàìõàðõàã ãàçðóóä (çàðèì îðîí íóòàãò ýäãýýðèéã òóõàéí íºõöºë áàéäàë,

õýìæýýãýýð íü àíãèëäàã).

� Ãàçàð íóòãèéí òºðõ áàéäàë, ýêîñèñòåì, óðãàìëûí àéìàã, òºðºë ç¿éë çýðãèéí ¿íý

öýíý.

� Àþóëòàé íºõöºë áàéäàë (àþóëòàé àìüòàä, ºâ÷èí, õîãèéí óðãàìàë), óðãàìëûí

á¿ëãèéí íºõöºë.

� ßïîí, Àâñòðàëè Óëñûí õîîðîíä õèéñýí í¿¿äëèéí øóâóóäûí òóõàé õýëýëöýýð

(JAMBA), Õÿòàä, Àâñòðàëè Óëñûí õîîðîíä õèéñýí í¿¿äëèéí øóâóóäûí òóõàé

õýëýëöýýð (CAMBA).

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõòàé õîëáîãäóóëàí õàéãóóë, óóðõàéí àæèëëàãàà

ÿâóóëàõ ãàçðûí áàéãàëü îðíû íºõöºë áàéäëûã îéëãîõûí à÷ õîëáîãäîë íýìýãäñýýð áàéíà.

Åðºíõèéäºº õýðâýý ñèñòåì íü äîðîéòâîë, òóõàéí ãàçàð íóòãèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç

áàéäëûí ¿íý öýíèéí à÷ õîëáîãäîë áóóðäàã.

Çàðèì ýêîñèñòåì (îäîîãîîð íýí õîâîð òºðºë ç¿éëèéí æàãñààëòàíä îðîîã¿é áîëîâ÷) àþóëä

ºðòºìõèé áàéäàã (òóõàéëáàë Phytophthora cinnamomi ãì ºâ÷èí). ̄ ¿íèéã ýðñäëèéí ¿íýëãýý,

òºëºâëººã áîëîñðóóëàõ ÿâöàä íýí òýðã¿¿íä àíõààðàõ õýðýãòýé.

Áàéãàëü îð÷íû õàìãààëàë, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí õàìãààëàëòûí òóõàé òîãòîîëä (1999) äóðäñà÷ëàí, óðüä÷èëñàí ñýðãèéëýõ çàð÷èìä “Õýðâýý àþóëòàé áàéäàë, áàéãàëü îð÷íû

íºõºí ñýðãýýãäýõã¿é õîð õîõèðîë òîõèîâîë øèíæëýõ óõààíû áàòòàé áóñ íºõöºë áàéäàë íü

áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëîîñ ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã õîéøëóóëàõ øàëòãààí áîëîõ ¸ñã¿é”

ãýñýí áàéíà. Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà÷ëàëûã áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòýä

àøèãëàõ íü òýðã¿¿í òóðøëàãûí õàìãèéí ÷óõàë õýñýã þì.

Òîäîðõîé ¿éë àæèëëàãààíû íºëººëëèéí òàëààð øèíæëýõ óõààíû íîòîëãîî áàéõã¿é áîë,

òóõàéëáàë, òóõàéí ãàçàð íóòãèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéääëûí ¿íý öýíèéí òàëààðõ

õàíãàëòòàé ñóóðü ìýäýýëýë áàéõã¿é áîë, óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû äàðàà ýêîñèñòåìèéí

íºõºí ñýðãýýõ áîëîìæ òîäîðõîé áóñ áîë àëèâàà íºëººëëººñ ñýðãèéëýõ ¿¿äíýýñ óðüä÷èëàí

ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâàõ õýðýãòýé. ¯¿íä áàéãàëü îð÷íû áîëîìæèò àëäàãäëûí òºëºâ

áàéäàëä ¿íäýñëýí òºñëèéí ìº÷ëºãèéã á¿ñ íóòãèéí ñòðàòåãèéí ¿íýëãýý, õóðèìòëàãäñàí

íºëººëºë, íýìýëò ñóóðü ñóäàëãààã àøèãëàõ çýðãýýð öààøäûí ñóäàëãàà øèíæèëãýý õèéãäýõ

õ¿ðòýë õîéøëóóëàõ àæèëëàãàà áàãòäàã.


3.5 Õîð õºíººëèéã áóóðóóëàí, íºõºí ñýðãýýõ áàéäëààð íºëººëëèéã ¿íýëýõ íü

Áàéãàëü îð÷èí, íèéãýìä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýý íü íºëººëëèéã ¿íýëýõ, áóñàä

áîëîìæèéã õàðãàëçàí ¿çýõ, òààìàãëàñàí íºëººëëèéã òîãòñîí íºõöºëòýé õàðüöóóëàõ çýðýã

äàðààëñàí àæèëëàãàà áàéõ õýðýãòýé. Òºëºâëºñºí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ãàçàð íóòàãò íààä

çàõ íü äàðààõ ¿íýëãýýã õèéõ õýðýãòýé:

� Íºëººëëèéí ò¿âøèã ¿íýëýõ (ýêîñèñòåì, òºðºë ç¿éë, ãåíåòèê).

� Íºëººëëèéí ìºí ÷àíàðûã ¿íýëýõ (íýí òýðã¿¿íèé, õî¸ð äàõü, óäààí õóãàöààíû,

áîãèíî õóãàöààíû, õóðèìòëàãäñàí).

� Ýåðýã, ñºðºã íºëººëë¿¿äèéã áîëîí ÿìàð ÷ íºëººã¿é íºõöëèéã ¿íýëæ ä¿ãíýõ.

� Íºëººëëèéí à÷ õîëáîãäëûã òºðºë ç¿éë, àìüäðàõ îð÷íû ¿ðæèë øèì, àìüòäûí òîî

òîëãîé, àìüäðàõ îð÷íû õýìæýý, ýêîñèñòåìèéí ìýäðýìòãèé áàéäàë, áàéãàëèéí

òýíöâýð àëäàãäàõ çýðýãòýé õîëáîãäóóëàí ¿íýëýõ.

Ýä¿ãýý ìàø óóðõàé áàéãàëü îð÷èí, íèéãýìä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýã ÿìàð íýã áàéäëààð

õýäýí æèëèéí ºìíº õèéñýí ýñâýë åðººñºº õèéãýýã¿é áàéäàã. Ýäãýýð óóðõàé áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íýëãýý, ìåíåæìåíòèéã ººðñäèéí áàéãàëü îð÷èí, íèéãýìä íºëººëºõ

áàéäëûí ¿íýëãýý, áóñàä õîëáîãäîõ äîòîîä, çîõèöóóëàõ ñèñòåì, ¿éë ÿâöàä òóñãàõ íü ÷óõàë

þì.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí íºëººëëèéã ¿íýëýõýä, íºëººëëèéí õýìæýý íü òºñëèéí

õóãàöààíààñ õàìààð÷ ººð ººð áàéäãèéã àíõààðàõ õýðýãòýé. Åðºíõèéäºº òºñºë ýõëýõýä áàãà

áàéæ, áàðèëãà áàéãóóëàìæ, ¿éë àæèëëàãààíû ¿å øàòíû ¿åä íºëººëëèéí õýìæýý íü íèëýýä

íýìýãäýæ, òºñºë õààãäàõ ¿åä áóóðäàã.

ÆÈØÝÝ: ×óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõàä îðîí íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîî – Àâñòðàëèéí êàêàäó òîòü (Glossy Black Cockatoo)Calyptorhynchus lathami, Àâñòðàëèéí êàêàäó òîòü Êâèíñëåíäèéí Áàéãàëü îð÷íûã

õàìãààëàõ õóóëèàð 1994, “íýí õîâîðäñîí” æàãñààëòàíä îðæýý. Lathami áîë ìàø

òóñãàé õîîë òýæýýëòýé òîì øóâóó þì. Óã øóâóó íü Êâèñíëåíäèéí Õîéä Ñòðàäáðîóê

àðàë äýýð Allocasuarina ìîäíû õî¸ð, ãóðâàí ç¿éëýýð õîîëëîäîã ó÷èð ýíý õîîëíû ýõ

ñóðâàëæààñ ìàø èõ õàìààðàëòàé áàéäàã. Ýâäýãäñýí ãàçðóóäàä ýíý ìîä èõ áèé, õ¿íä

àøèãò ìàëòìàë ýëñíèé óóðõàéí äàðààõ íºõºí ñýðãýýëòèéí ¿åä ýíý íü ýëáýã áàéäàã

ìîäíû òºðºë ç¿éëñèéí íýã þì.

Êîíñîëèäýéòýä Ðóòèë Ëèìèòåä êîìïàíèéí ã¿éöýòãýñýí óóðõàéí ºìíºõ ñóäàëãààãààð

Õîéä Ñòðàäáîðóê àðàë äýýð õýäýí òîîíû êàêàäó òîòü áàéãàà ãýæ òîãòîîæýý. Óóðõàéí

àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé ãàçàð íóòàã ýäãýýð øóâóóäûí õîîë òýæýýëèéí ýõ ñóðâàëæ, ¿¿ð

áîëñîí áàéâ. Øóâóóä õîîë òýæýýëýý (óóë óóðõàéí áîëîí çàìûí àøèãëàëòûí óëìààñ)

ýâäýãäñýí áîëîí ýâäýãäýýã¿é ãàçðààñ õî¸óëàíãààñ íü îëäîã áàéæýý. Ýíý òàëààð 1960-

ààä îíû ñ¿¿ëýýð õèéãäñýí íºõºí ñýðãýýëòýýñ õàðæ áîëíî.

Êîíñîëèäýéòýä Ðóòèë Ëèìèòåä êîìïàíè íü àìüòíû àéìãèéí ìåíåæìåíòèéí ñîðèëò


áýðõøýýëòýé òóëãàðàõûí çýðýãöýý áîëîìæèò àìüäðàõ îð÷èí á¿õèé õýäýí ìÿíãàí ãà

ãàçàðò êàêàäó òîòèéã õàìãààëàõ íºõöëèéã îëæ òîãòîîõîîð àðàë äýýð óã øóâóó áèé

ýñýõèéã ñóäëàõ õºòºëáºð ýõë¿¿ëñýí. Ãàäíû çºâëºõ, îðîí íóòãèéí ñàéí äóðûíõíû

òóñëàëöààòàé óã êîìïàíè óóðõàéí ãàäíà,

äîòîðõ ãîë ãàçðóóäûã ñóäàëñàí áàéíà.

Îðîí íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîî íü á¿ñ

íóòàã äàõü óã òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõàä

èõýýõýí õóâü íýìýð îðóóëñàí.

Òîäîðõîé ãàçàð íóòãèéí áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäëûí à÷ õîëáîãäëûã

á¿ñ íóòãèéí ò¿âøèíä àâ÷ ¿çäýã. Îðîí

íóòãèéí îðîëöîã÷ òàëóóäûí õàìòûí

àæèëëàãààã¿éãýýð ýíý íü óóë óóðõàéí

êîìïàíèä öàã õóãàöàà èõ àëäñàí, ºðòºã

èõòýé àæèëëàãàà áàéõ áàéñàí.

Òºñëèéí ¿ð ä¿í:

� Óã òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ òóõàéí ìýäýýëëèéã êîìïàíèä ºãºõ.

� Ç¿¿í ºìíºä Êâèíñëåíäèéí á¿ñ íóòãèéí òºðºë ç¿éëñèéã èõýýð ñóäëàõàä

õóâü íýìýð áîëîõ ñóóðü ìýäëýã ìýäýýëëèéã íýìýãä¿¿ëæ, óëìààð óã ç¿éëèéí

àþóëã¿é áàéäëûã öààøèä õàäãàëæ, õàìãààëàõ.

Óóë óóðõàéí ãàçàð íóòãèéã íºõºí ñýðãýýõ ÿâöàä òîõèðîìæòîé õ¿íñ õîîë áîëîõ ìîäíû

òºðëèéã òàðèõ áîëîìæ íºõöºë, ¿ð àøèãòàé áîëîìæèò ¿ð ä¿íã îëæ òîãòîîõ.

Çóðàã: Êàêàäó òîòü, Àäðèàí Êàíàðèñûí àâñàí çóðàã, Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íýëãýý, ìåíåæìåíò

Óóðõàéí òºëºâëºæ áóé ¿éë àæèëëàãàà íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàëä øóóä áîëîí øóóä

áóñààð íºëººëæ áîëîõ þì. Àëü ÷ òºðëèéí íºëººëëèéã îëæ òîãòîîí, õÿíàõ õýðýãòýé.

Íºëººëëèéí áóñàä íºõöºë áàéäëûã ÷ ìºí àíõààð÷ ¿çýõ íü ÷óõàë. Ýäãýýðèéã Óóë óóðõàé,

ìåòàëëûí îëîí óëñûí çºâëºëèéí Óóë óóðõàé áîëîí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òàëààðõ

çºâëºìæèä (2006) äýëãýðýíã¿é äóðäñàí áºãººä äîð òîâ÷ëîâ:

� 3.3-ò äóðäñàí÷ëàí õóðèìòëàãäñàí íºëººëºë.

� Ýêîñèñòåì, àìüäðàõ îð÷íû àëäàãäàë.

� Àìüäðàõ îð÷íû çàäðàë.

� Ýêîëîãèéí ÿâöàä ººð÷ëºëò îðîõ.

� Áîõèðäëûí íºëººëºë. ¯¿íä àãààð, óñ, õºðñ áàãòàíà:

� Àãààðûí áîõèðäîë

� Õîã õàÿãäëûí óëáààòàé óñíû áîõèðäîë

� Õºðñíèé ýâäðýë ýëýãäëýýñ óëáààòàé õºäºëãººíò õàÿãäàë.

� Ýâäðýëèéí íºëººëºë (õºðñíèé ýâäðýë, ÷èìýý øóóãèàí, ÷è÷ðýëò äîðãèîí,

áàéãàëèéí áóñ ãýðýëò¿¿ëýã).


3.6 Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí çîðèëòóóäûã òîäîðõîéëîõ íü

Ãàçàð, óñ àøèãëàëòûí àäèëààð áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí çîðèëòóóäûã ìºí á¿õ

îðîëöîã÷ òàëóóäûí õàìòààð áîëîâñðóóëæ, òîäîðõîé, õýìæèãäýõ¿éö çîðèëò, ñòàíäàðòóóäòàé

íèéö¿¿ëýõ õýðýãòýé. Ýäãýýð íü ìºí óóðõàé õààãäàõ òºëºâëºãººíèé çàðèì øàëãóóð áîëäîã.

Òýðã¿¿í òóðøëàãûí õóâüä ýäãýýð çîðèëò íü ãàçàð íóòãèéí òºðõ áàéäàë äàõü áèåò áîëîí

áèîëîãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äýä áàãòàõ õýðýãòýé áîëäîã (àëèâàà íºõºí ñýðãýýëòèéã

áàòàòãàõ ¿¿äíýýñ áèåò á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äèéã ººð÷èëæ áîëíî). Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëæ

áóé íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéã ìºí õàðãàëçàíà.

Ò¿¿í÷ëýí óóðõàéí ãàçàð íóòãèéã äýä ãàçðóóäàä õóâààæ áîëîõ þì, òóñ á¿ð íü á¿òýö,

áèåò áàéäàë, ýêîëîãè, íèéãìèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õóâüä ÿëãààòàé áºãººä óóðõàéã õààõ

òºëºâëºãººíä òóñãàõ õýðýãòýé. Äýä ãàçàð òóñ á¿ð íü óñíû õýðýãëýý, áèîëîãèéí îëîí ÿíç

áàéäëûí çîðèëòóóä, óóðõàéã õààõ çîõèñòîé àðãà õýìæýý çýðãèéí õóâüä ýöñèéí ãàçàð

íóòãààñ ººð áàéæ áîëíî. Çîðèëòóóä íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí íºõöºë, óóðõàéã

õààõ çîõèìæòîé àðãà õýìæýý, íºëººëëèéã áóóðóóëàõ øààðäëàãà, áîëîìæ çýðýãò ¿íäýñëýíý.

Ýäãýýð íü óðãàìàë, àìüòíû òºðºë ç¿éë çýðýã îðîí íóòãèéí òîäîðõîé àñóóäëûã àíõààðñàí

ýñâýë åðºíõèéäºº ýêîñèñòåìèéí ò¿âøèíä èë¿¿ èõ ÷èãëýñýí áàéæ áîëíî. Àëü ÷ òîõèîëäîëä

çîðèëòóóä íü áîäèò, õ¿ð÷ áîëîõóéö, ìºí êîìïàíè, îðîëöîã÷ òàëóóäûí òîãòîîñîí áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíýòýé õîëáîîòîé áàéõ õýðýãòýé. Á¿õ îðîëöîã÷ òàë áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäàëä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººëëèéã áàãàñãàæ, ýåðýã íºëººëëèéã íýìýãä¿¿ëýõ

áîëîìæèéã ýðýëõèéëýõ õýðýãòýé. Çîðèëãî, çîðèëòóóäûí çàðèì æèøýýã äóðäâàë:

� Óðãàìàë, àìüòíû àéìãèéí òºðºë ç¿éëñèéã óóðõàéí ãàçàð íóòàãò àìæèëòòàéãààð

äàõèí íóòàãøóóëàõ.

� Í¿¿äýë/øèëæèëò õºäºëãººí òîãòóóí áàéõ.

� Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ¿íý öýíý á¿õèé ãàçàð íóòãèéã õàìãààëàõ.

� Õîãèéí óðãàìàë, áóñàä õîð õºíººëòýé òºðºë ç¿éëñèéã õÿíàõ.

Òºëºâëºñºí çîðèëòóóäàä õ¿ðýõ ¿éë àæèëëàãààã áîëîâñðóóëæ, Áàéãàëü îð÷íû

ìåíåæìåíòèéí ñèñòåìòýé õàìòðóóëàí áàðèìòæóóëàõ õýðýãòýé. Óóðõàé òóñ á¿ð þóíä,

õýçýý õ¿ðýõèéã òîäîðõîé çààñàí, åðºíõèé íºõºí ñýðãýýëò, óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààã õààõ

ñòðàòåãèòýé õîëáîãäñîí òîäîðõîé, áîäèò çîðèëòóóäûã òîäîðõîéëñîí áàéíà. Çîðèëò òóñ

á¿ð íü íººöèéí áîëîìæ, òåõíèêèéí õÿçãààðëàëò, ìýðãýæëèéí àæèëëàõ õ¿÷èí, ãýðýýëýã÷èä,

ãàçðûí ýçýä, îðîí íóòãèéí èðãýäèéí ñàíàë áîäîë, óðò õóãàöààíû ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí

øààðäëàãà íºõöºë çýðãèéã òóñãàñàí áàéíà.

3.7 Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààã õààõ òºëºâëºãºº

Óóðõàéã õààõ òºëºâëºãººíèé ÿâöàä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéí õàìãààëàëò,

òîãòâîðòîé ìåíåæìåíòèéí àæèëëàãàà õèéãäñýýð áàéíà. Øèëäýã òóðøëàãûí õóâüä ¿¿íèéã

àëü áîëîõ ýðò ¿åýñ ýõë¿¿ëæ, ¿éë àæèëëàãààíû òóðøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýõ õýðýãòýé. Ò¿¿í÷ëýí

çîõèöóóëàã÷ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, íóòãèéí èðãýä, îðîí íóòãèéí òºëººëºë, óóãóóë

ýçýìøèã÷èä, áàéãàëü õàìãààëàõ ÒÁÁ-óóä, áóñàä îðîëöîã÷ òàëóóäòàé íýýëòòýé, ¿ð ä¿íòýé

óóëçàëò õèéõ íü ÷óõàë. Óóðõàéã õààõ, àøèãëàëòûã çîãñîîõ òºëºâëºãºº íü øèíý÷ëýí

ººð÷ëºãäºõ áîëîìæòîé, äàðààõ íºõöëèéã õàðãàëçàí ¿çñýí äèíàìèê áàéíà:

� Îðîëöîã÷ òàëóóäûí õ¿ëýýëòèéã ººð÷ëºõ.


� Çîõèöóóëàõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãóóäûí øààðäëàãóóäûí äàãóó ººð÷ëºëò õèéõ.

� Òºñëèéí ìºí ÷àíàðò ººð÷ëºëò õèéõ.

� Øèíý÷ëýõ, äàõèí íóòàãøóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéãàëü îð÷íû ¿íý öýíèéí òàëààðõ

øèíý ìýäýýëýë çýðýã ìîíèòîðèíã õºòºëáºð, ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé îëîëò

ä¿ãíýëò.

� Íºõºí ñýðãýýõ òåõíîëîãè, àæ ¿éëäâýðèéí äàäëàãûã ñàéæðóóëàõ.

Óóðõàéã õààõ, àøèãëàëòûã çîãñîîõ òºëºâëºãººíèé åðºíõèé øààðäëàãûí òàëààð Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààã õààõ òóõàéí òýðã¿¿í òóðøëàãà ãàðûí àâëàãàä äóðäñàí áîëíî. Òºëºâëºãºº íü

äàðààõ íºõöºëòýé õîëáîîòîé áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ãîë ç¿éëñèéã òóñãàõ õýðýãòýé:

� Ñóóðü íºõöºë áàéäàë.

� ¯éë àæèëëàãààíû òºëºâëºæ, òààìàãëàñàí íºëººëºë.

� ¯éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé íºëººëëèéí áîäèò õýìæýý.

� ¯éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº.

� Á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äèéí ýöñèéí õ¿ëýýí çºâøººðñºí àøèãëàëò.

� Èðýýä¿éí ýçýìøèë, àøèãëàëò.

Ñóóðü íºõöºëä àøèãëàëòûã çîãñîîõ òºëºâëººíèé “àæëûí óäèðäàìæ”-èéã òóñãàíà.

¯¿íä òóõàéí áàéãàëü îð÷íû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíý áîëîí áîëîìæèò

íºëººëëèéí òàëààð òîäîðõîé äóðäàõ õýðýãòýé. Ìºí àøèãëàëòûã çîãñîîõòîé õîëáîîòîé

áóñàä îðîëöîã÷ òàëóóäûí ñàíàë áîäîë áîëîí õóóëü, çîõèöóóëàõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãóóäûí

àëèâàà øààðäëàãóóäûã òóñãàäàã.

Óóðõàéã õààõ, àøèãëàëòûã çîãñîîõ òºëºâëºãººí¿¿ä íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí

ìåíåæìåíò, õàìãààëàõòàé õîëáîîòîé ìýäëýãèéí çºð¿¿ã òîäîðõîéëîõ õýðýãòýé. ¯¿íä

àëèâàà ìýäýýëýë, áîëîìæèò àñóóäàë, ýðñäýë, ìîíèòîðèíã, ñóäàëãàà, øèíæèëãýý çýðýã

áàãòàíà. Á¿õ ¿éë àæèëëàãàà íü àëèâàà íýí òýðã¿¿íèé íºõöºë áàéäàë, ¿éë àæèëëàãàà ãàð÷

èðýõòýé õîëáîãäóóëàí òºëºâëºõ ÿâöàä òîäîðõîé õýìæýýíèé óÿí õàòàí áàéõûã øààðääàã.

Ýäãýýð ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé øóóä áîëîí øóóä áóñ áîëîìæèò íºëººëë¿¿ä áèé.


ÆÈØÝÝ: Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààã õààõ ¿åä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã àíõààð÷ ¿çýõ íü – Òèìáàððà àëòíû óóðõàéÀâñòðàëè Óëñûí Òèìáàððà àëòíû óóðõàé íü Øèíý ªìíºä Âýëüñèéí Òýíòýðôèéëäèéí

ç¿¿í ç¿ãò áàéðëàäàã. ¯éë àæèëëàãàà íü 1998 îíû äºðâºí ñàðä ýõýëæ, óóðõàé 1999

îíû àðâàí ñàðä àøèãëàëòàíä îðñîí. ¯¿íýýñ õîéø ¿éë àæèëëàãàà íü óóðõàéã õààõ

áîëîí ¿¿íòýé õîëáîîòîé íºõºí ñýðãýýëò, ìîíèòîðèíãèéí øààðäëàãóóäàä àíõààðëàà

õàíäóóëæ èðñýí.

Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä 82 ãà ãàçàð ýâäýãäñýí áà ¿¿íä õî¸ð óóðõàé, àøèãëàñàí

õ¿äðèéí îâîîëãî, óñ õàìãààëàëò, áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð, ROM óãñðàëòûí òàëáàé,

òýýâýðëýõ òàòëàãà çàì áàãòàíà. Ýäãýýð ãàçðûã òóñ òóñàä íü íºõºí ñýðãýýíý.

Õºðñíèé, äóíä áîëîí äýýä äàâõàðãûí íóòãèéí òºðºë ç¿éëèéã ñîíãîæ òàðèõ áà

ýíý íü íºõºí ñýðãýýõ õºòºëáºðèéí íýã àæèëëàãàà áîëæ áàéíà. Áîëîìæòîé áîë

óðãàìàëæóóëñàí ãàçðûí ãàäàðãà íü çýðãýëäýý áàéãàëü îð÷èíä îéð áàéíà.

Óðãàìàëæóóëàõûí íýí òýðã¿¿íèé çîðèëãî íü ýâäýðñýí ãàçàðò òóõàéí óðãàìëûí á¿ëýãòýé

íèéöýõ óðãàìëûã äàõèí òàðèõ ÿâäàë þì. Ýäãýýð á¿ëãèéã åðºíõèéä íü îé, ìîäòîé

ãàçàð, õàãä ºâñòýé ãýæ ãóðâàí êàòåãîðèò õóâààæ, íºõºí ñýðãýýõ àæèëëàãààã õèéäýã.

Òºðºë ç¿éëèéã ñîíãîõäîî ýäãýýð êàòåãîðè òóñ á¿ðò òîõèîõ íºõöëèéã õàðãàëçàíà. Ìºí

îðîí íóòàãò à÷ õîëáîãäîëòîé òºðºë ç¿éëèéã ñîíãîíî:

� Àìüòíû àéìãèéí àìüäðàõ îð÷èí, íººö.

� Äàâàìãàéëñàí òºðºë ç¿éë.

� Ãàäàðãóóí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàäãàëàõ ç¿éëñ.

� ¯ðæèæ òàðõàõ òîõèðîìæòîé ¿ð, òàðèõ ìàòåðèàë.

Àâñòðàëèéí êàêàäó òîòü (Glossy Black Cockatoo), îãîòíî çóðàì (Hastings River Mouse),

àëàãäààõàé (Rufous Bettong) çýðýã àìüòíû àéìãèéí ÷óõàë òºðëèéí àìüäðàõ îð÷íûã áèé

áîëãîõ íü íºõºí ñýðãýýõ õºòºëáºðèéí ÷óõàë õýñýã áàéâ. Òóõàéí áàéðøèëä á¿ðä¿¿ëýõ

àìüäðàõ îð÷íûã îëæ òîãòîîõ òºëºâëºãººã ìºí áîëîâñðóóëñàí. Òºëºâëºãºº íü

áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýíèé áàðèìò áè÷èãò äóðäñàí ãîë ¿¿ðã¿¿äèéã

õýðýãæ¿¿ëýõèéã çîðüñîí. Òºëºâëºãººíä àëàãäààõàé çýðýã ÷óõàë òºðºë ç¿éëèéí àìüäðàõ

îð÷èíã áèé áîëãîõ, ìîä, ÷óëóóí îâîîëãî, íóòãèéí ñîíãîñîí óðãàìëûí òºðºë ç¿éëýýð

óðãàìàëæóóëàõ çýðãýýð àìüäðàõ îð÷èíã áèé áîëãîõ åðºíõèé áàéðøëûã òîãòîîõ çýðýã

áàãòñàí.

Àëàãäààõàéí òîõèðîìæòîé àìüäðàõ îð÷èíä åðºíõèéäºº ýâêàëèòï îé, øåðîôèëë

÷èéãòýé îé, ºâñëºã óðãàìëûí á¿ðõýâ÷ á¿õèé íàì äîð ìîäòîé õóóðàé ãàçàð áàãòàíà.

Ìºí Imperata cylindrica, Entolasia stricta, Austrostipa pubescens, Themeda australis ãì

ºâñëºã óðãàìëûí òºðºë ç¿éëñ òýìäýãëýãäñýí áàéíà. Ìîäòîé ãàçàðò ýäãýýð ºâñëºã

óðãàìëûã òàðèõààð òºëºâëºâ. Ýíý íü àëàãäààõàéí àìüäðàõ ãàçàð áîëíî ãýæ òºëºâëºæ

áàéíà.


Çóðàã: Õàáèòàò êîðèäîð, Òèìáàððà àëòíû óóðõàé

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíò, õàìãààëàëò

íü òîãòìîë ¿ðãýëæëýõ ó÷èðòàé. Óóðõàé õààãäàæ, ¿éë àæèëëàãàà çîãññîíû äàðàà ÷

óóðõàéí á¿õ íºõºí ñýðãýýãäñýí ãàçàð, ãîë ãîðõèä ìåíåæìåíò, òîäîðõîé õóãàöààíä

ìîíèòîðèíã õýðýãòýé. Óóðõàéã õààõ, àøèãëàëòûã çîãñîîõ òºëºâëºãººíä ìåíåæìåíò,

ìîíèòîðèíãèéí øèéäëèéã òîäîðõîé òóñãàñàí áàéíà. Òºëºâëºãººíä ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã

òîäîðõîé òóñãàæ, öààøèä ¿ðãýëæëýõ ìåíåæìåíòèéí çàðäëûí ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ

¿¿ñâýðèéã ìºí òîãòîîñîí áàéíà. Îäîîãèéí ýñâýë øèíýýð áàéãóóëàõ õàìòûí àæèëëàãàà

íü áèîëîãèéí òóõàéí áîëîí ñýðãýýãäñýí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéí òîãòâîðòîé

áàéäëûã õàäãàëàõàä òóñàëæ áîëíî. Óã ãàçðûí óäààõ ýçýìøèã÷ íü òóõàéí íóòãèéí

áàéãàëü îð÷èí, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíèéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíòèéã õàíãàõ

òàëààð òîãòîîë çààëò ãàðãàõ íü ÷óõàë. Òºðºë ç¿éëèéã ñýðãýýõ òºëºâëºãºº íü óóðõàéí

¿éë àæèëëàãààíû õóãàöààã ìºí ñóíãàõ òàëòàé.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëñýí ýñýõèéã òîãòîîõ øàëãóóð

¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõ òàëààð Õýñýã 5-ä äóðäñàí áîëíî.


4.0 ÁÈÎËÎÃÈÉÍ ÎËÎÍ ßÍÇ ÁÀÉÄËÛÍ ÖÎÃÖ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ

ÃÎË ÑÀÍÀÀ

� Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí óóë óóðõàéòàé õîëáîîòîé ìåíåæìåíòýä äàðààõü äýñ

äàðààëëûí äàãóó ýðýìáýëñýí áàéíà: ñýðãèéëýõ – áóóðóóëàõ – çàñàõ (õîð õºíººëèéã

áóóðóóëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, óðãàìàëæóóëàõ ãì) – õîõèðîëã¿é áîëãîõ (íºõºí òºëºõ).

� Ýíý àðãà çàìûã èõýíõ Áàéãàëü îð÷èí, íèéãýìä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýã

òºëºâëºõ ÿâöàä àøèãëàæ áàéíà.

� Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíý íü õ¿íèé òîäîðõîéëñíîîñ èë¿¿ èõ áàéäàã.

Èéìä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã çîõèöóóëàõäàà ºðãºí õ¿ðýýòýé, á¿õ òàëûã

àíõààð÷ ¿çýõ íü ÷óõàë.

� Óóðõàéí íºõºí ñýðãýýëòèéí çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä çýðãýëäýý ãàçàð

íóòãèéí óðãàìàë, àìüòíû àéìàãò ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéã áóóðóóëàõ íü ìºí ÷óõàë.

� Áàéãàëü îð÷èí, íèéãýìä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëýýíèé ÿâöàä õîõèðëûã íºõºí

áàðàãäóóëàõ õºòºëáºðèéã áàãòààæ, òîõèðîìæòîé ¿åä õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé.

� Õàðèëöàí õî¸ð òàëûí ¿ð àøèãòàé ¿ð ä¿íä õ¿ðýõèéí òóëä îðîí íóòãèéí ò¿íøëýë

÷óõàë øààðäëàãàòàé.

� Òýðã¿¿í òóðøëàãà-óñíû ÷àíàðûí ìåíåæìåíò íü áàéãàëü îð÷íû áèîëîãèéí îëîí

ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéã ãàãöõ¿¿ îéëãîæ, äàãàæ ìºðäºõººñ èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýòýé.

� Çýðëýãøñýí àí àìüòàí, õîðòîé ºâñ, óðãàìàë çýðãèéã õÿíàæ, íºëººëëèéã íü îéëãîæ,

çîõèöóóëàõ õýðýãòýé. Ýäãýýð íü òóõàéí íóòãèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý

öýíèéã áóóðóóëàõ, óóðõàéí äàðààõ íºõºí ñýðãýýëòèéí ýêîñèñòåìèéí õºãæëèéã

óäààøðóóëàõ òàëòàé.

� Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã äàõèí áèé áîëãîõ íü íýí òýðã¿¿íèé ÷óõàë ç¿éë áºãººä

¿¿íèéã ºíãºí õºðñíèé ìåíåæìåíò, ¿ð òàðèà, òàðèàëàõ ÿâö ìºí øààðäëàãàòàé

òîõèîëäîëä õîâîð òºðºë ç¿éëèéã íóòàãøóóëàõ, àìüäðàõ îð÷íûã øèëæ¿¿ëýõ çýðýã

¿éë àæèëëàãààíû á¿õèé ë ¿å øàòíû òóðøèä àíõààð÷ ¿çýõ õýðýãòýé.

� Àìüòíû àéìãèéí àìüäðàõ îð÷íûã ñýðãýýõýä çàðèì òîäîðõîé òºðºë ç¿éëèéí õóâüä

òóñãàé òåõíèê, àðãà áàðèëûã àøèãëàõ õýðýãòýé áàéæ áîëíî.

Òýðã¿¿í òóðøëàãà-áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíò íü Õýñýãò 3-ò äóðäñàí ¿íýëãýý,

òºëºâëºëòèéí ºíäºð ñòàíäàðòòàé áàéõûã øààðääàã. Ýäãýýðèéã õàéãóóëààñ ýõëýýä óóðõàéã

õààõ õ¿ðòýëõ ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààíäàà òóñãàõ õýðýãòýé. Áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéí

¿íäñýí ñèñòåì, õîëáîãäîõ òºëºâëºãºº, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòýä ÷èãëýñýí

àæëûí òóñãàéëñàí çààâàð çýðýã óäèðäàìæ áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ

õýðýãòýé. Òýðã¿¿í òóðøëàãà-áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíò íü ãàãöõ¿¿ øóóä

íºëººëºëä ºðòñºí ãàçàð, çýðãýëäýý íóòãóóäàä àíõààðëàà õàíäóóëàõààñ èë¿¿òýé á¿õýëä íü


ºðãºí õ¿ðýýã àíõààð÷ ¿çäýã. Ýä¿ãýý êîìïàíèóä îðîí íóòãèéí èðãýäòýé õàìòðàí áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ áîëîìæèéã ýðýëõèéëæ, õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà

áºãººä ýíý íü òýäíèé òîãòâîðòîé õºãæëèéí àðãà çàìûí íýã õýñýã áîëæ áàéíà.

Òýðã¿¿í òóðøëàãà-áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéí ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëýõèéã

çîðüæ áóé êîìïàíèóäàä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí óóë óóðõàé äàõü íºëººëëèéí

ìåíåæìåíòòýé õîëáîîòîé îëîí áîëîìæ áèé. Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ýðñäëèéí

ìåíåæìåíòèéí – ñýðãèéëýõ – áóóðóóëàõ – çàñàõ (õîð õºíººëèéã áóóðóóëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, óðãàìàëæóóëàõ ãì) – õîõèðîëã¿é áîëãîõ (íºõºí òºëºõ) – äàðààëëûã Áàéãàëü îð÷èí,

íèéãýìä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýã òºëºâëºõ ÿâöàä èõýýõýí àøèãëàñààð áàéíà. Áàéãàëü

îð÷èí, íèéãýìä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýíèé ÿâöàä õîð õºíººëèéã áóóðóóëàõ àðãà çàìûã

Áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíä òóñãàæ, òºñëèéí ýõýí ¿åýñ õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýõ

õýðýãòýé.

Íºëººëëººñ ñýðãèéëýõ

ªºð äýä á¿òöèéí áàéðøëûã ñîíãîõ áàéäëààð òóõàéí ãàçàðò ¿ç¿¿ëýõ áîëîìæèò íºëººëëººñ

ñýðãèéëýõ áîëîìæòîé. Òóõàéëáàë áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâöûã õàÿãäàëã¿é óñ òîãòîîõ

áàéãóóëàìæèä áàéðøóóëâàë ãîë, óñíû áîëîìæèò áîõèðäëûã áóóðóóëæ áîëíî. Öèàíèò

ðåêîâåðè, óñòãàõ òåõíîëîãè ãì ººð áîëîâñðóóëàõ ÿâöûã àìüä áàéãàëüä íºëººëæ áóé

öèàíèòûí áàÿæìàëààñ ñýðãèéëýõýä àøèãëàæ áîëíî.

