1

Að greinast með alvarlegan sjúkdóm Áfallastreita og áhrif veikinda á fjölskyldu

Magnea B. JónsdóttirSálfræðingur á

Sálfræðiþjónustu LandspítalaGeðsviði

15. nóvember 2012

Hvað er áfall skv. „áfallafræðunum”?DSM-IV greiningakerfið (viðmið A): Atburðurinn: Upplifun á eða vitni að atburði sem ógnaði lífi og/eða olli

alvarlegum áverkaSálræn viðbrögð: Ótti, hjálparleysi eða hryllingurHjá börnum getur það komið fram sem æst og ruglingsleg hegðun

Dæmi um áföll sem gerast hér á landi:Alvarleg slys, t.d., bílslys, frístundaslys, vinnuslysNáttúruhamfarir (jarðskjálftar, snjóflóð, eldgos, sjóslys)Hverskonar ofbeldi, brottnám / haldið í gíslingu ÁstvinamissirAð greinast með alvarleg veikindi

ICD-10: Streituvaldandi atburður eða aðstæður (til skamms eða langs tíma) sem var sérstaklega ógnvekjandi eða hörmulegur í eðli sínu, sem myndi vera líklegur að valda víðtæku/miklu uppnámi hjá næstum því hverjum sem er.

Viðbrögð eftir áföll sem geta leitt til áfallastreitu og annars konar vanda:

• Forðast hugsanir• Forðast það sem minnir á• Bæla niður tilfinningar• Pirringur/árásargirni• Sjálfsskaðandi hegðun• Misnotkun efna/áfengis• Ofát• Hugrof/detta út• Félagsleg einangrun• Dregur úr virkni• Líkamleg einkenni –

heilsufarsleg vandamál

Flótti /Forðun

Cognitive Processing Therapy, Resick et al, 2007

1. EndurupplifunÁgengar minningar, martraðir, endurupplifun, sterkar

tilfinningar og/eða líkamleg viðbrögð þegar eitthvað minnir á áfall

2. Forðun og tilfinningadofiForðast að hugsa um, tala um, upplifa tilfinningar,

aðstæður/fólk sem minna á áfallið. Áhugaleysi á því sem áður var skemmtilegt, vera úr tengslum við fólk, tilfinningadofi, tilfinning um að verða skammlífur

3. Ofurárvekni (líkamleg örvun) Svefntruflanir, reiði/pirringur, einbeitingarörðugleikar,

ofur-árvekni, bregða auðveldlega

Einkenni áfallastreituröskunar (ÁSR, PTSD) ~ 3 flokkar

Hvers vegna bregðumst við svona sterkt við áföllum?

Í fyrsta lagi brýtur áfallið niður okkar grunngildi um lífið: að lífið sé nokkuð öruggt, í föstum skorðum, hefur ákveðna merkingu og tilgang

Í öðru lagi þá koma áföll oft óvænt og án viðvörunar. Við fáum engan eða lítinn tíma til að aðlagast þessum nýju aðstæðum

Fyrri streita og áföll geta haft mikil áhrif á viðbrögð við nýju áfalli

Við bregðumst líka á ólíkan hátt við áföllum. Mismunandi persónuleikar

5

6

Áfallið að veikjastEðlileg viðbrögð í óeðlilegum aðstæðum

Afneitun / doði – þetta getur ekki verið sattReiði – af hverju ég?Kvíði / ótti – mun ég lifa þetta af?Depurð / Sorg – missir á lífsgæðumÖryggisleysi / hjálparleysi / framtaksleysiÁhrif á sjálfsmynd – minna sjálfstraustSamviskubit / eftirsjá – hefði átt að lifa öðru vísiÞunglyndi – ég ræð ekki við þettaLíkamleg viðbrögð

Þyngsli fyrir brjósti, herpingur í maga, örari hjartsláttur, sviti,

svefntruflanir, breytt matarlyst, þreyta, ...

7

Algengar tilfinningar hjá aðstandendum

Aðstandendur upplifa oft svipuð einkenni og sjúklingurinn

SektarkenndÓtti / kvíðiVonleysiVanmáttur / HjálparleysiReiði / pirringurSorg

Aðstandendur reyna oft frekar að fela líðan sína til að vera sterkari fyrir sjúklinginn

8

Að lifa með veikum einstaklingiSjúklingur í fyrsta sæti Líf aðstandanda – hvað verður um það?Aðstandendur verða að vera sterkir, mega ekki gráta, það

mun gera sjúklingnum erfiðara fyrirMá hafa gaman og njóta lífsins? Er það óréttlátt gagnvart

sjúklingnum? Gagnkvæm

tillitssemi, getur hún gengið of langt?

