T.C. MLL ETM BAKANLII

MEGEP (MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN

GLENDRLMES PROJES)

METAL TEKNOLOJS

AIK SICAK KALIPLARI

ANKARA 2006

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller;

Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr).

Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr.

Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir.

rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler.

Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr.

Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

i

AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET - 1 ................................................................................................... 3 1. SICAK MAKNELER.................................................................................................... 3

1.1. Hava ekileri (ahmerdan) ......................................................................................... 3 1.2. Dme ekiler ............................................................................................................. 4 1.3. Vidal (Friksiyon) Presler .............................................................................................. 5 1.4. Eksantrik Presler............................................................................................................ 6 1.5. Hidrolik Presler ............................................................................................................. 7 1.6. Scak Makinelerinde alrken Alnacak Gvenlik nlemleri ................................ 8 1.7. Kalplarn Scak Makinelerine Balanmas ............................................................... 9

1.7.1. Kalplarn Merkezlenmesi ...................................................................................... 9 UYGULAMA FAALYET............................................................................................... 15 LME VE DEERLENDRME..................................................................................... 16

RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 18 2. AIK SICAK KALIPLARI........................................................................................... 18

2.1. Ak Scak Kalplarnn Tanm ve Kullanm Alanlar............................................ 18 2.2. Ak Scak Kalplarnn Yapmnda Kullanlan Malzemeler................................... 18 2.3. Ak Scak Kalplarnn Yapm Teknii .................................................................. 19 2.4. Ak Scak Kalplarnn Resimlerini izme ............................................................ 19 2.5. ahmerdan, Dme eki, Preslerde alma ve Bakmlarn Yapma ....................... 20 UYGULAMA FAALYET............................................................................................... 22 LME VE DEERLENDRME..................................................................................... 24

MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 27 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 29 KAYNAKLAR....................................................................................................................... 30

NDEKLER

ii

AIKLAMALAR

MODLN KODU 521MMI215

ALAN Metal Teknolojisi

DAL/MESLEK Isl lemcilii

MODLN ADI Ak Scak Kalplar

MODLN TANIMI Bu modl scak kalp dvmeciliinde kullanlan ak scak i kalplar renenim materyalidir.

SRE 40/24

N KOUL Tek Yzl ve Maal Kalplar modln alm olmak.

YETERLK Ak kalplarda almak.

MODLN AMACI Genel Ama Gerekli ortam ve ekipman salandnda tekniine uygun olarak scak i kalplarn makineye balayabilecek ve ak scak i kalplarnda scak ekillendirme yapabileceksiniz. Amalar

Amaca uygun olarak scak i kalplarn makineye balayabileceksiniz.

Amaca uygun olarak ak scak i kalplarnda scak ekillendirme yapabileceksiniz.

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

Ortam: Metal teknolojileri atlyesi Donanm: Presler, ahmerdan, dme eki vb,. scak i takmlar, ak scak i kalb, anahtar takm, balama pabucu, tav frn veya s kayna, demirci oca, elik malzemeler.

LME VE DEERLENDRME

Modln iinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen lme aralaryla kazandnz bilgileri lerek kendi kendinizi deerlendirebileceksiniz.

retmen, modl sonunda size lme arac ( test, oktan semeli, doru yanl vb) uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri deerlendirecektir.

AIKLAMALAR

1

GR Sevgili renci, Bu modlde, metal teknolojileri alannda scak ekillendirme ilemlerinden olan ak

scak i kalplarnn almaya hazrlanmas ve bu kalplarda scak ekillendirmenin yapl hakknda bilgi verilecektir.

Kalpla dverek ekillendirme, zellikle otomotiv sanayinde hayati neme sahip,

yksek darbe ve gerilmeler altnda alan makine paralarnn yapmnda kullanlmaktadr. Bundan dolay, kalpla dverek ekillendirme mukavemet isteyen makine paralarnn imalatnda byk bir nem arz etmektedir. Son yllarda kalp teknolojisinin gelimesiyle karmak ekilli paralar scak i kalplarnda seri olarak retilmektedir. Bu da imalat hzn artrmakta, imalat kayplarn azaltmakta ve bunun sonucu olarak da para maliyetini en aza indirmektedir.

Bu modln sonunda, ak scak i kalplarnda retimin inceliklerini ve bu kalplarn

endstride kullanlma amalarn reneceksiniz. Bu alanda kendinizi gelitirdiiniz taktirde, sanayimizin ihtiya duyduu nitelikli insan gc ihtiyacn karlayacaksnz.

GR

2

3

RENME FAALYET - 1

Bu renme faaliyeti kapsamnda gerekli ortam salandnda, tekniine uygun olarak

ak scak i kalplarn balayabileceksiniz. Scak i makinelerinin alma sistemlerini inceleyerek snfa bir sunu

hazrlaynz. Kalplarn, merkezlenmesini ve scak i makinelerine balanmasn aratrarak

snfa bir sunu hazrlaynz.

