ก

ชื่อเร่ืองการศึกษา ลวดลายประดับหนาบันและคันทวย วิหารสุชาดา วัดพระแกวดอน

เตาสุชาดาราม จงัหวดัลําปาง

ชื่อผูเขียน นายนนทลี ธรรมลังกา

รหสั 4803109

สาขาวิชา ศิลปะไทย

บทคัดยอ

ลวดลายประดับ หนาบันและคันทวย วิหารสุชาดา วัดพระแกวดอนเตาสุชาดาราม

จงัหวดัลําปาง เปนการศึกษาเกีย่วกบัประวตัคิวามเปนมาของวหิารสุชาดา ผานทางการ

คนควาขอมูลและวิเคราะหแบบแนวทางศิลปกรรม อันไดแก ลวดลายประดับ หนาบัน และ

คันทวย หนาบันวิหารท่ีมีรองรอยการบูรณะและมีลวดลายอันวิจิตรงดงาม และคันทวย ส่ิงท่ี

อยูใตชายคา มาพรอมกับการเริ่มกอสรางวิหาร

วิหารสุชาดา ถูกกลาวขานวาเปนงานศิลปกรรมท่ีถายทอดผานชาวเชียงแสนท่ีถูก

กวาดตอนมาในป 2325 ทําใหการศึกษาในครั้งนี้ยิ่งมีความนาสนใจมากขึ้น เพ่ือใหทราบถึง

ประวัติความเปนมา แบบแผนทางศิลปกรรมและเปนประโยชนแกการอนุรักษตอไป

ข

กิตติกรรมประกาศ

รายงานการศึกษาเลมนี้เปนสวนหนึ่งของการศึกษาในกระบวนวิชา การวิจัยเบ้ืองตน

(104405) ผูเขียนไดทําการศึกษาเรื่อง ลวดลายประดับหนาบันและคันทวย วิหารสุชาดา วัด

พระแกวดอนเตาสุชาดาราม จังหวัดลําปาง ซ่ึงถือวาเปนแหลงวัฒนธรรมแหลงใหญของ

ลานนา ดังนั้นจึงเปนแหลงท่ีเหมาะสมสําหรับท่ีจะศึกษาเปนอยางยิ่ง

การศึกษาครั้งนี้จะสําเร็จไมไดหาก มิไดรับความชวยเหลือ จากบุคคลตาง ๆ ซ่ึงคอย

ใหความชวยเหลือ และเปนกําลังใจใหกับผูเขียน ขอขอบพระคุณ ศาสตราจารย สุรพล ดํา

รหิกลุ ท่ีคอยใหคาํปรกึษา และแนะนาํแนวทางในการทําวจิยัในครัง้นี ้ขอขอบคณุ

เจาหนาท่ีหอสมุดกลางมหาวิทยาลัยเชียงใหม และเจาหนาท่ีหองสมุดคณะวิจิตรศิลปทุกทาน

ท่ีชวยเหลือในการคนควาทางดานเอกสาร ขอขอบคุณ นายปยพงษ พิลึกและนายชูเกียรติ

สมควร ท่ีชวยเหลือเรื่องการจัดการขอมูล ขอขอบคุณ นายชินกฤต เช้ืออินตะ ท่ีชวยเหลือ

เรื่องเจาของกลองถายรูปท่ีขาพเจาใชในการวิจัยในครั้งนี้ ขอขอบคุณ นายอุดิษฐ จันทิมาและ

เพ่ือนๆ รุนนองท่ีแสนดี สําหรับการชวยเหลือเรื่องขอมูล เกี่ยวกับการวิจัยในครั้งนี้

ขอขอบคุณผูท่ีทําการศึกษาวิจัยเรื่องท่ีเกี่ยวของกับวิจัยในครั้งนี้ ทําใหขาพเจาไดขอมูลท่ีเปน

ประโยชนตอการศึกษา ขอบขอบคุณเพ่ือนทุกคนท่ีมีสวนเกี่ยวของท่ีทําใหรายงานนี้ประสบ

ความสําเรจ็ไปไดดวยด ี และท่ีสําคญัท่ีสุด ขอขอบพระคณุ คณุพอสุร

เดช ธรรมลักกาท่ีอยูบนสรวงสวรรคและ คุณแมสมร มหามิตร พอ แม ของผูเขียน ซ่ึงคอยให

ความชวยเหลือในเรื่องทุนทรัพยในการศึกษา และเปนกําลังใจใหกับผูเขียนเปนอยางดีเสมอ

มา

ค

คํานํา

การวิจัยเบ้ืองตนเรื่อง ลวดลายประดับหนาบันและคันทวย วิหารสุชาดา วัดพระแกว

ดอนเตาสุชาดาราม จังหวัดลําปางโดยเนื้อหาเปนการศึกษาเกี่ยวกับเรื่องลวดลายประดับหนา

บัน และคนัทวย วหิารสุชาดา โดยกาํหนดขอบเขตในการศึกษาในวหิารสุชาดาราม ดวย

คุณคาทางศิลปกรรมและ เปนวิหารท่ีนาสนใจในการทําการศึกษาวิจัยในครั้งนี้ อีกท้ัง

การศึกษาครั้งนี้ยังเปนการอนุรักษงานศิลปกรรมในทางออมอีกดวย

อยางไรกต็าม รายงานการวจิยัครัง้นีจ้ดุบกพรองอยู ซ่ึงผูเขยีนตองขออภยัลวงหนา

ไวกอน ณ ท่ีนี้ หากผูอานมีขอเสนอแนะ หรือติชมประการใด ซ่ึงจะเปนประโยชนตอไปใน

อนาคต ผูเขียนก็พรอมรับฟง และจะนําไปปฏิบัติตอไป สุดทายนี้ผูเขียนมีความหมายใจเปน

อยางยิ่งวา รายงานการวิจัยเลมนี้จะเปนประโยชนตอผูอ่ืน ในการเปนแนวทางในการศึกษาตอ

หรือเพ่ือประดับความรูแกบุคคลท่ัวไปไมมากก็นอย

ดวยความเคารพ

นนทลี ธรรมลังกา

ง

สารบัญเร่ือง

เรือ่ง หนา

บทคัดยอ ก

กิตติกรรมประกาศ ข

คํานํา ค

สารบัญเรื่อง ง

สารบัญรูปภาพ ช

สารบัญลายเสน ฌ

สารบัญตารางและแผนท่ี ฏ

บทที่ 1 บทนาํ 1

ความสําคัญและท่ีมาของปญหา 1

วัตถุประสงคการวิจัย 2

สมมตฐิานการวจิยั 3

ขอบเขตการวจิยั 3

ระเบียบวิธีการวิจัย 3

แผน การดาํเนนิงาน 4

งบประมาณการวจิยั 4

ผลท่ีคาดวาจะไดรับ 5

บทที่ 2

2.1 ประวัติวัดพระแกวดอนเตาสุชาดาราม 5

2.2 วหิารลานนา 2.2.1ความหมายของวิหาร 7

2.2.2 มูลเหตุแหงการสรางวิหาร 8

2.2.3 ลักษณะของวิหารสมัยโบราณ 11

2.2.4 ลักษณะของวิหารลานนา 12

2.3 หนาบัน

2.3.1 ความหมายของหนาบัน 14

2.3.2ประวัติความเปนมาของการสรางหนาบัน 14

2.3.3 รปูแบบของหนาบัน 16

สารบัญเร่ือง (ตอ)

จ

เรือ่ง หนา

2.4ลวดลายประดับ

2.4.1 ประวัติความเปนมา อิทธิพล ความเชื่อและจุดหมายในการสราง

ลวดลาย ประดับตกแตง 18

2.4.2 เหตุผลและท่ีมาของการสรางลวดลายประดับ 22

2.4.3 ลวดลายท่ีใชประดับตกแตงในประเทศไทย 25

2.4.4 วิวัฒนาการของลวดลายในลานนา 30

2.4.5 เทคนิคการใชลวดลายประดับของลานนา 34

2.5คนัทวย

2.5.1 ความหมายของคันทวย 42

2.5.2 องคประกอบของคันทวย 42

2.5.3 คันทวยกับความเช่ือ 43

บทที่ 3 การเกบ็ขอมูลภาคสนาม 44

3.1 กระบวนการเกบ็ขอมูลภาคสนาม 44

3.2 ผลการเก็บขอมูลท่ัวไป 45

3.2.1 รายละเอียดของประวัติความเปนมา 45

3.2.2 รายละเอียดลวดลายบริเวณหนาบัน 52

3.2.3 รายละเอียดลวดลายบรเิวณคันทวย 71

บทที่ 4 การวิเคราะหและตีความ 96

4.1.วิเคราะหดานลวดลาย

4.1.1 ลวดลายที่ปรากฏบริเวณหนาบัน และคันทวย วิหารสุชาดาราม 97

ก. ลวดลายกระหนก 97

ข. ลวดลายพันธุพฤกษา 100

ค. ลวดลายมงคล 113

ง.ลวดลายสัตว 117

จ.ลวดลายหนากระดาน 123

4.2.วิเคราะหดานประวัตขิองการสรางวหิารสุชาดาราม 125

บทที่ 5 สรปุผลการวจิยั 1 26

บรรณานกุรม 128

ฉ

สารบัญรูปภาพ

ภาพท่ี หนา

รูปท่ี 1 แสดงภาพรวมหนาบันวหิารสุชาดาราม 52

รูปท่ี 2 แสดงภาพลูกฟกส่ีเหล่ียม ชวงกลาง บริเวณหนาบันดานบนสุด 53

รูปท่ี 3 แสดงลูกฟกส่ีเหล่ียม ทิศใตและทิศเหนือ บริเวณหนาบันดานบนสุด 54

รูปท่ี 4 แสดงลวดลายในกรอบสูกฟกสามเหล่ียม บริเวณหนาบัน ดานทิศเหนือ 54

รูปท่ี 5 แสดงลวดลายในกรอบสูกฟกสามเหล่ียม บริเวณหนาบัน ดานทิศใต 54

รูปท่ี 6 ลวดลายในกรอบส่ีเหล่ียม บรเิวณโครงสรางมาตางไหม ชวงกลาง 55

รูปท่ี 7 จากซาย ลวดลายในลูกฟกส่ีเหล่ียม บริเวณแผงคอสอง ทิศใตและเหนือ 55

รูปท่ี 8 แสดงลวดลายบรเิวณขือ่ ลายหนากระดาน ลวดลาย ประจาํยาม 56

รูปท่ี 9 แสดงลวดลายบรเิวณขือ่ ลายหนากระดาน ลวดลาย ดอกจอก กานแยง 56

รูปท่ี 10 แสดง ลวดลายบรเิวณขือ่ ลายหนากระดาน แนวตั้ง 57

รูปท่ี 11 แสดง ลวดลายบรเิวณขือ่ ลายหนากระดาน แนวตั้ง 57

รูปท่ี 12 แสดงลวดลายบรเิวณแผงแลดานทิศเหนอื 58

รูปท่ี 13 แสดงลวดลายในแผงแล ดานทิศใต 58

รูปท่ี 14 แสดงลวดลายบริเวณปากแลทิศใตและทิศเหนือ ตามลําดับ 59

รูปท่ี 15 แสดงรปูแบบ แป คูแรก บรเิวณช้ันท่ี 1 59

รูปท่ี 16 แสดงรูปแบบ แป คูท่ีสอง บริเวณช้ันท่ี 2 59

รูปท่ี 17 แสดงรูปแบบ แป คูท่ีสาม บริเวณช้ันท่ี 3 60

รูปท่ี 18 แสดงรูปแบบ แป คูท่ีส่ี บริเวณช้ันท่ี 4 60

รูปท่ี 19 แสดงรูปแบบ แป คูท่ีหาใตแผงแล บริเวณช้ันท่ี 5 60

รูปท่ี 20 แสดงรปูแบบ แป คูทีห่กบนแผงแล บรเิวณช้ันท่ี 6 61

รูปท่ี 21 แสดงรูปแบบ แป คูท่ีเจ็ด บริเวณช้ันท่ี 7 61

รูปท่ี 22 แสดงรปูแบบ แป คูทีแ่ปด บรเิวณช้ันท่ี 8 61

รูปท่ี 23 แสดงลวดลายบรเิวณหัวเสา 62

รูปท่ี 24 แสดงลวดลายบรเิวณตวัเสา 62

รูปท่ี 25 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทิศเหนือ หมายเลข 1 64

รูปท่ี 26 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทิศเหนือ หมายเลข 2 65

ช

สารบัญรูปภาพ (ตอ)

ภาพท่ี หนา

รูปท่ี 27 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทิศเหนือ หมายเลข 3 65

รูปท่ี 28 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทิศเหนือ หมายเลข 4 66

รูปท่ี 29 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทิศเหนือ หมายเลข 5 66

รูปท่ี 30 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทิศเหนือ หมายเลข 6 67

รูปท่ี 31 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทิศใต หมายเลข 1 68

รูปท่ี 32 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทิศใต หมายเลข 2 68

รูปท่ี 33 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทิศใต หมายเลข 3 69

รูปท่ี 34 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทิศใต หมายเลข 4 69

รูปท่ี 35 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทิศใต หมายเลข 5 70

รูปท่ี 36 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทิศใต หมายเลข 6 70

รูปท่ี 37 แสดงลวดลาย ไมแกะคันทวย ดานทิศเหนือ 71

รูปท่ี 38 แสดงลวดลายท่ีพบบรเิวณสวนบนของคนัทวย ภาพหมายเลข 1 73

รูปท่ี 39 แสดงลวดลายท่ีพบบรเิวณสวนบนของคนัทวย ภาพหมายเลข 2 73

รูปท่ี 40 แสดงลวดลายท่ีพบบรเิวณสวนบนของคนัทวย ภาพหมายเลข 3 73

รูปท่ี 41 แสดงลวดลายท่ีพบบรเิวณสวนบนของคนัทวย ภาพหมายเลข 4 73

รูปท่ี 42 ลวดลายตกแตงตัวคันทวยแบบท่ี 1 ลายดอกโบตั๋น 74

รูปท่ี 43 ลวดลายตกแตงตัวคันทวยแบบท่ี 2 ลายดอกบัวบาน 74

รูปท่ี 44 ลวดลายตกแตงตัวคันทวยแบบท่ี 3 ลายดอกบัวตมู 75

รูปท่ี 45 ลวดลายตกแตงตัวคันทวยแบบท่ี 4 ลายดอกบัวประดิษฐ 75

รูปท่ี 46 ลวดลายตกแตงตัวคันทวยแบบท่ี 5 ลายกระหนกเปลวเครอืเถา 76

รูปท่ี 47 ลวดลายตกแตงตัวคันทวยแบบท่ี 6 ดอกบัวและใบไมประดษิฐ 76

รูปท่ี 48 ลวดลายตกแตงตัวคันทวยแบบท่ี 7 ดอกไมและใบไมประดษิฐ 77

รูปท่ี 49 ลวดลายตกแตงตัวแทนยอยแบบท่ี 1 77

รูปท่ี 50 ลวดลายตกแตงตัวแทนยอยแบบท่ี 2 78

รูปท่ี 51 ลวดลายตกแตงตัวแทนยอยแบบท่ี 3 78

รูปท่ี 52 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวท่ี 1 79

รูปท่ี 53 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวท่ี 2 79

ซ

รูปท่ี 54 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวท่ี 3 80

รูปท่ี 55 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวท่ี 4 81

รูปท่ี 56 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวท่ี 5 82

รูปท่ี 57 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวท่ี 6 83

รูปท่ี 58 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวท่ี 7 84

รูปท่ี 59 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวท่ี 8 85

รูปท่ี 60 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวท่ี 9 86

รูปท่ี 61 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวท่ี 10 87

รูปท่ี 62 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวท่ี 11 88

รูปท่ี 63 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวท่ี 12 89

รูปท่ี 64 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวท่ี 13 90

รูปท่ี 65 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวท่ี 14 91

รูปท่ี 66 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวท่ี 15 92

รูปท่ี 67 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวท่ี 16 93

รูปท่ี 68 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวท่ี 17 94

รูปท่ี 69 ดอกบัวจากจิตกรรมจีน สมัยราชวงศซง 100

รูปท่ี 70 ดอกบัวในธรรมชาต ิ 101

รูปท่ี 71 ลวดลายกลีบบัว เจดียวัดปาสักเชียงแสน 101

รูปท่ี 72 ลวดลายดอกโบตั๋นในงานจิตกรรมจีน ปลายพุทธศตวรรษท่ี 19 106

รูปท่ี 73 ดอกโบตัน๋ในธรรมชาต ิ 106

รูปท่ี 74 ดอกพุดตานในงานจิตกรรมจีน สมัยราชวงศซง 107

รูปท่ี 75 ดอกพุดตานในธรรมชาต ิ 107

รูปท่ี 76 แสดงคันทวยตัวท่ี 4 ดานทิศเหนอื 108

รูปท่ี 77 พรหมมุมบริเวณทิศตะวันออกเฉียงเหนือ 61

ฌ

สารบัญลายเสน

ภาพ หนา

ลายเสนท่ี 1 แสดงลักษณะการซอนช้ันของหลังคาท่ีเรียกวา “ซด” และหองวหิาร 13

ลายเสนท่ี 2 แสดงองคประกอบของคันทวยลานนา 43

ลายเสนท่ี 3 แสดง โครงสรางบรเิวณหนาบัน 53

ลายเสนท่ี 4 แสดง โครงสรางบรเิวณแผงคอสอง 56

ลายเสนท่ี 5 แสดงบรเิวณขอบขื่อ ไมคั่นหนากระดาน 56

ลายเสนท่ี 6 แสดงแสดงตาํแหนงบรเิวณแผงแล 58

ลายเสนท่ี 7 แสดงการออกลายบรเิวณแผงแล 58

ลายเสนท่ี 8 แสดงการออกลายในกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียม บริเวณหนาบันปกนก 63

ลายเสนท่ี 9 แสดงการออกลายในกรอบลูกฟกสามเหล่ียม บริเวณหนาบันปกนก 63

ลายเสนท่ี 10 แสดงโครงสรางปกนกทิศเหนอืและหมายเลขภาพ 64

ลายเสนท่ี 11 แสดงโครงสรางปกนกทิศใตและหมายเลขภาพ 67

ลายเสนท่ี 12 แสดงลักษณะของมกรคายพญาลวง 71

ลายเสนท่ี 13แสดงโครงสรางคนัทวยวหิารสุชาดา 72

ลายเสนท่ี 14แสดงลวดลายกระหนกในชองลูกฟกสามเหล่ียม

บริเวณหนาบันดานบนสุด 98

ลายเสนท่ี 15 แสดงลวดลายกระหนกในชองลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณแผงคอสอง 98

ลายเสนท่ี 16 แสดงลวดลายกระหนกในชองกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียม

สวนกลาง แผงคอสอง 99

ลายเสนท่ี 17 แสดงลวดลายกนกบริเวณคันทวยตัวท่ี 1, 2, 16และ ตัวท่ี 17 99

ลายเสนท่ี 18 แสดงลวดลายกลีบบัวในกรอบลูกฟกบริเวณหนาบัน 102

ลายเสนท่ี 19แสดงลวดลายกลีบบัวในสวนบนบริเวณคันทวยตัวท่ี 1,2,3,8,10,13,14,15 102

ลายเสนท่ี 20 แสดงลวดลายกลีบบัวในสวนบนบริเวณคันทวยตัวท่ี 4 102

ลายเสนท่ี 21 แสดงลวดลายกลีบบัวในสวนบนบริเวณคันทวยตัวท่ี 6,11,12,16,17 103

ลายเสนท่ี 22 แสดงลวดลายกลีบบัวสวนหัวเสาหนาวิหาร 103

ญ

สารบัญลายเสน (ตอ)

ลายเสนท่ี 23 แสดงลวดลายดอกบัวบานในชองลูกฟกสี่เหลี่ยมบริเวณแผงคอสอง ชวงกลาง 104

ลายเสนท่ี 24 แสดงลวดลายดอกบัวบานในชองลูกฟกสี่เหลี่ยม บริเวณแผงคอสอง ชวงกลาง 104

ลายเสนท่ี 25 แสดงลวดลายดอกบัวบานในสวนบนบริเวณคันทวยตัวท่ี 3,7,10,11,12 105

ลายเสนท่ี 26 แสดงลวดลายดอกบัวบานในสวนบนบริเวณคันทวยตัวท่ี 5 105

ลายเสนท่ี 27 แสดงลวดลายดอกบัวบานในสวนบนบริเวณคันทวยตัวท่ี 6,8,9,13,14,15 107

ลายเสนท่ี 28 แสดงลวดลายดอกพุดตานท่ีพบ 108

ลายเสนท่ี 29 แสดงลวดลายดอกไมกลมบริเวณชองลูกฟกส่ีเหล่ียม 109

ลายเสนท่ี 30 แสดงลวดลายดอกไมกลมบริเวณโกงคิ้ว 109

ลายเสนท่ี 31 แสดงลวดลายดอกไมกลมบรเิวณตวัเสา 109

ลายเสนท่ี 32 แสดงลวดลายดอกไมกลม 5 แบบ 110

ลายเสนท่ี 33 แสดงภาพลายดอกหนากระดาน เจดียวัดปาสัก เชียงแสน 110

ลายเสนท่ี 34 แสดงตัวอยางลวดลายเครือเถาท่ีพบในลานนา 112

ลายเสนท่ี 35 แสดงลวดลายเครือเถาและลายใบไมบริเวณ ปกนก และคันทวย ตามลําดับ 112

ลายเสนท่ี 36 แสดงลวดลายหัวยูอ่ี 114

ลายเสนท่ี 37 แสดงลวดลายเมฆไหลลานนา 114

ลายเสนท่ี 38 แสดงลายหัวยูอ่ีท่ีประกอบกันเปนลายประจํายาม 114

ลายเสนท่ี 39 แสดงลายหัวยูอ่ีท่ีเปนแบบลายฉลุโกงคิ้ว 115

ลายเสนท่ี 40 แสดงลายไสหมูท่ีนาจะมีวิวัฒนาการมาจากลายหัวยูอ่ี 115

ลายเสนท่ี 41 แสดงลวดลายยนัตแปดของจนี แบบตางๆ 115

ลายเสนท่ี 42 แสดงการใชลวดลายยันตแปดบริเวณอก ของโกงคิ้วใตแผงคอสอง 116

ลายเสนท่ี 43 แสดงลวดลายคางคาวมงคลของจนี 116

ลายเสนท่ี 44 แสดงลวดลายมุมในกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณหนาบัน 117

ลายเสนท่ี 45 แสดงลวดลายมอมท่ีพบบรเิวณแผงคอสอง 118

ลายเสนท่ี 46 แสดงลวดลายมกรคายพญาลวงท่ีพบ 123

ลายเสนท่ี 47 ลายประจํายามลูกโซ หรือลายปลอบตีนชาง บริเวณโกงคิ้วใตปกนก 124

ลายเสนท่ี 48 ลายประจํายามกลีบบัว บริเวณขื่อหนาบัน 124

ลายเสนท่ี 49 ลายกานขดพันธุพฤษาท่ีพบ บรเิวณขือ่ และ แป 125

ฎ

สารบัญตาราง และ แผนที ่

ตารางท่ี 1 แสดงแผนดาํเนนิงาน 4

ตารางท่ี 2 แสดงลายสัตว 12 ราศีกับสัญลักษณท่ีใชในภาคเหนือ 36

แผนท่ี 1 แสดงตําแหนงท่ีตั้งชุมชนโบราณ จังหวัดลําปาง 47

แผนท่ี 2 แสดงวดัในพ้ืนท่ีโครงการจงัหวดัลําปาง 48

แผนท่ี 3 ผังวดัสุชาดาราม 51

บทที1่ บทนํา 1

บทท่ี 1 บทนํา

1.1ช่ือเร่ืองการวิจัย การศึกษาลวดลายประดบัหนาบัน และคนัทวย วหิารสุชาดาราม

1.2ผูทําการวิจัย นายนนทลี ธรรมลังกา รหัส 4803109

สาขาศิลป ะไทย คณะวิจิตรศิลป มหาวิทยาลัยเชียงใหม 1.3ที่มาและความสําคัญของการวิจัย

วัดพระแกวดอนเตา เปนวัดเกาแกมีประวัติความเปนมามากกวา ๕๐๐ ป เคยเปนท่ีประดิษฐาน

พระแกวมรกต จากหลักฐานทางประวัติศาสตรกลาววา พระเจาสามฝงแกนเจาเมืองเชียงใหม ไดจัดขบวน

ชางไปรับพระแกวมรกตจากเชียงราย เพ่ือจะอัญเชิญมาประดิษฐานยังนครเชียงใหม ครั้นถึงทางแยกเมือง

นครลําปาง ชางก็ต่ืนว่ิงเขาไปในนครลําปาง ในท่ีสุดพระเจาสามฝงแกนตองยินยอมใหพระแกวมรกต

ประดิษฐานอยู ณ วัดพระแกวดอนเตาเปนเวลาถึง ๓๒ ป ตอจากนั้นจึงอัญเชิญไปประดิษฐานยังเมือง

เชยีงใหม ตอมาพระเจาไชยเชษฐาซึ่งเคยมาครองเมืองเชียงใหมไดกลับไปครองเมืองหลวงพระบาง จึงได

อัญเชิญพระแกวมรกตไป และไดนําไปประดิษฐานอยูท่ีเมืองเวียงจันทน ตอเมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธ

ยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ขณะเม่ือทรงเปนเจาพระยามหากษัตริยศึก ยกทัพไปตีหัวเมืองลาวจนถึง

เวียงจันทน จึงไดอัญเชิญพระแกวมรกตจากเวียงจันทนมาประดิษฐานท่ีกรุงธนบุรี ตอมาเม่ือไดสถาปนา

กรุงเทพ ฯ เปนเมืองหลวง จึงไดอัญเชิญพระแกวมรกตมาประดิษฐานท่ีวัดพระศรีรัตนศาสดาราม จนตราบ

เทาทุกวันนี ้1

วัดสชุาดาราม ตามประวัตกิลาววา คือบริเวณท่ีต้ังบานของนางสุชาดา อุบาสิกาผูหนึ่งของวัดพระ

แกว ฯ ท่ีไดนําแตงโมลูกหนึ่งไปถวายพระเถระท่ีวัดพระแกว ฯ ครั้นผาแตงโมลูกนั้นออก ก็พบวามีมรกต

1 http://www.dhammathai.org/watthai/north/watphrakaewdontao.php

บทที1่ บทนํา 2

อยูขางใน พระเถระรูปนั้นจึงจางชางใหนํามรกตนั้นไปแกะสลักเปนพระพุทธรูป เรียกวา พระแกวดอนเตา

ตอมาไดมีผูไปฟองเจาเมืองลําปางในขณะนั้นวา พระเถระและนางสุชาดาเปนชูกัน เจาเมืองลําปางจึงใหจับ

นางสุชาดาไปประหารชีวิต สวนพระเถระองคนั้นทราบขาวก็ไดอัญเชิญพระพุทธรูปหนีไป โดยไดนําไป

ฝากไวท่ีวัดพระธาตุลําปางหลวงจนถึงปจจุบัน สวนสถานท่ีต้ังบานของนางสุชาดาก็ไดมีผูมีจิตศรัทธาใน

คุณงามความดีของนาง บริจาคเงินสรางวัดข้ึนชื่อวัดสุชาดาราม

ภายในวัดสุชาดารามนั้นยังมิวิหารเกาแก ท่ีมีการสันนิษฐาน วาสรางโดยชางชาวเชียงแสน เม่ือ

ประมาณ พ.ศ. 2360 ดวยเหตุนี้จึงไดเรียกวิหารแบบนี้วาแบบเชียงแสน อยางไรก็ตาม ยังมีนีกวิชาการ

บางสวน เชื่อวาวิหารหลังนี้อาจสรางใน พ.ศ.2400 ลงมา โดยเฉพาะอยางยิ่งในสมัยรัชกาลท่ี5 และคงสราง

ดวยฝมือชางชาวพมาในบางสวน ดวยเหตุนี้ จึงมีเจดียรูปทรงพมา ซึ่งเปนแบบแผนทางสถาปตยกรรมพมา

(ดังเชน รูปสิงห ซึ่งเปนแบบของพมา) โดยเฉพาะอยางยิ่งภายในวิหารหลังนี้ไดปรากฏลายทองเปนจํานวน

มาก1

2

นอกจากนี้ ยังมีการปนปูนประดับท่ีนาสนใจ การแกะสลักไมคันทวยท่ีงดงาม และยังไมแนชัดในเรื่อง

ของอายุเวลา ซึ่งตามตํานาน นั้นมีการสรางใน พ.ศ 2360 ก็จริง แตก็มีการบูรณะในชวงหลัง คือในป พ.ศ.

2530 ซึ่งอาจมีการเปลี่ยนแปลงเกิดข้ึนได เพราะโบสถ ท่ีอยูใกลกันก็มรการบูรณะในป พ.ศ.2465 พ.ศ.

2503 และลาสุดเม่ือ พ.ศ.25502

3

ปจจุบัน วิหารสุชาดาขาดการใชงานและเริ่มมีความทรุดโทรมอยางมาก และอาจจะมีการบูรณะ

ครั้งใหมเกิดข้ึน โครงการการศึกษาวิจัยในครั้งนี้จึงเกิดข้ึน เพ่ือเปนประโยชนในการศึกษาและอนุรักษ

ตอไป

1.4วัตถุประสงคของการวิจัย

1. เพ่ือศึกษาประวัติความเปนมาของวิหารสุชาดารามวัดพระแกวดอนเตาสุชาดาราจังหวัด

ลําปาง 2. เพ่ือศึกษาแบบแผนลวดลายประดับหนาบันวิหารสุชาดารามวัดพระแกวดอนเตาสุชาดารา

จงัหวดัลําปาง 3. เพ่ือเปนการเก็บรวบรวมขอมูล หลักฐาน ทางศิลปกรรม เพ่ือเปนประโยชนแกผูสนใจ

ศึกษาตอไป

2 นฤมล เข็มมุข . การศึกษาวิหารสุชาดาราม วัดพระแกวดอนเตาสุชาดาราม (ลําปาง).เชียงใหม:คณะวิจิตรศิลปมหาวิทยาลัยเชียงใหม

3 ชํานาญ สจัจะโชติ . ศรีวิชัย กับพระแกวมรกต . บริษัท งานดี จํากัด (ในเครือมติชน) . กรุงเทพมหานคร . กันยายน 2548

บทที1่ บทนํา 3

1.5 สมมติฐานการวิจัย

วิหารสุชาดาราม เปนวิหารท่ีมีการบันทึกไววา สรางข้ึนเม่ือ พ.ศ.2325 โดยชางชาวเชียงแสน ซึ่ง

ยังเปนคงท่ีถกเถียงกันถึงปท่ีสรางวัด และบุคคลผูกอสรางวิหารแหงนี้ ดวยรูปแบบศิลปกรรมท่ีคลายคลึง

กับงานชางเชียงแสน และงานศิลปกรรมท่ียังคงเหลือใหศึกษาอยู เชนหนาบัน ท่ีมีการบูรณะอยูตลอด

เนื่องจากเปนสวนท่ีเห็นเดนชัดท่ีสุด และคันทวยซึ่งเปนสวนท่ีอยูใตชายคาและมีการเปลี่ยนแปลงนอย

ท่ีสุดก็วาได จึงพอทําใหแนใจวาการศึกษาในครั้งนี้จะบรรลุตามวัตถุประสงค

1.6 ขอบเขตการวจัิย

ศกึษาประวัตคิวามเปนมาของวิหารสชุาดาราม และแบบแผนทางศลิปกรรม ลวดลายประดับหนา

บัน ในเขตวิหารสุชาดาราม และวัดพระแกวดอนเตาสุชาดารา จังหวัดลําปาง 1.7 ระเบียบการวจัิย

การวิจัยนี้เปนการวิจัยเชิงคุณภาพ โดยมีระเบียบการวิจัยดังนี ้1. การเก็บขอมูล - ภาคทบทวนวรรณกรรม หรือการศึกษาขอมูลจากเอกสารท่ีมีอยู เพ่ือ

รวบรวมขอมูลเรื่องราวของวัดสุชาดารามจากเอกสารตางๆ โดยเริ่มรวบรวมจากหนังสือ

วารสาร รายงานวิจัยและเอกสารท่ีเกี่ยวของตาง ๆ 2. การสํารวจขอมูลภาคสนาม เพ่ือศึกษาขอเท็จจริงจากลักษณะทางศิลปกรรม ลวดลายตางๆ

รวมถึงการสัมภาษณผูเกี่ยวของภายในพ้ืนท่ีเพ่ือนําขอมูลมาเปรียบเทียบใหเกิดขอเท็จจริง 3. การจัดระเบียบขอมูล

o นําขอมูลท่ีไดมาตรวจสอบความถูกตองและหาขอเท็จจริงของขอมูลนั้น ๆ โดยดู

จากขอมูลหลายๆ อยางประกอบกับ เชน เอกสาร รูปภาพ คําบอกเลา o นําขอมูลท่ีตรวจสอบแลวมาแยกประเภทตามหัวขอ โดยแบงเปนหัวขอดังนี ้o 1. ประวัตคิวามเปนมาแบบเอกสาร และคําบอกเลา o 2. ลวดลายบริเวณหนาบันแบงเปนสวน ๆo 3. ลวดลาย บรเิวณคันทวยแบงเปนสวน ๆ

4. การวิเคราะหขอมูล ทําโดยการนําขอมูลมาวิเคราะหและตีความในเชิงประวัติศาสตรศิลปะ

โดยอาศัยแนวทางศิลปะมาเปนสวนประกอบในการอธิบาย เพ่ือใหไดขอเท็จจริงตาม

จุดประสงค 5. สรุปผลการวิจัย 6. สงรายงานผลการวิจัย

บทที1่ บทนํา 4

1.8 แผนการดาํเนนิงาน ตารางแสดงแผนการดําเนินงาน

แผนการดําเนินงาน ระยะเวลาในการดําเนินงาน

กําหนดหัวขอการวิจัย เสนอโครงรางการวจิยั การเกบ็ขอมูลภาคเอกสาร การเกบ็ขอมูลภาคสนาม จัดลําดับขอมูล การวิเคราะหขอมูล สรุปและเขียนรายงาน นาํเสนอผลงาน

มิถุนายน 2551

กรกฎาคม 2551

กรกฎาคม- กันยายน 2551 กรกฎาคม- กันยายน 2551 กันยายน 2551 กันยายน 2551 กันยายน- ตลุาคม 2551 ตลุาคม 2551