Vaxandi álag og streita fylgir oft þessum aðstæðum sem hefur áhrif á samskipti

9

Mjög misjafnt eftir einstaklingum og veikindumHvernig á að koma fram við þann veikaFlóttaleiðir aðstandenda (hella sig út í vinnu eða verkefni

tengd veikindinum – (verða bensínlaus, búinn með orkuna)Finnast þeir ekki gera nógEðlilegt að fá stundum nóg af veikindumJafnvel hræðsla við að veikjast líkaPassa sig á að fara ekki í meting – hver og einn gerir sitt

besta og það er misjafntSpyrja sjúkling hvað er hjálplegt og hvað ekki

Hvað eru aðstandendur að kljást við?

10

Kynlíf og tilfinningaleg nándAð ræða um tilfinningarSögur – vondar sögur, góðar sögurMöguleg endalokSjúklingurinn hefur oft miklar áhyggjur af sínum

nánustu, hvað hann sé að leggja á þá. Mikilvægt að hægt sé að ræða það

Upplýsingaskortur: Aðstandendur eru ekki alltaf með t.d. hjá lækni og þora oft ekki að spyrja nánar út í sjúkdóminn og meðferðina

Viðkvæm málefniAtriði sem mörgum finnst erfitt að ræða um

11

Streita – kvíði, hvað gerist

Þegar einstaklingurinn skynjar, við sérstakar aðstæður, að hann er af einhverjum ástæðum ekki fær um að takast á við þessar aðstæður og að það muni hafa áhrif á vellíðan hans.

(Lazarus og Folkman, 1984)

Eðlilegt viðbragð sem hefur þjónað

mikilvægum tilgangi í þróun

mannskepnunnarHellisbúinn

Undirbýr einstaklinginn undir yfirvofandi átökLífeðlisleg viðbrögð koma fram

til að takast á við áreitið

12

Streitu og kvíðaviðbrögðAllir þekkja þessi einkenni en ef þau eru viðvarandi er hætt við alvarlegri afleiðingum

Tilfinningaleg einkenni Innri spenna, kvíði, ótti, pirringur,tilfinning fyrir að hafa ekki stjórn á aðstæðum, uppgjör

Líkamleg einkenniVöðvaspenna, hraður andardráttur, hraður hjartsláttur, sviti, þreyta, svefntruflanir

Einkenni sem tengjast hugsunÁhyggjur, ofmeta vandamál, ofmeta hættu, vanmeta eigin getu, óttast að vandamáli ljúki aldrei, einbeitingarskortur, athyglin beinist inn á við

Einkenni sem tengjast hegðun Breytt matarlyst, eirðarleysi, forðast kvíðavaldandi aðstæður, tilhneiging til að fresta hlutum, neikvæð áhrif á frammistöðu, verri einbeiting, gleymska

13

ÞunglyndiViðvarandi streita og kvíði geta stuðlað að þunglyndiEinnig langvarandi veikindi

Orsakir þunglyndis Áföll, missir, veikindi,

atvinnuleysi Erfið reynsla í bernsku

(óöryggi/ástleysi) Hugsanavillur og

útskýringastíll Mikið álag og að hafa ekki

stjórn á aðstæðum Léleg sjálfsmynd /óöryggi Erfðir

Megin einkenni þunglyndis Ytri einkenni Depurð Innri spenna Svefntruflanir Breyting á matarlyst Tilfinningaviðbrögð Einbeitingarerfiðleikar Þunglyndishugsanir Framtaksleysi Sjálfsvígshugsanir

14

Að fyrirbyggja streituVið getum haft áhrif á hvernig við eyðum tíma okkar

Stunda heilbrigt líferni, mataræði og hreyfingRækta andlegar og félagslegar hliðarNýta hjálpargögn og biðja um aðstoðÁlag og kröfur innan skynsamlegra marka Stunda skipulögð vinnubrögð - forgangsraðaSleppa taki af fullkomnunaráráttuÞekkja takmörk sín og möguleikaSegja oftar neiTaka ekki ábyrgð á öðrumHafa stjórn á lífi sínuFá næga hvíld – slökun

Meðferð við áfallastreitu

Fræðsla (normalisera): þetta eru eðlileg viðbrögðBerskjöldun (exposure): Fara í áfallið og upplifa þær

tilfinningarnar sem koma uppHugræn úrvinnsla (cognitive processing)