1. SICAK MAKNELER Scak ekillendirme ilemlerinin gerekletirilmesi, i parasnn ilem scaklna

kadar stlmas ve zerine darbeler oluturulmas ile salanr. Darbelerin ekiler veya varyozlar ile meydana getirilmesi hem zaman asndan hem de kullanlacak insan gcnn snrlar asndan yeterli olmayabilir. Scak olarak ekillendirilmesi gereken paralar boyutlar, says bakmndan eki ve varyoz ile biimlendirmeye uygun deil ise scak i makinelerine ihtiya duyulur. Scak i makineleri u ekilde snflandrlr:

Hava ekileri (ahmerdan), Dme ekiler, Vidal (friksiyon) presler, Eksantrik presler, Hidrolik presler.

1.1. Hava ekileri (ahmerdan) Basnl hava etkisiyle (pnmatik) alan, hareketli bir tabla (eki veya ko) ile

hareketsiz (sabit ya da rs) bir tabla arasna yerletirilen i parasnn dorudan dvlmesine yarayan makinelerdir (Resim 1.1).

Hava ekici u ksmlardan olumaktadr: Elektrik motoru, Gvde, Krank mili ve biyel kolu, Kompresr, eki silindiri, eki gvdesi, eki paletleri, rs.

RENME FAALYET-1

AMA

ARATIRMA

4

Makinenin gvdesindeki eki silindirine verilen hava, ekici iterek parann

dvlmesini salar. Hava, eki silindirine ters ynde verildiinde ise eki kalkar. Bu ekilerle ekme, iirme, yayma, scak ve souk kesme, ocak kayna, bkme ve ak kalplama ile n biimlendirme iilikleri yaplr. Bu ekiler kapal kalpla dverek ekillendirmede kullanlmamaldr. Aksi halde dvme annda eki pistonu, rs altl veya eki silindiri hasar grebilir.

Resim 1.1: Hava ekici (ahmerdan)

1.2. Dme ekiler alma ekillerine gre bu ekiler, iki kolon arasnda belirli bir ykseklie karlan

ekicin, rs zerine drlmesi ile dvme yapan makinelerdir (Resim 1.2). ekicin drlmesi, makinenin alma sistemine gre tahtal, kayl, buharl, pnmatik ve hidrolik sistemlerle gerekletirilir. ekilerin normal dme ykseklii iki metre kadardr. zel kaldrma nitesi ile zorland zaman, drt metreye kadar kaldrlabilmektedir. Bu ykseklik, ekillenecek paralarn ktlesinin bykl ve kkl ile orantldr. Ancak dme yksekliinin artmas karlnda vuru says azalr. Normal olarak dme ekilerinin vuru saylar dakikada 50-60 arasnda deiir. Bu ekilerin rs (taban) ksmlar elik dkm veya blok elikten yaplr. Tabanlarn oturma yzeyleri, temelleri ok salam betonarme ekilde yaplm altlklar zerine oturtulmutur.

5

Resim 1.2: Dme ekici

1.3. Vidal (Friksiyon) Presler Bu preslerde hareketini bir elektrik motorundan alan st balk, kare dili ok byk

adml bir vida ile aa yukar hareket eder ve i parasn ekillendirmek iin gerekli olan darbeyi, hzl bir ekilde aa inii esnasnda salar. Scak dvme ilerinde 25 ila 2500 tona kadar kuvvet elde edilebilmektedir. Koun aa doru hareketinde volann enerjisi ve koun hz, ko i parasna temas edene kadar artar. Volan enerjisinin tm i parasn ekillendirmek ve presi elastik olarak zorlamak iin harcandktan sonra volan, vida ve ko durur. Bundan sonra volan, dier disk tarafndan dndrlerek ko yukar karlr. Vidal presler, enerjisi snrl makinelerdir. Yani, ekillendirme ilemi ko enerjisi tarafndan yaplmaktadr. Ko hzlar 0.6 ila 1.2 m/s arasndadr. Bu preslerle, cvata balar, otomobil dilileri, demiryolu balant paralar, perin gibi malzemelerin dvme ile ekillendirme ilemleri yaplr. Scak dvme kalplnda vidal presler kapal kalplarla dverek ekillendirme iin elverilidir (Resim 1.3).

6

Resim 1.3: Vidal pres

1.4. Eksantrik Presler Scak ekillendirme iin gerekli olan ani ve etkili darbeleri eksantrik mili araclyla

reten makinelerdir (Resim 1.4). Eksantrik pres tezgahlarnda hareket, bir mil zerinde monte edilmi dili ve eksantrik yardmyla salanr. Pres adn bu eksantrikten almaktadr. Dililer, bir ya karteri iine yerletirilmitir. Eksantrik dili ve vurucu balk beraber hareket eder. Pres gvdesi st bal ierisine iyi yataklanm olan eksantrik dili, kalplama srasnda balant millerini de desteklemi olur. Ancak hareketli kurs boyunun snrl olmas nedeniyle byk kurslar iin krank milli pres tezgahlar tercih edilir. Ko hzlar 0.06 ila 1.5 m/s arasndadr. Bu preslerde maksimum elde edilen kuvvet 12000 tondur. Scak ekillendirme atlyelerinde daha ok kalpla dverek ekillendirilmi paralarn apaklarnn kesilmesinde veya kalplara konulacak scak metale n biim verme iiliinde ve souk sac ekillendirme (kesme, zmbalama, kalplarda ekerek svama, vb) ilemlerinde kullanlrlar.

