1

श्रीशङ्कराचार् यससृं्कतसर्यकलाशाला, कालटी

ससृं्कतव्याकरणवर्भागः

।। पाठ्यवर्षर्पवुिका ।।

व्याकरणम ् वि.ए.प्रक्रमः

2020 र्त्सर ेपवरषृ्कतः

अध्यापनाध्यर्नपरीक्षाणा ंप्रर्ोजनवनष्ठः सम्प्रदार्ः (Outcome Based Teaching Learning and Evaluation – 2020)

2

3

SREE SANKARACHARYA UNIVERSITY OF SANSKRIT

Programme Outcomes (POs) for UG Programmes

PO1.Disciplinary knowledge: Demonstrate comprehensive knowledge and

understanding of one or more disciplines that form a part of an Under Graduate

Programme of studyempathising with the traditionalIndian wisdom.

PO2.Effectivearticulation: Comprehend complex information and texts and express

thoughts and ideas effectively in writing and orally; communicate using appropriate

media and present information in a lucid and concise manner to different groups;

formulate coherent arguments; to plan, execute and report the results of an investigation.

PO3. Analytical reasoning: Evaluate the reliability and relevance of evidence; identify

logical flaws in the arguments of others; analyse and synthesise data from a variety of

sources, addressing opposing viewpoints; draw valid conclusions and support them with

evidence and examples.

PO4.Research-oriented and general critical spirit of inquiry: Develop a sense of inquiry

and capability to ask relevant/appropriate questions, problematise, synthesize and

articulate; critically evaluate arguments, claims, beliefs, practices, policies and theories

on the basis of empirical evidence; identify relevant assumptions;recognize cause-and- -

effect relationships, formulate hypotheses and test them,following a scientific approach to

knowledge production.

PO5. Multicultural competence:Possess knowledge of the values and beliefs of multiple

cultures including one’s own and develop a global perspective; effectively engage in a

multicultural society and interact tolerantly and respectfully with diverse groups.

PO6. Independent, life-long learning and adaptability: Work independentlywith

acquired knowledge and skills and to participate in self-paced learning activities

throughout life aimed at personal development and for social well-being;adapt to

changing trades and demands of workplace through continuous knowledge and skill

development.

4

The Program special outcomes - PSO

1. Acquire the ability to write and speak in Sanskrit.

2. Understand the Origin and development of Sanskrit Grammar.

3. Understand the methodology of Paniniya Grammar.

4. Get acquired with the Prakriya Grandhas of Paniniya Grammar.

5. Understand the derivations of parts of speech in Sanskrit.

6. Get introduced to the commentarial literature of Sanskrit

Grammar.

7. Get general knowledge of Sanskrit Philosophical Systems.

8. Get acquitted with the Prose and Poetry literature in Sanskrit with

a view to understand the cultural integration of India.

9. Get introduced to the modern Linguistic Science.

10. Understand the Preservation of Environment.

11. Acquire the basic language skills of a minimum of three

languages including global language; get sensitized on major

contemporary social issues through representative works in these

languages; critically respond and effectively articulate the same in

writing and speech.

5

प्रक्रमवर्शषेप्रर्ोजनावन

१. ससृं्कतशब्दः लेखन-भाषण-व्यर्हार ेसामर्थ्यं लभत े। २. व्याकरणशास्त्रस्य उत्पविवर्कासौ जानावत । ३. पावणनीर्प्रवर्व ंजानावत । ४. पावणनीर्प्रवक्रर्ाग्रन्थाना ं पवरचर्मर्ाप्नोवत । ५. शब्वर्भागाना ंवनष्पविप्रकारान ् जानावत । ६. व्याकरणशास्त्रव्याख्यानपद्धवत ंपवरवचनोवत । ७. ससृं्कतदशयनाना ंसामान्यज्ञान ंप्राप्नोवत । ८. गद्यपद्यसावहत्य ंसामान्यतर्ा अर्गच्छवत । र्विन ् भारत ेनानाससृं्कतर्ः प्रवतफलवि । ९. आ वुनकभाषावर्ज्ञान ंप्रवर्शवत । १०. पर्ा यर्रणरक्षणोपार्ान ् जानावत ।