ตารางที ่1 แสดงแผนดําเนินงาน

1.9 อุปกรณและเคร่ืองมือที่ใชในการวิจัย

กลองถายภาพ อุปกรณเครื่องเขียน คอมพิวเตอร พาหนะ เปนตน 1.10 งบประมาณของโครงการ

คายานพาหนะ 1,500 บาท คาพิมพรายงาน 1,000 บาท

คาเขาเลม 500 บาท รวมเปนเงนิท้ังสิน้ 3,000 บาท

1.11 ผลที่คาดวาจะไดรับ

1 .ไดทราบขอมูลท่ีแทจิรงเกี่ยวกับประวัติความเปนมาและอายุเวลาท่ีแทจิรงขอวิหารสุชาดา 2 .ไดทราบถึงแบบแผนทางศิลปกรรมท่ีแทจริงของลวดลายปูนปนหนาบันและคันทวยของวิหารสุชาดา 3.ไดทราบอายุเวลาท่ีแทจิรงของลวดลายปูนปนหนาบันและคันทวยของวิหารสุชาดา 4 .ขอมูลนี้จะไดเปนประโยชนแกผูท่ีสนใจตอไป

บทท่ี2

การคนควาภาคเอกสารและวรรณกรรม

ท่ีเกี่ยวของกับการศึกษาลวดลายประดับหนาบันและคันทวย วิหารสุชาดาราม

ประวัติวัดพระแกวดอนเตาสุชาดาราม0

1

วัดพระแกวดอนเตา เปนวัดท่ีเกาแกและสําคัญอีกแหงหนึ่งของจังหวัดลําปาง ตั้งอยูเลขท่ี ๕๑๙ บาน

เวียงเหนือ ถนนพระแกว ตําบลเวียงเหนือ อําเภอเมือง จังหวัดลําปาง โดยตั้งอยูบนฝงแมน้ําวัง ตรงขามกับ

ศาลากลางจงัหวดั และอยูหางจากศาลากลางจงัหวดัประมาณ ๒ กิโลเมตร ท่ีดินตั้งวัด มีเนื้อท่ี ๕๑ ไร ๒ งาน

๖๑ ตารางวา และเขตธรณีสงฆมีเนื้อท่ีประมาณ ๒๖ ไร ปจจุบันสังกัดคณะสงฆมหานิกาย

วัดพระแกวดอนเตาหรือวัดพระแกวดอนเตาสุชาดารามสรางขึ้นเม่ือ พ . ศ . ๑๒๒๓ ในสมัยของพระเจา

อนันตยศ ( บางตาํนานกลาววาสรางเม่ือ พ . ศ . ๑๒๓๓ ) ราชโอรสองคท่ี ของพระนางจามเทวี เดิมวัดนี้ช่ือ

วา “ วัดพระแกวดอนเตา ” เรียกส้ัน ๆ วา “ วัดพระแกว ” ตอมากรมการศาสนา กระทรวงศึกษาธิการ

ประกาศรวมวัดพระแกวคอนเตากับวัดสุชาดาเขาดวยกัน เม่ือวันท่ี ๖ สิงหาคม พ . ศ . ๒๕๒๗ วัดพระแกว

ดอนเตาไดรบัประราชทานวสุิงคามสีมากวาง ๔๐ เมตร ยาว ๘๐ เมตร นอกจากนี้วัดพระแกวดอนเตายัง

ไดรบัการสถาปนาใหเปนพระอารามหลวงช้ันตร ีชนดิสามัญ เม่ือวันท่ี ๑๗ มีนาคม พ . ศ . ๒๕๓๐

ตํานานของวัดพระแกวดอนเตาซ่ึงปรากฏในตํานานพ้ืนเมือง สรุปความไดวาเม่ือครั้งพุทธกาล พระพุทธองค

ไดเสด็จมายังมอนดอนเตาพรอมกับพระภิกษุสงฆท้ังหลาย และทรงพบกับเหลายักษ รวมถึงคนอันธพาลซ่ึง

อาศัยอยูท่ีทอนดอนเตาแหงนั้น พุทธองคจึงเนรมิตใหฝนหาใหญตกลงมาอยางหนัก เพ่ือส่ังสอนคนเหลานั้น

ใหมสัีมมาคารวะ และลดทิฐิมานะลงพรอมกับทรงแสดงธรรมอนุปุพพิกาและธัมมจักกัปปวัตนสูตรใหคน

เหลานั้นฟง หลังจากท่ีการแสดงธรรมจบแลว ปรากฏวามีผูฟงบางคนถึงกบับรรลุโสดาบัน สกทิาคามีและ

อรหันตตามบุญวาสนาของตน พระพุทธเจาจึงตรัสวา ตอไปมวนดอนเตาแหงนี้จะเปนสถานท่ีประเสริฐ

เนือ่งจากพระพุทธเจานามวา “ กกุสันธะ ” ไดนาํเอาพระเกศธาตจุาํนวน ๘ เสนมาบรรจุไวรวมกันกับพระ

เกศาธาตขุองพระพุทธเจาโกนาคมนะ จาํนวน ๑๖ เสนพระเกศาของพระพุทธเจากสัสปะ จาํนวน ๓๒ เสน

และพระเกศาธาตขุองพระพุทธเจาโคตมะ จํานวน ๑๖ เสน และพระเกศาธาตขุองพระพุทธเจาโคตมะ (

1 http://lanna.mju.ac.th/lannatemple_lampang_detail.php?recordID=2

พระพุทธเจาองคปจจุบันอีก ๑๐๘ เสน เหลาพระภิกษุ เทวดา คนธรรพ ยักษ ตลอดจนมนุษยท้ังหลาย จึงรับ

เอาพระเกศาจาํนวน ๑๐๘ เสน เหลาพระภกิษ ุเทวดา คนธรรพ ยกัษ ตลอดจนมนุษยท้ังหลาย จึงรับเอาพระ

เกศาจํานวน ๑๐๘ เสนของพระพุทธองคบรรจุผอบทองคําหนักแสนคําแลวพระอินทรไดเนรมิตสถานท่ีแหง

นั้นใหเปนรูลึกลงไป เพ่ือบรรจพุระเกศาธาตขุองพระพุทธเจาลงไปพรอมกบัของมีคาตาง ๆลงไป ในครั้งนั้น

พระพุทธองคทรงพยากรณไววาตอไปสถานท่ีแหงนี้จะเปนท่ีประดิษฐานของพระธาตุมะแกว ( ไต ) และ

หัวใจของพระองคอีกท้ังเปนสถานท่ีอันเจริญรุงเรืองสืบไป

ตอมาหลังจากท่ีพระพุทธศาสนาลางไปได ๕๐๐ ป คนท้ังหลายพากนัหางเหินจากศีลธรรม บานเมืองจงึเกดิ

ทุพภกิขภยั ขาวยากหมากแพง ตอมาอีก ๑๐๐ ป พระญาชุมพูจิตตะเจาผูครองนครลําปาง ไดกอสรางพระ

บรมธาตุใหมีขนาดใหญกวาเดิม คือมีธาตุกวาง ๑๓ วา สูง ๒๕ วา พรอมกบัทําการกอสรางวหิารและพระ

พุทธไสยยาสนขึ้นในคราวเดียวกันนั้น บานเมืองจึงเจริญรุงเรืองขึ้นมาอีกครั้งหนึ่ง และเม่ือพุทธศาสนาลวง

ไปได ๑ , ๐๐๐ กวาป “ เมืองกุกุตตรนคร ” ( ช่ือเดมิของเมืองลําปาง ) ไดมีพระมหาเถระรูปหนึ่งซ่ึงจําพรรษา

อยูท่ีวัดนี ้มีความประสงคจะสรางพระพุทธรูปไวสักการะบูชาแตหาวัสดุท่ีดีเยี่ยมยังไมได จนกระท่ังมี

อุบาสิกาช่ือนางสุชาดา นําแตงโมลูกใหญผิดปกติจากไรของตนมาถวายแดพระมหาเถระ เม่ือพระมหาเถระ

ผาแตงโมออกมาก็พบวามีแกวมรกตอยูภายใน ทานจึงไดนําแกวมรกตนั้นไปสลักเปนพระพุทธรูปโดยไดรับ

ความชวยเหลือจากพระอินทร ซ่ึงแปลงองคลงมาเนรมิตพระพุทธรูปแกวมรกตองคนั้นใหมีพระพุทธ

ลักษณะท่ีงดงามเปนพิเศษ

ตอมาเหลาเสนาอํามาตยเกดิความอิจฉานางสุชาดาและมหาเถระ พวกเขาจงึพากนัไปฟองเจาเมืองวานาง

สุชาดาและพระมหาเถระเปนชูกัน เจาเมืองซ่ึงเปนคนหูเบา ไมทันไดสอบสวนก็ส่ังใหจับนางสุชาดาไป

ประหารชีวิต แตกอนท่ีเพชฌฆาตจะลงดาบ นางสุชาดาไดอธิษฐานวาหากนางไมผิดขออยาใหเลือดตกถึงดนิ

เลย และทันทีท่ีเพชฆาตลงดาบตัดคอนาง ปรากฏวาเลือดไดพุงหายไปบนทองฟาอันเปนส่ิงพิสูจนความ

บริสุทธ์ิของนาง ผูมีจิตศรัทธาในคุณความดีของนางสุชาดา จึงไดรวมกันสรางวัดขึ้นและเรียกวา “ วดัสุชาดา

” ซ่ึงตั้งอยูทางตอนใตของวัดพระแกวดอนเตา นอกจากนี้ยังมีการสรางวัดขึ้นมาอีกวัดหนึ่งพรอมกัน และ

เรียกวา “ วัดนางเหลียว ” เนื่องจากนางสุชาดาไดเหลียวมาดูวัดพระแกวเปนการไวอาลัยครั้งสุดทาย สําหรับ

ประตูท่ีเพชฌฆาตนํานางสุชาดาออกไปประหาร ก็มีช่ือเรียกวา “ ประตทูานาง ” ชาวบานถือกันวาหากผูใด

ตายจะไมนําออกประตูนี ้

อนึ่ง ฝงแมน้ําวังท่ีนางสุชาดาถูกนําไปประหารนั้นเรียกวา “ วังยาเฒา ” เม่ือถึงเทศกาลสงกรานตจะมี

ชาวบานไปกอพระเจดียทรายอุทิศสวนกุศลใหนางเสมอ ภายหลังเม่ือพระมหาเถระทราบขาวนางสุชาดาถูก

ประหารชีวิต ทานจึงไดอัญเชิญพระแกวมรกตไปฝากไวท่ีวัดพระธาตุลําปางหลวง อําเภอเกาะคา จนถึง

ปจจุบัน

นับแตนั้นเปนตนมา บานเมืองกุกุตตรนครไดเกิดอาเพศขึ้น คือนอกจากจะมีศึกสงครามแลว เศรษฐกิจยังตก

อยูในสภาพขาวยากหมากแพงอีกดวย ชาวเมืองจึงละท้ิงบานเรือนหนีไปอยูตามปาดง วัดพระแกวดอนเตาได

กลายเปนวดัรางและทรมุโทรมไปตามกาลเวลา เหลาเทวดาจึงบันดาลใหผูมีบุญบารมีมาอยูอาศัย ณ เมือง

กุกตตรนคร เพ่ือทําการบูรณปฏิสังขรณวัดพระบรมธาตุดอนเตาใหเจริญรุงเรืองสืบมา เจาผูครองนครเห็นวา

บานเมืองเจริญขึ้นมาได ก็เนื่องจากมีวัดวาอารามท่ีอบรมจิตใจ พระองคจงึอาราธนาพระสงฆจากทุกอาราม

ในเมืองมาทําการอบรมสมโภชองคพระบรมธาตดุอนเตาในวนัเพ็ญ ขึ้น ๑๕ ค่ํา เดือน ๘ เหนอื ของทุก ๆ ป

จนเปนประเพณีสืบตอมาถึงปจจุบัน

วิหารลานนา

ความหมายของวิหาร1

2

วิหารเปนคําศัพทภาษาบาลี มีความหมายวา การพักผอน การเท่ียว และหมายถึงท่ีอยู ท่ีอาศัยของ

พระสงฆ ท่ีประดิษฐานพระพุทธรูปคูกับโบสถ การเปนอยูหรือการดํารงชัวิต หรือหมายถึงความเปนไป มี

การเปล่ียนอิริยาบถ เปนตน

จากความหมายท่ีมีความแตกตางกันนั้น สามารถบอกถึงคุณลักษณะพิเศษท่ีแสดงถึงความแตกตาง

ในเรือ่งของการใชคาํวา วิหาร ท่ีมีความแตกตางกันท้ังในลักษณะของ ส่ิงกอสราง และการกระทําท่ีแสดงถงึ

กิริยาตางๆ กลาวคือ วิหารเปนท้ังตัวงานสถาปตยกรรมท่ีมีการกอสรางมานานนับแตสมัยพุทธกาล หากแต

วาเปนไปในลักษณธของกุฏิท่ีประทับของพระพทธเจาหรือพระภิกษุสงฆ การเปนท่ีพํานักนั้น ก็เพ่ือเปล่ียน

อิริยาบถ อันเปนเรื่องของกิริยานั่นเอง

ในสมัยตอมาความหมายของวิหารก็ไดแปรเปล่ียนไปในความหมายเดียว คือ ตัวงานสถาปตยกรรม

ท่ีแสดงถึงอาคารท่ีมีหนาท่ีในการประดิษฐานพระพุทธรูปคูกับอุโบสถ บอยครั้งมักสรางใหมีขนาดท่ีใหญ

กวาอุโบสถ ดวยมีวัตถุประสงคจะใหเปนท่ีประชุมของคนจํานวนมากเพ่ือทําพิธีกรรมบางอยางสะดวก ท้ังนี้

ในความหมายท่ีแสดงถึงกิริยาตางๆ นั้น ก็ยังมีควบคูอยูกับงานสถาปตยกรรมเสมอมา ท้ังนี้ในการศึกษาครั้ง

นี้มุงเนนในเรื่องของวิหารท่ีเปนงานสถาปตยกรรมเปนหลัก

2 วรลัญจก บุณยสุรัตน, การศึกษารปูแบบวิหารทรงปราสาทในเขตภาคเหนือ (เชียงใหม : คณะวิจิตรศิลป มหาวิทยาลัยเชียงใหม,

2542) หนา 5

มูลเหตุแหงการสรางวิหาร2

3

เดิมนั้นในระยะแรกเริ่มของพระพุทธศาสนายังไมมีการสรางวิหาร ส่ิงกอสราง หรือแมแตรูปเคารพ

อยางเปนกิจจะลักษณะเชนปจจุบัน ท้ังนี้พุทธศาสนาเนนเพียงเรื่องของหลักธรรมและการปฏิบัติตามพรพ

พุทธวัจนะของพระพุทธองคเทานั้น ดังจะเห็นจากการแสดงธรรมของพระพุทธองค ท่ีทรงใชส่ิงแวดลอม

ทางธรรมชาตเิปนหลัก ไมวาจะเปนอาณาบรเิวณของปาหรอืสวนตางๆ ไมเพียงแตเรือ่งของการเผยแพร

ศาสนาเทานั้น แมแตสถานท่ีพํานักของพระภิกษุสงฆ หรืออองคปจเจกพุทธเจา ตางก็อาศัยพ่ึงพิงธรรมชาติ

แทบท้ังส้ิน อาทิเชน ตองพํานักอยูตามปา โคนไม หลืบถํ้าและลอมฟาง หรือแมแตภูเขา ซอกเขา ดังปรากฏ

ในเอกสารโบราณวา

“....พระปจเจกพุทธเจาเหลานั้น เท่ียวบิณฑบาตรในท่ีตามความผาสุข ทําภภัตรกิจเสร็จแลว มา

กระทําภูเขานั้นใหเปน 2 สวน ราวกับเปดประตูบานคูขนาดหนักในหองพระเจดีย เขาไปขางใน นฤมิตรท่ี

พักกลางคืนและท่ีพักกลางวันอยูในภูเขานั้น......”

ตราบจนเกิดมีเหตุแหงการสรางวิหารขึ้นมาในสมัยตอมา เนื่องดวยการท่ีทาน อนาบิณฑิกะเศรษฐ ีคหบดี

ชาวกรุงราชคฤหคนหนึ่งเห็นกิจวัตรของเหลาภิกษุสงฆเปนท่ีนาเล่ือมใส ท่ีเพลาเชาพระภิกษุและพระปจเจก

พุทธเจาก็ออกจากท่ีพํานักแหงตน สํารวมกิริยาบถ ออกบิณฑบาต กระทําเชนนี้เปนกิจวัตร คหบดีคนนั้นเกิด

ความเล่ือมใสศรทัธา มีความปราถนาท่ีจะสรางสถานท่ีพาํนกั เพ่ือรองรบัสภาพการดาํรงอยูของเหลาภกิษุ

ท้ังหลายท่ีคอนขางลําบาก บางครั้งตองผจญกับสัตวรายหรือธรรมชาติตางๆ จึงมาถามเหลาภิกษุสงฆ หากแต

ไดรับคําตอบวายังไมเคยมีพระพุทธานุญาตไว จึงขอใหเหลาภิกษุไปกราบทูลขออนุญาตตอองคสมเด็จพระ

สัมมาสัมพุทธเจา ซ่ึงพระพุทธองคไดทรงอนุญาตวา

“...ดูราภิกษุท้ังหลาย เสนาสนะเปนท่ีเรนอยู มี 5 ประการ คอื

วหิาร 1 (วหิารํ)

3 วรลัญจก บุณยสุรัตน, เรื่องเดิม ,หนา 6-8

พะเพิง 1 (อฒโยคํ)

ปราสาท 1 (ปาสาทํ)

ทิมแถว 1 (หมมิยํ)

คหูา 1 (คหนตํ)ิ... ”

ท้ังนี้เพ่ือใหเหมาะสมกับสภาพการณตางๆ ไมวาจะเปนภูมิประเทศ ภูมิอากาศหรือปจจัยดานอ่ืนๆ เพราะ

เสนาสนะท้ัง 5 อยางนี้มีความแตกตางกันไป คือ

วหิาร เปนอาคารท่ีมปีกหลังคาลาดลงไป 2 ขางสองปก

พะเพิง เปนอาคารเรอืนมุงท่ีมปีกนกแถบเดยีว ท่ีรูจกัโดยท่ัวไปวาเพิง

ปราสาท เปนอาคารท่ีสรางมากกวา 1 ช้ันขึ้นไป

ทิมแถว เปนอาคารท่ีมหีลังคาตดั มีลานใหพระจนัทรสองได

คหูา เปนถํ้า อาจสรางดวยอิฐหรอืเปนถํ้าตามธรรมชาติ

ในการขออนุมัติครั้งนั้น คหบดีไดสรางวิหาร 60 หลัง และในการถวายนั้น สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจาทรง

เสด็จมาเปนประธาน และพระพุทธองคทรงตรัสอนุโมทนาเสนาสนะทานครั้งนี้วา เปน ทานอันประเสริฐ ดัง

มีเนื้อความวา

“...เสนาสนะ ยอมปองกันรอนหนาว ตลอดถึงภัยพาลมฤค อสรพิษและเหลือบยุง บุงรานริ้น

ท้ังหลาย ถึงสายฝนสาดคราท่ีสริฤดูก็กันได ตอไปถึงแดดกลา ลมกลา บรรดาท่ีจะเกิดท่ี วิหารทานนี้ สมเด็จ

พระพุทธเจาท้ังหลายทรงสรรเสริญวาเปนทานอันเลิศ เพ่ือใหเปนท่ีล้ีภัย เพ่ือใหไดความสุข เพ่ือบําเพ็ญญาณ

เพ่ือจําเริญวิปสสนาของภิกษุสงฆ...

...เหตุนั้นแทจริง บัณฑิตสาธุชน เม่ือเห็นประโยชนตนจึงสรางเถิด วิหารท้ังหลายอยางรื่นรมย ให

ภิกษุพหูสูตรท้ังหลายไดอาศัยวิหารเหลานั้น แลพึงถวายของขบ ฉัน ขาว น้ํา ผา แลท่ีนั่งนอนแกพหูสูตร

ท้ังหลายนั้นดวยน้ําใจผองใส ศรัทธาในพหูสูตรผูปฏิบัติซ่ือตรงท้ังหลาย

...พหูสูตรท้ังหลายเหลานั้นยอมจะสําแดงธรรมแกบุคคลนั้นเพ่ือไดบรรเทาทุกขดวยประ-การท้ัง

มวล นรชนผูนั้นไดรูธรรมใดก็อาจเปนไปเพ่ือหาอาสวะมิได คือ พระนพิพานในชาตินี้..”

จากขอความดงักลาว แสดงใหเห็นถึงการสรรเสรญิของพระพุทธองคในการใหเสนาสนะทานวา

เปนทานอันประเสริฐเพ่ือใหพระภิกษุสงฆไดใชเปนสถานท่ีบําเพ็ญญาณ และอานิสงสนี้อันอาจเปนเหตุใหผู

ถวายไดถึงนิพพานในชาตินี้ได จึงเปนเหตุหนึ่งท่ีทําใหเกิดความนิยมท่ีจะสรางเสนาสนะทานกันในหมู

พุทธศาสนิกชนท่ัวไปในเวลาตอมา ดังเชนในสมัยของพระเจาอโศกท่ีทรงเผยแพรพระพุทธศาสนาไปยัง

ดินแดนอ่ืนๆ ดังมีการกลาวไวในคัมภีรมูลศาสนาท่ีวา พระเจาอโศกทรงสรางอารามท่ีมีช่ือวา อโศการาม

เพ่ือใหเปนท่ีพํานักของพระภิกษุสงฆ 600,000 องค และมีประสงคท่ีจะบูชาพระพระธรรมขันธของพระ

พุทธองคท่ีมีถึง 84,000 พระธรรมขันธ ดังมีความวา

“.....มหาเถรถวายพรวา พระธรรมท้ังหลายอันพระพุทธเจาเทศนาไวนั้นมีถึง 84,000 พระธรรมขันธ

พระองคทรงเล่ือมใสยิ่งนัก มีพระทัยปรารถนาจะบูชาพระธรรมขันธแตละอันๆ นั้น ดวยการสรางวิหารหลัง

หนึ่งๆ ในพระนครท้ังหลาย 84,000 เมืองในชมพูทวีปท่ัวไป และใหกอพระเจดีย 84,000 องคอีกดวย ใชเวลา

6 ป มหาวหิารท้ังหลาย 84,000 เมืองจงึสรางเสรจ็ พระมหาโมคคลีจงึทําปาฏิหารยไขโลก (เปดโลก) ใหพระ

เจาอโศกไดเห็น พระเจาอโศกมีพระทัยเต็มไปดวยความปติมิไดขาดแทจริง ทรงคํานึงวาเราไดยินมา ปจจัย

ทานแหงกูครั้งนี้เปนมหาทานอันใหญในการยกยอพระศาสนาพระพุทธเจาดวยไทยธรรมโดยแท.......”

และสันนิษฐานวาหลังจากการสรางวิหารของพระเจาอโศกในครั้งนั้นเปนตนมาท้ังในอินเดียและใน

ดนิแดนท่ีพระองคใหไปเผยแพรพระพุทธศาสนา ไดเกดิความนยิมในการสรางวหิารกนัตอมา ดงัปรากฏ

หลักฐานการใชคําวาวิหารในตราประทับดินเผาท่ีพบยังเมืองปปราวาห ประเทศอินเดีย เปนจารึกอักษร

พราหมี อายุราวคริสตศตวรรษท่ี 1-2 (พุทธศตวรรษท่ี 5-6 ) มีความวา

“โอมเทวบุตร วิหาร กบิลวัสดุสะ ภิกขุสังฆัสสะ”

อันแปลความหมายไดวา ท่ีนี่เปนวิหารของพระภิกษุสงฆของกบิลพัสดุ ยอมแสดงใหเห็นถึงการสรางวิหาร

สําหรับกิจกรรมของพระภิกษุสงฆในพุทธศาสนาในเวลาตอมา ซ่ึงลักษณะของวิหารยอมมีความแตกตาง

ตามพ้ืนท่ีและยุคสมัยตอไป

ลักษณะของวิหารสมัยโบราณ3

4

สมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชิญาณวโรรส ทรงมีดํารัสไวในพระนิพนธพุทธประวัติเลม 2

วามีลักษณะดังนี ้

วิหาร เปนอาคารท่ีสรางโดยมีหลังคา 2 ปก หรอืหลังคาท่ีลาดลงไป 2 ขาง อีกนัยหนึ่งคือหลังคาท่ีมี

สันหลังคาหรอือกไก หลังคาสองปกอาจจะเปน “หลังคาทรงมนลิา” (Gable roof) โยมีหนาจั่วหัวทายหลังคา

ก็ได หรือจะไมมีหนาจั่วแตเปนทรงปนหยา (Hip roof) ก็ได หรือผสมกันท้ัง “ทรงปนหยากับมนิลา” จะเปน

ทรงปรามิดก็ได ทรงปรามิดคือทรงปนหยาท่ีไมมีอกไก แตมียอดแหลมแทนก็จัดเปนอาคารสองปกเชนกัน

หากแตจะพบวิหารในหลายลักษณะตามความหมายท่ีกลาวมาขางตน เชน

1. เปนเจติยวิหาร เปนวิหารรุนแรกท่ีมีการสรางขึ้น พบในอินเดีย ลักษณะวิหารมีรูปแบบแปลกไป

จากวิหารปจจุบันมาก กลาวคือมีการรวมเจดียและวิหารอยูดวยกันโดยการสรางเปนหองวิหาร แตภายใน

ประดิษฐานพระเจดียไว ดังปรากฏท่ีเจติยวิหารถํ้าภาชา ถํ้าอชันตาประเทศอินเดีย

2. เปนกุฏีสงฆ ดังปรากฏหลักฐานในคัมภีรตางๆ กลาวถึงการใชคําวาวิหารเปนกุฏีท่ีประทับของ

พระพุทธองค คือ คันธกุฏี แตมิไดแสดงลักษณะไว

ลักษณะของวิหารลานนา 4

5

จากการศึกษาเรือ่งแบบแผนทางศิลปกรรมของวหิารพ้ืนเมืองลานนาระหวางพุทธศตวรรษท่ี 20-24

ของวิหารลานนาของอาจารยวรลัญจก บุณยสุรัตน ทําใหทราบวาวิหารในดินแดนลานนาสามารถแบง

รปูแบบตามลักษณะวหิารออกเปน 2 รปูแบบ คอื

1. วิหารแบบเปด หรือท่ีรูจักวา วิหารโถง วิหารปวย และวิหารไมมีปางเอก ท้ังนี้ รูปแบบของวิหาร

ชนิดนี้คือ วิหารท่ีมีการสรางดวยเครื่องไมท้ังหลัง มีโครงสรางหลังคาท่ีเรียกวา “ขือ่มาตางไหม” วหิาร

รูปแบบนี้มักมีรูปรางขนาดเล็ก ไมนิยมสรางผนัง (หรือท่ีภาษาพ้ืนเมืองเรียกวา ปางเอก) จากพ้ืนวิหารขึ้นไป

ยกเวนทางดานสกัดทิศตะวันตกหรือดานหลังเพียงดานเดียว ผนังท่ีใชท้ัง 3 ดาน เปนผนังลอยท่ีสรางใน

ตําแหนงสวนบนของเสาลงมาเพียงครึ่งเสา ซ่ึงเปนลักษณะพิเศษท่ีพบในภูมิภาคนี้ ลักษณะวิหารโดยรวม

4 วรลัญจก บุณยสุรัตน, เรื่องเดิม ,หนา 8-9

5 วรลัญจก บุณยสุรัตน, เรื่องเดิม ,หนา 9-11

ประกอบดวยเสา หลังคา พ้ืน รวมท้ังสวนประดับตกแตงตางๆ รูปรางและโครงสรางโดยท่ัวไป มีระบบ

เดียวกันกับวิหารท่ีมีการสรางผนัง จะแตกตางกันในการท้ิงชายคาต่ํากวาวิหารปกติ ท้ังนี้เพ่ือปองกันแสงแดด

และฝนท่ีจะสาดเขามาในวิหาร วิหารโถงนี้ยัง

คงพบเห็นไดท่ีจงัหวดัลําปางเชนท่ีวหิารหลวง วหิารน้าํแตม วดัพระธาตลํุาปางหลวง วหิารจามเทว ี

ปงยางคก เปนตน ลักษณะพิเศษของวิหารลานนา คือมีการทําผังพ้ืนในลักษณะการยกเก็จ (ซด) ออกมาจาก

หองประธาน ท่ีประดิษฐานพระประธาน โดยการหองท่ียกเก็จนี้จะมีขนาดเล็กกวาหองประธาน โดยมักมี

การยกเกจ็ออกทางดานหนา 2 หองหรอื 2 ซด ดานหลัง 1 หอง หรอื 1 ซด ซ่ึงการยกเก็จนี้จะสัมพันธกับการ

ลดขนาดและการลดชั้นของหลังคาดวย

ภาพลายเสนท่ี 1 แสดงลักษณะการซอนช้ันของหลังคาท่ีเรียกวา “ซด” และหองวหิาร5

6

2. วิหารแบบปดหรือวิหารมีปางเอก เปนลักษณะวิหารท่ีมีการสรางโดยท่ัวไป และมีการพบเห็นได

อยางกวางขวางในลานนาปจจบัุน วหิารชนดินีม้กีารทําฝาผนงั (ปางเอก) จากฐานวหิารขึน้จรดโครงหลังคา

ใชผนังเปนเครื่องปดลอมรูปอากาศของส่ิงกอสราง และจากการศึกษาจะพบวามีการใชฝาผนังจากวัสดุ 2

ชนิดคือ ปูนและไม ท้ังนี้ฝาผนังท่ีเปนไมคงมีการนิยมใชกอนฝาผนังท่ีเปนปูน และ วิหารแบบปดนี้ยังมี

ลักษณะเฉพาะแตกตางกันออกไปเชน

6 วรลัญจก บุณยสุรัตน, เรื่องเดิม ,หนา 10

2.1 วิหารทรงโรง เปนวิหารท่ีไมมีการยกเก็จ มีแผนผังเปนส่ีเหล่ียมผืนผาเทานั้น และอาจจะมี

อิทธิพลจากรปูแบบทางภาคกลางขึน้มา

2.2 วิหารทรงปราสาท เปนวิหารท่ีมีลักษณะพิเศษคือเปนวิหารท่ีมีการใหความสําคัญแกท่ี

ประดษิฐานพระประธานโดยมีการสรางมณฑปปราสาทในเช่ือมมณฑปปราสาทไวทางดานหลังของตวั

วิหาร ซ่ึงการสรางวิหารในลักษณะนี้ เปนรูปแบบท่ีแตกตางไปจากวิหารแบบโถงและแบบปดธรรมดาท่ัวไป

ท้ังนี้คงมีความคิดท่ีตอเนื่องมาจากวิหารในกลุมสุโขทัยและพุกาม

จะเห็นไดวาวิหารท่ีมีการพบในลานนา มีอยูในหลายลักษณะ ท้ังนี้คงเนื่องมาจากชวงเวลาในการ

กอสรางและความนิยมในทองถ่ินท่ีเกิดขึ้น อันมีผลตอรูปแบบวิหาร

หนาบัน

ความหมายของหนาบัน

หนาบันหมายถึงดานหนา หนาเรือน หนาจั่ว ซ่ึงมีลักษณะเปนรูปสามเหล่ียมวางอยูบนเสา

รอบรบัจะพบตามอาคารบานเรอืนท่ัวไป และอาคารทางศาสนา เชน อุโบสถหอธรรม หอไตรปราสาท

ธรรมาสน (บันแถลง) ทางดานภาษามีความหมายแตกตางกนัออกไป เชน ภาษาเหนอืใชคาํวาหนาแหนบ

เปนศัพทเฉพาะของสถาปตยกรรมลานนา อันมีคามเดยีวกบัหนาบัน ของอาคารศาสนสถาน และหนาจัว่

ของอาคารบานเรอืนภาษาลาวใชคาํวา “สีหนา” โดยสรปุดานความหมายถึงดานหนาของอาคารท่ีมลัีกษณะ

เปนจั่วทรงสามเหล่ียมตามทรงของหลังคาทําหนาท่ีผนังเปนผนังหรือฝาอุดทับโครงสรางหนาจั่วทางดาน

สกดัทางหลังคา

.ประวัติความเปนมาของการสรางหนาบัน6

7

สําหรับท่ีมาของการเกิดขึ้นของหนาบัน คงเกิดขึ้นดวยอิทธิพลของความเช่ือการเลาเรื่องท่ี

ประดบัตกแตงศาสนาสถาน โดยการคนพบหลักฐานในยคุแรก ๆ จากการแกะสลักภาพนนูต่าํบนเชิงเทิน

ทางเขาโบสถสําหรบัพระเจาโฮรสัในสมัยอาณาจกัรกลาง (ประมาณ 1300 ป กอนคริสตศักราช) ในอียิปต

สําหรบัอิทธิพลในการสรางหนาบัน เพ่ือประกอบงานสถาปตยกรรมในศาสนสถานของไทยนี ้ มีท่ีมาจาก

อินเดียซ่ึงเปนจุดกําเนิดและศูนยกลางท่ีสําคัญทางพุทธศาสนาขึ้น พระพุทธเจาไดทรงเดินทางออกไปตามท่ี

ตาง ๆ และเม่ือเวลาผานไปทําใหเกิดพระสงฆขึ้นเปนจํานวนมากในอินเดีย จึงจําเปนท่ีจะตองสรางท่ีพัก

สําหรับพระสงฆขึ้นโดยมีรูปแบบตาง ๆ กันไปไมวาเปนวิหาร กุฎิ ศาลา คูหา หรือแมกระท่ังขุดถํ้าเพ่ืออยู

อาศัยและปฏิบัติกิจทางศาสนาการทําวัด ถํ้านี้เองทําใหเกิดคานิยมท่ีจะสรางสําหรับประดิษฐาน

พระพุทธรูปบริเวณทางเขาของวิหารรวมท้ังเริ่มมีการประดิษฐลวดลายท่ีแกะสลักจากหิน เพ่ือใหประดับศา

สนสถานเกิดขึ้นแลวเม่ืออิทธิพลของพุทธศาสนาเริ่มแพรกระจายเขาสูภูมิภาคอินโดจีนไมไดเอาความคิด

ความเช่ือแบบพราหมณเขาดวย โดยจะเห็นไดชัดจากหนาบันและทับหลังของปราสาทในศิลปะแบบขอม

หนาบันและทับหลังของปราสาทในศิลปะขอมเปนอิทธิพลบท่ีสําคัญอีกสวนหนึ่งท่ีสําคัญตอการกําเนิดขึ้น

ของหนาบันในประเทศไทย โดยมีการถายทอดรูปแบบของศิลปะใหแกศิลปะยุคทวารวดีซ่ึงเปนศิลปะยุค

แรก ๆ ของไทยเนื่องดวยหนาบันและทับหลังท่ีปรากฏอยูในศิลปะของขอมสรางดวยไมทําใหสูญสลายไป

จนหมดส้ิน สําหรับหนาบันและทับหลังในศิลปะของขอมนี้เริ่มมีการสรางขึ้นในราวพุทธศตวรรษท่ี 14