7

Resim 1.4: Eksantrik pres

1.5. Hidrolik Presler Bu presler, hidrolik pistonun bir silindir iinde hareket etmesi esasna dayanr. Dvme

bal hidrolik kumandal olduundan, hz ve bask kuvveti ayarlanabilir. Ayrca vurucu bal hareket ettiren pistonun, istenilen noktada durdurulabilmesi ve kolay hareket ettirilebilmesi zelliinden dolay, kurs boyunun ayarlanmas ve kalbn balanmas ok kolaydr. Kalp st yarm dvme balna, kalp alt yarm da pres tablasna balanr. Hidrolik dvme preslerinin kapasitesi 300 ila 50.000 ton arasndadr.

Hidrolik presin stnlkleri:

Bask kuvveti ve kurs boyu basn kontrol vanas ile ayarlanabilir. Dvme ileminde parann ekil deitirme zellii kontrol edilebildiinden,

krlganl fazla olan malzemeler kolayca dvlebilir. Dvme ekileri ile retilemeyen paralarn kalplama ilemi kolaydr. Ar derecede stlan paralarn dvlmesinde, bask kuvvetinin

ayarlanabilirlii nedeniyle kalp ve pres tezgah etkilenmez. Darbeli ve sarsntl almalar nledii iin evrede bulunan dier tezgahlar

etkilemez.

8

Hidrolik presin sakncalar:

Ayn kapasiteli mekanik preslere oranla daha pahaldr. Hidrolik preslerin dvme bal hz, mekanik preslere oranla daha dktr.

Hidrolik presler hem ak hem de kapal kalpla dvme ilemlerinde kullanlmaktadr

(Resim 1.5).

Resim 1.5: Hidrolik pres 1.6. Scak Makinelerinde alrken Alnacak Gvenlik nlemleri

Genel olarak scak ilem basamaklar gerekletirilirken dikkate alnmas gereken

gvenlik nlemleri u ekilde sralanabilir: Ayaklar, eller ve vcut gvenli i kyafeti ile korunmaldr. alrken her trl ani hareketlerden kanlmaldr. Ksalar dikkatli kullanlmal ve ekicin etkisinden saknlmaldr. alma esnasnda i paras srekli scak olacandan plak elle

tutulmamaldr. Makineler almaya balamadan nce zellikleri konusunda bilgi sahibi

olunmaldr. Makineler bilgisiz ve tecrbesiz kiiler tarafndan kullanlmamaldr.

Pedal ve evresinde geliigzel ara ve gereler bulunmamaldr. Makinenin ya seviyesi ve gvenlii ncelikli olarak kontrol edilmelidir. paras yokken eki rse vurdurulmamaldr. altrma kolu ve ayak pedal rahat almaldr. kan pul ve tanecikler uzun sapl hava fskiyesi ile temizlenmelidir. Darbe oluturulmasnda kullanlan takmlar ile bu darbenin iletiminde

kullanlan takmlarda zamanla apaklar meydana gelir. Bunlarn, almaya balamadan nce giderilmesi ve kontrollerinin yaplmas gerekir.

Makineler kapasitelerinin zerinde kullanlmamaldr. Makinelerin tmnde kurs boyu dikkate alnmaldr. paralarnn alma scaklndan az tavlanmamas gerekir.

9

1.7. Kalplarn Scak Makinelerine Balanmas

1.7.1. Kalplarn Merkezlenmesi

zellikle iki yzl kalplarda alt ve st kalbn birbirine gre eksenel kaklklarn

nlemek iin alnan tedbirlere merkezleme denir. Kalp st yzeyine yaplan basknn istenilen neticeyi vermesi ve kaymalarn nlenmesi ancak merkezleme ilemleri ile gerekleebilir. Kalplarn merkezlenmesi iki yntemle yaplr:

Merkezleme pimleri ile, Kalp bloku kenarlarna ve kelerine taklan kayt ve kzaklarla yaplr.

1.7.1.1. Eksenel Kaklklarn Pimlerle nlenmesi

Kalbn alt ve st paralarna pim delikleri alr. Pimler alt kalba sk olarak taklr. st kalp, aa inerken raybalanm deliklerle pimlere geerek kalbn ekseninde almas salanr. Pimler maal ve iki paral kalplarn merkezlenmesinde kullanlr. Kalplara pim yerletirirken dikkat edilecek hususlar:

Pim delii delinirken alt ve st kalp birlikte delinmeli, bylece markalama ve l almada oluabilecek kaymalar nlenmelidir.

Pimin u ksm hafife konikletirilmelidir. Bylece st kalba girerken srtnme en az seviyeye indirilmi olur.

st kalp pim delii, ee ile elips haline getirilmelidir. Bu da kalp ierisine konulacak scak gerecin rahata yaylmasna imkan salayacaktr.