११. अर्रत आङ्गलादीना ंवतसणृा ंभाषाणा ंप्रर्ोग ेकौशलं लभत े। सामावजकसमस्याना ंप्रवतवक्रर्ावर् ौ र्दुपर्जु्यते ।

6

षाण्मास्यम ् वर्षर्सङे्कतः वर्षर्नाम उपलवधः hr. पटुम ् प्रथमम ् 1. UVYM 551 अनपु्रर्कु्तव्याकरणम ् मखु्यम ् 3 4 8

2. UVYM 552 मानवर्कवर्षर्ाणा ंप्रवर्व ः पवरपरूकम ् 3 4 11 3. UVYM 553 ससृं्कतसावहत्यवेतहासः पवरपरूकम ् 3 4 14

वितीर्म ् 4. UVYS 554 सजं्ञापवरभाषम ् मखु्यम ् 3 4 17 5. UVYS 555 सवित्रर्म ् पवरपरूकम ् 3 4 19 6. UVYS 556 शङ्कराचार् यस्य जीर्न ंदशयनञ्च पवरपरूकम ् 3 4 22 ततृीर्म ् 7. UVYM 557 सिुिम ् -1 मखु्यम ् 4 5 25 8. UVYM 558 दशयनप्रर्शेः पवरपरूकम ् 4 5 27 9. UVYM 559 पद्यगद्यसावहत्यम ् पवरपरूकम ् 4 5 29 चतथु यम ् 10. UVYS 560 सिुिम ् -2(हलिम)् मखु्यम ् 4 5 33

11. UVYS 561 सगंणकशास्त्रपवरचर्ः पवरपरूकम ् 4 5 35 12. UVYS 562 र्िृालङ्काररूपकशास्त्रावण पवरपरूकम ् 4 5 38

पञ्चमम ् 13. UVYM 563 व्याकरणशास्त्रप्रवर्व ः मखु्यम ् 4 5 41 14. UVYM 564 भाषाशास्त्रम ् मखु्यम ् 4 5 43

15. UVYM 565 स्त्रीप्रत्यर्कारकसमासाः मखु्यम ् 4 5 45 16. UVYM 566 महाभाष्यम ् (1,2 आविके) मखु्यम ् 4 5 47

[17. UVYM/s 567 मकु्तवर्षर्ः-1 50 UVYM/s 568 मकु्तवर्षर्ः-2 52 UVYM/s 569 मकु्तवर्षर्ः-3 54 UVYM /s 570(मकु्तवर्षर्षे्वकेः चते ु ंशक्यत)े मकु्तवर्षर्ः-4] 3 4 56

18. वनििसज्जीकरणम ् 1 1 षष्ठम ् 19.UVYS 571 पर्ा यर्रणवर्ज्ञानम ् मखु्यम ् 4 5 60 20.UVYS 572 वतङिपवरचर्ः मखु्यम ् 4 5 62

21.UVYS 573 कृिवद्धतप्रकरण े मखु्यम ् 4 5 64 22.UVYS 574 प्रौढमनोरमा मखु्यम ् 4 5 66 23.UVYS 575 पवरभाषने्दुशखेरः(1-30 पवरभाषाः) मखु्यम ् 4 5 68

प्रथमम(्वि.एफ.्ए) 24.UVYM 576 प्रथवमकससृं्कतम ् 4 72 वितीर्म(्वि.एफ.्ए) 25.UVYS 577 Functional Sanskrit Grammar 4 76

7

प्रथम ंषाण्मास्यम ्

1. UVYM 551 अनपु्रर्कु्तव्याकरणम ् 2. UVYM 552 मानवर्कवर्षर्ाणा ंप्रवर्व ः 3. UVYM 553 ससृं्कतसावहत्यवेतहासः

8

UVYM 551 अनपु्रर्कु्तव्याकरणम ् प्रर्ोजनम ्

1. प्राथवमकव्याकरणपवरचर्ः वसध्यवत । 2. रूपमञ्जरीस्थशब्ान ् जानावत । 3. अन्यशब्ानामवप वर्भकव्तरूपवनष्पादन ेअपग्रथन ेच सामर्थ्यं वर्न्दवत । 4. वर्भवक्तप्रर्ोगान ् समर््गर्िधु्यत े। 5. र्ाक्यरचनाकुशलो भर्वत । 6. ातपुवरशीलनिारा वक्रर्ापदप्रर्ोग ेवनष्णातो भर्वत । 7. भाषाव्यर्हार ेसौष्ठर् ंसम्पादर्वत ।