โดยมีการสลักภาษาจาํลองของ ศาสนสถานจนขึน้ถึงปลายพุทธศตวรรษท่ี 15 เริ่มมีการใชลวดลายพรรณ

พฤกษา มาประดับควบคูกัน การสลักหนาบันท่ีสําคัญท่ีพบในศิลปะยุคนี้คือ หนาบันท่ีตั้งอยูท่ีปราสาทบัน

ทายศรี เกี่ยวกับเรื่องรามายณะ โดยหนาบันจะบรรยายตอนท่ีทศกัณฑกําลังชะลอเขไกรลาสโดยมีพระ

วศิวะและพระมเหสีปรางวดี ประทับอยูบนยอดเขาเบ้ืองลางเปนของบรรดาฤาษีซ่ึงไวเครา และมีรูปคน

สวมหนากากสัตวตาง ๆ กําลังหนีดวยความตื่นตระหนกสําหรับบันศิลปะแบบขอมท่ีปรากฏอยูในประเทศ

ไทยตั้งอยูท่ีปราสาทเขาพนมรุงเปนหนาบันแบบเลาเรื่อง 7

8 หนาบันดังกลาวแสดงรูปพระกฤษณะประลอง

7 อัครเดช จันทึก. การศึกษาลวดลายประดับตกแตงหนาบันของวิหารในเขต อ.แมทะ จ.ลําปาง. (การศกึษาเฉพาะเร่ือง1 สาขาศลิปะไทย คณะ

วิจิตรศิลป เชียงใหม)

8 สรัสวดี อองสกุล. ประวัติศาสตรลานนา. ( เชียงใหม:โรงพิมชางเผือก ,2539), หนา86

กําลังกับชางและราชสีหตรงกลางโดยมีรูปนาก สลักตอนปลายสุดของทอนพวงมาลัยนาคเหลานี้มีหัวเศียร

คายพวงอุปะโดยมีมกรคายท่ีคอทับหลังในปราสาทหินของขอม ท่ีจริงแลวเปนสวนหนึ่งของหนาบันดวย

คือเปรียบไดกับสวนท่ีเปนดอกคอหนาแหนบ ทับหลังช้ันประสาทหินแบบของไดสลักเรื่องราวใน

พระพุทธศาสนา คอื พระพุทธรปูนาคปรก มีหงส กางปกรอบรบัเบ้ืองไดสลักเรือ่งราวในพระพุทธศาสนา

รูปแบบของหนาบัน มี 3 ประเภทดังน้ี

1. หนาบันแบบแสดงองคประกอบทางโครงสรางมาตางไหม

หรอืโครงสรางแบบฝาตาผาท่ีมช่ืีอเรยีกทางภาษากลางหลายแบบเชน จัว่แบบ พรหมพักตร

จั่วแบบฝาระกน (เพียงเปล่ียนโครงสรางแนวตั้งใหเปนโครงสรางแนวนอน) สังเกตไดจากจะแสดง

โครงสรางการรับน้ําหนัก ใหเห็นขื่อ แบ ไมตั้งและกรอบลูกฟก อาจทําดวยไมท่ีแยกช้ินกันมาประกอบ

เปนโครงสรางท่ีทึบ ในลักษณะของขื่อรับน้ําหนักมีเสาดั้งรับซอนกัน 3 ช้ันเหนือเสาวิหารและใชชองไม

ปดชองระหวางเสาในลักษณะนี้คือโครงสรางมาตางไหม โดยมีสวนของโกงคิ้วเปนสวนถายน้ําหนักของ

แรงกดอีกครั้งหนึ่ง หนาบันในแบบนี้ถือเปนแบบเกาแกเพราะมีมาตั้งแตแรกเริ่มของวิหารลานนา

2. หนาบันประเภทกรอบหนาจ่ัว

เปนหนาบันท่ีมีลักษณะเปนหนาบันแบบท่ีมีการใชโครงสรางท่ีเรียบงายกวาแบบโครงสรางมา

ตางไหม ในหลายวหิารโครงสรางหลักของสวนหลังคาจะเปนลักษณะแบบมาตางไหม แตไดมีการเพ่ิม

หลังคาคลุมบันไดนาคหรือชานดานหนา จึงมีการทําช้ันหลังคาท่ีไมสูงนัก ในลักษณะท่ีเรียบงายไมมีการ

แสดงโครงสรางหลักใหเห็น จะปดบังโครงสรางดวยการทําลวดลายปดทับท้ังหมด ภายในกรอบหนาจั่ว

ของบาน จะไมพบการแบงชองเปนลักษณะชองลูกฟก หรือชองหนาแหนบเชนเดียวกับแบบโครงสรางมา

ตางไหม

ลวดลายท่ีพบโดยสวนมากจะอยูในลักษณะของเครือเถากานขดตาง ๆ พันธุพฤกษาประกอบ

กับลวดลายสัตว และใชเทคนิคของการแกะสลักลวดลายใน 2 ลักษณะ คอื

1. แกะสลักลวดลายอยางเต็มพ้ืนท่ีหนาจั่ว เชน หนาบันวัดดวงดี

2. แกะสลักลวดลายเปนสวนแลวจึงนําขึ้นประกอบบนผืนหนาจั่ว ในลักษณะนี้มักจะ

เปนลวดลายเครือเถากานขด และลวดลายจะมีชองไฟท่ีหางกวาการแกะสลักอยางเต็ม

พ้ืนท่ี เชน หนาบันวดัเทพาราม

ท้ังนี้ความเปล่ียนแปลงท่ีเกิดขึ้นของหนาบันนี้ อาจเกิดจากการมีการเปล่ียนแปลงการปกครอง

ทําใหเกิดเศรษฐกิจแบบทุนนิยม ปาไมท่ีเคยอุดมสมบูรณถูกตัดโคนเปนจํานวนมาก ดังนั้นตั้งแตป พ.ศ.

2434 เปนตนมา ไมสักในบริเวณเชียงใหม ลําปาง เริ่มหายากมากขึ้น สวนท่ียังเหลืออยูก็มีแตในปาลึกมาก

ซ่ึงไกลจากแมน้าํทําใหลําบากในการชักลาก 8

9 ดวยเหตุนี้วัสดุท่ีจะนํามาใชสรางวิหารจึงหายากมาก การท่ีจะ

นําไมขนาดใหญมาแกะสลักท้ังหมดจึงเปนไปไดยาก ดวยเหตุนี้รูปแบบของวิหารจึงมีการเปล่ียนแปลงไป

ดวยเชนกัน คือ จะมีลักษณะคลายทรงโรงธรรมดา จะไมนิยมทําหลังคาซอนช้ันแบบทรงดั้งเดิม

จะเปนทรงโรงยาว มีหลังคาคลุมในลักษณะธรรมดาเทานั้น ดังนั้นรูปกรอบของหนาบันจึง

เปนลักษณะกรอบหนาจั่วสามเหล่ียมธรรมดา แตยังคงรักษารูปแบบของโกงคิ้วไวดังเดิม

จากการท่ีอังกฤษควบคุมธุรกิจการทําปาไม และแสวงหาผลประโยชนจากทรัพยากรไทยอยาง

เต็มท่ี โดยท่ีเจาเมืองไมมีสิทธ์ิพิเศษใดมากนัก ประกอบกับสภาพทางสังคมและการเมืองเปล่ียนไปยังผลให

เจานายเมืองเหนอืถูกลิดรอนผลประโยชนทางเศรษฐกจิ รายไดตาง ๆ จงึลดลงตามลําดบั นบัตัง้แตป พ.ศ.

2427 ภาษีท่ีเก็บไดสวนหนึ่งตองสงใหรัฐบาลท่ัวกรุงเทพฯ และจากการแทรกแซงของตะวันตก ทําให

เจานายตองยกเลิกการผูกขาดคาทาสและสินคาตาง ๆ ในระยะเดียวกันนี้ บริษัทอังกฤษยังมีอิทธิพลทาง

การเมืองอีกดวย จากสภาวการณตาง ๆ นี ้ จงึไมเอ้ืออํานวยตอการสรางวหิารขนาดใหญขึน้มากได ยกเวน

เพียงการบูรณปฏิสังขรณเทานั้น

ในชวงนีเ้จาเมืองกไ็มสามารถดาํรงสถานภาพของการเปนองคศาสนปูถัมภกอยางเชนกบัใน

อดีตอีกตอไป เพราะมีสถานะทางการเมืองท่ีตกต่ํา 9

10 คลายขาราชการท่ีตองรบัเงินเดอืนจากรฐับาล

สวนกลางเทานัน้ รายไดท่ีเคยไดรบัตาง ๆ กล็ดลงอยางมาก

9 วรรณชลีย บุญมี. ความสัมพันธกับอังกฤษในบางลักษณะสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวการศึกษาเหมืองแร. (วิทยานิพนธ

ปริญญาตรีมหาบัณฑิต ภาควิชาประวัติศาสตร บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศรีนทรินวิโรฒ ประสานมิตร,2520), หนา154

10 เรื่องเดียวกัน.หนา152

เม่ือเจาเมืองไมสามารถดาํรงดาํรงตาํแหนงประดจุ “จักรพรรดิราช ” ตามความคดิความเช่ือ

แบบเดมิได ชาวเชียงใหมและชาวลานนา ซ่ึงขณะนัน้ไมพอใจการปกครองจากทางสวนกลางเปนทุนเดมิจงึ

หันมาใหความสําคัญกับ “พญา – ธรรม” ในลักษณะของ “ผูนาํทางศาสนา” แทนท่ีผูนาํทางการเมืองหรอื

ทางโลกคอืเปล่ียนจากผูนาํทางโลกเปนผูนาํทางธรรม หรอื ”ธรรมราชา ” ซ่ึงขณะเดียวกันนั้น “ครบูาศรี

วิชัย” (พ.ศ. 2421 – 2481) ไดแสดงการกระทําผูปกครองท่ีชอบธรรมอยางแทจรงิ ในสถานการณทาง

การเมืองท่ีอํานาจการปกครองแบบดัง้เดมิไดหายไปเกอืบหมดส้ิน ภายใตการครอบงําของสยามตัง้แต

ตอนตนของพุทธศตวรรษนี้

หนาบันประเภทกรอบหนาจั่วพิเศษ

ผูศึกษาเขาใจวาเปนลักษณะของหนาบันท่ีมีการผสมผสานระหวางหนาบันแบบโครงสราง

หนาจั่ว และรูปแบบของอาคารทรงพระยาธาตุของศิลปะพมาในสวนท่ีเปนอาคารเล็กเหนือหลังคา ท้ังนี้

เปนรูปแบบของหนาบันท่ีเกิดขึ้นในชวงยุคหลังสุด หรือเกิดพรอมกับแบบโครงสรางหนาจั่ว หากแตมีการ

นําศิลปะแบบพมามาผสมผสาน ท้ังนี้อาจจะเปนเพราะมีชาวพมาท่ีเปนคหบดีเปนเจาศรัทธาในการสราง

จากตวัแบบท่ีใชในการศึกษา 3 แบบ ลวนแลวแตมีประวัติท่ีมีชาวพมาเปนผูสรางปฏิสังขรณ

หรือมีรูปแบบสถาปตยกรรม หรือจิตรกรรมศิลปะไทยใหญหรือพมาท้ังส้ิน แมวารูปแบบของตัววิหารเดิม

จะเปนโครงสรางแบบมาตางไหม หากแตการบูรณะภายหลังจะเปนการสรางซอนทับหนาบันวหิารแบบ

โครงสรางมาตางไหมของเดมิ

ลักษณะของโครงสรางหนาจัว่พิเศษนี ้คอื โครงสรางดานบนยงัคงเปนโครงสรางหนาจัว่ แต

เปล่ียนจุดท่ีใหความสําคัญแกลวดลายท่ีบริเวณ “คอสอง ” โดยดัดแปลงสวนนี้ใหมีขนาดใหญ หากถา

เปรยีบเทียบกบัแบบโครงสรางแบบมาตางไหม ท่ีมกีารแบงแยกเปน คอสอง (คอกดี) ขือ่ตุม ทองไม แต

โครงสรางแบบนี้รวมไวเปนแผนเดียวกันและรวมหนาบันปกนกไวดวยกัน โดยไมแบงแยกสวนดวยเสา

วิหารเชนเดียวกับแบบโครงสรางมาตางไหม ในสวนของโกงคิ้ว จะรวมเปนช้ินใหญช้ินเดียวภายใตคอสอง

ขนาดใหญ ซ่ึงคลายแบบหนาบัน ช้ันลดของภาคกลางอีกดวย10

11

11

เรื่องเดียวกัน.หนา194

ประวัติความเปนมา อิทธิพล ความเช่ือและจุดหมายในการสรางลวดลายประดับตกแตง11

12

ลวดลายท่ีประดับตกแตงนั้นไดมีการคนพบและถูกนํามาใชเปนระยะเวลาอันยาวนานแลว

โดยตรงเกิดขึ้นพรอมกับการเกิดของมนุษยเลยทีเดียว แรกเริ่มคงเกิดจากการขีดเขียนบนผนังถํ้าเพ่ือบันทํา

เรือ่งราวพิธีกรรมและความเช่ือตาง ๆ รวมไปถึงการดาํรงชีวติประจาํวนั เชน การลาสัตวเปนตน การใช

ลวดลายเรขาคณิต สลักบนดินเหนียว ซ่ึงสันนิษฐานกันวาคงจะเปนตัวอักษรท่ีใชกันในสมัยนั้นดวย

สําหรบัในแองอารยธรรมแถบนีม้กีารคนพบลวดลายประดบัตกแตงในชุมชนโบราณตาง ๆ มากมาย

โดยเฉพาะการคนพบลวดลายประดับตกแตงงานสถาปตยกรรมในประเทศอียิปต ในประเทศอียิปตการใช

ลวดลายประดับตกแตงเปนเรื่องท่ีมีความสําคัญมาก ลวดลายสวนใหญจะเปนลวดลายท่ีไดมาจากธรรมชาติ

เชน ดอกไม ใบไม แลวนํามาประดิษฐใหเปนลวดลายขึ้น และลวดบางช้ินก็ใชเลาเรื่องราวเหตุการณท่ี

เกิดขึ้นในยุคนั้น ๆ ดวยเชน การใชรูปโลกและนกกําลังกางปกเปนเครื่องหมายของการพิทักษและในสมัยนี้

จะนิยมใชสีในงานตกแตงมาก สีท่ีใชโดยมากคือสีน้ําเงิน แดง เหลือง เขียว ลวดลายและการใชสีนี้ทํากัน

แบบประเพณีนิยม โดยลวดลายท่ีใชตกแตงนี้พบตั้งแตในสมัยราชอาณาจักรเกา โดยการคนพบลวดลาย

แกะสลักและเขียนสีบนฝาผนังหองเก็บศพภายในปรามิด 3 องคท่ีเมืองกิเซ ตอมาในสมัยราชอาณาจักร

กลาง มีการใชลวดลายประดับตกแตง โดยท่ัวไปแตงท่ีสําคัญคือ การคนพบสภาพสลักนูนต่ํา บนเชิงเทิน

ของโบสตแทบเขาโฮรัส สวนในสมัยราชอาณาจักรใหม ไดคนพบลวดลายตกแตงท่ีสวยงามท่ีวิหารสําหรับ

เก็บพระศพพระนางบัตเซพสุต ท่ีเมืองไดรเอลบาทรีเปนรูปสลัก 200 รูป ประดับอาการมีการเขียนสี

บรรยายซ่ึงประวัติของพระนางแบบกรีกและโรมันนั้น ไดมีการคนพบลวดลายหยักเหล่ียม รูปทรงออกโป

ทาง เรขาคณิตท่ีแหลมในซีเนี่ยนและแกะกรีก ซ่ึงอยูสมัยอารยธรรมกรีกและโรมัน ในยุคแรก ๆ ในสมัย

ตอ ๆ มาลวดลายท่ีใชกันในยุคนั้นเริ่มมีการเขียนแบบธรรมชาติ คือการนํารูปเถาไม ดอกไม แบะใบไมมา

ประดิษฐ เพ่ือประดับงานสถาปตยกรรม เชนท่ีหัวเสาของวิหารสําหรับบูชาเพทเจา แตตอมาเม่ือคติของ

ศาสนาเปล่ียนผันไปจากศิลปะเทพเจาอันฝนเฟองกลับมาสูความเปนคริสเตียนอันเปนเรื่องมนุษยธรรม

ลวดลายประดับตกแตงก็เหมือนกันมาสูจุดเริ่มตนใหม จึงเห็นไดวา ลวดลายประดับตกแตงของศิลปโรมัน

และศิลปะโกธิกเริ่มยอนสูลักษณะเรขาคณิตและแข็ง ๆ ท่ือ ๆ หลังจากนั้นจงลวดลายประดับตกแตงการ

ไปสูจุดยอดในสมัยเรเนสซองสและบารอดตอไป สําหรับในภูมิภาคอินโดจีนก็ปรากฏการใชลวดลายเพ่ือ

ตกแตงมาไมต่าํกวา 5,000 ป แลวดวยมีหลักฐานกอนประวัติศาสตรโดยการขุดคนพบศิลปวัตถุท่ีบานเชียง

ซ่ึงอยูในยุคหินใหมคาบเกี่ยวกับคาบเกี่ยวกับยุคสําริด เปนหมอดิน มีลายลักษณะตาง ๆ เชน ลายทาบเชือก

และขูดลึกลงบนผิวหมอกับลายเขียนสี เฉพาะลายเขียนสีนั้นปรากฏบนหมอบรรจุกระดูกของผูตายซ่ึงมี

ลักษณะทรงสูงซ่ึงคลายกับโกสบรรจุกระดูกของคนในสมัยตอมา ลักษณะลายเสนหมอบานเชียงเขียนดวย

เสนโคงคดไมซํ้าแบบกัน สวนใหญเปนริ้วขนานกันสีท่ีใชคือ สีดินแดง ผสมกับยางไม ซ่ึงทําใหติดทน

นาน ลายบนหมอบานเชียงพอจะจาํแนกตามลักษณะลายใหญ ๆ ได 3 ชนิด คือ ชนิดลายรูปกนหอย

หรือมัดหวายลายแบบนี้จะพบหนาตากวาลายแบบอ่ืน ชนิดท่ีสอง คือ ชนิดลายหักมุมเปนเสนแหลมบางทีก็

เดินลายเปนเสนตรง ลายชนิดนี้จะมีลักษณะเหล่ียมสันผิวกับแบบแรก แบบสุดทายคือ แบบอิสระคือเขียน

ตามใจขอบท้ังเสนตรงและเสนโคงแถมยังมีลายหยักเปนฟนปลาอีกดวย อยางไรก็ดีลักษณะสวนใหญท่ี

เห็นชัดคือแมจะเขียนลวดลายเปนเสนแบบเถาวัลยเกี่ยวพันกันคลายแบบธรรมชาติจะอิสรเสรีอยางไร ก็

ยังคงลักษณะเสนริ้วขนานกันไวใหเห็นไดทุกแหง เนื่องจากลายบานเชียงเปนผลิตผลอิสระ จึงไมซํ้าแบบ

กันมีท้ังลักษณะเสนออนหวานหรือมวนตัวคลายกอนเมฆ บางทีก็เขียนสีท้ังในอินโดนีเซีย ในจีน หรือใน

อาฟริกาก็ดี จะผิดกันก็แคตรงโครงสรางขางตัวลาย ท่ีผิดกันไปตามรสนิยมของเช้ือชาติซ่ึงลักษณะลวดลาย

ดงักลาวนีค้ดิวาคงไดรบัแรงบันดาลใจมาจากธรรมชาตติาง ๆ เชน ลายบนหิน ลายบนพืชตาง ๆ ลวดลาย

ประดับตกแตงท่ีสําคัญของภูมิภาคนี้ ยังปรากฏอยูบนหลักฐานทางประวัติศาสตรท่ีสําคัญอีกชนิดหนึ่ง คือ

กลองมโหระทึก ซ่ึงเปนกลองท่ีสรางขึน้เพ่ือใชในงานพิเศษตาง ๆ เชน ขบัไลภตูผีปศาจ หรอืขอฝน

สําหรับกลองมโหระทึกนี้ถูกคนพบในวัฒนธรรมคองซาน ซ่ึงตั้งอยูในประเทศเวียดนาม คาบเกี่ยวจนถึง

ประเทศจีนทางตอนใต ลวดลายท่ีพบบนกลองมโหระทึกนี้พอจะแบงไดเปน 4 ลักษณะใหญ ๆ คือ

.1. ลายประทับ เปนรปูคน มนษุยนก พิธีกรรม บานเรอืง สัตวตาง ๆ

.2. ลายขูดขีด เปนลายเรขาคณิต มักเปนสัญลักษณเกี่ยวกับการเพาะปลูก เชน ลาย

เปนจดุกลม ลายเสนขนาน ลายกานขด ลายวงกลมเล็ก ๆ ตอดวยเสนทแยงลาย

เมล็ดขาว (ลายเชือกถักแบบผมเปย)

3. ลายประตมิากรรมเล็ก ๆ รปูสัตวตาง ๆ หรอืพันธุพฤกษา

4. ลายเครื่องจักสาน

ลวดลายประดับตกแตงนี้ยังสามารถไดอีกท่ัวไป ภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต เชน การทํา

ลวดลายประดบัตกแตงศาสนสถานท่ีเรยีกวา จนัทิ ซ่ึงเปนอาคารทางศาสนาท่ีสรางกนับรเิวณเกาะชวา

หรือประเทศอินโดนีเซีย ในปจจุบันการสรางลวดลายประดับตกแตงจันทินี้มักจะสรางตามความหมายทาง

คติมากกวาจะคํานึง การประดับตกแตงเพียงอยางเดียวซ่ึงจะเห็นไดจากลวดลายประดับตกแตงท่ีปรากฏบท

จันทิก็กาล จันทิเซวู ฯลฯ สําหรับลวดลายประดับตกแตงท่ีปรากฏอยูบนเกาะชวานี้ อาจแบงไดเปน 4

ประเภทใหญ 1ๆ2

13

1. ภาพนนูต่าํเลาเรือ่ง เชน พุทธประวตั ิ หรอืเรือ่งราวของพระโพธิสัตว หรอืเทพเจาฮนิด ู

ซ่ึงมีความสําคัญตอศิลปะอินโดนีเซีย สวนเรื่องรามายณะ ก็ปรากฏใหเห็นเชนกันท่ีจัน

ทิปรมับะนมั

2. ภาพเทพหรอืเทวะขนาดใหญ เชน พระโพธิสัตว ทวารบาล ฯลฯ ซ่ึงมักจะแกะสลัก

ตกแตงไวระหวางเสาประดบัอาคารจนัทิ

3. ลายเกีย่วกบัพันธุพฤกษาตาง ๆ เชน ดอกบัว ตนกลัปพฤกษ หรอืมอน้าํแหงความ

สมบูรณ (ปุรณฆฎะ) ซ่ึงรับมาจากอินเดียเปนท่ีนิยมใชกันมาก

4. ลวดลายท่ีนิยมใชกันมาก เชน ลายหนากาล เกียรติมุข ผูปกครองรักษาประตูทางเขา ซ่ึง

ในศิลปะแบบชวาตะวนัออกจะมีรมิฝปากลางแตกตางไปจากศิลปะแบบชวาภาคกลาง ใน

ประเทศเขมรหรืออาณาจักรขอมในอดีตก็มีการใชลวดลายประดับตกแตงอาคาร

โบราณสถานอยางมากมายดวยการแกะสลักบนหินทรายหรืออิฐ ท่ีนํามาสรางเปน

ปราสาทโดยไดแกะลวดลายประดับตกแตง เรื่องราวจากวรรณคดี หรือประวัติของเทพ

ฮนิด ู เชน เรือ่งรามายณะ มหาภารตะ หรอืภาพพระศิวะ พระนารายณ นบัตัง้แตยคุแรก

สุดของศิลปะเขมรและพัฒนามาจากอดีตถึงพุทธศตวรรษท่ี 19 ภาพและลวดลายตกแตง

นีม้กัจดัวางไวเปนตอน ๆ ตัง้แตประตทูางเขาจนมาถึงตวัอาคาร เชน ภาพทวารบาล

หรอืสิงโตศิลาเฝาทางขา การแกะสลักลวดลายประดบัตกแตงปราสาทหินของขอมนีม้ี

ความวิจิตรพิสดาร ยิ่งใหญอลังการมากโดยเฉพาะท่ีเมืองพระนคร อันเปนท่ีตั้งของ

ปราสาทหิน นครวดั นครธม การแกะสลักภาพลวดลายท่ีปราสาทหินนครวดั นครธม

นี้ ไดแกเปนภาพสลักนูนต่ําเลาเรื่องราวทางประวัติศาตสตรในรัชสมัยของพระเจาสูรยวร

มันท่ี 2 และพระเจาชัยวรมันท่ี 7 รวมไปถึงภาพแกะสลักเทพเจาจากตาํนานบางตอน

ของฮินดู และภาพแกะสลักรูปสัตวตาง ๆ เชน หงสครุฑ รูปหงสนี้ถูกตกตางอยูท่ีลานท่ี

จะนาํไปสูปราสาทพระขรรค ณ กาํแพงธรรมเปนภาพของหงสหรอืหานท่ีกาํลังกางปก

ซ่ึงแสดงใหเห็นถึงการแกะสลักตามวรรณคด ี เรือ่ง รามยณะ ซ่ึงแสดงถึงบุษบกของทาว

กุเวรท่ีเหาะได ท่ีมักจะบรรยายวาแบกไวเหนือปกของหงสเสมอ ซ่ึงพอจะตีความไดวา

ส่ิงกอสรางท่ีมีโครงสรางเบา ท่ีสรางเหนือลายสลักรูปหงสนี้เปรียบเสมือนบุษบกนั่นเอง

สวนลวดลายการตกแตงรูปครุฑนั้น สวนใหญจะทําเปนรูปครุฑแบก สวนความหมาย

เม่ือดจูากภาพสลักนนูต่าํในชองภาพสวรรคและนรกแลว เราจะเห็นภาพของพระราชวงั

13

เรื่องเดียวกัน.หนา50-51

บนสวรรคถูกยกใหลอยสูงขึ้นโดยพญาครุฑและราชสีห อาจเปนไปไดมากทีเดียวท่ีแกะ

ภาพครุฑแบกดังกลาว เพียงเพ่ือจะช้ีใหเห็นวาพระราชวังแหงนี้ลอยอยูในสวรรค

เหมือนกบัวมิารเทพเจาบนสวรรคตามจนิตนาการ ภาพแกะสลักทางทิศตะวนัตก สลัก

แสดงภาพพระเจาสุรยวรมันท่ี 2 ประทับอยู ทามกลางขาราชสํานกั พระราชาประ

นั่งขัดสมาธิบนท่ีประทับซ่ึงประดับดวยรูปนาค ดานหลังของพระองคมีคนเชิญกลด พัด

โลกและแสดานหนามีบุคคลกําลังคุกเขา แสดงความเคารพอยู สวนภาพท่ีสําคัญอีกภาพ

หนึ่งคือภาพของขบวนแหของพระเจาสุริยวรมันท่ี 2 เสด็จออกจากเมืองโศรปุระเพ่ือไป

ตอสูกับพวกจามในเวียดนามหรือพวกมอญในแถบลุมแมน้ําเจาพระยาก็ได ในขบวนแห

ปรากฏรปูสลักกองทัพชาวสยามสวนทหารอ่ืน ๆ สวมหมวกรปูรางประหลาดมี

เครื่องประดับอยูขางบนเปนรูปหัวนก หรือหัวสัตว ทหารเหลานี้ถือหอกและโลและ

มักจะมีมีดเล็ก ๆ หอยอยูหนาคอขนานไปเปนสายสรอย เรายังไมพบสภาพสลักแสดง

บรรยากาศของครอบครวัของชาวขอมในสมัยนัน้ไดเปนอยางด ี เชน ภาพสตรกีาํลังโคง

ตัวไปยังเด็ก ๆ บางแหงก็เปนรูปผูชายกําลังใหลูกชายเกาะอยูบนหลัง สําหรับการทํา

ลวดลายประดับตกแตงงานสถาปตยกรรมในพมานั้นมักนิยมตกแตงดวยงานปูนปน

แกะสลัก แตจะตองตกแตงในขอบเขตท่ีจํากัด สวนอาคารไมแบบศิลปมัณฑเลยนั้นจะ

เนนการประดับตกแตงดวยการแกะไมการฉลุโลหะเชน การแกะสลักลวดลายภาพรูป

เวสสันดรชาดก รูปสลักพระโลกนาถใชเทาตีฉิ่งประดับวิหารเวสสันดรซ่ึงเปนวิหารท่ี

แกะสลักลวดลายท้ังหลังโดยเฉพาะท่ีนี่ยังพบการแกะสลักลวดลายประดับวิหารพมาใน

ประเทศไทย เชน ท่ีซุมบันไดทางขึ้นวิหารวัดศรีชุม จ. ลําปาง และยงัไดพบลวดลายปูน

ปนท่ีเจดียติโลมินโล ซ่ึงเปนเจดียสรางขึ้นในสมัยพระเจานันตวงมะยะ เปนลวดลายปูน

ปนเปนลายเกียรติมุขหรือหนากากลายมังกรคาย ลายเครือเถา เปนตน ทําเปนหินทราย

เครือสีฟา สวนภาพแกะสลักท่ีไดเช่ือวางดงามท่ีสุดตั้งอยูท่ีพระธาตุมุเตา เปนภาพสลัก

หินเรือ่งพุทธประวตั ิ เชน ภาพพระนางศิรมิหามายา เสดจ็จากกรงุกบิลพัสดุไปยงักรงุ

เทวทหะ ภาพพระนางสิริมหามายายืนทาตรีภังค พระหัตถหนึ่งเหนี่ยวกิ่งสาละ อีกขาง

หนึ่งพระนางปชาบดีประคองพระโพธิสัตวประสูติออกทางสีขาง

ลวดลายท่ีใชประดับตกแตงในประเทศไทย13

14

14

เสนอ นิสเดช. เรือนไทยโบราณทางภาคเหนอื.หนา173-174

ลวดลายท่ีใชตกแตงในงานสถาปตยกรรมของไทยเปนศิลปะเกาแกมีมานาน ตั้งแตเริ่ม

ประวัติศาสตรชาติไทย ซ่ึงระยะเวลาเปนตัวแปรท่ีสําคัญทําใหเกิดการวิวัฒนาการขึ้นของลวดลายไทยความ

เปนมาของการเกิดขึ้นของลายไทยนั้น อาจจะเปนอิทธิพลของอินเดียท่ีเขามากับลัทธิศาสนา และ

วัฒนธรรมท่ีรุงเรืองกวาอันนับไดวาเปนสายตรง เพราะบรรดาประเทศในเอเชียอาคเนย ลวนไดรับมรดก

ทางวัฒนธรรมจากอินเดียท้ังส้ิน ไมวาจะเปนไทย เขมร พมา จาม และอินโดนีเซีย มูลเหตุท่ีสําคัญอีก

ประการหนึ่งท่ีมีผลตอลักษณะลวดลายท่ีใชในงานสถาปตยกรรมไทย คือ การเขามาของอิทธิพลของ

ประเทศเพ่ือนบานท่ีมคีวามเจรญิรุงเรอืงมากกวา เชน อิทธิพลจากอาณาจกัรนครหลวงของขอม อิทธิพล

จากอาณาจกัรพุกามของพมา ซ่ึงลวดลายไทยไดววิฒันาการตัง้แตทวารวด ี สุโขทัย อยธุยาและ

รัตนโกสินทร จนสูจุดสมบูรณจนกลายเปนเอกลักษณของชาติ

ลักษณะอิทธิพลของลวดลายอินเดีย จะปรากฏอิทธิพลอยางรุนแรงในสมัยศิลปะทวารวดี

รวมท้ังฟูนันดวย ลวดลายท่ีเห็นไดชัดท่ีปรากฏในศิลปะแบบนี้ คือลายผักกูด คือมีแกนกางเปนลายเปน

แผนโคงเหมือนคล่ืน สวนขางทําเปนหยักและขมวดลายมวนตัว มิใชพุงเปนเปลวแหลมเหมือนลายไทยใน

ปจจุบันลายชนิดนี้ปรากฏใหเห็นท่ีแผนศิลาจําหลักท่ีพิพิธภัณฑนครปฐม รูปลายลอมรอบสิงหและใบเสมา

ท่ีเมืองฟาแดงสูงยาว จ.กาฬสินธุ หรือแมกระท่ังลายปูนปนกับลายจําหลักท่ีปรากฏท่ีถํ้าฝาโถ จ.ราชบุร ี

สวนลายผักกูดท่ีปรากฏอยูตามโบราณสถานตาง ๆ ในอินเดียมีอยูมากมายเชน ลายจําหลักในถอแอลเลฟ

แฟนตา และลายบนแผนศิลารปูรศัมีจากสมัยพระพุทธรปูคปุตะ ปางปฐมเทศนา ท่ีเมืองสารนาท ในขณะ

ท่ีในลังกาพบท่ีอัฒจันทรจําหลักศิลาเปนรูปชางกับหงส คั่นดวยตัวลายบนแผนครึ่งวงกลมบนดิน ณ เมือง

อนุราชปุระ เฉพาะขอบลายนอกเปนลายผักกูดเหมือนกับลายอินเดีย สําหรับศิลปะยุคตอมาท่ีไดรับการ

ถายทอดจากศิลปะทวารวดี และกลายเปนอาณาจักรท่ีมีความเจริญรุงเรืองไดแก อาณาจักรสุโขทัย ลวดลาย

ศิลปะตกแตงสมัยสุโขทัย ซ่ึงสวนใหญจะปรากฏเปนลวดลายปูนปนประดับสถูปเจดีย วิหารหรือลายเสน

บนหลักศิลาวัดศรีชุม ลายจําหลักบนใบเสมาและหลักฐานอีกชนิดหนึ่งท่ีสําคัญท่ีสามารถบอกไดถึงการใช

ลวดลายตกแตงในสมัยสุโขทัยก็คือ ลวดลายเขียนดวยพูกันบนถวยชามสังคโลก

ทําใหสามารถทราบวา ลายสุโขทัยเปนลายเครือเดียวกับสมัยอูทองหรืออโยธยา สุพรรณภูมิ

และยังเปนลายแบบเดียวกับศิลปะเชียงใหมยุคตน ๆ ซ่ึงมีหลักฐานเหลืออยูท่ีเจดียวัดเจ็ดยอดหรือ ลายปูน

ปนเศียรนาคเชิงบันไดวัดอุโมงคเถรจันทร ลวดลายประดับตกแตงท่ีสําคัญของสมัยนี้ คือ ลวดลายปูนปน

ประดับผนังวิหารวัดนางพญา เมืองศรีสัชนาลัยโดยเฉพาะบริเวณปลายแหลมของลายมุมท่ีเรียกวาลาย