Merkezleme pimi, kalba preste skca geirilmelidir. Pim says bir tane olabilecei gibi, kalp llerinin bymesi halinde artrlp

drt pime kadar da karlabilir. Pim delik merkezi kalp kenarndan yaklak 1,5 x d (d = pim ap) kadar

olmaldr. Merkezleme eleman olarak kullanlan pimlerin aplar,kalp yzeyi kenar llerine

gre deiir. Aadaki tabloda kalp llerine gre pim aplar verilmitir.

Kalp ap Veya Kenar Uzunluu (mm) Merkezleme Pim ap (mm) 100 - 100x150 15-20 300 - 300x300 15-40 450 - 450x450 50

Pimlerin u ksmlar st kalba rahata oturmas iin konikletirilmitir. Pimin

oturduu st kalptaki alt kenar 2 ila 3 mm yarapnda pah krlmaldr. ekil 1.2de maal kalbn pimi kesit olarak gsterilmektedir.

10

ekil 1.1: Kalbn pim ile merkezlenmesi

ekil 1.2: Pimle merkezlenen kalbn ak ve kapal konumu

11

1.7.1.2. Kzak ve Kaytlarla Merkezlenmesi

Kalbn merkezlenerek ekseninde almas kzak ve kaytlarla da salanabilir. Bu aparatlarn kullanlmas ile kalp tek nite halinde alr. Kayt ve kzaklarla merkezlemenin salad yararlar unlardr:

Kalp prese taklrken ayarlamann istenilen hassasiyette yaplmasna imkan

salar. retilen iin kalitesini artrr. Bozuk para miktar azalacandan birim maliyeti

drr. Kalbn mrn artrr. Kalbn prese taklmas ve sklmesinde harcanan sre azalr. Kalbn bakm kolaylar. Kalplarn tek bir nite haline gelmesi salandndan depolamada kolaylk

salar.

ekil 1.3de kalbn kzak ve kaytlarla merkezlenmesi gsterilmitir.

ekil 1.3: Kalbn kzak ve kaytlarla merkezlenmesi

12

1.7.1.3. Kurs Boyunun Ayarlanmas

Alt l nokta (AN) ile st l nokta (N) arasndaki mesafeye kurs boyu denilir. Hidrolik preslerde g kullanm kurs boyunca batan baa uygulanr, mekanik preslerde ise pozisyona gre deiiklik gsterir. Hidrolik preslerde kurs uzunluu kolayca ayarlanabilir, mekanik preslerde ise kurs boyu krank ve eksantrie gre sabitlenmitir. Kk tonajl preslerde kurs boyu ayarlanabilmektedir, byk tonajl preslerde ise kurs boyu sabit yaplmtr. Mekanik preslerin kurs boyu dier dvme ekilerinin kurs boyundan ksadr. Mekanik dvme preslerinde kurs boyu dvlecek para boyutlarna gre ayarlanr ve bu kurs boyu ile pres tezgah bota altrlp kontrol edilir. Dvme bal hznn en yksek olduu nokta AN ile N ortasnda veya krank mili asnn 90 olduu konumdadr. En yksek pres kuvveti ise dvme balnn ANya veya krank mili asnn 0ye yaklat anda oluur. Alt l Nokta

Presin hareketli bann (ko) aaya indii anda geri dne getii noktaya (180) alt l nokta denir. st l Nokta

Presin hareketli bann (ko) yukarda durduu noktaya (360) ise st l nokta denir. 1.7.1.4. Kalplar Scak Makinelerine Balama

Kalplama ilemi sresince kalbn alt ve st paralarnn konumunu deitirmemesi

iin kalp pres tezgahna emniyetli bir ekilde balanmaldr. Kalplar preste rahat kullanlacak ekilde yaplm olmaldr. Kalp paralar pres tablasna ve balna dorudan (kama), cvata ve yardmc pabu ile balanr. ekil 1.4de kalbn makineye dorudan kama ile balan gsterilmitir.

ekil 1.4: Kalbn scak i makinesine kama ile balanmas

Kama

Kama

st Kalp

Alt Kalp

13

Cvata ile balamada, kullanlan cvatalar zel olarak yaplmal ve pres ba ve tabla

kanallarna uymaldr. ekil 1.5de kalbn makineye cvatalar yardm ile balan gsterilmitir.

ekil 1.5: Kalbn scak i makinesine cvata ile balanmas

zellikle byk ktlesel kalplarda balama pabular kullanmann daha yararl ve

gvenli olduu bir gerektir. Kalplarn alma annda kolayca zlmemesi ve gevememesi gerekir. ekil 1.6da kalbn makineye yardmc pabu ile balan gsterilmitir.

14

ekil 1.6: Kalbn scak i makinesine yardmc pabu ile balanmas

15

UYGULAMA FAALYET

Ak scak i kalbn scak i makinesine balaynz.

lem Basamaklar neriler

Makineye balanacak kalbn kontroln yapnz, alt ve st kalbn ykseklik lsn alnz.

Kalbn balanaca makinenin kurs boyunu inceleyiniz.