Íºëººëëèéã áóóðóóëàõ

Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû íºëººëëººñ ñýðãèéëýõ áîëîìæã¿é ¿åä òºñëèéí òºëºâëºëòèéã

ººð÷èëæ, ñàéæðóóëàõ áàéäëààð ¿éë àæèëëàãààíû íºëººëëèéã áóóðóóëàõ áîëîìæòîé. Ýíý

íü íºëººëëèéí õóãàöàà, õýìæýýã áóóðóóëíà. Ìºí ÷àíàðûí ìîíèòîðèíã, ìîíèòîðèíãèéí

ºíäºð ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëýõ íü íºëººëëèéã áóóðóóëàõàä õóâü íýìýð îðóóëäàã.

Íºëººëëèéã çàñàõ

Íºëººíä àâòñàí ãàçàð íóòãèéã 4.7-ä äóðäñàí íºõºí ñýðãýýõ, óðãàìàëæóóëàõ àðãà÷ëàëûã

àøèãëàí ñýðãýýõ áîëîìæòîé.

Íºëººëëèéã íºõºí òºëæ, õîõèðîëã¿é áîëãîõ

Õîõèðîëã¿é áîëãîõ íü ñýðãèéëýõ áîëîìæã¿é ¿éë àæèëëàãààíû íºëººëëèéã íºõºí òºëºõ

àðãà õýìæýý þì. Ýíý òàëààð 4.3-ò ìºí Óóë óóðõàé áà áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí

òàëààðõçºâëºìæèä (2005a,á) äýëãýðýíã¿é äóðäàâ.

Ãýðýýëýã÷èäòýé õèéõ ¿ð ä¿íòýé ìåíåæìåíò íü òýðã¿¿í òóðøëàãà-áèîëîãèéí îëîí

ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéí ÷óõàë õýñýã þì. Áàðèëãûí êîìïàíèóä áàéãàëü îð÷íû

ìåíåæìåíòèéí ñèñòåìýý óóë óóðõàéí ýçäèéí ñòàíäàðòàä íèéö¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýã

õàðèóöëàãàà áàòàòãàñààð áàéíà. Òóõàéëáàë:

� Óðãàìàë, ãîë ãîðõèéã õàìãààëàõ (òîãòîîñîí ãàçàð íóòãààñ ãàäíà öýâýðëýãýý

õèéõã¿é)

� Õîðòîí øàâüæèéã õÿíàõ (ãýðèéí òýæýýâýð àìüòàí áàéõã¿é, á¿õ òºðëèéí ìàøèí

òåõíèêèéã ãîë ãîðõèä óãààõã¿é)

� Çýðëýã àìüòàä óñòàõ (ãàçàð íóòàãò íýâòðýõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàõ)

� Õàÿãäëûí ìåíåæìåíò


Òýðã¿¿í òóðøëàãûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ óóë óóðõàéí êîìïàíèóä áàðèëãûí ãýðýý áàéãóóëàã÷èéí

ºíãºðñºí õóãàöààíû ã¿éöýòãýë, ãýðýýëýã÷èéí áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéí õºòºëáºð,

ñèñòåì, ã¿éöýòãýëèéí àóäèòýä ¿íäýñëýí ¿íýëãýý õèéäýã.

4.1 Ãàçðûí åðºíõèé ìåíåæìåíò

Ãàçðûí åðºíõèé ìåíåæìåíòýä ºðãºí óóäàì ãàçàð íóòàãò áóé óóðõàéí òàëáàé áàãòàíà.

Åðºíõèéäºº óóðõàéí òàëáàé äýýðõ øóóä íºëººëºëä àíõààðëàà õàíäóóëäàã áîë ãàçðûí

åðºíõèé ìåíåæìåíò íü óóðõàé, àøèãò ìàëòìàë áîëîâñðóóëàõ àæèëëàãààãààð øóóä

ýâäýãäýýã¿é ò¿ðýýñèéí ãàçàð íóòãèéí ìåíåæìåíòýä ìºí àíõààðëàà õàíäóóëäàã.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíý íü óóðõàéý òàëáàé ò¿ðýýñëýõ, ãàçàð ýçýìøèõ, äàðõàí

öààçòàé ãàçàð áàéãóóëàõ çýðýã õ¿íèé ¿éëäâýë, øèéäëýýñ õàâüã¿é ºðãºí õ¿ðýýòýé. Òóõàéëáàë:

� Ãîë ãîðõè.

� ¯ëäñýí óðãàìëûí á¿ëãèéí ãàçàð íóòãèéã õîëáîõ êîððèäîð.

� Òîäîðõîé óðãàìëûí á¿ëýãò òîõèðñîí õºðñ.

� ªºð ãàçàðò íóòàãøñàí áîëîí áóñàä àìüòíû àéìàã.

Òèéìýýñ áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã çîõèöóóëàõàä ºðãºí õ¿ðýýòýé õàðàõ íü ÷óõàë. Õýðýâ

áîëîìæòîé áîë ¿íý öýíèéã òîãòîîõäîî çýðãýëäýý ãàçàð ýçýìøèã÷èä, íóòãèéí èðãýäòýé

õàìòðàõ õýðýãòýé. Óëìààð íºëººëëèéã áóóðóóëàõ ¿ð àøèãòàé áàéäëûã áèé áîëãîæ ÷àäíà.

Ò¿¿í÷ëýí áîëîìæòîé áîë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû ñýðãèéëýõ áîëîìæã¿é íºëººëºë,

òýíöâýðò áàéäàë àëäàãñàíû óëìààñ áóóðñàí ¿íý öýíèéã ñýðãýýõ õýðýãòýé. Òýðã¿¿í òóðøëàãûã

õýðýãæ¿¿ëýã÷ êîìïàíèóä íºõöºë áàéäëûã ºðãºí õ¿ðýýòýé õàðæ, àðãà õýìæýý àâäàã áà

çàðèì òîõèîëäîëä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòòýé õîëáîîòîé á¿ñ íóòãèéí

õýòèéí òºëºâèéã òóñãàäàã.

Óóðõàéí ò¿ðýýñòýé õîëáîîòîé áàéãàëü õàìãààëàõ ìåíåæìåíòèéí àðãà òóðøëàãûã áóñàä

îðîí íóòàã, á¿ñ íóòãèéí ñàíàà÷ëàãàòàé óÿëäóóëàõ áîëîìæ èõ áèé. Òóõàéëáàë Øèíý ªìíºä

Âýëüñèéí Õàíòåð Âàëýé Ñèíîïòèê òºëºâëºãºº (Øèíý ªìíºä Âýëñüèéí Àøèãò ìàëòìàëûí

íººöèéí ãàçàð 1999), Ãëåííèéñ Êðèéê Êà÷ìýíò Òîòàë Êà÷ìýíò Ìåíåæìåíòèéí ñóäàëãààã

(Õàíòåð Êà÷ìýíò Òðàñò 2003) íýðëýæ áîëíî.

Çàñãèéí ãàçàð àëèâàà òºñëèéã áàòëàõäàà ãàçàð íóòãèéã õºãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººã

áîëîâñðóóëàõàä íýí õîâîð àìüòäûí òºðºë ç¿éëèéí ìåíåæìåíòèéã àíõààð÷ ¿çýõèéã

èõýâ÷ëýí øààðääàã. Òýãýõýýð îðîí íóòãèéí Çàñàã çàõèðãààòàé õàìòàð÷, ò¿íøëýõ íü ãàçàð

íóòãèéí ìåíåæìåíòèéí ¿ð àøãèéã ñàéæðóóëíà.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéí ãàçðûí åðºíõèé àðãà÷ëàë íü õîðòîé

øàâæ, àìüòàí ãì øóóä áóñ íºëººëëèéã çîõèöóóëàõòàé àäèë ÷óõàë áàéäàã. Ýíý òàëààð

4.6-ä èë¿¿ äýëãýðýíã¿é äóðäñàí. Õîëáîãäîõ òºðºë ç¿éëèéã ãàçàð íóòãààð í¿¿äýëæ, äàõèí

íóòàãøóóëàõààñ ñýðãèéëýõýä õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàõ íü ìîíèòîðèíãèéí ¿ð ä¿íã èõýýð

íýìýãä¿¿ëæ, ìîíèòîðèíãèéí öààøäûí çàðäëûã áóóðóóëäàã.


4.2 Ýêîëîãèéí ¿éë àæèëëàãààã õàäãàëàõ

Ýêîëîãèéí ¿éë àæèëëàãààã õàäãàëàõ íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéí

÷óõàë çîðèëò þì. Íýí õîâîð òºðºë ç¿éëèéí àìüäðàõ îð÷èí, óñíû ÷àíàð, áàéãàëèéí õîðòîí

øàâüæèéã õÿíàõ (øàâüæààð õîîëëîã÷ øóâóó ãì) çýðýã ¿éë àæèëëàãààã áàéðøëûã íºõºí

ñýðãýýõ õ¿ðòýë õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé.

Ýêîëîãèéí ¿éë àæèëëàãààã õàäãàëàõ òàëààð òºëºâëºõäºº àëèâàà òºðºë ç¿éëèéí öàã àãààð,

áàéãàëü îð÷èí ãì ººð÷ëºãäºõ õ¿÷èí ç¿éëñýä òîõèðóóëàõ ÷àäâàðûã àíõààð÷ ¿çýõ õýðýãòýé.

Óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà íü èõýâ÷ëýí òîäîðõîé õÿçãààðëàãäìàë ãàçàð íóòàãò ººð÷ëºëò

¿ç¿¿ëäýã. Ýêîëîãèéí ¿éë àæèëëàãààã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ íü áýðõøýýëòýé òóëãàðäàã, ó÷èð íü

òóõàéí ãàçàðòàé íÿãò õîëáîîòîé áà áóñàä áàéðøèëä á¿ðýí íèéöýõã¿é áàéõ íü áèé. ¯¿íèé

íýã øèéäýë áîë áàéãàëü õàìãààëàõ õýëöýë, áóñàä ãýðýýãýýð çýðãýëäýý ãàçàð ýçýìøèã÷èäòýé

“àìüäðàõ îð÷èíã õîëáîæ ºãºõ” áóþó òîäîðõîé àìüäðàõ îð÷èíã óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû

¿åýð íºõºí ñýðãýýõ õºòºëáºðòýé õîëáîõ ÿâäàë þì.

4.3 Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã íºõºí òºëºõ

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã íºõºí òºëºõ íü õºãæëèéí òºñë¿¿äèéí óëìààñ áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäàëä ó÷èðñàí ñýðãèéëýõ áîëîìæã¿é õîð õºíººëèéã íºõºí òºëæ, áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäàëä àëäàãäàë ãàðàõã¿é áàéëãàõûã çîðüñîí ¿éë àæèëëàãàà þì (ten Kate at

al.2004). Íºõºí òºëºõ, õîõèðîëã¿é áîëãîõ òàëààð áîäîæ ¿çýõýýñ ºìíº áèîëîãèéí îëîí ÿíç

áàéäàëä ó÷ðóóëàõ õîð õºíººëèéã áóóðóóëàõ, ñýðãèéëýõ òàëààð àíõààðàõ õýðýãòýé. ¯íýëýõ,

ñýðãèéëýõ, áóóðóóëàõ, çàñàõ (íºõºí ñýðãýýõ ãì) ãýñýí äàðààëëààð íºëººëëèéã àíõààð÷ ¿çýõ

íü ÷óõàë áîëîõûã õýä õýäýí íîì, íèéòëýëä äóðäæýý (ICMM 2005a,á, Baird 2003, NSW EPA

2002, EPA 2006, Rio Tinto 2004 ãì). Ýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿìàð ÷ áîëîìæã¿é ¿åä íºõºí

òºëºõ àðãà õýìæýý àâ÷ áîëíî.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí àìæèëò, õîõèðëûã õýðõýí õýìæèõ ãì õºãæëèéí àñóóäàë

áýðõøýýëèéã ¿ë õàðãàëçàí îëîí óóðõàé “Áàéãàëü îð÷èí, íèéãýìä íºëººëºõ áàéäëûí

¿íýëãýýã” õèéõäýý íºõºí òºëºõ òºâºâëºëò õèéñýýð áàéíà. Íºõºí òºëºõ òàëààðõ ìàø

ñàéí áîëîâñðóóëñàí, òîäîðõîé ñèñòåì íü “Áàéãàëü îð÷èí, íèéãýìä íºëººëºëõ áàéäëûí

¿íýëãýýíä” ìàø ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãàà áºãººä óëìààð òîãòâîðòîé õºãæèë, áàéãàëü

îð÷íû èë¿¿ ñàéí ¿ð ä¿í ãàð÷ áóé òàëààð õ¿ì¿¿ñ èë¿¿ ìýääýã áîëæýý.

Áàðóóí Àâñòðàëèéí Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ àãåíòëàãèéí 9-ð òîãòîîëä (2006)

äóðäñàí÷ëàí áàéãàëü îð÷íû õî¸ð òºðëèéí íºõºí òºëáºð áàéäàã:

� “Àëäàãäàëã¿é áàéõ” ãýäýã íü áàéãàëü îð÷íû àëäàãäëûã îëîëò àìæèëòòàé

òýíöâýðæ¿¿ëæ, áàéãàëü îð÷íû òîìîîõîí ººð÷ëºëòã¿é áàéõûã çîðüäîã. Ýíý íü

íèéò õýìæýý, ÷àíàð, ýêîëîãèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë, áàéãàëü îð÷íû ÷óõàë÷ëàë,

¿íý öýíèéí áàòàëãàà çýðãèéã åðºíõèéä íü õàäãàëàõ, àëäàãäàëã¿é áàéõûã õýëäýã.

� “¯ð àøèãòàé áàéõ” áóþó àøèã òóñòàé áàéõ ãýäýã íü áàéãàëü îð÷íû àëäàãäëààñ

èë¿¿òýé îëîëò àìæèëòòàé áàéõûã çîðüäîã. Ýíý íü íèéò õýìæýý, ÷àíàð, ýêîëîãèéí

á¿ðýí á¿òýí áàéäàë, áàéãàëü îð÷íû ÷óõàë÷ëàë, ¿íý öýíèéí áàòàëãàà çýðãèéã

åðºíõèéä íü õàäãàëàõ, àëäàãäàëã¿é áàéõûã õýëäýã.

Óóë óóðõàéí êîìïàíè “àëäàãäàë”, “îëîëò àìæèëò”-ûí àëèéã ñîíãîõ íü Çàñãèéí ãàçðûí


çîõèóóëàëòûí øààðäëàãà íºõöºë, êîìïàíèéí áîäëîãî, çàðèì òîõèîëäîëä ãîë îðîëöîã÷

òàëóóäûí ñàíàë áîäîë çýðãýýñ õàìààðäàã. Áàéãàëü îð÷èíä õîð õºíººë ¿ç¿¿ëýõã¿é áàéõ

ãýñýí òýì¿¿ëýë á¿õèé Ðèî Òèíòîãèéí ýåðýã íºëººëëèéí áîäëîãî, ÁèÝé÷Ïè Áèëëèòîíû

òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîäëîãî íü áàéãàëü îð÷íû íºõºí òºëºõ àæèëëàãààíû æèøýý þì.

Áàðóóí Àâñòðàëè, ªìíºä Àâñòðàëè, Âèêòîðèà, Êâèñíëýíä, Øèíý ªìíºä Âýëüñèéí Çàñàã

çàõèðãààíóóä óðãàìëûí á¿ëãèéí ñýðãèéëýõ áîëîìæã¿é àëäàãäëûã íºõºí òºëºõ àðãà õýìæýý

àâàõûã øààðääàã.

Íºëººëëººñ õàìààð÷ íºõºí òºëºõ àðãà õýìæýý ÿíç á¿ð áàéíà. Òóõàéëáàë äàðààõ íºõöëèéã

íºõºí òºëºõ àðãà õýìæýý áàéæ áîëîõ þì:

� Íºëººëëèéí õýìæýý.

� ×àíàð, îéí ÷àíàð ãì.

� ×óõàë ç¿éëñèéí ýäèéí çàñãèéí áîëîí õàäãàëæ õàìãààëàõ ¿íý öýíý.

� Òºðºë ç¿éëä ¿ç¿¿ëæ áóé íºëººëºë.

� Àìüäðàõ îð÷íû ¿íý öýíý/ñòàòóñò ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë.

� Ýêîëîãèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë.

� Ýêîëîãèéí ¿éë àæèëëàãàà.

� Ýçýìøèõ ýðõ, ìåíåæìåíòèéí íàéäâàðòàé áàéäàë.

Íºëººëëèéí òàëààðõ íºõºí òºëºõ ìåõàíèçìä îäîîãèéí äîðîéòñîí ýêîñèñòåìèéã øèíý÷ëýí

ñýðãýýõ, õ¿ññýí ýêîñèñòåìèéã äàõèí áèé áîëãîõ (áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí êîððèäîð

áóþó òóñãàé ýêîñèñòìåìèéã òºëººëºë áàãà ãàçàð íóòàãò äàõèí áàéãóóëàõ), òºðºë ç¿éëñèéã

íºõºí ñýðãýýõ çºâøèëöñºí òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõ çýðýã áàãòàíà. Íóòãèéí óóãóóë óðãàìàë

íü õàìãààëàãäñàí ãàçàð íóòãèéí ãàäíà áàéõ áºãººä íýí õîâîð ç¿éëä òîîöîãäîõ áîë ¿¿íèéã

õàìãààëàãäñàí ãàçàð íóòàãò áàéðøóóëàõ íü íºõºí ñýðãýýõ ¿éë ÿâö þì. Áóñàä æèøýýã

äóðäâàë:

� Ìîíèòîðèíã, ñóäàëãàà øèíæèëãýýãýýð ìýäëýãò õóâü íýìýð îðóóëàõ.

� Áàéãàëü õàìãààëàõ îðîí íóòãèéí á¿ëã¿¿äèéã íººö, áîëîìæîîð õàíãàõ.

� ¯ëäñýí óðãàìëûí á¿ëãèéã õÿçãààðëàæ, õîðèîòîé á¿ñ áîëãîõ.

� Ìåíåæìåíò òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ.

Òóõàéí êîìïàíè àëü ÷ íºõöëèéã ñîíãîñîí, îðîëöîã÷ òàëóóä ÷óõàì þó íü àëäàãäàëã¿é

áàéëãàõ (ýñâýë ¿ð àøèãòàé áàéëãàõ), ìºí íºëººëºë, íºõºí òºëºõèéã õîîðîíä íü õýðõýí

òýíöâýðæ¿¿ëýõèéã òîäîðõîéëîõûã èõýâ÷ëýí øààðääàã.

Õàìãààëàãäñàí ãàçðûí áàíê íü èõýâ÷ëýí òºëºâëºñºí àëäàãäëûí “áàíêûã” óðüä÷èëàí

áèé áîëãîõ áàéäëààð íºõºí ñýðãýýõ, ñàéæðóóëàõ, õàìãààëàõ, àìüäðàõ îð÷íûã áèé áîëãîõ

ìåõàíèçìààð õàíãàäàã. Àâñòðàëèä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí àëäàãäëààñ ñýðãèéëýõ

õàìãààëàãäñàí áàíê íü Âèêòîðèà, Øèíý ªìíºä Âýëüñä õÿçãààðëàãäìàë õýðýãëýý á¿õèé

õºãæëèéí ¿å øàòàíäàà áàéíà. Óóë óóðõàéí êîìïàíèóä ìºí ¿¿ðýã õàðèóöëàãà, áîëîìæóóäûí

òàëààð ìýäýýëýëòýé áàéæ, äàãàæ ìºðäºõ õýðýãòýé.

Õàìãààëàãäñàí ãàçðûí áàíê íü õºæëèéí ¿å øàòàíä àëèâàà íºëººëºë òîõèîõ ¿åä íºõºí

òºëºõ àðãà õýìæýýã äàâõàð àâàõ áîëîìæòîéãîîðîî äàâóó òàëòàé. Ãýòýë áóñàä òîõèîëäîëä

óðãàìëûí á¿ëãèéã íºõºí ñýðãýýæ, àìüòûí àéìãèéã ººð ãàçàðò íóòàãøóóëàõàä íèëýýä õýäýí

æèë øààðäàãääàã. Ýíý íü íºõºí ñýðãýýõ ¿éë àæèëëàãàà òºëºâëºñºíººð ÿâàãäàõã¿é áàéõ

ýðñäëèéã äàãóóëàõ íü áèé. Õàðèí õàìãààëàãäñàí ãàçðûí áàíê íü ãàçàð ýçýìøèã÷äýä ãàçàð


íóòãèéíõàà äîðîéòñîí àìüäðàõ îð÷íûã õàìãààëàõ, ñýðãýýõ óðàì çîðèã ºãºõèéí çýðýãöýý

çîõèöóóëàã÷, îðîëöîã÷ òàëóóäàä íºõºí òºëºõ îëîí òºðëèéí áîëîìæèéã îëãîäîã.

4.4 Îðîí íóòãèéí ò¿íøëýëèéã áèé áîëãîõ

Îðîí íóòãèéí îðîëöîîíû öîãö õºòºëáºð íü ºíººãèéí óóë óóðõàé, àøèãò ìàëòìàë

áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áºãººä ýíý íü ¿éëäâýðèéí ¿éë

àæèëëàãàà ÿâóóëàõ íèéãìèéí ëèöåíçèéã õàäãàëæ, áýõæ¿¿ëýõýä òóñòàé. Îðîí íóòãèéí

á¿ëã¿¿ä íü òóõàéí áàéðøëûí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéã áàòàëæ,

äýìæèõèéí çýðýãöýý óóë óóðõàéí àæ ¿éëäâýðèéí ¿íý öýíýòýé íººö áîëäîã. ßëàíãóÿà òóõàéí

ãàçàð íóòãèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë íü èòãýë áèøðýë, íèéãýì, ýêîëîãèéí õóâüä

÷óõàë áàéäàã óëàìæëàëò ìýäëýãèéã ñàõèí õàìãààëàõ íóòãèéí àðä èðãýäòýé èë¿¿ õîëáîîòîé.

Îëîí óóë óóðõàéí êîìïàíè ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé îðîí íóòèéíõàà óóãóóë àðä èðãýäòýé

õîëáîî õàðèëöàà òîãòîîäîã. Óóðõàéí àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé íóòãèéí àðä èðãýä áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéã òîäîðõîéëîõ, ¿íýëýõ ÿâöàä îðîëöäîã. Òýä õóóðàé ãàçàð, ãîë

óñíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéã àí àãíóóð, õîîë õ¿íñ, àìðàëò çóãààëãà,

ñî¸ëûí àðãà õýìæýý çýðýã çîðèëãîîð àøèãëàñààð èðñýí.

Áàéãàëü îð÷íû ãîë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äèéã õàìãààëàõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãî

á¿õèé îëîí ñòðàòåãèéã íóòãèéí àðä èðãýä, óóë óóðõàéí êîìïàíè õîîðîíäûí õàðèëöàà

õîëáîîãîîð äàìæèí áîëîâñðóóëäàã. Íóòãèéí àðä èðãýä, ñóäëàà÷ øèíæýý÷èäòýé çºâëºëäºí

íºõºí ñýðãýýõ çàìûã ñàéæðóóëàí, ºðãºæ¿¿ëýõ àðãà çàìûã áîëîâñðóóëñààð áàéíà. Íóòãèéí

èðãýäèéí ñàíàë áîäëûí çàðèìààñ äóðäâàë:

� Íóòãèéí òºðºë ç¿éëèéã ñî¸ë, àìüäðàë àõóé, ýì÷èëãýý, õîîë õ¿íñíèé õýðýãöýýíä

àøèãëàõ à÷ õîëáîãäëûã îëæ òîãòîîõ, áàðèìòæóóëàõ.

� Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéã ººð íºõöºë áàéäàëä (àí àãíóóð, õîîë

õ¿íñ, àìðàëò çóãààëãà, ñî¸ëûí àðãà õýìæýý ãì) òîäîðõîéëîõ, ¿íýëýõýä îðîëöîõ.

� Ñóäàëãàà øèíæèëãýý õèéõ ¿åýð áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ãîë ¿íý öýíèéã îëæ

òîãòîîõ.

� Íºõºí ñýðãýýõ ãàçàð íóòàãò òîõèðîìæòîé òºðºë ç¿éë, òîî õýìæýýã òîäîðõîéëîõ.

Îðîí íóòãèéí áîëîí áóñàä á¿ëýãòýé õàìòðàí àæèëëàõ òàëààðõ òîäîðõîé çºâëºìæèéã Îðîí íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîî áà õºãæèë áîëîí Íóòãèéí óóãóóë èðãýäòýé õàìòðàõ àæèëëàõ íü

òýðã¿¿í òóðøëàãûí ãàðûí àâëàãóóäàä äóðäñàí.

Áàéãàëü îð÷íû òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëæ, ìîíèòîðèíã õèéõ íü õÿíàæ øàëãàñàí õàíäëàãà

á¿õèé ¿éë àæèëëàãààíààñ èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýòýé. Îðîí íóòãèéí àðä èðãýä íºõºí ñýðãýýõ,

õîõèðîëã¿é áîëãîõ ¿éë àæèëëàãààã òºëºâëºõ, õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë íººö áîëîìæ áîëäîã.

ßëàíãóÿà íóòãèéí èðãýä òóõàéí ãàçàð íóòàãòàé õîëáîîòîé óëàìæëàëò ìýäëýã, ñî¸ë

çàíøèëòàé áîë ¿¿íèéã ÷óõàë÷ëàõ õýðýãòýé. Íºõºí ñýðãýýõ ¿éë àæèëëàãààíû íýã õýñýã áîëîõ

àìüäðàõ îð÷íûã áèé áîëãîõ, ñýðãýýõýä àíõààðëàà õàíäóóëæ áóé êîìïàíèóä îðîí íóòàãò

¿éë àæèëëàãàà ýõë¿¿ëýõýýñ ºìíº ýêîëîãèéí óÿëäàà õîëáîîã ñàéòàð îéëãîõ õýðýãòýé. Èéì

ìýäëýãã¿éãýýð òºëºâëºõ íü ýêîñèñòåìèéí ¿íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéã îðõèãäóóëñàíòàé

àäèë áºãººä óëìààð íºõºí ñýðãýýõ, õîõèðîëã¿é áîëãîõ áîëîìæ, àæèëëàãààã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ

íºõöëèéã àëäàãäóóëäàã.

Òýðã¿¿í òóðøëàãûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ êîìïàíèóä íºõºí ñýðãýýõ, áàéãàëü îð÷íûã øèíý÷ëýõ


ÆÈØÝÝ: ̄ ð àøèãòàé ò¿íøëýë íü íýí õîâîð àí àìüòäûã íºõºí ñýðãýýõ àæèëëàãààã äýìæäýã – Õóóðàé ãàçðûã íºõºí ñýðãýýõ

Çóðàã: Õóóðàé ãàçðûã íºõºí ñýðãýýõ àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä õèéãäñýí õàøàà íü óóãóóë áóñ àìüòäààñ ñýðãèéëäýã, ÁèÝé÷Ïè Áèëëèòîí

Õóóðàé ãàçðûã íºõºí ñýðãýýõ íü WMC Resources (äàðàà

ÁèÝé÷Ïè Áèîëëèòîí õóäàëäàæ àâñàí), ªìíºä Àâñòðàëèéí

Áàéãàëü îð÷èí, ¿íýò ºâèéí ãàçàð, Adelaide èõ ñóðãóóëü,

Friends of Arid Recovery-ûí îðîí íóòãèéí òºëººëëèéí

õîîðîíä 1997 îíä áàéãóóëñàí ýêîñèñòåìèéã ñýðãýýõ

ò¿íøëýë þì. Õàìòðàã÷ òàëóóä ýõíýýñýý äàðààõûã ººðñäèéí

çîðèëãî áîëãîõîîð õ¿ëýýí çºâøººð÷ýý:

� Õóóðàé ãàçðûí ýêîñèñòåìèéí ýêîëîãèéí íºõºí ñýðãýýëòèéã äýìæèõ.

� Àâñòðàëè Óëñûí õóóðàé ãàçðûí áàéãàëü îð÷íû ºðãºí õ¿ðýýíèé ìåíåæìåíòèéí

äàìæóóëàõ áîëîìæòîé ìýäëýã, ìýäýýëýë, òåõíîëîãîîð õàíãàõ.

� Óóë óóðõàé, ìàë àæ àõóé, àÿëàë æóóë÷ëàë, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ

áàéãóóëëàãóóä òîãòâîðòîé ýêîëîãèéí ¿ð ä¿í ãàðãàæ, áîäèò ¿ð ä¿íä õ¿ðýõýä

õýðõýí õàìòàð÷ àæèëëàõ òóõàé çàð÷ìóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ.

àæëûã õèéõäýý íóòãèéí àðä èðãýäòýé õàðèëöàí ¿ð àøèãòàé õàìòðàõûí òóëä çºâëºãºº

àâàõààñ èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýòýé àæëûã ã¿éöýòãýñýýð áàéíà. Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí

áîäëîãî, ìåíåæìåíòèéí ñèñòåì, ¿ð ä¿íãèéí èë òîä, íýýëòòýé áàéäàë íü íóòãèéí èðãýä,

áóñàä îðîëöîã÷ òàëóóäòàé èòãýëöëèéí õàðèëöàà áàéãóóëàõàä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Áàéãàëü

îð÷èí, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàí ¿ð àøèãòàé ò¿íøëýë, õàìòûí àæèëëàãààã áàéãóóëàõ

áîëîìæòîé. Òóõàéëáàë íóòãèéí àðä èðãýä ¿ð öóãëóóëàõ ìºí áóñàä ¿éë àæèëëàãààã õèéõ óð

÷àäâàðòàé áàéäàã.

Îëîí êîìïàíèóä íóòãèéí àðä èðãýäòýé õàìòðàõûí çýðýãöýý áóñàä óëñ îðíû áîëîí

¿íäýñíèé õýìæýýíèé ÒÁÁ-óóäòàé õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîñîîð áàéíà. Ýíýõ¿¿ õàìòûí

àæèëëàãàà íü õàðèëöàí òàëóóäûí ñîíèðõîë, ñàíàë áîäëûã èë¿¿ ñàéí òóñãàæ, àæèëëàõ

áîëîìæèéã òóõàéí óóðõàéä îëãîäîã. Óóðõàé íü áàéãàëü õàìãàààëàõ ÒÁÁ-óóäòàé õàìòðàí

àæèëëàñàíààð áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ àñóóäëûí òàëààðõ õàìòûí ñ¿ëæýý,

ìýðãýæèëòí¿¿äèéí óð ÷àäâàðûã àøèãëàõ áîëîìæòîé áîëäîã. ÒÁÁ-ûí ç¿ãýýñ õàìòðàí

àæèëëàõ íü ãàãöõ¿¿ ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã áèé áîëãîîä çîãñîõã¿é áèîëîãèéí îëîí

ÿíç áàéäëûí ãîë àñóóäàë äýýð óóðõàéòàé õàìòðàí àæèëëàõ áîëîìæ, íºõöºë áèé áîëäîã.

Òóõàéëáàë Ðèî Òèíòî êîìïàíè ºíãºðñºí äîëîîí æèëèéí òóðøèä “Birdlife International,

Fauna” áîëîí “Flora International, Royal Botanic Gradens Kew Millennium Seed Bank

Project” çýðýã áàéãóóëëàãóóäòàé áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí èäýâõòýé, ýð÷ õ¿÷òýé

ò¿íøëýëòèéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëæ èðñýí. Ðèî Òèíòî êîìïàíè áèîëîãèéí îëîí ÿíç

áàéäëûí ñòðàòåãèà áîëîâñðóóëàõàä òóñ áîëñîí ò¿íøëýëèéí õºòºëáºð íü ºíººã õ¿ðòýë

Àâñòðàëè áîëîí áóñàä óëñ îðîíä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí õºòºëáºðèéã õºãæ¿¿ëæ,

õýðýãæ¿¿ëýõýä òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðýã ðîëü ã¿éöýòãýñýýð áàéíà.


Îëèìïèê Äàéì óóðõàéí îéðîëöîî áàéðëàëòàé õºòºëáºð íü ãàçàð íóòãèéí áàéãàëü

õàìãààëàõ ¿íý öýíýä àþóë ó÷ðóóëàõ çýðëýã ìóóð, òóóëàé, ¿íýã çýðãýýñ õàìãààëàõ 1400ãà

òàëáàéã õàøààæóóëæ ýõýëæýý. Äºðâºí óäààãèéí ºðãºòãºëèéí àæëûí äàðàà õàìãààëàëò

á¿õèé õàøàà íü îäîî 8600ãà òàëáàéã õàìàð÷ áàéíà.

Áàéãóóëëàãûí àæèë÷èä, îþóòíóóä, ñàéí äóðûí àæèë÷äûí îëîí ºäºð óäààí àæèëñàíû

ýöýñò á¿õ çýðëýã ìóóð, òóóëàé, ¿íãèéã õàìãààëàãäñàí ãàçðààñ ãàðãàæ ÷àäñàí. Ýíý íü

Greater Stick Nest Rat, Burrowing Bettong, Greater Bilby, Western Barred Bandicood

á¿õèé íóòãèéí äºðâºí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ ãàçàð íóòãèéã áèé áîëãîñîí. Ýíýõ¿¿

äºðâºí ç¿éë àìüòàä îäîî õàìãààëàãäñàí ãàçàðò àìüäàð÷, ºñºí ¿ðæèæ áàéíà. Numbat-

ûã òóðøèæ áàéãàà áºãººä Woma Python-ûã õàìãààëàãäñàí ãàçàð íóòãèéí ýêîñèñòåìèéã

áèé áîëãîõ õóóðàé ãàçðûã íºõºí ñýðãýýõ òºëºâëºãººíèé íýã õýñýã áîëãîí äàõèí

íóòàãøóóëàõààð òºëºâëºæ áàéíà.

Õàøààãààð çààãëàñàí ãàçàð íóòàãò áóé íóòãèéí òºðºë ç¿éë õýä õýäýí àìüòäûí òîî

òîëãîé íýìýãäñýýð áàéíà. Õàìãààëàãäñàí ãàçðûã ãàäíàõòàé õàðüöóóëàõàä 10 äàõèí èõ

ñ¿¿í òýæýýëòýí àìüòàä áàéíà. Óðãàìëûí ìîíèòîðèíãèéí öîãö õºòºëáºð íü óã ãàçðûí

áàéãàëèéí óðãàìàë íèëýýä ñýðãýñýí ãýæ òîãòîîñîí. Õóóðàé ãàçðûí íºõºí ñýðãýýõ íü

Îëèìïèê Äàéì óóðõàé áîëîí çýðãýëäýý áýë÷ýýðò “bilby”-ã íóòàãøóóëàõ àðãà áàðèë,

ìîíèòîðèíãèéíòàëààðõ ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé ¿ð ä¿íã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Õºòºëáºð

íü çýðëýã àìüòäûã í¿¿ëãýí øèëæ¿¿ëæ, íóòãèéí ç¿éë àìüòäûã äàõèí íóòàãøóóëàõàä

óðãàìàë, àìüòäûí ¿ç¿¿ëýõ õàðèó

íºõöëèéã ñóäëàõ áîëîìæèéã

õºòºëáºðèéí àæèë÷èä, èõ

ñóðãóóëèéí îþóòàí, ýðäýìòýä, ñàéí

äóðûí õ¿ì¿¿ñò îëãîæ áàéíà. Õóóðàé

ãàçðûã íºõºí ñýðãýýõ àæèëëàãàà íü

îëîí îðîëöîã÷ òàëóóäûí ò¿íøëýëýýð

äàìæóóëàí áèîëîãèéí îëîí ÿíç

áàéäëûí îëîëò àìæèëòàä õ¿ðýõ

áîëîìæèéã îëãîäîã.

Çóðàã: Burrowing Bettong, ÁèÝé÷Ïè Áèëëèíòîí


4.5 Íºëººëëèéã çîõèöóóëàõ

Óóë óóðõàéí òºñºë, àøèãò ìàëòìàë áîëîâñðóóëàõ õîëáîãäîõ ¿éëäâýð¿¿ä áèîëîãèéí îëîí

ÿíç áàéäàëä îëîí áàéäëààð íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Çàðèìààñ äóðäâàë:

� Óóë óóðõàé, õîëáîãäîõ äýä á¿òöèéí óëìààñ àìüäðàõ îð÷íûã õîëäóóëàõ, óñòãàõ

çýðãýýð õóóðàé ãàçðûí óðãàìàë, àìüòíû àéìàãò øóóä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ.

� Óñ ñóäëàë, ãåîìîðôîëîãè, óñíû ÷àíàðûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ ãîë óñíû áîëîí

ã¿íèé óñíû ýêîñèñòåìä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ.

� Äóó ÷èìýý, òîîñ øîðîî, áóñàä ÿëãàðóóëàëòûí (àøèãò ìàëòìàë áîëîâñðóóëàõ

¿éëäâýð ãì) óëìààñ çýðãýëäýý ýêîñèñòåìä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ.