คางคาว ซ่ึงเปนลวดลายขมวดสลับกันพอถึงปลายแหลมก็ปนเปนรูปปลายแหลมสําหรับท่ีวัดพระพายหลวง

จะมีลวดลายประดับตกแตงอยูบริเวณฐานท่ีแบงเปนชอง ๆ เปนลายปูนปนนูนสูงเปนรูปชาดก เหมือนกับ

ลวดลายท่ีปนตกแตงท่ีเจดียจุลประโทนใน จ.นครปฐม แตปจจุบันปูนปนท่ีวัดพระพายหลวงกะเทาะหลุด

ออกมาหมด แตพอจะศึกษาถึงวิธีการทําปูนปนชาดกไดดังนี้ คือกอนท่ีจะรางภาพชางจะโบกปูนฉาบผนัง

ผิวนอกพอใหไมเรียบนักแลวจึงใชเหล็กหรือไมปลายแหลมขีดลงไปบนผิวฉาบขณะกําลังหมาด ๆ อยูเปน

รูปคน สถาปตยกรรมลวดลายกับส่ิงตาง ๆ ท่ีรางเตรียมไวแลวจึงปนปูนเสริมเขาไป ศิลปะการตกแตงแบบ

นี้สามารถพบไดอีกท่ีฐานเจดียเหล่ียมวัดมหาธาตุสุโขทัยในขณะเดียวกันยังพบลวดลายท่ีไดรับอิทธิพลมา

จากขอมอีกเชนกัน เปนลายปูนปน ซุมเจดียพุมขาวบิณฑ วัดมหาธาตุ สุโขทัย สังเกตจากลายตรงสันกลาง

ของยอดซุมเปนลายเครือเถา รูปดอกไม อันเปนศิลปะรวมสมัยของพุทธศตวรรษท่ี 18 รวมไปถึงลายขอ

กนกหางไหลสองขาง ซ่ึงเปนไปตามธรรมชาต ิ เครือ่งชามสังคโลกท่ีสงออกไปขายยงัตางประเทศ ยงัผูก

ลวดลายใหเปนลวดลายแบบจีนและแบบญวนดวยลายดอกไมท่ีเครื่องชามสังคโลก ตัวลายบางอันแบบมา

จากลายเสนในอุโมงควัดศรีชุมและเหมือนลายดอกไมท่ีลายบน พระพุทธบาทวัดพังทองหลวงสุโขทัย

ศิลปะอยุธยาตอนตน สืบเช้ือสายมาจากศิลปอโยธยา อันเปนศิลปะคลาสสิกของไทยรวมท้ังยังไดรับ

อิทธิพลมาจาก สุโขทัยดวย ลวดลายท่ีปรากฏชัดเจนท่ียังเหลืออยู ไดแก ภาพจําหลัก รูปหนาคนจนเต็ม

หนาบัน หรือรูปเทวดาลอมรอบพระนารายณของหนาบันวัดแมนางปล้ืม และหนาบันพระอุโบสถวัดหนา

พระเมรุ อยุธยา รวมไปถึงลายจําหลักไมท่ีปรากฏอยูบนทวยวัดกษัตราธิราช เริ่มประดิษฐลายกนกอันวิจิตร

พิสดารผิดไปจากสมัยอโยธยา ลายแบบนี้จะพบในศิลปะอยุธยาตอนตนท่ัวไป เชน ธรรมมาสนวัดครุฑใน

สองสระบัว ธรรมมาสนวดัศาลาปูน และธรรมมาสนวดัเสาธงทองในลพบุร ี นอกจากนีย้งัพลลายเทวดา

สวมชฎาเทริด และรูปนางกินรีถือชอกนก เปนลายเสนท่ีเขมแข็ง บึกบืน บนปนใหญสัมฤทธ์ิสมัยปลาย

ศิลปะอยุธยาตอนตน ในพิพิธภัณฑ วังจันทรเกษม รวมท้ังมีลายกระท่ังท่ีมีลักษณะอวนเทอะทะท่ีบริเวณ

ปากกระบอกปนใหญดวย14

15 จนเขาสูลักษณะลวดลายของศิลปะอยุธยาตอนกลางนิยมลายกานขด ท่ีแข็งไม

พล้ิวไหวและอวนหนาเทอะทะ สวนลายตาง ๆ ท่ีมาประกอบจะมีขนาดเล็ก ไมสัมพันธกันนัก ยิ่งในตอน

ปลายของยุคศิลปะอยุธยาตอนกลาง ลวดลายรูปคนจะมีขนาดใหญเทากับตัวลาย ตัวกระจังขางหลังมีรูปราง

อวนเทอะทะ ไมเพรียงเหมือนอยุธยาตอนปลาย ศิลปะยุคอยุธยาตอนปลายถือเปนยุคคลาสสิกของประเทศ

ไทย ลวดลายท่ีพบในศิลปะยุคนี้สวนใหญเขียนอยางละเอียดอิสระมักมีรูปดอกไม ใบไมระคนไปกับตัว

ลาย มีการประดบัดวยภาพสัตวมากมาย เชน สัตวหิมพานตคอื ราชสีห ครฑุ คชสีห นาค นกยงู

15

น.ณ. ปากน้ํา. วิวัฒนาการลวดลายไทย. (กรุงเทพ:เมอืงโบราณ,2542,)หนา4

กระรอก กระแต นกกระจิบกระจาบ พรอมดวยชอไมกนก มีกิ่งแยกออกจากกาบเปนลายชอกนก ลายชอ

หางโต กนกหางไหล ลายใบเพศ เชน ท่ีพบบนตูพระไตรปกฎ วดัศาลาปูนอยธุยา ตอมาลายไทยในยคุ

พระเจาปราสาททอง ในรชัสมัยนี ้ การใชลวดลายพันธุพฤกษา เชน ลายรปูวงโคง ดอกไม ซ่ึงเปน

ลวดลายท่ีมีตนเคามาจากจีน ไดเริ่มลดนอยลง ลายรูปดอกไมก็หลายเปนรูปดอกไมประดิษฐ ซ่ึงมีกระหนก

เขามาแทนท่ีและกลายเปนเคาของลายชอหางโต ระยะเวลาในชวงพุทธศตวรรษท่ี 21 กระหนกมัก

ประกอบอยูกับลวดลายประเภทพันธุพฤกษา จนถึงพุทธศตวรรษท่ี 22 กระหนกเริ่มกลับมามีความสําคัญ

เปนลายหลักอีกครั้ง พอเขาสูยุคของพระนารายณมหาราช พระองคไดทรงติดตอกับประเทศทางตะวันตก

มากขึ้นกวาเดิมทําใหมีศิลปะจากทางตะวันตก เขามาผสมผสานอยูในลวดลายไทยเปนจํานวนมาก

โดยเฉพาะศิลปะลวดลายแบบโคโคโค ฝรั่งเศส โยปรากฏอยูอยางเดนชัดท่ีหนาบันผนังหุมกลองของวัด

ตะเว็ด และตอมาอิทธิพลของลวดลายจากตะวันตกนี้ยังไดสงผลแบบแผนใหกับศิลปะอยุธยาตอมา แตได

ดัดแปลงใหใกลเคียงมาทางลายไทยมากขึ้น จนเขาสูยุครัตนโกสินทรตอนตน โดยเฉพาะสมัยรัชกาลท่ี 1

เปนยคุท่ีบานเมืองกาํลังฟนฟูหลังจากตรากตราํมาจากสงคราม กรงุศรอียธุยาไมอาจฟนฟูขึน้มาไดอีก จงึได

มีการสรางกรุงธนบุรีขึ้นมาและยายมาสูกรุงเทพมหานครหรือกรุงรัตนโกสินทร ในรัชสมัยนี้พยายาม

รวบรวมชางฝมือเกาของกรุงศรีอยุธยาท่ียังคงหลงเหลืออยูและทํานุบํารุงการชางขึ้นเพ่ือสรางพระนครให

งดงามเหมือนเดิม ศิลปกรรมจึงมีรูปแบบเหมือนกับสมัยอยุธยาตอนปลายสุดทุกอยาง ดังเชน พระอุโบสถ

วัดเขียน จ.อางทอง มีรปูเทพพนมอยูตรงกลาง และมีลายชอหางโต ตรงปลายลวดลายอันเปนศิลปะสมัย

อยุธยากอนกรุงแตก เม่ือนําไปเปรียบเทียบกับลายหนาบันสมัยรัชสมัยท่ี 1 ของกรุงรัตนโกสินทรเชน หนา

บันพระระเบียงวัดพระเชตุพน วัดสุทัศน จะดูคลายคลึงกันมาก พอเขาสูสมัยรัชกาลท่ี 2 ชาวสยามเริ่ม

วางเวนจากการทําศึกสงคราม ร. 2 เองก็ทรงสนพระทัยในกวีนิพนธและศิลปะ โปรดใหแตสําเภาไปขายท่ี

เมืองจีน ทําใหศิลปะจีนและวรรณคดีจีนไดเขามาแพรหลายในหมูชนช้ันสูง นอกจากนี้ ร. 2 ยังทรงมีฝ

พระหัตถแกะสลักเปนเลิศ ทรงแกะสลักบานประตูวิหารกลางวัดสุทัศน ดวยฝมือของพระองคเองรวมกับ

ชาง เขาปลาย ร.2 อิทธิพลจนีมีความรนุแรงมาก พระราชโอรสองคใหญ15

16ของพระเจาแผนดนิ มีอํานาจใน

ราชการงานเมือง ทรงสถาปนาวดัจอมทองของเกา โดยปฏิสังขรณใหญใหเปนแบบจนี ไมวาจะเปน

สถาปตยกรรมหรือลวดลายก็เลียนแบบศิลปะแบบจีน จนเขาสู ร.3 ชางสามารถวางจงัหวะชองไปของภาพ

อยางดเียีย่ม ดงัภาพ พระรามแผลงศร เหลาไพรพลวานรอยูในทาเยือ้งกรายอันงดงาม การประดบัมุขรปู

16 รัฎฐา ฤทธิศร. หนาแหนบและโกงคิว้. (การศึกษาเฉพาะเร่ือง1 สาขาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป เชียงใหม,2536), หนา16

กอนหินพุมพฤกษและตนไมหลากหลายพันธุงดงามยิ่ง ดังท่ีพบบนบานประตูพระอุโบสถวัดเชตุพน บาน

หนึง่รปูพลับพลาพระรามมีพญาสุครพีกบัหนมุานและบรรดาวานรกาํลังเขาเฝา เสนอันออนหวานของ

ตนไมตนหญา และพญาวานรอยูขางบน ลวนเปนเสนท่ีงามชนิดหนึ่งไมมีสอง แสดงแววอัจฉริยะของ

ชางสมัยรัชกาลท่ี 3 โดยตรง แมบานประตูอ่ืนของพระอุโบสถนี้ก็เชนกัน ในสมัย ร.4 เกดิความผันแปร

อยางรวดเร็วกะทันหันจนศิลปะตั้งตัวไมติด ดวยอาการตานคา ไดเปล่ียนไปสรางตึกแบบยุโรปทุกหนทุก

แหง ลายแบบตะวันตกแพรหลายอีกครั้งหลังจากเกิดขึ้นในสมัยพระนารายณแลวครั้งหนึ่งมักนิยมลายแบบ

ฝรั่งลวน ๆ จนเขาสูสมัยรัชกาลท่ี 5 ลายไทยยังคงเปนแบบรัชกาลท่ี 4 ตัวลายเขียนละเอียดดังภาพลาย

ประตูฝงมุกวัดราชบพิธแตจะมีลักษณะขาดพลังและความเขมแข็งอยางส้ินเชิง แมตัวกนกเองก็คงเปนเสน

โคงคดอยางเปนระเบียบ แตแข็งเหมือนเสนลวด ไมออนพริ้มแบบธรรมชาติ

หนาบันสมัยรัตนโกสินทรตอนตน มีอิทธิพลของสมัยอยุธยาตอนปลายอยางชัดเจน

โดยเฉพาะอยางยิง่การผูกลวดลายชอหางโต ถาไมสังเกตการณแสดงออกของศิลปกรรมกด็ไูขวเขวไดงาย

แบบฉบับของลายหนาบันของสมัยนี้แท ๆ จะมีพระนารายณทรงครุฑตามคติเดิม แตกานลวดขดท่ีเปนลาย

พ้ืนหลังจะเปนลายกานขดเทพพนมซ่ึงในสมัยอยุธยาจะเปนหัวสิงห หัวคชสีห หรือลายชอหางโต ชางได

พยายามทําดวยความตัง้ใจประณตี ประคองฝมืออยางมาก มีอาการแสดงออกไมรนุแรงคลองแคลวเหมือน

ชางในสมัยอยุธยา ในสมัยรัชกาลท่ี 3 มีการออกแบบหนาบันโดยมีการเนนทําเสนแบงเดิมซอนอยูบนหนา

จั่วรูปสามเหล่ียมเขาไวดวย สวนลายภาพไดเปล่ียนไปเปนภาพประทับอยูในวิมานหรือทรงราชรถ ในตอน

หลังเม่ือไดรับอิทธิพลจีนในดานสถาปตยกรรมแลว หนาบันอาคารก็หันมานิยมทําลายดอกไมประดับเครื่อง

ถวยดวย ช้ินสวนถวยชามหรือส่ังทําเปนลวดลายหนาบันท้ังชุดมาจากเมืองจีน บงแหงปนติดเปนภาพเรื่อง

คลายภาพเขียนจีน มีทิวทัศนและติดตัวภาพดินเผาเคลือบสี สวนอาคารท่ียังคงรักษาแบบแผนไทยเดิมก็

เปล่ียนหนาบันเปนลวดลายดอกไมประดับกระจก

จากนั้นเปนตนมาถึงสมัยปจจุบัน ก็กลับใชลายพระนารายณทรงครุฑก็กลับเขามาอยูท่ีหนาบัน

อีก แตในระยะหลัง ๆ นี้ การออกแบบออนกวาสมัยกอน ๆ มาก เพราะไมคอยจะคํานึงถึงสวนสัมพันธกับ

ตัวอาคารกับอากาศโดยรอบ แมแตในขนาดเนื้อท่ีหนาบันเอง ขนาดของตัวลายกับตัวรูปก็ไมคอยมี

ความสัมพันธกันนัก 16

17

สวนลักษณะของหนาบันท่ีเปนเอกลักษณลานนานั้น สวนของหนาบันจะวางองคประกอบ

แตกตางออกไปจากลักษณะหนาบันของทางภาคกลางเปนอยางมาก โดยเนือ้ท่ีของหนาบันจะมีไดจาํเพาะ

อยูในพ้ืนท่ีจั่วดานหนา ในระหวางคูเสาหนาเทานั้น แตก็กินเนื้อท่ีคลุมไปตลอดตั้งแตยอดจั่วลงมาจรดหนา

บันนั้นนิยมทําเปนลายดอกดวง มีจุดเนนท่ีหนาสนใจไมรุนแรง คือไมมีสวนประกอบท่ีเปนลวดลายเดน

ออกมา เหมือนหนาบันทางภาคกลาง จากหนาบันท่ีเหลืออยูของลานนาทราบวานิยมใชปูนปนติดตัวไมปด

ทอง หรืออีกแบบหนึ่ง คือใชปูนปนปดทองผสมกระจกแพรวพราว เชนท่ีวิหารวัดบุปผาราม และวัด

ปราสาท เชียงใหม บางแหงใชกระจกลวน เชนวหิารพระพุทธ วดัพระธาตลํุาปางหลวง สวนดานหลังนัน้

หนาบันจะไมมีการตกแตงลวดลาย แตจะท้ิงโครงสรางสวนหลังคาไว เพียงแตจะเซาะรองติดคิ้ว และมีผิว

ไมประดับตัวไม โครงสรางชวยใหลูกฟกท่ีกรุหนาจั่วออน และเบาตัวขึ้นเทานั้น

นอกจากนัน้ท่ีกลาวมาแลวชางของลานนา ยงัมีความสามารถพิเศษท่ีเปนเฉพาะตวั ทางดาน

การทําลวดลายช้ันสูงมาก ยังมีเทคนิคท่ีทําใหปูนเกาะติดเนื้อไมไดคงทนยืนนาน และยังปนตัวลวดลายได

อยางฉบัไว คมบาง ประณตีสมํ่าเสมอ ราวกบักดออกพิมพเดยีวกนั

ลวดลายประดับตกแตงหนาบัน17

18

การประดับตกแตงลวดลาย หนาบันของลานนานั้น มีลักษณะเดนท่ีสวยงามและเปน

เอกลักษณ เฉพาะตัวของแตละยุคและแตละสกุลชางลวดลายท่ีเห็นจึงถูกประดับขึ้นมาตามความคิดสังคม

วัฒนธรรมของทองถ่ินรวมถึงตามระดับฝมือของชางและวัสดุอุปกรณตาง ๆ ท่ีเอ้ืออํานวยตอการประดับ

ตกแตงวามีมากนอยเพียงพอหรือไม ลวดลายท่ีนํามาประดับนั้นยังมีการถายทอดซ่ึงกันและกันในแตละ

วัฒนธรรมเชน ลวดลายประดับของจีนไดรับความนิยมมากในลานนา ถือวาอิทธิพลทางศิลปะอยางมาก

และลวดลายประดับทางภาคกลางก็ใหอิทธิพลกับงานศิลปะการตกแตง ในยุคหลังลานนาและองคประกอบ

หลักสําคัญอีกอยางหนึ่งท่ีจะเปนตัวกําหนดในการสรางรูปแบบและลวดลายคือ ลักษณะทางโครงสรางซ่ึง

แบงได 3 ประเภทคอื

18

เศรษฐมัน กาญจนกุล. สัตวหิมพานต. (กรุงเทพศรีบญุอตุสาหกรรม,2536), หนา3

1. ประเภทโครงสรางหนากระดาน คือมีการประดับลวดลายในตําแหนงพ้ืนท่ีตามความยาว

เรียงเปนดานกระดานเปนกรอบหนาบันและทางตอนลางบนขื่อ ท่ีวางขวางระหวางเสาท้ัง

สองขาง แสดงความถ่ีและตอเนือ่ง

2. ประเภทโครงสรางแบบกรอบลูกฟก ลวดลายตาง ๆ จะประดับตามพ้ืนท่ีมีเหล่ียมผืนผา

และส่ีเหล่ียมจัตุรัส สวนใหญจะใชลายลูกฟก ลายยอมุม ลายประจํายาง ลายพันธุ

พฤกษา

3. ประเภทโครงสรางแบบสามเหลี่ยม จะพบโดยท่ัวไปของหนาบันแบบผนงัหุมกลอง และ

ตาํแหนงหนาบันปกนกและบางเล็ก ๆ ของโครงสรางแบบฝาตาผา

ประเภทของลวดลายที่ใชประดับตกแตงหนาบันแบงไดดังนี้

1. ลายกนก

2. ลายพันธุพฤกษา และลายเครือเถา

3. ลายสัตว

4. ลายเทพเทวดา

5. ลายจปิาถะ

ประเภทของลายที่ใชประดับตกแตงหนาบันมีดังนี้

1. ลวดลายกนก เปนปฐมลายในศิลปกรรมไทย ไดรบัอิทธิพลจากทางภาคกลาง

2. ลวดลายพันธุพฤกษาและลายเครือเถา ลายประเภทนี้จะเปนลายท่ีเปนลักษณะเดนของ

ลานนาท้ังในอดตีและปจจบัุน โดยชางไมไดนาํเอาแนวความคดิสรางสรรคทางการออกแบบลวดลายและ

ดดัแปลงใหเหมาะสมสอดคลองกบัสภาพแวดลอมทางธรรมชาต ิ โดยใชลวดลายจากธรรมชาต ิ และลาย

บางชนดิกไ็ดมาจากการผสมผสานจากลายของศิลปะของชาตอ่ืิน ๆ เชน จนี พมา ลวดลายท่ีเปน

เอกลักษณท่ีสําคญัของทางลานนา เชน ลายกากอก (คอกพุดตาน) ลายหมากขะหนดั (สับปะรด) ลายผัก

กดู ลายดอกจนั 8 กลีบ ลายตาออย เปนตน รปูแบบของลวดลายประดบัเปนพวงลายพันธุพฤกษาและลาย

เครอืเถา สามารถแบงแยกไดเปน 2 ประเภทไดดังนี้

แบบธรรมชาต ิ มีความเหมือนจรงิตามธรรมชาติ

แบบกึง่ธรรมชาต ิ ลวดลายนัน้จะลดความเหมือนจรงิตามธรรมชาตลิง แตยงัสามารถบอกไดวา ลายนี้

คือลายดอกชนิดใด

แบบประยกุตจากแนวความคดิทางธรรมชาตโิดยลดความเปนธรรมชาต ิ นาํมาออกแบบดดัแปลงเปน

รปูแบบใหม

3. ลายสัตว เปนลายท่ีมักจะอยูรวมกันกับลายพฤกษา เครือเถาหรือ ลายหนากระดานหรือ

จะมีหนาท่ีเปนตัวประธานของลวดลายประเภทของลายสัตวยังแบงออกเปน 2 ประเภทไดดังนี้คือ

ลายสัตว 12 ราศี จะพบมากในการประดับลวดลายหนาบัน เพราะเปนตําแหนงท่ีสูงเห็นไดเดนชัด

แสดงความหมายของสัญญาลักษณของผูศรัทธา มักจะเลือกสัตวประจําปเกิดของตนหรือแสดงกลุมชางท่ีทํา

การบูรณะซอมแซม เชน มาประดับลวดลายดวยกัน

ตารางแสดงลายสัตว 12 ราศีกับสัญลักษณที่ใชในภาคเหนือ 18

19

ชื่อสัตวในรอบป สัญลักษณ

ชวด

ฉลู

ขาล

เถาะ

มะโรง

มะเส็ง

มะเมีย

มะแม

วอก

ระกา

จอ

กุล

หมู

วัว

เสือ

กระตาย

พญานาค

งูเล็ก

มา

แพะ

ลิง

ไก

หมา

หมู

19

เรื่องเดียวกัน.หนา8

ลวดลายสัตวหิมพานต 2 ชนิด ขึ้นไปผสมผสานหรือรวมกันเปนตัวเดียว ความคิดนี้คงไดรับจากสัตว

ธรรมดาท่ัวไปท่ีเปนตามธรรมชาต ิ แตชางไดนาํมาผสมผสานจากตาํแหนงและอิทธิพลทางความเช่ือจากจนี

และอินเดีย ดังนั้นลายสัตวหิมพานตจึงมีมากตามวัฒนธรรมทองถ่ินดังเชนลานนา สัตวหิมพานตท่ีใชใน

การประดบัตกแตงลวดลายหนาบันนัน้ เชน นกหัสดลิีงค ครฑุ นาค ปกสี นกการเวก ราชสีห พญานาค

เปนตน

4. ประเภทของลายเทวดา จัดอยูในการประดับตามคติความเช่ือจากตํานานเพ่ือความเปนศิริ

มงคล

5. ประเภทของลายจิปาถะ นิยมนํามาตกแตงลวดลายเพียงเพราะอยากใหพ้ืนท่ีวางนั้นมี

ลวดลาย ประดับมีองคประกอบดีขึ้น

เพ่ือความเขาใจเกี่ยวกับลักษณะของหนาบันวิหารแบบลานนาในจังหวัดเชียงใหมท่ีใช

“ลักษณะโครงสราง” เปนเกณฑนั้น ผูศึกษาหมายความถึงรูปแบบท่ีปรากฏใหเห็นของหนาบันวิหารซ่ึงจาก

การศึกษาพบวาการทําหนาบันนัน้สามารถแบงไดเปน 2 กลุมใหญ คือ

1. หนาบันที่แสดงโครงสราง

หมายถึง หนาบันท่ีแสดงโครงสรางของการกอสรางหนาบันใหเห็นอยางเดนชัดโดยไมมีการ

นําไมมาปดทับ จะปรากฏใหเห็นในหนาบันของวิหารแบบท่ีใชโครงสราง “มาตางไหม ” เปนโครงสราง

ของตัววิหาร และตัวหนาบันเอง

2. หนาบันที่ไมแสดงโครงสราง

หมายถึง หนาบันท่ีมีการปดทับมิใหเห็นรูปโครงสรางของหนาบันจะทราบเพียงรูปแบบกรอบ

ภายนอกของหนาบันท่ีมีการปดทับดวยลวดลายแกะสลักอีกครั้งหนึ่ง ซ่ึงหากพิเคราะหดูแลว จะเห็นวา

มักจะมีการสรางในชวงของการเปล่ียนแปลงการปกครอง (พ.ศ. 2426 -2478) รวมถึงรปูแบบของวหิารจะ

มีลักษณะแบบเรียบงาย ไมมีการซอนช้ันของหลังคามากเชนแบบหนาบันท่ีแสดงโครงสราง อันเปน

ลักษณะของหนาบันประเภทหนาจั่วและหนาจั่วพิเศษ ในอีกกรณีหนึ่งคือ การสรางซอนทับแบบหนาบันท่ี

แสดงโครงสรางซ่ึงมีรปูแบบผังวหิารแบบเพ่ิมมุมจงึอาจเกดิความสับสนไดงาย ในกรณนีีส้ามารถสังเกตได

จากการท่ีจะมีหนาบันแสดงโครงสรางถูกสรางทับซอนอยูภายในวิหาร19

20

20

วรลัญจก บุณยสุรัตน. การศึกษาหนาบันวิหารลานนาในจังหวัดเชียงใหม. (การศึกษาเฉพาะเรื่องตามหลักสูตร ปริญาตรีศิลปะศาสตร

มหาบัณฑิต สาขาวิชิประวัติศาสตร สถาปตยกรรม ภาควิชาศิลปะสถาปตยกรรม บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยลัยศิลปากร,2535), หนา82

การตกแตงลวดลาย

มักจะใชการแกะสลักไมเปนลานดอกดวงตาง ๆ เครือเถาเล้ือยมีลักษณะโครงสรางท่ีเห็นลาย

ชัดเจน และชนิดท่ีมีความละเอียดออนของการผูกลายท่ีแนนไมเห็นโครงลาย ลวดลายท่ีพบสวนใหญจะ

เปนลักษณะของเครือเถากานขดตาง ๆ ลายพันธุพฤกษาประกอบกับลายสัตว

เทคนิคที่ใชในการตกแตงมี 2 ประเภท คือ 20

21

1. การแกะสลักลวดลายเต็มพ้ืนท่ีหนาจั่ว

2. แกะฉลุลวดลายเปนสวนแลวนําขึ้นประกอบหนาจั่ว ในลักษณะนี้มักจะเปนลวดลายเครือ

เถากานขดและลวดลายท่ีมีชองไฟท่ีหางกวาการแกะสลักลวดลายแบบเต็มพ้ืนท่ีได การใช

แผนไมของหนาบันชนิดนี้มีความจําเปนตองหาไมท่ีมีความกวางมากและตองมีการเพลาะ

ไมกอนท่ีจะทําลวดลาย การเลือกทิศทางของไมพบวามีท้ังการใชแนวไมทางตัง้และ

แนวนอน ไมมีกฎตายตวัวาจะตองใชทิศทางการเพลาะไมในแนวนอนหรอืตัง้ เพียงแต

ใหความสําคัญวาควรจะเปนไมท่ีมีขนาดใหญเพราะการเพลาะไมนอยลง

วัสดุและเทคนิควิธีการใชลวดลายปูนปนตกแตงหนาบันในลานนา

วัสดุท่ีใชตกแตงหนาบันสามารถแบงออกเปน 6 ประเภทคอื

1. ไมสําหรับโครงสรางอาคาร แกะสลักทําลวดลายและยังเปนพ้ืนรองรับวัสดุอ่ืนท่ีนํามา

ประกอบลวดลาย

2. ปูน สําหรับทําโครงสรางและทําลวดลายประดับตกแตง

3. กระจกสีตาง ๆ ทําลวดลายประดับตกแตง

21

สาธติ มาลาหอม. ศึกษาลวดลายปูนปนประดับหนาบันวิหาร ในเขตเทศบาล อ.เมอืง จ.ลําปาง. หนา52

4. ยางรัก และน้ํามัน เพ่ือเปนตัวประสาน

5. โลหะ ใชในการตกแตง เชน ทองคาํเปลว (100%) ทองแดงชุบน้ําตะโกเรียกทองชนิดนี้

วาทองจงัโก

6. สีใชในการตกแตงทาวัสดุใหเกิดความสวยงามจากวัสดุธรรมชาติและวัสดุสังเคราะห เชน

สีฝุน ชาด และสีน้ํามัน

การใชเทคนิคปูนในการตกแตงหนาบันในลานนา

การใชปูนในการตกแตงลวดลายหนาบันแบงไดเปน 3 ชนิดคือ

1. ปูนกอ

2. ปูนฉาบ

3. ปูนปน

วสัดปูุนเปนวสัดท่ีุมคีวามจาํเปนมากกบัอาคารทางศาสนา เพราะถือวาการทําถาวรวตัถุทาง

พุทธศาสนานั้นจะตองมีความม่ันคงแข็งแรงเพ่ือจะไดมีอายุท่ียาวนาน และถือเปนการค้ําจุนและเชิดชูพุทธ

ศาสนาการใชปูนนั้นมีมาแตโบราณดังเห็นไดจากซากโบราณสถานท่ียังเหลืออยู และจากจารึกหลักฐาน

ตั้งแตสุโขทัยพบวาศิลาจารึกวัดศรีชุมดานท่ี 2 บรรทัดท่ี 18 – 19 กลาววาการสรางบรมธาต ุ มีการใช

สตายปูน คาํวา สตาย คอื ปูน สตายจนี หรอืสตายจนี แปลวา ปูนปนนัง่เองซ่ึงเทคนคินีค้งเปนเทคนคิ

ปูนปนท่ีแพรหลายหันอยูในหมูชางปูนในลานนายุครุงเรือง หรือชวงท่ีอาณาจักรลานนามีความเจริญสูงสุด

ในระหวางรัชสมัยของพระยาติโลกราช ถึงรัชสมัยของพระยาเมืองแกว .ศ. 1984 – 2068) คือเปนงานปูน

ปนท่ีทํามาจากปูนขาวละเอียดเปนผง ผสมกับน้ํามันงาเล็กนอยกวนใหเขากันแลวหมักท้ิงไวจนมีความแนน

ตัวหรือเปอย ออนตัวนั่นเองแลวนําปูนท่ีเปนรูปลวดลายตาง ๆ ตามตองการไดจากนั้นจึงใชเครื่องมือ ตัด

แตงประกอบใหสวยงามโดยทําในขณะท่ีปูนยังไมแข็งตัว

วัสดปุระเภทกระจก

เปนวัสดุท่ีใชประดับลวดลายบนหนาบันใหมีความสวยงามสมบูรณยิ่งขึ้น เปนสวนชวยเสริม

หนาบันใหมีสีสันขึ้น ในการทําหนาบันวิหารนี้ จะพบวา ชางนั้นมีท้ังความคิดท่ีจะนํากระจกมาเปน

องคประกอบหลักของลวดลาย และมีท้ังการนํามาประดับภายหลังกระจกท่ีใชจะมีอยู 2 ลักษณะคือ

1. แบบมีความมันแวววาว สะทอนแสงงาย

2. แบบมีความมันวาวนอย

ลักษณะของกระจก 2 ประเภทนี้ จะใชงานในลักษณะท่ีตางกัน กลาวคือ

1. แบบมีความมันวาวมาก ไดแก กระจกสี

มีลักษณะเปนแผนกระจกท่ีมีสีตาง ๆ ในตัว ฉาบปรอททางดานหลัง ทําใหผิวหนาเปนมัน

และสะทอน ซ่ึงความนิยมในการประดับกระจกสีนี้มีมาตั้งแตสมัยของพระบรมไตรโลกนาถ ดังในพระราช

กําหนดกฎมณเฑียรบาลวา

“ไอยการนา 10,000 กินเมืองท้ัง 4 ฝาย มีรมปลิก 2 คันทานตะวันเบ้ือ (ประดับกระจกติด

ผาโบราณเรยีกวา “เบ้ือ”) คูหนึ่งกระชิงหุมผาแดงอันหนึ่ง ”22

2. กระจกท่ีมีความมันวาวนอย ไดแก กระจกจืน

และความนิยมในกระจกสีนี้นิยมแพรหลาย

ในสมัยรัตนโกสินทร และโดยมากจะส่ังมาจากประเทศจีน หนาบันวิหารท่ีนํากระจกสีนี้มาใชไดแก หนา

บันวิหารเล็กวัดบุพพาราม อําเภอเมือง จังหวัดเชียงใหม ซ่ึงมีการวางแผนท่ีจะนํากระจกมาประดับ จะเห็น

ไดวาการวางองคประกอบของลวดลายและกระจกมีความสัมพันธกันอีกแหงหนึ่ง ไดแก หนาบันวิหารวัด

ปราสาท อําเภอเมือง เชียงใหม การนาํกระจกมาประดบัอาจจะเปนในรุนหลังจากการนาํลวดลายหนาบัน

เพราะมีหลายชวงท่ีดูคลายเปนการนํากระจกไปทับลวดลายเดิม

การนาํกระจกท่ีมคีวามแวววาวมาประดบั สันนษิฐานวาเพ่ือเพ่ิมความงามยามตองแสงแดด

ยามรุงอรุณหรือ ตองแสงจันทรในยามค่ําคืน เพราะในสมัยโบราณไมมีไฟฟามากมายเชนปจจุบัน แสง

กระจกท่ีสะทอนจากหนาบัน ยอมเปนลักษณะพิเศษของศาสนสถาน

เปนกระจกรุนแรก ๆ กอนท่ีจะหันความนิยมมายังกระจกท่ีมีความมันวาว เปนกระจกท่ีพบ

กระจายท่ัวไปในภูมิภาคลานนาในช่ือวา “กระจกจืน” 22

23 และ “แกวอังวะ” เปนแผนกระจกท่ีฉาบดีบุกรอง

ไวดานหลัง การนําไปใชนิยมตัดเปนรูปตาง ๆ และปดหรือทุบใหมีรอยแตกตาง ๆ เพ่ือใหมีผลทางการ

สะทอนแสงยิ่งขึ้น แลวจึงตอกตะปูใหติดกับแผนไมหนาบัน นอกจากนี้ยังมี “กระจกเกรียบ ” หรอื

“กระจกหุง” ซ่ึงเปนกระจกท่ีมีแผนดีบุกเปนพ้ืนรองรับ เคลือบผิวดวยน้ํายาท่ีประกอบดวยตัวยาโบราณ

22

ประยูร อลุชุาฎา. พจนานุกรมศัพทศิลปกรรมฉบับราชบัณฑิต. หนา13

เปนตนวา ดนิประสิวปากกลอง กาก แปง ฯลฯ เพ่ือใหผิวเปนมันวาว สวนท่ีเปนสีตาง ๆ บนผิวกระจก

ใชตัวยาจากแรตาง ๆ ทํา และจากการมีแผนดีบุกบางดาดรองพ้ืน ทําใหดูคลายแผนขาวเกรียบจึงเรียก