वर्षर्वर्भागः प्रथमाशंः - अक्षरमाला, अजिहलिशब्ाः, सिुिावन, वतङिावन, अव्यर्म ्, वर्भक्त्यथा यः, वलङ्गर्चनावन, ातलुकारपरुुषाः । िाल, कवर्, गरुु, वपत,ृ लता, नदी, मात,ृ तद,् (वत्रष ुवलङे्गष)ु, अिद ्(वत्रष ुवलङे्गष)ु, र्षु्मद(्वत्रष ुवलङे्गष)ु – एतषेा ंसप्तस ुवर्भवक्तष ुरूपावण । भ ू ातोः र्न्द ् ातोश्च दशस ुलकारषे ुरूपावण । वितीर्ाशंः - श्रीरामोदिम ् – आवदतः 30 श्लोकाः । ततृीर्ाशंः - अ ोवनवदिष्टसभुावषताना ंसामान्यम ् अध्यर्नम ् -

अज्ञानवतवमरािस्य ज्ञानाञ्जनशलाकर्ा । चक्षरुुन्मीवलत ंर्ने ति द श्रीगरुर् ेनमः ।।1 गरुुर्ब् यह्मा गा गरुुवर् यष्णःु गरुुदवो र्ो महरेरः । गरुुस्साक्षात्परं र्ब्ह्मा ग ति द श्रीगरुर् ेनमः ।।2 सर्यभाषोद्भर्स्थाना ससृं्कत्या च दर् भवूषता । कर्थ्यतfेमतृभाषवेत वकमतः परमादरः ।।3 न राष्ट्र ंराष्ट्रता ंर्ावत र्द्यसटंवटता जनाः । वनदान ंराष्ट्रभार्स्य ससुटंवटतजीर्नम ् ।।4 शास्त्राण्र् ीत्यावप भर्वि मखूा यः र्ि ुवक्रर्ार्ान ् कुशलः स वर्िान ् । सवुचवित ंचौष मातरुाणा ंन नाममात्रणे करोत्यरोगम ् ।।5 मढू जहीवह नागमतषृ्णा ंकुरु सद्बवुद्ध ंमनवस वर्तषृ्णाम ् । र्ल्लभस ेवनजकमोपाि ंवर्ि ंतने वर्नोदर् वचिम ् ।।6 परुाणवमत्यरे् न सा ुसरं् न चावप काव्य ंनर्वमत्यर्द्यम ् । सिः परीक्ष्यान्यतरद ्भजि ेमढूः परप्रत्यर्नरे्िवुद्धः ।।7 एवह र्ब्वूह समा वेह समारवसवह माि भ दः । आपन्नवमवत र्ो र्ब्रू्ात ् तस्य लोको र्शरं्दः ।।8

9

उत्साहसपंन्नमदीट यसतू्र ंवक्रर्ावर्व ज्ञ ंव्यसनषे्वसक्तम ् । शरंू कृतज्ञ ंदृढसौहृद ंच लक्ष्ीः स्वर् ंर्ावत वनर्ासहतेोः ।।9 इदमि ंतमः कृत्स्न ंजार्ते भरु्नत्रर्म ् । र्वद शब्ाह्वर् ंज्योवतराससंारं न दीप्यत े।।10 पद्माकरं वदनकरो वर्कचीकरोवत चन्द्रो वर्कासर्वत कदरर्चक्रर्ालम ् ।

नाभ्यवथ यतो जल रोवप जलं ददावत सिः स्वर् ंपरवहत ेवर्वहतावभर्ोगः ।।11 वर्पवद दर् यमथाभ्यदुर् ेक्षमा सदवस र्ाक्पटुता र्वु वर्क्रमः ।

र्शवस चावभरवतव्य यसन ंश्रतुौ प्रकृवतवसद्धवमद ंवह महात्मनाम ् ।।12 लोभश्चदेगणुने वकं वपशनुता र्द्यवि वकं पातकदः सत्य ंचिेपसा च वकं शवुचमनो र्द्यवि तीथवो न वकम ् ।

