abdurahmanova_aynur

8/18/2019 abdurahmanova_aynur

http://slidepdf.com/reader/full/abdurahmanovaaynur 1/105

AZ RBAYCAN RESPUBLİKASI T HSİL NAZİRLİYİ AZ RBAYCAN DÖVL T İQTİSAD UNİVERSİTETİ

MAGİSTRATURA M RK Zİ

lyazması hüququnda

bdür hmanova Aynur Akif qızı(MAGİSTRANTIN A.S.A)

“Az rbaycanda maliyy bazarının formalaşması probleml ri” mövzusunda

MAGİSTR DİSSERTASİYASI

İxtisasınşifri v adı 060403 “Maliyy”İxtisaslaşma Maliyy n zar ti v audit

BAKI - 2015

Elmi r hb r:

i.f.e.d. G.Q.M mm dova___________

Magistr proqramının r hb ri:

i.e.n. prof. A.M.Krimov__________

Kafedra müdiri i.e.d. prof. M.X.Hs nli____________



1

Mövzu: Az rbaycanda maliyy bazarının formalaşması probleml riMÜND RİCAT

GİRİŞ ..........................................................................................................2

I F SİL. Maliyy bazarının f aliyy tinin n z ri-metodoloji sasları ...........6

1.1. Maliyy bazarının formalaşması v f aliyy t mexanizmi il bağlı

müxt lif konseptual yanaşmalar ....................................................6

1.2. Bazar iqtisadiyyatış raitind maliyy bazarının n z ri saslarının

öyr nilm si ..................................................................................14

1.3. Maliyy bazarının ölk nin sosial-iqtisadi inkişafında rolu v

h miyy ti ...................................................................................27

II F SİL. Müasir dövrd Az rbaycanda maliyy bazarının mövcud vziyy tiv f aliyy t xüsusiyy tl ri ..........................................................38

2.1. Az rbaycanda maliyy bazarının seqmentlri v onların müasir

v ziyy tinin t hlili ......................................................................38 2.2. Maliyy bazarının subyektlrinin müasir dövrd t hlili v

qiym tl ndirilm si ......................................................................47

2.3.

Az rbaycanda maliyy bazarının qanunvericilik bazasınınt hlili...............................................................................................57

III F SİL. Az rbaycan Respublikasında maliyy bazarının problemlrinin aradan

qaldırılması yolları .......................................................................66

3.1. Az rbaycan Respublikasının maliyy bazarının perspektiv inkişaf

yolları ...........................................................................................66

3.2.

İnkişaf etmiş xarici ölk l rin maliyy bazarının t nziml nm sit crüb sinin Az rbaycan Respublikası reallığına t tbiqi ............83

N TİC V T KLİFL R ................................................................................92

D BİYYAT SİYAHISI ....................................................................................96

REZÜME ..............................................................................................................98

SUMMARY .......................................................................................................100

REFERAT ..........................................................................................................101

Magistrant: A.A. bdür hmanova . Elmi rhb r: G.Q.M mm dova .



2

GİRİŞ

Mövzunun aktuallığı. Artıq bir neç ildir ki, Az rbaycan iqtisadiyyatı yeni

iqtisadi sistem transformasiya etmişdir. Az rbaycanda s rt m rk zl şdirilmiş

planlı iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatına keçid ölkd maliyy bazarının, el c

d ümumilikd maliyy sisteminin yenidn qurulmasını t l b edirdi. Lakin bu

m s l çox q liz v iri miqyaslı idi. Uzun illr Az rbaycanda n inki maliyy

bazarı, h mçinin onun heç bir strukturu; kommersiya v investisiya bankları,

birjalar, sığorta t şkilatları v s. f aliyy t göst rm mişdir. Buna baxmayaraq

uğurlu iqtisadi siyastin n tic si olaraq maliyy sisteminin formalaşması v

t kmill şm sin nail olunmuşdur ki, t bii olaraq bu inkişaf maliyy bazarının

inkişafına da t sirsiz ötüşm mişdir.

Maliyy bazarı el bazar formasıdır ki, burada mt kimi maliyy

resursları çıxış edir. Başqa sözl , maliyy bazarı pul v saitl rinin iqtisadi subyeklr

arasında bölgüsünü tmin ed n bazardır. Onun sas m qs di pul v saitl rinin

s m r li ş kild s f rb r edilm sini v onların maliyy resurslarına ehtiyacı

olanlara ötürülmsini t min etm kd n ibar tdir. Maliyy bazarının yaranmasınınz ruriliyinin sas amill rind n biri maliyy ehtiyatlarının qeyri-brab r

bölgüsüdür.

Respublikamızda maliyy bazarının inkişafı il bağlı bir çox işl rin

görülm sin baxmayaraq, onun mövcud vziyy ti h l d dünya standartlarına tam

cavab vermir v bu sah d bir çox problemlr özünü biruz verir. Bel likl d ,

ölk mizd maliyy bazarı formalaşmaqda olan bazar tipin aid edilir v daha çoxt dbirl rin görülm sin v sistemin t kmill şdirilm sin ehtiyac vardır.

T dqiqatın predmeti v obyekti. Dissertasiya işinin obyektini maliyy

sisteminin n mühüm h lq l rind n olan maliyy bazarı t şkil edir.

İşin predmetini is Az rbaycan Respublikasında maliyy bazarının

formalaşma probleml rinin t dqiqi, onun f aliyy t mexanizminin inkişaf etmiş



3

ölk l rin t crüb sin uyğunlaşdırılmasının t hlili v onun struktur elementlrinin

qiym tl ndirilm si t şkil edir.

T dqiqatın sas m qs di v v zif l ri. T dqiqatın m qs di müasir

iqtisadi ş raitd maliyy bazarının n z ri saslarının t dqiq edilm si,

respublikamızda onun inkişaf s viyy sinin araşdırılması, burada mövcud olan

probleml rin aşkar edilm si, bu probleml rin h lli yollarının mü yy nl şdirilm si

v elmi c h td n saslandırılmış t klifl rin verilm sind n ibar tdir.

Qarşıya qoyulan m qs d nail olmaq üçün aşağıdakı v zif l r mü yy n

olunmuşdur: Maliyy bazarının formalaşması v inkişaf m rh l l rinin v n z ri-

metodoloji saslarının t dqiqi; Maliyy bazarının ayrı-ayrı struktur elementlrinin respublikamızda

f aliyy t xüsusiyy tl rinin t hlili v qiym tl ndirilm si; Maliyy bazarının ölk nin sosial-iqtisadi inkişafında rolunun v

h miyy tinin d rind n araşdırılması; Respublikamızda maliyy bazarının prespektiv inkişaf yollarının

araşdırılması v inkişaf etmiş ölk l rin maliyy bazarının t nziml nm sit crüb sinin ölk mizd t tbiq olunması mümkünlüyünün

qiym tl ndirilm si; Maliyy bazarının resurs tminatına v informasiya bazasının

t kmill şm sin m nfi t sir göst r n amill rin araşdırılması v h lli

yollarının tapılması üzr t klifl rin verilm si.

T dqiqatın informasiya bazası v işl nm si metodları. Dissertasiyaişind az rbaycan respublikası Statistika Komitsinin statistik mcmu l rind n,

İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin, Mrk zi Bankın, Maliyy Nazirliyinin, Vergil r

Nazirlikl rinin hesabatlarından v dig r r smi m lumatlarından, Bakı Fond Birjası,

Qiym tli Kağızlar üzr Dövl t Komit si v Milli Depozit Mrk zinin r smi

statistik materiallarından istifad olunmuşdur.



4

T dqiqat işind statistik, sistemli yanaşma, müqayis li t hlil, pozitiv v

normativ yanaşma v müşahid metodlarından istifad olunmuşdur.

T dqiqatın elmi yeniliyi aşağıdakılardan ibar tdir: Bazar iqtisadiyyatı ş raitind respublikamızda maliyy bazarının

formalaşmasının n z ri-metodoloji sasları araşdırılmış, bu sah nin

inkişaf etdirilm si v mövcud prblemlrin aradan qaldırılması

m s l l ri kompleksş kild t dqiq edilmişdir; Maliyy bazarının sas seqmentl ri olan pul, kredit v sığorta bazarları,

kapital v valyuta bazarları arasında qarşılıqlı laq l r v onların

f aliyy t mexanizmi t hlil olunmuş v mövcud ş raitd onların inkişaf

yolları mü yy nl şdirilmişdir; Beyn lxalq t crüb d qiym tli kağızlardan istifad texnologiyaları

t dqiq olunmuş, bu sasda mövcud tcrüb l rin ölk mizd ki reallığa

t tbiq olunması mexanizmi drind n araşdırılmışdır; Maliyy bazarının inkişaf prespektivl ri v inkişaf etdirilm sinin sas

istiqam tl ri mü yy nl şdirilmiş v elmi c h td n saslandırılmış t klif

v tövsiyy l r verilmişdir.T dqiqatın praktiki h miyy ti. T dqiqat işind maliyy bazarının

formalaşması v inkişafı üçün hazırlanmış t klif v tövsiy l rd n bu sah üzr

hazırlanacaq dövlt proqramlarında v ya iqtisadi islahat layihl rind istifad

oluna bil r.

Dissertasiya işinin strukturu. Dissertasiya işi giriş, üç f sil, n tic v

t klifl r v d biyyat siyahısından ibartdir. Dissertasiya işind 5 sxem v 8c dv ld n istifad edilmişdir.

Dissertasiya işinin I F slind baxılan m s l l r.Dissertasiya işinin I F slind maliyy bazarının f aliyy tinin n z ri-

metodoloji saslarından b hs edilir. Burada toxunulan sas m s l l r müxt lif

dövrün iqtisadçılarının maliyy bazarının formalaşması v f aliyy t mexanizmi il

bağlı konseptual yanaşmaları, bazar iqtisadiyyatış raitind maliyy bazarının



5

n z ri saslarının öyr nilm si v onun ölk nin sosial-iqtisadi inkişafında rolu v

h miyy tind n ibar tdir.

Dissertasiya işinin I I F slind baxılan m s l l r.II F sil müasir dövrd Az rbaycanda maliyy bazarının mövcud vziyy ti v

f aliyy t xüsusiyy tl rind n b hs edir. Bu f sild Az rbaycanda maliyy bazarının

seqmentl ri, subyektl ri v onların müasir vziyy tinin t hlili, maliyy bazarının

qanunvericilik bazasının thlili, istifad olunan qiym tli kağızların növl ri onların

xüsusiyy tl ri v dig r m s l l rin t dqiqin yer verilmişdir.

Dissertasiya işinin III F slind baxılan m s l l r.T dqiqat işinin III F sli t dqiqatın sas problematikasının açılmasını

özünd ks etdirir ki, burada Azrbaycan Respublikasında maliyy bazarının

probleml rinin aradan qaldırılması yollarından bhs edilmişdir. Burada

respublikamızda maliyy bazarının perspektiv inkişaf yolları v inkişaf etmiş xarici

ölk l rin maliyy bazarının t nziml nm si t crüb sinin Az rbaycan Respublikası

reallığına t tbiqi, bazarın f aliyy tind qarşıya çıxan problemlrin araşdırılması v

h lli yollarının verilmsi öz ksini tapmışdır.



6

I F SİL. MALİYY BAZARININ F ALİYY TİNİN N Z Rİ-METODOLOJİ SASLARI

1.1. Maliyy bazarının formalaşması v f aliyy t mexanizmi il bağlı müxt lif konseptual yanaşmalar.

Maliyy bazarı anlayışı maliyy sisteminin dig r elementl rin nisb t n daha

yeni anlayış hesab olunur v müxt lif d biyyatlarda müxtlif cür izah edilir. Onun

iqtisadiyyatda sas rolu maliyy resurslarının yenidn bölgüsünü t şkil etm kdir.

Bel ki, maliyy resurslarının formalaşması, onun daha sm r li bölgüsü v

m qs dyönlü istifad sinin t min edilm si m hz maliyy bazarının kömyi il

münt z m olaraq idar olunur. Tarixi m nb l r gör maliyy bazarının ilk

rüşeymi kimi ilk fond birjaları mt birjalarının t rkib hiss si kimi mövcud idilr.

Burada pul öhdlikl ri (istiqraz, veksel, etibarnaml r) v pul v saitl ri maliyy

al tl ri kimi çıxış edirdi. Bel kağızların t davül h cmi genişl ndikc , fond

bölm l ri ümumi bazardan tcrid olunmağa v qiym tli kağızlar bazarı fond birjasıadlandırılmağa başladı. İlk müst qil fond birjası 1611-ci ild Amsterdamda

yaradılmış birja hesab edilir. Amsterdam birjası Hollandiya qiymtli kağızlar

bazarında qiymtli kağız ixracı v alış-satışının aparıldığı yegan nizamlı

bazarı hat ed n birja olmuşdur.

Konkret olaraq maliyy bazarı anlayışı klassik iqtisadçıların ttqiqat obyekti

olmasa da, maliyy bazarının müxt lif elementl ri bar d bir çox yanaşmalar v konsepsiyalar mövcud olmuşdur.

İqtisadi inkişaf n z riyy sinin görk mli nümay nd si hesab olunan

İ.A.Şumpeter qeyd edirdi ki, tdiy vasit l ri kapital funksiyasını sahibkarınlind

olanda yerin yetirir. Çünki bu zaman istehsalın strukturu dyişir. M hz buna gör

d kapital bazarı pul bazarıdır.Şumpeter göst rir ki, kapital h miş t diy vasit si

kimi çıxış edir. Lakin bütün tdiy vasit l ri kapitalın spesifik funksiyalarını yerin



7

yetir bilmir. Kapitalın dövranı prosesind t diy vasit l ri texniki funksiyaları

yerin yetirirl r. Şumpeter ancaq kapitalın pul formasını qbul edir. Onun fikrinc

istehsal vasit l rin çevril n avans olunmuş kapital öz spesifik funksiyasını itirir,

onlar fondlar kimi mövcud olurlar ki, sahibkar da bunun hesabınald etdiyi

istehsal vasit l rinin hesabını verir.1

Marjinalizm m kt binin nümay nd l rind n biri olmuş U.S.Jevonsun

maliyy bazarının sas h r k tverici qüvv si sayılan investisiya anlayışına

yanaşması daha f rqli xarakter daşımışdır. Bel ki, o, kapitalın mhsuldarlığını

zamanın funksiyası kimiş rh etmiş, investisiyanı 2 göstrici il : investisiya

olunmuş v saitin h cmi v h min v saitin investisiya olunduğu müdd t il

ölçmüşdür. Onun ideyasının mahiyyti budur ki, kapitalın artımı investisiya

qoyuluşu müdd tinin davamlılığının artması il eyni güc malikdir. Bu ideya

marjinalizmin avstriya mkt binin kapital n z riyy sind mühüm yer tutur. Jevons

göst rir ki, faiz d r c si m hsul artımının kapital artımına olan nisbtind n asılıdır.

J.M.Keyns d pul bazarı anlayışından istifad etmişdir v onun fikrinc pul

bazarında azad rqab t ş riatind bir ümumi t nziml yici olan qiym t f aliyy t

göst rir. Qiym tin h r k ti is resursların bölgüsünü tmin etm kl bütünbazarlarda baş ver c k uyğunsuzluqların aradan qaldırılmasına sb b olur. Bundan

başqa, Keyns özünün faiz nz riyy sind d pul t klifinin h cminin v faiz

normasının maliyy bazarının f aliyy tinin h cmin t sir etm mexanizmini

göst rmişdir. Faiz n z riyy sind n bel q na t g lm k olur ki, pul t klifinin

h cminin d yişm si investisiya prosesin ciddi t sir göst rir ki, bu da öz

növb sind t krar istehsalın miqyasının dyişilm sin t sir edir. Pul t klifininh cmi eyni zamanda pul bazarındakı psixoloji vziyy ti d yişib faiz normasının

aşağı düşm sini t min etm lidir. Lakin pul t klifinin h cmi, faiz normasının aşağı

d r c si il uzlaşmalıdır ki, o işgüzar aktivliyi aradan qaldırmasın. Digr t r fd n

g r pul t klifi, faiz d r c l rini aşağı sala bilmirs , dem li, pul-kredit

t nziml nm si öz gücsüzlüyünü göstrir.

1 Q.S. ll zov “İqtisad elminin nz ri-metodoloji saslarının tarixi inkişafı” Bakı 2009



8

Bu n z riyy d n bel bir n tic y g lm k olar ki, ümumi dövriyyd pulun

h cmi n q d r çox olarsa, bu pulun hr k tini daha da stimullaşdırar ki, pulun

aktiv h r k ti, investisayaya yönldilmiş hiss si pul bazarının inkişafına t sir

göst r r.

Maliyy n z riyy l rind n n geniş yayılmış olan maliyy nin neoklassik

n z riyy sidir ki, onun da sasını maliyy bazarlarının f aliyy t prinsipl ri

haqqında bilikl rin sisteml şdirilm si t şkil edir. Maliyy kapitalı t ş kkül

tapdıqca iqtisadiyyatın inkişafında maliyy bazarlarının rolu daha h miyy tli

olmuşdur. XIX srin sonunda maliyy bazarlarında yaranmış meyll rin n z ri d rk

edilm sin , birjaların v birja torqları iştirakçılarının işin b zi standart

yanaşmaların hazırlanmasına tl bat t dric n formalaşmışdı.

Bu dövrün t dqiqatçılarının sas s yi maliyy bazarlarında m liyyatların

idar edilm sinin n z riyy v praktikasının işl nib hazırlanmasına yönldilmişdir.

Fond bazarında davranış n z riyy sinin qurulmasına ilk chd Ç.Dounun adı il

bağlıdır. O, 1882-ci ild maliyy informasiyalarının buraxılışı üzr

ixtisaslaşdırılmış şirk t yaratmış, 1889-cu ild n bu şirk t «Wall Streel Journal»

buraxmağa başladı ki, bu da müyy n vaxt keçdikd n sonra ABŞ-ın aparıcıgünd lik işgüzar q zetin çevrilmişdi.

Bundan başqa klassik beynlxalq ticar t n z riyy si ç rçiv sind inkişaf

etmiş neoklassik n z riyy nin sasını Rikardonun beynlxalq ticar td müqayis li

üstünlükl r prinsipi t şkil etmişdir ki, bu da beynlxalq maliyy bazarlarının

t tbiqind mühüm rola malikdir. Bu prinsip saslanaraq ingilis iqtisadçısı C.Mill

ilk d f olaraq XIX srd kapitalın ölk l rarası h r k ti m s l l ri il m şğulolmağa başlamışdır. D.Rikardoya saslanaraq o, göstrmişdir ki, ölk l r arasında

m nf t norması f rqli olduğu üçün kapitalın bir ölkd n başqa ölk y axını baş

verir. Bu baxımdan da beynlxalq miqyasda maliyy bazarının rolu artmış olur.

Fransa riyaziyyatçısı L.Başelye 1900-cu ild tamamladığı «Spekulyasiya

n z riyy si» mövzusunda doktorluq dissertasiyasında riyazi aparatın kömyil

Fransa fond bazarında shml rin qiym t davranışının izahını vermy c hd



9

etmişdir. O, bel bir n tic y g lmişdir ki, fond birjasında qiymt dinamikası heç

zaman d qiq elm olmayacaqdır. Maliyy n z riyy sinin inkişafında L.Başelyenin

xidm ti danılmazdır. Çünki kapital bazarında qiymt davranışının t hlilin

stoxastik modellrin lav si ideyası m hz ona m xsusdur.

Sonralar bu mövzunun işl nilm sin görk mli iqtisadçılar qoşulmuşdurlar.

Fond bazarında nz riyy sah sind Harvard Universitetinin mzunu J.Uilyams

h miyy tli işl r görmüşdü. O, özünün doktorluq dissertasiyasında qiymtli

kağızlar bazarında işin mövcud al tl rind n biri kimi s hml rin qiym tl ndirilm si

üçün DCF modelinin modifikasiyasını tklif etmişdir. Lakin bu n z riyy nin

inkişafında h lledici töhf Q.Markovits m xsusdur. O, 1950-ci ild portfel

n z riyy sinin sasını işl yib hazırlamışdır. H mçinin Q.Markovitsin s rind

maliyy aktivl rinin investisiyalaşdırılması sah sind q rarların q bulu

metodologiyası verilmişdir. DCF (Discounted Cash Flow – Diskontlu Pul Axınları)

modelinin sas mahiyy ti şirk tin mövcud olduğu müdd t rzind yaratmış olduğu

bütün pul v saitl rinin m cmusu il xarakteriz olunur. DCF modelinin formulası

aşağıdakı kimidir:

DCF = + +.....+

FV = DCF x

Bel likl , diskontlu cari dy r (vahid müdd t rzind vahid pul axını üzr)aşağıdakı kimi hesablanacaqdır:

DPV =

Burada,



10

DPV – gözl nil n pul axınlarının diskontlu cari dy ri;

FV – g l c k dövr üçün pul axınları mbl ğinin nominal d y ri;

r – faiz d r c si v ya diskont d r c si;

n – gözl nil n pul axınlarının baş verm si üçün n z rd tutulan zaman

müdd ti.

J.Tobin 1981-ci ild maliyy bazarının t hlili v onun istehsal, msr fl r,

qiym tl r v m şğulluq üzr q rarların q buluna t sirin gör ; F.Modilyan 1985-ci

ild maliyy bazarının v yığım prosesinin thlilin gör ; Q.Markoviç, U.Şari v

M.Miller 1990-cı ild maliyy n z riyy si üzr işl r gör ; R.Merton v P.Skoulz

1997-ci ild s hm opsionunun dy rinin t kmill şdirilm si metodunun

hazırlanmasına gör Nobel mükafatına layiq görülmüşl r. H min işl rd opsion

bazarında qiymt n z riyy si işl nib hazırlanmış, kapital bazarının sm r lilik

göst ricil ri t dqiq edilmiş, risk v g lirin qiym tl ndirilm si modeli v onların

empirik t sdiq edilm si metodikası t klif olunmuş, yeni maliyy al tl ri

mü yy nl şdirilmişdir.

XX srin ortalarında maliyynin neoklassik nz riyy sin aid bir çox

monoqrafiyalar n şr olunmuşdur. Bununla bel h min s rl rd mü yy nspesifiklik müşahid olunmuşdur, y ni maliyy n z riyy si üzr d biyyatlarda

kapital bazarının problemlri geniş ş rh olunmuş, şirk tl rin maliyy resurslarının

idar edilm si m s l l rin çox az yer ayrılmışdır. Bu dövrd maliyy elmind

edilmiş çoxsaylı yeniliklrd n iki istiqam ti – kapitalın strukturu nz riyy si v

portfel n z riyy si böyük şirk tl rin maliyy sinin idar edilm si elminin v

texnikasının sas mahiyy tini ifad edir, çünki bu, iki prinsipial suala: maliyy resurslarını haradan almaq v hara yön ltm k suallarına cavab vermy imkan

verirdi. Bu suala is maliyy bazarının timsalında cavab tapmaq mümkün

olmuşdur.



11

Kapitalın beyn lxalq h r k tinin neoklassik nz riyy sini tam olaraq XX

srin ilk onillikl rind E.Hekşer, R.Nurkse, K.İversen v B.Olin

formalaşdırmışdır2.

Neokeyns n z riyy sinin nümay nd l ri kapitalın h r k ti il ölk nin

t diyy balansı arasındakı qarşılıqlı laq y daha çox fikir vermişdir. Keynsin özü

qeyd edirdi ki, kapitalın beynlxalq h r k ti o zaman baş verir ki, ölk l r müxt lif

t diyy balansına malikdirlr. Neokeyns n z riyy si d neoklassik n z riyy kimi

makroiqtisadi thlil saslanır. H r iki n z riyy nin çatışmayan c h ti d m hz

bundadır, çünki onlar f rdi investorların davranışını t dqiq etmirl r.

Müasir iqtisadi nz riyy transmilli koorporasiyalara (TMK) xüsusi önm

verir. Bu, sas n onların II dünya müharibsind n sonrakı dövrd sür tli inkişafı v

dünya iqtisadiyyatında hlledici amil çevirm si il izah olunur. Bu baxımdan

TMK konsepsiyaları çrçiv sind birbaşa investisiyaların bir neç modeli işl nib

hazırlanmışdır. Bunlardan n h miyy tlil ri aşağıdakılardır:

1. İnhisarçı üstünlükl r modeli. Bu model S.Xaymer tr find n işl nib

hazırlanmışdır. Daha sonra o R.E.Geyvz, Ç.P.Kintleberger, L.Lakrua, Q.C.Conson

t r find n t kmill şdirilmişdir. Modelin sas ideyası ondan ibartdir ki, xariciinvestor yerli investora nisbt n daha az lverişli situasiyada yerl şir. O, ölk d ki

bazar mühitin v bu bazardakı qayda-qanunlara bl d deyil. Onun bu ölkd geniş

laq l ri yoxdur v o, böyük x rcl r ç k r k riskd n daha çox ziyy t ç kir. Buna

gör d xarici investorun mnf t ld ed bilm si üçün o, yerli investor qarşısında

inhisarçı üstünlüy malik olmalıdır.

2. İnternalizasiya modeli.R.Kouzun ideyasına saslanan bu model gör TMK bölm l ri arasında xüsusi daxili bazar f aliyy t göst rir. İnternalizasiya

modelinin yaradıcıları – A.Raqmen, M.Kesson, P.Pakli, C.Danninq hesab edirlr

ki, beyn lxalq m liyyatların h miyy tli hiss sini faktiki olaraq firma daxili

m liyyatlar t şkil edir.

2 A.S.Bulatov ''Ekonomika'' Moskva-1999



12

3. Eklektik model.Bu model dig r modell rin t crüb d özünü doğrultmuş

hiss l rinin m cmusundan ibartdir. On gör d bu modeli b z n “eklektik

paradiqma” adlandırırlar. Müasir dövrd eklektik model böyük populyarlığa

malikdir.

Model gör eyni zamanda üçş rt mövcud olduqda firma xaricd m hsul

istehsalına başlayır:• Firma h min ölk d istehsal resurslarını daha effektiv istifad ed bil r.• Firma h min öl k d dig r firmalarla müqayisd daha çox üstünlüy

malikdir.• Firmaya bütün bu üstünlüklri m hz h min ölk d istifad etm k

s rf lidir.

Amerikanın alimi, Nobel mükafatı laureatı Ceyms Tobin investisiyaların “q”

(kyu) n z riyy sini t klif etmişdir. Bu n z riyy y gör firmanın kapitalının brpa

d y ri il onun fond bazarındakı dy ri arasında “q” qd r f rq vardır. g r fond

d y ri b rpa d y rini üst l yirs , y ni “q” müsb tdirs , firma öz real kapitalını

artırma imkanına malik olur. g r “q” m nfidirs , ks proses baş ver c kdir.

Portfel investisiyaları nz riyy l rind göst rilir ki, portfel investorunu

xarici ölk l rd ki aşağıdakı dörd m qam maraqlandırır: maliyy qoyuluşları üzr riskin s viyy si; xarici qiym tli kağızların g lirlilik s viyy si; xarici qiym tli kağızların likvidlik sviyy si; öz qiym tli kağızlar portfelini xarici mnş li qiym tli kağızların

hesabına diversifikasiya etmk arzusu.Bu dörd amilin kobminasiyası ona gtirib çıxarmışdır ki, portfel

investisiyaları siyasi v iqtisadi konyukturada baş ver n d yişiklikl r daha çox

m ruz qalırlar.

Dövrün h miyy tli n z riyy l rind n biri d kapital qaçışı n z riyy sidir.

Bu n z riyy z if t dqiq olunduğuna gör bu termininin özü müxtlif cür izah

edilir. D.Kaddinqton kapital qaçışı dedikd qısa müdd tli kapitalın qanunsuz idxal



13

v ixracını başa düşür. Lakin t dqiqatçıların ks riyy ti, o cüml d n,

Ç.Kintleberqer bunu izah edrk n kapitalın el h r k tini n z rd tuturdu ki, bu

ölk nin milli maraqlarına ziddir v ölk d lverişli investisiya iqlimi olmadığından

baş verir. Kapital qaçışı hazırda bütün MDB ölkl rind müşahid edilir. Bu

sas n kommersiya banklarının xarici aktivlrinin artırılması v xarici qiym tli

kağızların alınması yolu il h yata keçirilir. Buna kapitalın leqal qaçışı kimi

baxmaq olar. Kapitalın qeyri-leqal qaçışı is qaçaqmalçı ixrac, valyuta idxalı v

ixracının gizl dilm si v s. formalarda hyata keçirilir.

Bundan başqa müasir dövrün iqtisadçılarından hesab olunan Q.Menkyu da

maliyy bazarı anlayışını bu cür ş rh etmişdir: Maliyy bazarı - man t

toplayanların vsaitl rini birbaşa borc götür nl r t qdim edilm sin ş rait yaradan

maliyy institutlarıdırlar.

Bel likl , maliyy bazarı anlayışının nisb t n müasir anlayış olmasına

baxmayaraq, onun tdqiqi h r zaman bir çox iqtisadçıların diqqt m rk zind

olmuş v d rind n araşdırılmışdır.



14

1.2.Bazar iqtisadiyyatı ş raitind maliyy bazarının n z risaslarının öyr nilm si.