กระจกเกรยีบ ซ่ึงสามารถท่ีจะใชกรรไกรตดัเปนรปูรางตาง ๆ ได และ “แกวอังวะ” เปนแผนกระจกท่ีฉาบ

ดีบุกรองไวดานหลัง การนําไปใชนิยมตัดเปนรูปตาง ๆ และปดหรือทุบใหมีรอยแตกตาง ๆ เพ่ือใหมีผล

ทางการสะทอนแสงยิ่งขึ้น แลวจึงตอกตะปูใหติดกับแผนไมหนาบัน นอกจากนี้ยังมี “กระจกเกรียบ” หรอื

“กระจกหุง” ซ่ึงเปนกระจกท่ีมีแผนดีบุกเปนพ้ืนรองรับ เคลือบผิวดวยน้ํายาท่ีประกอบดวยตัวยาโบราณ

เปนตนวา กินประสิวปากกลอง กาก แปง ฯลฯ เพ่ือใหผิวเปนมันวาวสวนท่ีเปนสีตาง ๆ บนผิวกระจกใช

ตวัยาจากแรตาง ๆ ทํา และจากการมีแผนดบุีกบางดาดรองพ้ืน ทําใหดคูลายแผนขาวเกรยีบจงึเรยีก กระจก

เกรยีบ ซ่ึงสามารถท่ีจะใชกรรไกรตดัเปนรปูรางตาง ๆ ได

การนาํไปใชมีใน 2 ลักษณะ คือการคํานึงถึงลักษณะลวดลายของหนาบัน ไดแก หนาบันวัด

หางดง อําเภอหางดง จงัหวดัเชียงใหม และการประดบัเปนพ้ืนของลวดลายแกะสลัก ซ่ึงเปนท่ีนยิม

โดยท่ัวไปอยางกวางขวางแทบทุกวัด

การนาํกระจกตดิกบัหนาบัน สามารถทําได 2 วิธี คือ

1. การทาน้ํารักเพ่ือใชเปนวัสดุประสานเช่ือมในกรณีของกระจกสีเชน หนาบันวิหารหลังเล็ก

วดับุพพาราม อําเภอเมือง จงัหวดัเชียงใหม หนาบันวหิารวดัปราสาท อําเภอเมือง

จังหวัดเชียงใหม

2. การใชตะปูตอก เชน หนาบันวหิารวดัทาวคาํวงั อําเภอหางดง จงัหวดัเชียงใหม

ลักษณะของโครงสรางหนาจัว่พิเศษนี ้คอื โครงสรางดานบนยงัคงเปนโครงสรางหนาจัว่ แต

เปล่ียนจุดท่ีใหความสําคัญแกลวดลายท่ีบริเวณ “คอสอง ” โดยดัดแปลงสวนนี้ใหมีขนาดใหญ หากถา

เปรยีบเทียบกบัแบบโครงสรางแบบมาตางไหม ท่ีมกีารแบงแยกเปน คอสอง (คอกดี) ขือ่ตุม ทองไม แต

โครงสรางแบบนี้รวมไวเปนแผนเดียวกันและรวมหนาบันปกนกไวดวยกัน โดยไมแบงแยกสวนดวยเสา

วิหารเชนเดียวกับแบบโครงสรางมาตางไหม ในสวนของโกงคิ้ว จะรวมเปนช้ินใหญช้ินเดียวภายใตคอสอง

ขนาดใหญ ซ่ึงคลายแบบหนาบัน ช้ันลดของภาคกลางอีกดวย23

24

24

เรื่องเดียวกัน.หนา194

คนัทวย

ความหมายของคันทวย

คันทวย มีความหมายเดียวกับ นาคทันต และหูชาง เปนตัวไมสําหรับค้ํายันตามมุมของตัวอาคาร

ระหวางผนังดานนอกกับชายคา มีลักษณะเปนแผนไมรูปสามเหล่ียมชายธง สวนบนแคบแนบรับน้ําหนัก

โครงหลังคา สวนแนวตั้งแนบติดกับผนัง มีการสลักลวดลายไมตางๆ สวนมากพบท่ีโบสถและวิหาร

คําวาคันทวยเปนคําภาษาไทยภาคกลาง สวนคําวา นาคทันต หรือ หูชาง เปนคําท่ีใชเรียกใน

ภาคเหนอื24

25 แตหูชางจะมีขอแตกตางคือ มีลักษณะเปนแผนไมรูปสามเหล่ียมชายธง หรือสามเหล่ียมมุมฉาก

สวนบนกวางรับน้ําหนักโครงหลังคา สวนแนวตั้งแนบติดกับผนัง25

26 เหตุท่ีเรียกวาหูชางเพราะวา รูปแบบของ

มันมีลักษณะเหมือนหูของชาง สวนสาเหตุท่ีเรียกวานาคทันตเพราะวา ลวดลายประดับสวนมากจะเปน

ลวดลายเกี่ยวกับพญานาค

องคประกอบของคันทวย26

27

มีการแบงองคประกอบเปน 3 สวนดวยกัน คือ

1. สวนบน มักทําเปนลายแถวหนากระดานแนวนอน

2. สวนกลาง เปนบริเวณท่ีมีการตกแตงลวดลายมากท่ีสุด

3. สวนลาง เปนสวนท่ีเล็กและอยูในรูปทรงสามเหล่ียม

25

จนัจริา ขามะวัน, การศึกษาลักษณะทางศิลปกรรมของคันทวยวิหารวัดในเขตอนุรักษเมืองเกาเชียงใหม (เชียงใหม : ภาควิชาศลิปะ

ไทยคณะวิจิตรศิลป มหาวิยาลัยเชียงใหม, 2547) หนา 18 26

อภญิญา สามหงษ, เรื่องเดิม ,หนา 5

27 วรลัญจก บุณยสุรัตน,เรื่องเดิม , หนา 16

ภาพลายเสนท่ี 2 แสดงองคประกอบของคันทวยลานนา

วหิารหลวง วดัพระธาตลํุาปางหลวง27

28

คันทวยกับความเช่ือ

ความเช่ือเกี่ยวกับการแกะสลักลวดลายประดับคันทวยมีอยูหลายความเช่ือดวยกันดังตัวอยางเชน

กลุมลาย 12 นักษัตร ชาวลานนาเช่ือวา ถาไดสรางคันทวยท่ีประดับปเกิดของตนมาประดับศาสนสถานไว จะ

ทําใหไดไปสูสรวงสวรรค ลวดลายนาคหรือพญาลวงพันกันหรืออยูตัวเดียวโดๆ อาจแสดงถึงสัตวแหงฟา

หรอืน้าํ เพราะวาเปนสวนในระดบักึง่กลางของหลังคา ลวดลายนาครวมกบัเมฆ แสดงถึงสัตวแหงฝน เปน

สัตวแหงความอุดมสมบูรณ ลวดลายนาคผสมคล่ืนน้ําแสดงใหเห็นชัดวาเปนสัตวท่ีอยูกับน้ํา อาจจะเปนทะเล

แหงสีทันดรหรือสายน้ําท่ีอยูรอบๆ เขาพระสุเมรุจะสังเกตไดวา ลวดลายสวนใหญเปนลวดลายท่ีเกี่ยวกับ

พญานาค อาจเปนเพราะเปนพ้ืนท่ีในระดับเดียวท่ีนาคอยูนอกวิหารแสดงวาเปนพ้ืนท่ีของนาคโดยเฉพาะ

28

วรลัญจก บุณยสุรัตน, เรื่องเดิม ,หนา 20

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 44

บทท่ี 3

ลวดลายประดับหนาบัน และคันทวยวิหารสุชาดา

3.1 กระบวนการเกบ็ขอมลูภาคสนาม

การเก็บขอมูลภาคสนามในการศึกษาลวดลายประดับหนาบันและคันทวยวิหารสุชาดา(วัดพระแกว

ดอนเตาสุชาดาราม)มีดังนี ้

3.1 เก็บขอมูลประวัติความเปนมาของวัด โดยการคนควาทางเอกสาร จากหองสมุดคณะวิจิตรศิลป

และหอสมุดกลาง มหาวิทยาลัยเชียงใหม ทําใหทราบประวัติความเปนมาของวัดพอสังเขป

3.2 เก็บขอมูลดานลวดลายประดับตกแตงวิหาร การศึกษาลวดลายประดับ ก็เพ่ือนําไปตรวจสอบกับ

ประวัติความเปนมาท่ีปรากฏในเอกสาร เพ่ือยืนยังชวงเวลาของการกอสรางพระวิหารดังนี้ใหมีความ

ชัดเจนยิ่งข้ึน ลวดลายประดับท่ีทําการศึกษาในครั้งนี้ ไดแก ลวดลายปูนปนประดับกระจกบริเวณหนา

บันดานหนาของวิหาร และลวดลายสลักไมท่ีคันทวย ซึ่งคาดวาเปนของเดิมมีอายุพรอมกับการสราง

วิหารหลังนี้ การเก็บขอมูลจะเริ่มจากบรเิวณหนาบันกอน โดยจําแนกตามสวนประกอบของหนาบัน และ

ตามดวยคันทวยซึ่งมีท้ังหมด 17 ตัว การเก็บขอมูลจะใชการเก็บขอมูลในสวนท่ีปรากฏการประดับ

ตกแตงลวดลายท่ียังคงอยูสมบูรณ แบงแยกตามเทคนิคตางๆ ไป โดยใชการถายภาพ และเขียน

ลายเสนชวย เพ่ือความสะดวกในการจําแนกขอมูล มีการจัดกลุมของลวดลายเพ่ือสะดวกในการ

วิเคราะหตอไป

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 45

3.2 ผลการเก็บขอมูลทั่วไป

ในการเก็บขอมูลภาคสนามในการศึกษาแบบแผนทางศิลปกรรมของวิหารสุชาดาจําแนก

ขอมูลเปน 3 สวนด้ังนี ้

1. รายละเอียดของประวัติความเปนมา

2. รายละเอียดลวดลายบริเวณหนาบัน

3. รายละเอียดลวดลายบรเิวณคันทวย

ซึ่งรายละเอียดการเก็บขอมูลภาคสนามนั้น สามมารถทําใหเราทราบถึงรายละเอียดท่ีตองการ

ทราบตางๆ และเม่ือนํามาใชรวมกับขอมูลภาคเอกสารแลว จึงทําใหงายตอการวิเคราะหแบบ

แผน และเปนการศึกษาถึงอายุของวิหารท่ีแทจริงได

3.2.1รายละเอียดของประวัติความเปนมา0

1

- ประวัติวิหารสุชาดาและส่ิงกอสราง

เดิมเปนวิหารวัดสุชาดาราม สรางขึ้นในสมัยเจาญาณรังษี เปนเจาผูครองนคร

ลําปาง ประมาณพ.ศ. 2325 โดยฝมือชางเชียงแสน ในดานสมัยกรุงรัตนโกสินทร

ขนาดกวาง 12 เมตร ยาว 25 เมตร เปนท่ีประดิษฐานพระพุทธสีหเชียงแสน พระ

ประธานมีพทุธลักษณะสวยงาม หนาตกักวาง หา เมตร ภายในวหิารมีภาพจติกรรมฝา

ผนงั มีลวดลายทองประดบัสวนตางๆวจิติรพิสดารงดงามมาก

กรมศิลปากร ประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานวัดพระแกวดอนเตา เม่ือวันท่ี

8 มีนาคม พ.ศ. 2478 ตามประกาศราชกจิจานเุบกษา เลมท่ี 52 ตอนท่ี 75 ท่ีตั้งวัดมีเนื้อท่ี

51 ไร 2งาน 61 ตารางวา เขตธรณสีงฆ มีเนือ้ท่ีประมาณ 26 ไรเศษ ตอมา

กระทรวงศึกษาธิการไดประกาศรวมวัดสุชาดาราม เขากับวัดพระแกวดอนเตา เปนวัด

มีช่ือวา “วดัพระแกวดอนเตาสุชาดาราม” ตามประกาศในพระราชกจิจานเุบกษา เม่ือ

วันท่ี 6สิงหาคม พ.ศ. 2527

1

วัดพระแกวดอนเตาสุชาดาราม. ตํานานพระบรมธาตุดอนเตา วัดพระแกวดอนเตาสุชาดาราม.(ลําปาง:กิจไพศาล,2551)หนา7

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 46

วัดนี้เม่ือ พ.ศ. 2469 พระบาทสมเด็จพระปกเกลาเจาอยูหัว รัชกาลท่ี 7 พรอม

สมเดจ็พระนางเจาราํไพพรรณ ีพระบรมราชีนนีาถ ไดเสดจ็นมัสการพระบรมธาตดุอน

เตา

พ.ศ. 2501 พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวภูมิพลอดุลยเดช รัชกาลท่ี 9 พรอม

ดวยสมเด็จพระบรมราชินีนาถ ไดเสด็จประพาสภาคเหนือครั้งแรก พระองคไดทรง

เสด็จนมัสการ พระแกวดอนเตา เม่ือวันท่ี 1เมษายน พ.ศ. 2501

พ.ศ. 2530 พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวรัชกาลปจจุบัน ทรงพระกรุณาโปรด

เกลาฯ ยกฐานะวัดขึ้นเปนพระอารามหลวง ช้ันตรี ชนิดสามัญ เม่ือวันท่ี17 มีนาคมพ.ศ.

2530

- ประวัติเชิงตํานาน

วัดสุชาดารามนั้นตามประวัติกลาววา สถานท่ีตั้งวัดนั้นอดีตเคยเปนท่ีตั้งบาน

ของนางสุชาดาอุบาสิกาผูหนึ่งของวัดพระแกวดอนเตา เม่ือชาวเมืองทราบกพ็ากนัมา

นมัสการมากมาย

ตอมามีเสนาอํามาตยท่ีสอพลอของเจาเมืองกุกุตตนคร (ลําปาง) ไดนาํความไป

กลาวฟองเจาเมืองวาพระมหาเถระกับนางสุชาดาเปนชูกัน เจาเมืองไมทนัสอบสวนให

ละเอียดก็ส่ังจับนางไปประหารชีวิตท่ีริมฝงแมน้ําวัง

พระเถระนั้น เม่ือทราบขาวจึงไดอัญเชิญพระพุทธรูปองคนี้หนีไปโดยนําไป

ฝากไวท่ีวดัพระธาตลํุาปางหลวง อําเภอเกาะคา และไดประดิษฐานอยูท่ีวัดพระธาตุ

ลําปางหลวงสืบตอกันมาจนถึงปจจุบัน

สวนสถานท่ีตั้งบานของนางสุชาดานั้น ตอมามีผูมีจิตศรัทธาในคุณงามความดี

ของนางจึงรวมกันบริจาคสรางวัดขึ้นเรียกวา วัด “สุชาดาราม”ส่ิงกอสรางท่ีเห็นอยู

ในปจจุบันของวัดสุชาดารามรวมท้ังโบสถและวิหารเปนฝมือชางชาวเชียงแสนซ่ึง

กวาดตอนอพยพเขามาอยูนครลําปางในสมัยของเจากาวริะ(นครลําปางระหวาง พ.ศ.

2317-2329)สันนิษฐานวาวัดนี้คงมีแตเดิมแตไดมีการบูรณะซอมแซมภายหลังโดยฝมือ

ชางชาวเชียงแสน

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 47

รายละเอียดเกี่ยวกับวัด

แผนที่หมายเลข 1 แสดงตําแหนงที่ตั้งชุมชนโบราณ จังหวัดลําปาง1

2

2

จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย.โครงการวิจัยชุมชนโบราณจากภาพถายทางอากาศ. (กรุงเทพฯ:สํานักพิมพจุฬาฯ,2526)

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 48

แผนที่หมายเลข2 แสดงวัดในพ้ืนที่โครงการจังหวัดลําปาง2

3

1.วดัพระธาตลํุาปางหลวง

2.วัดศรีชุม

3.วดัพระแกวดอนเตาสุชาดาราม

4.วัดเจดียซาว

5.วัดพระธาตุเสด็จ

6.วัดศรีรองเมือง

(หมายเหตุ วัดท่ี 5 เปนวัดท่ีอยูนอกชุมชนเมือง)

3

จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย.โครงการวิจัยชุมชนโบราณจากภาพถายทางอากาศ. (กรุงเทพฯ:สํานักพิมพจุฬาฯ,2526)

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 49

วดัสชุาดาราม

ชื่อสถาน

ที่

วัด

ประเภท

แหลง

ศิลปกรรม

1.วหิาร 1ห

ลัง

2.โบส

ถ 1 หลัง

3.เจดีย 1 องค

สิ่งส

ําคัญ

เปน

สถาน

ที่

ประกอบ

ศาสน

พิธี

ของชาวบาน

ความสําคัญ

ตอ

ชุมชน

ขึ้นท

ะเบียน

เปน

โบราณ

สาถาน

พ.ศ.

2539

สถาน

ภาพ

พระ

แกว

บาน

ที่ตั้ง

เวียง

เหน

อื

ตาํบล

เมือง

อําเภอ

ถนน

ลาดยาง อยู

ในเขตเท

ศบาล

เมืองลําปาง

หางจากศาลา

กลางจงัหวดั

ลําปาง ป

ระมาณ

9 กิโลเมตร

เสน

ทางคมน

าคม

(การเขาถึง)

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 50

ช่ือโบราณสถาน3

4

วหิารสุชาดา

ต.วียงเหนือ อ.เมือง จ.ลําปาง

ส่ิงสําคัญในการขึ้นทะเบียน

1.วหิาร

2.โบสถ

อายขุอง (สมัย) การกอสราง

วิหารหลังใหญสรางเม่ือประมาณ พ.ศ . 2325 - พ.ศ. 2352 เม่ือครั้งชาวเชียง

แสนถูกกวาดตอนมาอยูเปนชุมชนเมืองเขลางค ตามประวัติศาสตรวัดสุชาดารามนี้

เปนวิหาร จัดเปนโบรารสถานสําคัญ เปนแบบพ้ืนเมืองฝมือชางเชียแสน จึงมีแบบแผน

แตกตางไป จากโบสถวหิารพมาอ่ืนๆ ในจงัหวดัลําปางการประกาศขึน้ทะเบียน

กาํหนดของขอบเขตในราชกจิจานเุบกษา เลมท่ี 97 ตอนท่ี459 ลงวนัท่ี29

สิงหาคม พ.ศ.2523

4

กรมศิลปากร. การข้ึนทะเบยีนโบราณสถานภาคเหนือ. (กรุงเทพฯ:กรมศิลปากร,2525)

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 51

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 52

3.2.2 รายละเอยีดการศึกษาลวดลายหนาบัน

ภาพที่ 1 แสดงภาพรวมหนาบนัวหิารสุชาดาราม

หนาแหนบ หรือหนาบันของพระวิหารดานหนาเปนกรอบลูกฟกในโครงสรางแบบมาตางไหม มี

การตกแตงดวยลวดลายปูนปนประดับกระจก ตอนลางลงมาเปนโกงค้ิวสลักไม และมีลวดลายปูนปน

ประดับกระจกเชนกัน

ลวดลายปูนปนประดับกระจกท่ีพบนั้น อยูในกรอบชองลูกฟกแบบมาต่ังไหม ปูนปน

ดังกลาวมีลักษณะเปนปูนน้ํามันหรือท่ีทองถิ่นเรียกวา “สตายจ๋ิน” ท่ีปนติดอยูบนพ้ืนไมลงรักชาติสี

แดงมีรองรอยของการประดับกระจกและปดทอง4

5

จากภาพจะเห็นไดวาลวดลายประดับนั้นมีบางสวนท่ีขาดหายไปเนื่องจากไมไดรับการดูแล

และเสื่อมสภาพตามกาลเวลา ดังนั้นจึงจะเก็บลายละเอียดเฉพาะสวนท่ีมองเห็นไดและยังคงอยูชัดเจน

5 สุรพล ดําริหกุลม,ศ. ขวงเมอืงและหัวขวง องคประกอบสําคัญของเมอืงในดนิแดนลานนา.(กรุงเทพฯ:สํานักพิมพแหงจุฬาลงกรณ

มหาวิทยาลัย,2549)หนา188

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 53

โดยจะเริ่มจากสวนบนสุดคือสวนโครงสรางมาตางไหมท่ีเปนรูปลายตาผา ไลไปจนถึงสวนโกงค้ิว

ดานลางสุด

เทคนิคท่ีใชเปนเทคนิคปูนปนประดับกระจกลงบนโครงสรางของตัวอาคารท่ีเปนไม ซึ่งการ

ประดับกระจกนั้นมีท่ัวไปในบริเวณดานหนาวิหารหลังนี ้ สีของกระจกท่ีพบมีท้ังสีขาว สีเหลือง สี

แดง สีเขียว ตกแตงเฉพาะบริเวณท่ีเปนจุดเดนเชน แกนกลางของดอกไม หรือกลีบดอกท่ีพ้ืนท่ี

คอนขางมาก พบท้ังท่ีตัดเปนเหลี่ยม และวงกลม ตามลักษณะและหนาท่ีใชสอย

ในสวนท่ีเปนดอกลายปูนปน เปนลายพันธุพฤกษา คือ มีท้ังลวดลายเครือเถา และดอกเด่ียว ๆ

ท้ังดอกไมและใบไม เชนเดียวกับวิหารลานนาตามท่ีตาง ๆก็จะใชลวดลายประเภทเดียวกัน แตจะ

แตกตางในตรงท่ีรายละเอียดเทานั้น

การศึกษาหนาบันจะแบงสวนการศึกษาดังนี ้

ก. หนาบัน และ แผงคอสอง

ข. โกงคิ้ว

ค. แผงแล ปากแล และ แป

ง. เสา

จ. ปกนก

ก. หนาบัน

ก.1 หนาบันดานบนสุด

ซึ่งจะใชปูนน้ํามันปนดินในชองขางในของชองลูกฟกสี่เหลี่ยม โดยมีการแซมดวยเทคนิค

การประดับกระจกสีลงไปดวย ซึ่งมีแตบริเวณหนาบันเทานั้น

ภาพที่ 2 แสดงภาพลูกฟกส่ีเหล่ียม ชวงกลาง บริเวณหนาบันดานบนสุด

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 54

ลวดลายท่ีพบในชองสี่เหลี่ยมโดยมากจะเปนดอกไมและเถาไม โดยมีดอกกลมเปน

แกนกลาง สวนเถาไมจะเปนลวดลายท่ีขยายออกไปท้ังสองขาง

ภาพที่ 3 แสดงลูกฟกส่ีเหล่ียม ทิศใตและทิศเหนือ บริเวณหนาบันดานบนสุด

สวนลายในลูกฟกสามเหลี่ยมนั้น ลักษณะการออกลาย เปนการออกลายจากจุดกึ่งกลางท่ีเปน

มุม ออกไปยังมุมท้ังสองขาง ทําใหเกิดการสมดุล ลวดลายท่ีปรากฏเปนลายดอกผสมลายเถาไมขด

และลายกนกเปลว มีการประดับกระจกในสวนท่ีเปน เกสรของดอกไม และสวนท่ีเปนกลีบบัว

ภาพที่ 4 แสดงลวดลายในกรอบสูกฟกสามเหล่ียม บริเวณหนาบนั ดานทศิเหนอื

ภาพที่ 5 แสดงลวดลายในกรอบสูกฟกสามเหล่ียม บริเวณหนาบนั ดานทศิ ใต

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 55

ก.2 แผงคอสอง

ในชวงท่ีตอจากฝาตาผา โยโครงสรางจะแบงเปนสามสวน โดยสวนท่ีหนึ่ง จะมีพ้ืนท่ี

มากท่ีสุด ลวดลายท่ีพบคือลายเครือเถาและลายดอกไม โดยจะมีดอกกลมท่ีอยูตรงกลาง มีการ

แบงชองส่ีเหล่ียมคลายกันกับซอนทับชองส่ีเหล่ียมใหเหล่ือมกัน เห็นพ้ืนท่ีเปนสามเหล่ียมมุม

ฉาก โดยมีกรอบซ่ึงมีลายกลีบบัว ประดับเปนกรอบอีกขั้นหนึ่ง มีการประดับกระจกสีในสวนท่ี

เปนดอกไม กลีบดอก และเกสร

ภาพที่ 6 ลวดลายในกรอบส่ีเหล่ียม บริเวณโครงสรางมาตางไหม ชวงกลาง

ภาพที่ 7 จากซาย ลวดลายในลูกฟกส่ีเหล่ียม บริเวณแผงคอสอง ทศิใตและเหนอื

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 56

ในสวนท่ีสองเปนสวนท่ี อยู

ขนาบขางของสวนท่ีหนึ่งซึ่งมีลวดลาย

เหมือนกันท้ังสองขาง เปนลายเครือเถา

โดยมีลวดลายดอกสี่กลีบอยูตรงกลาง

ภาพลายเสนที ่4 แสดง โครงสรางบริเวณแผงคอสอง

ก.3 ลวดลายบริเวณขื่อ

a บริเวณชองส่ีเหล่ียมฝาไมลายตาผา

b บรเิวณขอบระหวางชองฝาไมลายตาผา

ภาพลายเสนที ่ 5 แสดงบริเวณขอบข่ือ ไมค่ันหนากระดาน

ภาพที่ 8 แสดงลวดลายบริเวณข่ือ ลายหนากระดาน ลวดลาย ประจํายาม

ภาพที่ 9 แสดงลวดลายบริเวณข่ือ ลายหนากระดาน ลวดลาย ดอกจอก กานแยง

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 57

ในสวนท่ีเปนไมค่ันระหวางชองสี่เหลี่ยมเปนขอบไม โดยลักษณะของ

พ้ืนท่ีแลวเปนแนวนอนทําใหเปนรูปแบบท่ีซ้ําๆกันตอเนื่องไปจนสุดแผนไม มีการ

ประดับกระจกอยูบริเวณทรวงกลมที่เปนเกสรของดอกไม

ภาพที่ 10 แสดง ลวดลายบริเวณข่ือ ลายหนากระดาน แนวต้ัง

ข. ลวดลายบริเวณโกงค้ิว

โกงค้ิว

พบท้ังโกงค้ิวท่ีอยู ท้ังตรงเหนือประตูทางเขาพระวิหารและในสวนท่ีตอลงมาจากปกนกท้ัง

สองขาง รูปแบบท่ีพบนั้น เปนรูปแบบเดียวกันตางกนตรงท่ีขนาด เปนรูปโคงสี่หยัก ฉลุโปรงตรง

ปลาย สวนลวดลายใชชนิดเดียวกับหนาบันคือเปนเครือเถา ท่ีแตกออกไปจากตรงกลางโกงค้ิว ท่ีเปน

รูปวงกลมภายเปนกระจกสี และลวดลายคลายเชือกพันเปนเกลียวค่ันระหวางดอกไม และลายกรอบ

ยอมุม 12

ภาพที่ 11 แสดงลวดลายบริเวณโกงค้ิว

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 58

ค. บริเวณแผงแล ปากแล และ แป

ปากแล

แป แผงแล ภาพลายเสนที ่ 6 แสดงแสดงตําแหนงบริเวณแผงแล

ค.1แผงแล

รปุแบบของแผงแล แบงเปนสามสวน

1.ปากแล

2.แผงแล

3.แป

ภาพท่ี 12 แสดงลวดลายบรเิวณแผงแลดานทิศเหนอื

เทคนิคคือการปนปูนประดับลงบนพ้ืนไมโดยพ้ืนไมมีการลงสีแดง มีการแกะสลักเปนชองๆกอนแลว

จึงปนปูนติดลงไป

ภาพลายเสนที ่7 แสดงการออกลายบริเวณแผงแล ภาพที่ 13 แสดงลวดลายในแผงแล ดานทิศใต

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 59

ค.2 ปากแล

ลวดลายท่ีพบมีเพียงดอกกลมหนึ่งดอกเทานั้น มีการประดับกระจกตรงกลางท่ีเปนเกสรของ

ดอกไม เปนรูปทรงกลม

ภาพที่ 14 แสดงลวดลายบริเวณปากแลทศิใตและทศิเหนอื ตามลําดบั

ค.3 แป

การเก็บขอมูลบริเวณแปนั้น จะทําการศึกษาไปทีละชั้น โดยแตละชั้นจะมีสองตัว มีลวดลาย

ท่ีเหมือนกัน

ภาพที่ 15 แสดงรูปแบบ แป คูแรก บริเวณช้ันที1่

ลวดลายท่ีพบ : เปนดอกไมกลม กลีบโดยรอบ มี แปดกลีบ มีเครือเถาเชื่อม สวนปลายแปมีเครือเถา

ขดเปนกระจัง กลีบบัว

ภาพที่ 16 แสดงรูปแบบ แป คูที่สอง บริเวณช้ันที่ 2

ลวดลายท่ีพบ : เปนลายกานขด พันไปมาโดยรอบ มีดอกไมทรงหยดน้ําค่ันระหวางกานขด รอบเกสร

ดอกมีกลีบท้ังหมด 8 กลีบ บริเวณปลายมีลายดอกประจํายาม และกานขดเปนทรงกลีบบัว

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 60

ภาพที่ 17 แสดงรูปแบบ แป คูที่สาม บริเวณช้ันที่ 3

ลวดลายท่ีพบ : เปนลายดอกไมรูปหยดน้ํา มีกลีบลอมรอบ 8กลีบ เปนตัวออกลาย เชื่อมดวยลายกาน

แยงขัดสานกันเปนชองสี่เหลี่ยมขาวหลามตัด มีใบไมขดโดยรอบ บริเวณปลายมีลายดอกประจํายาม

และกานขดเปนทรงกลีบบัว

ภาพที่ 18 แสดงรูปแบบ แป คูที่ส่ี บริเวณช้ันที ่4

ลวดลายท่ีพบ : เปนลายดอกไมรูปหยดน้ํา มีกลีบลอมรอบ 8กลีบ ตอซอนกันเปนชั้น จนเต็มพ้ืนท่ี

บริเวณปลายมีลายดอกประจํายาม และ กานขดเปนทรงกลีบบัว

ภาพที่ 19 แสดงรูปแบบ แป คูที่หาใตแผงแล บริเวณช้ันที่ 5

ลวดลายท่ีพบ : เปนดอกไมกลม กลีบโดยรอบ มี แปดกลีบ มีเครือเถาเชื่อม บริเวณปลายมีลายดอก

ประจํายาม และกานขดเปนทรงกลีบบัว

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 61

ภาพที่ 20 แสดงรูปแบบ แป คูท่ีหกบนแผงแล บริเวณช้ันที ่6

ลวดลายท่ีพบ : เปนดอกไมกลม กลีบโดยรอบ มี แปดกลีบ มีเครือเถาเชื่อม บริเวณปลายมีลายดอก

ประจํายาม และกานขดเปนทรงกลีบบัว

ภาพที่ 21 แสดงรูปแบบ แป คูที่เจ็ด บริเวณช้ันที่ 7

ลวดลายท่ีพบ : เปนดอกไมสี่กลีบคลายดอกประจํายาม สลับหวางกับดอกสี่กลีบท่ีมีใบไมแผอกมา

โดยรอย กลีบหวางขยายเต็มพ้ืนท่ี

ภาพที่ 22 แสดงรูปแบบ แป คูที่แปด บริเวณช้ันที ่8

ลวดลายท่ีพบ : เปนดอกไมกลม กลีบโดยรอบ มี แปดกลีบ มีเครือเถาเชื่อม บริเวณปลายมีลายดอก

ประจํายาม และกานขดเปนทรงกลีบบัว

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 62

ง. ลวดลายบริเวณเสา

เสาดานหนาวิหาร เปนเสาท่ีทําดวยไมมีลักษณะเปนเหลี่ยม ตอเนื่องจากดานหนาบัน

ลวดลายเปนเทคนิคปนปูนประดับกระจก รายละเอียดดังนี้คือ

ลักษณะของลวดลายทีป่รากฏในตําแหนง

1.บัวหัวเสา

ใชเทคนิคประดับกระจกมากท่ีสุดในสวนท่ีเปนกลับบัว

ดานใน

ลวดลายท่ีพบในบรเิวณหัวเสา

ภาพที่ 23 แสดงลวดลายบริเวณหวัเสา

2.เสาชวงกลางท่ีเรียกวาตัวเสา

ลวดลายท่ีพบในชวงตัวเสา ซึ่งยาวตลอดแนวจนถึงปลายเสานั้น

ประกอบดวยลายสอง

แบบคือ ลายดอกลอย และลายดอกท่ีมีกรอบเปนแปดเหลี่ยม

ภาพที่ 24 แสดงลวดลายบริเวณตัวเสา

ลายดอกท่ีมีกรอบเปนแปดเหลี่ยมนี้ ในสวนท่ีเปนลายดอกกลมจะวางสับหวางกันกับดอกสี่

กลีบ ในสวนท่ีเปนเกสรดานใน ซึ่งมีลักษณะเปนทรงกลมนั้น ใชเทคนิคการประดับกระจกสี ซึ่งแต

ละสีแตกตางกันไป ในแตละแถวจะไมซ้ํากัน ในสวนท่ีเปนกลีบดอก ใชเทคนิคของการปนปูนน้ํามัน

ทําเปนกลีบปนติดลงไป ใชวิธีขูดขีดเปนเสนตรงบริเวณของกลีบแตละกลีบเพ่ือเปนการตกแตงลาย

ในสวนท่ีเปนกรอบแปดเหลี่ยมนั้นใชวิธีการปนปูนน้ํามันเปนเสน ปนเปนกรอบมีลักษณะเปนแปด

เหลี่ยมสองเสนคูกัน

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 63

จ. ปกนก

ปกนกนั้นมีสองเทคนิคนอกจาการปนปูนปดบนไมแลวในบางสวนยังมีการใชการแกะไมลง

สี (ในท่ีนี้ใชสีทอง) แลวนําไปติดบนไมอีกทีหนึ่ง ลวดลายท่ีพบเปนลายประดิษฐท้ังสิ้น ลวดลายจะทํา

เปนชอง แตท่ีคลายกันคือ แตละชองจะมีลวดลายท่ีทําจากกระจกสี เปนรูปคลายดอกไมแลวเปนลาย

ปนปูนคลายใบไมออกมาจากตัวลายท่ีเปนกระจกสีอีกทีหนึ่ง

ลวดลายท่ีพบบริเวณหนาบันปกนกท้ังสองขาง เปนการใชปูนปนติด เปนลวดลายในชอง

สี่เหลี่ยม และในชองสวนของลูกฟกสี่เหลี่ยม โดยมีการใชกระจกสี เปนสวนประกอบ โดยโครงสราง

สามารถแบงเปนสามสวนคือ

1. สวนท่ีเปนสวนกลาง

2.สวนท่ีเปนมุมท้ังสี่

3.กรอบลาย

ในสวนท่ีเปนลูกฟก

สี่เหลี่ยม จะใชลายกลบีบัว

เปนลายมาตรฐาน

เหมือนกันทุกกรอบ

ภาพลายเสนที ่ 8แสดงการออกลายในกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียม บริเวณหนาบนัปกนก