सौजन्य ंर्वद वकं िलेन मवहमा र्द्यवि वकं मण्डन दःसविद्या र्वद वकं न दरपर्शो र्द्यवि वकं मतृ्यनुा।।13 विन्नोऽवप रोहवत तरुः क्षीणोऽप्यपुचीर्त ेपनुश्चन्द्रः ।

इवत वर्मशृिः सिः तप्यि ेन वर्श्लथषे ुलोकेष।ु।14 र्ौर्न ं नसम्पविः प्रभतु्वमवर्र्वेकता । एकदकमप्यनथा यर् वकम ुर्त्र चतषु्टर्म ् ।।15 प्रारभ्यत ेन खलु वर्घ्नभर्ने नीच दः प्रारभ्य वर्घ्नवर्हताः वर्रमवि मध्याः ।

वर्घ्न दः पनुःपनुरवप प्रवतहन्यमानाः प्रारधमिुमजना न पवरत्यजवि ।।16 केर्रूावण न भषूर्वि परुुष ंहारा न चन्द्रोज्वला न स्नान ंन वर्लेपन ंन कुसमु ंनालङृ्कता म ू यजाः ।

र्ाण्र्केा समलङ्करोवत परुुष ंर्ा ससृं्कता ार् यत ेक्षीर्ि ेखलु भषूणावन सतत ंर्ाग्भषूण ंभषूणम ् ।।17 वर्द्या नाम नरस्य रूपमव कं प्रच्छन्नगपु्त ं न ंवर्द्या भोगकरी र्शस्सखुकरी वर्द्या गरुूणा ंगरुुः ।

वर्द्या ििजुनो वर्दशेगमन ेवर्द्या परा दरे्ता वर्द्या राजस ुपजू्यत ेन वह न,ं वर्द्यावर्हीनः पशःु ।।18 चतथुांशः - सरलससृं्कतर्ाक्याना ंरचना । ससृं्कतगद्याशंाना ंभाषािरीकरणम ् । रचनापिुकाना ंसाहाय्यने ससृं्कतात ् आङ्गलभाषार्ा ंमातभृाषार्ाम ् च, आङ्गलभाषातः ससृं्कत ेच वर्र्त यनपवरशीलनम ् । ग्रन्थाः - 1.रूपचवन्द्रका, 2.शब्मञ्जरी, 3.िालादशयः, 4.प्रथमादशयः (केरल-वर्रवर्द्यालर्ात ् प्रकावशतः),

5.श्रीरामोदिम ्, 6.सभुावषतसाहस्री, 7. ससृं्कतदीवपका (के. वप. एस ्.शास्त्री, श्रीरामकृष्णमठम ्, पाला) अनसुिानग्रन्थाः – 1. प्रवक्रर्ाभाष्यम ् –जोण ् कुन्नविल्ली 2.Higher Sanskrit Grammar- M.R. Kale, Motilal Banarsidass, New Delhi 3.ससृं्कतभाषा–कावणिय्यरू ् शङ्करन ् नम्बवूतवर,पञ्चाङं्ग प्रसे, कुन्नकुंलम ् । 4.सभुावषतावन- भतृ यहवरः, चौखम्बा ससृं्कतसीरीस ्, र्ाराणसी।

10

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. प्राथवमकव्याकरणपवरचर्ः वसध्यवत ।

1 1,2 U F

2. रूपमञ्जरीस्थशब्ान ् जानावत ।

1 1 U F

3. अन्यशब्ानामवप वर्भकव्तरूपवनष्पादन ेअपग्रथन ेच सामर्थ्यं वर्न्दवत ।

1,3 1,5 U, AN P

4. वर्भवक्तप्रर्ोगान ् समर््गर्िधु्यत े।

1 1,3 U,AN P

5. र्ाक्यरचनाकुशलो भर्वत । 2 1,3,5 U, A P 6. ातपुवरशीलनिारा वक्रर्ापदप्रर्ोग ेवनष्णातो

भर्वत। 1,2,3 1,3,5 U,AN,A P

7. भाषाव्यर्हार ेसौष्ठर् ंसम्पादर्वत । 2 1,5 U,AN,A P

11

UVYM 552 मानवर्कवर्षर्ाणा ंप्रवर्व ः Methodology of Humanities Course Outcome

1. Know the nature of Humanities. 2. Know the concept of Language, Culture and Identity. 3. Know the concept of Textuality narration and interpretation. 4. Distinguish different schools of Indian Philosophy. 5. Critically analysis concepts of different schools of Indian philosophy.