Maliyy bazarı maliyy resurslarının mt kimi çıxış etdiyi bazarformasıdır. Başqa sözl , maliyy bazarı pul v saitl rinin iqtisadi subyektlr



olanlara ötürülmsini t min etm kd n ibar tdir.

Maliyy bazarının yaranmasının zruriliyinin sas amill rind n biri

maliyy ehtiyatlarının qeyri-brab r bölgüsüdür. Bunu bel d izah ed bil rik ki,h r bir t s rrüfat subyektinin f aliyy tinin sasında x rc ç kib g lir qazanmaq

durur. Bu is öz növb sind pul v saitinin h r k ti il maşayi t olunur. Bel ki,

t s rrüfat subyekti xrc ç km k üçün pul v saiti c lb edir, n tic d g lir kimi pul

v saiti qazanır v bu v sait f aliyy tin davam etdirilmsi üçün vasit olur. Ad t n,

qazanılmış g lir ç kilmiş x rcd n çox olur v m qs dyönlü olduğu halda, bu çox

olan hiss f aliyy tin genişl ndirilm sin v ya yığıma istiqam tl ndirilir. B zi

hallarda is qazanılmış g lir f aliyy tin genişl ndirilm sin , h tta b z n f aliyy tin

olduğu s viyy d qorunub saxlanmasına kifayt etmir v lav pul v saitin

ehtiyac yaranır. Göründüyü kimi, ts rrüfat subyektl rinin f aliyy tinin n tic si

kimi, bir qayda olaraq, onların bzil rind müv qq ti s rb st pul v saiti olduğu

halda, b zil rind is pul v saitl rin ehtiyac yaranır. Bellikl d , s rb st pul

v saitin malik olan mü ssis l r dig r mü ssis l r maliyy qoyuluşlarını h yata

keçir rk n bu f aliyy t bir t r fd n bu mü ssis nin m nf tini artırmağa

istiqam tl nmişdirs , dig r t r fd n d dig r mü ssis nin maliyy v ziyy tini

yaxşılaşdırmağa v ya onu iflasdan “xilas” etmy yön lmişdir. V buradan bel

bir n tic y g lm k olar ki, m hz bazar iqtisadiyyatının hökm sürdüyü müasir

ş raitd maliyy bazarının aktuallığı ön plana çıxır. Demli, maliyy bazarı pul

v saitl rinin sahibl rind n ehtiyacı olanlara doğru yön ldilm sid vasit çi rolunu

oynayır.



15

V.İ.Kolesnikova gör maliyy bazarı daimi h r k td olan, y ni bölgü v

yenid nbölgü prosesind iştirak ed n pul v saitl rinin m cmusudur. O, bildirirdi

ki, bazar iqtisadiyyatı özü maliyy bazarının f aliyy tini v inkişafını t l b edir,

çünki o, bazar iqtisadiyyatının özünün inkişafına t kan ver n sas faktorlardan biri

kimi çıxış edir.3

Ümumiyy tl iqtisadiyyatın inkişafında maliyy bazarının h miyy ti

böyükdür. Onun rolu yerin yetirdiyi funksiyalarla müyy n edilir ki, bunlar

aşağıdakılardır4: Bazarda alıcı il satıcının birbaşa görüşm si n tic sind bazara çıxarılan

maliyy al tl rinin real satış qiym tl ri mü yy n olunur. Burada hmçinin

aktivl rin geri öd nilm si s viyy si, onun müdd tl ri mü yy nl şdirilir; Pul v saitl rinin bir subyektdn dig rin , y ni pula ehtiyacı olan tr f

h r k tini t min etm k. Bu özünü maliyy ehtiyatlarının bölgüsü,

müv qq ti s rb st pul v saitl rinin v qiym tli kağızların alqı-satqısı il

laq dar iqtisadi münasibtl ri ifad edir. Hazırda dünya miqyasında

maliyy v saitl rinin böyük hisssi maliyy bazarı vasit sil bölüşdürülür; Maliyy bazarı investorlar üçün srb öst pul v saitl rinin n s m r liistiqam tl r yerl şdirilm si üçün yer, imkan v ş rait yaradır. Bu vaxt

n inki ölk , h tta bütün dünya üzr seçm imkanı yaranır. Bu is firmalar

üçün n s rf li qiym tl maliyy m nb yi tapmağa imkan verir; Maliyy bazarının başlıca funksiyalarından biri d maliyy ehtiyatlarının

yerl şdirm si v ld olunması üçün çkil n x rcl rin (araşdırma v

informasiya x rcl ri) minimuma endirilmsind n ibar tdir.Müasir ş raitd maliyy bazarları mülkiyyt formasından asılı olmayaraq

h m makroiqtisadi sviyy d , h m d dövl t s viy sind onların maliyy resursları

il t min edilm sind mühüm rol oynayır. Bu o demkdir ki, maliyy bazarı

olmadan bazar iqtisadiyyatının inkişafına nail olmaq mümkün deyil. O, pul

3 V.I.Kolesnikov “ ” Moskva 20014 M.Hüseynov “Maliyy bazarı”



16

v saitl rinin h r k tinin t şkil edilm sinin xüsusi forma v sferası olub maliyy

münasib tl ri sistemind alqı-satqı münasibtl rinin m cmusunu ifad edir.

Maliyy bazarlarının yaranması obyektiv xarakter daşıyır v o, dövl tin v

müxt lif t şkilati-hüquqi formaya malik olan müssis l rin faliyy ti il laq dar

olaraq daha da inkişaf etmişdir. Dig r t r fd n bazar iqtisadiyyatı ş raitind

dövl tin iqtisadiyyata müdaxil s viyy si, dövl tl mü ssis l rin qarşılıqlı faliyy ti

d onun inkişafına öz t sirini göst rmişdir.

V sait m nb l rinin olduğu yer gör maliyy bazarı iki qrupa bölünür:• Daxili v ya milli maliyy bazarları. Bu bazarların resurslar ölknin daxili

m nb l rin s slanır. Bu halda dig r ölk l rin resursları c lb edils d ,

onların xususi çkisi cüzi olur.• Dünya maliyy bazarları. Onların resursları müxtlif ölk l rin

rezidentl rinin v saitl ri hesabına m l g lir.

İnkişaf s viyy sin gör maliyy bazarları inkişaf etmiş bazarlara v inkişaf

etm kd olan bazarlara bölünür. Çox hallarda yaradılmaqda v ya formalaşmaqda

olan bazarlar inkişaf etm kd olan bazar adlanır. Bu tip bazar forması sas n

inkişaf etm kd olan ölk l r üçün xarakterikdir.

Maliyy resurslarının ilkin satıcılar v son istehsalçıları üç qrupa bölünür:

t s rrüfatçı subyektlr (mü ssis l r v t şkilatlar), fizikiş xsl r v dövl t. Maliyy

resurslarının alqı-satqısı iki yolla: maliyy vasit çil rinin köm yi olmadan

bilavasit satıcıdan onun istehlakçılarına çatdırmaq v bir v ya bir neç

vasit çil rin köm yi il h yata keçirilir.

Maliyy bazarını onun subyektlri olmadan t s vvür etm k mümkündeyildir ki, onlar aşağıdakılardır:

investorlar – t labatından artıq maliyy ehtiyatlarına malik olan v onu

investisiyaya yönld n mü ssis v t şkilatlar. man tçil r – ş xsi istehlakı azaltmaqla müyy n m qs dl r üçün

müxt lif yığımlar h yata keçir n fizikiş xsl r.



17

borc alanlar – kifayt q d r maliyy ehtiyyatına malik olmayan v ya

maliyy ehtiyyatlarının çatışmazlığını hiss ed n mü ssis v t şkilatlar,

h mçinin dövl t hakimiyy t orqanları.

Bu deyil nl rl yanaşı, maliyy bazarının subyekti kimi f aliyy t göst r n

müxt lif vasit çil r, ixtisaslaşdırılmış maliyy -kredit inistitutları da mövcuddur.

Subyekt kimi f aliyy t göst r n vasit çil r aşağıdakılardır:

1. Maklerl r. Onlar vasit çi kimi çıxış etm kl investorların v ya borc

alanların tapşırığı sasında f aliyy t göst r r k komission ş klind g lir ld

edirl r. Maklerl r fiziki v hüquqi s xs kimi f aliyy t göst r bil rl r.

2. Dilerl r. Onlar s rb st ş kild f aliyy t göst rm kl , b zi hallarda dig r

vasit çil rl , h tta investor v borc alanlarla da birbaşa sövd l şm y girirl r.

Onlar qiym tli kağızları öz adından v öz hesablarına alıb, onları yenidn

investorlara satmaqla mşğuldurlar. Mülki M c ll y uyğun olaraq dilerl r yalnız

hüquqiş xs qismind çıxış ed bil rl r (madd 1078-29.1, 1078-30.1).5

3. Brokerl r. Onlar müşt rinin adından v onun hesabına f aliyy t göst r n

fond bazarı iştirakçılarıdır. Brokerlr h mçinin m sl h t xarakterli f aliyy tl d

m şğul olurlar. Onlar ikinci bazarda qiymtli kağızların yerl şdirilm si üzr m sl h t xarakterli xidmtl r d göst rirl r. Brokerl r peş kar iştirakçı kimi öz

f aliyy tl rini xüsusi lisenziyalar üzr h yata keçirirl r.

4. İxtisaslaşdırılmış maliyy -kredit institutları. Bura investisiya bankları,

maliyy şirk tl ri, siğorta şirk tl ri v s. daxildir. Onlar h m investor, h m borc

alan, h mçinin d vasit çi kimi çıxış edirl r.

Maliyy infrastrukturunun f aliyy ti genişl ndikc maliyy bazarınınformalaşmasında v inkişafında n z r çarpacaq d r c d ir lil yiş baş verir. Bel

ki, müxt lif mülkiyy t formalı istehsal müssis l ri arasında vasitçilik ed n bazar

subyektl ri iqtisadi resursların dövriyysinin başa çatdırılmasında aparıcı rol

oynayır, kommersiya uğurlarının ld edilm sin köm k edir.

5 Mülki M c ll



18

Maliyy bazarının sasını t l bl t klif arasında kapitalın yenidn bölgüsü

mexanizmi t şkil edir. Ümumiy tl onun formalaşmasında aşağıdakı bazarlar

mühüm yer tutu:. Borc bazarı, kapital bazarı, valyuta bazarı, pul bazarı, sığorta

bazarı, qiym tli kağızlar bazarı, lizinq bazarı v s. Bu bazarlar maliyy bazarının

t rkib hiss l rini t şkil edir.

Valyuta bazarı subyektlri aşağıdakı növ m liyyatları h yata keçirir: alıcılıq

qabiliyy tini ötürm , hecl şdirm (açıq valyuta mövqeyini sığortalama)

möht kirlik (valyuta mz nn sinin v ya faiz d r c sinin d yişm sinin

gözl nilm sind n fayda), faiz d r c sinin arbitrajı (depozitlrin q bul

edilm sind n, razılaşdırılmış dövrd daha yüks k d r c il onların yenid n

yerl şdirilm sind n fayda ld etm k).

Alıcılıq qabiliy tinin ötürülm si aşağıdakı sövd l şm l r ş klind h yata

keçirilir: Kassa (spot) – valyutanın tcili sur td , h r şeyd n vv l sövd l şm

bağlanıldıqdan iki iş günü rzind verilm sini n z rd tutur. Müdd tli (forvard) – valyutanın dqiq mü yy n edilmiş vaxt rzind

verilm sini n z rd tutur. Svop – müxt lif istifad müdd tli satış v alış m liyyatlarının birg

h yata keçirilm sini n z rd tutur.

Valyuta bazarının obyekti il m liyyat aparıldığı zaman subyektlr n inki

iqtisadi m qs dyönlülük nöqteyi nz rd n, el c d , mü yy n m nada t şkilati,

iqtisadi v hüquqi m hdudiyy t baxımdan f aliyy t göst rir. Bu cür qarşılıqlı

münasib tl ri valyuta münasibtl ri sistemi adlandırmaq olar.Qızıl bazarı – qızıl hm yığım v ölk nin maliyy ehtiyatlarının artırılması,

h m d biznesi t şkil etm k v s naye istehlakı mqs dil alqı-satqı il laq dar

olan iqtisadi münasibtl r sferasıdır. Burada sas n yeni hasil ediln qızıl, dövl t

v xususi qızıl ehtiyatları alınıb-satılır. Tşkilati baxımdan qızıl bazarı bir neç

bankdan ibar t konsersium olub, qızıl alqı-satqısı üzr sazişl r bağlayır. Bu banklar

alıcılar il satıcılar arasında vasitçi rolunu oynayırlar. Dünya qızıl bazarlarına



19

misal olaraq London, Sürix, Nyu-York, Çikaqo, Honkonq bazarlarını misal

göst rm k olar.

Maliyy bazarının müddtind n asılı olaraq bölgüsü daha böyükh miyy t

k sb edir v qısamüdd tli v uzunmüdd tli olmasından asılı olaraq o, kapital

bazarına v pul bazarına bölünür.

Kapital bazarı da öz növbsid ssuda kapitalı bazarına v pay qiym tli

kağızlar bazarına bölünür. Bu cür bölgü bu bazarda istifad olunan maliyy

al tl rinin alıcılar v onların emitentl ri arasında münasibtl rin xarakterini ifad

edir. g r maliyy al ti kimi pay qiymtli kağızları çıxış edirs , onda bu

münasib tl r mülkiyy t münasib tl ri xarakteri daşıyır, dig r hallarda is bu kredit

münasib tl ri olur.

Ssuda kapitalı bazarı – ssuda kapitalının dövriyysinin t min edilm si

prosesind yaranan münasibtl ri, yaxud da dövriyynin t şkili formasını ifad

edir. M lumdur ki, ssuda kapitalı qaytarılmaq, dy ri öd nilm kl müdd tli veril n

pul v saitl rinin m cmusudur. Ssuda kapitalının yaranma mnb l ri ilk növb d

mü ssis v t şkilatların v v t ndaşların s rb st maliyy ehtiyyatı v yığımlarıdır.

Mü ssis v t şkilatlar s rb st maliyy ehtiyatlarını g lir ld etm k ş rtil faizalmaqla müxt lif kredit t şkilatlarına yerl şdirirl r. Bundan lav mü ssis l rin

banklarda olan hesablarına vsaitl rin daxil olması v öd nilm si müdd tinin üst-

üst düşm m si bu v saitl ri kredit resursu kimi istifad etm y imkan verir.

Ssuda kapitalı bazarının iştirakçıları aşağıdakılardır:o Mü ssis l rin s rb st pul v saitl rini toplayan v onları ssuda kapitalı

olaraq yerl şdir n kredit t şkilatları;o S rb st pul v saitl rin (maliyy ehtiyyatlarına) malik olan investorlar;o Mü yy n m qs dl r üçün borc alan müssis v t şkilatlar, v t ndaşlar v

h mçinin dövl t orqanları.

Burada vasit çil rin rolu böyük deyildir, çünki iştirakçılar bir-biril birbaşa

laq y girirl r.



21

Avrovalyuta bazarı – pul bazarının bir hisssi olmaqla avrovalyutaya

nominasiya edilmiş maliyy al tl ri il ticar tin h yata keçirildiyi bazardır.

Avrovalyuta – Avropa bankları tr find n başqa ölk nin banklarında hmin

ölk nin milli valyutasında yerlşdiril n pul v saitidir. O, beyn lxalq bazarlarda

depozit, kredit v dig r m liyyatlarda geniş istifad olunur. Bu valyutalara ilk

növb d ABŞ dolları,İngilis funt sterlinqi, avro v dig r valyutalar aiddir.

İnkişaf etmiş ölk l rd depozit sertifikatları bazarı da f aliyy t göst rir.

Depozit sertifikatları qiymtli kağızın bir növü olmaqla, banklarda iri hcmli

müdd tli man tl r haqqında ş had tnam ni ifad edir. Depozit sertifikatlarının

t davül müdd ti bir qayda olaraq bir ildn artıq deyildir v dem li bunlara pul

bazarının kağızları kimi baxmaq olar.

Pul bazarının sas elementl rind n biri d REPO sazişidir ki, o, qiym tli

kağızları geri almaqş rtil satışını ifad edir. Bu kimi sazişi h yata keçirm k üçün

z ruri olan ş rt inkişaf etmiş dövl t qiym tli kağızlar bazarının mövcudluğu v

qiym tli kağızların inkişaf etmiş s n dsiz dövriyy si sisteminin mövcudluğudur.

REPO sazişi h yata keçiril n zaman qiym tli kağızları satan t r f pul v saiti ld

edir ki, bu da müxtlif m qs dl r üçün: likvid vsaitin çatışmazlığınıntamamlanması, maliyy bazarının başqa seqmentind aktiv m liyyat h yata

keçirm k üçün istifad edil bil r. Saziş müdd ti başa çatdıqda qiymtli kağızların

satış qiym tind n daha yüks k qiym tl geri alışı h yata keçirilm lidir. Bu

qiym tl r arasındakı f rq pul v saitind n istifad y gör faiz öd nişini ifad edir.

Alış t sbit edilmiş tarixd v ya bir neç müdd t rzind h yata keçirilm lidir.

Maliyy bazarının dig r t rkib hiss si qiym tli kağızlar bazarıdır ki,yuxarıda qeyd etdiyimiz bütün bazar subyektlri bu bazarın da iştirakçılarıdır.

Ssuda kapitalı bazarından f rqli olaraq burada vasitçil rin rolu böyükdür.

Qiym tli kağızlar bazarının adından da göründüyü kimi, maliyy ehtiyyatlarının

c lb edilm sind sas vasit çi qiym tli kağızlardır. Qiym tli kağızlar borc

öhd liyini v ya mlak hüququnu tsdiq ed n, sahibin divident v ya faizş klind

g lir götürm sin sas ver n hüquqi s n ddir. Hazırda qiymtli kağızlar bazarı



22

olmayan dövl td yüks k s viyy d inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatının

mövcudluğundan danışmaq olmaz. Bu bazar pul vsaitl rin olan t l bl t klifin

qarşılıqlı münasib tl rind n ibar tdir.

Bildiyimiz kimi, maliyy bazarının mövcudluğu ş raitind , daha d qiq

des k, qiym tli kağızların alınıb satıldığı v g lir ld etm k imkanı olan yerd

risk d qaçılmazdır. Bel ki, riski qiym tli kağızlar bazarının sas ayrılmaz t rkib

hiss si hesab etm k olar. Risk dedikd , qiym tli kağızlara qoyulan investisiyalarla

bağlı olan v onlara z ruri olaraq xas olan, bazar konyukturasının dyişm si

n tic sind itki verm k ehtimalı başa düşülür. Qeyd ed k ki, qiym tli kağızların

g lirliyi artdıqca onların risk sviyy l ri d artır. Bu asılılığı qrafikd aşağıdakı

kimi ks etdirm k olar:

Qrafik 1.1

Risk4 3 2 1

G lir

1-dövl t qiym tli ka ğ ızları; 2- şirk tl rin istiqrazları; 3-s hml r; 4-tör m

qiym tli ka ğ ızlar.

Qrafikd n göründüyü kimi, dövlt qiym tli kağızları yüks k g lirlilik v detm s d , onun riskliliyi minimum sviyy d dir, dem li o, daha z man tli variant

hesab olunur. Lakin bzi investorlar yüksk g lir ld etm k ist yir v risk

gedirl r. Gördüyümüz kimi, risk ehtimalı il g lirlilik s viyy si arasında düz

müt nasib asılılıq mövcuddur; bu ehtimal n q d r böyük olarsa glir ld etm k

şansı da bir o q d r böyük olacaqdır.



23

Qiym tli kağızlar bazarında n çox istifad olunan maliyy al ti s hml rdir.

S hm - onun sahibinin (shmdarın) s hmdar c miyy tin m nf tinin bir hiss sini

dividend ş klind almaq, s hmdar c miyy tin idar edilm sind iştirak etm k v

o, l ğv edildikd n sonra qalan mlakın bir hiss sini ld etm k hüququnu t sbit

ed n emissiya qiymtli kağızdır.

S hml r aşağıdakı hallarda buraxılır:

1. S hmdar c miyy ti yaradıldıqda;

2. Mü ssis nin v ya t şkilatın s hmdar c miyy tin çevrilm si zamanı;

3. Nizamnam kapitalının artırılması zamanı.

S hml rin bir neç xüsusiyy ti var:

1. S hm - mülkiyy t tituludur;

2. S hmin "mövcudluğu" müdd ti yoxdur;

3. S hml r m hdud m suliyy t xasdır;

4. S hml r bölün v birl ş bil rl r.

Korporasiyanın idar edilm sind iştirak hüququna gör s hml r - adi v

imtiyazlı s hml r bölünürl r. H r bir adi s hm sahibi s hmdarların yığıncağında

iştirak edir, bu yığıncaqda s s verm k hüququna malikdir v idar etm orqanınaseç v seçil bil r. İmtiyazlı s hml r bu hüquqa malikdir deyillr, lakin onların

üstünlüyü ondan ibartdir ki, bu s hml r üzr dividendl rin öd nilm si

kompaniyanın f aliyy tind n asılı deyil.İmtiyazlı s hml rin çatışmazlığı da m hz

ondan ibar tdir ki, mü ssis f aliyy tini uğurla aparırsa, onda dividendlr adi

s hml r üzr artır, imtiyazlı s hml r üzr is d yişm z qalır.

Dividend – il rzind s hmdar c miyy tinin hesabına alınan glirdir v s hmsahibl rinin arasında onların nominal qiymtind n asılı olaraq müyy n pay kimi

bölüşdürülür. Mü ssis müflisl ş n zaman nizamnam kapitalı tam öd nilm y n

q d r dividend öd nil bilm z. Dividendl rin subyektl r üzr öd nilm si ardıcıllığı

bel dir:• dividendl rin alınmasında müyy n üstünlükl ri olan imtiyazlı shml r

üzr ;



24

• birbaşa imtiyazlı s hml r üzr ;

• dividendin mbl ği mü yy nl şdirilm y n imtiyazlı s hml r üzr ;

• adi s hml r üzr .

S hml rin nominal qiymti onun üz hiss sind olur. S hmdar c miyy tin

nizamnam kapitalı buraxılan nominal qiymtl rinin c min b rab rdir. S hml rin

emissiya qiymti s hml rin ilkin alış qiym tidir. Emissiya qiymtini nominal

qiym td n çox olması emissiya gliri adlanır. Bazar qiymti s hml rin bazarda

alış v satış qiym tidir. M z nn qiym ti verilmiş qiym tli kağıza olan t l b v

t klifd n asılıdır.

İmtiyazlı s hml r 2 qrupa ayrılır: kumulyativ v dön rli.

Kumulyativ s hml r gör n z rd tutulur ki, dividend n tam, n d

bütövlükl öd nilmir, yığılır v sonra öd nilir.

Dön rli s hml r – onların mahiyyti ondan ibar tdir ki, sahibkar bu shml r

üzr mü yy n üstünlükl r malik olark n, onları adi v ya başqa tipli imtiyazlı

s hml r d yişir.

Maliyy bazarında n geniş yayılmış qiym tli kağızlardan biri d

istiqrazlardır. "İstiqraz v r q si" - onun sahibinin emitentdn istiqraz v r q sind n z rd tutulan müdd td onun nominal dy rini v bu d y rd n mü yy n edilmiş

v ya başqa mlak ekvivalentini (g r qanunvericiliy zidd deyils ) almaq

hüququnu t sbit ed n emissiya qiymtli kağızıdır.

İstiqraz borcş had tnam sidir v 2 sas lam ti var:• emitentin titulda göstrilmiş m bl ği mü yy n edilmiş vaxtda qaytarmaq

öhd liyi;• emitentin istiqraz sahibin nominal qiym t üzr mü yy ni edilmiş faiz

borcu;

İstiqrazlar buraxılmış müdd tin gör , sahiblik qaydalarına gör,

istlqrazların mqs dind n asılı olaraq, nominal ödm metoduna gör , talonlu

g lirin öd nilm sin gör t snifl şdirilir.



25

İstiqrazlar bazar v nominal qiym t malikdirl r. İstiqrazın bazar qiymti

istiqraz bazarında v maliyy bazarında olanş raitl mü yy n olunur.

Kuponun öd m qiym tin gör xüsusiyy tin gör istiqrazlar bölünür:• d yiş n faiz istiqrazlar• b rab r faiz istiqrazlar. Bel istiqrazlar indeksl şmiş adlanırlar v ad t n

infilyasiyaş raitind buraxılır.• minimal v ya sıfır kuponlu istiqrazlar, onlar üzr faiz öd nilmir v ya

onların h cmi çox kiçikdir. Bel istiqrazların bazar qiymti ad t n nominaldan az

olur, y ni endirim t klif olunur.• qarışıq tipli istiqrazlar, bu zaman sahibkar glirin bir hiss sini qeyd

olunmuş g lir formasında, digr hiss sini üz n d r c üzr alır.

Fond bazarı t davülün gör istiqrazlar olurlar:• Adi istiqrazlar. İllik g lirin öd nilm si v sas borcun borc müddti

zamanı öd nilm si.• Dön rli istiqrazlar. Sahibkara eyni emitentin shml ri il d yişm k hüququ

verir. Öd m vasit si kimi emitent onlar üzr daha az g lir mü yy n edir.

İstiqrazlar dövl t orqanları, xüsusi şirk tl r v s hmdar c miyy tl rit r find n buraxıla bil r. İstiqrazların müddti bir ild n az olmur v onların

buraxılışı dövl t qeydiyyatından keçir.İstiqrazların üz rind aşağıdakı rekvizitl rin

olması vacib sayılır:− istiqrazı buraxılmış ş xsin-emitentin adı;− borcun ümumi mbl ği;− istiqrazın nominal dy ri;− dividendl rin öd nilm si ş rtl ri v qaydası;− faiz h ddi;− istiqrazın sıra nömrsi.

İstiqrazlar üzr faiz h ddi istiqrazların mz nn üzr d y rind n asılı

olmayaraq onların nominal dy rin gör mü yy n edilir.

Qiym tli kağızlarla m liyyatları başa çatdırmaqdan asılı olaraq qiymtli



26

kağızlar bazarı spot v müdd tli bazarlara bölünür6:

Spot bazarında qiymtli kağızların pul v saitin mübadil si praktiki olaraq

sövd l şm anında t cili olaraq h yata keçirilir. Müddtli bazarlarda ticart

müdd tli sazişl h yata keçirilir. Forvard bazarı – el bir bazar növüdür ki, burada tr fl r onlarda h qiq t n

mövcud olan qiymtli kağızların g l c kd mü yy n vaxtda son hesablaşmaq ş rti

il gönd rilm sin razılaşırlar.

Fyuçers bazarı – el bir bazardır ki, burada gl c kd qiym tli kağızların

v yaxud maliyy bazarında real surtd satılan dig r maliyy al tl rinin mü yy n

müdd t gönd rilm si üzr müqavil il ticar ti h yata keçirilir.

Opsion bazarı – el bazardır ki, burada müyy n vaxt ç rçiv sind

mü yy n maliyy al tl rinin (qiym tli kağızların) qabaqcadan tyin edilmiş

qiym tl alınıb-satılması hüququnu vern müqavil nin alqı-satqısı baş verir.

vv lc d n mü yy n edilmiş qiym t opsionun icra qiymti adlanır.

Svop bazarı – qiym tli kağızlar sazişi iştirakçıları arasında müqavill rin

birbaşa mübadil si bazarıdır. Bu g l c kd mü yy n anda (v ya bir neç anda)

saziş iştirakçılarına iki maliyy öhd liyi il mübadil etm y t minat verir.

6 M.Hüseynov “Maliyy bazarı”



27

1.3. Maliyy bazarının ölk nin sosial-iqtisadi inkişafında rolu v h miyy ti.

Maliyy bazarının ölk iqtisadiyyatının inkişafında rolu v tutduğu mövqe

bazar iqtisadiyyatı yolu il inkişaf etmiş ölk l rin t crüb sind kifay t q d r

sübuta yetirilmişdir. Lakin bazar iqtisadiyyatına yenic q d m qoymuş Az rbaycan

Respublikasında maliyy bazarının yüksk s viyy d inkişaf etm m si s b bind n

ölk nin sosial-inkişafında onun rolu bir o qd r d üstün mövqe tutmur. Lakin

buna baxmayaraq dövltin s yl ri, maliyy bazarının inkişafına, el c d onun

sosial-iqtisadi inkişafa t sirinin maksimumlaşdırılması m qs dil q bul edilmiş

dövl t proqramlarının icrası ntic sind onun rolunun artmasına qismn d olsa

nail olunmuşdur.

Az rbaycan Respublikası Prezidentinin 24 Noyabr 2003-cü il tarixli

“Az rbaycan Respublikasında sosial-iqtisadi inkişafın sür tl ndirilm si t dbirl ri”

haqqında f rmanında iqtisadçılar v bütövlükd iqtisadi xidm t sah l ri qarşısında

bir sıra h lli vacib olan m s l l r qoyulmuş v onun icra mexanizminin

mü yy nl şdirilm si istiqam tind tapşırıqları verilmişdir. Maliyy bazarınıninkişafı v burada resurs tminatının artırılması, ötürüln informasiyanın

ş ffaflığının maksimum tmin olunması da bu tdbirl r sırasına daxil edilmişdir.