Dme eki ve ahmerdan dndaki makinelerde, kalbn ykseklik lsnden az olmayacak ekilde n kurs ayarn veya bu mesafenin kontroln yapnz.

Alt kalb makine tablasna yerletiriniz, balama pabular ve vidalar yardm ile alt kalb balaynz.

st kalb pres biyeline vidal balant yardmyla balaynz.

Alt kalp ile st kalb kabaca merkezleyiniz.

st kalb alt l noktaya getiriniz.

Kalbn hassas merkezlemesini, kurs boyunu ve sente ayarn yapnz.

Makineyi bota altrarak son kontroln yapnz.

Not : ahmerdan ve dme ekice kalp balants yapldnda eki kalp zerine indirilerek alt kalbn hareket ettirilmesiyle ayarlama yaplmakla birlikte kurs boyu ayar yaplmaz.

Kalplarn, alma ncesinde ve sonrasnda bakmlarn yapnz.

alacanz makineyi

tanynz. Sayfa 10daki kurs boyu ile

ilgili bilgiye baknz. Amaca uygun anahtar

takmlarn kullannz. Ak scak i kalplarn

makinelere balarken ekil 1.3-1.4-1.5teki balama yntemlerini inceleyiniz.

ekil 1.1-1.2deki kalplarn merkezlenmesi yntemlerini inceleyiniz.

Dvlecek para boyutuna

gre kurs boyu ayarn yapnz.

Mesleinizle ilgili etik ilkelere uygun davrannz.

UYGULAMA FAALYET

16

LME VE DEERLENDRME

Bu faaliyet kapsamnda hangi bilgiler kazandnz aadaki sorular cevaplandrarak

belirleyiniz.

A) OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI) OKTAN SEMEL SORULAR

1. ahmerdan aadakilerden hangisi ile alr?

A) Hava B) Su C) Ya D) Buhar

2. Presin hareketli bann (ko) aaya indii anda geri dne getii noktaya ne ad verilir?

A) Kurs boyu B) Alt l nokta C) st l nokta D) Krank mili as

3. Kalplar scak i makinelerine nasl balanr? A) Kaynak ile B) Perin ile C) Kama veya cvata ile D) ivi ile

DORU - YANLI TP SORULAR (......) 4. ki kolon arasnda belirli bir ykseklie kadar karlan ekicin rs zerine

drlmesi ile dvme yapan makinelere dme ekiler denir.

(......) 5. Hidrolik presler, hidrolik pistonun bir silindir iinde hareket etme esasna dayanr.

(......) 6. Kalplarn merkezlenmesi pimler, kzaklar ve kaytlar ile yaplr.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek

kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz

LME VE DEERLENDRME

17

B) UYGULAMALI TEST

Yaptnz uygulamay kontrol listesine gre deerlendirerek, eksik veya hatal grdnz davranlar tamamlama yoluna gidiniz.

KONTROL LSTES

DEERLENDRME KRTERLER Evet Hayr

Makineye balanacak kalbn kontroln yapp, alt ve st kalbn ykseklik lsn aldnz m?

Kalbn balanaca makinenin kurs boyunu ayarladnz m? Dme eki ve ahmerdan vb makineler dndaki makinelerde kalbn ykseklik lsnden az olmayacak ekilde n kurs ayarn veya bu mesafenin kontroln yaptnz m?

Alt kalb makine tablasna yerletirerek balama pabular ve vidalar yardm ile alt kalb baladnz m?

st kalb pres biyeline vidal balant yardmyla baladnz m? Alt kalp ile st kalb kabaca merkezlemediniz mi? st kalb alt l noktaya getirdiniz mi? Kalbn hassas merkezlemesini, kurs boyunu ve sente ayarn yaptnz m?

Makineyi bota altrarak son kontroln yaptnz m? Amaca uygun anahtar takmlarn kullandnz m? Kalplarn alma srasnda ve sonrasnda bakmlarn yaptnz m? Mesleinizle ilgili alma kurallarna uygun davrandnz m?

DEERLENDRME

Yaptnz deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ederek veya aratrarak eksiklerinizi tamamlayabilirsiniz.

Cevaplarnzn tamam evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.

18

RENME FAALYET-2 Bu renme faaliyeti kapsamnda gerekli ortam salandnda, tekniine uygun olarak

ak scak i kalplarnda scak ekillendirme yapabileceksiniz. Ak scak i kalplarnn yapmnda kullanlan malzemeleri aratrarak snfa

bir sunu hazrlaynz. Ak scak i kalplarnn alma sistemini inceleyerek snfa bir sunu

hazrlaynz.