� Àìüä áàéãàëüä èäýìõèé áîäèñ, öèàíèò çýðãèéã õàäãàëàõ áàéãóóëàìæ á¿õèé

õîðòîé ìàòåðèàëûí óëìààñ íºëºº ¿ç¿¿ëýõ

� Áýë÷ýýðèéí íºõöºë, ãàë ò¿éìðèéí äàâòàìæ, õîðòîé óðãàìàë, çýðëýã àìüòäûí òîî

òîëãîé èõýýð íýìýãäýõ çýðýã ãàçàð àøèãëàëòòàé õîëáîîòîé ººð÷ëºëòèéí óëìààñ

çýðãýëäýý ýêîñèñòåìä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ.

� Àí àãíóóð, çàãàñ÷ëàõ, ò¿ëøíèé ìîä öóãëóóëàõ, ãýðèéí òýæýýâýð àìüòàí íóòàãøóóëàõ,

óóãóóë òºðºë ç¿éë óñòàõ çýðýã áóñàä ººðëºëòèéí óëìààñ íºëºº ¿ç¿¿ëýõ.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéí íºëººëëèéã êîìïàíèóä õýðõýí çîõèöóóëæ áóé

òàëààð äîð òîâ÷ äóðäàâ. Èõýíõ òîõèîëäîëä íºëººëëèéã îëæ òîãòîîõ, ìîíèòîðèíã õèéõ,

óëìààð íºëººëëººñ ñýðãèéëýõ, áóóðóóëàõ, íºõºí òºëºõ (ýâäýãäñýí ãàçàð íóòãèéã íºõºí

ñýðãýýõ ãì) ñòðàòåãèéã áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ýíý á¿ãä íü ÁÎÌÑ-ä íèéöñýí ISO

14001-èéí ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéã á¿ðä¿¿ëäýã.

4.5.1 Óóðõàéí ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãàà

Óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà îðîí íóòàãò òîäîðõîé íºëºº ¿ðãýëæ ¿ç¿¿ëäýã, ãýâ÷ êîìïàíèóä

íºëººëëèéã áóóðóóëàõ ÿíç á¿ðèéí àðãà õýìæýý àâ÷, áóñàä íºëººëëèéã ìîíèòîðèíãîîð

õÿíàõ áîëîìæòîé. Óóë óóðõàéí êîìïàíè (ÁÎÌÑ-ûí íýã õýñýã áîëîõ) áàéãàëü îð÷íû

ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ ÿâäàë ò¿ãýýìýë áàéäàã. Óã òºëºâëºãººíä òóõàéí

áàéðøèë äàõü áàéãàëü îð÷íû á¿õèé ë ÷óõàë ¿íý öýíèéã æàãñààæ, ýäãýýð ¿íý öýíèéí ýðñäýë,

ìºí ýðñäëèéã çîõèöóóëàõ òîõèðîìæòîé ¿éë àæèëëàãààã òîäîðõîéëäîã. Áàéãàëü îð÷íû

ìåíåæìåíò, òºëºâëºãººíèé ýðñäýëä òóëãóóðëàñàí àðãà õýìæýý íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç

áàéäëûí õàìãèéí ãîë ýðñäëèéí òàëààð èõýâ÷ëýí õîëáîãääîã.

Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû áàðàã á¿õ òàë íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàëä íºëººëæ

áîëçîøã¿é òóë áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéí ñèñòåìèéí íýã õýñýã áîëãîí áàãòààõ íü

÷óõàë:

Óóðõàéí áàéðøëûí óñûã òýíöâýðæ¿¿ëýõ

Áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéí àëèâàà ñèñòåìä óñ îëáîðëîõ, òàòàõ ÿâöûã õî¸óëàíã íü

áàãòààõ õýðýãòýé. Õýñýã 4.5.3-ò äóðäñàí÷ëàí, ÁÎÌÑ íü óñíû õºäºëãººíèé õýìæýý, ÷àíàðòàé

õîëáîîòîé íºëººëëèéã çîõèöóóëààä çîãñîõã¿é îëáîðëîõ õóãàöààã àíõààð÷ ¿çýõ õýðýãòýé.

Àâñòðàëè Óëñûí çàðèì ýêîñèñòåì íü ¿ðæ¿¿ëãèéí ÿâöàä òîäîðõîé óðñãàëûí ýðãýëòýä

èõýýõýí íàéääàã. Ýäãýýðèéã óñòãàõ ýñâýë ººð ýðãýëòýýð îðëóóëàõ íü îðîí íóòãèéí áîëîí

íóòàãøóóëñàí òºðºë ç¿éëä ñºðãººð íºëººëæ ìýäíý.


Óðãàìàë

Çîõèöóóëàã÷ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà áîëîí áóñàä îðîëöîã÷ òàëóóä óðãàìàë òàëáàéã

öýâýðëýí ÷ºëººëºõ, óóðõàéí áàéðøèë äàõü öýâýðëýæ ÷ºëººëººã¿é ãàçðûí ìåíåæìåíòýä

ò¿ëõ¿¿ àíõààðäàã (4.5.2-ò ÿðèëöàâ). ÁÎÌÑ íü ìºí óóðõàéí áàéðøèë äàõü ¿ëäñýí óðãàìàë

áîëîí çýðãýëäýý ãàçàð íóòãèéí óðãàìàë õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã àíõààðàõ õýðýãòýé.

Ó÷èð íü îðîí íóòãèéí áîëîí íóòàãøóóëñàí àìüòäûí òºðºë ç¿éë õî¸óëàà ãàçàð íóòãààð

í¿¿õäýý ¿ëäñýí óðãàìëûã á¿ðõ¿¿ë áîëãîí àøèãëàäàã.

Äýä á¿òýö

Çàì, õîîëîé, óóë óóðõàéí òºñë¿¿äòýé õîëáîîòîé õóóðàé çàìûí êîíâåéåð çýðýã øóãàìàí äýä

á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ íü ýêîñèñòåìä íºëººëºõ áîëîìæòîé. Áàðèëãûí àæëûí ¿åýð àìüäðàõ

îð÷íûã ñ¿éòãýõ íü áèé. Çýðëýã àìüòäûí øèëæèëò õºäºëãººíä ñààä áýðõøýýë ãàðàõ, çàìä

äàéðóóëàõ, õàÿãäëààñ áîëæ óñ áîõèðäîõ çýðýã íºëººëë¿¿ä ìºí ó÷èðñààð áàéíà. Àìüòäûí

ãàçàð íóòãèéí øèëæèëò õºäºëãººí íü íýã õýâèéí áàéääàãã¿é. Òîõèðîìæòîé ãàòëàõ öýã¿äèéã

òîãòîîæ óëìààð äýä á¿òöèéí äîîãóóð áàéðëóóëàõ, çàìûí ïàéç, õóðäíû õÿçãààðëàëò,

õààëò õèéõ çýðãýýð áóñàä àðãà õýìæýý àâàõ íü àí àìüòäàä ó÷èð÷ áóé íºëººëëèéã íèëýýä

áóóðóóëíà.

Àæ àõóéã ñàéí õàðèóöàõ

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã áîõèðäëèéí íºëººëëººñ ñýðãèéëýõ õàìãèéí õýìíýëòòýé,

ýíãèéí ñòðàòåãè áîë àæ àõóéã ñàéí õàðèóöàõ ÿâäàë þì. Òóõàéëáàë óóðõàéí áàéðøèëä

í¿¿ðñòºðºã÷, õèìèéí áîäèñ áîëîâñðóóëæ, ÿìàð íýã õîðòîé áîäèñ õýðýãëýæ, õàäãàëäàã

áºãººä àëèâàà áîäèñ, ìàòåðèàëòàé õýðõýí õàðúöàõ òàëààðõ àþóëã¿éí á¿õ çààâàð, ä¿ðìèéã

÷àíä ìºðäºõ íü áîäèñ àëäàõ, ººð ÿìàð íýã ãýíýòèéí îñîë ãàðàõ çýðýã íºõöëèéã áóóðóóëäàã.

Åðºíõèéäºº áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàëä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààã

ñàéòàð òîäîðõîéëæ, íºëººëëººñ ñýðãèéëýõ, áóóðóóëàõ æóðàì, òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ

õýðýãòýé.

4.5.2 Õóóðàé ãàçðûí óðãàìàë, àìüòíû àéìãèéí íºëººëëèéã çîõèöóóëàõ íü

Óðãàìàë, àìüòíû àéìàãò ¿ç¿¿ëýõ øóóä íºëººëëèéã áóóðóóëàõ ýõíèé àëõàì áîë ñóäàëãààíû

ìýäýýëëýýñ ¿íý öýíèéí áàéðøëûã òîãòîîíî. ¯¿íýýñ áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéí

òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàí, õýðýãæ¿¿ëæ, óëìààð õýðýâ áîëîìæòîé áîë èõ ¿íý öýíýòýé ãàçàð

íóòãèéí òàëáàéã öýâýðëýæ ÷ºëººëºõã¿é áàéõ. ßìàð ÷ íºõöºëä ýäãýýð òºëºâëºãºº íü ãàçðûã

öýâýðëýæ ÷ºëººëºõèéã áàãàñãàæ, óóðõàéí ¿ð àøèãòàé, àþóëã¿é ¿éë àæèëëàãààã áàòàòãàõûã

çîðüäîã. Òîõèðîìæòîé àìüäðàõ ãàçàð íóòàã, óÿëäàà õîëáîî íü àìüòíû àéìãèéí äèéëýíõ

òºðºë ç¿éëèéí øèëæèëò õºäºëãººíä áîëîìæòîé áàéíà. Íýãíýýñ õàìààðàëòàé õ¿÷èí

ç¿éëñèéã ìºí àíõààðàõ íü ÷óõàë. Òóõàéëáàë òîõèðîìæòîé áóñ ãàëûí æóðàì íü óóðõàéí

áàéðøèë äàõü ¿ëäñýí á¿õ ãàçàð íóòàãò íºëººëæ, òîäîðõîé òºðºë ç¿éëèéã àëäàõàä õ¿ðãýíý.

Ýâäýðñýí ãàçàð íóòãèéã ò¿ðãýí íºõºí ñýðãýýõ íü àìüäðàõ îð÷íû õóâààãäàõ íºëººëëèéã

áóóðóóëäàã.

Ò¿¿í÷ëýí õýäèéãýýð òóõàéí ãàçàð íóòàãò õîâîð, íýí õîâîð àìüòíû òºðºë ç¿éë áàéõã¿é

áîëñîí õýäèé ÷ õýðýâ ñóäàëãààãààð óðüä íü òóõàéí òºðºë ç¿éëèéí àìüäðàõ îð÷èí áàéñàí,

ýñâýë îäîî áîëîìæòîé ãýæ ¿çñýí áîë çîõèõ àðãà õýìæýýã àâ÷ çîõèöóóëàõ õýðýãòýé. Ó÷èð íü

òóõàéí òºðºë ç¿éë ñóóðüøèõ þì óó (¿íýã áóñàä àìüòíûã áàðèõ íºõöëèéã àðèëãàõ, áóóðóóëàõ


ãì) ýñâýë òîäîðõîé õóãàöààíû äàðàà äàõèí íóòàãøóóëàõ íºõöºë ãàð÷ áîëîõ þì.

Áýë÷ýýð ººð÷ëºãäºõ, õîãèéí áîëîí õîðòîé óðãàìàë óðãàõ, íýìýãäýõ çýðýã õî¸ðäàã÷

íºëººëëèéã ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàí, õýðýãæ¿¿ëýõäýý òóñãàõ

õýðýãòýé. ¯éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé ãàçàðò áîëîí çýðãýëäýý óðãàõààñ ñýðãèéëýõ çýðãýýð

õîðòîé óðãàìëûã òîãòîîõ, õÿíàõ àæèëëàãààã ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé. ¯íýã, èðâýñ, ãàõàé,

ÿìàà çýðýã äàðõàí öààçòàé ãàçðûí ¿íý öýíýä ñºðãººð íºëººëºõ àìüòäàä ìîíèòîðèíã

õèéæ, õýðýâ øààðäëàãàòàé áîë ìîíèòîðèíãèéí àðãà áàðèëûã õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé.

Òýðã¿¿í òóðøëàãà-áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíò íü ¿éë àæèëëàãààíû óðò

õóãàöààíû íºëººëëèéã áóóðóóëàõ áàéäëààð õÿçãààðëàãäàõã¿é. Ýíý íü òóõàéí ¿éë àæèëëàãàà

ÿâóóëæ áóé ãàçàð áîëîí çýðãýëäýý íóòãèéí íºõöëèéã ñàéæðóóëàõûã áîëîìæóóäûã îëæ

òîãòîîäîã:

� Øèíýòãýí ñàéæðóóëñàí, òîãòâîðòîé ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òóðøëàãûã òàíèëöóóëàõ.

� Õîãèéí áîëîí õîðòîé óðãàìàëûã àëü áîëîìæèéí õýìæýýíä õÿíàõ.

Ýäãýýð ñàíàà÷ëàãûã êîìïàíèóä áèå äààí ýñâýë Çàñàã çàõèðãàà, ÒÁÁ-óóäòàé õàìòðàí

õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé.

ÆÈØÝÝ: Æàððà îé ìîäíû íºëººëºëä ºðòñºí õàòñàí ãàçàð íóòãèéã íºõºí ñýðãýýõ íüÁàðóóí Àâñòðàëèéí æàððà îé ìîäîíä õºðñººð äàìæäàã ºâ÷èí ¿¿ñãýã÷ æèæèã îðãàíèçì

Phytophthora cinnamon-ûí óëìààñ óðãàìëûí ºâ÷èí (õàòàõ) ãàð÷, èõýíõ ºðòñºí ãàçðûã

èõ õýìæýýíèé äîðîéòîëä õ¿ðãýñýí. Äàâàìãàéëñàí æàððà òºðºë ç¿éëèéí èõýíõ íü

(Eucalyptus marginata) ýíý ºðòñºí ãàçàð íóòàãò äóíä, äîîä ¿å äàâõðûí äàãóó óñòñàí. Ýíý

íü ºðòñºí ãàçàð íóòãèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíýä èõýýõýí íºëººëºë

¿ç¿¿ëäýã. Àëêîà áàóêñèò óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà æàððà îé ìîäîíä õèéãäýæ, ãàçàð

íóòàã äîðîéòñîí. 1979 îíä òóñ êîìïàíè ãóðâàí óóðõàéí òàëáàéä ýäãýýð ãàçðûã íºõºí

ñýðãýýõ õºòºëáºðèéã äýìæèõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí.

¯éë àæèëëàãààíû ÿâöûã Àëêîà êîìïàíè ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ, ìóæèéí Çàñàã çàõèðãàà áóþó

Department of Environment and Conservation (DEC) åðºíõèéäºº ã¿éöýòãýâ. Æèëèéí

¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéã Àëêîà, DEC õàìòðàí ã¿éöýòãýñýí. Õºòºëáºðèéí

åðºíõèé çîðèëãî íü õàòàæ äîðîéòñîí îéã íºõºí ñýðãýýæ, òºëºâëºñºí ãàçðûã àøèãëàõ

çîðèëòóóäàä õ¿ðýõýä îé ìîäûí áîëîìæèéã ñàéæðóóëàõ ÿâäàë þì. Ãàçàð àøèãëàõ

òîäîðõîé çîðèëãî íü îéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíòèéí òóðøëàãûã àøèãëàí áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäëûã ñàéæðóóëàõ, óíäíû óñíû ÷àíàðûã õàäãàëàõ, ºíãº òºðõèéã ñàéæðóóëàõ

þì. Çºâõºí íóòãèéí ìîä, íóòãèéí äîîä ¿å äàâõàðãûí óðãàìëûã íºõºí ñýðãýýíý.

Àëêîà êîìïàíè ìºí DEC, Murdoch èõ ñóðãóóëüòàé õàìòðàí ýäãýýð ãàçàð íóòàãò

òýñâýðòýé æàððà óðãàìëûã îëæ òîãòîîõ, ¿ðñ¿¿ëýýð ¿ðæ¿¿ëýõ àæëûã õèéæ áàéíà. Óã

õºòºëáºðèéã Dieback Forest Rehabilitation ãýæ íýðëýäýã áºãººä ºíººã õ¿ðòýë Àëêîà,

DEC çîõèöóóëæ, äýìæñýýð áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð 3000 ãàðóé ãà ãàçðûã óã

õºòºëáºðººð ñýðãýýñýí áàéíà. Óóðõàéí ñóäàëãààíû á¿ëýã, ìóæèéí Çàñàã çàõèðãààíû


àìæèëòòàé õàìòûí àæèëëàãàà

íü óóðõàé îð÷ìûí äîðîéòñîí

óðãàìëûí á¿ëãèéã ñàéæðóóëæ

áàéíà.

Çóðàã: Õàòñàí óðãàìëûã íºõºí ñýðãýýñýí ãàçàð, Aëêîà

Õàÿãäàë õ¿äðèéí áàéãóóëàìæ íü òºðºë ç¿éëä àþóë ó÷ðóóëäàã. Àþóëûí õýìæýý íü áàéðøèë,

õîðò áîäèñûí êîöåíòðàö (öèàíèò, ýõ¿¿í íàòðè ãì), òóõàéí òºðºë ç¿éë, áàéãóóëàìæèéí

íºõöºë áàéäëààñ õàìààðäàã. Õýðâýý íºëººëëèéí õýìæýý èõ áîë áàéãóóëàìæèéã àí

àìüòàí, áàéãàëüä “çîõèñã¿é” õýìýýæ, àñóóäëûã çîõèöóóëñàí áàéõûã øààðäàõ íü ç¿éòýé.

Õàÿãäàë õàäãàëàõ áàéãóóëàìæòàé õîëáîîòîé òîäîðõîé àþóëûã Òýðã¿¿í òóðøëàãà-Õàÿãäëûí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãàä äóðäñàí áîëíî.

4.5.3 Óñíû àìüòíû àéìãèéí íºëººëëèéã çîõèöóóëàõ íü

Õóóðàé ãàçðûí ýêîñèñòåìä (4.5.2) äóðäñàí çàð÷ìóóä íü óñíû àìüòíû àéìàãò ¿ç¿¿ëýõ

íºëººëëèéã óäèðäàí çîõèöóóëàõòàé ìºí òºñòýé. Óñíû ýêîñèñòåìä ãàçàð íóòãèéí íàì

äîð ãàçàð áàãòäàã òóë óóðõàéí ¿éë àæèëëààíààñ òîäîðõîé áàéäëààð àíãèä áàéäàã.

Õóóðàé ãàçðûí ýêîñèñòåìèéí ìåíåæìåíòèéí ÷àíàð, óñíû ýêîñèñòåì õîîðîíäûí óÿëäàà

õîëáîî ìàø èõ. Òèéìýýñ ýäãýýð óÿëäàà õîëáîîã àíõààð÷ ¿çýëã¿éãýýð óñíû ýêîñèñòåìèéí

ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíººñ ñàéí ¿ð ä¿í õ¿ëýýõ íü áýðõøýýëòýé.

Óñíû ýêîñèñòåìä ó÷ðóóëàõ óóë óóðõàéí íºëººëºë íü äîîðõòîé õîëáîîòîé àñóóäëààñ

óëáààòàé:

� Óñíû õýìæýý.

� Óñíû ÷àíàð.

� Àìüäðàõ îð÷íû á¿òýö.

� Îðãàíèçìûí øèëæèëò õºäºëãººí.

Õºðñíèé èë¿¿äýë óñíû ººð÷ëºëò, ã¿íèé óñíû óðñãàëûí îíöëîã, çàì íü óñíû õýìæýýíä

íºëººëäºã. Óóðõàéí ãàçàð íóòàã áîðîîíû óñíû èë¿¿äëýýñ øàëòãààëàí àíõíû íºõöºë

áàéäëààñ ìàø èõ ººð÷ëºãääºã. Íºõºí ñýðãýýãäñýí ãàçàð íóòàã àíõíû õýëáýð òºðõººñºº

ãàçàð íóòãèéí òºðõ áàéäëûí õóâüä ººð÷ëºãäºæ, óëìààð ÷èãëýë, õýìæýý, õºðñíèé óðñãàëûí

õóãàöàà çýðýã íü ººð÷ëºãääºã áàéíà.

Ò¿¿í÷ëýí óóðõàé óñò äàâõàðãûã ñààòóóëæ, àøèãëàõ íü ýëáýã. Óóðõàéí õºíäñºí ãåîëîãèéí

¿å äàâõðàãóóä íü óñò äàâõðàãàä ÷óõàë áºãººä ã¿íèé óñíû õàìààðàëòàé ýêîñèñòåìèéã

äýìæäýã. Àâñòðàëè Óëñûí óóë óóðõàéí èõýíõ íóòàã õóóðàé, õàãàñ ãàíòàé á¿ñ íóòàã áàéäàã


áºãººä ã¿íèé óñ íü óóðõàéí êîìïàíèóäûí ãîë ýõ ñóðâàëæ áîëäîã. Ýäãýýð ýêîñèñòåìèéã ¿éë

àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ¿åä áîëîí äàðààõ ¿åä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéã ñàéòàð îéëãîæ, õàìãààëàõ,

íºõºí ñýðãýýõ ìåõàíèçìûã õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé.

Áàòëýé (2003) áîëîí ìóæ, îðîí íóòãèéí õóóëü òîãòîîëûí äàãóó áóñàä áàðèìò áè÷èãò

ANZECC/ARMCANZ (2000) èéí òîâ÷èëñîí óñíû ÷àíàðûí óäèðäàìæèíä óñíû ýêîñèñòåìèéí

áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéí óñíû ÷àíàðûí ýðñäëèéí ìåíåæìåíòèéí

åðºíõèé á¿òöèéã áàãòààñàí.

Òýðã¿¿í òóðøëàãà-óñíû ÷àíàðûí íºëººëëèéí ìåíåæìåíòýä ýðñäëèéí ìåíåæìåíòèéí

åðºíõèé á¿òöèéã òóñãàâ. Ò¿¿í÷ëýí õýìæèëò óñíû ÷àíàðûí çîðèëòîä õ¿ðýõã¿é áàéõ õýäèé ÷

óñíû ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëòèéí ÷èã, ººð÷ëºëòèéã ìîíèòîðèíã õºòºëáºðººð òîãòîîõ õýðýãòýé.

Ýíý íü óñíû ÷àíàðûí áóóð÷ áóé ÷èã, ººð÷ëºëò áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàëä íºëººëºõººñ

ºìíº ìåíåæìåíòèéí àëõàì, àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ îëãîäîã

Òýðã¿¿í òóðøëàãà-óñíû ÷àíàðûí ìåíåæìåíòýä ðåàãàíò, õàòóó îáëîí øèíãýí õàÿãäàë (àõóéí

õîã õàÿãäàë ãì), í¿¿ðñòºðºã÷, öýâýðëýã÷ áîäèñ, áîõèð óñíû õàÿãäàë çýðãèéí ìîíèòîðèíã,

ìåíåæìåíòèéã ìºí áàãòààõ õýðýãòýé. Ýäãýýðèéã áîðîîíû óëèðàëä èë¿¿òýé ÷óõàë÷ëàí

àíõààðàõ õýðýãòýé, ó÷èð íü á¿õ õºðñ, ã¿íèé óñíû èë¿¿äëèéã ãýðýýëýã÷èéí áàéðøèë,

óóðõàéòàé õîëáîîòîé áóñàä äýä á¿òöýýñ õîëäóóëàõàä òºâºãòýé áàéõ òàëòàé.

Óñíû ÷àíàðûí óäèðäàìæ íü ò¿ð çóóðûí óñòàé õîëáîîòîé àñóóäàë áýðõøýýëèéã á¿ðýí

áàãòààñàíã¿é. ßëàíãóÿà óäèðäàìæèíä äóðäñàí õîðòîé àãóóëàìæ íü òîãòñîí íºõöºëä

¿íäýñëýãäñýí, ººðººð õýëáýë ò¿ð çóóðûí óñàíä òîõèîëääîãã¿é. Íóòãèéí äàâñò íóóðò õîðòîé

àãóóëàìæ áàéäàãã¿é; áèîëîãèéí óñíû ÷àíàðûí ¿íýëãýýíèé ñàíàë áîëãîæ áóé ñòðàòåãèéã

óóë óóðõàéí á¿õ óñàíä áóñ ãàãöõ¿¿ ò¿ð çóóðûí çàðèì óñàíä òóðøèæ ¿çñýí. Ýíý íü Àâñòðàëè

Óëñûí õóóðàé, õàãàñ ãàíòàé á¿ñ¿¿äýä àøèãëàõ íºõöëèéã õÿçãààðëàæ áàéíà, ó÷èð íü äèéëýíõ

óóë óóðõàéí ãàçàðò ò¿ð çóóðûí óñ áàéäàã. Àâñòðàëè Óëñûí àøèãò ìàëòìàë, ñóäàëãààû

òºâèéí òºñºë (Smith et al.2004) óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëòýé õîëáîîòîé òóð çóóðûí óñíû

÷àíàðûí ¿íýëãýýã ñàéæðóóëàõ áîëîìæèò ìåõàíèçì, àðãà áàðèëûã îäîîãîîð õÿíàí, ñóäàëæ

áàéíà. Õýðâýý ìåíåæìåíòèéí ºíäºð ñòàíäàðòàä õ¿ðýõ áîëîìæòîé áîë ýäãýýð ¿íýëãýý íü

òóí ÷óõàë.

Óñíû ýêîñèñòåì äýõ àìüäðàõ îð÷íû á¿òýö íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ãîë õÿíàõ

õ¿÷èí ç¿éë þì. Ö¿íõýýë áàãàñäàã ó÷èð õóóðàé ñàéð, óñàí ñàí, òîãòîîë óñíû ø¿¿ëò

öýâýðëýãýý íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã áóóðóóëäàã. Ãîðõèíû óñûã ººð÷ëºõ íü óðüä

áàéñàí àìüäðàõ îð÷íû á¿òöèéí òàðõàëòòàé òîõèðîõã¿é áîë óñíû àíõíû áèîëîãèéí îëîí

ÿíç áàéäëûã ìºí äýìæèõã¿é áàéíà ãýæ îéëãîæ áîëíî. Ýíý íü îðãàíèçìûí øèëæèëò

õºäºëãººíèé ººð÷ëºëòººð óðñãàëûí äýýä, äîîä ÷èãèéã ººð÷ëºõºä íºëººëæ, ýêîñèñòåìèéí

õ¿÷íèé óðñãàëûí õýìæýýíä õ¿ð÷ áîëçîøã¿é. Òýðã¿¿í òóðøëàãûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ ìåíåæåð¿¿ä

àìüäðàõ îð÷íû òýíöâýðòýé á¿òöèéã íýìýëò óíæñàí çýãñ, õóëñ, áóò ñººã òàðèõ, òîìîîõîí

õàÿãäàë, óíàñàí ìîäîîð õààëò, äàëàí áàðèõ çýðãýýð ººð÷èëæ, òºëºâëºäºã. Èíæåíåðèéí

òºëºâëºãººíä ýäãýýð á¿òýöòýé õîëáîîòîé ãèäðàâëèê òýãø áóñ áàéäàë, ºº ñýâèéã òóñãàõ

õýðýãòýé.

Óóë óóðõàéí óëìààñ ãàçàð íóòàãò ãàðñàí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ ºíãºí õºðñ, ã¿íèé óñíû

óðñãàëûí ÷èã, õóðä ººð÷ëºãäñºí; óëìààð óñíû ýêîñèñòåìèéã õ¿ëýýí àâàõ ãåîìîðôîëîãèéí

íºëººëºë ººð÷ëºãäæýý. Óñíû àìüòíû àéìãèéí á¿òýö, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí

õàìààðàëòàé íºõöºë áàéäàë çýðãèéã àíõààð÷ ¿çýõ õýðýãòýé.


ÆÈØÝÝ: Ýêîñèñòåìèéã õàìãààëæ, îðëóóëàõ à÷ õîëáîãäîëòîé òºðºë ç¿éëñ – Pygmy perch çàãàñ

Õàìòûí Íèéãýìëýãèéí “Áàéãàëü îð÷íû õàìãààëàë, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí

õàäãàëàëòûí òóõàé òîãòîîë (1999)”-ä “óñòàæ áîëçîøã¿é”, Nature Conservation

Regulation 1994-ä (õóó÷èí) “ýìçýã” ãýæ æàãñààñàí Oxleyan Pygmy Perch çàãàñûã

(Nannoperca oxleyana) 2000 îíä “Æèæèã êàíàëïèí

Ãîðõèíîîñ” /Little Canalpin Creek/ îëæýý. Æèæèã êàíàëïèí ãîðõè íü Consolidated

Rutile Limited’s (CRL) õ¿íä àøèãò ìàëòìàëûí ýëñíèé óóðõàéíóóäûí íýãòýé çýðãýëäýý

Êâèíñëåíä äàõü Õîéä Ñòðàäáðîêåä

áàéäàã. Óóðõàéí ãîëûí ¸ðîîë

öýâýðëýõ çàì ýíýõ¿¿ ÷èéãëýã ãàçðûí

çýðãýëäýý èõýâ÷ëýí íýã êèëîìåòð

õ¿ðýõã¿é ºíãºðäºã. Ãîðõè, ¿¿íèé ñàâ

ãàçàð íü óóðõàé äîòîð áàéäàã õýäèé

÷ ýêîëîãèéí ºíäºð ¿íý öýíýòýé ó÷èð

ýâäýæ, õºíäºõ ¸ñã¿é áàéäàã.

Ýðñäëèéí ¿íýëãýýãýýð ýíýõ¿¿ òºðºë

ç¿éëèéí àìüäðàõ îð÷èí õºíäºãäºõ

ýðñäýë ºíäºð áàéíà ãýæ ãàðñàí.

Òèéìä CRL óóðõàé oxleyan pygmy perch çàãàñàíä çîðèóëàí ìåíåæìåíò òºëºâëºãººã

áîëîâñðóóëàâ. Ýíý òºðºë ç¿éëèéí àìüäðàõ îð÷íûã õàìãààëàõûí òóëä æèæèã êàíàëïèí

ãîðõèíû ýêîñèñòåìèéã á¿õýëä íü õàìãààëàõ õýðýãòýé áîëñîí.

Ã¿íèé óñíû íàðèéâ÷èëñàí çàãâàð, ºðºìäëºãººð ãàðãàñàí óñò äàâõàðãûí ãàäàðãóóíû

¿å íü óóðõàéí òºëºâëºã÷äºä æèæèã êàíàëïèí ãîðõèíû óñíû äýýä ìàíäëûí ñàâ ãàçðûí

ýâäðýëèéã áóóðóóëàõ óóðõàéí çàìûã òîãòîîõ áîëîìæ ºãñºí. Ýíý íü ìºí ãàçàð óõàõ,

õàÿãäëûí ìåíåæìåíòèéí ¿å øàòíû ¿åýðõ óóðõàéí óñíû íºëººëëèéã áóóðóóëäàã.

Óñíû ìåíåæìåíòèéí äýä á¿òöèéã ãîðõèíû óñíû óðñãàëä ãàðàõ àëèâàà ººð÷ëºëòòýé

òýìöýõèéí òóëä áàéãóóëñàí.

CRL óóðõàé íü ñàâ ãàçðûí ýâäðýëèéã áàãàñãàõûí çýðýãöýý óñíû ìîíèòîðèíãèéí öîãö

õºòºëáºðèéã ñàíàà÷ëàí, òóõàéí ãàçðûí áèîëîãèéí ýð¿¿ë àõóéí òîãòìîë ¿íýëãýýã õèéæ

áàéíà. Óñòàæ ¿ã¿é áîëîõ àþóëòàé òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõûí òóëä áàðüæ ¿ðæ¿¿ëýõ

áàéãóóëàìæèéã 2001 îíû 2 ñàðä áàéãóóëñàí. Ýíýõ¿¿ ¿ðæ¿¿ëãèéí õºòºëáºð òºðºë ç¿éë,

¿¿íèé àìüäðàõ ÷àäâàð çýðãèéã ñóäàëäàã. Ýíý íü oxleyan pygmy perch çàãàñíû òàëààðõ

îéëãîëòûã èõýýõýí íýìýãä¿¿ëæ, Çàñàã çàõèðãàà òºðºë ç¿éëèéí ñýðãýýõ òºëºâëºãººã

áîëîâñðóóëàõàä òóñàëñàí.

Çóðàã: Ýð pygmy perch çàãàñ, CRL óóðõàé


Àþóëòàé òºðºë ç¿éë áàéâàë óã àþóëòàé àìüòíû òîî òîëãîé äàâàìãàéëàõààñ ñýðãèéëæ,

áóñàä òºðºë ç¿éëèéí òîî òîëãîéã ñýðãýýõýä òóñëàõ òóñãàé àðãà õýìæýý àâàõ õýðýãòýé. Áóñàä

àìüòíû òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ, àþóëòàé àìüòäûí òºðºë ç¿éëèéã õÿíàõ àðãà õýìæýý àâàõ

íü òýðã¿¿í òóðøëàãà-óñíû àìüòíû ìåíåæìåíòýä ìºí òóñòàé.

Îðãàíèçìûí ÿëàíãóÿà çàãàñíû øèëæèëò õºäºëãººíòýé õîëáîîòîé àëèâàà àñóóäàë áýðõøýýë

íü äýëõèéí áóñàä óëñ îðíîîñ èë¿¿òýé Àâñòðàëè Óëñûí óñíû ýêîñèñòåìèéí àíõààðëûí òºâä

áàéäàã. Àâñòðàëè Óëñûí óóãóóë çàãàñíû öººí òºðºë ç¿éë íü ñààä áýðõøýýëèéã äàâæ, 1m.s-1

äýýø õóðäòàé óðñãàëûã òóóëàí ãàðäàã. Áàéãàëèéí äàâõàðãà á¿õèé òîìîîõîí äèàìåòðòýé

óñíû õîîëîéã çîõèõ áàéäëààð àøèãëàõ íü øèëæèëò õºäºëãººíä äýìòýé.

Îðãàíèçìûí øèæèëò õºäºëãººíä ó÷ðóóëàõ íºëººëëèéã áóóðóóëàõàä Àâñòðàëè Óëñûí òºðºë

ç¿éëèéí øèëæèëò õºäºëãººíèé çóðàã òºñëèéí ñòàíäàðòûí á¿òöèéã òºëºâëºõºä àøèãëàæ

áîëíî.

4.5.4 Óñíû, ýðýã îð÷ìûí, ã¿íèé óñíû óðãàìëûí íºëººëëèéã çîõèöóóëàõ íü

Ãýðýë áîë óñíû óðãàìëûí ãîë øààðäëàãà. Óóðõàé íü óñíû ýêîñèñòåìèéí õ¿ëýýæ àâàõ

ãýðëèéí õýìæýýã áóóðóóëæ ìºí íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Åðºíõèéäºº ãýðëèéí áóóðàëò íü

áóëèíãàð íýìýãäñýíòýé õîëáîîòîé. Áàíêíû íºõöëèéã ººð÷ëºõ áóþó ýðýã îð÷ìûí óðãàìëûã

õîëäóóëæ ãýðëèéã íýìýãä¿¿ëæ áîëíî. Óñíû ýêîñèñòåìèéí ãýðëèéí íºõöëèéã ººð÷ëºõ íü

óðãàìëûí àéìàãò íºëººëæ, óðãàìëûí îëîí ÿíç áàéäëûã ººð÷ëºõ áîëîìæòîé. Ãýðëèéã

íýìýõ íü çàìãûã èõýñãýæ, ìàêðîôèòîíû óðãàëòûã áàéãàëèéí ò¿âøíýýñ èë¿¿ íýìýãä¿¿ëäýã

áºãººä ýíý íü çàðèì áàãà ãýðýëä òýñâýðòýé òºðºë ç¿éëèéí ºñºëò, ¿ðæèëä ñààä áîëäîã.

Àëü ÷ ººð÷ëºëò íü òºðºë ç¿éëèéí òîî òîëãîéä íºëººëºõ áàéäëààð áèîëîãèéí îëîí ÿíç

áàéäëûã áóóðóóëäàã.

Ýêîñèñòåì äýõ óðãàìëûí á¿ëãèéí á¿òýö, îëîí ÿíç áàéäëûí ººð÷ëºëò íü àìüòíû àéìãèéí

á¿òýö áîëîí õîîë òýæýýëä íü ìºí íºëººëäºã. Óñíû óðãàìàë íü óñíû îëîí àìüòíû

àìüäðàõ îð÷èí òºäèéã¿é õîîë õ¿íñíèé ýõ ¿¿ñâýðèéã á¿ðä¿¿ëäýã òóë ýêîñèñòåìèéí á¿òýö,

õºäºëãººíèé íýí òýðã¿¿íèé òîäîðõîéëîã÷ õ¿÷èéí ç¿éë áîëäîã.

Òèéìýýñ óóë óóðõàéí êîìïàíèóä óñíû óðãàìàëä ¿ç¿¿ëæ áóé íºëººëëèéã îéëãîæ, çîõèöóóëàõ

àëõàì õèéõ øààðäëàãàòàé.

Óðãàìëûí á¿ëãèéí òºðë¿¿ä íü ãîë, ãîðõè, íóóð, ã¿íèé óñíû ÷àíàð, óñ ñóäëàëä õàìààðäàã.

Òóõàéëáàë:

� Óñàí äîòîð óðãàäàã óñíû òºðºë ç¿éëñ (potamageton ãì).