Az rbaycanın sür tli sosial-iqtisadi inkişafı, ölk d biznes mühitinin

yaxşılaşdırılması m qs dil h yata keçiril n t dbirl r v s. nailiyy tl r nüfuzlu

beyn lxalq t şkilatlar t r find n daim yüks k qiym tl ndirilir.

Maliyy bazarının ölk nin sosial-iqtisadi inkişafında rolunun artırılmasısas n dövl t t nziml nm sind n birbaşa asılıdır ki, bu istiqamtd dövl tin sas

v zif l ri aşağıdakılardan ibar tdir7:• qiym tli kağızlar bazarının inkişafı üzr dövl t proqramının hyata

keçirilm si;

7 www.qkdk.az – AR Qiym tli Kağızlar üzr Dövl t Komit sinin r smi saytı



28

• peş kar iştirakçılar v müşt ril r üçün qiym tli kağızlar bazarının

t hlük sizliyinin t min edilm si;• qiym tli kağızlar bazarı haqqında açıq informasiya sisteminin yaradılması v

bazar iştirakçıları t r find n informasiyanın mcburi açıqlanmasına nzar t

edilm si.

QKDK-nin qiymtli kağızlar bazarının tnziml nm sind v zif l ri

aşağıdakılardır.• Qiym tli kağızlarla f aliyy t sah sind , o cüml d n, qiym tli kağızlar

bazarında dövl t siyas tinin işl nib hazırlanması v onun h yata keçirilm si,

dövl t idar etm si, n zar tin t min edilm si;• Qiym tli kağızlar bazarının t şkili v inkişaf etdirilm si, lverişli investisiya

mühitinin yaradılması;• Qiym tli kağızlar bazarında emitentlrin, peş kar iştirakçıların, fond

bazarının f aliyy ti üz rind n zar tin t min edilm si;• Qiym tli kağızlar bazarında sağlam r qab t mühitinin yaradılması;• Qiym tli kağızlar bazarı iştirakçılarının, o cümld n investorların,

s hmdarların v dig r qiym tli kağız sahibl rinin mühafiz sinin t min

edilm si.

Maliyy bazarının iqtisadi sistem t sirini qiym tl ndirm k üçün bel bir

misala n z r salaq. Bildiyimiz kimi, inflyasiyanı yaradan sb bl rd n biri d

dövriyy d olan pul kütl sinin artımıdır. Qiymtli kağızlar bazarı il inflyasiya

qarşılıqlı laq d dir. Müv qq ti s rb st pul v saitl rinin ş xsi istehlaka deyil,

investisiya proseslrin yön ltm kl , inflyasiyanın qarşısını almaq mümkündür. Bu

is yalnız maliyy bazarının inkişaf etm si il mümkündür. Burada dövlt

qiym tli kağızların rolunu xüsusil qeyd etm k lazımdır. Dövl t v korporativ

qiym tli kağızların buraxılışı absorbent rolunu oynayaraq dövriyyd olan artıq

(izafi) pul kütl sini investisiya mqs dl rin yön ldir ki, bu da inflyasiyanın

qarşısını alır. Hazırda buraxılan dövlt qiym tli kağızları (DQİV v notlar)

inflyasiyanın aşağı salınmasında öz rolunu oynayır.



29

Bazar iqtisadiyyatı v ona keçid ş raitind olan ölk l rd iqtisadiyyat

qarşısında duran sas v zif l rd n biri d qarşılıqlı borc problemlrinin,

h mçinin mü ssis l r arasında öd m l r m s l sinin h ll olunmasıdır. Çünki,

qarşılıqlı borc probleminin mövcudluğu özuyl b rab r yeni-yeni problemlr d

doğurur. Mü ssis vergil ri öd y bilmir, çünki mal alıcıları aldıqları mala

gör borclarını öd mirl r. Dövl t is öz növb sind vergi daxilolmalarının

azlığından büdc planını yerin yetir bilmir v iqtisadiyyatın bzi sah l rin

dövl t yardımı gecikdirilir v ya ümumiyy tl yardım edilmir. Bütün bunlar

is ümumilikd iqtisadi h yata öz t sirini göst rir v dövl t ist r iqtisadi,

ist r siyasi, ist rs d dig r sah l r üzr gücünü itirir. Bel likl , müasir

dövrd bu probleml rin h lli üçün dövl t borc bazarının inkişafını daha

m qs d uyğun hesab edir. Bu bazar müssis nin sas v dövriyy

v saitl rin olan ehtiyacının tmin olunmasında böyük rol oynayır. Bazarda

dövr ed n borc qiym tli kağızları ehtiyacı olan sahl ri t min ed n qiym tli

kağızlar qismind çıxış edir. Borc bazarının sas elementi olan veksel v

istiqrazların h r k ti zamanı maliyy resurslarının az effektli sahl rd n çox

effektli sah l r axını baş verir. Bu baxımdan ölkd borc bazarının inkişafıbütövlükd mü ssis daxilind olan bir çox problemlrin h llin köm k edir,

resursların s m r li paylanması t min olunur. Bu bazarda dövr edn sas

qiym tli kağızlar müxt lif növ veksell r, korporasiya v dövl t istiqrazları,

dövl tin x zin öhd likl ri, man t sertifikatları v s. qiym tli kağızlardır.

Qeyd etdiyimiz kimi respublikamızda qiymtli kağızlar bazarının rolu ilk

növb d onun bazar iqtisadiyyatı inkişaf yolunu seçmsi il mü yy n olunur.Bazar iqtisadiyyatı is azad sahibkarlığa saslanır. Buna nail olmağın sas üsulu

is dünya t crüb sind n m lum olan öz ll şdirm , y ni dövl t mülkiyy tinin

öz ll şdirilm si prosesin keçilm sidir. M hz bel bir ş raitd , dövl timizin xarici

t crüb y saslanaraq seçdiyi özll şdirm nin h yata keçirilm si prosesind

qiym tli kağızlar bazarının mövcudluğu z rur ti meydana çıxır. Bel ki,

öz ll şdirm nin normativ-hüquqi bazasını tmin etm k m qs dil 7 yanvar 1993-



30

cü ild “Dövl t mülkiyy tinin öz ll şdirilm si haqqında” Azrbaycan

Respublikasının Qanunu qbul edildi. Bu prosesin hyata keçirilm si üçün

prezidentin 23 iyun 1992-ci il Frmanına uyğun olaraq Dövl t mlak Komit si

(hazırda Dövl t mlakının İdar Edilm si Üzr Dövl t Komit si) yaradıldı. Bu

komit y dövl t mlakının öz ll şdirilm si haqqında proqram hazırlamaq

tapşırıldı. Birinci proqramın hyata keçirilm si ist nil n n tic verm di v 29

sentyabr 1995-ci ild 1995-98 ill rd Az rbaycanda dövlt mülkiyy tinin

öz ll şdirilm sinin yeni Respublika Proqramı qbul edildi. M hz bu proqramın

q bulu il özll şdirm kimi mühüm problemin hllind fond bazarının iştirak

etm si z ruriliyi meydana çıxdı. Hmin proqramda özll şdirm nin müdd ti v

m rh l l ri, m qs dl ri, öz ll şdiril n mü ssis l rin t snifatı, onların shmdar

c miyy t çevrilm si, s hml şdirm nin konkret variantları, özll şdirm çekl rinin

verilm ş rtl ri, miqdarı v onlardan istifad qaydaları öz ksini tapırdı.

Mü ssis l rin öz ll şdirilm si bazarın v bazar münasib tl rinin

formalaşdırılması; istehsal prosesin r qab t qabiliyy tli mü ssis l rin c lb

edilm si; istehsalın idar olunmasında çevikliyin yüksldilm si; xarici

investisiyaların clb olunması; fond birjası v fond bazarının formalaşdırılması;büdc k sirinin azaldılması v l ğv edilm si v s. kimi probleml rin h lli il

laq l ndirilirdi.

Onu da qeyd edk ki, öz ll şdirm prosesinin 20 il yaxın bir müddtd

h yata keçirilm sin baxmayaraq h l d bir çox mü ssis l r öz ll şdirilm mişdir.

Bunun bir s b bi öz ll şdirm prosesin xarici investorların clb edil

bilm m sidir. Bunun üçün qiymtli kağızlar bazarı v ölk d mövcud olaninvestisiya ş raiti bar d informasiyanın daha çox verilmsi vacibdir. Dig r

t r fd n heç d bütün mü ssis l r öz ll şdirilm y c lb olunmur. Bu, h min

mü ssis l rin dövl t üçün xüsusi strateji h miyy t daşıması il laq dardır.

Bildiyimiz kimi Respublika Prezidentinin Frmanına sas n Az rbaycan

Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövl t Proqramı (2004-2008-ci

ill r) q bul olunmuşdur. Bu proqramda respublikamızın regionlarında müxtlif



31

iqtisadi v sosial t s rrüfat sah l rinin inkişaf etdirilm si v m rk z il regionlar

arasında bu sahl rd tarazlığın b rpası n z rd tutulmuşdur. Proqramda yuxarıda

göst ril nl rl laq dar olaraq müxtlif t dbirl r, onların m qs di v icraçıları

mü yy n olunmuşdur. Proqramda müssis l rin f aliyy tinin b rpa edilm si,

maliyy bazarının inkişaf etdirilm si m qs dil öz ll şdirm prosesinin

sür tl ndirilm si, orta v iri mü ssis l rin s hmdar c miyy tl rin çevrilm si v

onların s hml rinin satışı b ndi n z rd tutulmuşdur ki, bu cür irimiqyaslı dövlt

proqramının h yata keçirilm sind qiym tli kağızlar bazarının n d r c d böyük

rol oynamasından xb r verir.

Qiym tli kağızlar bazarı yarandıqdan sonra onun ölkmizin iqtisadiyyatında

rolunun artması il laq dar olaraq dövlt t r find n t nziml nm si vacibliyi

meydana çıxdı. Bununla laq dar 26 iyul 1999-cu il Frmanına uyğun olaraq

t nziml yici orqan olan QKDK tsis edildi. 2000-ci ild is Bakı Fond Birjası

(BFB) yaradılması il ölk mizd fond bazarının rolu daha da artdı. Çünki, bu

qiym tli kağızlar bazarının müt ş kkil forması olmaqla mühüm h miyy t k sb

edirdi. Qeyd etmk yerin düş rdi ki, respublikamızın fond mkanında ilk birja

1991-ci ild yaradılan “Bakı Qiymtli Kağızlar Birjası” idi. O zaman fondbirjasının f aliyy ti Maliyy Nazirliyinin “Qiymtli kağızlar bazarında birja

f aliyy tinin lisenziyalaşdırılması haqqında” Qanunu il t nziml nirdi. Lakin

h min r f d büdc k siri v ardı k silm y n pul-kredit emissiyası ntic sind

infilyasiya d r c si 50%-i keçmişdi. Bundan sonra ölkd baş ver n siyasi v

iqtisadi böhran ntic sind bu bazarın inkişafına lverişli ş rait yaranmadı v onun

f aliyy ti dayandırıldı.8 noyabr 1999-cu ild “Qiym tli kağızlarla f aliyy t sah sind b zi f aliyy t

növl rinin lisenziyalaşdırılması Qaydaları” tsdiq edildi ki, bu da çox mühüm

s n d olmaqla ölk d sivil kapital bazarı infrastrukturunun yaranması, 12 f aliyy t

növünün t nziml nm si, korporativ kağızlar bazarını genişl ndirm k v investisiya

axınını gücl ndirm k m qs dil onların dövl t t r find n nizamlanması yolunda

yeni prioritet addımlardan biri oldu.



32

2000-ci ild “Az rbaycan Respublikasında qiymtli kağızlar bazarının

inkişafı” proqramı (iyul 2000 ci il - dekabr 2001ci il) qbul olundu. Bu proqramda

Az rbaycan Respublikasının qiymtli kağızlar bazarında dövlt siyas tinin v

qiym tli kağızlar bazarının inkişafının sas istiqam tl ri mü yy n olunmuşdur.

Bazarın inkişafının sas istiqam tl ri kimi qiym tli kağızlar bazarının

qanunvericilik bazasının formalaşdırılması, qiymtli kağızlar bazarının

infrastrukturunun inkişaf etdirilm si, institusional investorlar sisteminin

yaradılması, qiymtli kağızlar bazarında investorların hüquqlarının qorunması,

qiym tli kağızlar bazarı üzr müt x ssisl rin hazırlanması, beynlxalq laq l rin

inkişafı, qiym tli kağızlar bazarında açıq informasiya sisteminin yaradılması

n z rd tutlmuşdur.

Fond bazarının iqtisadiyyatımızın inkişafindakı rolu nz r alınaraq İqtisadi

İnkişaf Nazirliyi t r find n Az rbaycan Respublikasının 2007-ci il v g l n 3 il

üzr İqtisadi-sosial İnkişaf Konsepsiyasında bu bazarın gl c k inkişaf

istiqam tl ri mü yy n edilmişdir. Maliyy bazarının t rkib hiss si olan qiym tli

kağızlar bazarının inkişafı istiqam tind g l c k prioritetl r Az rbaycanın

beyn lxalq kapital bazarına inteqrasiyasının drinl şdirilm si, nüfuzlu beynlxalqt şkilatlar olan İOSCO, Milli Kodlar Agentliklrinin Assosiasiyası (ANNA) v

dig r beyn lxalq maliyy t şkilatları il m kdaşlığın qurulması, Euroclear v

Clearstream t şkilatlarında beynlxalq depozitar-klirinq mrk zl rin üzv olmaq

v ölk daxilind beyn lxalq standartlara cavab vern vahid dövl t m tb sinin

yaradılmasından ibartdir. Bununla yanaşı, Az rbaycan Respublikasında borc

qiym tli kağızların (veksell rin) istifad si il borc öhd likl ri bazarınıngenişl ndirilm si, ipoteka (girov) kağızlarından v m nzil sertifikatlarından

istifad edilm sinin genişl ndirilm si, qiym tli kağızlarla investisiyaların hyata

keçirilm si, halinin qiym tli kağızlar bazarına c lb edilm si m qs di il

investisiya (o cümld n pay investisiya) v qeyri-dövl t pensiya fondlarının

yaradılmasının stimullaşdırılması sas istiqam tl r olacaqdır.



33

Sosial-iqtisadi inkişafda maliyy bazarının rolunun artırılması iqtisadi

mühitd investisiya iqliminin mövcudluğundan v inkişafından da asılıdır. Bu

iqlim çoxlu sayda elementlrd n yaranır v onları aşağıdakı qrupda birl şdirm k

olar:• Ölk d mövcud olan sosial – siyasi situasiya v onun perspektivlri;• Daxili iqtisadi vziyy t v onun inkişaf pespektivl ri;• Daxili iqtisadi f aliyy t mexanizmiv onun perspektivlri.

Ümumiyy tl , lverişli investisiya iqlimin aşağıdakı faktorlar müsbt t sir

göst rirl r:

1) Dövl tin sahibkarlığa köm k siyas tinin stabil olması;

2) Güz ştli vergi rejimi;

3) Maliyy v saitl rinin axınınaş rait yaradan t dbirl r sistemi;

4) İnnovasiya m rk zl rinin yaradılması;

5) Mü ssis l r maliyy yardımının göst rilm si üçün firmaş b k sinin

inkişafı;

6) Konsultasiya mrk zl ri;

7) İntellektual mülkiyytin effektiv müdafi sistemi;

8) T s rrüfat f aliyy tinin t nziml nm si prosedurasının sadl şdirilm si;

9) İşçi qüvv si keyfiyy tinin yüks ldilm si;

10) İnformasiya texnologiyası v kommunikasiya vasitl ri il t minatlıq

d r c si;

11) Müv ff qiyy t ld olunmasının orienterlri;

12) Yaradıcılıq azadlığı v s.Müasir dövrd iri firmaların hamısı vv lc ölk nin biznes infrastrukturunu

v investisiya iqlimini müyy n edir v daha sonra h min ölk y investisiya

qoyuluşu haqda fikirl şir. Yuxarıda investisiya iqlimin t sir ed n b zi faktorları

göst rmişdik. Bunlardan başqa xarici investisiyaların tnziml nm si v qorunması

sah sind olan qanunvericilik sistemi m k v sosial qanunvericilik sistemi ölkd

azad iqtisadi zonaların olması, vergi qanvericiliyi v s. investisiya iqlimini



34

formalaşdıran mühüm amillrd n hesab olunur. Dünya tcrüb si göst rir ki, inkişaf

etmiş biznes infrastruturuna malik olan ölkl r investorları özlrin daha çox c lb

edirl r. İnvestorlar bel ölk l ri lverişli investisiya iqlimin malik olan ölk l r

kimi qiym tl ndirirl r.

Az rbaycanda olan investisiya iqlimin t sir ed n obyektiv v subyektiv

faktorlar t ssüf ki, bu o q d r d lverişli hesab edilmir. Bu faktorları 3 qrupda

birl şdirm k olar: a) sosial-siyasi situasiya b) iqtisadi situasiya v) hüquqi tminat.

Sosial-siyasi situasiya dedikd xarici investorun nöqteyi nz rind ölk d ki

siyasi durum, onun stabilliyi başa düşülür. İqtisadi situasiya is aşağıdakıları hat

edir: iqtisadi inkişaf s viyy si, investisiya güz ştl rinin ld olunması imkanları,

ssuda kapitalı bazarının mövcudluğu v s.

90-cı ill rd n başlayaraq köklü sosial-iqtisadi islahatların keçirilmsi, ölk

iqtisadiyyatının bazar iqtisadiyyatı prinsiplri sasında (başqa sözl ,

kapitalistc sin ) yenid n qurulması tamamil yeni sfera olan kapital bazarının

yaradılmasını z ruri etdi ki, bu da maliyy bazarış klind reallaşdı.

Respublikamızda sosial-iqtisadi inkişafın stimullaşdırılması m qs dil

Az rbaycan Respublikası Prezidenti tr find n “2008-2015-ci illrd Az rbaycanRespublikasında yoxsulluğun azaldılması v davamlı inkişaf Dövl t Proqramı”

t sdiql nmişdir ki, bu proqramın hyata keçirilm si üzr t dbirl planında maliyy

bazarının inkişafına istiqam tl nmiş bir çox tapşırıqlar öz ksini tapmışdır. Bu

tapşırıqların icrasına dair aşağıdakı işl r görülmüşdür8: 2012-ci ilin fevral ayından etibarn qiym tli kağızların ticar t, saxlanc v

depozitar sistemi elektron ödniş sisteml ri il inteqrasiya edilmiş v avtomatlaşdırılmış ticar t mexanizml rinin t tbiqin başlanmışdır.

İnteqrasiya edilmiş ticar t sisteminin hüquqi bazasının müasirlşdirlm si

m qs dil Bakı Fond Birjası (BFB) v Milli Depozit Mrk zi (MDM)

arasında “Klirinq f aliyy tinin h yata keçirilm si” v “Birjada aparılmış

8 www.qkdk.az – AR Qiym tli Kağızlar üzr Dövl t Komit sinin r smi saytı



35

qdl r üzr hesablaşmaların v uçotun h yata keçirilm si Qaydaları”nın

layih si hazırlanmışdır; Bakı Fond Birjasında 3 sviyy li listinq mexanizmlri yaradılmış v bununla

da müxt lif maliyy l şm t l bl rin malik şirk tl r üçün lverişli mühit

yaradılmışdır. Eyni zamandaşirk tl rin kapital bazarına çıxış imkanlarının

artırılması v bu sah d m sl h t xidm tl rinin göst rilm si üçün Bakı Fond

Birjası t r find n “Listinq M sl h t Proqramı” hazırlanaraq ttbiqin

başlanılmışdır. Proqram ç rçiv sind h r bir listinq kateqoriyasına aid

potensial şirk tl rin siyahısı mü yy n edil r k, onlarla müntz m görüşl r

t şkil edilmişdir. Şirk tl r fond bazarından alternativ maliyy m nb yi kimi

istifad nin üstünlükl ri bar d traflı m lumat verilmiş v müxt lif seminar

v treyninql r keçirilmişdir; İnvestisiya fondlarının f aliyy tini t min ed n normativ hüquqi baza

hazırlanması 2011-ci ild tamamlanmışdır. 2012-ci il rzind müt madi

olaraq investisiya fondlarının f aliyy tini t şviqedici, bu sahd

m lumatlandırıcı t lim v treyninql r h yata keçirilmişdir. Eyni zamanda

bankların kapital bazarlarından daha aktiv istifadsi v yığım saslı pensiyafondlarının f aliyy tinin t şkili il laq dar t dqiqatların aparılmasına

başlanılmışdır; QKDK-da müntz m olaraq keçiriln t lim seminarları v kurslarda bazar

iştirakçılarının iştirakı t min edilmişdir. Onlara qiym tli kağızlar bazarının

t nziml nm si sah sind qabaqcıl beyn lxalq t crüb bar d traflı m lumat

verilmiş, müvafiq metodoloji dst k göst rilmişdir; S hmdar c miyy tl rind mühüm iştirak payının ld edilm si,

c miyy tl rin yenid n t şkil edilm si zamanı s hmdarların hüquqlarının

müdafi si, t sis edilm si v kapitallarının dyişilm si il bağlı milli

qanunvericiliyin müddalarının Avropa Birliyi qanunvericiliyin

uyğunlaşdırılması m qs dil “Az rbaycan Respublikasının Mülki

M c ll sin lav v d yişiklikl rin edilm si bar d ” Qanun layih si



36

hazırlanmışdır. Qeyd olunan Qanun layihsinin müvafiq mrk zi icra

hakimiyy ti orqanları il razılaşdırılması tamamlanmış v 29 oktyabr 2012-

ci il tarixind AR Nazirl r Kabinetin t qdim olunmuşdur; QKDK-nın analitik potensialının artırılması mqs dil “Kütl vi t klif

zamanı qiym tli kağızların yerl şdirilm si”, “Kapital bazarı vasitçil rinin

prudensial t nziml nm si”, “Şirk tl rin satınalınması prosedurları”,

“Prospekt dair t l bl r, “İnvestisiyaşirk tl rin t tbiq olunan daxili uçot v

hesabatlıq sistemi tl bl ri” kimi mövzular daxil olmaqla ölk daxilind v

xaricd keçirilmiş t lim v seminarlarda QKDK m kdaşlarının iştirakı

t min olunmuşdur. Bütövlükd , QKDK m kdaşlarının 21 faizi ölkxarici,

63 faizi is ölk daxili t lim v seminarlarda iştirak etmişl r; QKDK-da f aliyy t göst r n dövl t qulluqçularının reyestr mlumatlarında

h r hansı d yişiklikl r bar d informasiya mütmadi olaraq Prezident

Administrasiyasına v Az rbaycan Respublikasının Prezidenti yanında

Dövl t Qulluğu M s l l ri üzr Komissiyaya (DQMK) tqdim

olunmaqdadır. Bu istiqamtd hesabat dövrü rzind sözüged n dövl t

qurumlarına ümumilikd 6 informasiya tqdim olunmuşdur; Qiym tli kağızlar bazarında şirk tl rin fond bazarından maliyyl şm y

t şviq edilm si m qs dil Listinq M sl h t Proqramının t tbiqin start

verilmişdir. Bu istiqam td potensial şirk tl rd n ibar t m lumat bazası,

treyninq v maarifl ndirici materiallar hazırlanmış v Listinq M sl h t

Qrupu formalaşdırılmışdır. Kapital bazarı vasitsil maliyy l şm y hazır

olan potensial şirk tl rin listinq çıxarılması istiqamtind intensiv işl raparılmışdır;

Qabaqcıl korporativ idaretm standartların t tbiqi m qs di il Az rbaycan

Respublikasının Mülki Mc ll sinin s hmdar c miyy tl rin dair

madd l rin d yişiklikl rin edilm si haqqında Qanun layihsi müvafiq

m rk zi icra hakimiyyti orqanları il razılaşdırılaraq Nazirl r Kabinetin

t qdim edilmişdir. Qeyd olunan layih “Mü ssis l r haqqında” Qanun



37

Layih sinin t kibin daxil edilmişdir. Eyni zamanda dövr rzind hüquqi v

fiziki ş xsl rd n daxil olan riz l r üzr araşdırmaların v inzibati x talara

dair işl r üzr icraatın aparılmasının qanunvericiliy uyğun effektiv v

s m r li h yata keçirilm si m qs di il daxil olan şikay t riz l ri üzr

araşdırmaların aparılmasında v QKDK-nın s lahiyy tl rin aid inzibati

x talar haqqında işl r üzr icraatın h yata keçirilm sinin vahid qayda v

prosedurlarını müyy n ed n “İnvestorların müracitl ri üzr araşdırmaların

v inzibati x talara dair işl r üzr icraatın aparılması” Metodologiyası

hazırlanaraq t sdiq edilmişdir v s.

Bildiyimiz kimi, maliyy bazarının iştirakçılarının bir qismini hali t şkil

edir. Respublikamızda maliyy bazarının seqmentlri yüks k s viyy d inkişaf

etm diyind n halinin burada iştirakı minimum sviyy d dir v bu dem k olar ki,

yalnız banklara man tl rin qoyuluşunda öz ksini tapmışdır. Aşağıdakı c dv ld

halid n c lb olunmuş man tl rin ill r üzr artımı ks etdirilmişdir: C dv l 1.1

halid n c lb olunmuş

man tl r (mln. manat)1994 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2013

halid n c lbolunmuş man tl r

8,4 37,5 79,3 153,4 403,1 820 1905,3 3 029,8 6 395,8

ondan:

milli valyuta il 8,4 12,6 11,8 13,5 30,1 250 1036,7 1 410,0 3 888,3

xarici valyuta il - 24,9 67,5 139,9 373,0 569 868,6 1 619.8 2 507,5

C dv ld n d göründüyü kimi, keçid dövründn bazar iqtisadiyyatına doğru

ir lil dikc respublikamızda halinin maliyy bazarında rolu, daha dqiq des k

onlardan c lb olunmuş man tl rin h cmi d d f l rl böyümüşdür. Bu artımın bir

çox obyektiv s b bl ri vardır ki, bunlardan n başlıcası respublikamızda bank

sisteminin t kmill şm si, kommersiya banklarının sayının artması v onların

mü yy n d r c d halid inam yaratması hesab olunur.



38

II F SİL. MÜASİR DÖVRD AZ RBAYCANDAMALİYY BAZARININ MÖVCUD VZİYY Tİ V F ALİYY T XÜSUSİYY TL Rİ

2.1.Az rbaycanda maliyy bazarının seqmentl ri v onlarınmüasir v ziyy tinin t hlili.

Az rbaycan Respublikasında hyata keçiril n iqtisadi islahatlar v onun

dünya iqtisadiyyatı sistemin inteqrasiyasının drinl şm si iqtisadiyyatın dinamik

inkişafına ş rait yaratmışdır. Daxili v xarici resursların iqtisadi inkişafa c lb

edilm sini t min edilm si m qs dil ölk mizd maliyy bazarının formalaşması

z rur t çevrilmişdir.

Respublikamızda maliyy bazarı artıq 1995-ci ild tam formalaşmışdır.

1998-ci ild ölk mizd 4 birja f aliyy t göst rmişdir. Fond qiym tlil rinin bütün

növl ri üzr birjaların dövriyysi 1767,7 mlrd. denominasiya edilmmiş manat

t şkil etmişdir. 1998-ci ild 547 s hmdar c miyy ti, sah l r v regionlar arasındakapitalın axınını tmin ed n 79 kommersiya bankı, xeyli sayda sığorta şirk tl ri,

kredit ittifaqları, investisiya fondları f aliyy t göst rmişdir. Son 20 ild

respublikamızda maliyy bazarı v onu t şkil ed n seqmentl r üzr normativ baza,

yaradılmış, y ni bir çox qanun v q rarlar q bul edilmişdir. Az rbaycan

Respublikasının Mülki Mc ll si maliyy icar sinin (lizinqin), etimadlı

idar etm nin, pul t l bnam sinin güz şti sasında (faktorinqin)maliyy l şdirm nin hüquqi sasını mü yy n etmişdir. Bank qanunvericiliyi

yenil nmiş, sığorta şirk tl rin ir li sürül n t l bl r artmış, audit sistemi

yaradılmışdır. Lakin praktiki olaraq maliyy bazarı dövl tin maliyy resurslarına

olan t l bini öd m kl birt r fli inkişaf etmişdir. 1998-ci ild n başlayaraq

Az rbaycan Respublikasının maliyy bazarında k miyy t v keyfiyy t baxımından

ciddi d yişiklikl r baş vermişdir. Maliyy resurslarının alıcıları sırasında müssis



39

v t şkilatların payı artmağa v dövl tin payı is azalmağa başlamışdır. C lb edil n

v saitl rin d y rinin nisb t n azaldılması saysind onların ld edilm si çoxsaylı

mü ssis l r üçün mümkün olmuşdur. Lakin hal-hazırda Azrbaycanın maliyy

bazarı inkişaf etm kd olan (formalaşmaqda olan) bazar qrupuna aiddir. Respublikamızda maliyy bazarının seqmentlrini aşağıdakı t svird n aydın

gör bil rik:

Sxem 2.1

T svird n d göründüyü kimi Azrbaycanda maliyy bazarının sas

seqmentl rin pul bazarı, s hm bazarı, valyuta bazarı, kredit bazarı v sığorta

bazarı daxildir.