Að skilja áfallið/sjúkdóminnTakast á við leiftursýn og martraðir ef það er fyrir hendiTakast á við spennu, pirring og reiði.Takast á við það að

forðast aðstæður eða hlutiSigrast á depurð eða sorg án þess að forðast þær

tilfinningar

16

Persónubundið og aðstæðubundið hvernig við metum áreiti frá umhverfinu

Hvernig við metum það hefur áhrif á viðbrögð okkar og líðanMikilvægt að skoða hvernig við bregðumst við áreitum og

hvað stjórnar þvíÍ hverri stöðu eru upplýsingar, möguleikar og tækifæri,

oft höfum við valViðhorf og gildi skipta miklu, lífsreglur sem við lifum eftir –

lært í uppvexti

Samspil umhverfis á líkama, hug og sálarlíf

Túlkun veikindaÞað eru ekki aðstæður eða atvik sem valda okkur

vanlíðan heldur hugsanir tengdar þeimHvernig við hugsum um eða metum veikindin hefur áhrif

á hvernig okkur líður og hvernig við bregðumst við

Að greinast með lifrabilun

Aðstæður

MissirÓgnun við líf, heilsu og öryggiÁrás, óréttlæti

Hugsun

Depurð – sorg

Kvíði

Reiði

Líðan

17

18

Hugræna módeliðHugsanir og viðhorf er lært ferli

Lífsreglur

Sjálfvirkar HugsanirAtburður Viðbrögð

Tilfinningar

Líkamleg einkenni

Hegðun

KJARNAVIÐHORF

Fyrri reynsla-uppeldi

19

Vítahringur hugsana

HugsunÉg verð alltaf veik/ur – mun aldrei geta gert það sem ég gerði áður

LíðanDepurð VonleysiOrkuleysi - þyngsli

AtferliLeggst frekar fyrirGeri ekkertKem engu í verk

Áhyggjur af heilsu

StaðfestingÉg hafði rétt fyrir mér, ég get ekkertEr alltof veik/ur

20

Vítahringur hugsanaVið getum haft áhrif á hugsanir okkar og gerðir

HugsunÉg verð örugglega betri með tímum

LíðanBjartsýniVonAukinn styrkur

AtferliFramkvæmi eitt verkefni sem ég veit ég ræð við

Áhyggjur af heilsu

StaðfestingÞetta gekk bara vel.Ég get meir en ég hélt

21

Að endurmeta hugsanirEr önnur hlið á málinu?Hefði ég tekið aðra afstöðu ef mér hefði liðið betur?Myndu aðrir sjá þetta á sama hátt?

Er hjálplegt að hugsa á þennan hátt?Hverjar eru afleiðingarnar?Hvaða áhrif myndi það hafa ef ég hugsaði ekki á

svona neikvæðan og óhagstæðan hátt?

Getur verið að ég sjái ekki aðrar leiðir að því að ég er föst í neikvæðum hugsunarhætti

22

Leiðir að rökréttari hugsunHvaða rök styðja hugsunina/niðurstöðuna?Hver eru rökin sem ganga gegn hugsun minni?Hver er rökréttasta niðurstaðan?

Hvað er það versta sem gæti gerst?Hvað er það besta sem gæti gerst?Hver er fyrri reynsla?Hver er líklegasta/rökréttasta niðurstaðan?

Hvað myndir þú segja við vin þinn sem kæmi til þín með sömu tilfinningar/hugsanir og þú ert að upplifa?

23

Persónuleiki og heilsa Bjartsýnir

Horfast í augu við vandamálin

SkipulagðariBetri tilfinningastjórnunLeita frekar eftir

félagslegum stuðningiTrúa á lausnir

SvartsýniMeiri líkur á að þróa með

sér sjúkdómaMeiri afneitunAukin fjarlægð frá atburðumStreitutengdari tilfinningarMinna kapp að ná

markmiðumOft lengur að jafna sig eftir

aðgerðir/veikindiMeiri lyfjaneysla

Er svartsýni vs bjartsýni óbreytanleg stærð?

24

Sá bjartsýni getur alveg gert sömu vitleysur og hinn svartsýni en hann skemmtir sér þó betur við það

25

Fjölskyldan þjappast samanMeiri tími í samveruOpnari umræður um líðan og

tilverunaLífið endurmetið – hvað skiptir máliLæra að þekkja sjálfan

sig beturUpplifa styrkleika frá umhverfinuLæra að lifa meira í núinu,

taka hvern dag fyrir sig

Eru tækifæri í veikindum?

26

Takk fyrir