Course Outline Module I Understanding the Humanities. Introduction, differences between the

Natural, Social and Human sciences. Facts and Interpretations History as Fiction. Study of the Natural world as compared to the subjective study of tastes, values, and belief systems. The question of ideology. To familiarize the important world philosophers like, Socratis (469 – 399 BC) Plato (428 – 347 BC) Aristotle (384 – 322 BC) Immanual Cant (1724 – 1804)

Module II Language culture and Identity, The relation between languages; culture and subjectivity; The question of Agency on language; The social construction of Reality; language in History; language in Relation to class, race, and gender, Language and Colonization.

Module III Narration and Representation, Realty and as representation. Narrative modes of thinking; Narration in Literature, Philosophy and History. Textuality and Reading. Module IV Indian Philosophy - Origin and development of Indian Philosophical Systems, What is Knowledge, concepts of knowledge in the Indian tradition, Methodologies of the Indian knowledge systems, Indian theories of knowledge.

12

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. Know the nature of Humanities.

5 7 U F

2. Know the concept of Language, Culture and Identity.

5 8 U C

3. Know the concept of Textuality narration and interpretation.

4 7 U C

4. Distinguish different schools of Indian Philosophy.

5 7 AN C

5. Critically analyse the concepts of different schools of Indian philosophy.

5 7 AN C

13

UVYM 552 मानवर्कवर्षर्ाणा ंप्रवर्व ः प्रर्ोजनम ्

1. मानवर्कवर्षर्ाणा ंस्वभार् ंजानावत 2. भाषा ंससृं्कवत ंप्रत्यवभज्ञा ंच अर्गच्छवत 3. आख्यानरीवत ंपाठपरता ंप्रवतवन ीकरणञ्च अर् ारर्वत 4. भारतीर्दशयनवर्भागान ् , तषेा ंतत्त्वज्ञान ंच लभत े

वर्षर्वर्भागः प्रथमाशंः - मानवर्कवर्षर्स्य अर् ारणम ् । प्राकृवतकमानवर्कवर्षर्र्ोः भदेाः, कार् यम ्, कार् यवर्चारः, इवतहासः, काल्पवन कता । व्यवक्तवनष्ठलोकस्य र्िवुनष्ठलोकस्य च वर्चारः, अवभरुवचः, मलू्यम ्, वर्रासः,आशर्वर्ज्ञानस्य समस्याः । वितीर्ाशंः - भाषा,ससृं्कवतः, प्रत्यवभज्ञा, आत्मिो ः- एतषेा ंसम्बिवर्चारः। भाषार्ाः प्रवतवनव : -एकः प्रश्नः । र्ाथाथ यस्य समाजवनवम यवत:। इवतहास ेभाषा ।जावत र्ग य र्ण य वलड्गवनण यर् ेभाषा । भाषा सार् यलौवककीकरण ंच । ततृीर्ाशंः - आख्यान ंतथा प्रावतवन ीकरण ंच । र्ािवर्कता तथा प्रतीकः । वचिनस्य आख्यानरीवतः । सावहवत्यक

दाश यवनक तथा ऐवतहावसकपरकम ् आख्यानम ् । पाठपरता तथा पाठनम ् । चतथुांशः - भारतीर्दशयनम ् । भारतीर्दशयनवर्ज्ञानानाम ् उद्भर्वर्कासः । वकं नाम ज्ञानम?् भारतीर्परम्परार्ा ं ज्ञानसङ्कल्पः । भारतीर् ज्ञानसम्प्रदार्ाना ंरीवतशास्त्रावण ।भारतीर्ज्ञानवर्ज्ञानतत्वावन ।। क्रमसं