Pul bazarı – qısamüdd tli fond axınlarının yer aldığı bazarlardır.9 B zi

d biyyatlarda valyuta v kredit bazarları da pul bazarının trkib hiss si kimi

verilmişdir. Pul bazarı al tl ri kimi sas rolu veksell r v depozit sertifikatları

oynayır. Veksel birt r fli borc pul öhdliyidir v o, veksel saxlayanlara (veksel

sahibl rin ) vaxtı çatan kimi müyy n m bl ğin öd m si üçün veksel vernl rin

ş rtsiz öhd liyini t sdiq ed n qiym tli kağızdır. Veksel hesablaşma v kommersiya

9 Z.F. M mm dov “Beyn lxalq valyuta-kredit münasibtl ri v xarici ölk l rin pul-kredit sistemi” Bakı 2008



40

krediti kimi çox lverişlidir ki, onun vasitsi il öd niş el h min vaxt deyil,

mü yy n müdd td n sonra y ni veksell rinin s r ncamında olan veksel mbl ği

rzind h yata keçirilir. Burada vekselsaxlayan heç bir öhdliy malik deyil,

ksin veksell rin mü yy n edilmiş m bl ği ona öd m y borcludur.

S hm bazarı – qiym tli kağızlar bazarı olmaqla, hyata keçiril n

m liyyatların s hml r vasit sil reallaşdırıldığı bazardır. Az rbaycanda s hm

bazarı z if inkişaf etmişdir. Bunun sas s b bi maliyy savadlılığının kifay t q d r

olmaması, maliyy hesabatlarının ş ffaflığının sual altında olması, shmdar

c miyy tl rin mü yy n m nada investor c lb etm kd maraqlı olmaması v s.

s b bl ri göst rm k olar. Yerli s hm bazarında da istifad olunan s hml r iki

qrupa ayrılır: imtiyazlı shml r v adi s hml r. H r bir adi s hm sahibi

s hmdarların yığıncağında iştirak edir, bu yığıncaqda s s verm k hüququna

malikdir v idar etm orqanına seç v seçil bil r. İmtiyazlı s hml r bu hüquqa

malikdir deyill r, lakin onların üstünlüyü ondan ibartdir ki, bu s hml r üzr

dividendl rin öd nilm si kompaniyanın f aliyy tind n asılı deyil. İmtiyazlı

s hml rin çatışmazlığı da m hz ondan ibar tdir ki, mü ssis f aliyy tini uğurla

aparırsa, onda dividendlr adi s hml r üzr artır, imtiyazlı s hml r üzr is d yişm z qalır.

Valyuta bazarı – valyutaların alınıb satıldığı bazardır. Beyn lxalq t crüb d

bu, Forex bazarı (Foreign Exchange) adlandırılır. Respublikamızda valyuta

bazarının iştirakçıları sas n broker firmalar, kommersiya bankları v onların

yaratdığı ş b k -sistem üz rind n m liyyatlar h yata keçir n f rdl rdir. Valyuta

bazarı m liyyatlarında n yüks k h cm nağd pulların alqı-satqısı deyil, nağdsızvalyuta üz rind olan m liyyatlar t şkil edir. Valyuta bazarında xarici pullar

ümumiyy tl , ölk nin öz milli pulu qarşılığında d yişdirilir. Ancaq, t bii ki, bir

ölk nin valyuta bazarında iki xarici pulun da dolayı v ya dolayısız yoldan bir-

birin çevirilm imkanı vardır. Az rbaycanda forex bazarında milli pul vahidi

iştirak etmir, m liyyatlar xarici valyutalar (USD, EUR, JPY, GBP, CHF v s.)

sasında h yata keçirilir.



41

Kredit bazarı – borc kapitalı bazarıdır. O, tdiyy v saitl rin t l b v

t klifin yarandığı ş raitd meydana çıxır. Kredit bazarının sasını kreditorlar

t r find n faiz öd nilm k, müdd tlilik v qaytarılmaq ş rtil borc veril n pul

v saitl rinin yenid n bölgüsünü t min ed n iqtisadi mexanizm t şkil edir. Bazarın

f aliyy ti s rb st pul v saitl rini s f rb r etm k v onları kredit çevirm k

qabiliyy tind olan banklar v müxt lif fondlar vasit sil t min edilir.

Sığorta bazarı – xüsusi sosial iqtisadi münasibt, pul dövriyy si sferasıdır

ki, burada alqı-satqı obyekti rolunu sığorta müdafi si oynayır. Bu bazarın

inkişafının v h yata keçirilm sinin obyektiv sası vv lc d n gözl nilm y n

ş rait yarandığı hallarda z r r ç k nl r pulla köm k göst rilm si z ruriliyidir.

Müasir sığorta t snifatına gör sığorta sas n h yat sığortasına v qeyri-h yat

sığortasına bölünür. Sığortanın aparılması formaları dedikd is onun könüllü v

icbari formada aparılması başa düşülür. Az rbaycanda sığortanın sadalanan

formaları v növl ri f aliyy t göst rir ki, bu dövl t v sığorta şirk tl ri t r find n

h yata keçirilir. Az rbaycanda sığorta bazarının strukturunu aşağıdakı sxemd n

aydın gör bil rik.

Sxem 2.2



42

2.2 saylı sxemd n d göründüyü kimi, respublikamızda sığorta bazarında n

böyük hiss n qliyyat vasit l rinin icbari sığortasının payına düşür (21.1 %).

Müvafiq olaraq bazar payı böyük olan digr sığorta növl ri tibbi sığorta (17.47 %),

kasko sığorta (16,56%) v sığortanın dig r növl ridir (22.98%).

AR Qiym tli Kağızlar üzr Dövl t Komit sinin r smi m lumatlarına gör

Respublikamızda 2014-cü il rzind qiym tli kağızlar bazarında m liyyatların

h cmi öt n il il müqayis d 50 faiz artaraq 13,2 milyard manat tşkil etmişdir ki,

bu da tarix boyu qeyd alınan n yüks k göst rici olmaqla yanaşı ÜDM-in 22,4

faizin , qeyri-neft ÜDM-in is 36,7 faizin b rab rdir. Hesabat dövrü rzind öz l

v dövl t sektoru şirk tl ri v regional layih l rin qiym tli kağızlar bazarı

vasit sil maliyy l şm si, h mçinin korporativ altl rl t krar ticar tin artması

n tic sind bazarın korporativ qiymtli kağızlar seqmentind qdl rin sayı öt n il

il müqayis d 38 faiz, h cmi is 2,7 d f artaraq 4,7 milyard manat tşkil

etmişdir. Bundan başqa h min il rzind real sektor t msilçil rinin v maliyy

institutlarının fond bazarı vasitsil öz kapitallarını artırmaq tş bbüsl ri

korporativ qiymtli kağızlar bazarının shm seqmentind m liyyatların sayının 37

faiz, h cminin is 2,2 d f artaraq 1,3 milyard manat tşkil etm sin s b bolmuşdur. Bel ki, s hml rin ilkin bazarında m liyyatların sayı ötn il il

müqayis d 1,9 d f , h cmi is 2,7 d f artaraq 1,1 milyard manata çatmışdır. Eyni

zamanda, s hml rin t krar bazar ticar tind hesabat dövrü rzind m liyyatların

sayı öt n il il müqayis d 32 faiz, h cmi is ortalama aylıq 2,3 df artaraq 141,6

milyon manata yükslmişdir.

Hesabat dövrü rzind Az rbaycan İpoteka Fondunun (AİF) t minatlıistiqrazlarının tkrar ticar tinin aktivl şm si v bununla yanaşı beyn lxalq

h miyy tli layih l rin fond birjası vasitsil maliyy l şm si korporativ istiqrazlar

bazarının yüksk artım dinamikasını tmin etmiş v bazarın bu seqmenti tarix boyu

n yüks k h dd çatmışdır. Korporativ istiqrazlar bazarında m liyyatların sayı

öt n il il müqayis d 46 faiz, h cmi is 3 d f artaraq 3,5 milyard manat tşkil

etmişdir. Artım korporativ istiqrazlar bazarının hr 2 seqmentind müşahid



43

olunmuşdur. Bel ki, hesabat dövrü rzind 2,2 milyard manatlıq korporativ

istiqraz yerl şdirilmiş, 1,3 milyard manatlıq korporativ istiqrazların tkrar ticar ti

baş tutmuşdur ki, bu da öt n il il müqayis d müvafiq olaraq 6,3 df v 57 faiz

çoxdur. Dövr rzind korporativ istiqrazlar bazarının n likvid al ti olan AİF

istiqrazları il ticar tin h cmi öt n il il müqayis d 47 faiz artaraq 1,1 milyard

manata çatmışdır ki, bu da qiymtli kağızlar bazarında tarix boyu qeyd alınmış n

yüks k göst ricidir. Bel ki, dövr rzind 40,2 milyon manat hcmind AİF

istiqrazı yerl şdirilmiş, bu al tl rin t krar bazar ticar ti is öt n il il müqayis d

53 faiz artaraq 1,1 milyard manat tşkil etmişdir.

2014-cü il rzind bir r q mli inflyasiya göstricisi ş raitind M rk zi Bank

t r find n h yata keçiril n pul siyas tinin yumşaq v stimullaşdırıcı xarakter

alması, el c d Maliyy Nazirliyi t r find n konservativ borclanma siyastinin

h yata keçirilm si dövl t qiym tli kağızlar bazarının hcmin h miyy tli

d r c d t sir göst rmiş v bütövlükd dövl t qiym tli kağızlar bazarı seqmenti 41

faiz azalaraq 4,2 milyard manat tşkil etmişdir. Lakin repo v ks repo

m liyyatları istisna olunmaqla cari ilrzind dövl t qiym tli kağızlar sektoru ötn

il il müqayis d 29 faiz artaraq 615 milyon manat tşkil etmişdir. Eyni zamandaMaliyy Nazirliyi t r find n 80,3 milyon manat hcmind qiym tli kağızlar

bazarının n aşağı risk malik olan al tl ri yerl şdirilmiş, bu növ al tl rin t krar

bazar ticar ti is 27,6 milyon manat hcmind olmuşdur. Bundan başqa M rk zi

Bankın notlarının yerl şdirilm sinin öt n il il müqayis d 47 faiz azalaraq 158,1

milyon manat t şkil etm sin baxmayaraq, bu növ altl rin t krar bazar ticar ti 8,0

d f artaraq 349,8 milyon manat tşkil etmiş, bütövlükd not bazarı 48 faiz artaraq507,9 milyon manata çatmışdır. İl rzind 3,5 milyard manat hcmind repo/ ks-

repo m liyyatları baş tutmuşdur ki, bu da öt n il il müqayis d 46 faiz azdır.

Bundan başqa ilk d f olaraq qiym tli kağızlar bazarında valyuta v mt

saslı tör m maliyy al tl rinin ticar ti h yata keçirilmiş v dövr rzind ümumi

m bl ği 204,7 milyon manat olan mt saslı v ümumi m bl ği 4,1 milyard

manat olan valyuta saslı tör m qiym tli kağızlarla ticar t m liyyatları h yata



44

keçirilmişdir ki, n tic d tör m qiym tli kağızlar bazarının hcmi 4,3 milyard

manat t şkil etmişdir.

Respublikamızda iqtisadiyyata kredit qoyuluşlarının h cmi d ild n il

artmaqdadır v bu artım tempini aşağıdakı (2.1) c dv ld gör bil rik.

C dv l 2.1İqtisadiyyata kreditqoyuluşları(ilin axırına, mln. manat)

1994 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2013İqtisadiyyata

kreditqoyuluşları

135,7 426,7 466,4 520,2 989,6 2 362,7 7191,3 9 163,4 15 422,9

onlardan:

qısa müdd tli 119,2 417,5 336,4 374,2 700,9 1 142 2 295,9 2 567,1 3 335,5

uzun müdd tli 16,5 9,2 130,0 146,0 288,7 1 220,7 4895,4 6 596,3 12 087,5

C dv l 2.2İqtisadiyyata yön ldil n investisiyalar

1995 2000 2004 2006 2008 2010 2013

Bütün m nb l r üzr investisiyaqoyuluşları (xarici investisiyalar nz r alınmaqla):

mln.manat 480,7 1 289,8 5820,3 7 415,6 13 328,0 14 118,9 21 974,2

mln.dollar 544,1 1 441,40 5922,8 8 300,4 16 222,0 17 591,4 28 010,5

Xarici investisiyalar:mln.manat 331,4 829,5 4496,3 4 514,2 5 625,8 6 619,7 8 269,3

mln.dollar 375,1 927,0 4575,5 5 052,8 6 847,4 8 247,8 10 540,9

Daxili investisiyalar:mln.manat 149,3 460,3 1324,0 2 901,4 7 702,2 7 499,2 13 704,9

mln.dollar 169,0 514,40 1347,3 3 247,6 9 374,6 9 343,6 17 469,6



45

1993-cü ild n sonra respublikamızda siyasi stabillik yarandıqdan sonra

xarici investisiyaların clbi üçün geniş imkanlar açılmışdır. İqtisadiyyatımıza

yön ldil n daxili v xarici investisiyaların dinamikasını 2.2 saylı cdv ld n gör

bil rik.

C dv ld n d göründüyü kimi bazar iqtisadiyyatına keçidikc ölk

iqtisadiyyatına yönldilmiş h m daxili, h m d xarici investisiyaların hcmi

getdikc artmaqdadır.

Respublikamızda maliyy bazarında qiymtli kağızlarla m liyyatlar ild n

il artmaqdadır. Bu tendensiyanı v artım dinamikasını izlm k üçün 2. 3 v 2. 4

saylı müqayis li c dv ll r n z r sala bil rik.

C dv l 2.3



46

C dv l 2.4

Xarici investorların Azrbaycana olan münasibtl rinin d yişm sind neft

kontraktlarının böyük rolu olmuşdur. Az rbaycan indiy d k 15 ölk nin 33 neft

şirk ti il 21 kontrakt imzalamışdır. Bunlar arasında “ srin müqavil si” xüsusil

seçilir. Bu kontrakt 1994-cü ild 30 il müdd tin imzalanmışdır. Layih üzr

investisiyaların ümumi hcmi 12-14 mlrd. dollar dy rind qiym tl ndirilir.Ümumiyy tl , bağlanılan müqavil l r üzr proqnozlaşdırılan investisiyaların

ümumi h cmi 60 milyard dollar t şkil edir.

Bel likl , etdiyimiz t hlill rd n bel bir n tic y g lm k olar ki, hal-hazırda

Az rbaycan Respublikasında maliyy bazarı inkişaf etm kd olan bazar tipin aid

edilir v onun inkişafı üçün ist r dövl t, ist rs d dig r aidiyyatı t şkilatlar

t r find n mühüm işl r görülm kd dir.



47

2.2 Maliyy bazarının subyektl rinin müasir dövrd t hlili v qiym tl ndirilm si

Bildiyimiz kimi, maliyy bazarının f aliyy t göst rm sinin sas h r k tvericiqüvv si onun subyektlridir ki, onlarsız maliyy bazarını t s vvür etm k qeyri-

mümkündür. Maliyy bazarının subyektlri dedikd , burada h yata keçiril n bazar

m liyyatlarında bilavasit v dolayısıyla iştirak ed n – qiym tli kağızların

emissiyasını v yerl şdirilm sini h yata keçir n, onların alqı – satqısında iştirak

ed n, bazarın f aliyy tini t nziml y n, vasit çilik rolunda çıxış ed n v s.

f aliyy tl ri h yata keçir n ayrı-ayrış xsl r v t şkilatlar başa düşülür.Az rbaycan Respublikasının qiymtli kağızlar bazarının infrastrukturu

bazarda bir neç funksiyanın h yata keçirilm sind rol oynayan peş kar

iştirakçılardan ibartdir. H min iştirakçılara bazarda qdl rin bağlanmasında v

maliyy bazarının t nziml nm sind iştirak ed n subyektl ri – brokerl r v

dilerl ri (underrayeter v market meykerlr daxil olmaqla), ticart platformasını v

qarşılıqlı öhd likl rin v hesablaşmaların aparılmasını tmin ed n Bakı Fond

Birjasını, qiymtli kağızların m rk zl şdirilmiş saxlancının v reyestrinin

aparılmasını t min ed n Milli Depozit Mrk zini, s hmdar c miyy tl ri,

kommersiya banklarını, AR Mrk zi Bankını v s. aid etm k olar. Ümumilikd

qiym tli kağızlar bazarında dövlt siyas tinin v n zar tinin h yata keçirilm si

Qiym tli Kağızlar üzr Dövl t Komit si t r find n t min edilir.

Qiym tli Kağızlar üzr Dövl t Komit si 1998-ci il 30 dekabr tarixind ölk

Prezidenti t r find n “Az rbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qiymtli

Kağızlar üzr Dövl t Komit sinin yaradılması haqqında” Frmanın imzalanması

sasında yaradılmışdır. QKDK öz f aliyy t istiqam tl rin uyğun olaraq qiymtli

kağızlar bazarının tnziml nm si il bağlı normativ aktların qbul edilm si,

qiym tli kağızların emissiyası v t davülü, qiym tli kağızlar bazarı iştirakçılarının

v investisiya fondlarının f aliyy tl ri, qiym tli kağızlarla r smil şdirilmiş borc

öhd likl ri bazarı, müvafiq f aliyy t növl rinin lisenziyalaşdırılmasının h yata



48

keçirilm si, lotereyaların t şkili v keçirilm si, qiym tli kağızlar bazarında

investorların v qiym tli kağızlar bazarının iştirakçılarının hüquqlarının müdafisi,

sağlam r qab t mühitinin yaradılması üzr dövl t t nziml nm sini v

n zar tini h yata keçir n m rk zi icra hakimiyyti orqanıdır.

QKDK-nin verdiyi mlumatlara sas n qiym tli kağızlar bazarında 2014-cü

ilin 2-ci yarısından hal-hazırki müddt d k qeydiyyata alınmış birja qdl rinin sayı

5000- yaxın, nominal hcmi is 1 mlrd. manatdan çox olmuşdur. Bu v ya dig r

göst ricil rin nominal h cminin v sayının d yişm si dinamikasını aşağıdakı

c dv ld n aydın görm k olar.

C dv l 2.5.

Tarix

Bağlanmış müqavil lrinsayı

Qeydiyyata

alınmış birjaqdl rininsayı

Qeydiyyataalınmış birja

qdl rininh cmi

(nominalüzr AZN)

Qeydiyyata

alınmış birjadank narqdl rin sayı

Qeydiyyataalınmış

birjadanknar

qdl rinh cmi

(nominalüzr AZN)

lav emissiya

üzr qdlrinsayı

lav emissiyaüzr qdl rin

h cmi(nominal üzr

AZN)

01.06.2014 4 394 20 389 619 64 4 975 670 47 1 109 906 224

01.07.2014 5 564 53 691 969 31 2 052 893 47 61 860 486

01.08.2014 6 525 39 460 705 40 2 291 111 35 1 302 854 95501.09.2014 8 291 107 131 465 24 4 671 604 18 180 813 340

01.10.2014 2 496 83 924 628 21 19 957 458 20 133 817 325

01.11.2014 7 550 108 038 902 76 2 960 580 35 64 412 80001.12.2014 6 515 78 144 431 30 6 445 350 43 368 303 826

01.01.2015 3 497 486 550 997 84 24 926 976 44 181 885 17401.02.2015 2 474 301 750 515 20 975 012 10 31 898 590

01.03.2015 4 438 145 030 886 29 1 917 862 8 2 575 600

C dv ld n göründüyü kimi qeydiyyata alınmış birja qdl rinin sayının

maksimum h ddi 2014-cü ilin iyul ayında, nominal hcminin maksimum hddi is



49

2015-ci ilin yanvar ayında müşahid olunur. Birjadanknar qdl r üzr sadalanan

göst ricil rin maksimum hddi is müvafiq olaraq 2015-ci ilin yanvar ayında

müşahid olunur.

QKDK öz v zif l rini yerin yetirm k üçün qiym tli kağızlar bazarına aid

olan qanunvericilik aktlarının layihl rinin hazırlanması, beynlxalq t şkilatlarla,

xarici dövl tl rin aidiyy ti dövl t orqanları il m kdaşlığın edilm si,

qanunvericiliyi pozan ş xsl rin inzibati qaydada msuliyy t c lb edilm si,

qiym tli kağızlar bazarı sahsind müt x ssisl rin hazırlanması v ixtisaslarının

artırılması üçün müvafiq tdbirl rin görülm sini h yata keçirir.

Az rbaycanda qiymtli kağızlar bazarının sas iştirakçıları arasında banklar

mühüm yer tutur ki, onlar bazarda qiymtli kağızı buraxmaq, almaq, satmaq,

uçotunu aparmaq v saxlamaq; qiymtli kağızlara investisiya qoymaq; öz adından

v yaxud öz hesabına qiymtli kağızların alış v satışını h yata keçirm k;

müşt rinin tapşırığına sas n qiym tli kağzıları idar etm k (v kal tnam il idar

etm k); qiym tli kağızlarla h yata keçiril n m liyyyatlar zamanı vasitçi

funksiyasını yerin yetirm k v qiym tli kağızların buraxılışını t şkil etm k kimi

m liyyatları h yata keçir bil rl r.Bankların h yata keçirdiyi fond m liyyatları q bul edilmiş mü yy n

qaydalara sas n h yata keçirilir:• m liyyatlar lisenziya sasında v xüsusi sertifikat almış müt x ssisl r

t r find n h yata keçirilm lidir;• fond m liyyatları qanunvericiliy zidd olmamalıdır;• banklar investisiya fondunun funksiyalarını yerin yetir bilm z;• banklar Milli Depozitari Mrk zinin iştirakçısı olmadan depozitar f aliyy ti

il m şğul ola bilm z.

Bildiyimiz kimi kommersiya bankları açıq shmdar c miyy ti olmaqla

qiym tli kağızların emissiyasını da hyata keçirirl r ki, bu prosedur aşağıdakı

m rh l l ri özünd birl şdirir:



50

• qanunvericiliy uyğun olaraq emissiya qiymtli kağızlarının buraxılışı

haqqında emitentin qrar q bul etm si;• emisssiya qiymtli kağızlarının buraxılışının qeyd alınması;• emissiya qiymtli kağızlarının emissya prospektinin qeyd alınması;• emissiya qiymtli kağızlarının yerl şdirilm si;• emissiya qiymtli kağızları buraxılışının n tic l ri haqqında hesabatın qeyd

alınması.

Emissiya qiymtli kağızlarının h r bir buraxılışı üzr ayrıca q rar q bul edilir

v bundan sonra onlarda aşağıdakılar göst rilm lidir:• emitentin tam adı v hüquqi ünvanı;• qiym tli kağızlar buraxılışı haqqında q rarın q bul edilm tarixi;• emitentin buraxılışı haqqında q rar q bul etmiş s lahiyy tli orqanın adı;• emissiya qiymtli kağızlarının növü;• emissiya qiymtli kağızlarının yerl şdirilm si qaydası;• sahibin bir qiymtli kağızla t sbit edilmiş hüquqları;•

emissiya qiymtli kağızları sahibinin qarşısında emitentin öhdliyi;• h min buraxılışda emissiya qiymtli kağızlarının sayı;• qiym tli kağızların formasının (sn dl şdirilmiş, yaxud s n dl şdirilm miş

adlı, yaxud t qdim ed n ) göst rilm si;• emitentin möhürü v r hb rin imzası.

Respublikamızda f aliyy t göst r n maliyy bazarı subyektlrind n biri d

Bakı Fond Birjasıdır. Bakı Fond Birjası (BFB) - qapalı shmdar c miyy tiformasında yaradılmış v f aliyy t göst r n kommersiya t şkilatıdır. BFB 2000-ci

ild t sis edilmiş v yaradılmasında sas m qs d ölk d müt ş kkil fond bazarının

formalaşdırılması olmuşdur. Hazırda BFB-nın sıralarındaİstanbul Fond Birjası da

olmaqla 20 s hmdarı vardır. 10

BFB aşağıdakı lisenziyalara malikdir:

10 www.bfb.az - Bakı Fond Birjasının rsmi saytı



51

• fond birjası f aliyy ti üzr lisenziya (AR QKDK tr find n 2000-ci il 21

iyul tarixind verilmişdir, AB 044100 nömrli, müdd tsiz)• depozitar f aliyy ti üzr lisenziya (AR QKDK tr find n 2000-ci il 25 iyul

tarixind verilmişdir, AB 044124 nömrli, müdd tsiz)• klirinq f aliyy ti üzr lisenziya (AR QKDK tr find n 2007-ci il 18 dekabr

tarixind verilmişdir, 001376 nömr li, 5 illik)• BFB-nın f aliyy ti Az rbaycan Respublikasının Mülki Mc ll si,

Az rbaycan Respublikası Qiymtli Kağızlar üzr Dövl t Komit sinin

hüquqi-normativ aktları v özünün daxili qaydaları sasında t nziml nir.

BFB korporativ qiymtli kağızlar üzr ticar t v hesablaşma (klirinq)

m liyyatlarını h yata keçirir. Dövl t qiym tli kağızlarının (AR Maliyy

Nazirliyinin dövlt qısamüdd tli istiqrazları (DQİ) v AR M rk zi Bankının

Notları) ilkin v t krar bazarı üzr ticar t, depozitar v klirinq m liyyatları

bütünlükl BFB-da icra edilir.

Bakı Fond Birjasında ticart buraxılmış aşağıdakı Qiym tli Kağızlarla

Ticar tin aparılmasını v Ticar t qdl rinin bağlanması n z rd tutulur:• s hml r;• istiqrazlar.

Birjada Qiym tli Kağızlarla aparılan Ticartd yalnız Birja Üzvlri iştirak

etm k hüququna malikdirlr. Ticar td Birja Üzvünün adından etibarnam

sasında f aliyy t göst r n Treyder iştirak edir. Treyder Dövlt Komit sind

attestasiyadan keçdikdn v Birjada üzvlük qaydalarına sas n akredit

olunduqdan sonra Ticart buraxılır. Birja Üzvü Birjada öz Treyderi tr find n

keçiril n m liyyatlar üçün msuliyy t daşıyır. Treyderl rin s hv v ya icaz siz

m liyyatlarına gör Birja m suliyy t daşımır.

Bir qayda olaraq Ticart Birjanın Ticar t zalında Ticar t Sistemi vasit sil

aparılır. Ticar t Sistemin buraxılış Birjanın Ticar t zalındakı iş yeri v ya

uzaqlaşdırılmış terminal vasit sil h yata keçirilir. Birja bütün Birja Üzvlrin

Ticar tin aparılmasında v qdl rin bağlanılmasında b rab r ş rtl r yaradır. Buna



52

baxmayaraq, marketmeyker il müqavil y sas n Birja marketmeyker hmin

müqavil nin predmeti olan Qiymtli Kağızlar üzr Ticar tin aparılmasında

mü yy n üstünlük ver n ş rtl r mü yy n ed bil r.

BFB-da ticar t Ticar t Sistemin daxil edil n sifarişl r vasit sil aparılır.

Birja üzvü Ticar t Sessiyasının müvafiq mrh l l rind verdiyi v icra olunmamış

Sifarişi d yişdir v ya l ğv ed bil r. Qism n icra olunmuş sifarişl r icra

olunmayan hissd d yişdiril v ya l ğv edil bil r. Sifarişl rin d yişdirilm si

yeni sifarişin verilm si hesab olunur v bu t qdird h min sifariş, sifarişl rin

Ticar t Sistemin daxil edilm si ş rtl rin uyğun olmalıdır. Bütün sifarişl r ümumi

olaraq alqı v satqı istiqam tli sifarişl r bölünür.

BFB-d olan maliyy al tl ri aşağıdakılardır:• Dövl t qiym tli kağızları• Korporativ qiymtli kağızlar

Respublikamızda maliyy bazarının subyektlri sırasında Milli Depozit

M rk zi özün m xsus yer tutur. Milli Depozit Mrk zi Az rbaycan Respublikası

Prezidentinin 14 may 1997-ci il tarixli Frmanı il t sdiq edilmiş "Milli Depozit

Sistemi haqqında" sasnam y müvafiq olaraq 18 sentyabr 1997-ci il tarixind

t sis edilmişdir. MDM-in 100% shm z rfi dövl t m xsusdur v mülkiyy tin

s r ncamçısı qismind Qiym tli Kağızlar üzr Dövl t Komit si çıxış edir.