2. AIK SICAK KALIPLARI

2.1. Ak Scak Kalplarnn Tanm ve Kullanm Alanlar Kalbn n ve arka boluklarndan para dar tatndan bu tip kalplar ak scak i

kalb olarak adlandrlr. Basit paralarn dvlmesinde kullanlan ak kalplarda apak boluu verilmez. Ak dvme kalplar aadaki paralarn scak ekillendirilmesinde kullanlr:

Yuvarlak, kare, dikdrtgen, altgen ve okgen paralar, Basit dvme ilemlerini ieren dili, kasnak, freze aklar, vb paralar, eviren pinyon dilileri, dndrmeli dvme ilemlerini ieren paralar, Basit kademeli apl dili, kasnak ve benzeri miller, Dvlecek ve delinecek bilezik, mil veya benzeri paralar, Basit paralar ak dvme kalplaryla dvlebilmektedir. Ak dvme kalplaryla 100 ila 150 mm apnda ve 2250 mm boyundaki paralar

dvlebildii gibi birka kilogram arla kadar olabilen paralar ak dvme kalplaryla dvlebilir.

2.2. Ak Scak Kalplarnn Yapmnda Kullanlan Malzemeler

Dvme srasnda kalplar tekrarlanan darbeli yklerin etkisindedir. Ayrca, kalpta

blgeden blgeye deien yksek scaklklarn varl ve scak dvme kalplarnn ar alma koullar gz nne alndnda, scak i kalplarnn yapmnda kullanlan eliklerin seimi byk nem arz etmektedir. Scak dvme kalplarnn retiminde kullanlacak bir elik aadaki zelliklere sahip olmaldr:

RENME FAALYET-2

AMA

ARATIRMA

19

leme kolayl, Isya ve sl oklara dayanma, Yksek basnca ve dinamik etkilere dayanma, Homojen sertleebilme, Scak metalin dvme srasndaki andrc etkisine dayanma.

Dvmede kalp malzemesi olarak en ok krom, nikel, molibden ve vanadyum gibi

katk elemanlarn ieren alaml elikler kullanlr.

2.3. Ak Scak Kalplarnn Yapm Teknii Basit kalplar elde yapmak mmkndr. Fakat hassas ve karmak kalplarn yapm

zel takm tezghlarn gerektirmektedir. Kalpla ekillendirmede kullanlan makine kalplar, elik bloklarn oyulmas ile yaplrlar. Scak i paras oyulan boluklara basnla doldurulur. Seri retimde kullanlacak makine kalplarndan uzun sre i grmesi beklenmektedir. Kalp iin harcanan gere ve iilik tutar, kalbn ok sayda para retimini salamas ile ekonomik olabilir. Bu bakmdan kalp gerecinin uygun seilmesi ve kalba uygulanacak biimlendirme ilemlerinin ok zenli yaplmas gerekir. Kalplar daha ok tala kaldrma iilii ile yaplrlar. Scak dvme kalplarnn oyma iilii aadaki makinelerde yaplr:

Freze tezgh, boyutlu kalp kopya freze tezgh, Elektro-erozyon tezgh. Kalp frezeleri ve kopya tezghlar kalp yapmnda yaygn olarak kullanlmaktadr.

lendikten sonra sl ilem grmesi mmkn olmayan kalplar ise erozyon tezghlarnda ilenir. Isl ilemi bitmi olan kalplarn yzeyleri temizlenerek talanr. Kalptan i parasnn karlmasn zorlatracak keskin kelerin kalpta olmamasna dikkat edilmelidir.

2.4. Ak Scak Kalplarnn Resimlerini izme

ekil 2.1deki ak dvme kalb ve kalplanan parann perspektifini, ekil 1.3-1.4-

1.5teki kalplarn scak i makinesine balama yntemlerini ve ekil 2.2deki ak dvme kalbn teknik resim asndan inceleyiniz.

20

ekil 2.1: Ak dvme kalb ve kalplanan parann perspektifi

2.5. ahmerdan, Dme eki, Preslerde alma ve Bakmlarn Yapma

Scak ekillendirme, makineler araclyla yaplrken her makinenin kendine has

zellikleri olduundan, bu zellikler dikkate alnarak yaplmaldr. Scak ekillendirme makinelerinde alma yaparken vuru kuvveti ve says kalplar en az ypratacak ekilde ayarlanmaldr. Scak ekillendirme makinelerinde iyi bir dvme ilemi yaplabilmesi iin para boyutlarnn, biiminin ve makinenin kurs boyunun uygun olmasna dikkat edilmelidir. Dvlecek para uygun dvme scaklna getirilmelidir. ahmerdanlarda yalnzca dz kalplar kullanlr. Dme ekilerinde ise tek ya da ift yzl kalplar balanabilir ve bu kalplarn biimlendirdii i paralar retilebilir. Dme ekileri tek seferde biimlendirilmesi gereken iler iin uygundur. alma esnasnda bu zellikler dikkate alnarak ilerin seimi yaplr. Scak ekillendirme makinelerinin kullanma teknikleri aadaki gibi olmaldr:

Kullanlacak takm ie uygun olmaldr. Elde kullanlacak takmlarn hareketi kol ve dirsekten verilmelidir. Vurma ve biimlendirmede kuvvet dengesi salanmaldr. Makineler kontroll, ll ve ie uygun kullanlmaldr. Scak ekillendirme makinelerinin bakm gnlk, aylk ve yllk olarak yaplmaldr.