� Çýãñ, õàãä, áóò ñººã, óñíû çýðãýëäýý óðãàæ áóé ìîä (melaleuca, eucalyptus

camaldunelsis ãì) çýðýã ýðýã îð÷ìûí òºðºë ç¿éë.

� Ôðåàòîôèòàì áóþó ã¿íèé óñíû óðãàìàë (Coolibah, áóñàä îëîí òºðºë ãì).

Ñ¿¿ë÷èéíõ íü ã¿íèé óñíû ýêîñèñòåìèéí íýã õýñýã þì.

Óñ ñóäëàë, óñíû ÷àíàðûí ººð÷ëºëò íü ýäãýýð óðãàìëûí á¿ëýã, òºðºë ç¿éëä íºëººëºë

¿ç¿¿ëäýã. Òóõàéëáàë:

� Óñ øàâõàõ ¿éë àæèëëàãààíààñ óñíû ãîëüäðèë ðóó óñûã øàõàæ ãàðãàõ íü óñíû

óðñãàëûã íýìýãä¿¿ëæ, çýðãýëäýý ìîä, ýðýã îð÷ìûí óðãàìàëä íºëººëºë ¿ç¿¿ëäýã.


� Äàâñòàé ã¿íèé óñûã òàòàæ, øàâõàõ íü óñíû ãîëüäðèë äàãóóõ òºðºë ç¿éë, ýðýã

îð÷ìûí óðãàìàëä íºëººëºë ¿ç¿¿ëäýã.

� Ãîë ãîðõèíû äàëàí õààëò áàðèõ áóþó ººð÷ëºõ, ýñâýë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû

óñûã àøèãëàõ çýðýã íü ãîëûí óðñãàëûã áóóðóóëæ, äýýð äóðäñàí óðãàìàëä íºëººëºë

¿ç¿¿ëäýã.

� Ã¿íèé óñíû ò¿âøèíã áóóðóóëäàã óóðõàéí óñûã øàâõàõ ¿éë àæèëëàãàà íü

ôðåàòîôèòàì (ã¿íèé óñíû) óðãàìàëä íºëººëºë ¿ç¿¿ëäýã.

� Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ ãàçðûí òºðõ õýëáýðò ººð÷ëºëò ó÷ðóóëñàí ã¿íèé

óñ ñóäëàë, õîëáîãäîõ ýðãýëòýä ãàðàõ ººð÷ëºëò íü òóñãàé øààðäëàãà íºõöºëòýé

ôðåàòîôèòàì óðãàìëûí òºðºë ç¿éëä íºëººëºë ¿ç¿¿ëýõ íü áèé.

� Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé ýëýãäëèéí óëìààñ ãàðàõ õàÿãäàë íü òóõàéí

ãàçàð íóòãèéí óðãàìëûí àéìãèéí ýð¿¿ë àõóéä íºëººëäºã.

� Ñàéæðóóëñàí ìåòàë áàÿæìàë, ÷óëóóëãûí õ¿÷èëëýã óðñàö (ARD) á¿õèé óñíû

÷àíàðûí ººð÷ëºëò íü ýðýã îð÷ìûí áîëîí ôðåàòîôèòàò óðãàìàëä íºëººëäºã.

� Äýä á¿òöèéí áàéãóóëàìæèéí õºãæëèéí óëìààñ ãàäàðãóóíû óñíû óðñãàëä ñààä

ó÷ðóóëäàã.

Ýäãýýð æèøýý íü óñíû ÷àíàð, ñóäàëãààíä óóðõàéí ó÷ðóóëàõ ººð÷ëºëòèéã äóðäñàí áºãººä

ýäãýýð íü óðãàìàëä íºëººëºë ¿ç¿¿ëäýã. Ýäãýýð ººð÷ëºëòºä òºðºë ç¿éëèéí õîëáîãäîõ

òàðõàö, óðãàìëûí á¿ëãèéí ººð÷ëºëò, õîãûí óðãàìëûí á¿ëýã, õîãûí óðãàìàëä ºðòºìõèé

áàéäàë, óðãàìëûí ýð¿¿ë àõóéä ó÷ðºõ íºëººëºë, çàðèì òºðºë ç¿éëèéí õîðãîäîë çýðýã

áàãòàíà.

Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà, õîëáîãäîõ äýä á¿òöèéí áàéãóóëàìæèéí óëìààñ óñ, ýðýã îð÷èì,

ã¿íèé óñíû óðãàìàëä ó÷ðàõ íºëººëºë áîëîí ¿¿íèé õýìæýýã òîäîðõîéëîõ íü òºâºãòýé

áàéäàã. Òóõàéëáàë àëèâàà óðãàìëûí òºðºë ç¿éë, á¿ëýã íü ã¿íèé óñíààñ õýð õýìæýýíä

õàìààðàëòàé áîëîõ íü åðºíõèéäºº òîäîðõîé áàéäàãã¿é, òèéìýýñ ã¿íèé óñíààñ ãàðàõ

¿ð ä¿í íü ººð÷ëºãäºõ òàëòàé. Ã¿íèé óñíû ººð÷ëºëò íü öàã õóãàöàà, îðîí çàéíû òóðøèä

ÿìàð áàéõ íü óðüä÷èëàí õýëýõýä áýðõøýýëòýé. Çàðèì òîõèîëäîëä ýíý íü óñíû áàëàíñûí

íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà øààðääàã. Ýðýã îð÷ìûí óðãàìàëä ãàðàõ ººð÷ëºëò íü èõýâ÷ëýí

ãîë, ãîðõèíû óðñãàëä ãàðàõ áàéãàëèéí ººð÷ëºëò, íóóðûí óñíû õýìæýý, õóóðàéøèëò çýðãýýñ

óëáààòàé. Òèéìýýñ ÿìàð ººð÷ëºëò íü óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû øóóä áîëîí øóóä áóñ

íºëººëëººñ óëáààòàéã òîãòîîõîä õýö¿¿.

Óóë óóðõàéí êîìïàíè ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºëòèéí ýõýí ¿å øàòàíäàà óóðõàéí ¿éë

àæèëëàãààíû óëìààñ óñ, ýðýã îð÷èì, ã¿íèé óñíû óðãàìàëä ó÷ðàõ íºëººëëèéí óñ ñóäëàë,

óñíû ÷àíàðòàé õîëáîîòîé áîëîìæèò ººð÷ëºëòèéí òàëààð àíõààð÷ ¿çýõ íü ÷óõàë þì.

Ìîíèòîðèíã, ñóäàëãààíû õºòºëáºð¿¿äèéã òºëºâëºæ, õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé áºãººä óëìààð

àëèâàà íºëººëëèéí õýìæýý, íàðèéâ÷ëàëûã èëð¿¿ëæ, îéëãîõ áîëíî. Ìåíåæìåíòèéí

õºòºëáºð¿¿äèéã ìºí áîëîâñðóóëæ, ìîíèòîðèíã, ñóäàëãààíû îëîëò, ä¿ãíýëòèéí ¿ð ä¿íä

àëèâàà íºëººëëèéã õÿíàõ õýðýãòýé.


4.6 Íóòàãøóóëñàí îðãàíèçì, òºðºë ç¿éë

Àâñòðàëèä îëîí òîîíû íóòàãøóóëñàí îðãàíèçì áèé. ªíãºðñºí 200 æèëèéí òóðøèä

íóòãèéí áóñ òºðºë ç¿éëèéã èõ õýìæýýãýýð íóòàãøóóëñàí. Óðãàìëûí àéìãèéí 15 õóâü áóþó

24 ñ¿¿í òýæýýëòýí, 26 øóâóó, 21 öýâýð óñíû çàãàñ, 6 õýâëýýð ÿâàã÷, 1 õî¸ð íóòàãòàí, 200

ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûí òºðºë ç¿éë íü Àâñòðàëè Óëñûí àìüä áàéãàëüä íóòàãøèæ áàéíà.

Òèéìýýñ óóðõàéí áàéðøèë, á¿ñèéí ò¿âøèíä ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâàõ íü óóë óóðõàéí

êîìïàíèóäàä ÷óõàë áîëæ áàéíà (Low 1999; Allen et al.2001). Ò¿¿í÷ëýí ãóóðñã¿é óðãàìàë

(non-vascular), ìººãºíöºð (fungal) òºðºë ç¿éëèéí òàëààð ìýäýýëýë áàãà áàéíà.

Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà íóòãèéí áóñ, íóòàãøóóëñàí óðãàìàë, àìüòíû òºðºë ç¿éëòýé

õîëáîîòîé îëîí àñóóäàëòàé ¿ðãýëæ òóëãàðäàã. Îëîí íóòàãøóóëñàí óðãàìàë, àìüòíû òºðºë

ç¿éë (ºðãºñò ºâñ /buffel/, ruby dock, lantana, parthenium weed, ÿìàà, òóóëàé, ãàõàé, ¿íýã,

èðâýñ, ìýëõèé, ìºðºã çàãàñ, òèëàïèà çàñàã ãì) íü õýñýã÷èëñýí àìüäðàõ îð÷èí, íºõºí

ñýðãýýñýí ãàçàð íóòàãò óóðõàéí íºëººëºë ¿ç¿¿ëäýã. Îãîòîíî, õàð õàðõ, Åâðîï ìºðºã çàãàñ,

Åâðîï çºãèé ãì òºäèéëýí çýðëýã áóñ òºðºë ç¿éë ìºí õàìààðàõ õýäèé ÷ òýäíèé áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíýä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéã õàðüöàíãóé áàãà ìýääýã. Íóòàãøóóëñàí

òºðºë ç¿éë íü òóõàéí îðîí íóòãèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíýä íèëýýä

íºëººëäºã áà óóðõàéí äàðààõ íºõºí ñýðãýýõ ýêîñèñòåìèéí õºãæëèéã óäààøðóóëäàã.

Íóòàãøóóëñàí òºðºë ç¿éë íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàëä ÿíç á¿ðèéí áàéäëààð íºëººëäºã.

Òóõàéëáàë:

� Çàðèì íóòàãøóóëñàí óðãàìëûí òºðºë ç¿éë íü öýâýðëýæ, ÷ºëººëñºí áàéãàëü

îð÷èíä õóðäàí áèé áîëäîã.

� Íóòàãøóóëñàí òºðºë ç¿éë íü óóðõàéí áàéðøëóóä õîîðîíä àæèë÷èä, ìàøèíààð

çîðèóä áóñààð òýýâýðëýãääýã.

� Çàðèì óðãàìëûí ºâ÷èí óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ õºíäºãäñºí áàéãàëü

îð÷èíä õóðäàí íýâ÷èæ òàðõäàã.

� Óóðõàéí áóñ, íºõºí ñýðãýýñýí ãàçàð íóòãèéí ÿìàà, òóóëàé óðãàìëûí á¿ëýãò íèëýýä

íºëººëæ, òàðõàëò, á¿ðõ¿¿ëèéã áóóðóóëæ, ýëýãä¿¿ëäýã áà ýíý íü ýðãýýä óñíû ÷àíàð,

àìüòäàä íºëººëäºã.

� Ãàõàé íü ãîë óñíû îðîéëöîîõ óðãàìëûã ñ¿éòãýæ, phytophthora cinnamomi ãì

õºðñíèé ºâ÷èíã òàðààäàã.

� ¯íýã, èðâýñ ãì àðààòàí àìüòàä óóðõàéí áîëîí íºõºí ñýðãýýñýí ãàçàð íóòãèéí ñýýð

íóðóóòàí àìüòäàä íèëýýä íºëººëäºã.

� Ãýðèéí îãîòîíî íºõºí ñýðãýýñýí ãàçàð íóòàãò èõýýð ¿ðæèæ, íóòãèéí òºðºë

ç¿éëñèéã ñýëãýýõ íºëºº ¿ç¿¿ëäýã.

� Õºíäºãäñºí ãîë ãîðõèíä ìàõ÷èí çàãàñ èõýýð ¿ðæèæ, íºõºí ñýðãýýëòèéí äàðàà

íóòãèéí çàãàñíû òîî òîëãîéã ñýðãýýõ ÿâöûã óäààøðóóëäàã.

Íóòãèéí òºðºë ç¿éë ìºí õºíäºãäñºí áàéãàëü îð÷èíä òîî òîëãîéãîî íýìýõ, äàâàìãàéëàõ

áàéäëààð íóòàãøóóëñàí òºðºë ç¿éë øèã ãàçàð íóòãèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý

öýíèéã àëäàãäóóëàõ ÿâäàë áèé.

Óóë óóðõàéí êîìïàíèóä ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºð íü óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëààã¿é

çýðãýëäýý ãàçàð íóòãèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàëä ñºðãººð íºëººëæ àëèâàà

íóòàãøóóëñàí, çýðëýã òºðºë ç¿éëèéí òîî òîëãîé, õýìæýýã ìºí íºõºí ñýðãýýëòèéí áèîëîãèéí


îëîí ÿíç áàéäëûã äàõèí áèé áîëãîõ òàëààð ¿ð ä¿íòýé ¿íýëæ ä¿ãíýæ áóéã íÿãòëàõ õýðýãòýé.

Íóòàãøóóëñàí òºðºë ç¿éë íýìýãäýõ, ºâ÷èí ýìãýã ãàðàõ çýðýãò íºëººëæ áîëçîøã¿é òóë

àëèâàà ¿éë àæèëëàãàà ýõëýõýýñ ºìíº ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëñàí áàéõ

øààðäëàãàòàé. Ìóæèéí Çàñàã çàõèðãààíû õºäºº àæ àõóéí ãàçðààñ íóòàãøóóëñàí òºðºë

ç¿éëèéí òàëààðõ ìýäýýëëèéã àâ÷ áîëíî. Ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºð íü íàðèéí òºâºãòýé

ó÷èð ¿ð ä¿íòýé áàéëãàõûí òóëä çýðãýëäýý ãàçðûí ýçýìøèã÷èäòýé õàìòðàõ õýðýãòýé.

ßëàíãóÿà óðãàìëûí ºâ÷èí ãàðàõ, áàéãàëü îð÷íû õîðòîé óðãàìàë, ñýýð íóðóóòàé çýðëýã

òºðºë ç¿éë íýìýãäýõ çýðýã íºõöºë áàéäàëä ýíý íü òóí ÷óõàë. Íóòãèéí áàéãàëü äàõü ñýýð

íóðóóòàé àðààòàí àìüòäûí íºëººëºë, ìîíèòîðèíãèéí àðãà çàìûí òàëààð “Brennan

(2004)” ìàòåðèàëä äóðäñàí áîëíî.

Ìîíèòîðèíãèéí àðãà çàìóóä ÿëãààòàé áàéæ áîëîõ áºãººä äàðààõûí áàãòààæ áîëíî:

� Áîëîâñðîëûí õºòºëáºðèéã àøèãëàõ.

� Ýð¿¿ë àõóéí ìîíèòîðèíãèéí àðãà çàì.

� Øèìýã÷ýýð õàëäâàðëàõûã õÿíàõ.

� Àþóëòàé, àðààòàí àìüòäûã õºíººõ.

� Õàøàà áàðèõ, ìîäîîð õàìãààëàõ çýðãýýð áýë÷ýýðèéã õàäãàëàõ.

4.6.1 Óðãàìëûí ýð¿¿ë àõóé (phytosanitation), áèîõàìãààëàëò

Áèîõàìãààëàëò íü íóòàãøóóëñàí õîðòîí øàâüæ, õîðòîé óðãàìàë, ºâ÷èíã àðèëãàæ, ãàçàð

íóòãèéí áèîëîãèéí öîãö áàéäëûã õàìãààëàõòàé õîëáîîòîé. Áèîõàìãààëàëòûí ÷óõàë

á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëîõ óðãàìëûí ýð¿¿ë àõóé íü õîðòîé øàâüæ, ºâ÷èí ¿¿ñãýã÷ æèæèã

îðãàíèçìûã òýýâýðëýõýýñ ñýðãèéëýõýä òóñëàõ ìàòåðèàë, òîíîã òºõººðºìæòýé õîëáîîòîé.

Óðãàìëûí ýð¿¿ë àõóéí áîäèò æèøýý áîë ºâ÷íèé ýðñäëèéã áóóðóóëàõûí òóëä õàÿãäàë óñûã

áîëîâñðóóëàõ áàéãóóëàìæ, òîíîã òºõººðºìæèéã àðèóòãàí öýâýðëýæ áàéõ ÿâäàë þì.

Parthenium hysterophorus ãì õîðòîé óðãàìàë, phytophthora ãì óðãàìëûí ºâ÷èí ¿¿ñãýã÷

æèæèã îðãàíèçìûã ñàéòàð õÿíàõ õýðýãòýé.

Áóñàä ºâ÷èí, õîðòîé óðãàìëûã õÿíàõûí òóëä áàðèëãûí ìàòåðèàë, òîíîã òºõººðºìæèéã

ñàéòàð øàëãàæ, óóðõàéí áàéðøèëä èðýõ, ÿâàõ ¿åäýý õýðýâ øààðäëàãàòàé áîë çàäëààä

óðüä÷èëàí öýâýðëýõ õýðýãòýé. Îðóóëæ èðæ áóé ÿëàíãóÿà ýðñäýëòýé ãàçàð íóòãààñ èðæ áóé

ìàøèí òîíîã òºõººðºìæèéã îíöãîé àíõààðàõ õýðýãòýé. Ýäèéí çàñàã, íèéãýì, áàéãàëü

îð÷íû (áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë áàãòñàí) ¿íý öýíýä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºëòýé õàðüöóóëàõàä

èéíõ¿¿ ìîíèòîðèíãèéíàðãà õýìæýýíèé ºíäºð çàðäàë ãàðãàõ íü ÷óõàë þì.

4.7 Íºõºí ñýðãýýëò

Åðºíõèé íºõºí ñýðãýýëòèéí àðãà áàðèëûí òàëààð Òýðã¿¿í òóðøëàãà-Óóðõàéí íºõºí ñýðãýýëò ãàðûí àâëàãàä äóðäñàí. Áîäèñ ìàòåðèàëòàé õàðüöàõ æóðàì, ãàçàð øîðîîíû àæèë,

õºðñíèé ãàäàðãóóí ìåíåæìåíò, óðãàìàë, àìüòíû àéìãèéã áèé áîëãîõ àðãà áàðèë, ¿¿íèé

äàðààõ õàìãààëàëòûí òàëààð äýëãýðýíã¿é äóðäñàí. Íºõºí ñýðãýýëòèéã õýðõýí õèéõ òàëààð

ñóóðü ìýäëýã àâàõûí òóëä ýäãýýðèéã ìýäýõ õýðýãòýé. Äàâòàõã¿éí òóëä ýíýõ¿¿ äýä õýñýãò

çºâõºí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã äàõèí áèé áîëãîõ òàëààð äóðäñàí áîëíî.


4.7.1 Ãàäàðãóóí õºðñèéã àð÷ëàõ íü

Ãàäàðãóóí õºðñèéã àð÷ëàõ àðãà áàðèëûí òàëààð Òýðã¿¿í òóðøëàãà-Óóðõàéí íºõºí ñýðãýýëò ãàðûí àâëàãàä ìºí äóðäñàí. Ãàäàðãóóí õºðñºíä óóðõàéí àæèëëàãàà ýõëýõýýñ ºìíº áàéñàí

óðãàìëûí á¿ëãèéí íóòãèéí ¿ðèéí òºëººëëèéí îëîí ÿíç áàéäëûã àãóóëæ áàéâàë ýäãýýð

¿ðèéã õàäãàëæ õàìãààëàõ õýä õýäýí øàëòãààí áèé. Òóõàéëáàë:

� ¯ðèéã ãàäàðãóóí õºðñºíä õàäãàëàõ íü óðãàìëûã áèé áîëãîõ çàðäëûã íèëýýäã¿é

áóóðóóëæ, ¿ð ä¿íã íýìýãä¿¿ëäýã, óëìààð ¿ðèéí áàíê äàõü õîëáîãäîõ òºðºë ç¿éë íü

¿ðèéí õîëèìîãîîñ èë¿¿òýé óðãàìëûí á¿ëýãò òóñäàã.

� Õºðñíèé ¿ðèéí áàíêèíä ¿ð íü ¿íýòýé ýñâýë öóãëóóëàõ, õóäàëäàí àâàõ áîëîìæã¿é

òºðºë ç¿éëèéã àãóóëäàã.

� Ãàäàðãóóí õºðñíèé ¿ð íü íóòãèéí ãåíåòèê ãàðàë ¿¿ñëèéã òóñãàäàã áîë õóäàëäàæ

àâñàí, öóãëóóëñàí íü òóñãàäàãã¿é áàéíà.

� Çàðèì íü ãàäàðãóóí õºðñºíä ñî¸îëæ óðãàäàã áîë öóãëóóëñàí ¿ðèéí óðãàëò ìóó,

òîäîðõîé áàÿæóóëàëò øààðäëàãàòàé áîëäîã.

Ìåíåæìåíòèéí æóðìûã õýðýãæ¿¿ëæ, øààðäëàãàòàé áîë óðãàìëûí òºðºë ç¿éëèéí òàðõàëòàä

èõýýõýí íºëººëäºã ºâ÷èí ¿¿ñãýã÷ æèæèã îðãàíèçì, õîðòîé òºðºë ç¿éëèéã õºðñíèé øèëæèëò

õºäºëãººíèé ¿åýð öàöàæ, àøèãëàõã¿é áàéõ íü ÷óõàë.

4.7.2 Òàðèàëàëò

Òàðèàëàëò íü òýíöâýð àëäàãäàæ, äîðîéòñîí ýêîñèñòåìèéí íºõºí ñýðãýýëòýä äýëõèé

äàÿàð àøèãëàäàã íèéòëýã àðãà áàðèë þì. Íóòãèéí ¿ðèéã àøèãëàí äýýä õýìæýýíèé ¿ð

àøèãòàé áàéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä ñóäàëãàà øèíæèëãýý, áàéðøèë áîëîí òºðºë

ç¿éëä òîõèðñîí ¿íýëãýýã òîãòìîë õèéõ øààðäëàãàòàé. Íóòãèéí ¿ðèéã öóãëóóëàõ, õàäãàëàõ,

áàéðøèë ðóó òýýâýðëýõ íü ¿ðèéí óðãàõ ÷àäâàðûã õàäãàëàõ, òºðºë ç¿éëèéí ¿ðñýëãýýíèé

áîëîìæèò õýìæýýíä õ¿ðýõ, øààðäëàãàòàé òºðºë ç¿éëèéí îëîí ÿíç áàéäëûã áèé áîëãîõ,

¿ðèéí çàðäëûã áóóðóóëàõààð õýðýãæ¿¿ëæ áóé óóë óóðõàéí íºõºí ñýðãýýëòèéí á¿õèé ë

õºòºëáºðò ÷óõàë þì.

Òýðã¿¿í òóðøëàãà íü ¿éë ÿâöûí á¿õ ¿å øàòûã íºõºí ñýðãýýëòèéí õºòºëáºðòýé óÿëäóóëàõûã

øààðääàã. Ýíý ÿâöûã ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõã¿é áîë íºõºí ñýðãýýõ ÿâöàä òºðºë ç¿éë,

óðãàìëûí ºðòºã ºíäºð àëäàãäàëä õ¿ðäýã áà îëîí òîõèîëäîëä ìóó ¿ð ä¿íãèéí øàëòãààíûã

îéëãîõã¿é ºíãºðäºã. Ýêîëîãèéí íºõºí ñýðãýýëòèéã á¿õèé ë õºòºëáºðèéí àäèëààð ýõíýýñýý

ñàéí òºëºâëºõ íü ýêîëîãèéí òîãòâîðòîé áàéäàë òºäèéã¿é ñàíõ¿¿ãèéí õóâä ñàéí ¿ð ä¿íä

õ¿ðýõ áîëîìæèéã èõýýõýí íýìýãä¿¿ëäýã.

¯ð òàðèàíû ýõ ñóðâàëæ

¯ð òàðèàã àðèëæààíû íèéë¿¿ëýã÷äýýñ õóäàëäàæ àâàõ ýñâýë ãàçàð äýýðýýñ íü öóãëóóëæ áîëíî.

¯ð òàðèà öóãëóóëàõ òºëºâëºãººã íºõºí ñýðãýýõ ¿éë àæèëëàãààíààñ 12-24 ñàðûí ºìíººñ

ýõýëæ, ¿ð òàðèàã öóãëóóëàõ ýõ ñóðâàëæèéã òîãòîîõ, öóãëóóëæ, áîëîâñðóóëàõ õàíãàëòòàé

öàã õóãàöààã òîîöîõ õýðýãòýé. ¯ð òàðèàíû õýìæýý óëèðëààñ øàëòãààëàí ººð áàéõ òóë

õàíãàëòòàé õýìæýýã öóãëóóëàõûí òóëä òîäîðõîé óëèðëûí ¿åýð öóãëóóëäàã. Óëèðëûí íºõöºë

ñàéí áàéõ ¿åä èë¿¿ èõ ¿ðèéã öóãëóóëæ, óðüä÷èëàí õàäãàëæ áîëíî (¯ð òàðèàíû õàäãàëàëò,

áàíê õýñãèéã óíøíà óó).


Áîëîìæòîé áîë îðîí íóòãèéí ¿ðèéã öóãëóóëæ, óëìààð íºõºí ñýðãýýõ õºòºëáºð íü îðîí

íóòàãò òîõèð÷ íèéöñýí õýëáýðòýé (ãåíîòèï), îðîí íóòãèéí ãåíîòèï ¿ðãýëæëýõ áîëíî. Îðîí

íóòãèéí áóñ ¿ðèéã àøèãëàõ íü çàðèì óóãóóë òºðºë ç¿éëèéí òîî òîëãîéä àþóëòàé íºëººëºë

¿ç¿¿ëýõ íü áèé.

ÆÈØÝÝ: Spinifex óðãàìëûí ãåíåòèê ãàðëûã òîîöîõ íü (triodia òºðºë ç¿éë)Ðèî Òèíòî êîìïàíèä áàðóóí Àâñòðàëè Óëñûí Êèìáåðëåè ìóæèéí Àðãèë Äàéîíä

óóðõàéäàà spinifex óðãàìëûí òºðºë ç¿éëèéí íºõºí ñýðãýýëò õèéõäýý çºâõºí íóòãèéí

ãåíåòèê ¿ðèéí òºðëèéã (íóòãèéí ãàðàëòàé) àøèãëàõûã øààðäñàí. Àðãèë óóðõàéí á¿ñýä

íºõºí ñýðãýýõ õºòºëáºðèéã ¿ðýýð õàíãàõàä õàíãàëòòàé õýìæýýíèé spinifex áàéãààã¿é.

Òèéìýýñ õýìæèëò õèéñýí ãåíåòèç îëîí òàëò áàéäàëä íºëººëºõã¿éãýýð spinifex

óðãàìëûã öóãëóóëæ áîëîõ ãàçàð ç¿éí íºõöë¿¿äèéã ¿íýëýõ ñóäàëãààíû àæèë ÿâóóëàõ

øààðäëàãàòàé áîëñîí. Ãåíåòèêèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìîëåêóëûí ä¿í øèíæèëãýýãýýð

ãåíåòèêèéí ãàðàë ¿¿ñëèéí íºõöºë íü àíõ òºëºâëºæ áàéñíààñ õàâüã¿é èë¿¿ ãàð÷,

óóðõàéí õèë õÿçãààðààñ 60êì ãàðóé äàâñàí. Ýíý íü Àâñòðàëè Óëñûí òºðºë ç¿éëä õîâîð

òîõèîëäîë áºãººä òàðõàëòûí îíöëîã, spinifex óðãàìëûí ñàëõèàð äàìæèí òîîñ õ¿ðòýýõ

çýðýãòýé õîëáîîòîé áàéæ ìàãàä.

Àìüäðàõ ÷àäâàðòàé, óðãàõ ¿ðèéã ñàéæðóóëàõ öýâýðëýãýý, àíãèëàë

¯ðèéí áàãöûã öóãëóóëñàíû äàðàà íèéë¿¿ëñýí ¿ðèéã ñî¸îëóóëàõ õýñã¿¿äèéã òîãòîîõ

øààðäëàãàòàé. ¯ðèéí áàãöààñ (¿ð öàöàõ, òàðüö óðãóóëàõ àëü ÷ íü áîëíî) óðãàöûí õýìæýýã

òîîöîîëæ áîëíî. ¯ðèéã òóðøèæ ¿çýõäýý ¿ðèéí áàãöûí õîëüöã¿é, óðãàõ ÷àäâàðòàé, ñî¸îëîõ

áîëîìæèéã àíõààðíà. Ýíýõ¿¿ ãîë ãóðâàí ¿ç¿¿ëýëòèéí àðãà õýìæýýíèé òóõàé “Dixon (2006)”

ìàòåðèàëä äóðäñàí áîëíî.

¯ðèéí õàäãàëàëò, áàíê

¯ðèéí áàíê íü ¿ðèéã íºõºí ñýðãýýëòýýñ ºìíº ñàéòàð áýëäýõ, ¿ð àðâèí óëèðàëä ¿ðèéã

íººöëºõ çýðýãò àøèãòàé þì. Ýíý íü ìºí ¿ðèéí ýõ ¿¿ñâýð àòàð ãàçðûí æèëèéí ýðýëòèéã

áóóðóóëäàã. Èõýíõ ¿ðèéã àìüäðàõ ÷àäâàðûã àëäàãäóóëàëã¿é, 20 õóâèéí ÷èéãëýã ãàçàð ¿ðèéã

õàòààæ, àãààðã¿é ñàâàíä áèò¿¿ìëýí õàäãàëàõ áàéäëààð îëîí æèë õàäãàëàõ áîëîìæòîé.

Õýðâýý ¿ð áîëîâñðîõ òîäîðõîé õóãàöàà øààðäëàãàòàé áîë õàäãàëàõûí ºìíº ýñâýë äºíãºæ

äàðóéä õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé. Ñàëáàðòàà òóðøëàãàòàé, ìýðãýæëèéí íèéë¿¿ëýã÷ êîìïàíè,

áàéãóóëëàãóóäûí ñàíàë áîëãîñîí ¿ð õàäãàëàõ ä¿ðýì, æóðìûã ìºðäºí, àíõààðàë òàâèõ

õýðýãòýé. Ñóë, çîõèñã¿é õàäãàëàëò íü àìüäðàõ ÷àäâàð àëäàãäàõ, õýâèéí áóñ ¿ðñýëãýý,

áîëîâñðîõ õóãàöàà õîéøëîõ, óðãàõ õýìæýý áóóðàõ, áàéãàëü îð÷íû íºëººëºëä òýñâýðëýõ

÷àäâàð ìóóäàõ çýðýã íºõöºëä õ¿ðãýíý.

¯ðèéã àìðààõ

Óðãàõ ÷àäâàðòàé ¿ð áîëîâñðîîã¿é áîë ¿ðèéã àìðààõ àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé. Ýäãýýð

¿ð àìæèëòòàé ñî¸îëîõîä àæèëáàð õýðýãòýé. Àìðààõ àæèëëàãààã ¿ðèéã óðãàìëààñ

öóãëóóëñàíààñ õîéø äîîä òàë íü ãóðâàí ñàðûí äàðàà áîëîâñîð÷ ã¿éöñýí ¿ð äýýð ýíãèéí


ÆÈØÝÝ: Àâñòðàëè Óëñûí óóãóóë òºðºë ç¿éëèéã íºõºí ñýðãýýõýä óòààí àðãà÷ëàëûã àøèãëàõ íü“Alcoa World Alumina Australia” êîìïàíè áàðóóí Àâñòðàëèéí áàðóóí-ºìíº ç¿ãò

õºíãºí öàãààíû õ¿äðèéí óóðõàé ýðõýëäýã îé ìîäîíä óòààí àðèóòãàëûã õèéñýíýýð

¿ðñýëãýýíèé õýìæýý 48 äàõèí, òºðºë ç¿éë 4 äàõèí íýìýãäñýí. ªíãºí õºðñºíä óòààí

àðãà÷ëàëûã õýðýãæ¿¿ëýõ, öàöàõ ¿ðèéã àðèóòãàõ íü ¿ðñýëãýý, òºðºë ç¿éëèéí ãàðöûã

íèëýýä ñàéæðóóëäàã.

Óòñàí ãàçðûí õºðñ íü óòààã¿é ãàçðûíõààñ 56% èë¿¿ ¿ðñýëãýý ãàð÷, íèéò ñî¸îæèëò

85 õóâèàð íýìýãäñýí áàéíà. Òàðüöààð óðãóóëàõ õóâüä, ¿ð áóþó ¿ðèéí òýâøèíä óòàà

íýìñýí ¿ðýýð òàðüñàí Àâñòðàëè Óëñûí 400 ãàðóé òºðºë ç¿éëèéí ñî¸îæèëòèéí ò¿âøèí

ìàø ºíäºð áàéíà. ªìíº íü ýäãýýð ¿ðèéã ñî¸îëóóëàõ õýö¿¿, áîëîìæã¿é áàéñàí.

¯ðèéã öàöàæ òàðèàëàõûí õóâüä, ¿ðèéã ø¿ðøèõ (õóóðàé óòàà) ýñâýë ¿ðèéã 10 õóâèéí

øèíãýð¿¿ëñýí óòààòàé óñàíä 24 öàã õ¿ðòýë äýâòýýõ íü ýíãèéí ¿ðòýé õàðüöóóëàõàä

ñî¸îëæèëòûã õî¸ð äàõèí õóðäàñãàäàã.

2004 îíä áàðóóí Àâñòðàëè Óëñûí ñóäàëãààíû áàã óòààíààñ õîëüöèéã (butenolide) îëæ

òîãòîîñîí áºãººä ýíý íü ¿ðèéí ñî¸îæèëòûã óðãàìëààñ ãàðàëòàé óòààíä àæèãëàñàíòàé

àäèë ò¿âøèíä íýìýãä¿¿ëäýã. Áóòýíîëèä íü Êàëèôîðíèà, ªìíºä Àôðèê, Àâñòðàëè

ñî¸îëîõ òóðøèëòààð òîãòîîæ áîëíî. Õýðâýý ¿ð ñî¸îëîõã¿é ýñâýë ñî¸îëîõ ÿâö óäààøðàëòàé

áàéâàë àìðààõ àæèëëàãàà øààðäëàãàòàé áàéæ ìàãàä (Óòààãààð àðèóòãàõ òóõàéí æèøýýã

óíøíà óó). Àâñòðàëè Óëñûí çàðèì òºðºë ç¿éëýýñ öóãëóóëñàí ¿ð íü ¿íýòýé, àìðààõ àæèëëàãàà

øààðääàã. Ýõíèé òóðøèëòààð àìðààõ àæèëëàãàà øààðäëàãàòàé ãýæ òîäîðõîéëñîí

Àâñòðàëè Óëñûí îëîí òºðºë ç¿éëèéí õóâüä àìðààõ àæèëëàãàà, ñî¸îëîõ îíöëîãûã òîãòîîæ,

øèéäâýðëýõ àðãà õýìæýý àâàõ õýðýãòýé. Íàðèéí ìýäýýëëèéã “Dixon (2006)” ìàòåðèàëä

äóðäàâ.

Çóðàã: Îâîîëñîí ãàäàðãûí õºðñíººñ ¿ðèéí áàíêíû òàðõàëò, ÷àíàðûã øàëãàõûí òóëä óòààã ø¿ðøèõ õýëáýðýýð õèéæ áàéíà, (K. Dixon).


Óëñûí óóãóóë òºðºë ç¿éë áîëîõ óòààíä õàðèó ¿éëääýã öîãö, à÷ õîëáîãäîëòîé òºðºë

ç¿éë, ÿíç á¿ðèéí öýöýðëýãèéí áîëîí ¿ð òàðèàíû òºðºë ç¿éëèéí ñî¸îæèëòèéã ºäººæ

äýìæäýã. Îäîîãîîð ñóäàëãàà íü íºõºí ñýðãýýõ áîëîìæèéã èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéëãàõ,

ò¿¿í÷ëýí óóãóóë áîëîí õºäºº àæ àõóéí òºðºë ç¿éëèéí ìîëåêóëûí ¿éë àæèëëàãààã

ñóäëàõ õèìèéí àíàëîãèéã ãàðãàæ àâàõàä àíõààðëàà õàíäóóëæ áàéíà. Ýíý îëîëò íü

íºõºí ñýðãýýõ øèíæëýõ óõààíä áîäèò õýðýãæ¿¿ëýëò á¿õèé ÷óõàë äýâøèë áîëñîí.

¯ðèéã áàéðøèë ðóó ¿ð àøèãòàé òýýâýðëýõ

¯ðèéã áàéðøëóóä ðóó òàðààõàä òåõíèê, àæ àõóéí áýðõøýýëòýé ¿ðãýëæ òóëãàðäàã. Ñàëõè,

óñíû èäýãäëýýð ¿ð àëäàãäàõ íü òàðèàëàëòûí õýìæýýã áóóðóóëäàã. ¯ðèéã àëèâàà íºõöëººñ

ñýðãèéëýí òîõèðîìæòîé ã¿íä ñóóëãàõ íü öîãö àñóóäëûí íýã áîëæ áàéíà, òóõàéëáàë õýò ã¿í,

¿ð íü øèíãýñýí óñ ðóó óíàõ, ñî¸îëîõ ÿâö ãýðëèéí óëìààñ çîñãîõ ãì. Äýýä òàë íü íýãýýñ õî¸ð

ñì ã¿íýýñ èë¿¿ ã¿íä ñóóëãàñàí ¿ð íü ñî¸îëîõ áîëîìæã¿é áîëäîã. Öààøëààä ñóäàëãàà íü ¿ð

óðãàõ ÷àäâàðòàé áàéõ, çîõèõ ¸ñíû ã¿íä áóëàãäñàí ýñýõèéã íÿãòëàí, ñî¸îëîõ óëèðëûã õ¿ëýýõ

õîîðîíä ò¿ãýýõ öýã áîëäîã. Àâñòðàëè Óëñûí îëîí óóãóóë óðãàìëûí ¿ðèéí õóâüä áýëäýýã¿é

áàéðøèëä áýëäýæ, àðãà õýìæýý àâààã¿é ¿ðèéã öàöàõ íü ýðãýýä ìóó ¿ð ä¿íä õ¿ðãýõ òàëòàé.