Milli Depozit Sistemi anlayışı ilk d f "Az rbaycan Respublikasında 1995-

1998-ci ill rd dövl t mülkiyy tinin öz ll şdirilm sinin Dövl t Proqramı"nda öz

ksini tapmışdır. Dövl t Proqramına sas n depozit sisteminin sas m qs di kimi

qiym tli kağızların mü yy n olunmuş qaydada saxlanılması, onların nağd v nağdsız dövriyy sinin t min edilm si, s hmdarların reyestrinin aparılması,

qiym tli kağız mülkiyy tçil rinin v alqı-satqı müqavill rinin qeydiyyatı, elc d

dig r depozitar xidmtl rinin h yata keçirilm si qeyd edilmişdir. Dövl t

Proqramının q bul edilm sind n sonrakı dövrd depozit sisteminin

t kmill şdirilm si v onun f aliyy tinin t nziml nm si m qs dil Az rbaycan

Respublikası Prezidentinin 14 may 1997-ci il tarixli Frmanı il "Milli Depozit



53

Sistemi haqqında" v "Dövl t mü ssis l rinin öz ll şdirilm si zamanı yaradılmış

s hmdar c miyy tl rinin v ixtisaslaşdırılmış çek investisiya fondlarının

s hmdarlarının reyestrinin aparılması qaydaları haqqında"sasnam l r t sdiq

edilmiş v MDM yaradılmışdır.11

MDM QKDK t r find n verilmiş depozitar, reyestrsaxlayıcı v klirinq

lisenziyalarına malikdir. Onun sas missiyası ölknin kapital bazarlarının

infrastruktur inkişafını d st kl y n, tam müşt ri yönümlü, etibarlı, qabaqcıl

beyn lxalq t crüb y saslanan post-ticart xidm tl rinin göst rilm sini t min

ed c k qiym tli kağızlar üzr aşağı-riskli, d qiq v çevik saxlanc v hesablaşma

sisteminin formalaşdırılmasıdır.

"Milli Depozit Sistemi haqqında" sasnam y uyğun olaraq MDM - Milli

Depozit Sisteminin trkib hiss si olaraq bilavasit depozitar f aliyy ti il m şğul

olan v depozit sistemin daxil olan depozitarların uçotunu aparan, onların

f aliyy tin n zar ti h yata keçir n dövl t t şkilatıdır.

MDM-in göst rdiyi xidm tl r aşağıdakılar aiddir: s n dli v s n dsiz formada buraxılan qiymtli kağızların saxlanması; qiym tli kağızların sahibl rinin reyestrinin aparılması; qiym tli kağızların özg ninkil şdirilm si yolu il bağlı olan qdl rin

qeydiyyatı; qiym tli kağızlarla mülkiyy t hüququnun r smil şdirilm si; qiym tli kağızların yüklülük faktlarının qeydiyyatı; qiym tli kağızların konsolidasiya, konvertasiya v xırdalanması, el c d di-

g r global m liyyatların aparılması; birja qdl ri üzr klirinq v hesablaşmalar.

Maliyy bazarının iştirakçıları arasında n mühüm yerl rd n birini M rk zi

Bank tutur. M rk zi Bankın maliyy bazarında f aliyy ti özünü sas n valyuta

bazarında göst rir, bununla bel o, ölk d faiz v inflyasiyanı da tnziml y r k

ümumi maliyy bazarı h lq sin d t sir göst rmiş olur. MB-ın valyuta bazarında

11 www.mdm.az – Milli Depozit Mrk zinin r smi saytı



54

sas rolu valyuta m liyyatlarının aparılması, müyy n m qs dl r üçün

banknotların alqısı v satqısı m liyyatlarını h yata keçirm kd n ibar tdir. Bel ki,

dövriyy d pul artıqlığı yarandığı zaman M rk zi Bank inflyasiyanın qarşısını

almaq m qs dil notlarını satır, dövriyyd pul qıtlığı yarandığı zaman is o,

qiym tli kağızların alqısını hyata keçirir. Açıq bazar m liyyatları bankların

likvidliyind v bazardakı pul miqdarında dyişikliy s b b olur. Bankların

likvidliyind meydana g l n d yişiklikl r onların v saitl rinin h cmin v kredit

siyas tin t sir göst rir. Açıq bazar m liyyatlarının n mühüm öz lliyi d yişk n

olmasıdır. Bu m liyyatlar gün rzind aktiv olduğu üçün asanlıqla pul kütlsi

h cmind d yişikliy s b b ola bilir.

Qrafik 2.1. Daxili valyuta bazarının hcmi, mlrd $

M rk zi Bankın 2013-cü il üzr illik hesabatına istinadn MB-ın h min ild

valyuta bazarında m liyyatları daxili valyuta bazarında manatın mz nn sinin

sabitliyinin qorunması mqs dil izafi valyuta t klifinin sterilizasiyasına

yön lmişdir. M rk zi Bankın valyuta m liyyatları “Bloomberg” beynlxalq

informasiya-ticart sistemind h yata keçirilmişdir. Hesabat ilind banklararası

valyuta bazarında USD/AZN valyuta cütü il m liyyatların 72%-i Blumberq



55

sistemind qeyd alınmışdır. Valyuta bazarının hcmi 2012-ci ill müqayis d

7,4% v ya 3,1 mlrd. $ artaraq 44,7 mlrd. $ tşkil etmişdir.

Hesabat ilinin yekunu üzr valyuta bazarında banklararası m liyyatların

daxili valyuta bazarında xüsusi çkisi 26% t şkil etmişdir.

Qrafik 2.2. Daxili valyuta bazarının seqmentlr üzr bölgüsü, %-l

Hesabat ilind bazarın valyuta strukturunda ABŞ dolları il keçiril n

m liyyatların payı üstenlek tşkil etmişdir (94%). M z nn nin h miyy tli

möhk ml nm sinin qarşısını almaq m qs dil MB t r find n 2.46 mlrd. $

h cmind xalis valyuta alışı h yata keçirilmişdir.

MB t r find n h yata keçiril n ABŞ dolları/manat ikitr fli m z nn sinin

h d fl nm si rejimi davam etdirilmişdir. İl rzind manatın ABŞ dollarına r smi

nominal m z nn si c mi 0,05 q pik, y ni 0,06% möhk ml nmişdir.

Pul resursları bazarında da vv lki ill rd olduğu kimi, 2013-cü ild d dövl t

qiym tli kağızları il m liyyatlar üstünlük t şkil etmişdir. Qiym tli kağızlar

bazarının h cmi öt n ill müqayis d 6% azalaraq 8,8 mlrd. manat tşkil etmişdir.

Azalma dövl t qiym tli kağızları il h yata keçiril n m liyyatlarda müşahid

olunmuşdur. Qiym tli kağızlar bazarının 80%-i dövlt qiym tli kağızları2

ı



56

bazarının (bunun da 98%-i qısamüddtli notlar), 20%-i korporativ qiymtli

kağızların (bunun da 43%-iİpoteka Fondunun istiqrazları) bazarının payına düşür.

Hesabat ilind 1530 mln. manat mbl ğind M rk zi Bankın qısamüddtli

notları emissiya olunmuşdur. Bundan 340 mln. manat hrraclara çıxarılmış v

bunun 88%-i (300 mln. manat) yerlşdirilmişdir. Son h rracda notlar üzr orta

g lirlik 1,06% t şkil etmişdir. Bu r q m ilin vv lind 1,87% s viyy sind

olmuşdur. Dövriyy d olan notların h cmi il rzind 38% azalaraq (repo

m liyyatları n z r alınmaqla) dövrün sonuna 20 mln. manat tşkil etmişdir.

Ç rçiv al tl ri üzr m liyyatlarının h cmi 6 595 mln. manat t şkil etmişdir.

m liyyatların hamısı repo m liyyatlarının payına düşmüşdür. Ç rçiv

m liyyatları üzr faiz d r c si 1 günlük repo m liyyatı üzr 1%, 1 günlük ks-

repo m liyyatı üzr is 7% h cmind mü yy n olunmuşdur. Dövriyy d olan

dövl t istiqrazlarının (Dİ) h cmi hesabat ili rzind 43 mln. manat v ya 21%

azalaraq ilin sonuna 161,4 mln. manat tşkil etmişdir. Bir illik Dİ-l r üzr orta

g lirlilik 2,99% h cmind mü yy n olunmuşdur.

2013-cü ild M rk zi Bank ölk d banklararası bazarın inkişaf etdirilm si

istiqam tind f aliyy tini davam etdirmişdir. Hesabat ilind banklar t r find nbanklararası pul bazarında qdl r bağlanark n “Blumberq” beynlxalq

informasiya-ticart sisteminin müvafiq funksional imkanlarından f al istifad

edilm y başlanılmışdır. Bel ki, “Blumberq” sistemi vasitsil bağlanan

banklararası pul bazarı m liyyatlarının ümumi hcmi 95,6 mln. manat olmaqla 18

qd (öt n ild 1 mln. manat h cmind 1 qd) t şkil etmişdir. qdl r 1 günd n 180

gün d k müdd t olan pul bazarı altl ri üzr bağlanmışdır. Hesabat ilind Müt ş kkil Banklararası Kredit Bazarında (MBKB) 32 mln. manat hcmind 12

m liyyat keçirilmişdir. Pul resursları bazarlarının canlandırılması mqs dil

M rk zi Bankın birbaşa iştirakı il 2010- cu ild yaradılmış Müt ş kkil

Banklararası Kredit Bazarınının seqmenti olan - Tminatlı Pul bazarında is

m liyyatların h cmi 13 mln. manat (7 qd) t şkil etmişdir. Banklararası Repo

Bazarında 11 mln. manat hcmind 8 m liyyat keçirilmişdir.



57

2.3.Az rbaycanda maliyy bazarının qanunvericilik bazasınınt hlili

Maliyy bazarının inkişafı bir çox amill rd n asılıdır ki, bunlardan nh miyy tlisi müvafiq qanunvericilik bazasının mövcudluğudur. Hazırda bazarda

bir çox t şkilati işl r görülüb, bazar infrastukturu sıfırdan başlayaraq yaradılıb,

dünya standartlarına uyğun olan v beyn lxalq maliyy qurumlarının

müt x ssisl ri t r find n yüks k qiym tl ndiril n normativ-hüquqi baza yaradılıb.

QKDK öz qarşısında ist nil n yollarla bazarda bağlanılan qdl rin h cminin

artırılması m qs dini qoymur. sas m qs d bazarda baş ver n prosesl rin

ş ffaflığının t min edilm si il yanaşı qiym tli kağızlar bazarında risklrin

minimuma endirilmsidir. M hz bu m qs dl yaradılan normativ-hüquqi bazada

investorların hüquqlarının qorunmasına, qiymtli kağızlar bazarında mlumatın

açıqlanmasına, qiymtl rl manipulyasiyanın qarşısının alınmasına v ölk nin fond

bazarının daxili v xarici investisiya resurslarının iqtisadiyyatın real sektorunda

akkumulyasiya edilmsin v bazarın spekulyativ qdl r bazarına çevrilmsinin

qarşısının alınmasına yönldilmiş dig r h r k tl r xüsusi diqq t yetirilmişdir. İndiy q d r respublikamızda maliyy bazarının f aliyy tinin

stimullaşdırılması m qs dil investorların hüquq v m nafel rinin qorunması,

mülkiyy tin toxunulmazlığı, yerli v xarici sahibkarlara eyni iş ş raitinin

yaradılması, ld edilmiş m nf td n mane siz istifad olunması il bağlı mühüm

qanunlar q bul edil r k hüquqi baza yaradılmışdır. Hazırda Az rbaycan

Respublikasında maliyy bazarının f aliyy tini t nziml y n bir neç qanun

mövcuddur: Azrbaycan Respublikası Prezidentinin 13 yanvar 1995-ci il tarixli

952 nömr li S r ncamı il t sdiq olunmuş “İnvestisiya f aliyy ti haqqında

Az rbaycan Respublikasının Qanunu”, Azrbaycan Respublikası Prezidentinin 15

yanvar 1992-ci il tarixli 57 nömrli S r ncamı il t sdiq olunmuş “Xarici

investisiyaların qorunması haqqında Azrbaycan Respublikası Qanunu”, 30

Noyabr 1999-cu il tarixli “İnvestisiya fondları haqqında” AR qanunu,



58

16 iyun 2000-ci il tarixli “Qiymtli kağızlar bazarında investorların hüquqlarının

müdafi si haqqında” AR qanunu, 24 noyabr 1992-ci il tarixli “Qiymtli kağızlar v

fond birjaları haqqında” AR qanunu, 21 Oktyabr 1994-cü il tarixli “Valyuta

t nzimi haqqında” AR qanunu, 22 noyabr 2004-cu il tarixli “Azrbaycan

Respublikasının qiymtli kağızlar bazarında qanun pozuntularının aradan

qaldırılması v investorların hüquqlarının müdafisi üzr n zar tin h yata

keçirilm si Qaydaları”, 17 Mart 2010-cu il tarixli “Azrbaycan Respublikası

Dövl t İnvestisiya Proqramının trtibi, icrası, monitorinqi v qiym tl ndirilm si

Qaydaları”nın t sdiq edilm si haqqında AR Prezidentinin f rmanı mövcuddur.

Bundan başqa, Az rbaycanda qiymtli kağızların xüsusiyytl ri v t rifi öz ksini

Az rbaycan Respublikasının 14 iyul 1998-ci il tarixli “Qiymtli kağızlar haqqında”

Qanununda v AR Mülki M c ll sind tapmışdır.

Bundan başqa QKDK-nın 11 may 2012-ci il tarixli 07 li Q rarı il

“İnvestisiya qiymtli kağızlarının emissiyası” Qaydaları tsdiq edil r k

Az rbaycan Respublikasının Hüquqi Aktlarının Dövlt Reyestrin daxil edilmişdir.

H mçinin, bazarın ticart dövriyy sinin sas hiss sini t şkil ed n dövl t qiym tli

kağızlarının qeydiyyat v uçot prosesl rinin sad l şdirilm si m qs dil “Dövl tistiqrazlarının emissiyası v t davülü” Qaydaları hazırlanmış v QKDK-nın 30

aprel 2012-ci il tarixli 06 li Q rarı il t sdiq edil r k Az rbaycan

Respublikasının Hüquqi Aktlarının Dövlt Reyestrin daxil edilmişdir. Dövl t v

korporativ qiymtli kağızların vahid mrk zi depozitar sisteminin yaradılması üzr

hat li T dbirl r Planı hazırlanmış v maraqlı t r fl rl (Maliyy Nazirliyi,

M rk zi Bank, Bakı Fond Birjası (BFB), Milli Depozit Mrk zi (MDM), brokerlrv dig r t r fdaşlar) müzakir edil r k t sdiq edilmişdir. Planda Milli Depozit

M rk zinin bazasında mrk zi depozitar sisteminin t şkili il laq dar hüquqi v

t şkilati t dbirl rin h yata keçirilm si n z rd tutulmuşdur. Bununla laq dar,

QKDK-nın 11 may 2012-ci il tarixli 07 li Q rarı il “Depozitar f aliyy tinin

h yata keçirilm si Standartları”na lav v d yişiklikl r t sdiq edil r k

Az rbaycan Respublikasının Hüquqi Aktlarının Dövlt Reyestrin daxil edilmişdir.



59

Eyni zamanda, ölkd f aliyy t göst r n dig r depozitarların mrk zi depozitar

sistemi il üzvlük prinsipi sasında f aliyy ti t min edilmişdir.

Qabaqcıl beyn lxalq t crüb y uyğun olaraq qiymtli kağızların girovla

yükl nm si funksiyasının Mrk zi Depozitar t r find n h yata keçirilm sinin

hüquqi bazası “Qiymtli kağızlar bazarı haqqında” Qanun layihsind ks

etdirilmişdir. Paralel olaraq, hazırda QKDK tr find n h yata keçiril n bu

funksiyanın Qanun layihsin sas n, Milli Depozit Mrk zin ötürülm si

haqqında T dbirl r Planı hazırlanaraq 29 may 2012-ci il tarixind t sdiq

edilmişdir. Qeyd olunan plana uyğun olaraq h yata keçirilm si n z rd tutulax n

hüquqi v t şkilati t dbirl rin icrasına başlanılmışdır. Bununla yanaşı, korporativ

qiym tli kağızlarının qeydiyyatı, o cümld n, qiym tli kağızlarla girov

m liyyatlarının qeydiyyatı proseslri avtomatlaşdırılmış v 25 iyun 2012-ci il

tarixd müvafiq inzibati reqlamentlr QKDK t r find n t sdiq edilmişdir.

Qanunvericiliyin tkmill şdirilm si t dbirl ri il yanaşı, qiym tli kağızların

qeydiyyat v uçot sisteminin avtomatlaşdırılması vasit sil bu xidm tl rin elektron

qaydada göst rilm si davam etdirilmişdir.

“Qiym tli kağızlar bazarı haqqında” Qanun layihsind investisiyaşirk tl rinin saxlanc funksiyalarını hyata keçirm si, el c d investisiya

fondlarının depozitar funksiyalarını peş kar f aliyy t növü olaraq h yata keçirm si

öz ksini tapmışdır. Bununla yanaşı, qiym tli kağızların saxlancı v reyestri

funksiyalarını hyata keçir n investisiya şirk tl rinin f aliyy tinin

t nziml nm sin dair normativ-hüquqi sn dl rin siyahısı mü yy n edil r k 2012-

ci ilin oktyabr ayından etibarn onların hazırlanmasına başlanılmışdır.Resbublikamızda fond bazarının rolu digr t r fd n d öz ll şdiril n

kommersiya müssis l rinin s hmdar c miyy tl ri formasında t şkil olunması il

sıx laq li idi. Çünki, bu prosesin hyata keçirilm si ölk d n azı s hm bazarının

mövcudluğunu ş rtl ndirirdi. 12 iyun 1994-ci ild “S hmdar C miyy ti haqqında”

Qanun q bul edildi. 29 noyabr 1996-cı ild “Dövl t mü ssis l rinin s hmdar

c miyy tl rin çevrilm si qaydaları haqqında sasnam ” t sdiq edildi. Sonra 14



60

may 1997-ci ild bir-birinin ardınca “Dövlt öz ll şdirm opsionları”,

“İxtisaslaşdırılmış çek investisiya fondları (ÇİF) haqqında”, “Milli Depozit

Sistemi”, “Dövl t mü ssis l rinin öz ll şdirilm si zamanı yaradılmış SC-nin v

ixtisaslaşdırılmış ÇİF-un s hmdarlarının reyestrlrinin aparılması qaydaları

haqqında sasnam ”l r q bul olundu. Bu normativ-hüquqi aktların qbul olunması

v onların h yata keçirilm si ölk d h rt r fli ş kild formalaşmış qiym tli

kağızlar bazarının yaradılması zrur tini doğururdu. Öz ll şdirm il laq dar yeni

proqrama uyğun olaraq s hmdar c miyy tl rinin yaradılması çek v opsion

bazarının mövcudluğunu ş rtl ndirdi. 18 may 1997-ci il respublikada çek

auksionunun (hrracının) başlanğıcı hesab olunur. Hmin ild 14 çek auksionu

keçirilmiş v satışa 724 s hmdar c miyy tinin s hml ri çıxarılmışdır.

1996-cı ild Nazirl r Kabineti t r find n “DQİ-nin buraxılışı, yerl şdirilm si

v dövriyy si Qaydaları bard sasnam ” q bul edildi v h min il ilk d f olaraq

Maliyy Nazirliyi t r find n dövl t istiqrazları buraxıldı ki, bu da ölkd istiqraz

bazarının yaranması üçün ilkinş raiti t min etmiş oldu. 2011-ci ildn etibar n bu

m qs dl t sdiq edilmiş normativ s n dl r lav olaraq, QKDK-nın 23 noyabr

2012-ci il tarixli 15 li Q rarı il “İnvestisiya fondunun depozitarı tr find n pulhesablarının açılması, aparılması v pul köçürm l rinin h yata keçirilm si”

Qaydaları q bul olunmuş v bel likl , investisiya fondunun depozitarı tr find n

Az rbaycan Respublikası Banklararası Hesablaşmalar Sistemin daxil olub-

olmamasından asılı olaraq investisiya fondları üçün açılan pul hesabları üzr

t l bl r, h mçinin bel pul hesablarının açılması, bağlanması v idar edilm si

mexanizml ri yaradılmışdır. QKDK-nın 12 dekabr 2012-ci il tarixli 18 -li Q rarıil “İnvestisiya fondunun kapitalının formalaşdırılmasına, fondun aktivlrinin

t rkibi, strukturu v idar olunmasına t l bl r haqqında” Qaydalara dyişiklikl r

edil r k investisiya fondunun aktivlrinin n azı 25%-nin Azrbaycan

Respublikasının razisind yatırılması t l bi indeks fondları üçün istisna

edilmişdir. Sözüged n d yişiklikl r investisiya fondlarının yaradılmasını tşviq

etm kl yanaşı, Az rbaycan Respublikasında yaradılmış indeks fondlarının



61

investisiya imkanlarının genişl nm sin ş rait yaratmışdır. QKDK-nın 6 sentyabr

2012-ci il tarixli 14 -li v 30 oktyabr 2012-ci tarixli 17 -li müvafiq Q rarları

il kommersiya sirri üzr qanunvericiliy edilmiş lav v d yişiklikl r n z r

alınaraq “İnvestisiya fondlarının v idar çinin hesabatlarına dair tl bl r, habel

onların t qdim edilm si v açıqlanması” Qaydalarına dyişiklikl r edilmişdir.

D yişiklikl r sas n hesabatlarda shmdarları (payçıları) bard m lumatı

açıqlamaq öhd liyi yalnız qiymtli kağızları kütl vi t klifi üsulu il yerl şdiril n

s hmdar investisiya fondları v idar çil r şamil edilir. QKDK-nın 11 may 2012-ci

il tarixli 07 li Q rarı il Depozitar v reyestrsaxlayıcı funksiyalarının yeni

t nziml yici ç rçiv y uyğunluğunu t min etm k m qs dil "Depozitar

f aliyy tinin h yata keçirilm si Standartları"na lav v d yişiklikl r edilmiş,

h mçinin QKDK-nın 11 may 2012-ci il tarixli 07 li Q rarı il "Qiym tli kağız

sahibl rinin reyestrinin aparılması Qaydaları" tsdiq edil r k Az rbaycan

Respublikasının Hüquqi Aktlarının Dövlt Reyestrin daxil edilmişdir.

Müasir, beyn lxalq standartlara cavab vern, iqtisadiyyata geniş kapitalizasiya

imkanları t qdim ed n v riskl rin etibarlı idar edilm sini t min ed n “Qiym tli

kağızlar bazarı haqqında” Qanun layihsi hazırlanmışdır. Qanun layih sihazırlanark n geniş texniki yardımdan istifad edilmiş, Dünya Bankı, elc d

Avropa Birliyi ölk l rinin qiym tli kağızlar bazarı t nziml yicil ri olan dövl t

orqanlarının mütx ssisl ri il müzakir l r v m sl h tl şm l r aparılmışdır. Bu

sasda qiym tli kağızlar bazarı t nziml yicil rinin standart müyy n ed n

beyn lxalq t şkilatı İOSCO-nun prinsiplri, habel Avropa Birliyinin müvafiq

standartları milli xüsusiyytl r d n z r alınmaqla Qanun layihsind ksetdirilmişdir. Qanun layih sinin hüquqi, linqvistik, maliyy v dig r z ruri

ekspertizaları keçirilmişdir. “Normativ-hüquqi aktlar haqqında” Azrbaycan

Respublikasının Qanununa müvafiq olaraq, hazırlanmış Qanun layih si

razılaşdırılması üçün 18 iyun 2012-ci il tarixind dliyy , İqtisadi İnkişaf v

Maliyy Nazirlikl rin , mlak M s l l ri Dövl t Komit si v M rk zi Banka

t qdim olunmuşdur.



62

İnvestisiya şirk tl rinin f aliyy tini t nziml y n z ruri normativ hüquqi

bazanın formalaşdırılması m qs dil 2013-cü il rzind “İnvestisiya şirk tinin,

fond birjasının, klirinq t şkilatının, m rk zi depozitarın, investisiya fondunun

depozitarının icra orqanlarının üzvlrinin v investisiya şirk tinin filialların

r hb rl ri attestasiyasına dair tl bl r v attestasiya Qaydaları”, “İnvestisiya

şirk tl rind mühüm iştirak payının ld edilm sin dair T l bl r”, “İnvestisiya

şirk tl rin dair t şkilatı T l bl r”, “M rk zi depozitarın, fond birjasının, klirinq

t şkilatının, investisiya fondunun depozitarın v investisiya şirk tinin k nar

auditorlarına dair Tl bl r”, “İnvestisiyaşirk ti t r find n xidm tl rin göst rilm si

v m liyyatların h yata keçirilm sin dair T l bl r”, “İnvestisiya şirk ti

t r find n daxili uçotun aparılması, hesabatların tqdim edilm si v m lumatların

açıqlanmasına dair Tl bl r” v “İnvestisiya şirk tl rin dair kapital adekvatlığı

T l bl ri”nin layih si hazırlanmışdır. Qeyd olunan normativ-hüquqi sn dl rin

“Qiym tli kağızlar bazarı haqqında” Qanun layihsi qüvv y mindikd n sonra

t sdiql nm si planlaşdırılır.

Yuxarıda sadaladığımız qanunlar v normativ aktlar bu v ya dig r

formada maliyy bazarının f aliyy tinin t nziml nm sind mü yy n rola malikolsa da, hal-hazırda Azrbaycan Respublikasında birbaşa bu sah y aid olan v

bütövlükd onun f aliyy tinin t nziml nm sin yön ldil n maliyy bazarı

haqqında qanun mövcud deyildir. Bu baxımdan da respublikamızda bu istiqamtd

qanunvericiliyin veril n qiym ti q na tb xş hesab etm k olar, lakin praktiki

olaraq bu h l kifay t etmir. Az rbaycan Respublikasında daxili v beyn lxalq

maliyy bazarını t nziml y n hüquqi rejimi dörd sviyy d formalaşıb: Konstitusiya s viyy sind ; Qanunlar v normativ-hüquqi aktlar sviyy sind ; İkit r fli v çoxt r fli dövl tl rarası müqavil l r s viyy sind ; Beyn lxalq müqavil l r s viyy sind .

Resbublikamızın Mülk Mc ll sind (1 İyun 2000-ci il, IV f sil, madd

987) is deyilir: “Qiymtli kağız mü yy nl şdirilmiş formaya riay t olunmaqla



63

h r hansı hüququ tsdiql y n el bir s n ddir ki, h min hüquq bu s n d olmadan

n h yata keçiril bil r, n d başqa ş xs veril bil r. Qiym tli kağız başqasına

verildikd onun t sdiql diyi bütün hüquqlar da keçir”.

Az rbaycan Respublikasının Konstitusiyasında göstrilmişdir ki, mülkiyy t

toxunulmazdır v dövl t t r find n qorunur, m hk m nin q rarı olmadan heç kim

mülkiyy td n m hrum edil bilm z. Bu madd l r t k Az rbaycan v t ndaşları

üçün deyil, h m d xarici v t ndaşlar üçün keç rlidir. «Xarici investisiyaların

qorunması haqqında» qanun mühümh miyy t k sb edir, xarici maddi v maliyy

resurslarının, proqressiv texnika v texnologiyanın, idaretm t crüb sinin c lb

olunmasına v effektiv istifad olunmasına, o cümld n investorların hüquqlarının

qorunmasına yönlmişdir. Qanuna gör xarici investisiyalar tam v qeyd-ş rtsiz

hüquqi t minata malikdirl r v yerli investisiyalarla müqayisd eyni hüquqi

rejim malikdirl r. Qanunda millil şdirm y qarşı dövl t t minatı n z rd

tutulmuşdur. Qanunda h mçinin itkil rin kompensasiya edilmsi n z rd

tutulmuşdur, bel ki, qanuna gör öd nil n kompensasiya investisiyanın real

d y rin uyğun g lm lidir.

«Xarici investisiyaların qorunması» haqqında qanundan danışark n, buqanunda rast g lin n bir sıra nöqsanları da qeyd etmk yerin düş rdi. M s l n,

qanunda portfel investisiya f aliyy ti kimi mühüm ms l n z rd n

keçirilm mişdir. Qeydiyyat v lisenziya almaq ms l l rin çox yer verilmişdir.

Qanunun m zmununda iki mnalı, anlaşılması ç tin olan sözl r rast g linir. Bu is

xarici investorun hmin qanunu aydın başa düşm sin , düzgün interpretasiyasına

ç tinlik tör dir. Qanunda aşağıdakı m s l l r aydın işıqlandırılmamışdır: m nf tv kapitalın repatriasiyasına tminat verils d , valyuta n zar ti rejimind n asılılıq

ks olunmamışdır; konfliktl rin t nziml nm si proseduraları dqiql şdirm yib

(yerli m hk m v arbitrajlarda). Bu ms l l r tez bir zamanda hll edilm lidir v

maksimal lverişli investisiya iqlimi yaratmaq üçün qanunda investisiyaların izahı

d qiq v birm nalı olmalıdır. Çünki xarici investor vv lc d n bilm k ist yir ki,

q bul ed n ölk nin qanunvericiliyi onun investisiyalarına nec yanaşacaqdır.



64

Normaların ikimnalılığı ş raitind xarici investisiyalar üçün clbedici mühitin

yaradılması haqda düşünm k bir q d r sad lövhlük olardı. Buna gör

qanunvericilikd mövcud olan qüsurları düzltm k üçün iqtisadçılarımızın grgin

m yi t l b olunur. Respublikamızın xarici iqtisadilaq l rinin mür kk bl şm si

bu laq l rin ikit r fli v çoxt r fli t nziml nm sini vacib etmişdir. Az rbaycan

bir sıra xarici ölkl rl investisiyaların qarşılıqlı qorunması haqda müqavil

imzalanmışdır. Bu müqavil l rd sas n kapital qoyuluşu üçün lverişli rejim

yaradılması öhdlikl ri, xarici mülkiyytin qorunması, beynlxalq m hk m l rd

mübahis l r baxılması v s. göst rilir. Bel müqavil l r AFR, Norveç, Pakistan

v bir sıra dig r ölk l rl imzalanmışdır. Bu baxımdan xarici investisiyaların

qarşılıqlı qorunması haqqında müqavilnin bağlanması praktikasını

ümumil şdir r k nümun müqavil si hazırlamaq olardı. Bel müqavil l r

respublikamızda qoyulan xarici investisiyaların etibarlılıq dr c sini artırır.