ภาพลายเสนที ่ 9 แสดงการออกลายในกรอบลูกฟกส ามเหล่ียม บริเวณหนาบันปกนก

สวนลายในลูกฟกสามเหลี่ยมนั้น ลักษณะการออกลาย เปนการออกลายจากจุดกึ่งกลางท่ีเปน

มุม ออกไปยังมุมท้ังสองขาง ทําใหเกิดการสมดุล ลวดลายท่ีปรากฏเปนลายดอกผสมลายเถาไมขด มี

การประดับกระจกในสวนท่ีเปน เกสรของดอกไม และสวนท่ีเปนกลีบบัว

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 64

ลวดลายบนปกนก เริ่มเก็บขอมูลจากดานทิศเหนือ โดยเริ่มจากดานลางขวาสุด สามารถจําแนกได

ตามลําดับในตารางดังนี้

ภาพลายเสนท่ี แสดงโครงสรางปกนกทิศเหนอืและหมายเลขภาพ

หมายเลข 1

ภาพที่ 25 แสดงกรอบลูฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทศิเหนอื หมายเลข 1

รูปทรง : ส่ีเหล่ียม

ลวดลายทีพ่บ : ตรงกลางท่ีเปนตัวออกลายเปนดอกไมวงกลมท่ีมีกลีบ

หัวบากแปดกลีบ รอบดอกไม มีใบไมเรยีวแหลมแปด

ใบแผออกไปตามชองส่ีเหล่ียมขนมเปยกปูน บริเวณ

มุมสามเหล่ียมมีลายกานขดปกคางคาวอยูท้ังส่ีมุม รอบ

กรอบส่ีเหล่ียมมีลายกลีบบัวตรงกลางประดับกระจก

วงกลมลอมรอบอยู

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 65

หมายเลข 2

ภาพที่ 26 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทศิเหนอื หมายเลข 2

รูปทรง : ส่ีเหล่ียม

ลวดลายทีพ่บ : ตรงกลางท่ีเปนตัวออกลายเปนดอกไมวงกลมท่ีมีกลีบ

กลม สิบ กลีบ รอบดอกไม มีกานขดไปตามชอง

ส่ีเหล่ียมขนมเปยกปูน แตละทิศมีดอกส่ีกลีบขนาด

เล็กอยูส่ีทิศ บริเวณมุมสามเหล่ียมมีลายกานขดปก

คางคาวอยูท้ังส่ีมุม รอบกรอบส่ีเหล่ียมมีลายกลีบบัว

ตรงกลางประดับกระจกวงกลมลอมรอบอยู

หมายเลข 3

ภาพที่ 27 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทศิเหนอื หมายเลข 3

รูปทรง : สามเหล่ียมมุมฉาก

ลวดลายทีพ่บ : ลักษณะการออกลาย เปนการออกลายจากจดุกึง่กลางท่ี

เปนมุม ออกไปยังมุมท้ังสองขาง ทําใหเกิดการสมดุล

บริเวณมุมฉากเปนลายคลายรูปหัวใจขดเขามุมอยู เปน

ตัวออกลาย มีลายกานขดปกคางคาวแผขยายจนเต็ม

พ้ืนท่ี บริเวณมุมบนปดลายดวยลายกนก มุมลางปดลาย

ดวยใบไมเรียวยาว

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 66

หมายเลข4

ภาพที่ 28 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทศิเหนอื หมายเลข 4

รูปทรง : ส่ีเหล่ียม

ลวดลายทีพ่บ : ตรงกลางท่ีเปนตัวออกลายเปนดอกไมวงกลมท่ีมีกลีบ

กลม สิบ กลีบ รอบดอกไม มีกานขดไปตามชอง

ส่ีเหล่ียมขนมเปยกปูน แตละทิศมีดอกส่ีกลีบขนาด

เล็กอยูส่ีทิศ บริเวณมุมสามเหล่ียมมีลายกานขดปก

คางคาวอยูท้ังส่ีมุม รอบกรอบส่ีเหล่ียมมีลายกลีบบัว

ตรงกลางประดับกระจกวงกลมลอมรอบอยู

หมายเลข 5

ภาพที่ 29 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทศิเหนอื หมายเลข 5

รูปทรง : สามเหล่ียมมุมฉาก

ลวดลายทีพ่บ : บริเวณมุมฉากเปนลายคลายรูปหัวใจขดเขามุมอยู เปน

ตัวออกลาย มีลายกานขดปกคางคาวแผขยายจนเต็ม

พ้ืนท่ี บริเวณมุมบนปดลายดวยลายกนก มุมลางปดลาย

ดวยใบไมเรียวยาว แตลายจะหนากวาตัวลาง

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 67

หมายเลข 6

ที่ 30 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทศิเหนอื หมายเลข 6

รูปทรง : สามเหล่ียมมุมฉาก

ลวดลายทีพ่บ : บรเิวณมุมฉากเปนลายกานขดเปนทรงหางกนก เปน

ตัวอกลาย เปนตัวออกลาย มีลายกานขดหัวมนแผขยาย

จนเต็มพ้ืนท่ี บริเวณมุมบนและ มุมลางปดลายดวยใบ

ไมเรียวยาว เสนลายเล็กกวาจุดอ่ืน

ดานทิศใต จะเริ่มจากลวดลายมุมซายตามภาพดังตอไปนี้

ภาพลายเสนที ่11 แสดงโครงสรางปกนกทศิใตและหมายเลขภาพ

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 68

หมายเลข 1

ภาพที่ 31 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทศิใต หมายเลข 1

รูปทรง : สามเหล่ียมมุมฉาก

ลวดลายทีพ่บ : บริเวณมุมฉากเปนลายกานขดเปนหัวบาก เปนตัวออก

ลาย มีลายใบไมขดแผขยายจนเต็มพ้ืนท่ี บริเวณมุมบน

และ มุมลางปดลายดวยใบไมเรียวยาว คลายลายกนก

หมายเลข 2

ภาพที่ 32 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทศิใต หมายเลข 2

รูปทรง : ส่ีเหล่ียม

ลวดลายทีพ่บ : ตรงกลางท่ีเปนตัวออกลายเปนดอกไมวงกลมท่ีมีกลีบ

กลมุ6 กลีบ รอบดอกไม มีกานขดไปตามชองส่ีเหล่ียม

ขนมเปยกปูน พุมออกไป4 ทิศคลาย ดอกประจํายาม

รอบดอกประจาํยาม มีใบไมแผอกไป 14ใบ บรเิวณมุม

สามเหล่ียมมีลายกานขดปกคางคาวอยูท้ังส่ีมุม รอบ

กรอบส่ีเหล่ียมมีลายกลีบบัวตรงกลางประดับกระจก

วงกลมลอมรอบอยู

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 69

หมายเลข 3

ภาพที่ 33 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทศิใต หมายเลข 3

รูปทรง : ส่ีเหล่ียม

ลวดลายทีพ่บ : ตรงกลางท่ีเปนตัวออกลายเปนดอกไมวงกลมท่ีมีกลีบ

แหลม 12 กลีบ ซอนสองช้ันลดหล่ันกัน รอบดอกไม

มีใบไมเรียวแหลมขดแผออกไปตามชองส่ีเหล่ียมขนม

เปยกปูน บริเวณมุมสามเหล่ียมมีลายกานขดปก

คางคาวอยูท้ังส่ีมุม รอบกรอบส่ีเหล่ียมมีลายกลีบบัว

ตรงกลางประดับกระจกวงกลมลอมรอบอยู

หมายเลข 4

ภาพที่ 34 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทศิใต หมายเลข 4

รูปทรง : สามเหล่ียมมุมฉาก

ลวดลายทีพ่บ : บริเวณมุมฉากเปนลายคลายรูปหัวใจขดเขามุมอยู เปน

ตัวออกลาย มีลายกานขดปกคางคาวแผขยายจนเต็ม

พ้ืนท่ี บริเวณมุมบนปดลายดวยลายกนก มุมลางปดลาย

ดวยใบไมเรียวยาว แตลายจะหนากวาตัวลาง

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 70

หมายเลข 5

ภาพที่ 35 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทศิใต หมายเลข 5

รูปทรง : ส่ีเหล่ียม

ลวดลายทีพ่บ : ตรงกลางท่ีเปนตัวออกลายเปนดอกไมวงกลมท่ีมีกลีบ

กลมุ6 กลีบ รอบดอกไม มีกานขดไปตามชองส่ีเหล่ียม

ขนมเปยกปูน พุมออกไป4 ทิศคลาย ดอกประจํายาม

รอบดอกประจํายาม บริเวณมุมสามเหล่ียมมีลายกาน

ขดปกคางคาวอยูท้ังส่ีมุม รอบกรอบส่ีเหล่ียมมีลาย

กลีบบัวตรงกลางประดับกระจกวงกลมลอมรอบอยู

หมายเลข 6

ภาพที่ 36 แสดงกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณปกนกทศิใต หมายเลข 6

รูปทรง : สามเหล่ียมมุมฉาก

ลวดลายทีพ่บ : บริเวณมุมฉากเปนลายรูปทรงหยดน้ํามีกลีบหยัก

โดยรอบ เปนตัวออกลาย มีลายกานขดหัวมนแผขยาย

จนเต็มพ้ืนท่ี

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 71

3.2.3 คันทวย

คันทวยมีท้ังหมด 17ตัว สองแบบคือ แบบฉลโุปรงและทําทึบแบบ

ทึบไดแก ตัวท่ี 1แกจํานวนท่ีอยูทางทิศเหนือ (นับจากปกนก)และตัวท่ี แก

จํานวน ท่ีอยูทางทิศใต สรุปแลวคือ เปนสองตัวท่ีอยูในตําแหนงตัวแรกของ

ดานหนาพระวิหารท้ังคู ขนาดของคันทวยแตละตัวจะประมาณ 1 x 2 เมตร

ภาพที่ 37 แสดงลวดลาย ไมแกะคันทวย ดานทิศเหนือ

ในสวนบน ลวดลายมีสองแบบดวยกันคือ

1.ลายบัว

2.ลายประดิษฐ

ลายบัวมีสองแบบแตกตางกันท่ีขนาดและรายละเอียด

ปลีกยอย มีจํานวนท้ังหมด 13 ตัวและลายประดิษฐมีท้ังหมด

4 ตัว

ภาพลายเสนที ่12 แสดงลักษณะของมกรคายพญาลวง

ในสวนท่ีเปนลายนาคและพันธุพฤกษาตัวท่ีเรียกวา มกรคายพญาลวงนัน้รปูแบบคลายกนั

หมดแตตางกันท่ีหางของมกรและหนาตาของพญาลวง ท่ีอาจเกิดจากชางคนละคนและการบูรณะ ซึ่ง

หางมกรนั้นแบงเปนแบบท่ีมีลายกนกและแบบธรรมดา ซึ่งลายกนกมีเพียงสองตัวเทานั้น นอกนั้นเปน

ลายธรรมดาท้ังหมด

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 72

ในสวนของพันธุพฤกษาแบงเปน สาม กลุมลาย คือ ลายท่ีเปนดอกบัว จํานวน 7 ตัว ดอกบัว

ประดิษฐ จํานวน 4 ตัว ลายใบไมจํานวน 1 ตัว

ใบไมประดิษฐจํานวน 5 ตัว

ในสวนท่ีเปนฐานนั้น แบงไดเปน 3 แบบ

1.ฐานเปนรูปบัวหงาย มีจํานวน 12 ตัว

2.ฐานเปนรูปดอกไม มีจํานวน 1 ตัว

3.ฐานเปนรูปลวดลายประดิษฐ มีจํานวน 4 ตัว

ในสวนท่ีเปนตัวยอยนั้น ทําเปนลายกนกเปลวทุกตัว แตกตางกันตรงลายละเอียดภายใน

ภาพลายเสนท่ี แสดงลายมกรคายพญาลวง

รูปแบบของคันทวยมีอยู 4 ชวงคือ

ภาพลายเสนที ่13 แสดงโครงสรางคันทวยวหิารสุชาดา

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 73

ลวดลายท่ีพบในสวนท่ีเปนบัวหงายพบอยู 4 แบบคือ

หมายเลข 1

ภาพที่ 38 แสดงลวดลายที่พบบริเวณสวนบนของคันทวย ภาพหมายเลข 1

ลวดลายท่ีพบ : เปนลายประดิษฐรูปทรงคลายลายไสหมู เรียงยาวเต็มพ้ืนท่ี ดานลางมีลูกครึ่งวงกลม

เรียงยาวลอกันไป

หมายเลข 2

ภาพที่ 39แสดงลวดลายที่พบบริเวณสวนบนของคันทวย ภาพหมายเลข 2

ลวดลายท่ีพบ :เปนกลีบบัวซอนกันสามชั้น ลดหลั่นกันเปนมิติ กลีบแรกมีการขูดลายเสนตรงจาก

ดานลาง มีรอยหยักกอนถึงปลายกลีบท้ังสองขาง กลีบชั้นท่ีสอง เห็นแตสวนปลายท่ีมีรอยหยักสอง

ขาง กลีบชั้นท่ีสามเห็นแตสวยปลาย

หมายเลข 3

ภาพที่ 40 แสดงลวดลายที่พบบริเวณสวนบนของคันทวย ภาพหมายเลข 3

ลวดลายท่ีพบ : เปนลายกลีบบัวเกลี้ยง ภายในกลีบมีความนูนหนาและมีรอยบากท่ีหัว เรียงซอนกัน

สองชั้น ดานลางมีลายครึ่งวงกลมเรียงยาวเต็มพ้ืนท่ี

หมายเลข 4

ภาพที่ 41 แสดงลวดลายที่พบบริเวณสวนบนของคันทวย ภาพหมายเลข 4

ลวดลายท่ีพบ :เปนกลีบบัวซอนกันสองชั้น ลดหลั่นกันเปนมิติ กลีบแรกมีการขูดลายใหกลีบมีขอบ

เล็กตรงกลางขูดเปนกลีบในสุดเล็กเปนขนาดครึ่งหนึ่งของกลีบแตมีลักษณะเปนทรงหยดน้ํามากกวา

แบบอื่น มีลูกครึ่งวงกลมขนาดเล็กเรียงกันชั้นลางอยูสุด

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 74

ลวดลายท่ีพบในสวนของตัวของคันทวยมี 6 แบบ คือ

ภาพที่ 42 ลวดลายตกแตงตัวคันทวยแบบที ่1 ลายดอกโบต๋ัน

ภาพที่ 43 ลวดลายตกแตงตัวคันทวยแบบที่ 2 ลายดอกบวับาน

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 75

ภาพที่ 44 ลวดลายตกแตงตัวคันทวยแบบที่ 3 ลายดอกบวัตูม

ภาพที่ 45 ลวดลายตกแตงตัวคันทวยแบบที่ 4 ลายดอกบวัประดษิฐ

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 76

ภาพที่ 46 ลวดลายตกแตงตัวคันทวยแบบที่ 5 ลายกระหนกเปลวเครือเถา

ภาพที่ 47 ลวดลายตกแตงตัวคันทวยแบบที่ 6 ดอกบวัและใบไมประดษิฐ

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 77

ภาพที่ 50 ลวดลายตกแตงตัวคันทวยแบบที่ 7 ดอกไมและใบไมประดษิฐ

ลวดลายพันธุพฤกษาท่ีพบโดยมากจะเปนดอกไมและใบไม โดยมีดอกไมเปนตัวออกลาย

และมีใบไมเปนสวนขยายไปจนเต็มพ้ืนท่ี ภายในสามเหลี่ยมท้ังหมด

ลวดลายท่ีพบบริเวณสวนท่ีเปนแทน และตัวยอย

ภาพที่ 48 ลวดลายตกแตงตัวแทนยอยแบบที ่1

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 78

ภาพที่ 49 ลวดลายตกแตงตัวแทนยอยแบบที ่2

ภาพที่ 50 ลวดลายตกแตงตัวแทนยอยแบบที่ 3

รูปแบบของลวดลายคันทวยนั้น นอกจากการแกะสลักไมแลว ยังมีการประดับกระจกใน

สวนท่ีเปนแทน มีลักษณะเปนทรงกลม บางมี 3 บางมี 4 แลวแตขนาดของแทนคันทวย ลวดลายท่ี

ปรากฏบนคันทวย จะมีลักษณะท่ีสอดคลองกันคือ ในสวของบัวหงานฃยและแทนแมกระท่ังตัวยอย

จะมีรูปแบบท่ีไปในทิศทางเดียวกัน กลาวคือ ถาในสวนท่ีเปนเปาหมายเปนรูปบัวหงาย ในสวนของ

แทนก็จะเปนบัวหงายดวยเชนกัน

ในสวนท่ีเปนตัวยอยจะพบแบบ 2 ลักษณะคือ คลายตัวกนกท่ีดัดแปลงข้ึนใหคลายเถาไม อีก

ชนิดคือตัวกนกท่ีดัดแปลงแบบไมมีใบไมใหเห็นเดนชัด

นอกจากนี้ยังไดแบงการเก็บขอมูลคันทวยออกเปนรายตัว โดยท้ังหมด 17 ตัว โดยเริ่ม

เก็บจากดานทิศเหนือ ตัวหนาสุด และวันไปทางดานหลังวิหาร และส้ินสุดท่ี ตัวหนาสุด ดาน

ทิศใต โดยมีขอมูลดังตอไปนี ้

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 79

คันทวย ตัวที ่1

ภาพที่ 51 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวที่ 1

ตาํแหนงทีพ่บ : ทิศเหนือ ลําดับท่ีหนึ่ง

ลวดลายบริเวณหวั (บัวหงาย) : เปนกลีบบัวซอนกันสองช้ัน ลดหล่ันกันเปน

มิติ กลีบแรกมีการขูดลายใหกลีบมีขอบ เล็ก

ตรงกลางขูดเปนกลีบในสุดเล็กเปนขนาด

ครึ่งหนึ่งของกลีบ มีลูกครึ่งวงกลมขนาดเล็ก

เรียงกันช้ันลางอยูสุด

ลวดลายบริเวณตวั : เปนลายมกรคายพญาลวง ซ่ึงดานหลังเปน

เครือเถาขดพันกัน เปนกนกเปลว ขยายเต็ม

พ้ืนท่ี

ลวดลายบริเวณแทนและตัวยอย : บริเวณแทนมีลักษณะเหมือนสวนหัว ตัวยอย

เปนลายขดวงกลมหัวบากส่ีรอย และมีใบไม

เรียวแหลมยอยลงมาหนึ่งใบ

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 80

คันทวย ตัวที่ 2

ภาพที่ 52 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวที่ 2

ตาํแหนงทีพ่บ : ทิศเหนือ ลําดับท่ีสอง

ลวดลายบริเวณหวั (บัวหงาย) : เปนกลีบบัวซอนกันสองช้ัน ลดหล่ันกันเปน

มิติ กลีบแรกมีการขูดลายใหกลีบมีขอบ เล็ก

ตรงกลางขูดเปนกลีบในสุดเล็กเปนขนาด

ครึ่งหนึ่งของกลีบ มีลูกครึ่งวงกลมขนาดเล็ก

เรียงกันช้ันลางอยูสุด

ลวดลายบริเวณตวั : เปนลายมกรคายพญาลวง ซ่ึงดานหลังเปน

เครือเถาขดพันกัน เปนกนกเปลว ขยายเต็ม

พ้ืนท่ี

ลวดลายบริเวณแทนและตัวยอย : บริเวณแทนมีลักษณะเหมือนสวนหัว ตัวยอย

เปนลายขดวงกลมหัวมนซอนกันสองช้ัน โดย

ช้ันท่ียอยต่ําลงมาจะเล็กกวาช้ันแรก และมี

ใบไมเรียวแหลมยอยลงมาหนึ่งใบ

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 81

คันทวย ตัวที ่3

ภาพที่ 53 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวที่ 3

ตาํแหนงทีพ่บ : ทิศเหนือ ลําดับท่ีสาม

ลวดลายบริเวณหวั (บัวหงาย) : เปนกลีบบัวซอนกันสองช้ัน ลดหล่ันกันเปน

มิติ กลีบแรกมีการขูดลายใหกลีบมีขอบ เล็ก

ตรงกลางขูดเปนกลีบในสุดเล็กเปนขนาด

ครึ่งหนึ่งของกลีบ มีลูกครึ่งวงกลมขนาดเล็ก

เรียงกันช้ันลางอยูสุด

ลวดลายบริเวณตวั : เปนลายมกรคายพญาลวง ซึ่งดานหลังลายดอกไม

แปดกลีบแหลมมีเกสรตรงกลางรอบเกสรมีกลีบกลม

เล็กคลายบัวบานมีใบไมและเครือเถาขดพันกัน

โดยรอบดอก ขยายเต็มพื้นท่ี

ลวดลายบริเวณแทนและตัวยอย : บริเวณแทนมีลักษณะเหมือนสวนหัว ตัวยอย

เปนลายขดวงกลมหัวมนช้ันเดียว และมีใบไม

เรียวแหลมยอยลงมาหนึ่งใบ

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 82

คันทวย ตัวที ่4

ภาพที่ 54 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวที่ 4

ตาํแหนงทีพ่บ : ทิศเหนือ ลําดับท่ีสาม

ลวดลายบริเวณหวั (บัวหงาย) : เปนกลีบบัวซอนกันสามช้ัน ลดหล่ันกันเปน

มิติ กลีบแรกมีการขูดลายเสนตรงจากดานลาง

มีรอยหยักกอนถึงปลายกลีบท้ังสองขาง กลีบ

ช้ันท่ีสอง เห็นแตสวนปลายท่ีมีรอยหยักสอง

ขาง กลีบช้ันท่ีสามเห็นแตสวยปลาย

ลวดลายบริเวณตวั : เปนลายมกรคายพญาลวง ซ่ึงดานหลังลาย

ดอกไมกลมคลายดอกพุดตาน อยุตรงกลาง

เปนตัวออกลาย รอบๆมีดอกชนิดเดียวกัน

ขนาดเล็กและใบไมและเครือเถาขดพันกัน

โดยรอบดอก ขยายเต็มพ้ืนท่ี

ลวดลายบริเวณแทนและตัวยอย : บริเวณแทนมีลักษณะเหมือนสวนหัว ตัวยอย

เปนลายขดวงกลมหัวมนสามช้ัน พุงจาก

ดานลาง ไลขนาดกนัขึน้มา

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 83

คันทวยตัวที ่5

ภาพที่ 55 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวที่ 5

ตาํแหนงทีพ่บ : ทิศเหนือ ลําดับท่ีหา

ลวดลายบริเวณหวั (บัวหงาย) : เปนลายประดิษฐรูปทรงคลายลายไสหมู เรียง

ยาวเต็มพ้ืนท่ี ดานลางมีลูกครึ่งวงกลมเรียงยาว

ลอกันไป

ลวดลายบริเวณตวั : เปนลายมกรคายพญาลวง ซ่ึงดานหลังเปนลาย

ดอกไมกลีบตูมซอนช้ันกันคลายบัวตูม โดย

ลายพุงมาจากมุมดานลาง มีใบไมและเครอื

เถาขดพันกันโดยรอบดอก ขยายเต็มพ้ืนท่ี

ลวดลายบริเวณแทนและตัวยอย : บริเวณแทนมีลักษณะเปนกลีบบัวซอนกัน

สองช้ันดานลางเปนลูกครึ่งวงกลมเรียงยาว

ตัวยอย เปนลายขดวงกลมหัวมนซอนกันสอง

ช้ัน โดยช้ันท่ียอยต่ําลงมาจะเล็กกวาช้ันแรก

และมีใบไมเรียวแหลมยอยลงมาหนึ่งใบ

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 84

คันทวย ตัวที6่

ภาพที่ 56 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวที่ 6

ตาํแหนงทีพ่บ : ทิศเหนือ ลําดับท่ีหก

ลวดลายบริเวณหวั (บัวหงาย) : เปนกลีบบัวซอนกันสองช้ัน ลดหล่ันกันเปน

มิติ กลีบแรกมีการขูดลายใหกลีบมีขอบ เล็ก

ตรงกลางขูดเปนกลีบในสุดเล็กเปนขนาด

ครึ่งหนึ่งของกลีบ มีลูกครึ่งวงกลมขนาดเล็ก

เรียงกันช้ันลางอยูสุด

ลวดลายบริเวณตวั : เปนลายมกรคายพญาลวง ซึ่งดานหลังเปนลาย

ดอกไมทรงหยดน้ํา มีหกกลีบ มีเกสรตรงกลาง รอบ

เกสรมีกลีบเล็กครึ่งวงกลมลอมรอบ คลายดอกตา

หมากขะหนัด ซึ่งอยูกึ่งกลางเปนตัวออกลาย มีใบไม

และเครือเถาขดพันกันโดยรอบดอก ขยายเต็มพื้นท่ี

ลวดลายบริเวณแทนและตัวยอย : บริเวณแทนมีลักษณะเปนกลีบบัวซอนกันสองช้ัน

ดานลางเปนลูกครึ่งวงกลมเรียงยาว

ตัวยอย เปนลายขดวงกลมหัวมนซอนกันสองช้ัน

โดยช้ันท่ียอยตํ่าลงมาจะเล็กกวาช้ันแรก และมีใบไม

เรียวแหลมยอยลงมาหนึ่งใบ

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 85

คันทวย ตัวที7่

ภาพที่ 57 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวที่ 7

ตาํแหนงทีพ่บ : ทิศเหนือ ลําดับท่ีเจ็ด

ลวดลายบริเวณหวั (บัวหงาย) : เปนลายประดิษฐรูปทรงคลายลายไสหมู เรียง

ยาวเต็มพ้ืนท่ี ดานลางมีลูกครึ่งวงกลมเรียงยาว

ลอกันไป

ลวดลายบริเวณตวั : เปนลายมกรคายพญาลวง ซ่ึงดานหลังลาย

ดอกไมแปดกลีบแหลมมีเกสรตรงกลาง รอบ

เกสรมีกลีบกลมเล็กคลายบัวบาน มีใบไมและ

เครือเถาขดพันกันโดยรอบดอก ขยายเต็ม

พ้ืนท่ี

ลวดลายบริเวณแทนและตัวยอย : บริเวณแทนมีลักษณะเหมือนสวนหัว ตัวยอย

เปนลายขดวงกลมหัวบาก ช้ันเดียว และมี

ใบไมเรียวแหลมยอยลงมาหนึ่งใบ

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 86

คันทวย ตัวที่ 8

ภาพที่ 58 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวที่ 8

ตาํแหนงทีพ่บ : ทิศเหนือ ลําดับท่ีแปด

ลวดลายบริเวณหวั (บัวหงาย) : เปนกลีบบัวซอนกันสองช้ัน ลดหลั่นกันเปนมิติ กลีบ

แรกมีการขูดลายใหกลีบมีขอบ เล็กตรงกลางขูดเปน

กลีบในสุดเล็กเปนขนาดครึ่งหนึ่งของกลีบมีบากตรง

กลาง มีลูกครึ่งวงกลมขนาดเล็กเรียงกันช้ันลางอยูสุด

ลวดลายบริเวณตวั : เปนลายมกรคายพญาลวง ซึ่งดานหลังเปนลาย

ดอกไมทรงหยดน้ํา มีหกกลีบ มีเกสรตรงกลาง รอบ

เกสรมีกลีบเล็กครึ่งวงกลมลอมรอบ คลายดอกตา

หมากขะหนัด ซึ่งอยูกึ่งกลางเปนตัวออกลาย มีใบไม

และเครือเถาขดพันกันโดยรอบดอก ขยายเต็มพื้นท่ี

ลวดลายบริเวณแทนและตัวยอย : บริเวณแทนมีลักษณะเหมือนบริเวณหัว

ตัวยอย เปนลายขดวงกลมหัวมนซอนกันสองช้ัน

โดยช้ันท่ียอยตํ่าลงมาจะเล็กกวาช้ันแรก และมีใบไม

เรียวแหลมยอยลงมาหนึ่งใบ

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 87

คันทวย ตัวที ่9

ภาพที่ 59 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวที่ 9

ตาํแหนงทีพ่บ : ทิศเหนือ ลําดับท่ีเกา

ลวดลายบริเวณหวั (บัวหงาย) : เปนลายประดิษฐรูปทรงคลายลายไสหมู เรียง

ยาวเต็มพ้ืนท่ี ดานลางมีลูกครึ่งวงกลมเรียงยาว

ลอกันไป

ลวดลายบริเวณตวั : เปนลายมกรคายพญาลวง ซ่ึงดานหลังเปนลาย

ดอกไมทรงหยดน้ํา มีหกกลีบ มีเกสรตรง

กลาง รอบเกสรมีกลีบเล็กครึง่วงกลมลอมรอบ

คลายดอกตาหมากขะหนัด ซ่ึงอยูกึ่งกลางเปน

ตัวออกลาย มีใบไมและเครือเถาขดพันกัน

โดยรอบดอก ขยายเต็มพ้ืนท่ี

ลวดลายบริเวณแทนและตัวยอย : บริเวณแทนมีลักษณะเหมือนบริเวณหัว

ตัวยอย เปนลายขดวงกลมหัวมนซอนกันสอง

ช้ัน โดยช้ันท่ียอยต่ําลงมาจะเล็กกวาช้ันแรก

และมีใบไมเรียวแหลมยอยลงมาหนึ่งใบ

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 88

คันทวย ตัวที่ 10

ภาพที่ 60 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวที่ 10

ตาํแหนงทีพ่บ : ทิศใต ลําดับท่ีหนึ่ง (จากดานหลังวหิาร)

ลวดลายบริเวณหวั (บัวหงาย) : เปนกลีบบัวซอนกันสองช้ัน ลดหลั่นกันเปนมิติ กลีบ

แรกมีการขูดลายใหกลีบมีขอบ เล็กตรงกลางขูดเปน

กลีบในสุดเล็กเปนขนาดครึ่งหนึ่งของกลีบมีบากตรง

กลาง มีลูกครึ่งวงกลมขนาดเล็กเรียงกันช้ันลางอยูสุด

ลวดลายบริเวณตวั : เปนลายมกรคายพญาลวง ซึ่งดานหลังลายดอกไม

แปดกลีบแหลมมีเกสรตรงกลาง รอบเกสรมีกลีบ

กลมเล็กคลายบัวบาน มีใบไมและเครือเถาขดพันกัน

โดยรอบดอก ขยายเต็มพื้นท่ี

ลวดลายบริเวณแทนและตัวยอย : บริเวณแทนมีลักษณะเหมือนสวนหัว

ตัวยอย เปนลายขดวงกลมหัวบาก ช้ันเดียว

และมีใบไมเรียวแหลมยอยลงมาหนึ่งใบ

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 89

คันทวย ตัวที1่1

ภาพที่ 61 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวที่ 11

ตาํแหนงทีพ่บ : ทิศใต ลําดับท่ีสอง (จากดานหลังวหิาร)

ลวดลายบริเวณหวั (บัวหงาย) : เปนกลีบบัวซอนกันสองช้ัน ลดหล่ันกันเปน

มิติ กลีบแรกมีการขูดลายใหกลีบมีขอบ เล็ก

ตรงกลางขูดเปนกลีบในสุดเล็กเปนขนาด

ครึ่งหนึ่งของกลีบมีบากตรงกลาง มีลูกครึ่ง

วงกลมขนาดเล็กเรียงกันช้ันลางอยูสุด

ลวดลายบริเวณตวั : เปนลายมกรคายพญาลวง ซ่ึงดานหลังลาย

ดอกไมแปดกลีบแหลมมีเกสรตรงกลาง รอบ

เกสรมีกลีบกลมเล็กคลายบัวบาน มีใบไมและ

เครือเถาขดพันกันโดยรอบดอก ขยายเต็ม

พ้ืนท่ี

ลวดลายบริเวณแทนและตัวยอย : บริเวณแทนมีลักษณะเหมือนสวนหัว

ตัวยอย มองเห็นไดแคครึ่งเดียว คาดวาเปนลาย

ขด ท่ีมีกนก อยูดวย

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 90

คันทวย ตัวที ่12

ภาพที่ 62 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวที่ 12

ตาํแหนงทีพ่บ : ทิศใต ลําดับท่ีสาม (จากดานหลังวหิาร)

ลวดลายบริเวณหวั (บัวหงาย) : เปนกลีบบัวซอนกันสองช้ัน ลดหล่ันกันเปน

มิติ กลีบแรกมีการขูดลายใหกลีบมีขอบ เล็ก

ตรงกลางขูดเปนกลีบในสุดเล็กเปนขนาด

ครึ่งหนึ่งของกลีบมีบากตรงกลาง มีลูกครึ่ง

วงกลมขนาดเล็กเรียงกันช้ันลางอยูสุด

ลวดลายบริเวณตวั : เปนลายมกรคายพญาลวง ซ่ึงดานหลังลาย

ดอกไมแปดกลีบแหลมมีเกสรตรงกลาง รอบ

เกสรมีกลีบกลมเล็กคลายบัวบาน มีใบไมและ

เครือเถาขดพันกันโดยรอบดอก ขยายเต็ม

พ้ืนท่ี

ลวดลายบริเวณแทนและตัวยอย : บริเวณแทนมีลักษณะเหมือนสวนหัว

ตวัยอย ไมสามารถมองเห็นลวดลายได

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 91

คันทวย ตัวที ่13

ภาพที่ 63 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวที่ 13

ตาํแหนงทีพ่บ : ทิศใต ลําดับท่ีส่ี (จากดานหลังวหิาร)

ลวดลายบริเวณหวั (บัวหงาย) : เปนกลีบบัวซอนกันสองช้ัน ลดหล่ันกันเปน

มิติ กลีบแรกมีการขูดลายใหกลีบมีขอบ เล็ก

ตรงกลางขูดเปนกลีบในสุดเล็กเปนขนาด

ครึ่งหนึ่งของกลีบมีบากตรงกลาง มีลูกครึ่ง

วงกลมขนาดเล็กเรียงกันช้ันลางอยูสุด

ลวดลายบริเวณตวั : เปนลายมกรคายพญาลวง ซ่ึงดานหลังลาย

ดอกไมแปดกลีบแหลมมีเกสรตรงกลาง รอบ

เกสรมีกลีบกลมเล็กคลายบัวบาน มีใบไมและ

เครือเถาขดพันกันโดยรอบดอก ขยายเต็ม

พ้ืนท่ี

ลวดลายบริเวณแทนและตัวยอย : บริเวณแทนมีลักษณะเหมือนสวนหัว

ตวัยอย ไมสามารถมองเห็นลวดลายได

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 92

คันทวย ตัวที่ 14

ภาพที่ 64 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวที่ 14

ตาํแหนงทีพ่บ : ทิศใต ลําดับท่ีหา (จากดานหลังวหิาร)