Bakm ve onarm yaplrken aadaki hususlara dikkat edilmelidir: Bakm ve onarm ilemleri dikkatli yaplmaldr, Onarlan ksmlarn gvenirlii kontrol edilmelidir, Bakm ve onarm ii, takm ve makinelerin zelliine gre olmaldr.

Kalplanan para

Silindirik ak scak i kalb

21

Resim 2.1: Ak scak i kalplarnda alma

22

UYGULAMA FAALYET

Aadaki paray, ap 20 mm olan silindirik malzemeden ak scak i kalbnda dverek ekillendiriniz.

ekil 2.2: Ak dvme kalb

lem Basamaklar neriler

Ak scak i kalbn scak i makinesine balaynz.

Kalpta ekillendirilecek gereci lsnde kesiniz.

Paray tavlaynz, gerekiyorsa n biimlendirme yapnz.

n biimlendirmeden sonra paray tekrar tavlaynz.

Tavlanan kalp gerecini tufal ve dier pisliklerden temizleyiniz.

Tavlanan paray kalp ierisine yerletiriniz.

Makinenin pedalna/butonuna basarak seri vurular/vurma iini yapnz (kalp iinde sktrnz).

Dzgn vurularla/vurula malzemenin kalbn iinde yaylarak kalbn eklini almasn salaynz.

renme faaliyeti-1in ilem basamaklarn takip ediniz.

lme ileminde dikkatli olunuz, para israfndan saknnz.

Tavlama iin Metalleri Tavlama modlne baknz.

Yanmalara kar dikkatli olunuz.

Gereci uygun tutma yntemi ve takm ile skca tutunuz.

Makinede alrken gvenlik kurallarna dikkat ediniz.

Ak scak i kalplarnda alma resim 2.1de gsterilmitir.

Kalplarn, alma srasnda ve sonrasnda bakmlarn yapnz.

alma esnasnda nlk ve eldiven giyiniz.

Ak scak i kalb

ekillendirilmi para

UYGULAMA FAALYET

23

Makinenin pedalna/butonundan eli/aya ekerek st kalbn kalkmasn/yukarda durmasn salaynz.

Kalptan ekillendirilen paray karnz.

parasnn apaklarn temizleyiniz.

Mesleinizle ilgili etik ilkelere uygun davrannz.

24

LME VE DEERLENDRME

Bu faaliyet kapsamnda hangi bilgiler kazandnz aadaki sorular cevaplandrarak

belirleyiniz.

A) OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI) OKTAN SEMEL SORULAR 1. Scak dvme kalplarnn oyma ve temizleme iilii aadaki makinelerden hangisinde yaplmaz?

A) Freze tezgah B) Elektro-erozyon tezgah C) boyutlu kalp kopya freze tezgah D) ahmerdan

2. Scak dvme kalplarnn retiminde kullanlacak elik aadaki zelliklerden hangisine sahip olmamaldr?

A) leme kolayl B) Isya ve sl oklara dayanma C) Krlganlk D) Homojen sertleebilme

3. Yuvarlak, kare, dikdrtgen, altgen ve okgen paralar .............. scak i kalplarnda yaplrlar. 4. lendikten sonra sl ilem grmesi mmkn olmayan kalplar ............................... tezgahlarnda yaplrlar.

DORU - YANLI TP SORULAR

(......) 5. Scak ekillendirme makinelerinde iyi bir dvme ilemi yaplabilmesi iin para

boyutlarnn, biiminin ve makinenin kurs boyunun uygun olmasna dikkat edilmelidir.

(......) 6. Ak kalplarda kalp tasarlanrken apak boluu verilmelidir. (......) 7. Scak i kalplar dvme srasnda tekrarlanan darbeli yklerin etkisi altndadr. (......) 8. Dvme malzemesi olarak en ok krom, nikel, molibden ve vanadyum gibi katk

elemanlar ieren alaml elikler kullanlr.

LME VE DEERLENDRME

25

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek

kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz

26

B) UYGULAMALI TEST Yaptnz uygulamay kontrol listesine gre deerlendirerek, eksik veya hatal

grdnz davranlar tamamlama yoluna gidiniz.

KONTROL LSTES

DEERLENDRME KRTERLER Evet Hayr

Ak scak i kalbn scak i makinesine baladnz m? Kalpta ekillendirilecek gereci lsnde kestiniz mi? Paray tavlayarak gerekiyorsa n biimlendirme yaptnz m? Paray tekrar tavladnz m? Tavlanan kalp gerecini tufal ve dier pisliklerden temizlediniz mi? Tavlanan paray kalp ierisine yerletirdiniz mi? Makinenin pedalna/butonuna basarak seri vurular/vurma iini yaptnz m (kalp iinde sktrdnz m)?

Dzgn vurularla/vurula malzemenin kalbn iinde yaylarak kalbn eklini almasn saladnz m?

Makinenin pedalna/butonundan eli/aya ekerek st kalbn kalkmasn/yukarda durmasn saladnz m?