¯ð öàöàõààð çýõñýí íºõºí ñýðãýýëòèéí ìýðãýæèëòí¿¿ä ¿ðèéí õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé íºõöëèéã

òîãòîîõûí òóëä ìºí òóðøèæ ¿çýõ õýðýãòýé.

Òºðºë á¿ðèéí òîíîã òºõººðºìæèéã àøèãëàí øóóä òàðèàëàõ àðãà çàì ÿíç á¿ð áèé,

àãààðààð ¿ð öàöàõ, ãàðààð ýñâýë ìàøèíààð òýð ÷ àòóãàé íèñäýã òýðãýýð ¿ð öàöàõ ãì.

Øóóä òàðèàëàõ á¿õ àðãà áàðèë íü ¿ðèéã ñóóëãàõ ìèêðî îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä õºðñèéã

óðüä÷èëàí õàãàëæ áýëäñýí áàéõûã øààðääàã. Øóóä òàðèàëàõ òåõíîëîãèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí

íýã äýâøèëòýò àðãà òåõíîëîãè áîë one-pass ñèñòåì þì. Ýíý íü íýã êîðïóñò àíæèñûã

àøèãëàäàã. ¯ð íü öàöëàãà õºøãèéã äàéð÷ ºíãºðäºã áà àíæèñíû ñàì ðóó óíàõäàà óòààí óñ

ýñâýë ººð ñî¸îæèëòûã äýìæñýí áîäèñ àãóóëäàã.

Ñî¸îëîëòûã äýìæñýí “priming (osmo-priming)”, “cueing of seed” àðãà÷ëàëóóä øóóä

òàðèàëàëòûã ìºí ñàéæðóóëäàã, ò¿¿í÷ëýí õîëüöèéã ¿ðýíä þìóó æèìñíèé õàëüñàíä õèéõ

íü áèé. Àâñòðàëè Óëñûí óóãóóë ¿ðèéã áàéðøèëä øóóä õ¿ðãýõòýé õîëáîîòîé “ñueing”,

“priming” àðãà áàðèëûã èë¿¿ ñàéæðóóëàõ ñóäàëãàà õèéãäýæ áàéíà.

Òàðèàëàõ òàëààð îëîí ìýäýýëýë áàéäàã áîëîâ÷ ñóðàëöàõ ç¿éë èõ áàéñààð áàéíà. Óðãàìëûí

îëîí ÿíç áàéäëûã ¿ðíýýñ ãàðãàæ àâàõ õàìãèéí òýðã¿¿í ¿ð ä¿íä õ¿ðäýã íºõºí ñýðãýýõ

àæèëëàãààíû ìýðãýæèëòí¿¿ä “òîõèðóóëàõ ìåíåæìåíò”-èéã áàðèìòëàí, íºõöëèéã óëàì

ñàéæðóóëàõ ÿâöäàà èõèéã ñóðñààð áàéäàã.


4.7.3 Ñóóëãàö òàðèõ

Óðãàìëûã òàðèõòàé õîëáîîòîé àñóóäëûí òàëààð Òýðã¿¿í òóðøëàãà-Óóðõàéí íºõºí ñýðãýýëò ãàðûí àâëàãàä äóðäñàí. Çàðèì òîõèîëäîëä òàðèàëàõ íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã

íýìýãä¿¿ëýõèéã øóóä çîðèîã¿é, õàðèí áóñàä óðãàìàë, àìüòíû òºðëèéã áèé áîëãîõîä

øààðäëàãàòàé õºðñíèé øèì áîðäîî, õîã õàÿãäàë, îð÷íû íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä òóñàëæ

áîëîõ þì.

Íºõºí ñýðãýýõ íü àíõ òàðüñàí òºðºë ç¿éë áîëîí õýäýí æèëèéí äàðàà òàðüñàí ñ¿¿äýðò

òýñâýðòýé òºðºë ç¿éëèéí õàìòààð (õàëóóí á¿ñèéí îé ìîäîíä ãì) èõýâ÷ëýí áàéãàëèéí

àìæèëòòàé ¿éë ÿâöûã ¿ëãýðëýõ õî¸ð ¿å øàòòàé àæèëëàãàà þì. Ýíý àðãà áàðèë íü ¿ð öàöàæ

òàðèàëàõòàé õàðüöóóëàõàä èë¿¿ èõ õºäºëìºð øààðäàõ áîëîâ÷ îäîîãèéí ¿ðèéí ýõ ¿¿ñâýðýýñ

äàõèí íóòàãøèõã¿é òîäîðõîé òºðºë ç¿éëèéã àâ÷ ¿çäýã.

Ñóóëãàöàà òàðèàëäàã óóë óóðõàéí êîìïàíèóä îðîí íóòãèéí áàéãàëü õàìãààëàõ òºñºëä

óðãàìàë õàíäèâëàõ áàéäëààð á¿ñ íóòãèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ñàíàà÷ëàãàä õóâü

íýìýð îðóóëäàã. Ýíý íü ìºí îðîí íóòãèéí èðãýäýä ¿ð öóãëóóëàõ, òîäîðõîé òºðºë ç¿éëèéã

äýëãýð¿¿ëýõýä îðîëöîõ áîëîìæèéã îëãîäîã.

4.7.4 Äóóëãàâàðã¿é òºðºë ç¿éëèéã áèé áîëãîõ íü

Ñòàíäàðò àðãà áàðèëûã àøèãëàí áèé áîëãîõîä õýö¿¿ òºðºë ç¿éëèéã äóóëãàâàðã¿é ãýæ

íýðëýäýã. ¯ðèéã àøèã òóñòàé àð÷ëàõã¿é áîë ñî¸îëäîã. Áàãàõàí õýñýãò ñî¸îëäîã òóë ¿¿íèéã

íºõºõ ¿¿äíýýñ îëîí òîîíû ¿ð òàðèõ áîëîìæ áèé. Óëìààð õýðâýý ¿ðèéã çýðëýã àðãààð

öóãëóóëñàí áîë àìüä áàéãàëèéí òîî òîëãîéä ýêîëîãèéí ÷óõàë ¿ð äàãàâàð ¿ç¿¿ëíý.

Çàðèìäàà áèîòåõíîëãèéí øèéäýë íü ¿ð, õóâààõ àðãà÷ëàë ìóó ¿åä òºðºë ç¿éëèéã íºõºí

ñýðãýýõýä øààðäëàãàòàé áàéäàã. Èõýíõ íèéòëýã àðãà áàðèë íü õýäýí àðâàí, ìàãàäã¿é

õýäýí çóóí õóâèëñàí íàõèà ¿éëäâýðëýõ àìüä ýñèéã õèéìëýýð óðãóóëàõ àðãûã àøèãëàäàã.

Ýäãýýð íàõèà íü ¿íäýñëýæ, íºõºí ñýðãýýõ õºòºëáºðò òàðèàëàõààñ ºìíº õ¿ëýìæèíä ñóóëãàí

øèëæ¿¿ëäýã. Ñèíòåòèê ¿ð õºâðºëèéí ¿éëäâýðëýëèéí ÿâöûã àøèãëàí íºõºí ñýðãýýõýä îëîí

òîîíû óðãàìëûã áîëîâñðóóëàõ áîëîìæ á¿õèé øèíý ÿâö íü “ñîìàòèê ¿ð õºâðºëèéí ¿¿ñýë”

þì. Ýíý ÿâö íü ãàíö ãðàìì ýä ýñýýñ 60,000 õ¿ðòýë ñî¸îëæ ¿éëäâýðëýõ ÷àäàëòàé áà ãîëäóó

¿ðýýñ ãàðãàæ àâñàí ¿ð õºâðºë äýýð ¿íäýñëýäýã. “Alcoa World Alumina Australia” óóðõàé

íü àìüä ýñèéã õèéìëýýð óðãóóëàõ ¿ð õºâðºëèéí äýëõèéí õàìãèéí òîì ëàáîðàòîðóóäûí

íýãýä íºõºí ñýðãýýõ çîðèóëàëòààð óðãàìàë áèé áîëãîõ áèîòåõíîëîãèéí ÿíç á¿ðèéí àðãûã

àøèãëàäàã.

4.7.5 Õîâîð òºðºë ç¿éëèéã áèé áîëãîõ íü

Íºõºí òºëºõ õºòºëáºðèéí õîâîð òºðºë ç¿éëèéã õýìæýý, óðãàìëûí òîî, òýíöâýð àëäàãäñàí

òîî òîëãîéä íèéö¿¿ëýõèéí òóëä àíõààð÷ ¿çýõ õýðýãòýé. Õýðâýý òºðºë ç¿éëèéã õîâîð ãýæ

æàãñààñàí áîë íºõºí ñýðãýýõ àæèëëàãààã õèéæ áóé ìýðãýæèëòí¿¿ä õîâîð òºðºë ç¿éëèéí

òýíöâýðèéã àëäàãäóóëæ õºíäºõèéí ºìíº óëñûí áîëîí îðîí íóòãéèí õóóëüòàé íèéöýæ

áóé ýñýõèéã íÿãòëàõûí òóëä íóòãèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ìåíåæìåíòèéí àãåíòëàãàòàéãàà

çºâëºëäºõ õýðýãòýé. Èõýíõ òîõèîëäîëä õîâîð òºðºë ç¿éëä õÿçãààðòàé ¿ð áàéäàã. Òèéìýýñ

íºõºí ñýðãýýõ õºòºëáºðò õîâîð òºðºë ç¿éëèéã äàõèí ñóóëãàõ, ñýðãýýõýä óðãàìàë òóñ á¿ðèéã

òàðèàëàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã.


4.7.6 Øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ, àìüäðàõ îð÷èíã í¿¿ëãýí øèëæ¿¿ëýõ

Åðºíõèéäºº ºðòºã ºíäºð ìºí çºâõºí îíöãîé íºõöºëä õèéãääýã õýäèé ÷ àìüäðàõ îð÷èíã

í¿¿ëãýí øèëæ¿¿ëýõ íü áóñàä àðãà àìæèëòã¿é áîëîõ ¿åä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã áèé

áîëãîõ áîëîìæ áîëäîã. Ýíý íü óðäàà óòãóóðòàé òðàêòîð çýðãýýð áàãö á¿õèé áººí óðãàìëûã

öóãëóóëàõ, øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõûã õýëíý. ¯¿íèéã áàãà õýìæýýòýé íºõöºëä àøèãëàæ áîëîõ

àâ÷ òîäîðõîé “äóóëãàâàðã¿é” òºðºë ç¿éë ýñâýë áàãö òºðºë ç¿éëä íýí òýðã¿¿íä àøèãëàíà.

Òóõàéëáàë “Consolidated Rutile Limited” êîìïàíè Grasstrees-ûã (Xanthorrhoea johnsonii) ººðèéí õ¿íä àøèãò ìàëòìàëûí ýëñíèé óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíààñ íºõºí ñýðãýýõ ãàçàðò

øóóä øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàñàí (Brennan et al.2004).

Øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ íü ÷èéãòýé ãàçðûí çýãñ, õàãäûã áèé áîëãîõîä çàðäëûí õóâüä õýìíýëòòýé.

Ýäãýýð òºðºë ç¿éëèéí ¿ðèéã îëîõîä õýö¿¿ áàéõ òàëòàé, ìºí óñíû ò¿âøíèé õýëáýëçëýýñ

óëáààëàí àìæèëòàíä õ¿ðýõ áîëîìæ áàãà áàéíà. Óñíû ò¿âøèí äàãóóõ á¿ãäèéã áººíä íü

øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ íü ýðýã äàãóóõ óðãàìëûí õóðäàí áèé áîëãîõ èë¿¿ íàéäâàðòàé àðãà áàéæ

ìàãàä.

4.7.7 Áàéãàëèéí óðãàìëûã äàõèí íóòàãøóóëàõ íü

Çýðãýëäýý íóòãèéí óóãóóë óðãàìëûí òºðºë ç¿éë íü íºõºí ñýðãýýõ ¿åä áèé áîëîõûã áàéãàëèéí

äàõèí íóòàãøóóëàõ ÿâö ãýäýã. Öàã õóãàöààíû òóðøèä, ñàëõè, óñ (ÿëàíãóÿà ÷èéãòýé ãàçàð),

àìüòàí (øóâóó ¿ð óíàãààõ ãì) çýðýã íü îëîí òºðëèéí òºðºë ç¿éëèéã óóðõàéí áàéðøèëä

àâ÷ðàõ áîëîìæòîé. Óóë óóðõàéí êîìïàíèóä àëü òºðºë ç¿éë áîëîìæèéí õóãàöààíä äàõèí

íóòàãøèõ áîëîìæòîéã òîãòîîõ ìýäýýëëèéã õÿíàõ áîëîìæòîé. Óëìààð ýäãýýð òºðºë ç¿éëèéã

¿ðèéí õîëèìîãîîñ ãàðãàæ áîëíî.

Óóðõàéí çýðãýëäýý óóãóóë óðãàìëûí á¿ëãèéã õàìãààëàõ, ñýðãýýõ íü äàõèí íóòàãøóóëàõàä

õóâü íýìýð áîëîõ òýäãýýð òºðºë ç¿éëèéã õàäãàëàõàä òóñòàé. Ãýâ÷ áèîëîãèéí îëîí ÿíç

áàéäëûí àÿòàé çººëºí îëîí ýêîñèñòåìä ÿëàíãóÿà áóò ñººã äàâàìãàéëñàí ñèñòåì, ¿ðèéí

òàðõàëò áîãèíî áàéäàã. Çàðèì òºðºë ç¿éëä ¿ð òàðüñàí ãàçðààñ õýäõýí êèëîìåòð õºäëºõºä

õýäýí àðâàí æèë, ìàãàäã¿é ò¿¿íýýñ ÷ èõ õóãàöàà øààðääàã. Õýðâýý óóðõàéí íºõºí ñýðãýýëò

íü çýðãýëäýý ýêîñèñòåìèéí áàéãàëèéí òàðõàëòààñ õàìààðàëòàé áàéäàã áîë ýäãýýð

ýêîñèñòåìä çàðèì àíõààðóóëãà øààðäëàãàòàé.

4.7.8 Àìüòíû àéìãèéí àìüäðàõ îð÷èíã äàõèí áèé áîëãîõ íü

Íºõºí ñýðãýýëòèéí çîðèëãî íü íóòãèéí òîãòâîðòîé ýêîñèñòåìèéã áàéãóóëàõ áºãººä

àìüòíû àéìãèéí àìüäðàõ îð÷íû øààðäëàãûã àíõààð÷ ¿çýõ õýðýãòýé. Àìüòíû àéìãèéí

òºðºë ç¿éëèéã íºõºí ñýðãýýñýí ãàçàðò äàõèí íóòàãøóóëàõàä òîõèðîìæòîé àìüäðàõ îð÷íûã

á¿ðä¿¿ëýõ õýðýãòýé. Óðãàìëûí á¿ëãèéã óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû ºìíº ÿìàð áàéñàíòàé

àäèëààð áèé áîëãîñîíîîð öàã õóãàöààíû ÿâöàä òîõèðîìæòîé àìüäðàõ îð÷èí á¿ðäýíý.

Áàéãàëèéí àìüòíû àéìãèéí äàõèí íóòàãøóóëàõ íü àìüòäûã ñýðãýýõýä õýðýãòýé ó÷èð íü

àìüòíû àéìàã íü àìüäðàõ îð÷èí øààðëäàãà õàíãàõóéö áîëîõîä çýðãýëäýý ýâäðýýã¿é ãàçàð

íóòãààñ èðäýã. Àìüòíû àéìãèéã äàõèí ñýðãýýõ íü ºðòºã, ýðñäýë èõòýé õýäèé ÷ çàãàñíû õóâüä

ººð áàéäàã.

Àìüòíû àéìãèéí àìüäðàõ îð÷èíä òàâèõ çàðèì øààðäëàãûã íºõºí ñýðãýýõ àæèëëàãààíä

îëîí æèëèéí òóðøèä òóñãààã¿é áàéõ íü áèé. Êîìïàíèóä àìüäðàõ îð÷èíòîé õîëáîãäóóëàí


àâñàí çàðèì àðãà õýìæýýã äóðäâàë:

� Óðãàìëûã øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ (grasstrees, macrophytes, à÷ õîëáîãäîë á¿õèé òºðºë

ç¿éë).

� Æèæèã ñýýð íóðóóã¿é, ñ¿¿í òýæýýëòýí, õýâëýýð ÿâàã÷ àìüòíû ¿¿ð, õîîë òýæýýë,

ýëýãäëýýñ õàìãààëàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ óðãàìëûã õàìãààëàõ, äàõèí àøèãëàõ.

� Ìîäíû õîíõîð, ¿¿ð áàðèõ íü îëîí øóâóó, õýâëýýð ÿâàã÷ àìüòäûí õîðãîäîõ ãàçàð,

¿ðæ¿¿ëãèéí àìüäðàõ îð÷èí áîëäîã.

� Ìîä, ìº÷èðíèé ºãººæ áóþó ãóàëèíãààð ¿¿ð õèéæ, äîòîð íü ýñâýë äîîð íü îëîí

òºðºë ç¿éë àìüòàí àìüäàðäàã.

� Èõýýõýí õýìæýýíèé ÷óëóóã õÿçãààðòàé àøèãëàí õýâëýýð ÿâàã÷ ýñâýë óñíû àìüòäûí

àìüäðàõ îð÷èíã áàéãóóëàõ.

� ¯ð öàöàæ, õîðòîí øàâüæèéã óñòãàõ) øóâóóä ñóóõ óðò ìîä áàðèõ.

� Í¿õ ñ¿â, àí öàâòàé îëîí íàñòàé ¿õìýë ìîä íü æèæèã õýâëýýð ÿâàã÷, ñýýð íóðóóðã¿é

òºðºë ç¿éëèéí ¿¿ð áîëäîã.

Àâñòðàëèéí Àøèãò ìàëòìàë, ñóäàëãààíû òºâèéí “Óóðõàéí äàðààõ àìüòíû àéìãèéí

àìüäðàõ îð÷èíã áàéãóóëàõ ñàíàà÷ëàãàòàé àðãà áàðèëä” ýäãýýð áîëîí áóñàä àìüòíû

àìüäðàõ îð÷èíã áàéãóóëàõäàà óóðõàéí êîìïàíèéí õýðýãëýõ áîäèò çºâëºãººã òóñãàæýý

(www.acmer.uq.edu.au ñàéòûã ¿çíý ¿¿) .

4.7.9 Óóðõàé àæèëëààã¿é ãàçðûí óðãàìëûí á¿ðõ¿¿ëèéã ñýðãýýõ íü

Õýñýã 3-ò äóðäñàí÷ëàí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàëòàé õîëáîîòîé íºõºí ñýðãýýõ çîðèëòóóä

íü íü óóðõàéí òàëáàé, çýðãýëäýý íóòãààð õÿçãààðëàãäàõ ó÷èðã¿é. Òýðã¿¿í òóðøëàãà-îëîí

ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéã õýðýãæ¿¿ëæ áóé óóë óóðõàéí êîìàíèóä “whole-of-lease”

¿íäýñëýëýýð áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã ºðãºæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã áîëîâñðóóëæ áàéíà.

Ýäãýýð êîìïàíè á¿ñ íóòãèéí ãàçàð àøèãëàõ òºëºëºãºº, ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí

òºëºâëºãºº, ãàçàð àð÷ëàõ õºòºëáºð, áóñàä ñàíàà÷ëàãûí àäèëààð íóòãèéí èðãýä, áóñàä

îðîëöîã÷ òàëóóäûã ñàíàë áîäëûã àíõààð÷ òóñãàäàã.

Óðãàìëûí á¿ðõ¿¿ëèéã ñýðãýýõ ñòàíäàðò àðãà÷ëàëûí àäèëààð òýíöâýð àëäàãäñàí ãàçðûã

íºõºí ñýðãýýõýä áýë÷ýýðèéã áóóðóóëàõ, àðààòàí àìüòäûã íóòàãøóóëàõ, ºâñºí òýæýýëòíèéã

õÿíàõ, ò¿éìðèéí ìåíåæìåíò, õîãèéí óðãàìëûã óñòãàõ, ¿¿ð áàðèõ çýðýã àðãà õýìæýý áàãòäàã.

Ýäãýýð àðãà õýìæýý íü óñíû ÷àíàðûã õàìãààëàõ, ¿íý öýíèéã íýìýãä¿¿ëýõ, íºõºí ñýðãýýñýí

ãàçàð íóòàãò àìüòàí, óðãàìàë óäààí õóãàöààíä íóòàãøóóëàõ ýõ ¿¿ñâýðèéã õàíãàõàä õýðýãòýé.

Òýíöâýð èõ àëäàãäàõàä óðãàìëûí ñî¸îëæ, ãàäàðãóóí õºðñ àëäàãäàæ, óðãàìëûã äàõèí

íóòàãøóóëàõàä áýðõøýýëòýé áàéäàã. Òèéì òîõèîëäîëä íóòãèéí èðãýä, ãàçàð óñ õàìãààëàõ

á¿ëã¿¿ä ºðòºã õýìíýñýí àëèâàà àðãà áàðèë, ñàíàà÷ëàãûí òóõàé õóâààëöàæ áîëíî.

4.8 Íºõöëèéã ñàéæðóóëàõ ñóäàëãàà

Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé áàéãàëü îð÷èí íü ÿëãààòàé, îíöëîã áàéäàã òóë ñàéí

áîëîâñðóóëñàí ñóäàëãààíû òºñºë íü á¿õèé ë òýðã¿¿í òóðøëàãà-áèîëîãèéí îëîí ÿíç

áàéäëûí ìåíåæìåíòèéí õºòºëáºðèéí ÷óõàë õýñýã áîëäîã. Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí

¿íý öýíèéí íºëººëëèéã áóóðóóëàõ, ìºí íºëººëëèéí äàðàà äàõèí áèé áîëãîõîä àøèãëàñàí


æóðìûí ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä òóõàéí ãàçàðò òîõèðóóëàõ õýðýãòýé áîëäîã.

Ñóäàëãààíû õºòºëáºð¿¿ä íü èõýâ÷ëýí ýêîñèñòåìèéí ¿éë ÿâöûí äàðààõ õ¿÷èí ç¿éëñèéã

îéëãîõîä àíõààðäàã:

� Õºðñ.

� Óñ.

� ¯ð àøèãòàé ìîíèòîðèíãèéí àðãà÷ëàë.

� Äàðààëñàí ººð÷ëºëò.

� Òýíöâýðò áàéäàë àëäàãäñàíû äàðààõ áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéã

ñýðãýýõ.

ªºð óóðõàéä ñàéí õýðýãæ¿¿ëñýí íºõºí ñýðãýýõ àðãà÷ëàëûã òóõàéí óóðõàéä òîõèðóóëàõûí

òóëä òóðøèëò ñóäàëãàà õèéõ õýðýãòýé. Ýäãýýð íü áýðõøýýëòýé ãàçàð íóòãèéã íºõºí ñýðãýýõ

àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëàõàä õýðýãòýé áàéæ áîëîõ þì. Ìîíèòîðèíãèéí ÿâöàä àñóóäàë

áýðõøýýë ãàðâàë òóõàéí óóðõàé áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéí ºíäºð

ñòàíäàðòûã äàãàæ, íºõöëèéã ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýý àâàõ õýðýãòýé.

Àëèâàà ñàëáàðò ñóäàëãààã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ ¿ðãýëæ áàéäàã. Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí

ñóäàëãààíû ºðòºã, ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðûã çàðèì òîõèîëäîëä îé, õºäºº àæ àõóé, óñíû

íººö, áîõèðäëûã õÿíàõ õºòºëáºð çýðýãò õóâààëöàõ áîëîìæòîé.

Óóë óóðõàéí êîìïàíèéí ñóäàëãààíû õºòºëáºðèéã Çàñãèéí ãàçàð, èõ äýýä ñóðãóóëèéí

ñóäàëãààíû èíñòèòóò, ýðäýìòýí ìýðãýæèëòí¿¿äèéã õàìðóóëàõ áîëîìæèéã ¿ðãýëæ

ýðýëõèéëýõ õýðýãòýé. Òóõàéëáàë, íºõºí ñýðãýýõ ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé ñóäàëãààíä

èõ ñóðãóóëü, öýöýðëýãò õ¿ðýýëýí, ìóçåé, àìüòíû õ¿ðýýëýí, çºâëºõ, CSIRO çýðýã ñóäàëãààíû

õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí îðîëöîî øààðäëàãàòàé áàéäàã. Êîìïàíèóäûí

ñóäàëãàà, ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºð¿¿äèéã ìºí óÿëäóóëàõ øààðäëàãàòàé. Ýäãýýðò õºðñèéã

áîëîâñðóóëàõ, øèì òýæýýëèéí ìºëºã, àìüòíû àéìãèéí ìîíèòîðèíã, îé ìîä, õºäºº àæ

àóéí á¿òýýãäýõ¿¿í çýðýã áàãòàíà.


5.0 ÌÎÍÈÒÎÐÈÍÃÈÉÍ Ã¯ÉÖÝÒÃÝË

ÃÎË ÑÀÍÀÀ

� ¯ð àøèãòàé ñóäàëãàà, ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºð¿¿ä íü íºõöºë áàéäëûã òîãòìîë

ñàéæðóóëäàã áºãººä íºõºí ñýðãýýõ àæèëëàãààíû çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëæ áóéã

íÿãòàëäàã.

� Ìîíèòîðèíãèéí çîðèëòóóä íü òîäîðõîé, îéëãîìæòîé áàéæ àëèâàà àñóóäàëä õàðèó

ºãºõ áîëîìæòîé áàéíà.

� Øààðäàãäàõ ìýäýýëýë, áîëîìæèò ýõ ¿¿ñâýð, ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðààñ õàìààðàí

áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìîíèòîðèíã êîìïàíèéí àæèëòàí, çºâëºõ, îðîí

íóòãèéí àðä èðãýä, ñóðãóóëèéí òºëººëºë, ñóäàëãààíû èíñòèòóò, îþóòíû òºñëèéí

àæèë çýðãýýð äàìæóóëàí õèéæ áîëíî.

� Ìîíèòîðèíãèéí õýìæýý, øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õÿíàìãàé àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé.

� Óðãàìàë, öýöãèéí òàëààðõ ìîíèòîðèíã íü íºõºí ñýðãýýëòèéã ñàéí ã¿éöýòãýõýä

÷óõàë áºãººä ñýýð íóðóóòàí àìüòíû àéìãèéí ìîíèòîðèíã íü òýäíèéã õàìãààëàõ,

äàõèí íóòàãøóóëàõ ÿâöûã îéëãîõîä äýìòýé áàéíà. Õýäèé ñýýð íóðóóã¿é àìüòàä

ãàçðûí àìüòíû àéìãèéí òºðºë ç¿éëèéí áàãàäàà 95%-èéã á¿ðä¿¿ëäýã áîëîâ÷

çàðèì óóðõàé ñýýð íóðóóã¿é àìüòàä, íºõºí ñýðãýýëòèéí íóòàãøóóëàõ ÿâöàä

íºëººëëèéí ìîíèòîðèíã õèéäýã.

� ¨ðîîëûí óñíû ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûã óñíû ýêîñèñòåì äýõü áèîëîãèéí îëîí

ÿíç áàéäàë, ýð¿¿ë àõóéí ìîíèòîðèíãä, ÿëàíãóÿà öýâýð óñíû ýêîñèñòåìä èõýýð

àøèãëàõ áîëñîí. Ãýâ÷ ò¿ð çóóðûí óðñàöòàé ãîë ãîðõè, íóóðûí ìîíèòîðèíã íü ÿíç

á¿ðèéí ñîðèëòòîé òóëãàðäàã áºãººä èõýíõ òîõèîëäîëä àðãà çàìóóäûã ñàéæðóóëæ,

áîëîâñðóóëñààð áàéäàã.

� Ã¿éöýòãýëèéí øàëãóóð íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë áîëîí ýêîëîãèéí ÿâö, ¿éë

àæèëëàãààã õî¸óëàíã íü àíõààð÷ ¿çýõ õýðýãòýé áºãººä òóõàéí óóðõàéí õàìãèéí

äîîä ñòàíäàðòûã èëýðõèéëäýã. Ýä¿ãýý îëîí óóðõàé çààâàë ìºðäºõ øààðäëàãàã¿é

ºíäºð ñòàíäàðòóóäûã ¿éë àæèëëàãààãàà òîãòìîë ñàéæðóóëàõûí òóëä àøèãëàæ

áàéíà.

Óóë óóðõàéí êîìïàíè, îðîëöîã÷ òàëóóä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéí

¿ð ä¿íã ¿íýëýõ, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí õàìãààëàëò, íºõºí ñýðãýýõ òóðøëàãûã

ñàéæðóóëàõàä ìîíèòîðèíã àøèãëàäàã.

Ìîíèòîðèíãèéí ñàéí õºòºëáºð íü óóðõàé, õàéãóóëûí ¿éë àæèëëàãààíû íºëººëëèéã

òîäîðõîéëæ, ¿ð ä¿íãèéí ìåíåæìåíò, íºõºí ñýðãýýõ õºòºëáºð¿¿äèéí ¿ð ä¿íã ¿íýëäýã.

Ñóäàëãàà øèíæèëãýý áîëîí óóðõàéí òàëáàé äýýðõ òóðøèëòûã õîñëóóëáàë ìîíèòîðèíã íü

ìåíåæìåíòèéí ÿìàð àðãà áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëæ, ñýðãýýõýä ¿ð íºëººòýé,

ÿìàð íü ¿ã¿é áîëîõûã òîãòîîõîä òóñëàäàã. Ýíý íü ¿éë àæèëëàãààã òîãòìîë ñàéæðóóëàõ

çàð÷èìä ÷óõàë þì.


Ìîíèòîðèíã íü òºðºë ç¿éë, îðîí íóòàã, ýêîñèñòåìèéã ñýðãýýõ, ñàéí ñàéõàí áàéäëûã

õýìæèõèéí ñàöóó, óñíû ìåíåæìåíòèéí àðãà÷ëàë, íºõºí ñýðãýýõ ÿâö çýðýã ìåíåæìåíòèéí

¿éë àæèëëàãààã àíõààðàõàä õýðýãòýé. Ìîíèòîðèíã òîäîðõîé õóãàöààíä õèéõ ¿åä ãàðàõ

àëèâàà áýðõøýýëèéí øàëòãààíûã òîãòîîæ, õîëáîãäîõ æóðìûã áîëîâñðóóëàí, õýðýãæ¿¿ëæ

áîëíî.

Ìîíèòîðèíãä ººð÷ëºëòèéã ¿íýëæ, áàéãàëèéí òîãòâîðã¿é íºõöºë áàéäàëòàé õàðüöóóëàõäàà

òóõàéí ãàçàð íóòàãò îëîíòàà äàâòàãäñàí àðãà õýìæýý, øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã áàãòààæ áîëíî.

¯¿íèéã ãàäíû çºâëºõ¿¿äýýð ýñâýë áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí ýñâýë áàéãàëü

õàìãààëàõ îðîí íóòãèéí õîëáîîäîîð õèéëãýæ áîëíî. ßìàðòàà ÷, æóðàì íü èë òîä áàéæ

÷àíàðûí ìîíèòîðèíãèéí ºíäºð ñòàíäàðòûã ìºðäºõ íü ÷óõàë.

Ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºðèéã ýõë¿¿ëýõýýñ ºìíº, îðîí íóòàã, á¿ñ íóòãèéí õîëáîãäîõ áàðèìò

áè÷èã, ìýäýýëëèéã íÿãòàëæ ¿çýõ íü ÷óõàë. ßëàíãóÿà õàéãóóë áîëîí óóðõàéí êîìïàíèóäûí

õîîðîíä òàëáàéã øèëæ¿¿ëñýí íºõöºëä ¿¿íèéã àíõààðàõ õýðýãòýé.

Òýðã¿¿í òóðøëàãûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ óóë óóðõàéí êîìïàíèóä íü èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýòýé, öîãö

àðãà áàðèëûã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Øààðäëàãàä õàéíãà õàíäàõ áóñ ñàíàà÷ëàãàòàé áàéõ íü

çºâøººðëèéí ÿâöûã õîéøëóóëæ, ºð òºëáºðèéã íýìýãä¿¿ëýõýä õ¿ðãýäýã áèîëîãèéí îëîí

ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéã õàíãàëòòàé àíõààð÷ ¿çýýã¿éí óëìààñ ãàðàõ àëèâàà ýðñäëèéã

áóóðóóëäàã.

Ýíý õýñýãò áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã ìîíèòîðèíã õèéõ øàëòãààí, õýí îðîëöîõ,

ìîíèòîðèíã õèéõýä àøèãëàõ àðãà áàðèë, óóðõàé õààõ åðºíõèé òºëºâëºãººíèé áèîëîãèéí

îëîí ÿíç áàéäëûí ã¿éöýòãýëèéí øàëãóóðûã áîëîâñðóóëàõ, òàéëàãíàõ òàëààð òîäîðõîé

òóñãàâ.

5.1 ßàãààä ìîíèòîðèíã õèéõ âý?

Ìîíèòîðèíã íü àëèâàà óóðõàéí òýðã¿¿í òóðøëàãà-áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí

ìåíåæìåíòèéí ÷óõàë õýñýã þì. Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿ð àøèãòàé ìîíèòîðèíãèéí

õºòºëáºð íü õýä õýäýí çîðèëãûã áèåë¿¿ëýõ ¸ñòîé. Òóõàéëáàë:

� Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýíèé ÿâöàä áîëîâñðóóëñàí õóóëèéí

øààðäëàãà, áóñàä ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëæ, áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíä

îðóóëñàí áàéõ.

� Áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéí ¿éë àæèëëàãààã çºâøººðñºí æóðìûí äàãóó

ã¿éöýòãýæ áóéã íÿãòëàõ ÷àíàðûí ìîíèòîðèíã áýëòãýõ.

� Êîìïàíè áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí íºëººëëèéã ¿íýëýõ, õÿíàõàä øààðäëàãàòàé

ìýäýýëëýýð õàíãàõ, òèéíõ¿¿ íºõöºë áàéäàë èë¿¿ ñàéæðàíà. Ýíý íü áàéãàëü

îð÷íû ã¿éöýòãýëèéí (‘õýðõýí ÿâàãäàæ áàéíà?’) ìîíèòîðèíãèéí ìýäýýëýë áîëîí

áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéí (‘¿¿íèéã áèä õýðõýí ñàéæðóóëàõ

âý?’) àðãà áàðèëóóäûã õàðüöóóëñàí õîëáîãäîõ ñóäàëãààíû ìýäýýëëèéã õî¸óëàíã íü

áàãòààäàã.

� Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí íºëººëëèéã áàãàñãàõ, ¿éë àæèëëàãàà äóóññàíû

äàðààõ áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéã ñýðãýýõ (àøèãò ìàëòìàë

áîëîâñðóóëàõ áàéãóóëàìæ ãì), òýíöâýðò áàéäàë íü àëäàãäñàí ãàçðóóäûã (óóðõàé

ìàëòñàí, òýíöâýðò áàéäàë àëäàãäñàí, óóðõàé ìàëòààã¿é) íºõºí ñýðãýýõ íºõöëèéã

íýìýãä¿¿ëýõ òºëºâëºãººíèé ¿ð ä¿íã ¿íýëýõ.


� Õýñýã 4-ò äóðäñàí÷ëàí) òîäîðõîé õ¿íäðýë¿¿äýä ñóäàëãàà õèéõ õýðýãòýé ýñýõèéã

òîãòîîõ, õîëáîãäîõ ìýäýýëëýýð õàíãàõ.

� Îëîí íèéò, îðîëöîã÷ òàëóóäàä ìýäýýëýõ áàéäëààð áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí

ìåíåæìåíòýä èë òîä áàéäàë, õàìòûí àæèëëàãààã äýìæèõ.

� Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí çîðèëò, óóðõàé õààãäàõ åðºíõèé ÿâöûí õîëáîãäîõ

ã¿éöýòãýëèéí øàëãóóð, ñòàíäàðòóóäûã çºâøººðºãäñºí õóãàöààíä õýðýãæ¿¿ëñýí

ýñýõèéã òóõàéí êîìïàíè, ãîë îðîëöîã÷ òàëóóäàä õàðóóëàõ.