ख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि

1. मानवर्कवर्षर्ाणा ंस्वभार् ंजानावत

5 7 U F

2. भाषा ंससृं्कवत ंप्रत्यवभज्ञा ंच अर्गच्छवत

5 7 U F

3. आख्यानरीवत ंपाठपरता ंप्रवतवन ीकरणञ्च अर् ारर्वत

2,6 7 U,AN C

4. भारतीर्दशयनवर्भागान ् जानावत

5 7 U F

5. भारतीर्दशयनाना ंतत्त्वज्ञान ंलभत े 5 7 U C

14

UVYM 553 ससृं्कतसावहत्यवेतहासः प्रर्ोजनम ्

१. ससृं्कत ेवर्द्यमानस्य सावहत्यस्य भण्डाकार ेप्रर्शे ंलभत े २. पञ्चमहाकाव्याना ंपवरचर्ः वसध्यवत ३. दवण्ड-िाणभट्टर्ोः गद्यसावहत्य ेप्रर्शेो जार्त े ४. परुाणवेतहासर्ोः ज्ञान ंलभत े ५. र्दे – र्देाङ्ग – िवृतग्रन्थान ् अव कृत्य जानावत ६. र् दज्ञावनकक्षते्र ेप्रर्वुक्तवर्ज्ञानने ससृं्कतस्य आ वुनकीं सगंवत ंर्वेि ७. समकावलककृतीनाम ् अनसुिानपवत्रकाणा ंच ज्ञान ंजार्त े

वर्षर्वर्भागः प्रथमाशंः - र् दवदकसावहत्यवेतहासः – र्देाना ंसवंक्षप्तचवरत,ं र्देागंावन, िवृतग्रन्थाः, दश यनसावहत्यस्य इवतहासः (आविकनाविकदशयनाना ंपवरचार्नम ् ।) वितीर्ाशंः- पौरावणकसावहत्यस्य चवरतम-् इवतहासः, परुाणावन, पञ्चमहाकाव्यावन, िाणदण्यादीना ंकृतर्ः, भासकावलदासभर्भतू्यादीना ंनाटकावन, श्रीशकंरभतृ यहर्ा यदीना ंसावहत्यकृतर्ः ततृीर्ाशंः - ससृं्कत ेर् दज्ञावनकसावहत्यस्य इवतहासः (ससृं्कत ेवर्द्यमानावन अथ यशास्त्र- औष शास्त्र-

व्योमशास्त्र-गवणतशास्त्र-सगंीतशास्त्र-नाट्यशास्त्रादीन्यव कृत्य) चतथुांशः - ससृं्कत ेआनकुावलकाना ंपवत्रकाणा ंपवरचर्ः

15

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. ससृं्कत ेवर्द्यमानस्य सावहत्यस्य भण्डाकार ेप्रर्शे ं

लभत े 1 8 U F

2. पञ्चमहाकाव्याना ंपवरचर्ः वसध्यवत

1 8 U F

3. दवण्ड-िाणभट्टर्ोः गद्यसावहत्य ेप्रर्शेो जार्त े

1 8 U F

4. परुाणवेतहासर्ोः ज्ञान ंलभत े

1 8 U F

5. र्दे – र्देाङ्ग – िवृतग्रन्थान ् अव कृत्य जानावत

1 8 U F

6. र् दज्ञावनकक्षते्र ेप्रर्वुक्तवर्ज्ञानने ससृं्कतस्य आ वुनकीं सगंवत ंर्वेि

5 8 U F

7. समकावलककृतीनाम ् अनसुिानपवत्रकाणा ंच ज्ञान ंजार्त े

1,4,6 8 U F

16

वि.ए. वितीर् ंषाण्मास्यम ्

4.UVYS 554 सजं्ञापवरभाषम ् 5.UVYS 555 सवित्रर्म ् 6.UVYS 556 शङ्कराचार् यस्य जीर्न ंदशयनञ्च

17

UVYS 554 सजं्ञापवरभाषम ् प्रर्ोजनम ्

1. व्याकरणशास्त्रस्य उत्पविवर्कासौ जानावत 2. पावणनीर्व्याकरण ेमाहरेरसतू्राणा ंप्रा ान्यमर्गच्छवत 3. व्याकरणशास्त्रीर्ाः सजं्ञाः जानावत । 4. शास्त्रप्रर्शेः सरलः जार्त े। 5. शास्त्रप्रर्वृिवनर्माः अर्िधु्यि े। 6. पवरभाषासतू्रावण तषेा ंप्रर्ोग ंच पवरशीलर्वत ।