Kalptan, ekillendirilen paray kardnz m? parasnn apaklarn temizlediniz mi? yi tavlama yapabilmek iin ocak konumunu korudunuz mu? Gereci uygun tutma yntemi ile takm skca tuttunuz mu? Yanmalara kar dikkatli ettiniz mi? Kalplarn alma srasnda ve sonrasnda bakmlarn yaptnz m? Mesleinizle ilgili alma kurallarna uygun davrandnz m?

DEERLENDRME

Yaptnz deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ederek veya aratrarak eksiklerinizi tamamlayabilirsiniz.

Cevaplarnzn tamam evet ise modl deerlendirmeye geiniz.

27

MODL DEERLENDRME PERFORMANS TEST (YETERLK LME)

Modl ile kazandnz yeterlii aadaki kontrol listesindeki kriterlere gre lnz.

KONTROL LSTES DEERLENDRME KRTERLER Evet Hayr

Makineye balanacak kalbn kontroln yaparak alt ve st kalbn ykseklik lsn aldnz m?

Kalbn balanaca makinenin kurs boyunu ayarladnz m? Dme eki ve ahmerdan vb makineler dndaki makinelerde kalbn ykseklik lsnden az olmayacak ekilde n kurs ayarn yaptnz m veya bu mesafenin kontroln yaptnz m?

Alt kalb makine tablasna yerletirerek balama pabular ve vidalar yardm ile alt kalb baladnz m?

st kalb pres biyeline vidal balant yardmyla baladnz m? Alt kalp ile st kalb kabaca merkezlediniz mi? st kalb alt l noktaya getirdiniz mi? Kalbn hassas merkezlemesini, kurs boyunu ve sente ayarn yaptnz m?

Makineyi bota altrarak son kontroln yaptnz m? Amaca uygun anahtar takmlarn kullandnz m? Kalpta ekillendirilecek gereci lsnde kestiniz mi? Paray tavlayarak gerekiyorsa n biimlendirme yaptnz m? Paray tekrar tavladnz m? yi tavlama yapabilmek iin ocak konumunu korudunuz mu? Tavlanan kalp gerecini tufal ve dier pisliklerden temizlediniz mi? Tavlanan paray kalp ierisine yerletirdiniz mi? Makinenin pedalna/butonuna basarak seri vurular/vurma iini yaptnz m (kalp iinde sktrdnz m)?

Dzgn vurularla/vurula malzemenin kalbn iinde yaylarak kalbn eklini almasn saladnz m?

Makinenin pedalna/butonundan eli/aya ekerek st kalbn kalkmasn/yukarda durmasn saladnz m?

Kalptan ekillendirilen paray kardnz m? parasnn apaklarn temizlediniz mi? Gereci uygun tutma yntemi ile takm skca tuttunuz mu? Yanmalara kar dikkatli ettiniz mi? Kalplarn alma srasnda ve sonrasnda bakmlarn yaptnz m? Mesleinizle ilgili alma kurallarna uygun davrandnz m?

MODL DEERLENDRME

28

DEERLENDRME Yaplan deerlendirme sonunda hayr cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.

Kendinizi yeterli grmyorsanz modl tekrar ediniz. Btn cevaplarnz evet ise modl tamamladnz, tebrik ederiz. retmeniniz size

eitli lme aralar uygulayacaktr. retmeninizle iletiime geiniz.

29

CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET 1N CEVAP ANAHTARI

1 A 2 B 3 C 4 DORU 5 DORU 6 DORU

RENME FAALYET 2NN CEVAP ANAHTARI

1 D 2 C 3 AIK 4 EROZYON 5 DORU 6 YANLI 7 DORU 8 DORU

Cevaplarnz cevap anahtarlar ile karlatrarak kendinizi deerlendiriniz.

CEVAP ANAHTARLARI

30

KAYNAKLAR

ADSAN Kasm, Arif AKSOY, Ahmet YELMADEN, Scak ekillendirme, MEB Basmevi, stanbul 1980.

ALIKAN Hikmet, Scak ekillendirme Teknolojisi, TEF Matbaas, Ankara

1983.

ALIKAN Hikmet, Metal leri Teknolojisi, THK Basmevi, Ankara 1990.

ALIKAN Hikmet, Kasm ADSAN, Metal leri Bilgi ve Yapraklar, MEB Basmevi, stanbul 1980.

APAN Levon, Metallere Plastik ekil Verme, alayan Kitabevi, stanbul

1989.

KU Abdil, Scak Dvme Kalplar Tasarm, Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Ankara 1990.

ZKARA Hamdi, Metal leri Meslek Teknolojisi I, Ankara 1998.

ZKARA Hamdi, Metal leri Meslek Teknolojisi II, lksan Matbaaclk,

Ankara 1996.

SERFEL Y. Sait, Metal leri Meslek Teknolojisi I, Gen Bro Basmevi, Ankara 2000.

SERFEL Y. Sait, Metal leri Meslek Teknolojisi II, Form Ofset, Ankara

2001.

SERFEL Y. Sait, Souk ve Scak ekillendirme, Form Ofset, Ankara 1997.

UZUN brahim, Yakup ERKN, Hacim Kalpl, MEB Basmevi, stanbul 1984.

KAYNAKLAR