II dünya müharibsind n sonrakı ill rd birbaşa investisiyalara

münasib td m hdudiyy t v n zar t siyas ti aparılırdısa, indiki dövrd bütün

dövl tl rin sas v zif si xarici investorların clb edilm sidir. 90-cı ill rd n

etibar n birbaşa xarici investisiyaların dövlt t nziml nm sinin sas tendensiyasıliberallaşdırma olmuşdur. Dünyada investisiya iqliminin getdikc yaxşılaşması,

m hdudiyy tl rin aradan götürülmsi, ekspropriasiya v millil şdirm y qarşı

t minatın gücl ndirilm si müşahid edilm kd dir. 1996-cı ilin iyun ayının

m lumatına sas n dünyada 1160 dövltl rarası investisiya razılaşması olmuşdur.

Bu müqavil l r 158 ölk ni hat etmiş v onların üçd iki hiss si 90-cı ild n sonra

imzalanmışdır.Q rb birbaşa investisiyalarının Azrbaycan bazarını mnims m si çoxlu

sayda sahibkar strukturlarını özün c lb etmişdir. Öz f aliyy tl rind xarici

investorlar h r bir struktura qoyulmuş investisiyanın geri qaytarılma sviyy sini

ölçürl r. İnvestisiyanın geri qaytarılma sviyy si is , riskin s viyy sind n asılı

olaraq d yişir. «Şevron» kompaniyasının hesablarına gör, riskin olmadığı v

100% uğurun gözl nildiyi bir ş raitd geri qaytarılması tl b olunan kapitalın



65

s viyy si 4 il müdd tin 20% olmalıdır. Risk müyy n d r c d mövcud olarsa v

müv ff qiyy t şansı 80% t şkil ed rs , kapitalın geri qaytarılma sviyy si 32%

olacaqdır. g r risk çox yüksk olarsa (50%), bu zaman geri qaytarılma sviyy si

67% t şkil ed c k. Az rbaycanda investisiya iqliminin yaxşılaşması vergi

qanunvericiliyini tkmill şdirm d n qeyri-mümkündür. Mütx ssisl rin fikrinc ,

xarici investisiyalara stimul vermk üçün vergil rin kütl vi ş kild aşağı salınması

düzgün deyildir. Son dövrlrd çıxan n şrl rd göst rilir ki, vergi güz ştl rinin

birx tli v qeyri-diferensial ttbiqi heç bir effekt ver bilm z. İngilis iqtisadçısı

Cek M. Mins yazır ki, aşağı vergi stavkaları rentabelliyi bir qd r artarsa da,

sas n bundan artıq rentabelli olan müssis l r udurlar. Vergi güz ştl rinin xarici

investisiyaları uzunmüddtli perspektivd stimullaşdırması bar sind sübut yoxdur.

Y qin m s l y bu cür yanaşaraq, bir sıra postsosialist ölkl ri, m s l n,

Macarıstan v Çexiya vergi güz ştl rind n imtina etmişl r. Bu h min ölk d

investisiya axınını azaltmamışdır.

Xarici investisiyaların vergi vasitsil stimullaşdırılmasında verginin

differensasiyasına v ünvanlılığına fikir verm k lazımdır. M s l n, ölk üçün

vacib h miyy t k sb ed n l yih l r qoyulan investisiyaları 5 il müddtin m nf t vergisind n azad etm k m qs d uyğun olardı. Qeyd edk ki,

respublikamızda xarici kapitalın iştirakı il yaradılan birg mü ssis l r güz ştli

vergi t tbiq edilir. (Nizamnam fondunun 30%-dn artıq hiss sini xarici kapital

t şkil ed n mü ssis l r 25% m nf t vergisi öd yirl r. Respublika üzr m nf t

vergisinin orta stavkası is 35% t şkil edir). İqtisadiyyatımızın müqayisli

üstünlükl r malik olan prioritetli sahl rini n z r alaraq vergi qoymanındifferensasiya olunmuş prinsipini t tbiq etm k düzgün olardı. Xarici investisiyalara

t qdim edil n güz ştl r r qab t qabiliyy ti, yüks k texnologiya v s. t l bl rl

ş rtl nm lidir. Verginin, tarifin, güz ştin s viyy sini mü yy n ed rk n r qib

ölk l rd ki investisiya iqlimini öyrnm k d m qs d uyğun olardı. Az rbaycanın

partnyor ölk l r v potensial investorların ölkl ri il vergi sah sind müqavil l r

imzalaması da proses müsb t t sir göst r rdi.



66

III F SİL. AZ RBAYCAN RESPUBLİKASINDAMALİYY BAZARININ PROBLEML RİNİN ARADANQALDIRILMASI

3.1. Az rbaycan Respublikasının maliyy bazarının perspektivinkişaf yolları

XX srin sonlarında Azrbaycanda s rt m rk zl şdirilmiş planlı

iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatına keçid ölkd maliyy bazarının, el c d

ümumilikd maliyy sisteminin yenidn qurulmasını t l b edirdi. Lakin bu ms l çox q liz v iri miqyaslı idi, çünki zun illr Az rbaycanda n inki maliyy bazarı,

h mçinin onun heç bir strukturu; kommersiya v investisiya bankları, birjalar,

sığorta t şkilatları v s. f aliyy t göst rm mişdir. Ölk d mt v xidm t, o

cüml d n maliyy istehsalçıları arasında rqab t mövcud olmamışdır, hansı ki, bu

da ictimai t r qqiy daim öz m nfi t sirini göst rmişdir. Bel likl d , bütün bu

m nfi hallar “iqtisadi defizit” s b b olmuşdur ki, bu da ölkd ümumi iqtisadisarsıntıya s b b olmuşdur. V bununla da bazar iqtisadiyyatına keçidin labüdlüyü

obyektiv reallığa çevrildi. Maliyy bazarı il laq dar is problem yaranmırdı,

çünki o ümumiyytl mövcud deyildi. Buna baxmayaraq bu bazarın bzi

elementl ri özünü göst rirdi – dövl t borcları buraxılır, man t kassaları f aliyy t

göst rirdi v s. Lakin onlar maliyy sferasının v bütöv iqtisadiyyatın f aliyy tin

heç bir t sir ed bilmirdi.

Son ill r rzind iqtisadiyyatda bazar münasibtl rin keçilm si

istiqam tind görül n işl r n tic sind ölk nin iqtisadiyyatında müxtlif sah l r

üzr böyük inkişaf müşahid olunmuşdur: inflyasiya tempinin azalması, ildn-il

ümumi daxili mhsulun v s naye istehsalının göstricil rinin artması, milli

valyutanın sabitliyinin ld edilm si, kiçik v orta mü ssis l rin

öz ll şdirilm sinin keçirilm si, xarici investisiyaların axımınin çoxalması, milli

bank sisteminin yaradılması v s. Bununla yanaşı t davül dövl t qısamüdd tli



67

istiqrazları, dövl t öz ll şdirm payları (çekl ri), dövl t öz ll şdirm opsionları,

s hmdar c miyy tl rinin s hml ri, kredit t şkilatlarının depozit sertifikatları v

veksell r buraxılmışdır. Yuxarıda göst ril nl r Az rbaycan Respublikasında

müt ş kkil qiym tli kağızlar bazarının formalaşdırılması üçün tkan vermişdir.

Respublikamızda maliyy bazarının inkişafına t kan ver n sas işl rd n n

ön mlisi is Az rbaycan Respublikası Prezidentinin 16 May 2011-ci il tarixli

S r ncamı il t sdiq olunmuş “2011-2020-ci ill rd Az rbaycan Respublikasında

qiym tli kağızlar bazarının inkişafı” Dövl t Proqramı olmuşdur. Bu proqramın

icarsına dair tapşırıqlar aşağıdakılardan ibar tdir:

- Fond birjasının hüquqi v t şkilati c h td n qabaqcıl beyn lxalq

t crüb y uyğun t kmill şdirilm si, yeni ticar t sisteminin t tbiqi il baza v

tör m maliyy al tl rinin ticar ti imkanlarının genişl ndirilm si;

- Qiym tli kağızların v onlar üz rind hüquqların qeydiyyatı v uçotu

mexanizml rinin sad l şdirilm si;

- Dövl t v korporativ qiymtli kağızların vahid mrk zi depozitar

sisteminin yaradılması;

- Qiym tli kağızların girovla yüklnm si prosedurlarınınoptimallaşdırılması v avtomatlaşdırılması;

- Maliyy vasit çiliyi xidm tl rinin regional hat sinin v bu növ

xidm tl r çıxış imkanlarının genişl ndirilm si;

- İnvestisiya şirk tl rinin f aliyy tini t nziml y n z ruri normativ

hüquqi bazanın formalaşdırılması v onların f aliyy tinin t şviqi;

-

Aktivl rin idar edilm si şirk tl rinin f aliyy tini t nziml y n z rurinormativ hüquqi bazanın formalaşdırılması v onların f aliyy tinin t şviqi;

- İnvestisiya fondları v dig r kollektiv investisiya sxemlrinin

(daşınmaz mlak investisiya fondları v s.) f aliyy tini t nziml y n z ruri

normativ hüquqi bazanın formalaşdırılması v onların f aliyy tinin t şviqi;



68

- Kiçik v orta sahibkarlar üçün alternativ birja ticarti platformasının

yaradılması, onların fond bazarından maliyyl şm imkanlarının artırılması v

t şviqi;

- Qiym tli kağızlar bazarında mlumatların d qiq, dolğun v vaxtında

açıqlanması sisteminin yaradılması v avtomatlaşdırılması;

- Qiym tli kağızlar bazarı haqqında mütr qqi beyn lxalq t crüb y

uyğun yeni qanun layihsinin hazırlanması v t qdim edilm si;

- Qiym tli kağızların optimal buraxılış v qeydiyyat sisteminin

yaradılması, qiymtli kağızların beyn lxalq nömr l nm si (İSİN kodlar) sisteminin

t tbiqi;

- İnvestorların hüquqlarının sm r li müdafi si sisteminin yaradılması;

- Qiym tli kağızlar bazarında peş kar f aliyy tin lisenziyalaşdırılması

prosedurlarının beynlxalq t crüb y uyğunlaşdırılması;

- QKDK-nın t şkilati-funksional ch td n gücl ndirilm si v kadr

potensialının inkişaf etdirilm si;

- QKDK yanında ixtisasartırma kurslarının potensialının

gücl ndirilm si, t lim proqramlarının tkmill şdirilm si v s m r liliyinin t minedilm si;

- Qiym tli kağızlar bazarının peş kar iştirakçıları üçün ixtisaslaşmış

t lim proqramlarının hyata keçirilm si;

- Az rbaycan kapital bazarlarının imkanlarına dair yerli v beyn lxalq

konfransların, seminarların v müşavir l rin t şkili v s.

Bu tapşırıqların yerin yetirilm si il bağlı aşağıdakı işl rin görülm sin z rd tutulmuşdur:

Qiym tli kağızların ticar t, saxlanc v depozitar sistemi elektron

öd niş sisteml ri il inteqrasiya edilmsi v avtomatlaşdırılmış ticar t

mexanizml rinin t tbiqin başlanılması, korporativ qiymtli kağızlarla repo ticar ti

platformasının iş salınması v bununla da, fond birjasında yeni qrup maliyy

al tl rinin ticar ti üçün imkanlar yaradılması;



69

Dövr rzind Bakı Fond Birjasında valyuta v mt saslı tör m

qiym tli kağızların ticar tin imkan ver n yeni platforma istifady verilm si

n z rd tutulmuşdur. Yeni sistem f rdi v institusional investorlara BFB-d bu

platforma üz rind n likvidliyi müvafiq marketmeykerlr t r find n t min olunmaq

ş rti il valyuta ticar ti, h mçinin qiym tli metallar v dig r mt l r üzr f rq

müqavil l rinin bağlanılması imkanını tklif ed c kdir. Bakı Fond Birjasının

ticar t platformasında likvidliyi tmin olunmuş korporativ istiqrazlar v

Az rbaycan İpoteka Fondunun istiqrazlarının repo predmeti olaraq istifadsi üçün

z ruri texniki v hüquqi bazanın formalaşdırılması v korporativ qiymtli

kağızlarla repo m liyyatları h yata keçirilm sin start verilmişdir. 2014-cü il rzind Dünya Bankının “Kapital Bazarlarının

Müasirl şdirilm si” layih si ç rçiv sind qiym tli kağızlar bazarının inteqrasiya

olunmuş ticar t, hesablaşma v n zar t sisteml rinin satınalınması hyata

keçirilmişdir. Satınalma prosesinin ntic si olaraq “Korea Stock Exchange”şirk ti

qalib elan olunmuşdur. Qeyd olunanşirk tl 2015-ci ilin yanvar ayında müqavil

imzalanmışdır. Sisteml rin 2015-ci il rzind quraşdırılması v 2016-cı ild

istismara verilmsi planlaşdırılır. Dövr rzind qiym tli kağızlar bazarının ticartv post-ticar t arxitekturasının sadl şdirilm si v optimallaşdırılması m qs dil

qiym tli kağızlar il müt ş kkil bazarda bağlanmış qdl r üzr hesablaşmaların

yeni üslubda aparılmasına start verilmişdir. Yeni hesablaşma sistemi qiymtli

kağızlarla hesablaşma-klirinq m liyyatları zamanı vsaitl rin önc d n

bloklaşdırılması t crüb sinin m hdudlaşdırılması v m liyyatların birbaşa emal

prinsipi sasında h yata keçirilm sini t min edir. Bel ki, yeni hesablaşmasistemin sas n dövl t qiym tli kağızları il ilkin bazar qdl ri v REPO

m liyyatları ticar td n vv l qiym tli kağızların v pul v saitl rin

bloklaşdırılması, korporativ qiymtli kağızlarla ilkin bazar v t krar bazar qdl ri

üzr is qiym tli kağızların ticar td n vv l bloklaşdırmaqla, qiymtli kağızların

v pul v saitl rinin lav bir iş günü zamanında tchiz edilm sin imkan

yaradacaqdır.



70

Dövl t v korporativ qiymtli kağızların vahid mrk zi depozitar

sisteminin yaradılması üzr hat li T dbirl r Planı hazırlanmış v maraqlı

t r fl rl (Maliyy Nazirliyi, M rk zi Bank, Bakı Fond Birjası (BFB), Milli

Depozit M rk zi (MDM), brokerlr v dig r t r fdaşlar) müzakir edil r k t sdiq

edilmişdir. Planda Milli Depozit Mrk zinin bazasında mrk zi depozitar

sisteminin t şkili il laq dar hüquqi v t şkilati t dbirl rin h yata keçirilm si

n z rd tutulmuşdur. Bununla laq dar, QKDK-nın 11 may 2012-ci il tarixli 07

li Q rarı il “Depozitar f aliyy tinin h yata keçirilm si Standartları”na lav v

d yişiklikl r t sdiq edil r k Az rbaycan Respublikasının Hüquqi Aktlarının Dövlt

Reyestrin daxil edilmişdir. Eyni zamanda, ölkd f aliyy t göst r n dig r

depozitarların mrk zi depozitar sistemi il üzvlük prinsipi sasında f aliyy tinin

t min edilm si n z rd tutulur; Qabaqcıl beyn lxalq t crüb y uyğun olaraq qiymtli kağızların

girovla yükl nm si funksiyasının Mrk zi Depozitar t r find n h yata

keçirilm sinin hüquqi bazası “Qiymtli kağızlar bazarı haqqında” Qanun

layih sind ks etdirilmişdir. Paralel olaraq, hazırda QKDK tr find n h yata

keçiril n bu funksiyanın Qanun layihsin sas n, Milli Depozit Mrk zin ötürülm si haqqında T dbirl r Planı hazırlanaraq 29 may 2012-ci il tarixind

t sdiq edilmişdir. Qeyd olunan plana uyğun olaraq h yata keçirilm si n z rd

tutulan hüquqi v t şkilati t dbirl rin icrasına başlanılmışdır; Qiym tli kağızların ticar ti, uçotu v qeydiyyatı proseslrinin

avtomatlaşdırılması vasit sil qiym tli kağızlarla m liyyat platformasının

regional hat si genişl ndirilm kd dir. Milli Depozit Mrk zinin Naxçıvan MR-d ki filialı avtomatlaşdırılmış m rk zi depozitar sistemin qoşulmuş, filialın

m kdaşları üçün m saf d n çıxış sistemind n istifad üzr peş kar bilik v

bacarıqlarının artırılması mqs dil t liml r keçirilmişdir. Paralel olaraq, xüsusil

regionlarda halinin qiym tli kağızlar bazarının imkanlarından istifadsini t şviq

etm k m qs dil maarifl ndirm t dbirl ri h yata keçirilm kd dir;



71

İnvestisiya şirk tl rinin f aliyy tinin hüquqi bazası Dövlt

Proqramının 5.1-ci bndin müvafiq olaraq hazırlanan “Qiymtli kağızlar bazarı

haqqında” Qanun layihsind öz ksini tapmışdır. 2012-ci ild qanunaltı normativ

bazanın formalaşdırılması v t nziml yici ç rçiv nin tamamlanması mqs dil

z ruri normativ hüquqi aktların siyahısı müyy n edilmiş v onların

hazırlanmasına başlanılmışdır. Proses “Kapital Bazarlarının Müasirlşdirilm si”

Layih si ç rçiv sind beyn lxalq ekspertiza clb edilmişdir; İnvestisiya fondlarının aktivlrini idar ed n şirk tl rin

t nziml nm sin dair normativ hüquqi baza formalaşdırılmışdır (Bax: Dövl t

Proqramının 2.4 bndinin icrası il laq dar m lumat). Bununla yanaşı, QKDK-nın

11 may 2012-ci il tarixli 07 li Q rarı il “Qiym tli kağızlar bazarında aktivlrin

idar edilm si üzr f aliyy tin h yata keçirilm si” Qaydaları t sdiq edilmiş v

qiym tli kağızlar bazarında peş kar f aliyy ti h yata keçir n şirk tl r t r find n

qiym tli kağızlarla b rab r dig r maliyy al tl rinin idar edilm si, habel bu

şirk tl r beyn lxalq t crüb y adekvat n zar tin h yata keçirilm si mexanizml ri

yaradılmışdır; “Qiym tli kağızlar bazarı haqqında” Qanun layihsind investisiya

şirk tl rinin saxlanc funksiyalarını hyata keçirm si, el c d investisiya

fondlarının depozitar funksiyalarını peş kar f aliyy t növü olaraq h yata keçirm si

öz ksini tapmışdır. Bununla yanaşı, qiym tli kağızların saxlancı v reyestri

funksiyalarını hyata keçir n investisiya şirk tl rinin f aliyy tinin

t nziml nm sin dair normativ-hüquqi sn dl rin siyahısı mü yy n edil r k

onların hazırlanmasına başlanılmışdır; 2011-ci ild n etibar n bu m qs dl t sdiq edilmiş normativ s n dl r

lav olaraq, QKDK-nın 23 noyabr 2012-ci il tarixli 15 li Q rarı il “İnvestisiya

fondunun depozitarı tr find n pul hesablarının açılması, aparılması v pul

köçürm l rinin h yata keçirilm si” Qaydaları q bul olunmuş v bel likl ,

investisiya fondunun depozitarı tr find n Az rbaycan Respublikası Banklararası

Hesablaşmalar Sistemin daxil olub-olmamasından asılı olaraq investisiya fondları



72

üçün açılan pul hesabları üzr t l bl r, h mçinin bel pul hesablarının açılması,

bağlanması v idar edilm si mexanizml ri yaradılmışdır. QKDK-nın 12 dekabr

2012-ci il tarixli 18 -li Q rarı il “İnvestisiya fondunun kapitalının

formalaşdırılmasına, fondun aktivlrinin t rkibi, strukturu v idar olunmasına

t l bl r haqqında” Qaydalara dyişiklikl r edil r k investisiya fondunun

aktivl rinin n azı 25%-nin Azrbaycan Respublikasının razisind yatırılması

t l bi indeks fondları üçün istisna edilmişdir. Sözüged n d yişiklikl r investisiya

fondlarının yaradılmasını tşviq etm kl yanaşı, Az rbaycan Respublikasında

yaradılmış indeks fondlarının investisiya imkanlarının genişl nm sin ş rait

yaratmışdır. QKDK-nın 6 sentyabr 2012-ci il tarixli 14 -li v 30 oktyabr 2012-ci

tarixli 17 -li müvafiq Q rarları il kommersiya sirri üzr qanunvericiliy edilmiş

lav v d yişiklikl r n z r alınaraq “İnvestisiya fondlarının v idar çinin

hesabatlarına dair tl bl r, habel onların t qdim edilm si v açıqlanması”

Qaydalarına d yişiklikl r edilmişdir. D yişiklikl r sas n hesabatlarda

s hmdarları (payçıları) bard m lumatı açıqlamaq öhdliyi yalnız qiymtli

kağızları kütl vi t klifi üsulu il yerl şdiril n s hmdar investisiya fondları v

idar çil r şamil edilir. QKDK-nın 11 may 2012-ci il tarixli 07 li Q rarı il Depozitar v reyestrsaxlayıcı funksiyalarının yeni tnziml yici ç rçiv y

uyğunluğunu t min etm k m qs dil "Depozitar f aliyy tinin h yata keçirilm si

Standartları"na lav v d yişiklikl r edilmiş, h mçinin QKDK-nın 11 may 2012-

ci il tarixli 07 li Q rarı il "Qiym tli kağız sahibl rinin reyestrinin aparılması

Qaydaları" t sdiq edil r k Az rbaycan Respublikasının Hüquqi Aktlarının Dövlt

Reyestrin daxil edilmişdir. Lakin bu istiqamtd işl r başa çatdırılmamışdır v h l d davam etdirilir;

Kiçik v orta sahibkarlar üçün lverişli ş rtl rl uzunmüdd tli maliyy

resurslarına çıxış imkanı t qdim ed n alternativ birja ticarti sisteml rin dair

qabaqcıl beyn lxalq t crüb öyr nilmiş v yeni ticar t platformasının Texniki

Tapşırığının hazırlanmasına başlanılmışdır. Paralel olaraq, Bakı Fond Birjası

t r find n h yata keçiril n "Listinq M sl h t Proqramı ç rçiv sind kiçik v orta



73

sahibkarlar üçün fond bazarı imkanları bard m lumatlandırıcı t dbirl rin h yata

keçirilm si n z rd tutulmuşdur; M lumatların açıqlanması sisteminin avtomatlaşdırılmasını n z rd

tutan “M lumatların avtomatlaşdırılmış açıqlanması sisteminin konsepsiyası”nın

layih si hazırlanmışdır. Qiym tli kağızlarla h yata keçirilmiş qdl rl laq dar

açıqlanması t l b olunan m lumatların növü, mzmunu v dövriliyini mü yy n

ed n “Adlı investisiya qiymtli kağızlarla alqı-satqı qdl rinin bağlanması”

Qaydaları t sdiq edilmiş v 26 avqust 2011-ci il tarixindn etibar n qüvv y

minmişdir. Bakı Fond Birjasının internet shif sind m lumatların

avtomatlaşdırılmış açıqlanması modulu istifady verilmişdir. Bütövlükd is ,

beyn lxalq t crüb d yeni t tbiq olunmağa başlanmış qiym tli kağızlar bazarında

m lumatların açıqlanmasına dair vahid platformanın yaradılması mqs dil Dünya

Bankının d st yi il h yata keçiril n "Kapital Bazarlarının Müasirlşdirilm si"

Layih sind xüsusi komponent nz rd tutulmuşdur; Müasir, beyn lxalq standartlara cavab vern, iqtisadiyyata geniş

kapitalizasiya imkanları tqdim ed n v riskl rin etibarlı idar edilm sini t min

ed n “Qiym tli kağızlar bazarı haqqında” Qanun layihsi hazırlanmışdır. Qanunlayih si hazırlanark n geniş texniki yardımdan istifad edilmiş, Dünya Bankı,

el c d Avropa Birliyi ölk l rinin qiym tli kağızlar bazarı t nziml yicil ri olan

dövl t orqanlarının mütx ssisl ri il müzakir l r v m sl h tl şm l r

aparılmışdır. Bu sasda qiym tli kağızlar bazarı t nziml yicil rinin standart

mü yy n ed n beyn lxalq t şkilatı İOSCO-nun prinsiplri, habel Avropa

Birliyinin müvafiq standartları milli xüsusiyytl r d n z r alınmaqla Qanunlayih sind ks etdirilmişdir. Qanun layih sinin hüquqi, linqvistik, maliyy v

dig r z ruri ekspertizaları keçirilc kdir. 2012-ci ilin iyun ayından etibarn qiym tli kağızların beyn lxalq

nömr l nm si sisteminin t tbiqin başlanılmışdır. QKDK-nın 30 aprel 2012-ci il

tarixli 06 li Q rarı il t sdiq edilmiş “Dövl t istiqrazlarının emissiyası v

t davülü” Qaydalarına müvafiq olaraq dövlt istiqrazlarının buraxılışının



74

qeydiyyatı l ğv olunmuş, h r bir buraxılışa beyn lxalq eynil şdirm (İSİN)

kodlarının verilmsi t min edilmiş v 7 iyun 2012-ci il tarixind dövl t

istiqrazlarının buraxılışına ilk İSİN kodu verilmişdir. H mçinin, QKDK-nın 11

may 2012-ci il tarixli 07 li Q rarı il “İnvestisiya qiymtli kağızlarının

emissiyası” Qaydaları tsdiq edil r k investisiya qiymtli kağızların buraxılışını

t nziml y n müxt lif aktlar vahid qaydalarda cml şmiş, investisiya qiymtli kağız

buraxılışlarının dövl t qeydiyyatı il sinxron olaraq beynlxalq eynil şdirm

(İSİN) kodunun verilmsi t min edilmişdir. İlk olaraq 6 iyun 2012-ci il tarixind

investisiya qiymtli kağız buraxılışının dövl t qeydiyyatınaİSİN kodu verilmişdir.

Bununla b rab r, QKDK-nın 30 oktyabr 2012-ci il tarixlimri il bütün investisiya

qiym tli kağızlarının buraxılışlarının qeydiyyat nömrl ri beyn lxalq standartlara

uyğun yeni qeydiyyat nömrl ri il v z edilmişdir; Az rbaycan Respublikası Nazirlr Kabinetinin 07 noyabr 2002-ci il

tarixli Q rarı il t sdiq edilmiş “F aliyy t növl rinin xüsusiyy tind n asılı olaraq

xüsusi razılıq (lisenziya) verilmsi üçün t l b olunan lav ş rtl r d yişiklikl rin

edilm si” bar d t klifl r hazırlanmış, aidiyy ti dövl t orqanları il razılaşdırılmış

v 20 dekabr 2012-ci il tarixind Az rbaycan Respublikası Nazirlr Kabinetin t qdim olunmuşdur. QKDK-nın 06 mart 2012-ci il tarixli 03 li Q rarı il “Bütün

növ qiym tli kağız blanklarının hazırlanması v satışı üzr f aliyy tin h yata

keçirilm sin dair” T l bl r t sdiq edilmiş v bütün növ qiymtli kağız

blanklarının hazırlanması v satışı f aliyy tini h yata keçir n t şkilatların

m hsulları, istehsal prosesi, daxili uçotu, habel t hlük sizlik t dbirl ri il bağlı

standartlar mü yy n edilmişdir. Habel , “Az rbaycan Respublikasının QiymtliKağızlar üzr Dövl t Komit si t r find n lisenziyalaşdırmanın h yata

keçirilm sin dair” daxili Qaydalar qbul edilmiş, bununla da lisenziyaların

alınması, dayandırılması v l ğv edilm si il bağlı müraci tl r QKDK-da

baxılmasının, t hlilinin v verilmiş q rarların r smil şdirilm sinin, habel aidiyy ti

sah d lisenziyalaşdırma il bağlı reyestrl rin aparılmasının v müvafiq dövl t

orqanlarına mlumatların t qdim olunmasının daxili reqlamenti yaradılmışdır.



75

Bununla yanaşı, qiym tli kağızlar bazarında lisenziyalaşdırma mexanizmlrinin

daha da t kmill şdirilm si v qabaqcıl beyn lxalq standartlara uyğun t tbiqi

m qs dil Dövl t Proqramının 5.1-ci bndin uyğun olaraq hazırlanmış “Qiym tli

kağızlar bazarı haqqında” Qanun layihsind müvafiq müdd alar ks etdirilmişdir.; QKDK-nın işçi hey ti v kapital bazarı iştirakçılarının potensialının

artırılması m qs dil beyn lxalq ekspertl rin d iştirakı il müt madi t dris

proqramları h yata keçirilmişdir. Eyni zamanda, Dünya Bankının dst yi il h yata

keçiril c k “Kapital Bazarlarının Müasirlşdirilm si” layih si ç rçiv sind peş kar

t liml rin keçirilm sini n z rd tutan T lim M rk zinin konsepsiyasının

hazırlanmasına başlanılmışdır. QKDK-da mütmadi olaraq keçiriln t lim

seminarları v kurslarda bazar iştirakçılarının iştirakı t min edilmişdir. Onlara

qiym tli kağızlar bazarının tnziml nm si sah sind qabaqcıl beyn lxalq t crüb

bar d traflı m lumat verilmiş, müvafiq metodoloji dst k göst rilmişdir.