� Ñóäàëãààíû ãîë òºñë¿¿äòýé õàìòðàí òóõàéí êîìïàíè, îðîëöîã÷ òàëóóä íºõºí

ñýðãýýñýí ãàçðûí óðò õóãàöààíû òîãòâîðòîé áàéäëûã óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû

äàðààõ ìåíåæìåíòèéí æóðìûí äàãóó ¿íýëýõ.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã ñýðãýýõ, íºëººëëèéã ¿íýëýõ ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºð¿¿äèéã

äýýðõ çîðèëãûã áèåë¿¿ëýõ, ìîíèòîðèíã õèéõ áîëîìæ, ºðòºã, íàéäâàðòàé áàéäàë çýðãèéã

àíõààð÷ ¿çñýí ýñýõèéã íÿãòëàõ ÷èã õàíäëàãàòàéãààð òºëºâëºõ õýðýãòýé. Ìîíèòîðèíãèéí

èéì õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõàä çîðèóëñàí æóðìûã 5.3-ò äóðäàâ.

5.2 Õýíèéã îðîëöóóëàõ âý?

Ìîíèòîðèíã ÿíç á¿ðèéí á¿ëã¿¿äýýð õèéëãýæ áîëíî. Öóãëóóëñàí ìýäýýëëýýñ õàìààðàí

ñóðãóóëèéí òºëººëºë, îðîí íóòãèéí èðãýä, çºâëºõ, ñóäëàà÷, ìýðãýæèëòýí , ¿éë÷èëãýýíèé

àæèë÷äûã îðîëöóóëàõ áîëîìæòîé.

Ìîíèòîðèíãèéí çàðèì õºòºëáºðò îðîí íóòãèéí ñóðãóóëèéí òºëººëëèéã îðîëöóóëàõ íü

(íàìãàðõàã ãàçàð, áóëàãò ìýëõèé ýñâýë óñ àæèãëàõ õºòºëáºð) áèîëîãèéí ÿíç á¿ð áàéäëûí

¿íý öýíèéã ñóäàëñàíààð óóðõàéí òàëààðõ ñóðàã÷äûí îéëãîëòûã íýìýãä¿¿ëýõ áºãººä

ìàãàäã¿é óóðõàé áîëîí áóñàä õîëáîãäîõ ñàëáàðò òýäíèé ñîíèðõëûã òàòàæ áîëîõ þì.

Îðîí íóòãèéí èðãýäèéã îðîëöóóëñàíààð (îé ìîä, ãîë ãîðõè õàìãààëàõ õîëáîîä ãì) ñàéí

õàðèëöààã õàäãàëàõ áºãººä îðîí íóòãèéí ìýäýýëëèéí ñàíã á¿ðä¿¿ëýõ áîëîìæòîé.

Íóòãèéí èðãýäèéã îðîëöóóëàõ íü îðîí íóòàã, ò¿¿õ ñî¸ëûí òàëààðõ ìýäýýëýë ñîëèëöîõîä

òóñòàé áºãººä øóóä îðîëöîîæ äýìæäýã.

Çºâëºõ, ñóäëàà÷, ìýðãýæèëòí¿¿ä ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðàà çîðèóëäàã. Ýäãýýð á¿ëã¿¿ä íü

óóðõàé, îëáîðëîëòûí ¿éë àæèëëàãààíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíýä ¿ç¿¿ëýõ

øóóä áîëîí øóóä áóñ íºëººëëèéã çîõèöóóëàõ ìåíåæìåíòýä òóñòàé ìýðãýæëèéí ºðãºí

ñ¿ëæýýã áèé áîëãîäîã.

Ñóðãàëòûí õºòºëáºð íü òºðºë ç¿éë, ýêîñèñòåì, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí óÿëäàà

õîëáîîíû òîäîðõîé õ¿÷èí ç¿éëñ, ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íòýé àðãà áàðèëûã òîäîðõîéëäîã. Ýíý íü

óóë óóðõàéí ñàëáàðûã ñàéæðóóëàí õºãæ¿¿ëýõ èðýýä¿éí ñóäàëãààíû ýðäýìòäèéí ñîíèðõëûã

òàòàõ ãîë áîëîìæ áàéæ áîëíî.

Ìºí áèå äààñàí ìîíèòîðèíã ã¿éöýòãýã÷äýýð õÿíàí çàâñàðëàõ, ñàéæðóóëàõ àæëûã õèéëãýæ

áîëíî.

¯éë÷èëãýýíèé àæèë÷èä ìºí óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõ ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæ

áîëäîã òóë ¿ðãýëæ îðîëöóóëàõ õýðýãòýé. Òýä ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã ¿éë àæèëëàãààíä òóñãàõ

áàéäëààð ìåíåæìåíòýä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.


Ìîíèòîðèíã õèéõ àæèë÷èä øààðäëàãàòàé óð ÷àäâàð, òîíîã òºõººðºìæ, çºâøººðºë, ¸ñ

ç¿éòýé áàéõ õýðýãòýé. Çºâøººðºë àâàõ ÿâö óäàæ áîëíî, æèøýýëáýë Êâèíñëåíäàä çàãà÷ëàõ

çºâøººðºë àâàõàä òóõàéí áàéðøèëòàé õîëáîîòîé, îðîí íóòãèéí á¿ðòãýë õýðýãòýé áºãººä

äîîä òàë íü çóðãààí äîëîîí õîíîã øààðääàã.

5.3 Þóíä ìîíèòîðèíã õèéõ âý?

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìîíèíòîðèíã õèéõýä òºâºãòýé áàéäàã. Áèîëîãèéí îëîí

ÿíç áàéäëûí ò¿âøèí (ãåíåòèêèéí, òºðºë ç¿éëèéí, ýêîñèñòåìèéí) áîëîí òóñ á¿ðèéíõ íü

ÿëãààòàé áàéäàë á¿õ õ¿÷èí ç¿éëèéã õÿíàõ áîëîìæã¿é áîëãîäîã. Òèéìýýñ ãîë îðîëöîã÷

òàëóóäûí ñàíàëûã òóñãàñàí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòòýé õîëáîîòîé

øèéäâýð ãàðãàõ õýðýãòýé. Ýäãýýð íü óóðõàéí áàéðøèë, öàð õ¿ðýý, õóãàöàà, ìºí ìýäýýæ

òóõàéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíý çýðãýýñ õàìààðàí ÿëãààòàé áàéíà.

Õýìæýý, ¿ç¿¿ëýëòòýé õîëáîîòîé àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé õî¸ð ãîë õ¿÷èí ç¿éë áàéíà.

1. Ìîíèòîðèíãèéí õýìæýý íü íºëººëëèéí öàð õýìæýýíä ¿íäýñëýíý. Ýíý íü ÷óõàì àëü

àðãà÷ëàë òîõèðîìæòîé áîëîõûã òîãòîîíî (ºðãºí õ¿ðýýòýé àðã÷ëàë, íàðèéâ÷èëñàí

ìîíèòîðèíã, çîõèöóóëñàí ãì àðãà÷ëàë áèé).

2. ¯ç¿¿ëýëò¿¿ä íü ýêîñèñòåìèéí íºëººëºë, íºõºí ñýðãýýëòèéí ãîë õ¿÷èí ç¿éëñèéã

¿íýëýõýä ìîíèòîðèíã õèéæ, àøèãëàõ ïàðàìåòð áîëäîã. ¯ç¿¿ëýëòèéã õÿíàìãàé

ñîíãîæ, ìîíèòîðèíã õèéõ íü óóðõàé áîëîí áóñàä îðîëöîã÷ òàëóóäàä ¿éë

àæèëëàãààíû íºëººëºë, íºõºí ñýðãýýëòèéí ã¿éöýòãýë, òîãòâîðòîé áàéäëûã

¿íýëýõýä øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéã ºãäºã.

Ìîíèòîðèíãä òºðºë ç¿éë, ¿¿íèé áàéðøèë (ãàçðûí õýëáýð, õºðñ, óðãàìëûí òºðºë çýðýãòýé

õîëáîãäóóëàí), òàðõàëò, õîâîð áàéäàë, òîäîðõîé õóãàöààíû äàðààõ ººð÷ëºëò¿¿äèéã

òýìäýãëýõ ¸ñòîé. Ýäãýýð ººð÷ëºëòèéí øàëòãààí íü ìàãàäã¿é áàéãàëèéí ¿çýãäýë (æèøýý

íü ãàë ò¿éìýð, ãàí) ýñâýë óóðõàé áîëîí óóðõàéí áóñ õàìààðàëòàé õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû

íºëººëëèéí àëü íü ÷ áàéæ áîëíî.

Ñ¿¿ëèéí àðâààä æèëèéí õóãàöààíä, ìîíèòîðèíãèéí çîðèëãî íü òîäîðõîé áàéðøèë äàõü

áèîëîãèéí ¿íý öýíèéã ç¿ãýýð ë òîãòîîäîã áàéñíàà òýäãýýðò íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñòýé

õîëáîîòîé ¿íý öýíèéã ºðãºí õ¿ðýýíä ¿íýëäýã áîëæ, ýêîñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãààíû ãîë

¿éë ÿâöàä øèëæñýí.

¯íý öýíèéã òîäîðõîéëîõ, ýäãýýðò íºëººëºõ õ¿÷èéí ç¿éëñèéã îéëãîæ, òýäãýýðèéí

ìåíåæìåíòèéã îíîâ÷òîé áàéëãàõûí òóëä ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ õýðýãòýé. Àëèâàà

ìîíèòîðèíãèéí àäèë, òîäîðõîé õóãàöààíä àðãà áàðèëûã ñòàíäàð÷ëàõ, áàéðøèë õîîðîíä

íºëººëëèéí ¿ð ä¿íòýé ¿íýëãýý, ìåíåæìåíòèéí òóðøèëò, íºõºí ñýðãýýëòèéã õèéõ íü ÷óõàë.

Õàðüöàíãóé ýð¿¿ë ãàçàðò óóðõàé ýõë¿¿ëýõýä õî¸ðäîã÷ íºëººëºë ãàð÷ áîëçîøã¿é. Ýäãýýð

íü áýë÷ýýð àøèãëàõ, ìîä áýëòãýõ, àí õèéõ, çàãàñ÷ëàõ, àìüòíû àéìãèéí á¿ëýãò õàìðóóëàõ,

çàì äýýð óóãóóë àìüòäûã äàéðàõ, ãîë çàìààñ ãàäóóðõ ìàøèí çàì àøèãëàëòààñ ¿¿ññýõ ñààä

òîòãîð á¿õèé ººð÷ëºëò¿¿ä áàãòàíà. Ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºðèéã íºëººëëèéí õýìæýý,

ìåíåæìåíòèéí àðãà áàðèëûí ¿ð ä¿íã ¿íýëýõýýð òºëºâëºõ õýðýãòýé.


Äàðààõ äýä õýñã¿¿äýä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìîíèòîðèíãèéí òîäîðõîé õ¿÷èí

ç¿éëñèéã äóðäàâ. Ìîíèòîðèíãèéí òºëºâëºãººíèé òàëààðõ íàðèéâ÷èëñàí ìýäýýëëèéã

ëàâëàõ áîëîí íýìýëò óíøèõ ìàòåðèàëààñ õàðíà óó.

5.3.1 Òºðºë ç¿éëèéí ìîíèòîðèíã

Öýöýã, óðãàìàë

Öýöýã, óðãàìëûí ìîíèòîðèíãèéí àðãóóä íü ìýðãýæëèéí, àíãèëàë ç¿éí, ýêîëîãèéí, ä¿í

øèíæèëãýýíèé óð ÷àäâàð øààðääàã. Àâñòðàëèä öýöãèéí òàðõàëò ñóäëàà÷äàä áýðõøýýë

ó÷ðóóëäàã. Ìºí çàëóó÷óóä àíãèëàë ç¿éã ñîíãîí, ìýðãýæèõ íü áóóð÷ áàéíà.

Ìýäýýëýë öóãëóóëàõàä äàðààõûã áàãòààíà:

� Àíãèëàë ç¿éí áàéãàà áîëîí áàéõã¿é ìýäýýëýë

� Ýëáýã ãýæ òîîöîõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä (íÿãòðàë, íàâ÷èí á¿ðõ¿¿ëèéí õóâü, äàâòàìæ)

� Äàâàìãàéëàë

� Àìüäðàõ õýëáýð, íºõºí ñýðãýýõ ñòðàòåãèéí òàëààðõ ìýäýýëýë

� Òºðºë ç¿éëèéí õýìæýý èõ áàéõ

� Òºðºë ç¿éëèéí àìüäðàõ îð÷èí, áàéøèë, ýêîñèñòåì

� Áàéãóóëàëòûí õýìæýý

� ªñºëòèéí õýìæýý

� Òîî òîëãîé, îðîí íóòãèéí á¿òýö

� ªºð àíãèëàë ç¿éí àìüäðàõ õóãàöàà

� Òºðºë ç¿éë àëèâàà íºëººëºëä ¿ç¿¿ëýõ õàðèó ¿éëäýë (ãàë ò¿éìýð, óñ ñóäëàëûí

ººð÷ëºëò).

Ìîíèòîðèíãèéí ìýäýýëýë íü òºðºë ç¿éë áîëîí àëèâàà àþóëòàé ¿éë ÿâö õîîðîíäûí íºõöºë,

ò¿¿í÷ëýí áàéðøëûí ¿ç¿¿ëýëò, íºõöºë áàéäëààñ õàìààðàõ òºðºë ç¿éë, ýêîñèñòåìèéí

ººð÷ëºëòèéã ÷ ìºí ñóäëàõ õýðýãòýé. Æèøýýëáýë, óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ººð÷ëºãäñºí

õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä á¿ðýëäýí òîãòñîí òºðºë ç¿éëèéí ºñºëòºä ººð÷ëºëò ¿ç¿¿ëæ áîëîõ þì.

Óðãàìàë, öýöãèéí ìîíèòîðèíãèéí òýðã¿¿í òóðøëàãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä óðãàìëûí á¿õ á¿ëãèéí

ÿëàíãóÿà óóðõàéí íºëººëºëä ºðòñºí á¿ëãèéí àíãèëàë ç¿éí ìýäýýëýë õýðýãòýé áîëäîã. Ýíý

íü óóðõàéã ýõë¿¿ëýõ àæèëëàãààíä à÷ õîëáîãäîëòîé áàéæ áîëíî. Ñàÿõàí, çàðèì óóðõàéä

àíãèëàë ç¿éí èë¿¿ íàðèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéñýí ñóäàëãààãààð ºìíº íü íèéòëýã ãýæ áîäîæ

áàéñàí òºðºë ç¿éë ìýäýýëýëä ººð áàéõ ýñâýë õîâîð áàéñíûã èëð¿¿ëñýí áàéíà. Ýíý íü

óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýõýä ÷óõàë íºëººòýé.

Óóðõàéí ñàëáàðò òóëãàðààä áóé íýã áýðõøýýë áîë àíãèëàë ç¿éã ìýðãýæëèéí ÷èãëýë áîëãîõ,

áîäëîãûí õ¿ðýýíä ÷óõàë÷ëàõ, 2001,2006 îíû Áàéãàëü îð÷íû óëñûí òàéëàí çýðýã áè÷èã

áàðèìòàä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ íü áóóðñàí ÿâäàë þì. Ìýäýýëýë èõ ººð÷ëºãääºã, íàéäâàðã¿é

ó÷ðààñ ìîíèòîðèíãèéí ñòàíäàðò õóó÷ðàõààñ çàéëñõèéí, óóðõàé íü ñóäàëãààíû ýíý ñàëáàðò

øèíý çàëóó òºãñºã÷äèéã äýìæèí îðîëöóóëàõ õýðýãòýé.

Ñýýð íóðóóòàé àìüòäûí àéìàã

Ñóäëàãäñàí á¿ëãýýñ õàìààðàí ñýýð íóðóóòàé àìüòíû àéìãèéí ìîíèòîðèíãèéí àðãà áàðèë

íü íàðèéâ÷èëñàí, èë¿¿ àæèëëàãàà èõòýé, ÿëãààòàé áàéäàã. Íèéòëýã àðãà áàðèë:

� ANABATñàðüñàí áàãâààõàé èëð¿¿ëýã÷äèéã àøèãëàõ


� Ìýëõèéí äóóãàðàõûã ÿëãàí òàíèõ

� Õºõòºí, õýâëýýð ÿâàã÷äàä óðõè òàâèõ

� Øóâóóäûã àæèãëàõ, ÷èìýýã ÿëãàí òàíèõ

� Àæèãëàëò õèéí çàãàñ÷ëàõ

� Òîð

� Äýãýý, öàõèëãààí äýãýý

� Ìîäíû í¿õ, õîíãèëûã àøèãëàõ

� Õºõòºí àìüòíû ¿ñíèé äýýæ àøèãëàõ

� Êàìåðààð áè÷ëýã õèéõ

� Ìºðººð ÿëãàí òàíèõ

Ñýýð íóðóóòíû á¿ëãèéí àëü òºðºë ç¿éë ýñâýë ÿìàð îíöëîã øèíæèä ìîíèòîðèíã õèéõèéã

ñîíãîõ íü ÷óõàë þì. Ñýýð íóðóóòíû ìîíèòîðèíã íü åðºíõèéäºº òºðºë ç¿éëñýä áàéãàà

ýñýõ áîëîí òàðõàöûã àíõààðäàã. ßëàíãóÿà àëáàí ¸ñîîð æàãñààëòàä îðñîí õîâîð òºðºë

ç¿éëñ ýñâýë àþóëä ºðòñºí, ìºõºæ áóé òºðºë ç¿éëñä àíõààðàë õàíäóóëàõ ¸ñòîé (Æèøýý íü,

Áàéãàëü õàìãààëàë, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàäãàëàõ òóõàé òîãòîîëûí æàãñààëòàä

îðñîí òºðºë ç¿éëñ). Ýêîëîãèéí òîäîðõîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ýëáýã áàéäàã òºðºë ç¿éëä ÷

ìºí ìîíèòîðèíã õèéõ ¸ñòîé. Çàðèì òºðºë ç¿éëèéí õóâüä ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºð¿¿äèéã

àþóëòàé íºõöºë, óðãàìëûã íºõºí ñýðãýýõ íºõöºëòýé õîëáîîòîé òºëºâëºõ õýðýãòýé.

Àìüäðàõ îð÷íûã öýâýðëýõ, ¿íýã, èðâýñ, àþóëòàé òºðºë ç¿éëñ îëøðîõ, óñíû ýõ ¿¿ñâýðèéí

÷àíàð, óðãàìëûí ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé óðãàìëûí õàòàëò ìºí àäèë òºñòýé øàëòãààíû

óëìààñ ¿¿ñýõ õóðèìòëàãäñàí íºëººëºë á¿õèé óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû àëèâàà íºëººëëèéã

àíõààð÷ ¿çýõ íü ÷óõàë.

Óðãàìëûí àéìàãòàé õàðüöóóëàõàä ñýýð íóðóóòàé àìüòäûí õºäºëãººí íü ìîíèòîðèíã

õèéõýä ºðãºí àðãà çàìûã øààðääàã. Ìºí øóóä íºëººëºë áîëîí çýðãýëäýýõ ãàçðóóäûã

àíõààðàí, ìîíèòîðèíã õèéõýä ìåíåæìåíò, ò¿ðýýñèéí õóãàöààíû á¿õ ¿å øàò äàõü íºõºí

ñýðãýýëòèéí íºëººëëèéí ¿ð ä¿íã ¿íýëýõèéã øààðäàæ áîëîõ þì. Ýäãýýðèéí æèøýýíä

¿íýãíèé ºãººø, êîðèäîð áàéãóóëàõ, áàéãàëü õàìãààëëûí îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãóóäòàé

õàðèëöààãàà ñàéæðóóëàõ, óðãàìëûí íºõºí ñýðãýýëòèéã äýìæèõèéí òóëä áýë÷ýýðèéã

øèëæ¿¿ëæ, çîõèöóóëàõ, óëìààð øóâóó, æèæèã õºõòºí àìüòíû òîî òîëãîé ñýðãýíý.

Ñýýð íóðóóòàé àìüòäûí ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºðèéã òºëºâëºõäºº òºðºë ç¿éëñèéí ÿëãààã

ìýäýõ íü ÷óõàë. Òºðºë ç¿éëñ íü òýäãýýðò íºëººëñºí õýìæýýíýýñ õàìààðàí ÿëãààòàé áàéõ

áºãººä íºõºí ñýðãýýõ ¿ç¿¿ëýëò íü ¿éë àæèëëàãààíû íºëººëºë, íºëººíä õýð ºðòñºí, ¿éë

àæèëëàãàà çîãññîíû äàðààõ íºõöºë áàéäëààñ øàëòãààëàí ÿíç á¿ð áàéíà. Òèéìýýñ çºâõºí

íýã ýñâýë õî¸ð òºðºë ç¿éëä ìîíèòîðèíã õèéãýýä á¿ãäýä õàìààðàëòàé ãýæ òààìàãëàõ íü

òîõèðîìæã¿é áàéäàã. Á¿õ òºðºë ç¿éëèéã íàðèéâ÷ëàí õÿíàí øèíæèõ áîëîìæã¿é ó÷èð

óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû íºëººëºë, íºõºí ñýðãýýõ àæèëëàãààíû òàëààðõ ¿ç¿¿ëýëò

íºõöë¿¿äèéã õàìãèéí ñàéíààð òºëººëæ áóé á¿ëãèéã ñîíãîõîä ò¿ëõ¿¿ àíõààðàõ õýðýãòýé.

Áîëîìæòîé áîë àëèâàà ººð÷ëºëòèéí øàëòãààíûã îëæ ìýäýõýä òóñëàõ àìüòíû àéìãèéí

ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºðèéã óðãàìëûí àéìãèéí ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºðòýé óÿëäóóëñàí

áàéõ õýðýãòýé. Æèæèã õºõòºí àìüòàí, õýâëýýð ÿâàã÷ çýðýã çàðèì ñýýð íóðóóòàé àìüòäûí

á¿ëýã íü àøèãòàé ¿ç¿¿ëýëò áîëæ áîëíî. Öýöãèéí óðãàìëûí òºðºë áàéäàë áîëîí öýöãèéí

áàë, øàâüæààð õîîëëîäîã øóâóóä õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîî íü ýêîñèñòåìèéí íºëººëëèéí

õýìæýý, øàëòãààí, íºõºí ñýðãýýëòèéã ¿íýëæ ä¿ãíýõýä ìºí õýðýãòýé áàéæ áîëíî. Çàãàñíû

õóâüä, óñíû ÷àíàðûí ìîíèòîðèíã áà óñíû ¿ç¿¿ëýëò íü àëèâàà ººð÷ëºëòèéí øàëòãààíûã


òàéëáàðëàõàä ÷óõàë áàéäàã. Ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºðèéí òºëºâëºãºº íü ñýýð íóðóóòàé

àìüòäûí òºðºë ç¿éë áîëîí òîî òîëãîéí íºëººëëèéí õýìæýý øàëòãààíûã ¿íýëýõ àðãà þì.

Ñýýð íóðóóòàé àìüòäûí òºðºë ç¿éëèéí òîî íü ñýýð íóðóóã¿é àìüòàäòàé õàðüöóóëàõàä

èõýâ÷ëýí áàãà áàéäàã. Ýíý íü ýíãèéí ¿ç¿¿ëýëò á¿õèé ñòàòèñòèê ä¿í øèíæèëãýýíèé àðãûã

àøèãëàõàä áýðõøýýë ó÷ðóóëäàã. Ãýñýí õýäèé ÷, øóâóó, çàãàñ çýðýã àìüòíû àéìãèéí çàðèì

á¿ëã¿¿äýä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ áîëîìæòîé. Æèøýý íü, àìüòäûí îëîí ÿíç áîëîí èæèë

òºñòýé áàéäàë, òºðºëæ¿¿ëýëò, áàéðøèë çýðãèéã àøèãëàäàã îëîí òàëä ò¿í øèíæèëãýýíèé

àðãà÷ëàë íü ¿éë àæèëëàãààíû íºëººëºë, íºõºí ñýðãýýëòèéã ¿íýëýõýä ¿ð ä¿íòýé áàéäàã.

Ñýýð íóðóóòàé àìüòíû àéìãèéí ìîíèòîðèíãä óðãàìàë, àìüòíû àéìàãò ÷óõàë íºëºº

¿ç¿¿ëäýã àðààòàí àìüòäûã ìºí áàãòààõ õýðýãòýé. ¯íýã, èðâýñ çýðýã àìüòäûí èäýøíèé

õýìæýýã ìýäýæ, çîõèöóóëàõ íü óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ ó÷ðàõ íºëººëëèéã

¿íýëæ, óóðõàéí äàðàà ñýýð íóðóóòàé àìüòäûã íºõºí ñýðãýýõ àæèëëàãààíä ÷óõàë áàéäàã.

Ìºðºã çàãàñ, òèëèàïèà çàãàñ, ÿìàà, ãàõàé íü óðãàìàë áîëîí àìüäðàõ îð÷íû á¿òöýä

÷óõàë íºëººòýé áà ñýýð íóðóóòàé àìüòäûí àéìàãò õî¸ðäîã÷ íºëººòýé. Á¿õ çýðëýã àìüòíû

àéìãèéí ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºðèéí ¿ð íºëººã ¿íýëýõ íü ÷óõàë.

Ãàçðûí ñýýð íóðóóã¿é àìüòíû àéìàã

Øàâüæ õîðõîé, æàðàí õºëò, ààëç, ÷èéãèéí óëààí, ýìãýí õóìñ çýðýã ñýýð íóðóóã¿é àìüòàä

ãàçàð äýýðõ àìüòäûí òºðºë ç¿éëèéí áàãàäàà 95%-èéã á¿ðä¿¿ëäýã. Çàðèì íóòàãò ñýýð

íóóðóóã¿é àìüòàä áèîìàñûí õóâüä øóâóó, ãàçðûí ñýýð íóðóóòàí àìüòäààñ õàâüã¿é èõ áàéäàã.

Òèéìýýñ ñýýð íóðóóã¿éòýí áàéãàëèéí áîëîí ýâäýð÷ ñ¿éðñýí ýêîñèñòåìèéí àëü àëèíû ¿éë

àæèëëàãààíä ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýãò ãàéõàõ ç¿éë ¿ã¿é (æèøýý íü, õºðñíèé ñèéðýãæèëò,

õàòààëò, õîã õàÿãäëûã çàäëàõ, øèì òýæýýëèéí ýðãýëò, òîîñ õ¿ðòýýëò, ¿ð òàðõàëò, ºâñºí

òýæýýëòýé áîëîí ñýýð íóðóóòàé ìàõ÷èí àìüòäûí õîîë õ¿íñíèé ýõ ¿¿ñâýðèéã õàíãàäàã).

Àìüòíû àéìãèéã òîäîðõîé àíãèëàë ç¿éí á¿ëýãò í¿¿ëãýí ñóóðüøóóëàõ íü ýêîñèñòåìèéí ¿éë

ÿâöûí ¿ð ä¿íòýé àæèëëàãààã õàðóóëæ áàéíà.

Óóðõàéí êîìïàíèóä íºõºí ñýðãýýëòèéí äàðààõ ýêîñèñòåìèéã ñýðãýýõ, çàõ õ¿ðýýíèé òîãòîö,

ôèòîôòîð çýðýã îéí ºâ÷íèé òàðõàëòûí ìîíèòîðèíã õèéõäýý ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûã

èë¿¿òýé àøèãëàäàã. Ýä¿ãýý õýä õýäýí àíãèëàë ç¿éã áàéãàëü îð÷íû áèî-¿ç¿¿ëýëò¿¿ä áîëãîí

àøèãëàæ áàéíà. ¯¿íä:

� Øîðãîîëæ (àìüäðàõ îð÷èí, ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûí øèíæ ÷àíàðûí åðºíõèé

¿ç¿¿ëýëò)

� Ààëç (àìüäðàõ îð÷íû á¿òöèéí ñàéí ¿ç¿¿ëýëò)

� Õàãàñ äàëàâ÷òàé ñîðîã÷ øàâüæ (óðãàìëûí á¿òýö, ýð¿¿ë àõóéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä)

� Ìîðèí øîðãîîëæ (çàäðàë, õºðñíèé á¿òýöæ¿¿ëýëòèéí ¿ç¿¿ëýëò)

� Õàé÷èí ñ¿¿ëòýé øóâóó (çàäðàë, øèì òýæýýëèéí ýðãýëòèéí ¿ç¿¿ëýëò).

Ñýýð íóðóóã¿é àìüòíû àéìàãò ìîíèòîðèíã õèéõ íü òýðã¿¿í òóðøëàãà-õºòºëáºðèéã

õýðýãæ¿¿ëýõýä áýðõøýýë ó÷ðóóëäàã. Ãýõäýý øèéäýæ áîëîõîîðã¿é áýðõøýýë áèø þì. Ýõíèé

áýðõøýýë íü ñýýð íóðóóã¿é àìüòíû àéìãèéí á¿ðýí ä¿¿ðýí òºðºë ç¿éëòýé õîëáîîòîé; ÿìàð ÷

óóðõàé ò¿ðýýñèéíõýý õóãàöààíä ¿çýãäñýí á¿õ òºðºë ç¿éëèéã òîäîðõîéëîõ, ñóäàëãàà õèéõèéã

çîðüäîã. Íýã àðãà çàì áîë ýêîñèñòåìèéí ¿éë ÿâöûí òºëººëºë áîëîõ àíãèëàë ç¿éí òîäîðõîé

çààãäñàí íóòãèéã àíõààð÷ ¿çýõ ÿâäàë þì. Ìîðèí øîðãîîëæ—õºðñíèé á¿òýö; õàé÷èí ñ¿¿ëòýé

øóâóó—çàäðàë; ñîðîã÷ øàâüæ—ºâñºí òýæýýë; ÿëàà, öîõ ýñâýë øîðãîîëæ çýðýã íü õýä

õýäýí ¿éë ÿâöûí ¿ç¿¿ëýëò áîëäîã. ªºð íýã àðãà áîë òóõàéí òºðºë ç¿éë ñóäàëãààíä îðîîã¿é


áóñàä òºðºë ç¿éëèéã òºëººëºõ àíãèëàë ç¿éí á¿ëãèéã àâ÷ ¿çýõ þì. Áàðóóí Àâñòðàëèéí ýëñ,

õºíãºí öàãààíû õ¿äðèéí óóðõàéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ñóäàëãààíóóä øîðãîîëæ íü ñýýð íóðóóã¿é

àìüòäûí áóñàä òºðºë ç¿éë, á¿ëãèéí á¿òöèéã áàéíãà õàðóóëæ áàéñíûã îíöîëæýý. Óëìààð

Àâñòðàëèä íºõºí ñýðãýýëòèéí ¿ð ä¿í ýñâýë óóðõàéòàé õîëáîîòîé ýêîñèñòåìä ó÷ðàõ àþóë

çàíàëûã òîäîðõîéëîõîä øîðãîîëæèéã èõ õýðýãëýõ áîëñîí.

Äàðààãèéí áýðõøýýë áîë, ãàçðûí ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûã äýýæ áîëãîõîä òºðºë á¿ðèéí

òåõíèê õýðýã áîëäîã. Òýäãýýðèéí èõýíõ íü òîäîðõîé àìüòàí, àìüäðàõ îð÷èíòîé óÿëäàõ

õýðýãòýé áàéäàã. Ýíãèéí õÿëáàð áàéëãàõààñ çàéëñõèéæ, õàðèí ñòàíäàðòûí äàãóó îð÷èíã

á¿ðä¿¿ëýõ íü ñàéí ñóäàëãàà õèéæ, óëìààð á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãàà áîëîí áóñàä ñóäàëãààòàé

õàðüöóóëàõ ñàéí ìýäýýëýë áîëæ ºãäºã. Àìüòíû ÿëãàäàñò çîðèóëñàí “winkler” óóò, ãàçðûí

èäýâõòýé àìüòäûí óðõè çàíãà, áóò ñººãòýé õîëáîñîí àìüòäûí âàêóì ò¿¿âýð ñîðüö, ìîäîí

äýýð àìüäàðäàã àìüòàä çîðèóëñàí õýðýãñýë çýðãèéã äóðäàæ áîëíî.

Ãóðàâ äàõü áýðõøýýë íü ñýýð íóðóóã¿é àìüòíû àéìãèéí óëèðëûí íºõöëººñ õàìààðàõ

íºõöºë þì. Æèëä íýã óäàà õèéãäýõ ñóäàëãààãààð áóñàä ¿åä ò¿¿âýðëýãäñýí òýäãýýðýýñ

ººð òºðºë ç¿éë ãàð÷ èðæ áîëîõ þì. Àâñòðàëè ìºí äýëõèéí áóñàä óëñ îðîíä öàã óëèðàë

ÿëãààòàé áàéäàã ó÷èð ò¿¿âýð õèéõ õàìãèéí òîõèðîìæòîé óëèðëûí åðºíõèé çààâàð÷èëãàà

ãàðãàõ áîëîìæã¿é þì. Òýãýõäýý õàâðûí äóëààí, ÷èéãëýã íºõöºë áàéäàëä òºðºë ç¿éëèéí

òîî òîëãîé õàìãèéí èõýýð ñýðãýäýã òàë áèé. Ñóäàëãààã äºðâºí óëèðàëä õèéõèéã ñàíàë

áîëãîæ áàéíà. Ãýâ÷ ñàíõ¿¿æèëò õÿçãààðëàãäìàë áîë õàâàð íýã óäàà, çóðãààí ñàðûí äàðàà

íýã óäàà ò¿¿âýðëýëò õèéõ íü äýýð.

Ñ¿¿ë÷èéí áýðõøýýë íü õîâîð, íýí õîâîð ñýýð íóðóóã¿é àìüòàä îðøèõ ìàãàäëàë þì. Àëáàí

¸ñíû æàãñààëòàä îðñîí ñýýð íóðóóã¿é àìüäûí òºðºë ç¿éë óðãàìàë áîëîí ñýýð íóðóóòàé

àìüòäààñ õàìààã¿é áàãà.

Ýíý íü èõýíõ ñýýð íóðóóã¿é àìüòàä õîâîð ýñâýë íýí õîâîð á¿ëýãò õàìàð÷ áóéã õàðóóëæ áàéíà.

Ýäãýýð òºðºë ç¿éëñ óóðõàéí óóðõàéí òàëáàéä ¿çýãäýæ áîëîõ áºãººä òýäíèéã ìºí óðãàìàë,

ñýýð íóðóóòàé àìüòàä øèã ÷óõàë÷ëàí àíõààðàõ õýðýãòýé. Òýðã¿¿í òóðøëàãà-áèîëîãèéí îëîí

ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòýä ýäãýýð àìüòäàä ìºí àäèë àíõààðëàà õàíäóóëàõûã øààðääàã.

Óðãàìàë, ñýýð íóðóóòàé áîëîí ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ñóäàëãààíû çàðäëààñ

õàðàõàä ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûí ìýäýýëýë öóãëóóëàõàä ºðòºã áàãà, ¿ð ºãººæ èõòýé áîëîõûã

õàðæ áîëíî. Àìüòíû åðòºíöèéí õàìãèéí îëîí òºðºë ç¿éëèéí òîî òîëãîé á¿õèé àìüòäûã

ñóäàëãààíä îðóóëàõ íü áîäèò õ¿÷èí ç¿éëñ áîëîí óðãàìàë, ñýýð íóðóóòàé àìüòäûí á¿ëã¿¿äèéí

òàëààðõ ìýäýýëýëä ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëäàã. Ò¿¿í÷ëýí ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûí ìýäýýëýë

íü ýêîñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãààã ñýðãýýõýä ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò áîëäîã.

Ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûã àøèãëàõ íü øààðäëàãàòàé ìýäýýëýë ºãºõººñ ãàäíà öàã õóãàöàà,

çàðäàë èõýýõýí õýìíýäýã. Õýðâýý òóõàéí êîìïàíèä ¿íýëýõ øààðäëàãàòàé õýä õýäýí íºõºí

ñýðãýýõ ãàçàð áàéãàà áîë òºëººëºë áîëîõóéö íýã òàëáàéä ñóäàëãààã ýõë¿¿ëæ, ¿ð ä¿íã ¿ëäñýí

ãàçàðò òóñãàæ áîëîõ þì.


ÆÈØÝÝ: Óóðõàéí íºõºí ñýðãýýõ àæèëëàãààíä ìîíèòîðèíã õèéõýä ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûã àøèãëàõ íüÀìüòäûí áèîìàññ áîëîí òýäãýýðèéí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã ñýýð íóðóóã¿é àìüòàä

ýçýëäýã. Òýä õºðñ ¿¿ñýõ ïðîöåññ, øèì òýæýýëèéí áîäèñûí ýðãýëò, òîîñ õ¿ðòýýëò

çýðýã ýêîëîãèéí ãîë ¿éë ÿâöàä ìàø ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûã

ñîðüö áîëãîí àøèãëàõàä õàðüöàíãóé äºõºì áàéäàã. ¯¿íä ¿íäýñëýí, óóðõàé ýðõýëñýí

áîëîí ýðõëýýã¿é ãàçðóóäûí õîîðîíä ýñâýë íºõºí ñýðãýýñýí ãàçðóóäûã íàðèéâ÷ëàí

õàðüöóóëàõàä ñòàòèñòèê òîîí àðãà÷ëàëûã àøèãëàæ áîëíî.