ลวดลายบริเวณหวั (บัวหงาย) : เปนกลีบบัวซอนกันสองช้ัน ลดหลั่นกันเปนมิติ กลีบ

แรกมีการขูดลายใหกลีบมีขอบ เล็กตรงกลางขูดเปน

กลีบในสุดเล็กเปนขนาดครึ่งหนึ่งของกลีบแตมี

ลักษณะเปนทรงยดน้ํามากกวาแบบอื่น มีลูกครึ่ง

วงกลมขนาดเล็กเรียงกันช้ันลางอยูสุด

ลวดลายบริเวณตวั : เปนลายมกรคายพญาลวง ซึ่งดานหลังมองเห็นลาย

ไดเพียงครึ่งเดียว คาดวาเปนลายดอกไมทรงหยดน้ํา

มีหกกลีบ มีเกสรตรงกลาง คลายดอกตาหมากขะห

นัด มีใบไมและเครือเถาขดพันกันโดยรอบดอก

ลวดลายบริเวณแทนและตัวยอย : บริเวณแทนมีลักษณะเหมือนสวนหัว

ตวัยอย ไมสามารถมองเห็นลวดลายได

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 93

คันทวย ตัวที่ 15

ภาพที่ 65 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวที่ 15

ตาํแหนงทีพ่บ : ทิศใต ลําดับท่ีหก (จากดานหลังวหิาร)

ลวดลายบริเวณหวั (บัวหงาย) : เปนกลีบบัวซอนกันสองช้ัน ลดหลั่นกันเปนมิติ กลีบ

แรกมีการขูดลายใหกลีบมีขอบ เล็กตรงกลางขูดเปน

กลีบในสุดเล็กเปนขนาดครึ่งหนึ่งของกลีบแตมี

ลักษณะเปนทรงหยดน้ํามากกวาแบบอื่น มีลูกครึ่ง

วงกลมขนาดเล็กเรียงกันช้ันลางอยูสุด

ลวดลายบริเวณตวั : เปนลายมกรคายพญาลวง ซึ่งดานหลังมองเห็นลาย

ไดเพียงครึ่งเดียว คาดวาเปนลายดอกไมทรงหยดน้ํา

มีหกกลีบ มีเกสรตรงกลาง รอบเกสรมีกลีบเล็กครึ่ง

วงกลมลอมรอบ ซึ่งอยูกึ่งกลางเปนตัวออกลาย มี

ใบไมและเครือเถาขดพันกันโดยรอบดอก ขยายเต็ม

พื้นท่ี

ลวดลายบริเวณแทนและตัวยอย : บริเวณแทนมีลักษณะเหมือนสวนหัว

ตวัยอย ไมสามารถมองเห็นลวดลายได

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 94

คันทวย ตัวที่ 16

ภาพที่ 66 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวที่ 16

ตาํแหนงทีพ่บ : ทิศใต ลําดับท่ีเจ็ด (จากดานหลังวหิาร)

ลวดลายบริเวณหวั (บัวหงาย) : เปนกลีบบัวซอนกันสองช้ัน ลดหล่ันกันเปน

มิติ กลีบแรกมีการขูดลายใหกลีบมีขอบ เล็ก

ตรงกลางขูดเปนกลีบในสุดเล็กเปนขนาด

ครึ่งหนึ่งของกลีบ มีลูกครึ่งวงกลมขนาดเล็ก

เรียงกันช้ันลางอยูสุด

ลวดลายบริเวณตวั : เปนลายมกรคายพญาลวง ซ่ึงดานหลังเปน

เครือเถาขดพันกัน เปนกนกเปลว ขยายเต็ม

พ้ืนท่ี

ลวดลายบริเวณแทนและตัวยอย : บริเวณแทนมีลักษณะเหมือนสวนหัว

ดานบนกลีบบัวมีลายเสนสองเสนท่ีพันกับ

เปนเกลียวเลข8

ตวัยอย ไมสามารถมองเห็นลวดลายได

บทที3่ การเก็บขอมูลภาคสนาม | 95

คันทวยตัวที่ 17

ภาพที่ 67 แสดงลวดลายบริเวณคันทวยตัวที่ 17

ตาํแหนงทีพ่บ : ทิศใต ลําดับท่ีแปด (จากดานหลังวหิาร)

ลวดลายบริเวณหวั (บัวหงาย) : เปนกลีบบัวซอนกันสองช้ัน ลดหล่ันกันเปน

มิติ กลีบแรกมีการขูดลายใหกลีบมีขอบ เล็ก

ตรงกลางขูดเปนกลีบในสุดเล็กเปนขนาด

ครึ่งหนึ่งของกลีบ มีลูกครึ่งวงกลมขนาดเล็ก

เรียงกันช้ันลางอยูสุด

ลวดลายบริเวณตวั : เปนลายมกรคายพญาลวง ซ่ึงดานหลังเปน

เครือเถาขดพันกัน เปนกนกเปลว ขยายเต็ม

พ้ืนท่ี

ลวดลายบริเวณแทนและตัวยอย : บริเวณแทนมีลักษณะเหมือนสวนหัว ตัวยอย

เปนลายขดวงกลมหัวบากส่ีรอย และมีใบไม

เรียวแหลมยอยลงมาหนึ่งใบ

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 96

บทท่ี 4 การวิเคราะห และตีความ

ในการศึกษาเรือ่งแบบแผนศิลปกรรมวหิารสุชาดาราม สามารถแยกวเิคราะห

และแปรความขอมูลออกไดดังนี้

4.1.วิเคราะหดานลวดลาย

4.2.วเิคราะหดานชวงเวลาของการสรางวิหารสชุาดาราม

ซึ่งรายละเอียดของการวิเคราะหเปนไปตามขอมูลท่ีไดมา จากขอมูลภาคเอกสารและขอมูล

ภาคสนาม

4.1 การวเิคราะหลวดลาย

ลวดลายท่ีประดับตกแตงวิหาร สวนใหญจะประกอบดวยลวดลายประเภทพันธุพฤกษามี

จํานวนมากกวาประเภทอื่น ๆ อาจกลาวไดวา ประเภทของพันธุเปนแบบเฉพาะของลานนาเพราะ

นอกจากพ้ืนท่ีแถบนี้แลวแทบไมพบท่ีใดเลย เนื่องจากวิหารลานนาเปนวิหารหลวงลักษณะลวดลายท่ี

ใชคอนขางจะมีแบบแผน และปราณีตงดงาม คาดวาคงจะสรางดวยชางท่ีมีความชํานาญไมวาจะเปน

ลวดลายบริเวณมาตางไหม โกงค้ิว ตลอดจนงานศิลปกรรม ในเทคนิคอื่นๆ

นอกจากลวดลายพ้ืนฐานของลานนาประเภทพันธุพฤกษาแลว เรายังพบลวดลายท่ีไดรับ

อิทธิพลมาจากถิ่นอื่นอีก เชน ลวดลายหยูอี้ของจีนท่ีพบบริเวณอกของโกงค้ิว ลายเมฆ ท่ีเปนอิทธิพล

จากจีน นอกจากนี้ยังมีอิทธิพลรัตนโกสินทรตอนตนเขามามีบทบาทกับศิลปกรรมลานนาอีกดวย เชน

ลายกนกท่ีลานนานํามาดัดแปลงใชในการแกะตัวยอยของคันทวย ดอกไมรวงท่ีเปนเทคนิคของการปด

ทองรองชาดและลายกระจัง ซึ่งมีท้ังปูนปนและปดทองลองชาด

จะเห็นไดวาลวดลายพันธุพฤกษาท่ีถูกนํามาใชในสวนของหนาบันในรูปแบบของเครือเถา

ดอกไมตางๆ ใชประกอบในสวนคันทวยหรือแปนน้ํายอย ลักษณะของลวดลายพันธุพฤกษามิไดมีแต

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 97

เพียงในลําปางเทานั้น ดังท่ีกลาวไวแลวลวดลายประเภทพันธุพฤกษาไดใชท่ีเปนเอกลักษณเฉพาะตัว

ของวิหารลานนาไปในท่ีสุด ลายประเภทเครือเถามีหลักฐานยืนยันพิสูจนไดในรูปแบบทางศิลปกรรม

และเอกสารต้ังสมัยพระเจาติโลกราช เปนตนมา แลวแพรหลายมายังพ้ืนท่ีใกลเคียงซึ่งลําปางก็ไดรับ

อิทธิพลนี้มาดวย จนสมัยหลังเริ่มมีความนิยมการใชลวดลายประเภทเทพเทวดากันมากข้ึน จนในสมัย

หลังเม่ือไดรับเอาความนิยมแบบรัตนโกสินทรเขามา จึวมีการใชลวดลายในแบบของภาคกลางกันอยาง

แพรหลาย

วิหารสุชาดารามประกอบดวยลวดลายพันธุพฤกษาเปนจํานวนมาก เนื่องจากรับเอาวัฒนธรรม

คติความเชื่อ ความนิยมแบบลานนาโบราณมา ลวดลายเริ่มมีความหลากหลายมากข้ึน ท้ังเทคนิคท่ี

นํามาใชทําลวดลายพันธุพฤกษา สามารถบงบอกถึงความเปนลานนาไดเปนอยางดีเนื่องจากลวดลาย

ประเภทพันธุพฤกษา เปนลวดลายท่ีมีความอิสระไมเครงครัดทางดานแบบแผนเหมือนดังภาคกลาง

4.1.1 ลวดลายที่ปรากฏบริเวณหนาบัน และคันทวย วิหารสุชาดาราม

ก. ลวดลายกระหนก

กระหนก หมายถึง ลายไทยแบบหนึ่ง บางทีเรียก “ลายกนก” ซึ่งแปลวา ลายทอง ก็มี ลวดลาย

กระหนกเปนลวดลายท่ีหมายเอาสวนท่ีเปนใบไมประดิษฐอยางมีปลายสะบัดหรือไม หรือชอใบ ซึ่งผูก

เขียนประกอบเขากับเถาอันผูกเขียนใหเลื้อยพันกัน หรือขดเปนขนดตอกันในลักษณะตาง ๆ ในงานลาย

ไทยแมลายกระหนกจะเปนแบบลวดลายท่ีผูกเขียนอยูในรูปสามเหลี่ยมมุมฉาก 0

1 กระหนกของ

ลานนาโดยท่ัวไปนั้น จะมีลักษณะเปนกระหนกรูปวงโคง หรือหัวขมวดมวนโคงปลายมน พบครั้งแรก

ในงานปูนปนประดับเจดียวัดปาสัก เมืองเชียงแสน ท่ีมีอายุอยูในราวพุทธศตวรรษท่ี 19 ซึ่งมีลักษณะ

เปนลายขมวดหัวมวนโคงเกือบเปนวงกลมคลายเลขหนึ่งไทย และตอดวยยอดแหลม โดยมีรอยบากท่ี

หัวกระหนก และวงโคง และท่ีเจดียแปดเหลี่ยมวัดสะดือเมืองเชียงใหม ในสวนของลวดลายท่ีทําข้ึนใน

คราวแรกสราง กระหนกในลักษณะดังกลาวนี้ไดมีผูใหความเห็นวาคงมีความเกี่ยวของกับกระหนกท่ี

พบในศิลปะสุโขทัย และในศิลปะอยุธยาตอนตน ตนแบบนั้นคงมีอยูกอนแลวในศิลปะพุกาม 1

2

1 สุรพล ดําริหกุล,ลายคําลานนา(กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2544) หนา 287 -288 2 สุรพล ดําริหกุล, เร่ืองเดิม. หนา 288-289

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 98

ลวดลายกนกท่ีพบมีอยูท้ังบริเวณหนาบัน และคันทวยโดยพบตามจุดตางๆดังนี้

ก.1 ลายกระหนกเปลวผสมเครือเถา

ภาพลายเสนที ่ 14 แสดงลวดลายกระหนกในชองลูกฟกสามเหล่ียมบริเวณหนาบันดานบนสุด

ตําแหนงที่พบ : บริเวณกรอบลูกฟกสามเหลี่ยมบริเวณหนาบัน ดานบนสุด

ลักษณะ : ลวดลายกนกเปลวผสมเครือเถา

ภาพลายเสนที ่ 15 แสดงลวดลายกระหนกในชองลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณแผงคอสอง

ตําแหนงที่พบ : บริเวณกรอบลูกฟกสี่เหลี่ยมบริเวณแผงคอสอง

ลักษณะ : ลวดลายกระหนกเปลวผสมเครือเถา

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 99

ภาพลายเสนที ่16 แสดงลวดลายกระหนกในชองกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมสวนกลาง แผงคอสอง

ตําแหนงที่พบ : บริเวณกรอบลูกฟกสี่เหลี่ยมบริเวณแผงคอสอง

ลักษณะ : ลวดลายกระหนกเปลวผสมเครือเถา

ภาพลายเสนที ่17 แสดงลวดลายกนกบริเวณคันทวยตัวที ่1, 2, 16และ ตัวที่ 17

ตําแหนงที่พบ : คันทวยตัวท่ี 1, 2, 16และ ตัวท่ี 17

ลักษณะ : ลวดลายกระหนกเปลวผสมเครือเถา

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 100

ข. ลวดลายพนัธุพฤกษา

- ลายดอกไม ลายดอกไมท่ีปรากฏในวิหารหลังนี้เปนลายดอกไมท่ีเคยปรากฏมาแลว ในครั้ง

อดีต โดยเปนลวดลายท่ีไดรับการพัฒนามาอยางตอเนื่อง ดังนี้

ข.1 ลายดอกบวั ดอกบัว เปนดอกไมท่ีบานในเดือนหก บางครั้งก็เรียกวาเหลียน ฮวา เปนตนไมท่ี

เจริญอยูในน้ําต้ืน ใบบัวใหญและกลม มีกานใบเล็กยาว เม่ือถึงฤดูรอนจะออกดอกสีแดงและสีขาว กอบัว

สามารถเจริญอยูไดหลายป และใบบัวจะมีกลิ่นหอมเย็นๆชวนดม ชาวจีนจะเรียกดอกบัววา เหอ ฮวา ก็ได

เหลียน หวา ก็ได หากใชช่ือ เหอ ฮวา คําวา เหอ จะพองเสียง เหอ ซึ่งแปลวาปรองดองกัน รวมกัน นอกจากนั้น

คําวา เหลียน ฮวา ตัวเหลียนนั้นจะมีความหมายถึง การตอเนื่องท่ีไมจบสิ้น ซึ่งเปนคําท่ีมีความหมายทางสิริ

มงคล นอกจากนั้น ตนไม หรือด พรรณพฤกษาชนิดอื่นๆ มักจะออกดอกกอน แลวจึงมีผล แตดอกบัวนั้น ผลิ

ดอกและออกผลในเวลาเดียวกัน จึงมักใชเปนการอวยพร ใหมีบุตรในเร็ววันดวย 2

3

ภาพที่ 68 ดอกบวัจากจิตกรรมจีน สมัยราชวงศซง ภาพที่ 69 ดอกบวัในธรรมชาติ

ในทางพระพุทธศาสนา ดอกบัวแหงหัวใจ-ความคิดจะสถิตอยูขางในสุด ณ จุดศูนยกลางแหง

ชีวิต สัตวโลกเชนเดียวกัน และเม่ือหลอเลี้ยงดวยการปฏิบัติกรรมฐาน และปฏิบัติธรรมอื่นๆ ก็จะคลี่

บานออกเพ่ือแสดงธาตุพุทธะ ( พุทธะตา ) ท่ีซอนอยูขางใน การคลี่บานของดอกบัวเปนสัญลักษณ

3พรพรรณ จันทโรนานนท. มิ่งไมมาลีจีน : เทพประจําดอกไม และดอกไมประจําฤดูกาลของจีน.(กรุงเทพฯ : มติชน, 2539)หนา

21

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 101

แสดงการบรรลุโพธิญาณ เม่ือกลีบดอกบัวบาน จะเผยใหเห็นพระพุทธเจาประทับอยูบนฐานเกสร เรา

เห็นแนวคิดนี้ไดเดนชัดจากลักษณะดอกบัวตูมของพมาและอินเดีย ท่ีกลีบดอกบานออกเผยใหเห็น

พระพุทธเจา พระโพธิสัตว หรือพระสถูป 3

4

ในมิลินทปญหา เปรียบเทียบความบริสุทธิ์แหงนิพพานกับความบริสุทธิ์แหงดอกบัว พระนาค

เสนใชดอกบัวเปนอุปมาอุปมัย ถึงคุณสมบัติท่ีพระภิกษุควรมีวา ดอกบัวเติบโตอยูในน้ํา แตไมเปยกน้ํา

ฉันใด พระภิกษุยอมไมแปดเปอนดวยปจจัยท่ีไดรับ ไมแปดเปอนดวยสาวกผูติดตาม ดวยชื่อเสียง

เกียรติยศ การยกยองนับถือหรือสิ่งตางๆท่ีไดรับฉันนั้น เฉกเชนดอกบัวท่ีชูชอกลางอากาศ พระภิกษุพึง

อยูเหนือกิเลสตัณหาท้ังปวง และเฉกเชนดอกบัวท่ีสั่นไหวยามตองลม พระภิกษุพึงครองตนใหหลุดพน

จากการทําชัว่ท้ังปวง4

5

ลวดลายดอกบัวซึ่งปรากฏมานานแลว ต้ังแตในสมัยพุทธศตวรรษท่ี 21 ดังจะเห็นไดจากลาย

เครือเถาท่ีประดับอยูท่ีเจดียวัดปาสัก ท่ีถูกจัดวาเปนศิลปะแบบเชียงแสน ซึ่งไดรับอิทธิพลมาจากเครื่อง

ถวยจีนในราชวงศ เหม็ง ก็มีลักษณะคลายคลึงกับท่ีพบ ในวิหารสุชาดารามซึ่งมีประวัติกลาวถึงการ

บูรณะกอสรางโดยชางชาวเชียงแสนเชนกัน

ภาพที่ 70 ลวดลายกลีบบัว เจดียวัดปาสักเชียงแสน

ลวดลายท่ีพบนั้นมีท้ังบริเวณหนาบันและคันทวย บริเวณท่ีเปนหนาบันนั้นสวนใหญจะเปนลายกลีบบัว

สวนบริเวณคันทวยจะพบท่ีเปนท้ังดอกบานและดอกตูม ตามรายละเอียดดังตอไปนี้

4 สัญลักษณแหงพระสถูป. เอเดรียน สนอสกราด

5 สัญลักษณแหงพระสถูป. เอเดรียน สนอสกราด

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 102

ข.1.1ลายกลีบบัว

ภาพลายเสนที ่ 18 แสดงลวดลายกลีบบวัในกรอบลูกฟกบริเวณหนาบนั

ตําแหนงที่พบ : กรอบลอมรอบลูกฟกท้ังหมด บริเวณหนาบัน

ลักษณะ : กลีบบัวซอนกันสองชั้น

ภาพลายเสนที ่ 19 แสดงลวดลายกลีบบัวในสวนบนบริเวณคันทวยตัวที่ 1,2,3,8,10,13,14,15

ตําแหนงที่พบ : คันทวยตัวท่ี 1,2,3,8,10,13,14,15

ลักษณะ : เปนกลีบบัวซอนกันสองชั้น ลดหลั่นกันเปนมิติ กลีบแรกมีการ

ขูดลายใหกลีบมีขอบ เล็กตรงกลางขูดเปนกลีบในสุดเล็กเปน

ขนาดครึ่งหนึ่งของกลีบมีบากตรงกลาง

ภาพลายเสนที ่ 20 แสดงลวดลายกลีบบัวในสวนบนบริเวณคันทวยตัวที่ 4

ตําแหนงที่พบ : คันทวยตัวท่ี 4

ลักษณะ : เปนกลีบบัวซอนกันสามชั้น ลดหลั่นกันเปนมิติ กลีบแรกมีการ

ขูดลายเสนตรงจากดานลาง มีรอยหยักกอนถึงปลายกลีบท้ังสอง

ขาง กลีบชั้นท่ีสอง เห็นแตสวนปลายท่ีมีรอยหยักสองขาง กลีบ

ชั้นท่ีสามเห็นแตสวยปลาย

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 103

ภาพลายเสนที ่ 21 แสดงลวดลายกลีบบัวในสวนบนบริเวณคันทวยตัวที่ 6,11,12,16,17

ตําแหนงที่พบ : คันทวยตัวท่ี 6,11,12,16,17

ลักษณะ : เปนกลีบบัวซอนกันสองชั้น ลดหลั่นกันเปนมิติ กลีบแรกมีการ

ขูดลายใหกลีบมีขอบ เล็กตรงกลางขูดเปนกลีบในสุดเล็กเปน

ขนาดเศษสามสวนสี่ของกลีบ

ภาพลายเสนที ่22 แสดงลวดลายกลีบบัวสวนหัวเสาหนาวิหาร

ตําแหนงที่พบ : หัวเสาหนาวิหาร

ลักษณะ : เปนกลีบบัวซอนกันสามชั้น

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 104

ข.1.2 ลายดอกบัวบาน

ภาพลายเสนที ่ 23 แสดงลวดลายดอกบวับานในชองลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณแผงคอสอง ชวงกลาง

ตําแหนงที่พบ : ในชองลูกฟกสี่เหลี่ยมบริเวณแผงคอสอง ชวงกลาง

ลักษณะ : มี 14 กลีบแหลมซอนกันสองชั้น มีเกสรตรงกลาง

ภาพลายเสนที ่ 24 แสดงลวดลายดอกบวับานในชองลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณแผงคอสอง ชวงกลาง

ตําแหนงที่พบ : ในชองลูกฟกสี่เหลี่ยมบริเวณปกนก ทิศใต

ลักษณะ : มี สิบเอ็ด กลีบแหลมซอนกันสองชั้น มีเกสรตรงกลาง

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 105

ภาพลายเสนที ่ 25 แสดงลวดลายดอกบัวบานในสวนบนบริเวณคันทวยตัวที่ 3,7,10,11,12

ตําแหนงที่พบ : คันทวยตัวท่ี 3,7,10,11,12

ลกัษณะ : มีแปดกลีบแหลมมีเกสรตรงกลาง รอบเกสรมีกลีบกลมเล็ก

คลายบัวบาน

ข.1.3 ลายดอกบัวตูม

ภาพลายเสนที ่ 26 แสดงลวดลายดอกบัวบานในสวนบนบริเวณคันทวยตัวที่ 5

ตําแหนงที่พบ : คันทวยตัวท่ี 5

ลักษณะ : กลีบกลมซอนกันหลายชั้นคลายบัวตูม

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 106

ข.2 ลายดอกโบตั๋น ในความเชื่อของจีนนั้นถือเปนดอกไมท่ีเปนมงคล เปนดอกไมประจําฤดูใบไมผลิ

และเปนสัญลักษณของความสงางาม ความเดน ความเปนเลิศท้ังทางความงาม และความสามารถ

รวมท้ังความร่ํารวยม่ังค่ังดวย5

6

ภาพที่ 71 ลวดลายดอกโบต๋ันในงานจิตกรรมจีน ปลายพทุธศตวรรษที ่ 197

6 สุรพล ดําริหกุล, เร่ืองเดิม. หนา 300

7 พรพรรณ จนัทโรนานนท,ฮก ลก ซิว่ โชคลาภอายยุนื (กรุงเทพฯ : สํานักพิมพมติชน, 2537) หนา 133

ภาพที่ 72 ดอกโบต๋ันในธรรมชาติ

โดยลวดลายดอกโบต๋ันนี้ เปนลวดลายท่ีมีการใชมาในลานนามาต้ังแตครั้งอดีต ดังจะเห็นได

จากลวดลายท่ีใชตกแตงในวิหารของวัดอุโมงค ในชวงพุทธศตวรรษท่ี 19 ซึ่งแสดงใหเห็นถึงอิทธิพล

จีนท่ีไดเขามาในภูมิภาคนี้ โดยลวดลายเหลานี้เปนลวดลายท่ีไดมาจากเครื่องถวยจีน โดยท่ีวิหารสุชาดา

ราม นี้ ก็มีลวดลายดอกโบต๋ันปรากฏอยูในงานศิลปกรรมเชนกัน ดังจะเห็นไดจากคันทวยหลายตัวท่ี

สลักเปนลายดอกโบต๋ันผสมเครือเถา ซึ่งลวดลายดอกโบต๋ันท่ีวิหารนี้ อาจไมไดเปนอิทธิพลท่ีไดรับจาก

ชวงพุทธศตวรรษท่ี 20-23 ก็เปนได ท้ังนี้เนื่องจาก ในชวงพุทธศตวรรษท่ี 20-23 นั้น ไมปรากฏงาน

ศิลปกรรมท่ีเปนลายดอกโบต๋ันเลย จึงสันนิษฐานไดวา ลวดลายดอกโบต๋ันในยุคนี้ เปนลวดลายท่ีไดรับ

อิทธิพลมาจากศิลปะรัตนโกสินทรโดยเขามาพรอมกับลวดลายมงคลตาง ๆ ของจีนท่ีกําลังเปนท่ีนิยม

ของกรุงเทพฯ นั้นเอง

ลวดลายดอกโบต๋ันท่ีมีพัฒนาการมาเรื่อยๆ ทําใหมีลักษณะคลายกับดอกสัปปะรด ทําใหมี

นักวิชาการบางทานเรียกลายดอกโบต๋ันวาเปน “ดอกตาหมากหนัด” ซึ่งอันท่ีจิงแลวนาจะมีวิวัฒนาการ

มาจากดอกโบต๋ัน

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 107

ข.2.1 ลวดลายดอกโบตั๋นที่พบบริเวณคันทวย

ภาพลายเสนที ่ 27 แสดงลวดลายดอกบัวบานในสวนบนบริเวณคันทวยตัวที่ 6,8,9,13,14,15

ตําแหนงที่พบ : คันทวยตัวท่ี 6,8,9,13,14,15

ลกัษณะ : กลีบมีหกกลีบ มีเกสรตรงกลาง รอบเกสรมีกลีบเล็กครึ่งวงกลม

ลอมรอบ

ข.3 ลายดอกพุดตาน

พุดตานเปนดอกไมอีกชนิดหนึงที่ไดรับอิทธิพลจากจีน ในภาษาจีนเรียกวา ฝู หยง ดอกนี้เปน

สัญลักษณแหงความม่ังค่ังร่ํารวย มียศศักด์ิ ท้ังนี้เพราะคําวา ฝู เปนเสียงพองกับคําวา ฝู ซึ่งแปลวาความร่ํารวย

ม่ังค่ัง และคําวา หยง เปนเสียงพองกับคําวา หยงหวา ซึ่งแปลวาพรอมไปดวยยศศักด์ิ7

8

ภาพที่ 73 ดอกพดุตานในงานจิตกรรมจีน สมัยราชวงศซง ภาพที่ 74 ดอกพดุตานในธรรมชาติ

8 พรพรรณ จันทโรนานนท ,เร่ืองเดิม, หนา 13 - 23

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 108

ลวดลายดอกพุดตานท่ีพบนั้นพบเพียงจุดเดียวคือบริเวณคันทวย ตัวท่ี 4 ดานทิศเหนือ ซ่ึง

คาดวานาจะเปนคันทวยช้ินท่ีทําขึ้นใหม เนื่องจากความใหมของลักษณะลวดลายและมีการทาสีท่ี

แปลกกวาช้ินอ่ืน ดังภาพท่ี และภาพลายเสนท่ี

ภาพที่ 75 แสดงคันทวยตัวที่ 4 ดานทิศเหนือ ภาพลายเสนที่ 28 แสดงลวดลายดอกพดุตานทีพ่บ

ข.4 ลายดอกไมกลม ลวดลายดอกไมกลมนั้นพบเห็นกันอยูท่ัวไปในวิหารลานนา ดวยเปน

ดอกไมท่ีประดิษฐข้ึนและไมบงชี้ถึงท่ีมาของดอก บางครั้งจึงมีการเรียกวา “ดอกไมประดิษฐ” ดวย

ลักษณะท่ีกลมแปน มีกลีบเรียงรอบดอกต้ังแต 4 – 16 กลีบ ดอกมีขนาดแตกตางกันไป โดยพบเห็นใน

หลากหลายจุด ซึ่งสวนใหญอยูบริเวณหนาบัน ในชองลูกฟกสี่เหลี่ยม ทําหนาท่ีเปนตัวออกลายอยูตรง

กลางดังภาพลายเสนท่ี ซึ่งมีดอกกลมอยูตรงกลางเปนตัวออกลาย นอกจากบริเวณชองลูกฟก

สี่เหลี่ยมแลวยังพบลายดอกกลมบริเวณเสา โกงค้ิว และ บริเวณแปอีกดวย

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 109

ภาพลายเสนที่ 29 แสดงลวดลายดอกไมกลมบริเวณชองลูกฟกสี่เหลี่ยม

ภาพลายเสนที่ 30 แสดงลวดลายดอกไมกลมบริเวณโกงคิ้ว

ภาพลายเสนที่ 31 แสดงลวดลายดอกไมกลมบริเวณตัวเสา

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 110

จากสังเกตลายดอกไมกลมบริเวณหนาบันวิหารสุชาดารามนั้นสามรถจําแนกออกไดท้ังหมด 5

แบบด้ังนี ้

1. มีลักษณะเปนวงกลม 2 ชั้น มีจุดไขปลาอยูระหวางวงกลมสองเสน มีระยะหาง

ระหวาง จุดไขปลา

2. มีกลีบเรียงอยูรอบวงกลม 14 -16 กลีบ

3. มีลักษณะเปนวงกลม 2 ชั้น มีจุดไขปลาเรียงชิดติดกันอยูระหวางวงกลมสองเสน

4. มีกลีบเรียงอยูรอบวงกลม 14 -16 กลีบ กลีบมีขอบสองชั้น

5. วงกลมมีสองชั้นมีกลีบดอกไมลอมรอบ4 – 6 กลีบ

แบบท่ี1 แบบท่ี2 แบบท่ี3 แบบท่ี4 แบบท่ี5

ภาพลายเสนที ่ 32 แสดงลวดลายดอกไมกลม 5 แบบ

ซึ่งในแบบท่ี 5 มีลัษณะคลายคลึงกับดอกกลมท่ีพบท่ี เจดียวัดปาสัก ท่ีถูกจัดวามีศิลปกรรมเชียงแสน

ภาพลายเสนที ่33 แสดงภาพลายดอกหนากระดาน เจดยีวดัปาสัก เชียงแสน

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 111

ข.5 ลายเครอืเถา และลายใบไม

ลายเครือเถา คือลวดลายท่ีมีแนวความคิดมาจากเครือเถาวัลยท่ีเลื้อยคดเค้ียวไปมาเกิดเปน

รูปรางตางๆข้ึน ลายเครือเถาวัลยจึงมีลักษณะเกี่ยวกันไปมา สวนมากใชตกแตงพ้ืนท่ีวางใหเต็ม8

9 สวน

ลายใบไมคือลวดลายท่ีมีลักษณะเปนใบไมเรียวยาวบาง กลมบางหรือดัดแปลงประดิษฐข้ึนใหมบาง

เล็กนอยใหมีลักษณะรูปแบบของใบไมท่ีแตกตางกันออกไป ซึ่งตามปกติจะประกอบดวยกาน ใบ และ

ดอก ตามแบบธรรมชาติ

ชางฝมือไดนําแนวความคิดสรางสรรคลวดลายเหลานี้จากธรรมชาติและสิ่งแวดลอมท่ีปรากฏ

ใหเห็นรอบตัวดัดแปลงใหเหมาะสมสอดคลองกับคติความเชื่อทางศาสนาผสมผสานกับงานศิลปะของ

จีน ตัวหลักฐานจากเครื่องถวยจีนจากราชวงศหยวน(ค.ศ1280-1368 หรอื พ.ศ 1823-1911) ซึ้งไดรับ

ความนิยมมาในสมัยพระยามังรายไดสถาปนาเมืองเชียงใหม9

10 จะเห็นไดวามีการผสมผสานของงาน

ศิลปะระหวางจีนกับงานศิลปะลานนา รูปแบบของลวดลายประดับเปนพวกลายพรรณพฤกษาและลาย

เครือเถาโดยจะมีลักษณะที่สามารถแยกเปน3ประเภทดังนี ้

1. แบบธรรมชาติ มีความเหมือนจริงตามธรรมชาติเทาท่ีชางมองเห็น

2. แบบกึ่งธรรมชาติ ชางท่ีออกแบบลวดลายจะลดความเปนจริงตามธรรมชาติแตสามารถ

บอกไดวาลักษณะลายนี้คือลายดอกชนิดใด

3. แบบประยุกต จากแนวความคิดตามธรรมชาติ โดยลดความเปนจริงนามาดัดแปลงเปน

รูปแบบใหมเชน ใชเสนเรขาคณิตเขามาทําใหเปลี่ยนรูปแบบไป การบอกชนิดของลายนั้น

ไดจากการยอมรับภายในกลุมชางเอง

9 มารุต อัมรานนท. ลายปูนปนประดับสถาปตยกรรมในเมืองเชียงใหม, วิทยานิพนธศิลปะมหาบัณฑิต สาขาวิชา

โบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร.(กรงุเทพฯ:ศิลปากร),2524,หนา 142

10 มารุต อัมรานนท. “อิทธิพลศิลปะจีนท่ีมีตอลวดลายลานนา” วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร ปท่ี 2 ฉบับท่ี 1 ก.ค.-ธ.ค.