Bütövlükd , hesabat dövründ peş kar iştirakçıların 20 nümaynd si QKDK

t r find n t şkil edilmiş 5 t lim v seminarlarda iştirak etmişdir v bu işl r hal-

hazırda da davam etdirilmkd dir; Qiym tli kağızlar bazarında sertifikatlaşdırma mexanizmlrini t min

ed n ixtisas ş had tnam l rinin alınmasına dair attestasiya imtahanı

t kmill şdirilmiş v avtomatlaşdırılmışdır. Hesabat dövründ t tbiq olunan sistem

vasit sil bütövlükd 26 ixtisas ş had tnam si verilmişdir. H mçinin, qiym tli

kağızlar bazarında vasitçilik xidm tl rinin yüks k peş karlıq standartlarına

uyğunluğunu t min etm k m qs dil QKDK-nın 19 dekabr 2012-ci il tarixli 20

li Q rarı il qiym tli kağızlar bazarında peş kar f aliyy t növl ri il m şğulolmaq ist y n ş xsl rin attestasiyası prosedurlarını müyy n ed n yeni “Qiym tli

kağızlar bazarı iştirakçılarının attestasiya” Qaydaları tsdiq edilmişdir. Paralel

olaraq, qiym tli kağızlar bazarı üzr qanunvericiliy edilmiş müvafiq d yişiklikl r

uyğun olaraq attestasiya proqramının sual bazası tkmill şdirilmişdir. Bununla

b rab r, iqtisadiyyat, riyazi maliyy, tör m al tl ri, maliyy hesabatlılığı, riskl rin

idar olunması, korporativ maliyy, portfelin idar olunması, s hm v istiqrazlar



76

mövzusunda suallar sözügedn bazaya daxil edilmişdir. H mçinin, attestasiya

kateqoriyalarının "Qiymtli kağızlar bazarı haqqında" Qanun layihsinin

t l bl rin uyğun olaraq genişl ndirilm si n z rd tutulmuşdur. Bununla laq dar,

beyn lxalq texniki yardım clb edilmiş v t dbir "Kapital Bazarlarının

Müasirl şdirilm si" Layih sinin günd liyin daxil edilmişdir; Şirk tl rin kapital bazarlarına çıxış üçün hazırlanması mqs dil Bakı

Fond Birjası t r find n “Listinq M sl h t Proqramı” hazırlanmış v t tbiqin

başlanılmışdır. Proqram ç rçiv sind Bakı Fond Birjasında qiymtli kağızları

ticar t oluna bil c k potensial şirk tl rin siyahısı mü yy n edilmiş, onlarla

müt madi görüşl r keçirilmiş, fond bazarından alternativ maliyy m nb yi kimi

istifad nin üstünlükl ri izah edilmişdir. Bu m qs dl 5 oktyabr 2012-ci il tarixind

“Kapital bazarlarının formalaşdırılması-trendlr, çağırışlar, imkanlar” mövzusunda

beyn lxalq konfrans keçirilmişdir. Eyni zamanda, şirk tl rin fond birjasında

ticar tin mane olan sas probleml rin t hlilin v bununla laq dar t klifl rin

hazırlanmasına da başlanılmışdır; Az rbaycan kapital bazarlarının imkanlarına dair tdbirl rin

keçirilm si ç rçiv sind 6 noyabr 2012-ci il tarixind L nk ran ş h rind s hmdarc miyy tl rind korporativ idaretm nin v hesabatlıq sisteminin effektivliyinin

artırılmasına dair regional video-konfrans tşkil edilmişdir.

22 noyabr 2012-ci il tarixind “Az rbaycan Respublikasının qiymtli kağızlar

bazarı üzr qanunvericiliyinin Avropa İttifaqının qanunvericiliyin

uyğunlaşdırılması v Qiym tli Kağızlar üzr Dövl t Komit sinin institusional

inkişafı” Tvinninq layihsi bar d geniş ictimaiyy tin m lumatlandırılmasım qs dil layih nin t qdimat m rasimi keçirilmiş v bu bar d KİV-d traflı

m lumat verilmişdir. 5 oktyabr 2012-ci il tarixind Milli Depozit Mrk zinin

yaradılmasının 15 illiyin h sr olunmuş “Kapital bazarlarının formalaşdırılması-

trendl r, çağırışlar, imkanlar” mövzusunda beynlxalq konfrans keçirilmişdir.

Konfransda 21 ölknin kapital bazarı institutlarının v beyn lxalq t şkilatların

nümay nd l ri iştirak etmişl r. 17-18 aprel 2012-ci il tarixlrind ali iqtisadi t hsil



77

sah sind aparıcı 3 universitetd t l b l rl görüşl r keçirilmiş, kapital bazarının

iqtisadi inkişafda rolu bar d müzakir l r t şkil edilmişdir.

H mçinin, bazarda yeni maliyy al tl ri t tbiq edil c k, o cüml d n tör m

qiym tli kağızlar bazarları (fyuçers v opsion) yaradılacaq, qiymtli kağızlar bazarı

sah sind peş kar kadrların hazırlanması v qiym tli kağızlar bazarının elmi-

praktiki bazasının yaradılması üçün ali thsil mü ssis l rind müvafiq istiqamtin

inkişafı diqq t m rk zind saxlanacaq v qiym tli kağızlar bazarında elektron

m lumat mübadil si v dig r müasir texnologiyaların ttbiqi v inkişafı t min

edil c kdir. sas m qs d iqtisadiyyata investisiyaların clb edilm sini v yenid n

bölüşdürülm sini uğurla h yata keçir bil n, investisiya f allığını t şviq ed n,

dünya s rmay bazarında ölk nin mövqel rini gücl ndir n fond bazarının

formalaşmasını t min etm kdir. Bu m qs d nail olmaq üçün aşağıdakı t dbirl r

h yata keçiril c kdir: dövl t qiym tli kağızları bazarının genişl ndirilm si; korporativ kağızlar bazarına yeni vsaitl rin c lb edilm si mexanizminin

t kmill şdirilm si, qiym tli kağızların idar edilm si üçün lverişli ş raitin t min

edilm si, qiym tli kağızlar bazarında peş kar iştirakçıların işininstimullaşdırılması;

investorların hüquqlarının qanunverici v m hk m müdafi sinin

t kmill şdirilm si; uzunmüdd tli investisiya risklrinin azaldılması, yeni investorların clb

edilm si m qs dil fond bazarının maliyy al tl rinin t kmill şdirilm si;

korporativ kağız t klifinin t şviqi m qs dil h l d mövcud mane l rintam aradan qaldırılması;

birja sektorunda alqı-satqı sistemlrinin daha da inkişaf etdirilm si; kapital axınını, investisiya mnb l rinin ucuzlaşmasını t min ed n fond

bazarı infrastrukturunun sürtl ndirilm si; fond bazarının tnziml m mexanizml rinin t kmill şdirilm si.



78

Fond bazarı z if inkişaf etdiyind n v bu sah d zaif qanunverici-normativ

baza olduğundan Az rbaycana axan portfel investisiyaların hcmi çox azdır. 1997-

ci ild onların h cmi 1,1 mln. dollar, 1998-ci ild 0,3 mln. dollar t şkil etmişdir.

1999-cu ild is Az rbaycana portfel investisiya ümumiyytl qoyulmamışdır.

Xarici investisiyalar sferasında mühüm v vacib yerl rd n birini beyn lxalq

valyuta-maliyy v bank t şkilatları tuturlar. Azrbaycanın investisiya f aliyy tin

müxt lif beyn lxalq t şkilatlar c lb olunmuşlar. Bu t şkilatlar mü yy n layih l r

m qs dli kreditl r ayırır v texniki, yardım göstrirl r. Onlardan Dünya Bankı,

Beyn lxalq Valyuta Fondu (BVF), Beynlxalq İnkişaf Assosiasiyası (BİA),

Avropa Yenid nqurma v İnkişaf Bankı (AYİB), İslam İnkişaf Bankı (İİB)

xüsusil seçilirl r. T kc Dünya Bankı hal-hazırda 195 mln. dollar dy rind olan

6 investisiya layihsini maliyy l şdirir. Bu – neft s nayesinin inkişafına texniki

köm k, Bakının su t chizatı sisteminin brpası, nümun vi fermer t s rrüfatlarının

yaradılması v s. layih l rdir. Yaxın g l c kd Dünya Bankının kömyil ş xsi

investisiyaların servis mrk zi yaradılacaqdır. Bu servis mrk zi öz l sektora

investor axtarışında köm k ver c kdir. BVF 1995-1998-ci illr rzind 88,9 mln.

dollar d y rind STF (systemic transformation facility) krediti, 90 mln. dollard y rind olan SBA (stand-by arangement) krediti ayırmışdır. BİA 1995-ci ild

100 mln. dollar hcmind güz ştli kreditl r ayırmışdır.

Xarici investisiyaların pozitiv tr fini qiym tl ndir rk n, eyni zamanda

onların respublikada istifadsinin rassionallığı v g lirliyini d ciddi n z r almaq

lazımdır. M s l n, Türkiy nin Exim bankı Azrbaycana 250 mln. dollar dy rind

kredit ayırmışdır. Lakin, Türkiy bu krediti oş rtl ayırmışdır ki, onun 150 mln.dolları türk mallarının idxalına srf edil c kdir. Y ni kreditin sas hiss si istehsalın

v tikintinin inkişafına deyil, aşağı keyfiyy tli türk mallarının alınmasına

yön lmişdir. Daxili bazarda aşağı keyfiyy tli malların iştirakı is yerli

istehsalçılara mnfi t sir edir v bu ümumiyy tl milli iqtisadiyyata neqativ tsir

göst rir. Bununla laq dar olaraq, kreditin istifad m s l sin kompleks yanaşmaq

lazımdır.



79

Az rbaycanın dünya kapital bazarında iştirakı h r şeyd n vv l

respublikamızın kapitalın sas ixracatçıları il münasib tl rini t nziml y n hüquqi

v iqtisadi mexanizmlrin işl nm sini t l b edir. Burada sas yük Az rbaycan

dövl tinin üz rin düşür. Bel ki, dövl t respublikanın iqtisadiyyatına xarici

investisiyaların clbi üçün h m bütün mövcud olan imkanlardan istifad etm li,

h m d ölk d investisiya iqliminin müsbt istiqam td d yişm si üçün kompleks

v sistematik t dbirl r görm lidir.

Az rbaycanda güclü xarici investisiya axınına, o cümld n, t kmil maliyy

bazarına nail olmaq üçün hr şeyd n vv l bütöv iqtisadi sistem

formalaşdırılmalıdır. Dünya iqtisadiyyatında öncül yer tutan ölkl rin t crüb sini

n z r alaraq dem k olar ki, Az rbaycanın xarici iqtisadi f aliyy ti v xarici

investorla effektiv münasibti aşağıdakı ümumi prinsiplr n z r alınmaqla h yata

keçirilm lidir12:• milli iqtisadiyyat açıq sistem olmalıdır;• ölk d iqtisadi f aliyy tin t nziml nm si mexanizmi beynlxalq hüquq

normalarına v dünya praktikasına uyğun olmalıdır;• iqtisadiyyatın v xarici ticar t laq l rinin strukturu ölknin iqtisadi

potensialına, daxili tl batına v beyn lxalq m k bölgüsünd malik olduğu

üstünlükl r uyğun olaraq formalaşdırılmalıdır;• xarici iqtisadi laq l rin müt r qqi formalarının ttbiqi üçün lverişli

ş rait yaradılmalıdır;• xarici iqtisadi laq l r siyasi, psixoloji-etnik v s. amill rl deyil, iqtisadi

s m r lilik v z rurilik m ntiqi il ş rtl nm lidir;• ölk nin milli m nafel rin cavab ver n beyn lxalq v regional iqtisadi

birlikl r v t şkilatlara daxil olmalı v onların işind f al iştirak etm lidir;

12 . .H s nov ''Az rbaycan R spublikasının sosial-iqisadi inkişafının bazar modlinin kons ptualsasları''.Bakı- lm-1998.



80

• xarici iqtisadi laq l r h miş strateji m qs dl ri v elmi-texniki

t r qqinin nailiyy tl rini n z r almalı, ehtiyatlardan istifad olunmasına xidmt

etm lidir;• ölk nin iqtisadi t hlük sizliyi t min olunmalıdır.

Respublikamızda maliyy bazarının beyn lxalq sistem inteqrasiyasını

sür tl ndirm k m qs dil xarici investisiyaların ölky c lb edilm si

stimullaşdırılmalıdır. Bununla bel, dövl timiz xarici firmaları ölky c lb etm k

üçün ks r üstünlükl r malikdir ki, bunlar aşağıdakılardır:

1) Az rbaycanın lverişli coğrafi-n qliyyat mövqeyin malik olması il

yanaşı, burada inkişaf etmiş beyn lxalq h miyy tli n qliyyat ş b k si d (hava,

su, d miryolu v avtomobil yolları, neft qaz km rl ri) vardır ki, bu da xarici

dövl tl rl intensiv laq l r yaratmaq imkanını asanlaşdırır;

2) Az rbaycan güclü t bii-iqtisadi potensiala (zngin mineral-xammal

ehtiyatları, m hsuldar torpaq sahl ri, lverişli t bii-iqlim ş raiti, bol v ucuz işçi

qüvv si v s.) malikdir;

3) Az rbaycanda bir sıra müasir texniki-iqtisadi bazaya malik snaye

mü ssis l ri, istehsal sah l ri v infrastruktura obyektlri mövcuddur;

4) Az rbaycanda bir sıra sahl rd güclü elmi potensial v ixtisaslı kadr

ehtiyatı mövcuddur;

5) Ölk d bazar münasib tl rin keçidl laq dar aparılan iqtisadi

islahatların (mülkiyytin öz ll şdirilm si v dövl tsizl şdirilm si, qiym tl rin

s rb stl şdirilm si, xarici iqtisadi laq l rin liberallaşdırlması, bazar

infrastrukturasının yaradılması) reallaşdırılması;6) Ölk d xarici investisiyaların clb olunması v onun mühafiz si

haqqında, xarici iqtisadi laq l rin liberallaşdırılması v inkişafı haqqında v bir

sıra bu kimi dig r hüquqi-normativ aktların qbul olunması v onların h yata

keçirilm si üçün t şkilati-idar etm işl rinin görülm si;

7) Ölk d artıq xarici işgüzar dair l rl birg t s rrüfatçılıq f aliyy ti il

m şğul olan mü ssis l rin yaradılması;



81

8) Az rbaycan Respublikasının artıq bir çox ölkl rl dövl tl rarası iqtisadi

laq l r dair müqavil l r bağlaması, bir sıra beynlxalq müqavil v sazişl r

qoşulması, bir neç beyn lxalq v regional iqtisadi birliklr v t şkilatlara daxil

olması v s.

Lakin aparılan thlil h m d onu göst rir ki, son dövrl rd xarici

investorlarla qurulan laq l r sistemind baş ver n bir sıra müsb t d yişiklikl r

baxmayaraq, hazırda qeyd olunan üstünlüklrd n v imkanlardan kifayt q d r tam

v s m r li istifad olunmur.

Qeyd etmişdik ki, ölk mizd lverişli investisiya iqliminin yaranmasına tsir

ed n n mühüm amill rd n biri güz ştli vergi v gömrük öd nişl ri sisteminin

t tbiqi olunmasıdır. Bildiyimiz kimi, gömrük-tarif siyasti iqtisadi siyas tin h yata

keçirilm al tl rind n biridir v g l c kd d bu güz ştl rin t tbiqi müsb t effekt

ver rdi. Lakin bu güz ştl r t tbiq edil rk n xarici ticar t rejiml rinin, beyn lxalq

t şkilatlar qarşısında öhd likl ri n z r almaqla daxilin bazarın strukturu,

iqtisadiyyatın cari vziyy ti, t lb v t klifin nisb ti sasında çevik, çoxpillli, lakin

birqiym tli izah olunan tariflr sistemind n istifad olunması daha mqs d uyğun

olardı.Vergi sah sind is payı 30%-d n çox olan v aparıcı iqtisadiyyat

sah l rind f aliyy t göst r n xarici investorlar 5 il rzind vergid n azad edilir,

sonrakı 5 ild 50% güz ştl vergi öd yirl r. Xarici investorların Azrbaycan

iqtisadiyyatına diqqtini artırmaq istiqamtind görül n t şkilati t dbirl rin mühüm

h miyy ti vardır. 1990-cı ilin oktyabrında Bakıda keçiriln I Beyn lxalq Biznes

konqresi bu istiqamtd aparıdan birinci mühüm addımdır. Bu konqresd iştiraketm k üçün 80 ölk y 800 d 'v tnam gönd rilmişdir. Faktiki olaraq 43 ölknin

400 firmasından 700 nf r nümay nd iştirak etdi. Konqresd çoxlu ilkin

razılaşmalar ld edildi. Konqres dünyanın mşhur şirk tl rinin diqq tini

Az rbaycana yön ld bilmişdi.

Bel likl , Az rbaycanda qiymtli kağızlar bazarının perspektiv inkişafı bir

çox dövl t qurumlarının işind n, qanunvericilik bazasından, fizikiş xsl rin



82

f allığından v sair amill rd n asılıdır. Hazırkı bazarda n sas t şkilati işl r

görülüb, bazar infrastrukturu sıfırdan başayaraq yaradılıb, dünya standartlarına

uyğun olan v beyn lxalq maliyy qurumlarının mütx ssisl ri t r find n yüks k

qiym tl ndiril n normativ-hüquqi baza yaradılıb. QKDK-nınsas m qs di bazarda

baş ver n prosesl rin ş ffaflığının t min edilm si il yanaşı qiym tli kağızlar

bazarında riskl rin minimuma endirilmsidir. M hz bu m qs dl yaradılan

normativ-hüquqi bazada investorların hüquqlarının qorunması, qiymtli kağızlar

bazarında m lumatın açıqlanmasına, inseyder qdl rinin yol verilmm sin ,

qiym tl rl manipulyasiuanın qarşısının alınmasına v ölk nin fond bazarının

daxili v xarici investisiya resurslarının iqtisadiyyatın real sektorunda

akkumliyasiya edilmsin v bazarın spekulyativ qdl r bazarına çevrilmsinin

qarşısının alınmasına yönldilmiş dig r h r k tl r xususi diqq t yetirilmişdir.



83

3.2. İnkişaf etmiş xarici ölk l rin maliyy bazarınınt nziml nm si t crüb sinin Az rbaycan Respublikası reallığınat tbiqi

Respublikamızda maliyy bazarı son ill rd formalaşmağa başladığından,

onun f aliyy tinin t kmill şdirilm sind xarici ölk l rin bu sah d t crüb l rind n

geniş istifad etm z rur ti yaranmışdır. Maliyy sisteminin dig r sah l rind

olduğu kimi maliyy bazarında da hal-hazırda müşahid edil n sas probleml r

informasiya bazasının tkmil olmaması,ş ffaflığın aşağı s viyy d olması, el c

d , investorların sayının azlığı, maliyy savadlılığının kifay t d r c d olmamasıs b bind n halinin bu sah y marağının olması v s. hesab olunur. Bu

probleml rin aradan qaldırılması üçün aidiyyati strukturlar tr find n xarici

ölk l rin t crüb sin istinad ed n qanun layih l ri, dövl t proqramları v müxt lif

standartlar işl nib hazırlanmışdır. İnkişaf etmiş ölk l rd maliyy bazarının

f aliyy t mexanizmini v onun t nziml nm metodlarını araşdıraraq ölk mizd

bunu t tbiq ed v daha da t kmill şdir bil rik.

Qeyd etm k lazımdır ki, İEÖ-in ks riyy tind xarici investisiyaların

t nziml nm si sah sind xüsusi qanunlar mövcud deyildir (Böyük Britaniya,

Belçika, Hollandiya, Lüksemburq,İtaliya, Afrika v s). Düzdür, bu ölkl rin

qanunvericilik sistemind strateji xarakterli sahl rd (hava v d niz n qliyyatı,

sığorta v bank sistemi, aviakosmik snaye v s.) xarici investisiyaların

qanunauyğunluğunu t nziml y n ayrıca qeydl r vardır. Böyük Britaniyada xarici

investorlar üçün avikosmik snayey , aviasiya v d niz n qliyyatı, kino s nayesi,

televiziya v radioyayımı s nayesind kapital qoyuluşunda m hdudiyy tl r

mövcuddur. ABŞ-da peyk laq si, AES-in tikintisi v istismarı, televiziya yayımı

sah l rin xarici investorun kapital qoyuluşu federal qanunvericilik tr find n

ümumiyy tl qadağan edilmişdir. İtaliyada dövl t h miyy tli sah l r kapital

qoymaq üçün xarici investor müvafiq nazirliklrd n xüsusi icaz almalıdır.

Finlandiyada ölk üçün mühüm h miyy t k sb ed n kağız-sellüloz s nayesi, atom



84

energetikası, k nd t s rrüfatı, d mir yolu n qliyyatı sah l rin xarici kapital

qoyuluşu qadağan edilmişdir. Bunlara baxmayaraq, İEÖ-in ks riyy tind

(Belçika, Böyük Britaniya,İsveçr , ABŞ, AFR, İtaliya, Avstriya v başqları)

100%-li xarici kapitalın iştirakı il mü ssis l r yaradılmasına icaz verilir. Bu

mü ssis l r sas n, h min ölk l r üçün strateji h miyy t k sb etm y n sah l rd

yaradılır. Buna misal olaraq keçmiş SSRİ-nin h min ölk l rd yaratdığı v

tamamil SSRİ-nin mülkiyy tind olan mü ssis l ri göst rm k olar. (ABŞ-da

«Belarusmaşineri Ink.», Kanadada «Qordian Ink»,İsveçr d «Soveçart» v s).

Dünyanın bazar iqtisadiyyatına malik istnil n ölk si xarici investisiyanın

c lb olunması üçün maksimumş rait yaratmağa çalışır. lb tt bu zaman xarici

investisiya qoyuluşuna müvafiq dövlt qurumları t r find n icaz verilm kl

h min investisiyalara nzar t olunur. Böyük Britaniyada bu cür icaz İngilt r

Bankı t r find n verilir. Fransada daha kskin icaz sistemi vardır. Bu ölkd

xarici investor iqtisadiyyat, maliyy, büdc nazirlikl rin deklarasiya verir. Bu

deklarasiya yoxlanıldıqdan sonra investisiya f aliyy ti üçün icaz verilir. Onu qeyd

etm k lazımdır ki, İEÖ-d bu növ icaz l r veril rk n, xarici investor heç bir

mane , bürokratik ng l v süründürm çiliy rast g lmir. sas n bu icaz l rformal xarakter daşıyırlar. Maliyy bazarının f aliyy tinin t nziml nm sind bu

cür yanaşma dövl tin maliyy siyas tinin t rkib hiss si hesab olunur.

Xarici investisiyalara liberal yanaşan ölk l r iç risind ABŞ xüsusi yer

tutur. Bu ölk d xarici investorun qeydiyyatdan keçmsi v icaz alması t l b

olunmur. Yalnız s hmdar c miyy tl rin yardılması prosesi çox mürkk b

qeydiyyat prosedurasından keçir. n liberal qanunvericilik Delaverştatındamövcuddur. Hazırda xarici kapital üçünn lverişli, liberal rejim Almaniya v

Lüksemburqda mövcuddur. Bu ölkl rd kapitalın idxalı v ixracı heç bir xüsusi

icaz , m hdudiyy t olmadan h yata keçirilir.

B zi ölk l rd xarici investisiyaların clbi üçün güz ştli rejim yaradırlar.

M s l n, Portuqaliyada prioritet sahl rin hamısında bel güz ştli rejim yaradılıb.

Bu ölk d b l diyy l r «s naye meydançaları» adlanan xüsusi sahl r yaradırlar.



85

Burada vv lc d n qurulmuş istehsal infrastruturu olur v xarici investorlar

güz ştli saslarla bu infrastruturadan istifad edirl r.

İnvestisiya qoyuluşu üçün ölk nin seçilm sin t sir ed n n mühüm

faktorlardan biri vergi qanunvericiliyidir. Dünya ölkl rinin vergi qanunvericiliyi

bir-birind n h miyy tli d r c d seçilir. Bel ki, xarici şirk tl rd n sas n

m nf t vergisi, kapital artımına tbiq edil n vergi, DV alınır. M nf t vergisi

müxt lif ölk l rd f rql nir; Bu vergi Böyük Britaniyada 25-35%, Belçikada 30-

39%, Finlandiyada 37%, Almaniyada 56%, Yaponiyada v İspaniyada is 35%

t şkil edir. Dolayı vergilr iç risind is DV sas yer tutur. Bu verginin orta

stavkası Böyük Britaniyada 15%, Belçikada 19%, Fransa 18,6%,İtaliyada 19%

t şkil edir. Lakin ölk mizd xarici şirk tl rin f aliyy t n tic l rin t tbiq olunan

vergil rin sayı v d r c si yerli şirk tl rd n o q d r d f rql nmir. H tta b zi

hallarda investisiya iqliminin tkmill şdirilm si v maliyy bazarının

stimullaşdırılması m qs dil b zi güz ştl r d n z rd tutula bilir. Bel ki,

Az rbaycan Respublikasının vergi qanunvericiliyin sas n ist r xarici, ist rs d ,

yerli şirk tl r 20% m nf t vergisi, 18% DV t tbiq olunur. Bu is İEÖ-l

müqayis d xeyli aşağı faiz d r c l ridir.Bir sıra ölk l rd xüsusi regionlar mövcuddur ki, orada f aliyy t göst r n

xarici kompaniyalara güzştli vergi t tbiq edilir, v ya onlar vergid n tamamil

azad olurlar. M s l n, İtaliyada ölk nin gerid qalmış rayonlarına investisiya

qoyan xarici investor 10 il müddtin vergi öd mir. Fransada xüsusi sahibkarlıq

zonaları adlanan razil rd (Dyunkern, La Sot, La Sena) yaradılan müssis l r

proferensial vergi rejimi ttbiq edilir. Bu rayonlarda f aliyy t göst r nkompaniyalar ilk 10 il rzind vergid n azad olurlar. Xarici investora vergi güzşti

t tbiq ed n ölk l rd n, h mçinin Lixteşteyn, Bermud adaları, Normand adaları,

Antil adalarını v s. göst rm k olar.

lverişli investisiya iqlimi yaratmaq v eyni zamanda maliyy bazarının

stimullaşdırılması üçün t tbiq edil n güz ştl rin n q d r h miyy tli olduğu artıq

ks r dövl tl r t r find n q bul edilmişdir. H m yerli, h m d xarici investora



87

maliyy v saiti qıtlığı il üzl şmişdirs o, kommersiya bankına müracit ed r k

kredit götürm k v yüks k faiz x rci öd m k v zin investisiya bankına müracit

ed r k öz istiqrazını v ya s hmini emissiya ed v müv qq ti ç tinliyini aradan

qaldıra bil r. Bu halda şirk t bu işl ri bütünlükd investisiya bankına hval edir

v o, şirk tin qiym tl ndirilm sini h yata keçir r k bütün inzibati işl ri görür v

qiym tli kağızların reallaşdırılmasına, y ni bazarda satılmasına kömklik göst rir.

Respublikamızda investisiya banklarının f aliyy t göst rm m si bir çox ç tinlikl r

yaradır v maliyy bazarının bir çox problemlrinin aradan qaldırılması prosesini

l ngidir. Bel ki, investorların v emitentl rin sayının az olmasının sas

s b bl rind n biri kimi kommersiya banklarında kreditlr yüks k, depozit

qoyuluşuna is aşağı faiz d r c sinin t tbiq olunmasıdır ki, bu halda glir ld

etm k ist y n v ya maliyy v saiti qıtlığı il üzl ş n şirk t kommersiya bankına

üz tutmaqdan qaçır. Bu halda respublikamızda investisiya banklarının

yaradılmasına kskin ehtiyac yaranır ki, sadalanan çtinlikl rl üzl ş n şirk tl r

maliyy bazarına çıxışın “açarı” kimi mhz bu qurumların xidmtind n istifad ed

bilsinl r.

Bildiyimiz kimi, son illrd respublikamızda investisiya iqliminin v maliyy bazarının stimullaşdırılması m qs dil bir çox işl r görülmüşdür ki,

bunlardan n h miyy tlisi investorların hüquqlarının müdafisi üzr t dbirl rin

h yata keçirilm sidir. İnkişaf etmiş xarici ölk l rd olduğu kimi, artıq ölk mizd

d investorlar s rb st f aliyy t göst r v öz hüquqlarının pozulması halları il

bağlı aidiyyati orqanlara müracit ed bil rl r ki, bu halda onlarınşikay tl rin

baxılması v s m r li t dbirl rin görülm si dövl tin bilavasit v zif si hesabolunur. İnvestorların hüquqlarının müdafisin dair t dbirl rin 3.1 v 3.2 saylı

c dv ll rd ill r üzr (2013-2014, 2014-2015) müqayisli t hlili verilmişdir.