Curtin Èõ ñóðãóóëü (Majer, JD, Orabi, G & Bisevac, L 2006) íºõºí ñýðãýýëò áîëîí

¿¿íèéã ñàéæðóóëàõ ìîíèòîðèíãä ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûã àøèãëàõûí ¿ð ä¿íã áàðóóí

Àâñòðàëèéí õî¸ð óóðõàéí íºõöºëä ¿íäýñëýí ¿íýëñýí áàéíà. Áîääèíãòîí äàõü Óîðñëè

Àëþìèíà õºíãºí öàãààíû õ¿äðèéí óóðõàé áîëîí Èíèàááà äàõü Èëóêàãèéí ýðäñèéí

ãàðàëòàé ýëñíèé óóðõàéí àðâàí íºõºí ñýðãýýñýí ãàçàð ìºí äºðâºí óóðõàé ýðõëýýã¿é

òàëáàéä óðãàìàë, ñýýð íóðóóã¿é áîëîí ñýýð íóðóóòàé àìüòäûã äýýæ áîëãîí àøèãëàñàí.

Á¿ëýã òóñ á¿ðýýñ äýýæ àâàõ, àíãèëàõ, ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõàä øààðäàãäàõ õóãàöààã

òóõàéí ìýäýýëýëòýé õàðüöóóëñàí. Òýðã¿¿í òóðøëàãûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ çàðèì êîìïàíèóä

îäîî äýýæ àâàõäàà ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûã àøèãëàæ áàéíà.

Óðãàìàë íü õàìãèéí îëîí òºðºë ç¿éëòýé á¿ëýã õýäèé ÷ öîõ, ààëç, øîðãîîëæ ýí

çýðýãöýõýýð áàéâ. Øóâóóä íèëýýä îëîí òºðºë õýäèé ÷ õýâëýýð ÿâàã÷èä, õî¸ð íóòàãòàí,

õºõòºí àìüòàä öººí òºðºë áàéíà.

Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýñ õàðàõàä ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûí ò¿¿âðèé áàðàã óðãàìëûí

ìýäýýëýë øèã õóðäàí õèéæ áîëîõ áºãººä ñýýð íóðóóòàé àìüòäààñ õàìààã¿é èë¿¿ õóðäàí

õèéãäýæ áàéíà. Ãýâ÷ ñýýð íóðóóã¿é çàðèì àìüòäûí äýýæ àâàõàä òóñãàé àðãà, àíãèëàë

ç¿éí ìýäëýã øààðääàã áºãººä ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ õóãàöààíû õóâüä óðãàìëûíõòàé

òºñòýé äàðààëàëòàé áàéãààã àæèãëàñàí. Ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûí ìýäýýëëèéã öóãëóóëæ,

áîëîâñðóóëàõ íèéò õóãàöàà íü åðºíõèéäºº ñýýð íóðóóòàé àìüòäûíõààñ áàãà áàéâ.

Òàëáàéä íîãäîõ òºðºë ç¿éëèéí òîîíîîñ õàìààðàí ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûí ìýäýýëýë

óðãàìàë áîëîí õî¸ð íóòàãòàí, õýâëýýð ÿâàã÷, õºõòºí àìüòäûíõààñ èõ áàéâ. ¯¿íýýñ

õàðàõàä óðãàìàë áîë ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí õàíãàëòã¿é

¿ç¿¿ëýëò áîëæ ÷àäàõã¿é áºãººä óðãàìàë áà öýöãèéí ìîíèòîðèíã íü äàíãààðàà

áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëñèéã ñýðãýýõ áîäèò ¿ç¿¿ëýëò áîëäîãã¿é.

Åðºíõèéäºº, ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûí ìýäýýëýë öóãëóóëàõ íü ¿ð àøèãòàé áºãººä àãóóëãà

íü áîëîìæèéí ºíäºð áàéãààã õàðóóëñàí.

Õî¸ð óóðõàé áîëîí áóñàä ãàçàðò õèéñýí ñóäàëãààãààð øîðãîîëæ, öîõ, ààëç, ñîðîã÷

øàâüæ, õà÷èã, ìîðèí øîðãîîëæ çýðýã íü ýêîñèñòåìèéí íºõºí ñýðãýõ ÿâöàä ÷óõàë

ìýäýýëýë ºãäºã.

Æèøýý íü, áàðóóí Àâñòðàëè äàõü õºíãºí öàãààíû óóðõàé (Alcoa), ýðäñèéí ãàðàëòàé

ýëñíèé (Iluka) óóðõàé, õîéä íóòàã äýâñãýðèéí óðàíû óóðõàé(Ranger), Êâèíñëýíä äýõ

í¿¿ðñíèé óóðõàéä (Callide) ýêîñèñòåìèéí íºõºí ñýðãýýëòèéã õýìæèõýä øîðãîîëæèéã


àøèãëàäàã.

Àìüòíû åðòºíöèéí õàìãèéí

îëîí òºðºë á¿õèé ñýýð íóðóóã¿é

àìüòäûã ñóäàëãààíä îðóóëàõ íü

íºõºí ñýðãýýñýí ãàçàð íóòãèéí

óðãàìàë áîëîí ñýýð íóðóóòàé

àìüòàä ò¿¿í÷ëýí áóñàä áîäèò õ¿÷èí

ç¿éëñèéí òàëààðõ ìýäýýëýëä èõýýõýí

õóâü íýìýð îðóóëäàã. Ñýýð íóðóóã¿é

àìüòäûí ìýäýýëýë íü ýêîñèñòåìèéí

¿éë àæèëëàãààã ñýðãýýõ ¿ç¿¿ëýëò ÷

áîëäîã.

Cerapachys Princes: Íºõºí ñýðãýýñýí òàëáàéä äàðõëàãäñàí ýçýðõýã øîðãîîëæ, A.Ãº¿â

Óñíû ñýýð íóðóóã¿é àìüòíû àéìàã

¨ðîîëûí ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûã (ýìãýí õóìñ, õÿñàà, óñíû ºò õîðõîé ã.ì.) íü óñíû îíöãîéëîí

ýâýð óñíû ýêîñèñòåìèéí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éë áîëîí ýð¿¿ë àõóéí ìîíèòîðèíãèéí ñòàíäàðò

¿ç¿¿ëýëò áîëãîí àøèãëàæ áàéíà. Òýäãýýðèéã ãîëûí àäàã, äàëàéí ýðýã õàâèéí ýêîñèñòåìä

èë¿¿ àøèãëàæ áàéíà. ¯íäýñëýë ñàéòàé, ñòàíäàð÷èëñàí àðãà÷ëàëààð òýäíèéã ñîðüæ áîëãîí

àøèãëàõàä èõ òîõèðîìæòîé áàéäàã. Íààä çàõ íü àìüäðàëûí çàðèì ¿å øàò íü õàðüöàíãóé

ñóóðüøìàë ó÷èð òóõàéí íóòàã äýâñãýðèéí íºõöºë áàéäëûã àæèãëàõàä äýìòýé áàéäàã,

ìºí òýä àíãèëàë ç¿é áîëîí øèì òýæýýëèéí õóâüä îëîí ÿíç áàéäàã. Áèîëîãèéí îëîí ÿíç

áàéäàëä õîëáîãäóóëàí óñíû ÷àíàðûã õÿíàæ, ¿íýëýõýä ýäãýýð òºðºë ç¿éëèéã àøèãëàõ òóõàé

áîëîí òóëãàð÷ áîëçîøã¿é áýðõøýýë¿¿äèéí òàëààð ANZECC/ARMCANZ (2000) ìàòåðèàëä

äóðäñàí (8.1 2-ã õàðíà óó). Ñòàíäàð÷èëñàí àðãà÷ëàëûí òàëààð çºâëºìæèíä (Õàâñðàëò3

– Áîòü2) äóðäñàí. Ýäãýýð íü á¿õ àðãà÷ëàëûã òºëººëºõã¿é, ãàãöõ¿¿ çºâëºìæ ìàòåðèàëûã

áîëîâñðóóëàõ òóõàéí ¿åä íèéòëýã àøèãëàãäàæ áàéñàí, ñòàíäàðò àðãà÷ëàëóóäûã áàãòààâ.

Ñàÿõàí ò¿ð çóóðûí óñíû (Smith et al. 2004) ÷àíàðûí ìîíèòîðèíãèéí àðãóóäûã õÿíàæ ¿çýõýä

ìàêðî ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûí ìîíèòîðèíãèéí ANZECC/ARMCANZ (2000)çàðèì ñòàíäàðòàä

ò¿ð çóóðûí óñíû õýäýí àëäàà ãàðñàí áºãººä óã ýêîñèñòåìèéí àðãà÷ëàëä õÿçãààðëàëò

áàéâ. Óëìààð, ‘hyporheos’ (ãîëûí ãîëüäðîëûí ãàäàðãà îð÷èì àìüäàðäàã îðãàíèçìóóä)

áîëîí ‘microcrustacea’-ûã àøèãëàõ çýðãýýð öààøäûí ñóäàëãààíä ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûí

ìîíèòîðèíãèéí ººð àðãà çàìóóäûã ñàíàë áîëãîâ. ‘Microcrustacea’ íü èë¿¿ áîëîìæòîé,

ó÷èð íü òýäãýýð íü ò¿ð çóóðûí óñíû ãàçàð ñàéã¿é áàéäàã, õóðäàí ñóóðüøäàã ìºí õîðò

áîäèñûí ìýäýýëëèéí ñàí, õàìààðàëòàé òàëáàéí ìîíèòîðèíã, õîðò áîäèñûã øàëãàõ (ìàêðî

ñýýð íóðóóã¿é àìüòäààñ ººð) çýðýãò ºðãºí àøèãëàäàã. Ýäãýýð àðãà çàìûã ñóäàëæ ¿çýí

Àâñòðàëèéí ãîâèéí á¿ñèéí òýðã¿¿í òóðøëàãà-óóðõàéí êîìïàíèóä õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

Óñíû ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûí ìîíèòîðèíã áîë Àâñòðàëèé óóë óóðõàéí ñàëáàðûí àøèãëàäàã

áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí ìîíèòîðèíãèéí öîãö àðãà÷ëàëûí ñòàíäàðò á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã

þì.

Áóñàä óðãàìàë, àìüòíû àéìàã

Áóñàä óðãàìàë, àìüòíû àéìàã íü ýêîñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãàà áîëîí íºõºí ñýðãýýëòýíä


÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Òèéìýýñ òýðã¿¿í òóðøëàãà áîëîí ñóäàëãààíû õºòºëáºð¿¿äýä

òýäãýýðèéã àíõààð÷ ¿çäýã. ¯¿íèé õî¸ð æèøýý íü mycorrhizal ìººã áà äèàòîìóóä þì.

‘Mycorrhiza’ (ìººã áîëîí óðãàìëûí ¿íäñèéã õîëáîã÷) íü õàìãèéí õóóðàé ãàçðûí

ýêîñèñòåìèéí ýëáýã òàðõñàí, ýíãèéí, ÷óõàë íýãäëèéã òºëººëäºã. Mycorrhiza íü äîîä

äàâõàðãààñ øèì òýæýýëèéã õóðààí àâ÷, óðãàìëûí ºñºëòûã íýìýãä¿¿ëäýã. ªíãºí õºðñºí

äýõ mycorrhiza ¿éë ÿâö íü íºõºí ñýðãýýãäñýí ýêîñèñòåì íü ºñºæ óðãàí, á¿õ ¿å øàòàíä ñàéí

àæèëëàãààòàé áàéõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Óðãàìëûí ºâ÷ëºëèéí àëèâàà íºëººëëèéã

áóóðóóëàõàä ýð¿¿ë ‘mycorrhiza’ ÿâö ÷óõàë áàéäàã.

Äèàòîì áóþó õî¸ð ýñò çàìàã íü åðºíõèéäºº àíãèëàë ç¿éí õóâüä îëîí òºðºë áàéäàã áºãººä

äàâñàðõàã, õ¿÷èëëýã ÷àíàð, øèì òýæýýë áîëîí óñíû ÷àíàðûí áóñàä ¿ç¿¿ëýëòýä ìýäðýìòãèé,

ò¿¿í÷ëýí áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëòèéã ¿íýëýõ òîõèðîìæòîé áèîìîíèòîðèíã áîëäîã áàéíà.

Òèéìýýñ ¿¿íèéã óóðõàéí ºìíºõ áîëîí äàðààõ ñóäàëãààíóóäàä ãîëëîí àøèãëàäàã. Òýðã¿¿í

òóðøëàãûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ çàðèì êîìïàíè äèàòîìóóäûã ñýýð íóðóóã¿é àìüòàäòàé óÿëäóóëàí

àøèãëàæ áàéíà. Æèøýý íü:

� Áàðóóí Àâñòðàëèéí äàâñòàé íóóðíû “pre-discharge dewatering” ñóäàëãàà

� ªìíºä Àâñòðàëè áîëîí Õîéä Íóòàã Äýâñãýðò ¿ç¿¿ëæ áóé õ¿÷èëëýã ÷óëóóëëàãûí

íºëººëëèéí ¿íýëãýý

� Êâèíñëýíäèéí ò¿ð çóóðûí áóëãèéí òóíàäàñ, äàâñíû ¿íýëãýý

Äèàòîìûí àðãà÷ëàëûã Ãàçàð, óñíû íººöèéí ¿íäýñíèé àóäèò, Ãîëûí ýð¿¿ë àõóéí ¿íäýñíèé

äýä õºòºëáºðèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëãîí ºðãºíººð àøèãëàæ áàéíà.

Øóóä õîðòîé áàéäëûí ¿íýëãýý

Øóóä õîðòîé áàéäëûí ¿íýëãýýã (ØÕ¯) ANZECC/ ARMCANZ (2000) ìàòåðèàëä ýðò

èðë¿¿ëýõ àðãà÷ëàë ãýæ äóðäñàí áºãººä ýíý íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìîíèòîðèíã,

ìåíåæìåíòèéí ¿ð àøèãòàé àðãà÷ëàë þì. Ìºí ‘Dredged Materials’ (DEH 2002) Äàëàéí

õàÿãäàë çàéëóóëàõ ¿íäýñíèé çààâàð÷èëãààíû ýðñäëèéí ìåíåæìåíòèéí ýöñèéí õàÿãäëûí

÷àíàðûí ¿íýëãýýíèé õýìæèãäýõ¿¿í áîëñîí. ªíãºðñºí àðâààä æèëèéí õóãàöààíä,

ëàáîðàòîðò ãàðãàñàí õîðòîé áîäèñûí ìýäýýëëèéã áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí áîëîìæèò

íºëººëºëä õóâèðãàæ, óëìààð õîðò áîäèñóóäûã ÿëãàðóóëàõ òºðºë ç¿éëèéí òàðõàëòûí

àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëñàí. Ýíý íü õîðòîé áîäèñûã òóðøèæ, õÿíàõ á¿õ ÿâöûã èë¿¿ íàðèéí

áîëãîæ, áàéãàëü îð÷íû áîëîìæèò ýðñäëèéí ¿íýëãýýíèé àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëñàí.

Ýíý íü ANZECC/ARMCANZ (2000) äàõü óñíû ÷àíàðûí ñóóðü ¿íý öýíèéã áîëîâñðóóëàõàä

¿íäýñëýë áîëäîã áºãººä ACMER àæèëëàãààíû òóð çóóðûí óñíû áîõèð, õàÿãäëûã óðüä÷èëàí

¿íýëýõýä ÷óõàë õýðýãñýë áîëíî ãýæ ñàíàë áîëãîñîí áàéíà. Òýðã¿¿í òóðøëàãûã õýðýãæ¿¿ëýã÷

êîìïàíèóä óóðõàéí õàÿãäàë àëäàãäàõààñ ºìíº áàéãàëü îð÷íû ýñðäëèéí ¿íýëãýý õèéõ ìºí

óóðõàéí óñíû ÷àíàðûí çîðèëòóóäûã òîäîðõîéëîõîä ØÕ¯-ã àøèãëàæ áàéíà.

5.3.2 Ýêîñèñòåìèéí ìîíèòîðèíã

Ýêîñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãàà, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë

Õýñýã 2-ò áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ýêîñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé à÷

õîëáîãäëûã òýìäýãëýâ. Áàéãàëèéí ýêîñèñòåì ºðãºí õ¿ðýýòýé ¿éë àæèëëàãàà ã¿éöýòãýäýã.

Ýêîñèñòåìèéí òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãààíä ýëýãäëýýñ õàìãààëàõ çàðèì òºðºë ç¿éëñèéí

¿¿ðýã, õàðèëöàí õàìààðàë, áàéãàëü, õ¿íèé íºëºº á¿õèé çºð÷ëèéí íºõºí òºëáºðòýé àäèë


¿ð äàãàâàðòàé ¿éë àæèëëàãààí äàõü áóñàä òºðºë ç¿éëñèéí ¿¿ðýã áàãòàíà. ¯éë÷èëãýýíèé

õýëáýðèéí ¿éë àæèëëàãààíä óñíû ÷àíàðûí õàìãààëàëò, òîãòâîðòîé àøèãëàëò (ò¿ëýý áýëòãýë,

çºãèé ¿ðæ¿¿ëýõ ãì), óëàìæëàëò õ¿íñ, ýì áîëîí èðãýäèéí áóñàä õýðýãëýý, ñî¸ëûí ¿íýò ç¿éëñ,

àÿëàë æóóë÷ëàë çýðýã îðíî. Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíä õýð ºðòñºí, ÿìàð ¿éë àæèëëàãààã

÷óõàëä òîîöîæ áóé çýðãýýñ ýêîñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãààã ¿íýëæ ä¿ãíýí, õÿíàäàã.

Àëêîà, Óîðñëè Àëþìèíà, Èëóêà, CRL, ª¿ê Êðèéê Êº¿ë êîìïàíèóäûí ã¿éöýòãýñýí

ìîíèòîðèíãèéí íàðèéâ÷èëñàí õºòºëáºð¿¿ä íü óðãàìëûí òºðºë ç¿éëñ, óóðõàé ýðõýëñýí,

ýðõëýýã¿é ãàçðûí õî¸óëàíä íü àæèëëàãàà äóóñààíû äàðààõ ¿ð ä¿íãèéí ¿éë ÿâö ýñâýë

óóðõàéí íºõöºë áàéäëûí òàëààðõ íàðèéâ÷èëñàí ìýäýýëëèéã ºãäºã. Ýäãýýð íü íºëººëºë

áîëîí íºõºí ñýðãýýõ àæèëëàãààã õî¸óëàíã íü òîîöäîã áºãººä ýëýãäëèéí ¿íýëãýý,

áèîìàññûí õºãæèë, õºðñíèé øèì òýæýýëèéí íººö çýðãèéã áàãòààäàã. Çàðèì ìîíèòîðèíã,

ñóäàëãààíû õºòºëáºðò àìüäðàëûí õýëáýð, íºõºí òºëæèëòèéí ñòðàòåãè, óóðõàéí ýðõ¿¿äèéã

òîîöäîã. Çàðèì óóðõàé àìüòíû àéìãèéí ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºð¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõýýð

òºëºâëºæ ýõýëñýí áºãººä ýíý íü äýýð äóðäñàí àìüòíû àéìãèéí òºðºë ç¿éëñèéí òàðõàëòûí

òàëààðõ íàðèéâ÷èëñàí ìýäýýëýë ºãäºã. Ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºð¿¿äèéí ýäãýýð ìýäýýëýë

íü ìåíåæåð¿¿äýä áèîëîãèéí òºðºë ç¿éë, ýêîñèñòåìòýé õîëáîîòîé àëèâàà àñóóëòàä

õàðèóëàõàä òóñàëäàã. Ýêîñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãààíû ä¿í øèíæèëãýýã Àâñòðàëèéí

ÿëãààòàé á¿ñ íóòãèéí çàðèì óóðõàé ýêîñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãàà áîëîí òýíöâýðò

áàéäàë àëäàãäñàíû äàðààõ íºõºí ñýðãýýëòèéã ¿íýëýõýä àøèãëàäàã. Çàñãèéí ãàçàð áîëîí

óóðõàéí õàìòàðñàí ñàíõ¿¿æèëòòýé ACMER òºñëèéí íýã õýñýã áîëîõ CSIRO óã àðãà÷ëàëûã

áîëîâñðóóëàâ (Tongway 1999; Tongway & Hindley 2003). Ýíý íü ýêîñèñòåìèéí ¿éë ÿâö, óðò

õóãàöààíû òîãòâîðòîé áàéäëûã õàäãàëàõ ÿâöûã ò¿ðãýí õóãàöààíä ¿íýëýõ àðãà÷ëàë þì. Ý¯Ä

íü ãóðâàí õýñãýýñ á¿ðääýã: õºðñíèé ººð÷ëºëò, òîãòîðòîé áàéäëûã ¿íýëäýã Ãàçàð íóòãèéí

òºðõ áàéäëûí ä¿í øèíæèëãýý; óðãàìëûí íºõöºë áàéäëûã õÿíàäàã Óðãàìëûí õºäºëãººí;

àìüòíû àìüäðàõ îð÷èíã ¿íýëäýã Àìüäðàõ îð÷íû íºõöºë áàéäàë. Íºõºí ñýðãýýñýí òàëáàéã

Ý¯Ä-ã àøèãëàí çàãâàð÷èëñàí òàëáàé, äàõèí íºõºí ñýðãýýñýí òàëáàé, ººð àðãà òåõíèê

àøèãëàí íºõºí ñýðãýýñýí òàëáàé çýðýãòýé õàðüöóóëàõ áàéäëààð ýêîñèñòåìèéí õºãæèë,

íºõöºë áàéäëûã ¿íýëæ ä¿ãíýãääýã.

Áàéãàëèéí òîãòâîðòîé ýêîñèñòåì áàéãóóëàõ çîðèëãî á¿õèé àëèâàà íºõºí ñýðãýýëò íü

áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã àíõààð÷ ¿çýí, óóðõàéí çîðèëòîä òóñãàõ ¸ñòîé. Çàðèì

óóðõàé áîëîí çîõèöóóëàã÷ ýðõ á¿õèé áàéëóóëàãà Ý¯Ä-ã ¿íýëãýýíèé õýðýãñëèéí çºâõºí íýã

õýñýã áîëãîí àøèãëàõ õýðýãòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Òèéìýýñ óóðõàé á¿ð ýêîñèñòåìèéí ¿éë

àæèëëàãààã áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàëäòàé õîëáîí õÿíàõàä ÿìàð àðãà÷ëàëûã àøèãëàõ

òàëààð àíõààð÷ ¿çýõ õýðýãòýé.

ANZECC/ ARMCANZ (2000) Óñíû ÷àíàðûí òóõàé çºâëºìæèä ýêîñèñòåìèéí ¿éë

àæèëëàãààíû øóóä àðãà õýìæýýã óñíû ÷àíàðûí ìîíèòîðèíãä áàãòàõ áèîëîãèéí òºðºë

ç¿éëñèéí øóóä áà øóóä áóñ àðãà õýìæýýã îðëóóëàí àøèãëàæ áîëíî ãýæ äóðäñàí. Æèøýý

íü, ìàêðî-ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûí á¿òýö íü ò¿ð çóóðûí óñàíä áàãà òýñâýðëýäýã (Smith et

al. 2004). ªºðººð õýëáýë ò¿ð çóóðûí óñíû ýõýä òºðºë ç¿éëñèéã áèé áîëãîõ, èõ õýìæýýíèé

í¿¿ëãýí ñóóðüøóóëàëò, øèëæèëò õºäºëãººí àìæèëòòàé õèéãäñýíèé óëìààñ àíãèëàë ç¿é

èõýýð õèéãääýã. Òèéìýýñ áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí ìàêðî-ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûí àðãà

õýìæýýã àøèãëàí ìîíèòîðèíã õèéõ íü áàãà çýðýã ¿ð àøèãòàé áàéíà. Ýñðýãýýð, óñíû ýõýä

îëíîîð í¿¿ëãýí øèëæ¿¿ëñýí òºðºë ç¿éëñèéí óëìààñ ýêîñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãàà èë¿¿

òîãòâîðòîé áàéäàã. Òèéìýýñ, ýêîñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãààíû õýìæèãäýõ¿¿í íü óóðõàéí

íºëººëëèéã õÿíàõàä ìàêðî-ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûí á¿òöýýñ èë¿¿ òîãòâîðòîé, íàðèéí áàéæ


áîëíî.

Ýêîñèñòåìèéí ìåòàáîëèçì áîë Àâñòðàëèéí ñóäëàà÷äûí õàìãèéí íèéòëýã õýðýãëýäýã

ýêîñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãààíû õýìæèãäýõ¿¿í þì. ¯¿íèéã 1950-èàä îíä òàíèëöóóëñàí

àâ÷ Àâñòðàëèä 1990-ýýä îíû ñ¿¿ëýýð ¿¿íèéã ýêîñèñòåìèéí ýð¿¿ë àõóéí ìîíèòîðèíãèéí

àðãà÷ëàë ãýæ õ¿ëýýæ àâñàí. Ãýñýí õýäèé ÷ ¿¿íèéã öèàíèä áîëîí øèì òýæýýë, ãýðëèéí

íºëººíèé õýëáèéëòýä èõýýð àøèãëàäàã áàéâ. Ãýâ÷, ôîòîñèíòåç áóþó àìüñãàëûí çàìààð

øóóä íºëººëäºãã¿é ìºí óóë óóðõàéí ñàëáàðò íèëýýä õàìààðàëòàé ýíý àðãà÷ëàëûã òîäîðõîé

áóñ õýâýýð áàéíà. Õýäèéãýýð ýäãýýð íü õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ñòàíäàðò áèø áîëîâ÷ òýðã¿¿í

òóðøëàãàä áàãòààæ áîëíî.

Ìîíèòîðèíãèéí íºëººëºë áîëîí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã ñýðãýýõ íü

Çàðèì òºðëèéí ìîíèòîðèíã õàéãóóëëûí àæèëëàãààíààñ óóðõàéí õààëò õ¿ðòýëõ á¿õ ¿å á¿õ

øàòàíä øààðäàãääàã. Áàéãàëü îð÷íû ýðñäýë, òºëáºðèéã óðüä÷èëñàí ¿íýëãýýòýé àëü áîëîõ

ýðò óÿëäóóëæ àëèâàà òýíöâýðò áàéäàë àëäàãäàõààñ ºìíº áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí

ñóóðü ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõàä ýõíèé ìîíèòîðèíã ÷óõàë áàéäàã. Ýíý íü óóðõàéí óðüä÷èëñàí

ñóäàëãààíû ¿åýð öóãëóóëàñàí ìýäýýëýëä íýìýëò áîëæ, óëèðàë áîëîí æèë õîîðîíäûí

ººð÷ëºëò ÿëãààã òîãòîîõ ¿¿äíýýñ òîäîðõîé õóãàöààíä òîãòìîë õèéõ øààðäëàãàòàé. ¯éë

àæèëëàãààíû ¿å øàòàíä õèéãäýõ ìîíèòîðèíã íü íºëººëëèéí áàéäàë áîëîí öàð õ¿ðýýã

¿íýëýõýä ÷óõàë áàéäàã. Ýöýñò íü,

Íºõºí ñýðãýýõ ¿å øàò áîëîí óóðõàé õààãäàõ ¿åèéí ìîíèòîðèíã íü íºõºí ñýðãýýõ çîðèëòóóäàä

õ¿ðñýí ýñýõèéã íÿãòëàí òýíöâýðò áàéäàë àëäàãäñàíû äàðààõ íºõºí ñýðãýýõ àæèëëàãààíû

õýìæýýã ìºí óóðõàéí äàðààõ ãàçàð àøèãëàëòàä àëü íü òîãòâîðòîé áàéõûã òîäîðõîéëäîã.

Àëèâàà ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºð íü òºñëèéí øàòàíäàà õàòóó ÷àíãà áàéõ õýðýãòýé áàéäàã

òýãñýíýýð ñèñòåì äýõü áàéãàëèéí áóñàä õ¿÷èí ç¿éëñ áîëîõ ãàë ò¿éìýð, ãàí, áýë÷ýýð,

óëèðëààñ õàìààðàõ õºäºëãººí çýðãèéã óóðõàéí øóóä áà øóóä áóñ íºëººëëººñ ñàëãàæ áîëíî.

Ìîíèòîðèíã íü íºëººëëèéí õýëáýð, õýìæýý, ¿ð äàãàâàðûã òîäîðõîéëîõîä òóñëàõ îëîí

ìýäýýëëèéã áàãòààõ ¸ñòîé. Óðãàìëûí á¿ðõ¿¿ë, àìüäðàõ îð÷èí, óñ ñóäëàë ýñâýë óñíû ÷àíàð

(òóíàäàñ, õ¿íä ìåòàë, ARD ãì), äóó ÷èìýý, øîðîî òîîñ, ýðäýñ áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðèéí

àãààð ìàíäëûí õàÿãäàë, õàÿãäàë õàäãàëàõ áàéãóóëàìæèéí ÿëãàðóóëàëò (öèàíèä, õîðòîé

øèíãýí àãóóëñàí) äàõü ººð÷ëºëò¿¿äèéí íºëººëëèéã àëèâàà õºòºëáºðò õàìðóóëàõ õýðýãòýé.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàëä ó÷ðóóëæ áóé íºëººëºë, ¿¿íèéã ñýðãýýõ àæèëëàãààã ¿íýëýõ

ìîíèòîðèíã íü èõýâ÷ëýí íºëººëëèéã íýãýíò òîãòîîæ, àðãà õýìæýý àâ÷, íºõºí ñýðãýýæ

ýõýëñýíèé äàðàà óóðõàéí ºìíºõ áàéäàëä ñýðãýýí îðóóëæ íºõöºëòýé õîëáîîòîé áàéäàã.

Áîëîìæòîé áîë òóðøèëòûí íàéäâàðòàé òºñëèéã çîõèõ çàãâàð ñòðàòåãè àøèãëàí õýðýãæ¿¿ëæ

áîëíî. Õàíãàëòòàé ºñºëò íü áîäèò íºëººëëèéã áàòàòãàõàä ñòàòèñòèê ä¿í øèíæèëãýýã

àøèãëàæ áîëîõûã áàòëàíà. ANZECC/ ARMCANZ (2000) Óñíû ÷àíàðûí òóõàé çºâëºìæèä

ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºð¿¿ä íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõàä àíõààðàë

õàíäóóëàõ õýðýãòýé ãýæ ÷óõàë÷èëæýý.

5.4 Ã¿éöýòãýëèéí ãîë ¿ç¿¿ëýëò, áèåëýëòèéí øàëãóóðóóä

ªìíº äóðäñàí÷ëàí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàëä ¿ç¿¿ëæ áóé íºëººëºë, ¿¿íèéã íºõºí

ñýðãýýõ àæèëëàãààíä ìîíèòîðèíã õèéõýä øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä õýðýãòýé. Áèîëîãèéí îëîí

ÿíç áàéäëûí õóâüä ýäãýýðò çàðèì ýëáýã òºðºë ç¿éë, ºâºðìºö øèíæ, ñ¿éòãýãäýýã¿é ãàçàðòàé


òºñòýé áàéäàë, îëîí òàëò àðãà÷ëàë çýðýã ºðãºí õýìæèãäýõ¿¿í¿¿äèéã áàãòäàã. ßìàð ÷

õýìæèãäýõ¿¿íèéã ñîíãîñîí Õýñýã 3-ò äóðäñàí ìåíåæìåíòèéí çîðèëòûã õàíãàñàí àëèâàà

¿éë ÿâö áîëæ áóé ýñýõèéã, àëèâàà íºëººëºë ó÷èð÷ áóé ýñýõèéã òîäîðõîé õàðóóëàõ õýðýãòýé.

Õàìãèéí ¿ð àøèãòàé øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò íü ìîíèòîðèíã õèéãäýýã¿é ç¿éëñòýé õîëáîîòîé

÷óõàë ìýäýýëëèéã ãàðãàæ èðäýã. Æèøýýëáýë, óñíû ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûí íýã òºðºë ç¿éëä

ó÷ðóóëàõ òîäîðõîé áîõèðäóóëàã÷èéí íºëººëëèéã õýìæèõ íü áóñàä òºðºë ç¿éëä íºëººëºõ

(ýñ íºëººëºõ) ýñýõèéã ìºí ìºí õàðóóëàõàä ñóäàëãàà õèéõ õýðýãòýé. Ýíý íü á¿õ àìüòäûí

òºëººëëèéã øàëãàõ çàðäëûã õýìíýíý. Àëèâàà óóðõàé áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàëòàé

õîëáîîòîé áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéí çîðèëòóóäàà áèåë¿¿ëñýí ýñýõèéã òîãòîîõîä

ã¿éöýòãýëèéí ãîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã àøèãëàäàã.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã íºõºí ñýðãýýõ àæèëëàãààã ã¿éöýëä¿¿ëýõ íü îðîí çàé, öàã

õóãàöààíû áàéãàëèéí ººð÷ëºëò, þóíä õ¿ðýõ áîë ãýñýí òîäîðõîé áóñ áàéäàë, óóðõàéí

äàðààõ ãàçàð àøèãëàëòûí òîãòâîðòîé áàéäàëòàé õîëáîîòîé àñóóäàë áýðõøýýëýýñ óëáààëàí

òºâºãòýé áàéäàã. Ñàíàë áîëãîæ áóé àðãà çàìóóäûã Nichols (2004, 2005, 2006) ìàòåðèàëä

íàðèéâ÷ëàí äóðäñàí. Ýäãýýðýýñ òîâ÷ äóðäâàë:

� Çîðèëãóóäàà òîäîðõîéëæ, øàëãóóðûã òºëºâëºõ

� Íºõºí ñýðãýýëòèéí òóõàé òýðã¿¿í òóðøëàãûã õýðýãæ¿¿ëýõ

� Ìîíèòîðèíã

� Îðîëöîã÷ òàëóóäòàé õàìòðàí ìîíèòîðèíãèéí ÷àíàðòàé ñàéí ìýäýýëýëä ¿íäýñëýí

øàëãóóðàà äàõèí áîëîâñðóóëàõ, óëìààð òóõàéí øàëãóóðûã àëáàí ¸ñîîð àøèãëàæ

áîëîõ ýñýõèéã áàéöààã÷òàé õàìòàð÷ òîãòîîõ.

Õýðýâ àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëáýë, òýðã¿¿í òóðøëàãà-íºõºí ñýðãýýëòèéã ã¿éöýëä¿¿ëæ,

øàëãóóðûã òºëºâëºñºí õóãàöààíä õèéæ ã¿éöýòãýõ áºãººä ýäãýýð íü ãîë îðîëöîã÷ òàëóóäûã

õ¿ëýýëòýä íèéöäýã.

Ã¿éöýòãýëèéí ãîë ¿ç¿¿ëýëòèéí àäèëààð øàëãóóðûã áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, ýêîëîãèéí

ÿâö, ¿éë àæèëëàãààíä õî¸óëàíä íü àíõààð÷ ¿çýõ õýðýãòýé. Åðºíõèéäºº òýäãýýð íü òóõàéí

óóðõàéä òîõèðîõ õàìãèéí äîîä ñòàíäàðò áîëäîã. Ãýõäýý îëîí óóðõàé ººðñäèéí ¿éë

àæèëëàãààã òîãòìîë ñàéæðóóëàõûí òóëä ºíäºð, äîòîîä ñòàíäàðòóóäûã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

Óóðõàéí õÿíàëòààñ äàâñàí õ¿÷èí ç¿éëñ (õºðñíèé ãýíýòèéí ººð÷ëºëò, öàã óóðûí áàéäàë

ººð÷ëºãäºõ ãì) òîõèîæ áîëçîøã¿éã òºëºâëºæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýõäýý àíõààðàõ õýðýãòýé.