2522(กรงุเทพ: ศิลปากร), 2522, หนา 120 - 129

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 112

ภาพลายเสนท่ี 34 แสดงตัวอยางลวดลายเครือเถาท่ีพบในลานนา10

11

ลายเครือเถาท่ีพบบริเวณหนาบันและคันทวยวิหารสุชาดานั้นมีอยูหลากหลายแบบตามแตใจ

ชางผูสรางจะประดิษฐ โดยท่ีลายสวนใหญจะผสมกับลายอื่นๆและเกิดลวดลายใหมเชน ผสม

กับกนนกเปลว กนกผักกูด ประกอบกับดอกตางๆ ประกอบกับลายประจํายามเปนตน สวน

ลายใบไมนั้น มีท้ังท่ีใชประกอบเครือเถาและท่ีถูกนํามาใชเด่ียวๆ ท้ังสองลายจะพบมากบริเวณ

กรอบลูกฟกท้ังสามเหลี่ยมและสี่เหลี่ยม และบริเวณคันทวยประกอบกับดอกไมดังภาพ

ลายเสนท่ี

ภาพลายเสนที ่ 35 แสดงลวดลายเครือเถาและลายใบไม บริเวณ ปกนก และคันทวย ตามลําดบั

11

แนงนอย ปญจพรรค. เสนหไมแกะสลักลานนา. (กรุงเทพฯ : เริงรมย) , 2537 หนา 20

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 113

ค. ลวดลายมงคล ในงานศิลปกรรมโดยเฉพาะเครื่องถวยจีนสมัยราชวงศหยวนและราชวงศห

มิง ไดสงอิทธิพลตองานศิลปกรรมของลานนามากท่ีสุด จากการศึกษาพบวาเครื่องถวยจีนในสมัย

ราชวงศหยวนและราชวงศหมิง ถูกพบท่ีลานนาพรอมกับอาณาจักรอื่นๆ ของไทยดวย เหตุท่ีเปนเชนนั้น

เนื่องจากในอดีต การสงผานเครื่องถวยจีนนั้นไดเดินทางมากับการคาขายทางเรือ หัวเมืองทางใตของ

ประเทศจึงไดรับเครื่องถวยจีนกอน จากนั้นจึงคอยเดินทางมาถึงลานนา ซึ่งเครื่องถวยจีนท่ีลานนาไดรับ

นั้นเปนเครื่องถวยสมัยราชวงศหยวนและราชวงศหมิงซึ่งเปนราชวงศรุนหลังแลวการคนพบเครื่องถวย

จีนในสมัยราชวงศหยวนในภาคเหนือ พบท่ีจังหวัดเชียงใหม ลําพูน ลําปาง ตาก สวนการ คนพบเครื่อง

ถวยจีนในสมัยราชวงศหมิงในภาคเหนือ พบท่ีจังหวัดเชียงราย เชียงใหม ลําปาง ลําพูน และตาก11

12

จากท่ีกลาวมาขางตนแลววา ลวดลายท่ีพบในงานศิลปกรรมบางอยางของลานนา เปนลวดลาย

ท่ีรับรับอิทธิพลมาจากเครื่องถวยจีน เชน ลายกระหนก ลวดลายสะตายจีน เปนตน นอกจากนี้ ยังมีการ

นําลวดลายของจีนมาใชโดยตรงอีกดวย ซึ่งลวดลายท่ีนํามาใชนั้น ยังมีการเลือกใชลวดลายท่ีแฝงนัย

ความหมายดีอีกดวย ลายเหลานั้นถูกถายทอดออกมาเปนลายมงคลท่ีมีความหมายท่ีดี สมารถสรุป

ออกมาดังนี้

ค.1 ลายหัวยูอี ่

ลายนี้มีลักษณะเปนวงโคงสามวงเชื่อมตอกันเปนรูปทรงสามเหลี่ยม สวนปลายมักแหลมหรือโคงมน

สวนโคนท้ังสองขางขมวดเปนวงติดกันและมีลายวงโคงหรือสามเหลี่ยมเล็กๆ เชื่อม มีความหมายถึง

การใหสมปรารถนา

12 ณัฏฐภัทร จันทวิช,เคร่ืองถวยจีนท่ีพบจากแหลงโบราณคดีในประเทศไทย (กรมศิลปากร,2529) หนา 44 - 45

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 114

ภาพลายเสนที ่ 36 แสดงลวดลายหัวยูอ่ี 12

13 ภาพลายเสนที ่37 แสดงลวดลายเมฆไหลลานนา 13

14

ลวดลายหัวยูอี่ท่ีพบนั้นอยูบริเวณหนาบัน ในกรอบลูกฟกสี่เหลี่ยม และโกงค้ิว ซึ่งลวดลายหัวยู

อี่ในกรอบลูกฟกสี่เหลี่ยมนั้นไดมีวิวัฒนาการและประดิษฐข้ึนใหมโดยนําลายหัวยูอี่มาประกอบกันสี่ทิศ

ในกรอบแบบลายประจํายาม ตรงกลางมีลายดอกไมกลมดังภาพลายเสนท่ี นอกจากนี้ลายหัวยูอี่ยังถูก

นํามาใชเปนแบบลายฉลุโกงค้ิว ดังภาพลายเสนท่ี และยังสันนิษฐานไดอีกวาลายหัวยูอี่ นั้นเปนแมแบบ

ของลายเมฆไหลและลายไสหมูท่ีพบอีกดวย

ภาพลายเสนที่ 38 แสดงลายหัวยูอี่ที่ประกอบกันเปนลายประจํายาม

13 พรพรรณ จันทโรนานนท,ฮก ลก ซ่ิว โชคลาภอายุยืน (กรุงเทพฯ : สํานักพิมพมติชน, 2537) หนา 223

14 แนงนอย ปญจพรรค. เรื่องเดิม , หนา 23

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 115

ภาพลายเสนที ่ 39 แสดงลายหัวยูอ่ีที่เปนแบบลายฉลุโกงค้ิว

ภาพลายเสนที ่40 แสดงลายไสหมูที่นาจะมีวิวัฒนาการมาจากลายหัวยูอ่ี

ค.2 ลายยันตแปด

ลายยันตแปดเปนอีกลายหนึ่งท่ีเปนมงคลของจีน ท่ีมีอิทธิพลตอลายลานนา ความเชื่อของจีน

ในเรื่องเลขแปดนั้นมาจากการนับถือเทพเจาแปดองคในศาสนาเตา หรือท่ีเราทราบกันดีในชื่อ โปยเซียน

ซึ่งลายท่ีเกี่ยวของกับโปยเซียนจะเรียกวาลาย มงคลแปด14

15 และ 1 ในนั้นก็มีลาย ยันตแปดอยูดวย

ภาพลายเสนที ่41 แสดงลวดลายยันตแปดของจีน แบบตางๆ 15

16

15

พรพรรณ จนัทโรนานนท,เร่ืองเดิม หนา 39

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 116

ลายยันตแปดท่ีพบนั้นอยูบริเวณอกของโกงค้ิวใตแผงคอสอง เรียงเปนลายหนากระดานสลับ

กับลายดอกไมกลมดังภาพลายเสนท่ี ซึ่งลายนี้ไมคอยพบตามวิหารลานนาอื่นๆ เทาใดนัก รวมท้ังท่ีวัด

หัวขวง ท่ีมีแบบแผนทางศิลปกรรมใกลเคียงกัน ซึ่งลายจีนเหลานี้อาจเขามาทางชางเชียงแสนท่ี ได

อิทธิพลจากจีน หรือ งานของรัตนโกสินทรท่ีไดรับอิทธิพลจากจีน ซึ่งเปนไปไดท้ังสองทาง

ภาพลายเสนที ่42 แสดงการใชลวดลายยันตแปดบริเวณอก ของโกงค้ิวใตแผงคอสอง

ค.3 ลายคางคาว

คางคาวเปนสัตวมงคลอยางหนึ่งของจีน มีชื่อจีนวาเปยนฝู ซึ่งตัวฝูนี้มีเสียงพองกับคําวา ฝู ท่ี

แปลวา โชคลาภ ดังนั้น คําสิริมงคลท่ีเนนในเรื่องของโชคลาภ จํางมักจะใชคางคาวเปนสัญลักษณแทน

ในการแสดงภาพ หากเปนคางคาว ๒ ตัว ก็หมายถึงโชคคู เปนคางคาว ๕ ตัว หมายถงึโชค ๕ ประการ

คือ อายุยืน ร่ํารวย พลานามัยสมบูรณ มีคุณธรรมและความเปนนิรันดร บางครั้งจึงมีการกลาววา โชค ๕

ประการนี้รวมกันแลวก็คือโซว หรือภาษาแตจ๋ิวเรียกวา ซิ่ว ซึ่งแปลวา อายุยืนหรือความยั่งยืน นั่นเอง

ภาพที่ 43 แสดงลวดลายคางคาวมงคลของจีน

16 พรพรรณ จนัทโรนานนท,เร่ืองเดิม หนา 273 - 274

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 117

ลายคางคาวท่ีพบนั้น ไมใชลายท่ีเปนภาพคางคาวแตสันนิษฐานวาเปนการวิวัฒนาการมาจาก

ลายคางคาวของจีน ซึ่งผสมกับลายเครือเถา และประดับอยูสวนมุมในกรอบลูกฟกสี่เหลี่ยมและ

สามเหลี่ยม บริเวณหนาบัน และหนาบันปกนก นักวิชาการบางทานไดใหนิยามลายมุมนี้วามาจากการ

ท่ีสลาหรือชางพ้ืนเมืองเห็น บาง (สัตวชนิดหึงคลายกระรอกมีปก) แลวจึงนํามาประดับมุม แตหากศึกษา

ตอไปทําใหพบหลักฐานอางอิงการใชคางคาวท่ีมีน้ําหนักมากกวาทําใหสมารถสรุกไดวา ลายมุมนี้นาจะ

มีวิวัฒนาการมาจากลายคางคาวของจีนเปนแน

ภาพลายเสนท่ี 44 แสดงลวดลายมุมในกรอบลูกฟกส่ีเหล่ียมบริเวณหนาบัน

ง.ลวดลายสัตว การใชลวดลายรูปสัตวนั้นเปนท่ีนิยมในการนํามาประดับอาคาร อีกแบบหนึ่ง โดย

มักจะมีการนํามาประกอบกับลายพันธุพฤกษา หรืออยูในกรอบชองกระจก ซึ่งรูปแบบเหลานี้ไดรับ

อิทธิพลมาจากเครื่องถวยในในสมัยราชวงศ หงวน (ประมาณพ.ศ. 1803-1911) และราชวงศเหม็ง

(ประมาณ 1911-2187) 16

17 โดยรูปแบบของลวดลายท่ีประดับเชนนี้ ไดปรากฏบนงานศิลปกรรมของ

ลานนามาต้ังแตสมัยพุทธศตวรรษท่ี 20 ซึ่งไดสืบทอดมาจนถึงสมัยพุทธศตวรรษท่ี 25 ดวย

17 วรลัญก บุณยสุรัตน,วิหารลานนา(กรุงเทพ ฯ : เมืองโบราณ,2545) หนา 328

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 118

ลวดลายท่ีนํามาประดับวิหารนั้นมักจะใชในลักษณะของ “สัญลักษณ” แทนคาสิ่งใดในสิ่งหนึ่ง

หรือทําหนาท่ีพิทักษศาสนสถาน หรือแสดงถึงพละกําลังซึ่งมีการเลือกสัตว 3 ประเภทคือ

1. สัตวท่ีมีอยูจริงตามธรรมชาติ ไดแก เสือ ชาง สมัน เปนตน

2. สัตวท่ีประดิษฐข้ึนมามาจากจินตนาการ หรือสัตวหิมพานต ซึ่งมีภาวะระหวางสัตวตาม

ธรรมชาติ และสัตวสัตวสวรรค ไดแก

สัตวทวิบาท เชน หงส นกหัสดีลิงค

สัตวจตุบาท เชน สิงห เหมราช มอม วานร

สัตวพิเศษ เชน นาค ลวง

3. สัตวในวรรณคดี ไดแก พญาวานร หรือหนุมาน

ลวดลายสัตวท่ีพบ บิรเวณหนาบันและคันทวยนั้น

ง.1 มอม เปนสัตวพ้ืนเมืองของลานนาเปนสัตวผสมระหวางลิง กับเสือ เขาในวาพัฒนาจาก

สิงโตจีน เห็นรายละเอียดตรงสวนใบหนาเปนลิงไดอยางชัดเจน โดยรูปมอมนี้ไมเคยปรากฏในงาน

ประติมากรรมใด ๆ มากอน ซึ่งอาจกลาวไดวารูปมอมนี้ปรากฏข้ึนในชวงพุทธศตวรรษท่ี 24 นี้เอง

บริเวณท่ีพบนั้นอยูในสวนกลางของแผงคอสอง โดยอายุของลายมอมนั้นอยูหลังจากท่ีสรางวิหาร

สุชาดามาแลวเกือบรอยป ทําใหสามารถวิเคราะหไดสองแงมุมคือ สรางในป 2325ก็จริง แตอาจมีการ

บูรณะในป 2400 ลงมา เพราะสวนท่ีเปนหนาแหนบหรือ หนาบัน มักชํารุดผุพังงายตามกาลเวลา

ภาพลายเสนท่ี 45 แสดงลวดลายมอมท่ีพบบรเิวณแผงคอสอง

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 119

ง.2 มกรคายพญาลวง พญาลวง (ตวัลวง)

ลักษณะท่ัวไปของพญาลวงคือ มีลักษณะคลายพญานาค มีเขา มีปกและขา คลายมังกร

ทําทามวนตัว ซ่ึงลักษณะเหลานี้ แสดงถึงลักษณะของพญาลวงและมังกร วามีลักษณะท่ีคลายกัน

พญาลวงเกิดขึ้นไดอยางไรไมเปนท่ีปรากฏ แตสันนิษฐานวาไดมีการนํารูปแบบของ

มังกรจีน มาดัดแปลงเปนลักษณะของพญาลวงซ่ึงพญาลวงก็มีลักษณะโดยรวมท่ีคลายคลึงกับ

มังกร ลักษณะโดยรวมของมังกร จากการศึกษาจากหนงัสือเลาเรือ่งมังกร ไดกลาวถึงเรือ่งราว

ตางๆ ของมังกร ซ่ึงไดกลาวไววา ในเรื่องราวสมัยดึกดําบรรพของจีน มีมังกรกําเนิดขึ้นเปนครั้ง

แรกเม่ือกอนพุทธกาลหลายพันป คือเกิดในสมัยพระเจาฟูฮี (ในเรื่องไคเภ็กเรียกวา ฮอกฮีสี หรือ

ในภาษาจนีกลางวา ฝูซีซ้ือ) โดยเม่ือประมาณ 1,800 ปกอนพุทธกาล ไดมีผูสรางรูปฮอกฮีสีดวย

หินขึ้น ณ สุสานแหงหนึ่ง ณ เทือกเขาอูจื้อในมณฑลซานตุง ทอนลางของรูปทําเปนหางงูหรือ

หางมังกร อันเปนสัญลักษณของพระเจาฮอกฮีสี ตามเรื่องฮอกฮีสีมีนองสาวช่ือ หนึงออสี ตามรูป

ก็มีทอนลางเปนงูหรือมังกรอีกเหมือนกัน

ในหนังสือประวัติวัฒนธรรมจีนไดกลาวถึงกําเนิดมังกรไวเปนความวา

มังกร เกิดขึ้นในสมัยอ่ึงตี่ ไดทรงสรางขึ้นเพ่ือใหเปนเครื่องหมายประจําชาติจีน เพราะ

ในสมัยโบราณ มนุษยนิยมใชรูปสัตวหรือดอกไมเปนเครื่องหมายประจําเผาของตน

เม่ือชาติจีนไดรวมกันเปนชาติขึ้นมาใหม จึงควรมีเครื่องหมายประจําชาติใหม กษัตริยอ่ึง

ตี่จึงนําสวนตางๆ ของสัญลักษณท่ีแตละเผาเคยใชมารวมกัน คือ

นาํหัวของสัญลักษณชนเผาววั ลําตวัของเผางู หางของเผาปลา เขาของเผากวางและเทา

ของเผานกนําสวนตางๆ เหลานี้มาปรับปรุงเปนรูปสัตวชนิดใหมขึ้นเรียกวา เลง หรือ มังกร

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 120

พระเจาอ่ึงตี่, อ้ึงตี่ หรือหวงตี้ แปลวา จักรพรรดิเหลือง ตามประวัติก็วามีหนาตาคลาย

มังกรเหมือนกัน อยูในราชสมบัติ 120 ป แลวกลายเปนเซียน มีมังกรมารับพรอมกับงวนฮุย

ฮองเฮา เหาะขึน้สวรรคหายไป

ในเรื่องของการท่ีพระเจาอ่ึงตี่นําสัญลักษณตางๆ ของแตละเผามาประกอบเปนรูปมังกร

นั้น ในเรื่องนี้มีคําอธิบายลักษณะตางๆ กันออกไป เชน บางแหงวามีหัวเหมือนมา มีหางเหมือนงู

มีปก และมีขา 4 ขา บางแหงวามังกรมีหูเหมือนหูวัว บางก็วาไมมีหู หรือ วามังกรไมมีหูก็จริงแต

อาจฟงเสียงได คือไดยินจากเขาท่ีมีลักษณะเหมือนเขากวาง ในหนังสือของ Lewis Hodous

กลาวถึงลักษณะของมังกรวาไดรบัสวนตางๆ มาจากรางกายของสัตวถึง 9 ชนิดดวยกันคือ

1. ไดรบัเขามาจากกวาง

2. ไดรับหัวมาจากอูฐ

3. ไดรบัตามาจากปศาจ หรอื ตามาร

4. ไดรบัคอมาจากงู

5. ไดรับทองมาจากหอยแครงยักษ

6. ไดรบัเกล็ดมาจากปลาพวกปลาตะเพียนหรอืปลากระโห

7. ไดรบัเล็บมาจากนกอินทร ี

8. ไดรบัฝาเทามาจากเสือ

9. ไดรับหูมาจากวัว

ถึงกระนั้นก็ตาม ในหนังสือบางเลมก็ไดกลาววา มังกรไดรับตามาจากกระตาย หรือ

ไดรับทองมาจากกบ ในเรื่องสวนตางๆ ของมังกรนั้น มีการกลาววา มังกร นั้นจะมีเขาตอเม่ือ

อายุได 500 ป และเม่ือมีอายุครบ 1,000 ป ก็จะมีปเพ่ิมขึ้นอีกอยางหนึ่ง ในหนังสือของ J.F.

Blacker ไดกลาวถึงเรื่องเล็บของมังกรเพ่ิมเติมวา

มังกรมีเล็บไมเทากัน มังกรผูยิ่งใหญหรือระดับหัวหนาจะมี 5 เล็บ และรูปมังกรท่ีฉลอง

พระองคของจักรพรรดิจะมีเล็บมากกวามังกรธรรมดา คือธรรมดามีเพียง 4 เล็บ รูปมังกรท่ีฉลอง

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 121

พระองคก็จะมี 5 เล็บ และใชเปนเครื่องหมายของราชวงศท่ีมียศสูงสุด สวนพวกเจาช้ันท่ีสาม ช้ัน

ท่ีส่ี

หรือขุนนางนั้นใชเปนเครื่องหมายไดเพียงมังกรชนิด 4 เล็บเทานั้น

สวนการประดับประดาตกแตงท่ัวๆ ไป ก็จะใชรูปมังกรชนิด 3 เล็บเปนพ้ืน มังกรชนิด 5

เล็บนั้นกลาวกันวาเล็บท้ัง 5 ไมไดเรียงกันแบบธรรมดา เล็บท่ี 5 จะวางอยูตรงกลางของฝาเทา

มังกรจีนนอกจากจะมีเขาแบบเขากวางแลว ตัวผูยังมีหนวดมีเคราอีกดวย และโดยเหตุท่ี

มังกรเปนสัญลักษณของจักรพรรดิ หนวดของมังกรกับหนวดของจักรพรรดิจึงมีศักดิ์เสมอกัน ดัง

ตัวอยางในหนังสือ ซุยถัง มีเรื่องเลาวา “เม่ือชีมงกงปวยลง ไทอุยหมอหลวงประกอบยาใหกิน

หลายขนาน อาการกไ็มฟนขึน้ จงึเขาไปทูลแกพระเจาไทจงฮองเตวา ถาไดหนวดมังกรมาเผาไฟ

ประสมยา จงึจะรกัษาโรคชีมงกงได พระเจาไทจงจงึหยบิตะไกรมาคบีหนวดของพระองค

ประทานใหไทอุยหมอหลวงไปประสมยา แลไทอุยหมอหลวงมาทูลขอหนวดมังกร พระเจาไท

จงตัดหนวดใหไปนั้น เพราะจีนนับถือกันวา ถาผูใดมีวาสนาไดเปนถึงกษัตริยแลว ก็เปรียบ

เหมือนมังกร”

รปูรางของมังกรเขาใจวาจะมีขอแตกตางกนัไปมาก เพราะชางเขยีนหรอืชางทํารปูมังกร

ทําตามจินตนาการ จึงไมเหมือนกัน แบบของรูปมังกรนั้นก็มีมากหลายแบบ ครั้งหนึ่งรัฐบาลจีน

จะทําเหรียญรูปมังกร ไดมีการสํารวจตรวจสอบรูปรางของมังกรกันขึ้น ปรากฏวามังกรมีลักษณะ

ตางๆ กันเปนรอยแบบ แตอยางไรก็ตาม ก็ยังถือรูปแบบลักษณะของมังกรโดยหลักใหมีลักษณะ

ตามแบบสมัยของพระเจาอ่ึงตี1่7

18

จากท่ีกลาวมาขางตนจะทําใหเห็นวาพญาลวงและมังกรนั้น มีลักษณะรูปแบบท่ีคลายกัน

มาก ในสวนของการนําลวดลายของมังกรมาใชนั้น มีความเช่ือกันวา มังกรเปนสัตววิเศษชนิด

18

ส. พลายนอย,เลาเร่ืองมังกร (กรุงเทพฯ : สํานักพิมพดอกหญา, 2531) หนา 17 - 27

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 122

หนึ่งท่ีสามารถขจัดภูตผีปศาจและส่ิงช่ัวรายตางๆ ได และยังเปนสัตววิเศษชนิดหนึ่งในส่ีของจีน

แตเม่ือเปรียบเทียบกับพญาลวงแลว พญาลวงเปนสัญลักษณของสวรรคและความเปนสิริมงคล

นัยความหมายของสัตวท้ังสองจึงมีความใกลเคียงกัน

มังกรจีนมีหนาท่ีแบงกันทํา 4 พวกดวยกันคือ

มังกรสวรรค ( The celestial dragon) มีหนาท่ีรักษาวิมานเทวดาและค้ําจุนหนุนวิมาน

เหลานั้นไวไมใหพังหลนลงมา

มังกรเทพหรอืมังกรเจา (The divine dragon) มีหนาท่ีใหลม ใหฝน เพ่ือประโยชนของ

มนุษย

มังกรพิภพ (The earth dragon) มีหนาท่ีกําหนดเสนทางดูแลแมน้ําและลําธาร

มังกรเฝาทรัพย (The hidden treasures) มีหนาท่ีเฝาขุมทรัพยแผนดิน18

19

จากหนาท่ีเหลานี้ เม่ือนํามาเปรียบกับพญาลวงท่ีมีการนํามาสลักลงในคันทวย ประดับ

อาคารทางพุทธศาสนา กอ็าจมีนยัความหมายวาตองการใหพญาลวงเปนผูรกัษาวมิานของพระผู

เปนเจาก็เปนได

ลวดลายพญาลวงท่ีพบนั้นอยูในลักษณะ มกรคายพญาลวง วึงลายเหลานนี้ ปรากฏ

ในชวง พุทธศตวรรษท่ี 20 – 24 พบบริเวณคันทวยทุกตัว

19

ส. พลายนอย ,เร่ืองเดิม, หนา 57

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 123

ภาพลายเสนที่ 46 แสดงลวดลายมกรคายพญาลวงทีพ่บ

จ.ลวดลายหนากระดาน

ลวดลายประเภทลายหนากระดาน เปนลวดลายที่ประดับตามแนวนอน ซึ่งในงานศิลปกรรมประดับ

อาคารทางศาสนาของลานนานั้น ไดพบวาลวดลายเหลานี้มักจะประดับอยูตามบริเวณตัวไมโครงสรางเครื่อง

บน เชน ข่ือ ด้ัง แป กลอน กรอบของคอสอง และกรอบชองลูกฟกของหนาบัน เปนตน โดยลวดลายหนา

กระดานนี้ เปนลวดลายท่ีปรากฏข้ึนในราวพุทธศตวรรษท่ี 19 ซึ่ง ลวดลายในวิหารสุชาดา นั้น มีอยูหลาย

รูปแบบ ซึ่งในท่ีนี้จะกลาวถึงลายหนากระดานท่ีสําคัญ ๆ ซึ่งลายหนากระดานยอยอื่น ๆ ดูเหมือนวาจะเปน

พัฒนาการที่แตกแขนงออกไปจากลวดลายเหลานี้ โดยสามารถจําแนกไดหลายรูปแบบ ดังนี้

จ.1 ลายประจํายาม

จ.1.1 ลายประจํายามลูกโซ เปนลายดอกสี่กลีบมีเสนโคงเชื่อมโยงสลับ หรือไขว โดยลายนี้เปน

ลายหนากระดานท่ีไดรับความนิยมมากในลานนา โดยชื่อเรียกในทองถิ่นเรียกวา ลายปลอบตีนชาง โดย

หลักฐานดังกลาวมีใหเห็นในชวงพุทธศตวรรษท่ี 21 เปนตนมา ในงานปูนปนทีซุมโขงของวัดพระธาตุ

ลาํปางหลวง19

20 ซึ่งลวดลายประเภทนี้ไดมีการพัฒนามาอยางตอเนื่อง โดยท่ีพบลายนี้บริเวณโกงค้ิวท่ี

20 สุรพล ดําริหกุล,ลายคําลานนา(กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2544) หนา 399

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 124

เชื่อมตอจากหนาบันปกนกท้ังทิศเหนือและทิศใต โดยลักษณะของลวดลายจะเปนลายดอกสี่กลีบท่ีมี

เสนวงโคงเชื่อมระหวางดอก แทรกดวยดอกไมขนาดเล็ก

ภาพลายเสนที ่ 47 ลายประจํายามลูกโซ หรือลายปลอบตีนชาง บริเวณโกงค้ิวใตปกนก

จ.1.2 ลายประจํายามกลีบบวั

เปนดอกสี่กลีบ โดยแตละกลีบนั้นมีลักษณะคลายกลีบบัวโดยในกลีบมีลักษณะเปนดอกลม

อยูภายใน เชื่อมดวยกานขดท่ีพันธกันเปนตาขาย พบบริเวณข่ือดานบนสุดค่ันระหวางลูกฟกกรอบ

สี่เหลี่ยมกับแผงคอสอง

ภาพลายเสนที ่ 48 ลายประจํายามกลีบบวั บริเวณข่ือหนาบัน

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 125

จ.2 ลายกานขดพันธุพฤกษา

ลายกานขดพันธุพฤกษานี้ มีปรากฏมาต้ังแตพุทธศตวรรษท่ี 19 ขณะเดียวกันก็ยังพบอยูในศิลปะ

สุโขทัยในแผนภาพจารึกลายเสนเรื่องชาดกท่ีอุโมงค วัดศรีชุม เมืองสุโขทัย ซึ่งเช่ือวาเปนรูปแบบของลายกาน

ขดพันธุพฤกษาเหลานี้นาจะไดแบบอยางมาจากเครื่องถวยจีนในสมัยราชวงศหยวน 7 ซึ่งงานศิลปกรรมท่ีวิหาร

สุชาดาจะพบอยูบริเวณข่ือ และ แป โดยรูปแบบจะเปนลายคดโคง แตละวงโคงจะมีใบไมใบเล็ก ๆ ประกอบ

อยู อีกประเภทหนึ่งปรากฏอยูบริเวณข่ือดานบน มีลักษณะเปนลายคดโคง มีลายดอกจอกกานแยง

ภาพลายเสนที ่ 49 ลายกานขดพันธุพฤษาที่พบ บริเวณขื่อ และ แป

4.2 วิเคราะหทางดานอายแุละประวัติของการสรางวิหารสชุาดาราม

การตองการทราบอายุของวิหารสุชาดาราม เปนอีกวัตถุประสงคหนึ่งของการทําการศึกษาวิจัย

เกี่ยวกับวิหารสุชาดาราม เนื่องจากมีขอสงสัยกันวาวิหารหลังนี้ไดสรางข้ึนในป พ.ศ.2325 ตามท่ีได

จารึกไวหรือไม จะมีทางเปนไปไดไหมท่ีอายุของสุชาดารามจะมีอายุ พ.ศ. 2400 ข้ึนไป หรือ พ.ศ. 2400

ลงมาตามท่ีไดกลาวได

โดยประวัติพ้ืนท่ีของจังหวัดลําปาง ถูกกอต้ังเม่ือราวตนพุทธศตวรรษท่ี 13 ราว พ.ศ. 1200 ซึ่ง

ไดกลาวถึงประวัติเมืองเขลางค จากหลักฐานในตํานานชินกาลมาลีปกรณ ซึ่งแบงเมืองเขลางคออกเปน

3 ชวงรุน

บทที4่การวิเคราะหและตีความ | 126

รุนท่ี ประมาณ พ.ศ.1223 -พ.ศ.1844 เปนสมัยของการเริ่มกอต้ังบานเมือง

รุนท่ี ประมาณ พ.ศ. 1844 -พ.ศ.2377 เปนชวงสมัยลานนาไทย

จนถึงสมัยท่ีนครลําปางตกอยูภายใตการปกครองของพมา สวนวิหารสุชาดารามนั้น ขาพเจา

คิดวานาจะสรางในสมัยลําปางรุนท่ี 3 (ซึ่งตรงกับสมัยรัตนโกสิทร) หลังจากในสมัยเจาบุญวาทย วงศ

มานิต (เปนองคท่ี 10 ของเจาผูครองนครลําปาง)

จากเอกสารท่ีคนควาไมมีเอกสารใดท่ีชี้ชัดไปวาวัดสุชาดารามสรางข้ึนเม่ือใด กลาวแตเพียงวา

วิหารสุชาดาราม นาจะสรางข้ึนในปพ.ศ.2325 โดยฝมือชางเชียงแสน ซึ่งก็นาจะเปนไปได แตจะมอง

อีกแงหนึ่งวา ประมาณ พ.ศ.2325 อยูในชวงสมัยลําปางรุนท่ี 2 ซึ่งลําปางยังตกอยูภายใตการปกครอง

ของพมา เปนชวงท่ีบานเมองไมไดมีความพรอมท่ีจะสรางอะไรได จนกระท่ังทางกรุงเทพฯยกทัพ

ข้ึนมาชวยตานทัพพมาแตกพายไป ประกอบกับหลักฐานชิ้นสําคัญท่ีพบบริเวณมาตางไหม เขียนไววา

15 ก.พ. 2463 จ.ศ. 1282 ปวอก เดือน 5 เหนือ ข้ึน 8 คํ่า ศรัธทา สรางอริยะ แมคําสุข แมบัวคําและบุตร

ทุกคนไดสละทรัพยสรางพระวิหาร โบสถ กําแพง กุฏิ ไดยกถวายเปนทาน เม่ือพ.ศ.2465 จ.ศ. 1248 ป

จอ เดือน 8 เหนือ ข้ึน 15 คํ่า ไดบริจาคทรัพยรวมสรางพระเจดียเปนเงิน 30,340 บาท ดังนั้นขาพเจามี

ความเห็นวาไมควรจะสรุปไปวาวิหารสุชาดารามนี้สรางใน พ.ศ. 2325 ดังท่ีไดกลาวไว

บทที5่สรุปผลการวิจัย | 127

บทท่ี 5 สรุป

จากการวเิคราะหและตีความสามารถสรุปไดดงันี้

หนาบัน

หนาบันวิหารสุชาดา เปนไมท่ีประดับดวยปูนปน และกระจกสี หรือ แกวจืน มีการประดับกระจก

ที่เปนกลีบเกสร เมื่อกระทบแสงแลวมองเห็นถึงความวับวาวสวยงามมาก นากจากที่เปนโครงสรางมาตาง

ไหมแลวยังมีการใชเทคนิคนี้กับเสาหนาวิหาร ปกนก โกงค้ิว แผงแล และปากแลอีกดวย มีการแกะไมแบบ

ฉลุโปรง บริเวณโกงค้ิวในสวนปลาย และแผง ลวดลายท่ีใชจะไดแก ลายดอกไม ลายพันธุพฤกษา ลายสัตว

ซึ่งไดแกสัตวในปาหิมพานต และลายประดิษฐตาง ๆ เชนลายมอม ท่ีมีอายุอยูในชวงปลายพุทธศตวรรษท่ี23

– 24นั้น ทําใหอางอิงไดถึงประวัติในการสรางพระวิหารได

คันทวย

เปนการแกะสลักไมท้ังแผน เปนลักษณะท้ังการแกะทึบและการแกะฉลุโปรง ลวดลายท่ีใชก็ไดแก

ลายดอกไม พันธุพฤกษา ลายมกรคายพญาลวง ลายเรขาคณิต และทําใหทราบวาวิหารหลังนี้นิยมสรางคัน

ทวยเปนลวดลายพญาลวง ท้ังนี้อาจเนื่องมาจากอิทธิพลความเช่ือเรื่องมังกรของชาวจีนท่ีสงมาถึงลานนาวา

มังกรฟาหรือมังกรสวรรคนั้นเปนสัตวท่ีมีหนาท่ีรักษาวิมานเทวดาและคํ้าจุนหนุนวิมานเหลานั้นไวไมใหพัง

หลนลงมา ซึ่งอาจเทียบไดกับพญาลวงของลานนาท่ีถูกสลักใหอยูในตําแหนงของคันทวย ตําแหนงท่ีสูงข้ึน

ไป ใชคํ้ายันและรับน้ําหนักเสาอาคารกับชายหลังคา พญาลวงจึงอาจมีความหมายนัยยะเดียวกับมังกรฟา

นั้นเอง

บทที5่สรุปผลการวิจัย | 128

ประวัติความเปนมา

จากการทําการศึกษาแบบแผนทางศิลปกรรม ซึ่งเปนการศึกษาประกอบกับขอมูลทางภาคเอกสาร สามารถ

สรุปไดวา วิหารสุชาดารามนั้นอาจสรางในราว พ.ศ. 2325 ก็จริง แตอาจถูกบูรณะโดยชางชาวเชียงแสน

นครลําปาง เมืองเกาท่ีเต็มไปดวยเรื่องเลาขานมากมาย ท่ีทําใหผูคนท่ีไดมาเยี่ยมเยือนรูแปลกใจและ

ประทับใจ ในความหมายอันลึกซึ้งของแตตํานาน

ตํานานเจาแมสุชาดาก็เชนกัน เรื่องราวเลาขานถึงหญิงงามผูครองตนอยูในศีลธรรมแตถูกใสราย

ปรักปรําและ แมนางจะตองมอดมวย ก็ยังคงไวซึ่งคุณความดีท่ีมีผูมองเห็น และเลื่อมใสศรัทธา จากความ

ศรัทธาในตํานานและพุทธศาสนาการรมแรงรวมใจในการกอสรางศาสนสถานจึงเกิดขึ้น และไดกลายมาเปน

วัดสุชาดารามในปจจุบัน

หลังจากท่ีขาพเจาไดทําการศึกษาเกี่ยวกับลวดลายประดับหนาบันของวิหารสุชาดารามนั้น ทําให

ไดพบเห็น อะไรหลายๆอยางท่ีเปลี่ยนแปลงไป กอนท่ีวิหารจะเปดใชงานนั้นขาพเจาเคยไปเดินสํารวจ ก็พบ

เศษปูน ที่ประดับตกแตงหลุดรวงลงมา ทําใหทราบวาวิหารขาดการทํานุบํารุงมาเปนเวลานานมาก

แมคนจะยังโจษจันกันถึงเรื่องอายุเวลาท่ียังคงหาขอสรุปท่ีดีท่ีสุดไมได แตอยางนอย วิหารแหงนี้ก็

ยังคงเปนท่ียึดเหนี่ยวจิตใจของศาสนิกชนเชนเดิม

และไดเพียงแตหวังไววาการศึกษาในครั้งนี้จะเปนการสืบสานและรวมอนุรักษงานศิลปกรรม

ลานนาใหยังคงอยูสืบไป