C dv ll rd n d göründüyü kimi, daxil olmuş şikay tl rin v şikay t

olunmuş s hmdar c miyy tl rin sayı kifay t q d rdir. Lakin 2015-ci ilin vv lind

bu göst ricil r öt n ilin eyni dövrü il müqayis d xeyli azalmışdır ki, bunu

sevindirici hal kimi qbul etm k olar.



88

C dv l 3.1

C dv l 3.2

vv lki paraqraflarda da qeyd etdiyimiz kimi, respublikamızda maliyy bazarının

inkişafına ng l tör d n probleml rd n biri d informasiya bazasınınş ffaflığının

kifay t d r c d olmamasıdır. Bel ki, bu faktor investorların maliyy bazarına

marağının azalmasına sb b olur ki, bu da bilavasit bazarın inkişafını l ngid n

s b bl rd ndir. Bazar iqtisadiyyatış raitind mu ssis v t şkilatların davamlı

m nf tliliyinin t min edilm si, etibarlı t r fdaşların tapılması, sağlam maliyy

m nb l rinin axtarılması üçün etibarlı v dürüst informasiya lazımdır. Bel

informasiya is müasir standartlara cavab vern uçot v hesabat sistemi vasitsil

hazırlana bil r.



89

İnkişaf etmiş xarici ölk l rd maliyy hesabatlılığı sistemi yüks k s viyy d

inkişaf etdirilmişdir ki, şirk tl r birm nalı olaraq illik maliyy hesabatlarını

ictimaiyy t t qdim etm y borcludurlar v bu hesabatlarınş ffaflığı ictimaiyy td

şübh doğurmur. Lakin respublikamızda da Beynlxalq Maliyy Hesabatları

Standartları artıq ttbiq olunmasına baxmayaraq bu sistem hl d t kmil f aliyy t

göst rmir v dem k olar ki, yalnız kommersiya bankları v b zi açıq s hmdar

c miyy tl r illik maliyy hesabatlarını ictimaiyyt t qdim edirl r.

Respublikamızda son illrd bu problemin aradan qaldırılması mqs dil bir çox

t dbirl r görülmüş v xarici ölk l rin t crüb l rind n geniş istifad edilmişdir v

edilm kd dir.

Mühasibat uçotunun yeni prinsiplrinin mü yy n edilm si baxımından

“Mühasibat uçotu haqqında” Azrbaycan Respublikasının 2004-cü il 29 iyun

tarixli Qanunu v h min Qanunun t tbiq edilm si bar d Prezident f rmanı

mühasibat uçotu sahsind dövl t t nziml nm sinin h yata keçirilm si

istiqam tind mühüm s n dl rdir. Bu sah d dövl t t nziml nm sinin sas

m qs di kommersiya v qeyri-kommersiya t şkilatları üçün Beynlxalq Maliyy

Hesabatları Standartları v onların sasında yaradılmış Milli Mühasibat UçotuStandartlarını hazırlayıb ttbiq etm kl , ölk d mühasibat uçotunun beynlxalq

standartlar sasında inkişaf etdirilm sini v maliyy hesabatlarının ş ffaflığını

t min etm kd n ibar tdir.

Dünya Bankı v Beyn lxalq Valyuta Fondunun birg layih si olan Standart v

Normalara dair Hesabatın (ROSC) 2009-cu il üzr Az rbaycanda korporativ

idar etm nin qiym tl ndirilm si üzr Hesabatının r y v tövsiy l ri n z r alınmaqla “Az rbaycan Respublikasının Mülki Mc ll sinin 4-cü F slinin s hmdar

c miyy tl rin dair madd l rin v İnzibati X talar M c ll sin lav v

d yişiklikl rin edilm si haqqında” Qanun layihsi hazırlanmış, m rk zi icra

hakimiyy ti orqanları il razılaşdırılmış v yekun layih 27 dekabr 2012-ci il

tarixind Az rbaycan Respublikası Nazirlr Kabinetin t qdim edilmişdir.

H mçinin, s hmdar c miyy tl rind mühüm iştirak payının ld edilm si,



90

c miyy tl rin yenid n t şkil edilm si zamanı s hmdarların hüquqlarının müdafisi,

t sis edilm si v kapitallarının dyişilm si il bağlı milli qanunvericiliyin

müdd alarının Avropa Birliyi qanunvericiliyin uyğunlaşdırılması m qs dil

“Az rbaycan Respublikasının Mülki Mc ll sin lav v d yişiklikl rin edilm si

bar d ” Qanun layih si hazırlanmışdır. Qeyd olunan Qanun layihsinin müvafiq

m rk zi icra hakimiyyti orqanları il razılaşdırılması tamamlanmış v 29 oktyabr

2012-ci il tarixind Az rbaycan Respublikası Nazirlr Kabinetin t qdim

olunmuşdur. H r iki Qanun layihsi s m r li korporativ idaretm ç rçiv sinin

formalaşdırılmasını, s hmdarların maraqlarının qorunmasını v s hmdar

c miyy tl rinin idar olunmasında hesabatlıq v ş ffaflıq prinsipl rinin t tbiqini

n z rd tutur. QKDK-nın 24 aprel 2012-ci il tarixli 05 li Q rarı il qiym tli

kağızlar bazarındaş ffaflığın artırılması, investorların hüquqlarının müdafisi v

qiym tli kağızlarla aparılan m liyyatlara s m r li n zar tin t min edilm si

m qs dil “Qiym tli kağızlar il bağlanılan qdl r haqqında hesabatların tqdim

edilm si” Qaydaları t sdiq edilmiş v Hüquqi Aktların Dövlt Reyestrin daxil

edilmişdir. Bu Qaydalar qiymtli kağızlar il bağlanılan qdl r dair hesabatlığın

sisteml şdirilm sin , hesabatların elektron formada tqdim edilm sin , h mçininQKDK t r find n qiym tli kağızlarla aparılan m liyyatlara n zar tin

effektivliyinin artırılmasına xidmt edir. QKDK-nın 14 dekabr 2012-ci il tarixli 19

li Q rarı il “Qiym tli kağızlar bazarında sui-istifadl rin qarşısının alınmasına

dair” Qaydalar t sdiq edil r k xidm ti m lumatın saxlanmasını, istifadsini,

t qdim edilm sini, açıqlanmasını, insayderlr t r find n özün m xsus qiym tli

kağızlar il apardığı m liyyat bar d m lumatın açıqlanmasını, elc d insayderticar ti v qiym tli kağızlarla manipulyasiya çrçiv sini mü yy n etm kl qiym tli

kağızlar bazarında sui-istifadl rin qarşısının alınmasına dair tnziml m bazası

formalaşdırılmışdır. QKDK-nın 30 noyabr 2012-ci il tarixli 16 li Q rarı il

“İnvestisiya qiymtli kağızlarının emitentlrinin f aliyy tl ri il bağlı illik

hesabatlarının hazırlanması v açıqlanması” Qaydaları tsdiq olunmuşdur. Yeni

Qaydalarla investisiya qiymtli kağızlarını buraxan Azrbaycan Respublikasının



91

emitentl ri (Az rbaycan Respublikasında qeydiyyata alınmış bütün s hmdar

c miyy tl r) t r find n illik hesabatların hazırlanması v açıqlanması prosedurları

mü yy n edilmişdir.

“Az rbaycan Respublikasının Qiymtli Kağızlar üzr Dövl t Komit sind

İnsan resurslarının idaredilm si Konsepsiyası” 23 may 2012-ci il tarixli 78 li

mrl t sdiq edil r k QKDK-da insan resurslarının idaredilm sinin sas

prinsipl ri mü yy n edilmişdir. QKDK m kdaşlarının potensialının artırılması

m qs dil illik t lim proqramı hazırlanmış, proqramın icrası il laq dar

Az rbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlt Qulluğu M s l l ri

Komissiyası, Avropa Birliyi, Türkiy m kdaşlıq v İnkişaf İdar si (TİKA),

Qiym tli Kağızlar Komissiyalarının Beynlxalq T şkilatı (İOSCO) Türkiy

Kapital Bazarları Şurası, Polşa Maliyy N zar ti Agentliyi, İtaliya, Avstriya,

İspaniya v Yunanıstan qiym tli kağızlar v birjalar Komissiyaları il sıx

m kdaşlıq h yata keçirilmiş, t lim v seminarlar t şkil olunmuşdur. Beyn lxalq

t crüb nin yerind öyr nilm si m qs dil Türkiy , Polşa, İspaniya, İtaliya v

Yunanıstanda t şkil olunmuş t lim v seminarlarda QKDK, MDM v BFB

m kdaşlarının iştirakı t min olunmuşdur. QKDK m kdaşlarının potensialınınartırılması, h mçinin daxili resurslar hesabına da hyata keçirilmişdir. Bel ki,

t dris m rk zl ri il m kdaşlıq ç rçiv sind hesabat dövründ QKDK

m kdaşları 6 t limd iştirak etmişl r. Bütövlükd , 2012-ci il rzind QKDK

m kdaşlarının 21 faizi ölkxarici, 63 faizi is ölk daxili t lim v seminarlarda

iştirak etmişl r.



92

N TİC V T KLİFL R

Artıq respublikamız müstqilliyinin 14-cü ilini yaşayır. Bu müdd t rzind

bazar iqtisadiyyatına keçidl laq dar olaraq bir çox tdbirl r görülmüşdür.

Öz ll şdirm , qiym tl rin liberallaşdırılması, birg mü ssis l rin yaradılması v

xarici investorların ölky c lb olunması, iqtisadi islahatların keçirilmsi v bu

yönd müxt lif qanunların qbulu, dövl t proqramlarının hazırlanması v t tbiqi

bu t dbirl rin yalnız bir hisssidir. Ölk mizd maliyy bazarının inkişafını z ruri

ed n sas amil bazar iqtisadiyyatının qurulmasında xarici investisiya axınının

labüdlüyü il meydana çıxdı.

H yata keçiril n t dbirl r baxmayaraq müasir dövrd ölk mizd maliyy

bazarının inkişaf tempini v cari v ziyy tini kifay t q d r ür kaçan hesab etmk

olmaz. Bunun sas s b bl ri kimi informasiya bazasının tkmil olmaması,

ş ffaflığın aşağı s viyy d olması, el c d , investorların sayının azlığı, maliyy

savadlılığının kifay t d r c d olmaması s b bind n halinin bu sah y marağının

olması v s. probleml ri göst r bil rik. T crüb göst rir ki, ist r ümumi maliyy

sisteminin, ist rs d maliyy bazarının inkişafının bu cür l ngim sin inkişafetmiş ölk l rin mövqeyindn yanaşma bu sah d baş qaldıran bir çox problemlrin

aradan qaldırılmasına kömklik göst r bil r.

Mövzu il bağlı olaraq aşağıdakı t klifl ri ver bil rik:

1) Respublikamızda qiymtli kağızların alınmasına, ümumilikd maliyy

bazarına maraq az olduğundan bu f aliyy ti stimullaşdırmaq üçün informasiya

t minatı yüks k s viyy y çatdırılmalı - qiymtli kağızlar bazarı investorlaraqoyulan investisiyaların riski v g tir bil c yi m nf t haqqında tam

informasiyanı tmin etm lidir.

2) Müvafiq qurumlarla birlikd qiym tli kağızlar bazarında vergitutma

m s l l rinin t kmill şdirilm si, dünya t crüb sind istifad olunan v

investisiyaların artımı üçün lverişli mühitin yaradılması baxımından ttbiq



93

edilm si z ruri hesab olunan vergi güzştl rinin hazırlanmasının hyata

keçirilm si.

3) Ayrı-ayrı ş rtl rl v müxt lif investor t b q l ri üçün dövl t qiym tli

kağızlarının buraxılması.

4) Respublikamıza clb olunan xarici investisiyaların sas hiss si neft

sektoruna istiqamtl nmişdir, bu proporsiyanı dyiş r k qeyri-neft sektorunun

inkişafı, dövl t h miyy tli iri layih l rin maliyy l şdirilm si üçün istiqrazların

buraxılması, el c d respublikamızda dövlt v qeyri-dövl t qiym tli kağızlarının

dünyanın n inkişaf etmiş fond bazarlarına çıxışının t min olunması.

5) Pensiya sistemind islahatların aparılması, halinin diqq tinin daha çox c lb

edilm si v maliyy savadlılığının artırılması üçün tdbirl rin görülm si

respublikada qiymtli kağızların alış h cminin artmasına, bununla da qiymtli

kağızlar bazarının inkişafına s b b olacaqdır.

6) B zi ölk l rd xarici investisiyaların clbi üçün güz ştli rejim yaradılmışdır.

Buna misal olaraq bl diyy l rin yaratdığı “s naye meydançaları” adlanan xüsusi

sah l r göst rm k olar. Burada vv lc d n qurulmuş istehsal infrastruturu olur v

xarici investorlar güz ştli saslarla bu infrastruturadan istifad edirl r.Respublikamızda da bu tip xüsusi sahl rin yaradılması maliyy bazarının

inkişafına t kan ver bil r.

7) Ölk mizd risk qiym tl ndirilm si il m şğul olan xüsusi şkilatların

f aliyy t göst rm m si xarici investorların ölky axınının nisb t n qarşısını almış

olur. Bel ki, xarici investor kapital qoyduğu ölk d qarşılaşa bil c yi risk bard

m lumatsız olur v ölk mizd bu m lumatı investora ver bil c k xüsusişirk tl rin olmaması maliyy bazarının inkişafını l ngidir. İst r dövl t, ist rs d ,

öz l sektorda bu cürşirk tl rin yaradılması fikrimc faydalı ola bil r.

8) Respublikamızda f aliyy t göst r n kommersiya banklarında ttbiq olunan

faiz d r c l ri kifay t q d r yüks kdir. Bu is g lir ld etm k üçün investisiya

f aliyy ti il m şğul olmaq ist y n v kredit üçün banka müracit ed n perspektiv

investora heç bir fayda tanımır. Bununla da o, bu f aliyy td n boyun qaçırır v



94

investorların say trkibin t sir etmiş olur. M hz bu s b bd n d kommersiya

banklarında kredit faizinin xeyli aşağı salınması h m ayrı-ayrı fiziki v hüquqi

ş xsl r , eyni zamanda bankların özün d müşt ri çoxluğu il fayda ver c kdir.

9) Respublikamızda investisiya banklarının f aliyy tin d xüsusi ehtiyac

vardır. İnvestisiya bankları inkişaf etmiş maliyy bazarlarının sas iştirakçısı hesab

olunur, çünki o, investorla emitent arasında mühüm bir vasitçi rolunu oynayaraq

investorun maksimum glir ld etm sin ş rait yaradır. İlkin m rh l d

respublikamızda bu vzif ni kommersiya banklarına vermk, f aliyy t uğurla

n tic l n rs ayrıca investisiya banklarının yaradılmasına başlamaq faydalı olar.

10) Fond birjasının hüquqi v t şkilati c h td n qabaqcıl beyn lxalq t crüb y

uyğun t kmill şdirilm si, yeni ticar t sisteminin t tbiqi il baza v tör m maliyy

al tl rinin ticar ti imkanlarının genişl ndirilm si, Qiym tli kağızların v onlar

üz rind hüquqların qeydiyyatı v uçotu mexanizmlrinin sad l şdirilm si.

11) Maliyy vasit çiliyi xidm tl rinin regional hat sinin v bu növ xidm tl r

çıxış imkanlarının genişl ndirilm si.

12) İnvestisiya şirk tl rinin f aliyy tini t nziml y n z ruri normativ hüquqi

bazanın formalaşdırılması v onların f aliyy tinin t şviqi. Eyni zamanda maliyy bazarının f aliyy tini t nziml y n qanunvericilik aktlarının tkmill şdirilm si.

13) Kiçik v orta sahibkarlar üçün alternativ birja ticarti platformasının

yaradılması, onların fond bazarından maliyyl şm imkanlarının artırılması v

t şviqi.

14) Maliyy bazarının sür tli inkişafına nail olmaq üçün milli iqtisadiyyat açıq

sistem olmalıdır, ölkd iqtisadi f aliyy tin t nziml nm si mexanizmi beynlxalqhüquq normalarına v dünya praktikasına uyğun olmalıdır, iqtisadiyyatın v xarici

ticar t laq l rinin strukturu ölknin iqtisadi potensialına, daxili tl batına v

beyn lxalq m k bölgüsünd malik olduğu üstünlükl r uyğun olaraq

formalaşdırılmalıdır, xarici iqtisadi laq l rin müt r qqi formalarının ttbiqi üçün

lverişli ş rait yaradılmalıdır, xarici iqtisadi laq l r siyasi, psixoloji-etnik v s.

amill rl deyil, iqtisadi s m r lilik v z rurilik m ntiqi il ş rtl nm lidir, ölk nin



95

milli m nafel rin cavab ver n beyn lxalq v regional iqtisadi birliklr v

t şkilatlara daxil olmalı v onların işind f al iştirak etm lidir, xarici iqtisadi

laq l r h miş strateji m qs dl ri v elmi-texniki t r qqinin nailiyy tl rini n z r

almalı, ehtiyatlardan istifad olunmasına xidmt etm lidir v ölk nin iqtisadi

t hlük sizliyi t min olunmalıdır.

15) Maliyy bazarında sas informasiya bazası hesab olunan maliyy

hesabatlarınınş ffaflığının t min olunması il laq dar olaraq t dbirl rin h yata

keçirilm si, bu sah d kadr hazırlığı kutl vi ş kild aparılması m qs d uyğun

hesab olunur.



96

D BİYYAT SİYAHISI1. Az rbaycan Respublikasının Mülki Mc ll si. Bakı 2000

2. Az rbaycan Respublikası Vergi Mc ll si. Bakı 2015

3. “Qiym tli kağızlar v fond birjaları haqqında” AR Qanunu. 24 noyabr 1992-

ci il

4. “Qiym tli kağızlar haqqında” AR Qanunu. 14 iyul 1998-ci il

5. “2011-2020-ci ill rd Az rbaycan Respublikasında qiymtli kağızlar

bazarının inkişafı” haqqında Dövlt Proqramı. 16 may 2011-ci il

6. Z.F.M mm dov “Beyn lxalq valyuta-kredit münasibtl ri v xarici ölk l rin

pul-kredit sistemi” Bakı 2008

7. M.Sadıxov, H.B d lov - “Maliyy resursları v maliyy bazarı”. Bakı 2003

8. Z.F. M mm dov “Pul, kredit v banklar”. Bakı 2006.

9. A.H.Abbasov “Azrbaycanda maliyy bazarının formalaşması v bazar

iqtisadiyyatında maliyy-kredit sisteminin problemlri”. Bakı 2003

10. D.Bağırov, M.H s nli “Maliyy ”. Bakı 2011

11. Q.S. ll zov “İqtisad elminin nz ri-metodoloji saslarının tarixi inkişafı”.

Bakı 2009

12. Z.F.M mm dov “Maliyy v kredit”. Bakı 2008

13. M.C.Atakişiyev, N.M.Şıx liyeva, R.N.Nur liyeva “Maliyy menecmenti”.

Bakı-“Az rn şr”-2010

14. A.H.Abbasov “Qiymtli kağızlar v onlarla m liyyatlar”. Bakı 2007

15. M.Hüseynov “Maliyy bazarı”. G nc 2007

16. R. liyev, N.Novruzov, M.Mmm dov “İnvestisiyanın maliyyl şdirilm siv kreditl şdirilm si”. Bakı-2003

17. F.B. liyev “İnvestisiya layih l rinin t hlili v d y rl ndirilm si”. Bakı-

2003

18. AR M rk zi Bankının 2013-cü il dair illik hesabatı

19. A.E.K rimov, A.A.Babayev “Qiymtli kağızlar bazarı”. Bakı, 2003;



99

,

,

.



100

SUMMARYFinancial markets come in a variety of flavors to accommodate the wide

array of financial instruments or securities that have been found beneficial to both

borrowers and lenders over the years. Primary markets are where newly created

(issued) instruments are sold for the first time. Most securities are negotiable. In

other words, they can be sold to other investors at will in what are called secondary

markets. Stock exchanges, or secondary markets for ownership stakes in

corporations called stocks (aka shares or equities), are the most well-known type,

but there are also secondary markets for debt, including bonds, mortgages, and

derivatives and other instruments.

This dissertation examines the present status of financial market inAzerbaijan. According to this work I try to research the forms and subjects of

security market, tools for development and improvement of it and its comparative

analysis with present position of markets in developed countries.

The dissertation consists of introduction, 3 chapters and result. In the first

chapter we talked about theoretical scope and impacts of financial markets to

social-economic environment. In the second chapter is about more main challengeof topic and analysis relating legislative framework. And in the last chapter we

talked about important problems of market and the ways of solving this problems

according to foreign experience.



101

REFERATMövzunun aktuallığı. Artıq bir neç ildir ki, Az rbaycan iqtisadiyyatı yeni

iqtisadi sistem transformasiya etmişdir. Az rbaycanda s rt m rk zl şdirilmiş

planlı iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatına keçid ölkd maliyy bazarının, el c

d ümumilikd maliyy sisteminin yenidn qurulmasını t l b edirdi. Lakin bu

m s l çox q liz v iri miqyaslı idi. Uzun illr Az rbaycanda n inki maliyy

bazarı, h mçinin onun heç bir strukturu; kommersiya v investisiya bankları,

birjalar, sığorta t şkilatları v s. f aliyy t göst rm mişdir. Buna baxmayaraq

uğurlu iqtisadi siyastin n tic si olaraq maliyy sisteminin formalaşması v

t kmill şm sin nail olunmuşdur ki, t bii olaraq bu inkişaf maliyy bazarının

inkişafına da t sirsiz ötüşm mişdir.

Maliyy bazarı el bazar formasıdır ki, burada mt kimi maliyy

resursları çıxış edir. Başqa sözl , maliyy bazarı pul v saitl rinin iqtisadi subyeklr



olanlara ötürülmsini t min etm kd n ibar tdir. Maliyy bazarının yaranmasının

z ruriliyinin sas amill rind n biri maliyy ehtiyatlarının qeyri-brab r

bölgüsüdür.

Respublikamızda maliyy bazarının inkişafı il bağlı bir çox işl rin

görülm sin baxmayaraq, onun mövcud vziyy ti h l d dünya standartlarına tam

cavab vermir v bu sah d bir çox problemlr özünü biruz verir. Bel likl d ,

ölk mizd maliyy bazarı formalaşmaqda olan bazar tipin aid edilir v daha çox

t dbirl rin görülm sin v sistemin t kmill şdirilm sin ehtiyac vardır.T dqiqatın predmeti v obyekti. Dissertasiya işinin obyektini maliyy

sisteminin n mühüm h lq l rind n olan maliyy bazarı t şkil edir.

İşin predmetini is Az rbaycan Respublikasında maliyy bazarının

formalaşma probleml rinin t dqiqi, onun f aliyy t mexanizminin inkişaf etmiş

ölk l rin t crüb sin uyğunlaşdırılmasının t hlili v onun struktur elementlrinin

qiym tl ndirilm si t şkil edir.



102

T dqiqatın sas m qs di v v zif l ri. T dqiqatın m qs di müasir

iqtisadi ş raitd maliyy bazarının n z ri saslarının t dqiq edilm si,

respublikamızda onun inkişaf s viyy sinin araşdırılması, burada mövcud olan

probleml rin aşkar edilm si, bu probleml rin h lli yollarının mü yy nl şdirilm si

v elmi c h td n saslandırılmış t klifl rin verilm sind n ibar tdir.

Qarşıya qoyulan m qs d nail olmaq üçün aşağıdakı v zif l r mü yy n

olunmuşdur: Maliyy bazarının formalaşması v inkişaf m rh l l rinin v n z ri-

metodoloji saslarının t dqiqi; Maliyy bazarının ayrı-ayrı struktur elementlrinin respublikamızda

f aliyy t xüsusiyy tl rinin t hlili v qiym tl ndirilm si; Maliyy bazarının ölk nin sosial-iqtisadi inkişafında rolunun v

h miyy tinin d rind n araşdırılması; Respublikamızda maliyy bazarının prespektiv inkişaf yollarının

araşdırılması v inkişaf etmiş ölk l rin maliyy bazarının t nziml nm si

t crüb sinin ölk mizd t tbiq olunması mümkünlüyünün

qiym tl ndirilm si; Maliyy bazarının resurs tminatına v informasiya bazasının

t kmill şm sin m nfi t sir göst r n amill rin araşdırılması v h lli

yollarının tapılması üzr t klifl rin verilm si.

T dqiqatın informasiya bazası v işl nm si metodları. Dissertasiya

işind az rbaycan respublikası Statistika Komitsinin statistik mcmu l rind n,

İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin, Mrk zi Bankın, Maliyy Nazirliyinin, Vergil rNazirlikl rinin hesabatlarından v dig r r smi m lumatlarından, Bakı Fond Birjası,

Qiym tli Kağızlar üzr Dövl t Komit si v Milli Depozit Mrk zinin r smi

statistik materiallarından istifad olunmuşdur.

T dqiqat işind statistik, sistemli yanaşma, müqayis li t hlil, pozitiv v

normativ yanaşma v müşahid metodlarından istifad olunmuşdur.



103

T dqiqatın elmi yeniliyi aşağıdakılardan ibar tdir: Bazar iqtisadiyyatı ş raitind respublikamızda maliyy bazarının

formalaşmasının n z ri-metodoloji sasları araşdırılmış, bu sah nin

inkişaf etdirilm si v mövcud prblemlrin aradan qaldırılması

m s l l ri kompleksş kild t dqiq edilmişdir; Maliyy bazarının sas seqmentl ri olan pul, kredit v sığorta bazarları,

kapital v valyuta bazarları arasında qarşılıqlı laq l r v onların

f aliyy t mexanizmi t hlil olunmuş v mövcud ş raitd onların inkişaf

yolları mü yy nl şdirilmişdir; Beyn lxalq t crüb d qiym tli kağızlardan istifad texnologiyaları

t dqiq olunmuş, bu sasda mövcud tcrüb l rin ölk mizd ki reallığa

t tbiq olunması mexanizmi drind n araşdırılmışdır; Maliyy bazarının inkişaf prespektivl ri v inkişaf etdirilm sinin sas

istiqam tl ri mü yy nl şdirilmiş v elmi c h td n saslandırılmış t klif

v tövsiyy l r verilmişdir.

T dqiqatın praktiki h miyy ti. T dqiqat işind maliyy bazarının

formalaşması v inkişafı üçün hazırlanmış t klif v tövsiy l rd n bu sah üzr hazırlanacaq dövlt proqramlarında v ya iqtisadi islahat layihl rind istifad

oluna bil r.

Dissertasiya işinin strukturu. Dissertasiya işi giriş, üç f sil, n tic v

t klifl r v d biyyat siyahısından ibartdir. Dissertasiya işind 5 sxem v 8

c dv ld n istifad edilmişdir.

Dissertasiya işinin I F slind baxılan m s l l r.Dissertasiya işinin I F slind maliyy bazarının f aliyy tinin n z ri-

metodoloji saslarından b hs edilir. Burada toxunulan sas m s l l r müxt lif

dövrün iqtisadçılarının maliyy bazarının formalaşması v f aliyy t mexanizmi il

bağlı konseptual yanaşmaları, bazar iqtisadiyyatış raitind maliyy bazarının

n z ri saslarının öyr nilm si v onun ölk nin sosial-iqtisadi inkişafında rolu v

h miyy tind n ibar tdir.



Dissertasiya işinin II F slind baxılan m s l l r.II F sil müasir dövrd Az rbaycanda maliyy bazarının mövcud vziyy ti v

f aliyy t xüsusiyy tl rind n b hs edir. Bu f sild Az rbaycanda maliyy bazarının

seqmentl ri, subyektl ri v onların müasir vziyy tinin t hlili, maliyy bazarının

qanunvericilik bazasının thlili, istifad olunan qiym tli kağızların növl ri onların

xüsusiyy tl ri v dig r m s l l rin t dqiqin yer verilmişdir.

Dissertasiya işinin III F slind baxılan m s l l r.T dqiqat işinin III F sli t dqiqatın sas problematikasının açılmasını

özünd ks etdirir ki, burada Azrbaycan Respublikasında maliyy bazarının

probleml rinin aradan qaldırılması yollarından bhs edilmişdir. Burada

respublikamızda maliyy bazarının perspektiv inkişaf yolları v inkişaf etmiş xarici

ölk l rin maliyy bazarının t nziml nm si t crüb sinin Az rbaycan Respublikası

reallığına t tbiqi, bazarın f aliyy tind qarşıya çıxan problemlrin araşdırılması v

h lli yollarının verilmsi öz ksini tapmışdır.

Dissertasiya işinin n tic v t klifl r bölm sind baxılan sas m s l l r

respublikamızda maliyy bazarının formalaşması v inkişafında qarşıya çıxan

probleml rin h lli yollarının araşdırılması v müasir dövrd t tbiq edilm sipraktiki mümkün olan tklifl rin verilm sind n ibar tdir.

abdurahmanova_aynur

Documents