5.5 Òàéëàãíàõ

Îðîëöîã÷ òàëóóä ìýäýýëýë ñîëèëöîõ íü òýðã¿¿í òóðøëàãà-áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí

ìåíåæìåíòèéííýã ÷óõàë õýñýã þì. Òýðã¿¿í òóðøëàãà íü ÒÁÁ-òàé õàìòðàí õèéõ òàéëàí

áîëîí îðîí íóòãèéí, óóãóóë èðãýäýä çîðèóëñàí òºñëèéí òîäîðõîé ¿íäýñëýë¿¿äèéí

ã¿éöýòãýëèéí ãîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ò¿¿í÷ëýí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí àñóóäëóóäûã îëîí

íèéòýä òàéëàãíàõàä ¿¿íèéã àøèãëàõ òóõàé áàãòààæ áîëíî. Óóðõàé, Çàñàã çàõèðãàà, îðîí

íóòãèéí èðãýä, ñîíèðõñîí ÒÁÁ-óóä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíý, ìåíåæìåíòèéí

ñòðàòåãè (çîðèëò, øàëãóóðûí õàìò), ìåíåæìåíòèéí ¿éë àæèëëàãàà áîëîí íºõºí

ñýðãýýëòèéí áèåëýëòèéí ¿ð íºëººíû òàëààðõ ìýäýýëýëòýé áàéõàä ñàéí õàðèëöàà õîëáîî

òóñ äýì áîëäîã. Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí (ICMM 2006) ñàíàà÷ëàãóóä-Îëîí óëñûí


òàéëàí 2002 çýðýã òîìîîõîí òàéëàíãààñ ýõëýýä Çàñàã çàõèðãàà, ñîíèðõñîí îðîëöîã÷

òàëóóäàä òàðààñàí Óñíû àìüòíû àéìãèéí ìîíèòîðèíãèéí ñóäàëãàà çýðýã íàðèéâ÷èëñàí

òàéëàí çýðãýýð òºðºëæ¿¿ëæ áîëîõ þì.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òàëààðõ òàéëàíã ñàéí äóðûí ýñâýë çààâàë õèéãäýõ ¸ñòîé

ãýæ çààæ áîëíî. Æèøýý íü, èõýíõ óëñ îðîíä áàéãàëü îð÷íû æèëèéí òàéëàí ãàðãàõ

øààðäëàãàòàé áàéäàã. Òàéëàíãèéí çàéëøã¿é øààðäëàãà áîë ANZECC/ARMCANZ (2000)

ìàòåðèàëä äóðäñàí÷ëàí õýðýãëýã÷ áà ò¿¿íèé ò¿¿íä ºãºõ ìýäýýëëèéí øààðäëàãûã ìýäýõ

ÿâäàë þì. Ýíý íü óóë óóðõàéí êîìïàíè ìýäýýëëèéí àãóóëãà, òåõíèêèéí íàðèéí ºãºãäëèéã

òóõàéí õýðýãëýã÷äýä òîõèðóóëàí ººð÷ëºõ áîëîìæ îëãîäîã. Ýä¿ãýý îëîí êîìïàíè òýðã¿¿í

òóðøëàãà-áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéí áèçíåñèéí íºõöëèéã õ¿ëýýí

çºâøººðºõèéí ñàöóó, çààâàë õèéõ òàéëàíãèéí øààðäëàãóóäàä íèéö¿¿ëýýä çîãñîõã¿é ãîë

îðîëöîã÷ òàëóóäûí øààðäëàãàä íèéöñýí ìýäýýëëèéã ºãºõºä òàéëàíã èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýòýé,

ñàíàà÷ëàãàòàé áàéëãàõ õýðýãòýé. Êîìïàíèóä ANZECC/ARMCANZ (2000) ìàòåðèàë áîëîí

Îðîí íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîî áà õºãæëèéí òàëààðõ òýðã¿¿í òóðøëàãà-ãàðûí àâëàãàä äóðñàí àðãà÷ëàëóóäûã àøèãëàí ¿¿íä õ¿ð÷ ÷àäíà. Òýðã¿¿í òóðøëàãà á¿õèé òàéëàíãààñ îðîí

íóòãèéí èðãýä ó÷èð÷ áóé áýðõøýýë, ¿¿ðýã àìëàëò, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàëä ó÷ðóóëæ

áóé àëèâàà ñºðºã íºëººëºë, àìæèëòòàé, ýåðºã ¿ð ä¿í çýðãèéã ìýäýõèéã õ¿ñäýã.


6.0 Ä¯ÃÍÝËÒ

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òóõàéí íóòàãò áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ¿íý öýíèéã õ¿ëýýí

çºâøººðºõ áàéäàë ìýäýãäýõ¿éö íýìýãäýæ áàéíà. Áàéãàëèéí àøèã øèìèéã õ¿ðòýõèéí

çýðýãöýý áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë íü íèéãýì, ýäèéí çàñàã, áàéãàëü îð÷èí, ñî¸ë, îþóí

ñàíàà çýðýãò ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã íèéãýì, óóë óóðõàéí ñàëáàð îäîî õ¿ëýýí

çºâøººðäºã. Áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéí òýðã¿¿í òóðøëàãûí ñèñòåìèéã õýðýãæ¿¿ëæ áóé

óóë óóðõàéí êîìïàíèóä áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí ìåíåæìåíòèéí ºíäºð ñòàíäàðòóóäàä

íèéöýõ áèçíåñèéí íºõöëèéí øààðäëàãûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéíà.

Õóóëü ýðõ ç¿éí á¿õ øààðäëàãûã áèåë¿¿ëýõ íü ÷óõàë áîëîâ÷ ¿¿íèé ñàöóó òýðã¿¿í òóðøëàãûã

òîãòìîë õýðýãæ¿¿ëäýã óóë óóðõàéí êîìïàíèóäûã èë¿¿ íýð õ¿íäòýé. Æèøýýëáýë, ñàíàë

àñóóëãà, ñóäàëãààãààð íóòãèéí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí àøèã òóñ, ýêîëîãèéí ¿éë ÿâö,

¿éë÷èëãýý, ìåíåæìåíò áîëîí íºõºí ñýðãýýëòèéí àøèã òóñûí òàëààð õýðýãòýé ìýäýýëýë

ºãñºí. Óóðõàé ýðõëýýã¿é ÷ ìóóäàæ äîðîéòñîí ãàçðûí íºõºí ñýðãýýëò, ýäãýýðèéã ¿ëäñýí

óðãàìàë, íºõºí ñýðãýýãäñýí ãàçàðòàé õîëáîí åðºíõèé íºëººëëèéã íü áóóðóóëæ, òóõàéí

ãàçðûí óðãàìàë, àìüòíû àéìàã, õîëáîãäîõ ¿íýò ç¿éëñèéã íºõºí ñýðãýýõýä òóñëàíà.

Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí åðºíõèé ìåíåæìåíòèéí ñèñòåìèéã àøèãëàí îëîí ç¿éëèéã õèéæ

áîëîõ ÷ óóðõàé áîëîí ò¿¿íèé îð÷èí òîéðîí íü ºâºðìºö áàéäàã. ‘Learn as you go’ áóþó õèéõ ÿâöàä ñóðàëöàõ çàð÷ìûã õ¿ëýýí çºâøººð÷, ñàéí ìîíèòîðèíã, ñóäàëãààíû õºòºëáºðèéã

õýðýãæ¿¿ëñýí êîìïàíèóä ñàéí ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ áàéíà. Çàñàã çàõèðãàà, îðîí íóòãèéí èðãýä,

ñóäëàà÷èä, òºðèéí áóñ áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí àæèëëàãàà íü õàìãèéí ñàéí ¿ð

ä¿íä õ¿ðñýí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéí õºòºëáºð¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõàä

÷óõàë þì. Óóë óóðõàéí êîìïàíèóä òóðøëàãà, ìýäýýëëýý õóâààëöàõààð òºðèéí áóñ áîëîí

áóñàä áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàõ íü óëàì íýìýãäñýí.

Óóðõàéí íºëººëëèéã òîãòîîæ, ñýðãèéëæ, áóóðóóëæ, àðãà õýìæýý àâ÷ (íºõºí ñýðãýýëò ãì),

ñýðãýýñíèé äàðàà áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýí õàìãààëàõ íººö,

ñàíõ¿¿æèëò, ìýðãýæèë ÷àäâàð áèé ýñýõèéã íÿãòëàõ óðò õóãàöààíû ìåíåæìåíòèéí øèéäýë,

àðãà õýìæýý àâàõ õýðýãòýé.

Îäîîãèéí áàéäëààð á¿õ óóë óóðõàéí êîìïàíè òýðã¿¿í òóðøëàãà á¿õèé áèîëîãèéí îëîí

ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéã ¿éë àæèëëàãààíäàà á¿õýëä íü ýñâýë çàðèì õýñýãò àøèãëààã¿é

áàéíà. Äàðààõ íºõöëèéí ñàéæðóóëàõ áîëîìæ ¿ðãýëæ áèé:

� Ò¿ðýýñèéí òàëààðõ àñóóäëóóäûã ìýäýõ

� ªíãºí õºðñèéã èë¿¿ ñàéí áîëîâñðóóëàõ, ¿ðñë¿¿ëýõ àðãààð öýöãèéí òºðºë ç¿éëèéã

ñàéæðóóëàõ

� Îðîëöîã÷ òàëóóä, ÿëàíãóÿà ÒÁÁ-òàé èë¿¿ õàðèëöàà õîëáîîòîé áàéõ

� Õóðèìòëàãäñàí íºëººëëèéã ¿íýëýõ, óóðõàéí òºëºâëºãººã áèî-á¿ñèéí íºõöºë

áàéäàë áîëîí ãàçàð àøèãëàõ òºëºâëºëòºä íýãòãýõèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë

� Áàéíãà ñàéæðóóëàõ áîëîìæ îëãîäîã ìîíèòîðèíã áîëîí ñóäàëãààíû

õºòºëáºð¿¿äèéí à÷ õîëáîãäëûã èë¿¿ ìýäýõ

� Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, ¿¿íèé íºõºí ñýðãýýëò íü “õèé÷èõýýä ìàðòààä


ºíãºðºõ” ç¿éë áèø õàðèí óóðõàé õààãäàõ ¿åä ¿íý öýíèéã õàäãàëàõ, ºðãºæ¿¿ëýõ

ìåíåæìåíòèéí øèéäýë õýðýãòýé ãýäãèéã ìýäýõ

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòòýé õîëáîîòîé óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã

õýðýãæ¿¿ëýõ íü íºõöºë áàéäëûã ñàéæðóóëàõ áàñ íýã áîëîìæ þì. Îëîí êîìïàíè òýðã¿¿í

òóðøëàãà-áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìåíåæìåíòèéí ñòàíäàðòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõýä

ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà øààðäëàãàòàé àðãà÷ëàë, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ áîëíî ãýæ íàéäàæ áàéíà.


7.0 ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÌÀÒÅÐÈÀË

Allen, GR, Midgley, SH & Allen, M, 2002, Àâñòðàëèéí öýâýð óñíû çàãàñíû òàëààðõ çºâëºìæ,

Áàðóóí Àâñòðàëèéí Ìóçåé, Ïåðò, Áàðóóí Àâñòðàëè. ANZECC/ARMCANZ, 2000a, Àâñòðàëè,

Øèíý Çåëàíä-Öýâýð áà äàëàé, òýíãèñèéí óñíû ÷àíàðûí òóõàé çºâëºìæ, Àâñòðàëè, Øèíý

Çåëàíäûí Õºäºº àæ àõóé, íººöèéí ìåíåæìåíòèéí çºâëºë, Êàíáåððà.

ANZECC/ARMCANZ, 2000á, Àâñòðàëè, Øèíý Çåëàíä-Óñíû ÷àíàðûí ìîíèòîðèíã,

òàéëàíãèéí òóõàé çºâëºìæ, Àâñòðàëè, Øèíý Çåëàíäûí Õºäºº àæ àõóé, íººöèéí

ìåíåæìåíòèéí çºâëºë, Êàíáåððà.

Baird, A, 2003, ‘Óíàãàí óðãàìëûí òýíöâýðæ¿¿ëýëò áîäëîãî íü Óíàãàí óðãàìëûí ÷àíàð,

òîîíû “öýâýð àëäàãäàëã¿é” áàéõ íºõöºëä õýðõýí õóâü íýìýð îðóóëàõ âý?’, Áàéãàëèéí

øèíæëýõ óõààíû ìàñòåðèéí çýðýã õàìãààëàõ àæëûí ñýäýâ. Áàðóóí Àâñòðàëèéí Murdoch èõ

ñóðãóóëèéí Áàéãàëü îð÷íû øèíæëýõ óõààíû ñóðãóóëü.

Batley, G, Apte, S, Stauber, J & Humphrey, C, 2003, Ýðäýñ áàÿëàãûí àæ ¿éëäâýð äýõ ANZECC/

ARMCANZ Óñíû ÷àíàðûí òóõàé çºâëºìæèéí çààâàð÷èëãàà, Àâñòðàëèéí Ýðäýñ áàÿëàãûã

ºðãºæ¿¿ëæ, ñóäëàõ òºâ (ACMER), Áðèñáýéí.

Brennan, KEC, Nichols OG & Majer JD, 2005, Óóðõàéí äàðààõ íºõºí ñýðãýýñýí ãàçàð íóòàãò

àìüòäûã áóöààí íóòàãøóóëàõ àðãà÷ëàë, Àâñòðàëèéí Ýðäýñ áàÿëàãûã ºðãºæ¿¿ëæ, ñóäëàõ òºâ

(ACMER), Áðèñáýéí; Áàðóóí Àâñòðàëèéí Ýðäýñ áàÿëàã, ýð÷èì õ¿÷íèé ñóäàëãààíû èíñòèòóö

(MERIWA Òàéëàí 248), Ïåðò.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òóõàé êîíâåíöè, Ðèî äå Æàíåðî, 1992 îíû 6 ñàðûí 5,

Àâñòðàëèéí Ãýðýý õýëöýë 1993 No.32.www.info.dfat.gov.au/Info/Treaties/treaties.nsf/

AllDocIDs/AC74E159153B5CD0CA256B530005465A

Øèíý ªìíºä Âýëüñèéí Áàéãàëü îð÷èí, õàìãààëàëòûí ÿàì (12 ñàð), 2006, Áèîáàíê –

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òýíöâýðæ¿¿ëýëò, áàíêíû ñèñòåì: Øèíý ªìíºä Âýëüñèéí

áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëæ, ñýðãýýõ íü: Àæëûí áàðèìò áè÷èã, www.dec.nsw.

gov.au/resources/biobanking05661.pdf

Áàéãàëü îð÷èí, ¿íýò ºâèéí ÿàì, Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí çºâëºõ õîðîî, 2005, Ãàçàð

áà óñ, Àâñòðàëè, Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõàä ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíèéã

òóñãàõ, www.deh.gov.au/biodiversity/publications/economic-valuation/pubs/conservation.pdf.

Áàéãàëü îð÷èí, ¿íýò ºâèéí ÿàì, 2002, Dredged Materials-Äàëàéí õàÿãäàë çàéëóóëàõ

¿íäýñíèé çààâàð÷èëãàà. Áàéãàëü îð÷èí, ñïîðò, íóòàã äýâñãýðèéí ÿàì, 1996, Àâñòðàëèéí

áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ ¿íäýñíèé ñòðàòåãè, Àâñòðàëèéí Õàìòûí

íèéãýìëýã, www.deh.gov.au/biodiversity/publications/strategy/index.html.

Ýðäýñ áàÿëàãûí íººöèéí ÿàì, 1999, ‘Ñèíîïòèê òºëºâëºãºº – Øèíý ªìíºä Âýëüñèéí

Õàíòåð Âàëåéí Í¿¿ðñíèé óóðõàéí íºõºí ñýðãýýëòèéí öîãö ãàçàð íóòàã’, ØªÂ Ýðäýñ

áàÿëàãûí íººöèéí ÿàì, Ñèäíåé. Äèêñîí, KW, 2006, Ïåðò ìóæèéí Äàëàéí ýðãèéí óðãàìëûã

áàéðøóóëæ, íºõºí ñýðãýýõ çààâàð÷èëãàà, In Press.

Àâñòðàëèéí Áàéãàëü îð÷èí, 2001, Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ ¿íäýñíèé

çîðèëãî, çîðèëòóóä


2001-2005, Àâñòðàëèéí Õàìòûí íèéãýìëýã, www.ea.gov.au/biodiversity/publications/

objectives Àâñòðàëèéí áàéãàëü îð÷èí, 1995, Áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéí òîâõèìîë—

Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ óóë óóðõàéí òºëºâëºãºº, www.industry.gov.au/assets/documents/

itrinternet/ Mine Planning env prot20051124113156.pdf.

Àâñòðàëèéí Áàéãàëü îð÷èí, 2001, National Threat Abatement Plan for Dieback Caused by

the Root-Rot Fungus Phytophthora cinnamomi. Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ãàçàð (WA), 2005

îíû 6 ñàð, Áàéãàëü îð÷íû òºëºâëºëò, õºãæëèéí çºâëºìæ: Çºâëºìæèéí òºñºë, äóãààð 33,

www.epa.wa.gov.au/docs/GS33/2060 GS33.pdf.

Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ãàçàð (WA), 2002 îíû 6 ñàð, Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã

õàìãààëàõàä øààðäëàãàòàé ãàçðûí áèîëîãèéí ñóäàëãàà: Áàéðøëûí òîäîðõîéëîëò, äóãààð

3, www.epa.wa.gov.au/docs/1033_PS3.pdf.

Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ãàçàð (WA), 2004a, Áàéãàëü îð÷íû õ¿÷èí ç¿éëñèéí ¿íýëãýýíèé

çºâëºìæ (Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé òîãòîîëûí äàãóó 1986) No. 51. Áàðóóí

Àâñòðàëèéí Áàéãàëü îð÷íû íºëººëëèéã ¿íýëýõ öýöýã, óðãàìëûí ñóäàëãàà, WA.

Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ãàçàð (WA), 2004á, Áàéãàëü îð÷íû õ¿÷èí ç¿éëñèéí ¿íýëãýýíèé

çºâëºìæ (Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé òîãòîîëûí äàãóó 1986) No. 56. Áàðóóí

Àâñòðàëèéí Áàéãàëü îð÷íû íºëººëëèéã ¿íýëýõ öýöýã, óðãàìëûí ñóäàëãàà, WA.

Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ãàçàð (WA), 2006, Áàéãàëü îð÷íû òýíöâýðæèëò. Position

Statement

No. 9. Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ãàçàð, Ïåðò, WA. Ýêîëîãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí

óäèðäàõ õîðîî (ESDSC), 1992, Ýêîëîãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñíèé òºëºâëºãººíèé

òºñºë (SESD), Àâñòðàëèéí Çàñãèéí ãàçðûí õýâëýõ ¿éëäâýð, Êàíáåððà.

HCMT, 2003a, Hunter Catchment Management Trust Glennies Creek Catchment Management

Ñóäàëãàà, Hunter Catchment Management Trust, Tocal, NSW. ICMM, 2006 îíû 6 ñàð, Óóë

óóðõàé áîëîí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òóõàé çºâëºìæ, www.icmm.com/library pub

detail.php?rcd=195.

Low, T, 1999, Feral future, Viking, Ðèíãâ¿¿ä, Âèêòîðèà, Àâñòðàëè.

Majer, JD, Orabi G & Bisevac L, 2006, Incorporation of terrestrial invertebrate data in mine

closure completion criteria adds sensitivity and value, Óóðõàéí õààëò 2006, Àâñòðàëèéí

Ãåîìåõàíèêèéí òºâ, Ïåðò, pp. 709-717.

Àâñòðàëèéí Àøèãò ìàëòìàëûí çºâëºë, 2004, ¯ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ-Òîãòâîðòîé õºãæèëä

Àâñòðàëèéí àøèãò ìàëòìàëûí ñàëáàðûí õàìðàõ õ¿ðýý; õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæ, Àâñòðàëèéí

Àøèãò ìàëòìàëûí çºâëºë, Êàíáåððà.www.minerals.org.au/enduringvalue.

Nichols, OG, 2004, Áîóí Áýéñèíèé í¿¿ðñíèé óóðõàéí óíàãàí ýêîñèñòåìèéã íºõºí ñýðãýýõ

øàëãóóðóóäûã áîëîâñðóóëàõ, Àâñòðàëèéí Í¿¿ðñíèé óóðõàéí ñóäàëãààíû õºòºëáºð òºñºë

C12045.

Nichols, OG, 2005, Õàíòåð Âýëåé äýõ í¿¿ðñíèé óóðõàéí óíàãàí ýêîñèñòåìèéã íºõºí ñýðãýýõ

øàëãóóðóóäûã áîëîâñðóóëàõ, Àâñòðàëèéí Í¿¿ðñíèé óóðõàéí ñóäàëãààíû õºòºëáºð òºñºë

C13048.

Nichols, OG, 2006, Óíàãàí ýêîñèñòåìèéã ñýðãýýõ øàëãóóðóóäûã áîëîâñðóëóàõ – óóðõàé,


óóë óóðõàéí ñàëáàðò òóëãàðàõ áýðõøýýë, Óóðõàéí õààëòûí òóõàé îëîí óëñûí àíõäóãààð

ñåìèíàð, 13-15 2006 îíû 9 ñàð, Ïåðò, Áàðóóí Àâñòðàëè.

NSW EPA, 2002, Òîãòâîðòîé õºãæëèéí íîãîîí òýíöâýðæèëò: ñóäàëãààíû àæèë, Ñèäíåé,

NSW.

O’Gara, E, Howard, K, Wilson, B, & Hardy, GEStJ, 2005, Management of Phytophthora

cinnamomi for Biodiversity Conservation in Australia: Õýñýã 2 – ¯íäýñíèé øèëäýã çºâëºìæ.

Òàéëàíã Õàìòûí Íºõºðëºëèéí Çàñãèéí ãàçðûí Áàéãàëü îð÷èí, ¿íýò ºâèéí ÿàì

ñàíõ¿¿æ¿¿ëýâ.

Åðºíõèé ñàéäûí äýðãýäýõ Øèíæëýõ óõààí, èíæåíåð, øèíèéã ñàíàà÷ëàõ çºâëºëèéí

(PMSEIC) Àæëûí õýñýã, 2005, Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, Êàáåððà. Ðèî Òèíòî, 2004, Ðèî

Òèíòîãèéí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ñòðàòåãè: áàéãàëèéí òýíâöýðèéã õàäãàëàõ íü, Ðèî

Òèíòî, PLC,

Ëîíäîí. Smith, R, Jeffree, R, John, J and Clayton, P, 2004, Óñíû ÷àíàðûí òóõàé àðãà÷ëàë

Ò¿ð çóóðûí ãîðõè, íóóðûí ñèñòåìèéí ¿íýãýý, , Àâñòðàëèéí Ýðäýñ áàÿëàãûã ºðãºæ¿¿ëæ,

ñóäëàõ òºâ, www.acmer.uq.edu.au Áàðóóí ªìíºä Àâñòðàëèéí Ýêîá¿ñèéí ñàíàà÷ëàãà, 2006,

www.swaecoregion.org Áàðóóí Àâñòðàëèéí Áàéãàëü îð÷íû òàéëàí, 2006 (òºñºë), portal.

environment.wa.gov.au/portal/page? pageid=673,1213550& dad=portal&schema=PORTAL.

ten Kate, K, Bishop, J & Bayon, R, 2004, Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òýíöâýðæèëò: ñàíàë

áîäîë, òóðøëàãà, áèçíåñèéí íºõöºë áàéäàë, IUCN, Ãëàíä, Øâåéöàð, Êýìáðèæ , Àíãëè,

Èíñàéò èíâåñòìåíò, Ëîíäîí, Àíãëè.

Tongway D, 1999, Íºõºí ñýðãýýõ àæèëëàãààíû àìæèëòûã ¿íýëýõ íü – Ýêîñèñòåìèéí

¿éë àæèëëàãààíû ä¿í øèíæèëãýýíèé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã àøèãëàí óóðõàéí íºõºí ñýðãýýõ

àæèëëàãààíû àìæèëòûã îéëãîæ, ¿íýëæ, ìîíèòîðèíã õèéõ ñóðãàëò, CSIRO, Êàíáåððà.

Tongway D & Hindley N, 2003, Ýêîñèñòåìèéã íºõºí ñýðãýýõ àæèëëàãààíû àìæèëòûí

¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ¯å øàò 2 – Ýêîñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãààíû ä¿í øèíæèëãýýíèé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã

òîäðóóëàõ íü, Àâñòðàëèéí Óóë óóðõàé, áàéãàëü îð÷íû ñóäàëãààíû òºâèéí ýöñèéí òàéëàí,

Áðèñáýéí.


8.0 ÍÝÌÝËÒ ÓÍØÈÕ ÌÀÒÅÐÈÀËÓÓÄ

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí õàëóóí öýã¿¿ä

www.biodiversityhotspots.org

Àæ ¿éëäâýð, àÿëàë æóóë÷ëàë, áàéãàëèéí íººöèéí ÿàì www.industry.gov.au

Òýðã¿¿í òóðøëàãà-òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºð www.industry.gov.au/sdmining MCMPR

www.industry.gov.au/resources/mcmpr

Áàéãàëü îð÷èí, ¿íýò ºâèéí ÿàì www.deh.gov.au

Òîãòâîðòîé àøèãò ìàëòìàë öóâðàëwww.deh.gov.au/settlements/industry/minerals/index.

html

Áàéãàëü îð÷íû òàéëàí www.deh.gov.au/soe/themes/biodiversity/index.html

¯íäýñíèé óñíû ÷àíàðûí ìåíåæìåíòèéí ñòðàòåãè www.deh.gov.au/water/quality/nwqms/

Àâñòðàëèéí Áàéãàëü îð÷íû òàëààðõ õóóëü òîãòîîìæ

Àâñòðàëèéí Çàñãèéí ãàçàð - www.deh.gov.au

Øèíý ªìíºä Âýëüñèéí Çàñàã çàõèðãàà - www.environment.nsw.gov.au

Êâèíñëýíäèéí Çàñàã çàõèðãàà - www.epa.qld.gov.au

ªìíºä Àâñòðàëèéí Çàñàã çàõèðãàà - www.epa.sa.gov.au

Òàñìàíûí Çàñàã çàõèðãàà - www.dtae.tas.gov.au

Âèêòîðèàãèéí Çàñàã çàõèðãàà - www.epa.vic.gov.au

Áàðóóí Àâñòðàëèéí Çàñàã çàõèðãàà - www.epa.wa.gov.au

Õîéä Íóòàã Äýâñãýðèéí Çàñàã çàõèðãàà - www.nt.gov.au

Àâñòðàëèéí Òºâ Íóòàã Äýâñãýðèéí Çàñàã çàõèðãàà - www.environment.act.gov.au

Ýêâàäîðûí çàð÷ìóóä

Ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàð òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëòýíä íèéãýì, áàéãàëü îð÷íû àñóóäëûã çîõèöóóëàõ

õàðüöóóëñàí ¿ç¿¿ëýëò www.equator-principles.com

Óóë óóðõàé, ìåòàëëûí îëîí óëñûí çºâëºë www.icmm.com

ICMM Òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàð÷ìóóä www.icmm.com/icmm principles.php

Óóë óóðõàéí áà áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òóõàé çºâëºìæ www.icmm.com/library pub

detail.php?rcd=195

ICMM, 2005a 7 ñàð, Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òýíöâýðæèëò: Áàðèìò áè÷èã www.icmm.

com/library pub detail.php?rcd=185 ICMM, 2005á 7 ñàð, Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí

òýíöâýðæèëò: Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí òîâ÷ òàéëàí www.icmm.com/library pub detail.

php?rcd=186

Ìÿíãàíû Ýêîñèñòåìèéí ¿íýëãýý


Ýêîñèñòåì áà õ¿ì¿¿íèé ñàéí ñàéõàí áàéäàë: Áèçíåñ, àæ ¿éëäâýðò òóëãàð÷ áóé áîëîìæ,

ñîðèëòóóä http://www.maweb.org/en/Products.aspx?

Àâñòðàëèéí Ýðäýñ áàÿëàãèéí çºâëºë www.minerals.org.au

¯ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ www.minerals.org.au/enduringvalue


9.0 ÍÝÐ ÒÎÌÚ¨ÎÍÛ ÒÀÉËÁÀÐ

Ñóóðü ñóäàëãàà

¯éë àæèëëàãàà ýõëýõýýñ ºìíºõ íºõöºë áàéäëûã òîäîðõîéëîõ ñóäàëãàà.

¨ðîîëûí

Óñàíä (íóóð, ãîë, öººðºì ãì.) ýñâýë õóðäàñò àìüäàðäàã îðãàíèçì.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë

Ìàíàé ãàðèã äýýðõ òºðºë ç¿éë äîòîðõ, òºðºë ç¿éë õîîðîíäîõ ìºí ÿíç á¿ðèéí ýêîñèñòåìèéí

àìüòàé á¿õýí. Á¿ðýí òîäîðõîéëîëòûã ýíý ãàðûí àâëàãûã 2.1-ñ õàðíà óó.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òýíöâýðæèëò

Õºãæëèéí õºòºëáºð¿¿äèéí óëìààñ áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàëä ó÷ðóóëæ áóé õîõèðëûã

íºõºí òºëºõ õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãàà, òèéíõ¿¿ áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë àëäàãäàõã¿é

áàéíà.

Áèîëîãèéí ¿ç¿¿ëýëò

Áàéãàëü îð÷íû ãîö ¿çýãäëèéí òàëààðõ ìýäýýëýë á¿õèé áèîëîãèéí ïàðàìåòð (ýñâýë

áèîëîãèéí ïàðàìåòðýýñ ¿¿ñýõ à÷ õîëáîãäîë).

Áèîëîãèéí àþóëã¿é áàéäàë

Òóõàéí õîðòîí øàâüæ, çýðëýã óðãàìàë, ºâ÷íèéã îðóóëàõã¿é áàéõààð ãàçàð íóòãèéí

áèîëîãèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã õàìãààëàõ.

Õààëò

Åðºíõèéäºº óóðõàéí àæèëëàãàà äóóñ÷, ò¿ðýýñèéí òàëáàéã îðõèõ ÿâö.

Õóðèìòëàãäñàí íºëººëºë

Õàìòäàà íºëººëºë ¿ç¿¿ëýõ, íºëººëëèéã íýìýãä¿¿ëýõ õî¸ð ýñâýë ò¿¿íýýñ îëîí íºëººëºë.

Äîðîéòîë

Îäîî ýñâýë èðýýä¿éä øààðäàãäàõ àøèãëàëò, à÷ õîëáîãäëûã õàíãàõ õ¿÷èí ÷àäàë, íºõöºë

áàéäëûí àëäàãäàë.

Õ¿÷èëòºðºã÷ ÿëãàðóóëàëò

Õ¿÷èëòºðºã÷èéã àâàõ ¿éëäýë.

Ýêîñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãààíû ä¿í øèíæèëãýý (Ý¯Ä)

Çàðèì óóðõàé ýêîñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãàà áîëîí äîðîéòëûí äàðààõ íºõºí ñýðãýýëòèéã

¿íýëýõýä àøèãëàäàã æóðàì. Ý¯Ä-íèé ãóðâàí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã: Ãàçàð íóòãèéí òºðõ áàéäëûí

ä¿í øèíæèëãýý, Óðãàìëûí õºäºëãººí, Àìüäðàõ îð÷íû íºõöºë áàéäàë.

Áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéí ñèñòåì (ÁÎÌÑ)

Áàéãàëü îð÷èíä ó÷ðóóëæ áóé áàéãóóëëàãûí íºëººëëèéã çîõèöóóëàõ àðãà÷ëàë. Ýíý íü


áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ õýìæèãäýõ¿¿íèéã òºëºâëºæ, õýðýãæ¿¿ëýõ á¿òýöòýé àðãà õýìæýýã

òóñãàäàã.

Òóõàéí îðîí íóòãèéí òºðºë ç¿éëñ

Òîäîðõîé îðîí íóòãèéí ýñâýë ãàçàð ç¿éí á¿ñýä áóé óíàãàí àìüòàí, óðãàìàë.

Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëæ, áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàäãàëàõ òóõàé òîãòîîë 1999 (EPBC Act)

Ýíý òîãòîîë íü áàéãàëü îð÷íû òóõàéëáàë “Áàéãàëü îð÷íû ¿íäýñíèé à÷ õîëáîãäëûã”

õàìãààëäàã. Ýíý íü áàéãàëü îð÷íû ¿íäýñíèé ¿íýëãýý, áàòëàõ ÿâöûã îíîâ÷òîé áîëãîí,

Àâñòðàëèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëæ, áàéãàëèéí áîëîí ñî¸ëûí ÷óõàë

ãàçðóóäûí ìåíåæìåíòèéã íýãòãýæ ºãäºã.

¨ðîîëûí

Ãîëûí ãîëäèðëûí óñíû äîð àìüäàðäàã îðãàíèçì.

Öîîíîã

Ãîëûí ãîëäèðëûí òóíàäàñ äîòîðõ æèæèã çàé.

Òýðã¿¿í òóðøëàãóóä

Òîãòâîðòîé õºãæèëä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ºíººãèéí øèëäýã òóðøëàãóóä.

Íóòãèéí ãàðàëòàé óðãàìàë

Òóõàéí òàðèõ ãýæ áàéãàà îð÷èí íºõöºë íü óðãàìàë óðãàäàã óíàãàí îð÷èí íºõöºëòýé

òºñººòýé áàéõ (æèøýýëáýë èæèë îðîí íóòãèéí á¿ñýä).

Ìàêðî-ñýýð íóðóóã¿é àìüòàí

Ñýýð íóðóóã¿é, èë í¿äòýé àìüòàä.

‘Mycorrhizal’ õîëáîî

Ìººã áîëîí óðãàìëûí ¿íäñèéã õîëáîã÷.

Àøèãò ìàëòìàëûí ñàëáàð

Àøèãò ìàëòìàëûí ñàëáàðò õàéãóóë, îëáîðëîëò, áîëîâñðóóëàëò (áóòëàõ, òóñãààðëàõ ãì),

ìåòàëü áîëîí áóñàä àøèãò ìàëòìàëûã õàéëóóëæ, áóñàä áîëîâñðóóëàëò õèéõòýé õîëáîîòîé

á¿õ àæèëëàãàà áàãòàíà. ¯¿íä ýäãýýð ìàòåðèàëààð õýðýãëýã÷èéí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ

áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð åðºíõèéäºº îðäîãã¿é, õàðèí óóë óóðõàé, í¿¿ðñ áîëîâñðóóëàëò ¿¿íä

áàãòäàã.

¯¿ð

Îðãàíèçì àìüäàð÷, íºõºí òºëæèõ áîëîìæòîé áèîëîãèéí, ôèçèê îð÷èí íºõöºë.

Phreatophytic òºðºë ç¿éë

Õàíàëòûí á¿ñ ýñâýë ¿¿íýýñ äýýã¿¿ð êàïèëëÿð õ¿ðýýíä àìüäàðäàã òîäîðõîé õýìæýýíèé óñ

àãóóëäàã óðãàìëûí òºðºë ç¿éë.

Phytosanitation


Õîðò øàâæ, æèæèã îðãàíèçìààñ õàìãààëàõàä àøèãëàõ ìàòåðèàë, òºõººðºìæ.

Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý

Õýðâýý àþóëòàé áàéäàë, áàéãàëü îð÷íû íºõºí ñýðãýýãäýõã¿é õîð õîõèðîë òîõèîâîë

øèíæëýõ óõààíû áàòòàé áóñ íºõöºë áàéäàë íü áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëîîñ ñýðãèéëýõ àðãà

õýìæýýã õîéøëóóëàõ øàëòãààí áîëîõ ¸ñã¿é.

Íóòàãøäàãã¿é òºðºë ç¿éë¿¿ä

Äàõèí áèé áîëãîõîä õýö¿¿ òºðºë ç¿éë¿¿ä.

Äàõèí êîëîíè÷ëîë

Áàéðøëûã ººð÷èëñºíèé äàðàà õî¸ð äàõü óäààãàà áóþó äàõèí êîëîíè÷ëîë õèéõ.

Íºõºí ñýðãýýëò

Òóõàéí òàëáàé áîëîí ýðãýí òîéðíû ãàçðûí ¿ð ä¿íýòýé àøèãëàëòûã àíõààðàëäàà àâñíû

äàðààãààð ñ¿éäñýí ãàçðûã òîãòâîðòîé, ¿ðæèë øèìòýé, ìºí áèå äààñàí íºõöºë áàéäàëä íü

ýðãýí îðóóëàõ.

Çºíä íü îðõèõ

Òóõàéí óóðõàéí òºãñãºëèéí øàëãóóð íü õóóëèéí áàéãóóëëàãûí øààðäëàãàä õ¿ð÷èõñýí

ãýäãèéã ¿ç¿¿ëñýí ãîë çîõèöóóëàã÷ áàéãóóëëàãûí òîãòîîñîí àëáàí ¸ñíû çºâøººðºë.

¯ëäýãäýë óðãàìàë

Òýãøèëãýý õèéñíèé äàðàà ¿ëäýæ õîöîðñîí óíàãàí óðãàìàë .

Ýðýã îð÷ìûí

Óñíû ÿëàíãóÿà ãîë ãîðõè, óðñãàë óñíû ýõ áèåèéí áàíê îð÷èì.

Îðîëöîã÷ òàë

Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿éë ÿâö, ¿ð ä¿íãèéí íºëººëëèéã àìñàæ áîëçîøã¿é õóâü õ¿í,

á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ, áàéãóóëëàãà áàãòàíà.

Áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí òàéëàí

Ýíý òàéëàíã ¿íäýñíèé áîëîîä îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä ãàðãàäàã. ¯¿íä áàéãàëü îð÷èí, ¿íýò

ºâèéí íºõöºë áàéäàë, Àâñòðàëè òèâèéí ÷èã õàíäëàãà, à÷ààëàë, Àâñòðàëèéí ãàäààä íóòàã

äýâñãýð áîëîí õ¿ðýýëýí áóé äàëàé òýíãèñèéí òàëààðõ ìýäýýëýë áàãòäàã.

Çàëãàìæ õîëáîî

...Áàéãàëèéí ¿éë ÿâö

Àìüä ýä ýñèéã õèéìëýýð óðãóóëàõ

Õîâîð óðãàìëûã èõ õýìæýýãýýð õóóëáàðëàí îëøðóóëàõàä àøèãëàãäñàí áýëãèéí áóñ ¿ðæëèéí

àðãà áàðèë.

ÁÈÎËÎÃÈÉÍ ÎËÎÍ ßÍÇ ÁÀÉÄËÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ

Documents