वर्षर्वर्भागः प्रथमाशंः- सजं्ञाप्रकरणम ् ।माहरेरसतू्रावण, हलन्त्यम ् इवत आरभ्य नाज्झलौ इवत सतू्रपर् यिम ् । वितीर्ाशंः- सजं्ञाप्रकरणम ् ।अणवुदत्सर्ण यस्य चाप्रत्यर्ः इत्यारभ्य स्व ंरूप ंशब्स्याशब्सजं्ञा इवत सतू्रपर् यिम ् । ततृीर्ाशंः – सजं्ञाप्रकरणम ् ।र्ने वर्व िदिस्य इत्यारभ्य दीट ंच इवत सतू्रपर् यिम।् चतथुांशः – पवरभाषाप्रकरणम ् ।इको गणुर्दृ्धी इत्यारभ्य स्ववरतनेाव कारः इवत सतू्रपर् यिम।्

ग्रन्थः – र् दर्ाकरणवसद्धािकौमदुी। अर्लोकनीर्ाः ग्रन्थाः- प्रवक्रर्ासर्यस्वम ्, लटवुसद्धािकौमदुी, लटपुावणनीर्म ्, मध्यवसद्धािकौमदुी, कावशकार्वृिः ।

18

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. व्याकरणशास्त्रस्य उत्पविवर्कासौ जानावत

1 2 U F

2. पावणनीर्व्याकरण ेमाहरेरसतू्राणा ंप्रा ान्यमर्गच्छवत

1 3 U F

3. व्याकरणशास्त्रीर्ाः सजं्ञाः जानावत ।

1 3 U F

4. शास्त्रप्रर्शेः सरलः जार्त े।

1 3 U P

5. शास्त्रप्रर्वृिवनर्माः अर्िधु्यि े।

1,6 3 U P

6. पवरभाषासतू्रावण तषेा ंप्रर्ोग ंच पवरशीलर्वत ।

1 3 U,A P

19

UVYS 555 सवित्रर्म ्

प्रर्ोजनम ् 1. सविभदेान ् जानावत 2. सवंहताज्ञानम ्, स्वर-हल-्वर्सग यसिीना ंपवरचर्श्च वसध्यवत 3. सविसतू्रावण, उदाहरणावन च पवरशील्यि े4. र्ाक्यरचनार्ा ंसविप्रर्ोगः कथम ् इवत अर्िधु्यत े 5. सविकरण ेसवंिवर्च्छेद ेच वनपणुो जार्त े 6. पावणवनव्याकरण ेप्रार्ीण्र् ंलभत े

वर्षर्वर्भागः

प्रथमाशंः - अच्सविः – 1. वसद्धािकौमदु्याः अ ोवनवदिष्टावन सतू्रावण - इको र्णवच , अनवच च, स्थावनर्दादशेोʃनवि ौ, झला ंजश ् झवश, अदशयन ंलोपः, सरं्ोगािस्य लोपः, अचो रहाभ्या ंि,े हलो र्मा ंर्वम लोपः, एचोʃर्र्ार्ार्ः, तस्य लोपः , र्ािो वर् प्रत्यर्,े क्षय्यजय्यौ शक्याथवो , क्रय्यिदथवो , लोपः शाकल्यस्य, एकः परू् यपरर्ोः, आद्गणुः, उरण ् रपरः , झरो झवर सर्णवो , र्वृद्धरवेच, एत्य ेत्यठू्स,ु उपसगा यदृवत ातौ, खरर्सानर्ोवर् यसज यनीर्ः वितीर्ाशंः – अच्सविः - 2. वसद्धािकौमदु्याः अ ोवनवदिष्टावन सतू्रावण।

एवङ पररूपम ् , अचोʃन्त्यावद वट, ओमाङोश्च, झला ं जशोʃि,े अकः सर्णवो दीट यः, एङः पदािादवत, सर् यत्र वर्भाषा गोः, अर्ङ्स्फोटार्नस्य, इन्द्र ेच, प्लतुप्रगहृ्या अवच वनत्यम ्, इकोʃसर्णवो शाकल्यस्य ह्रस्वश्च, ऋत्यकः, ईदूददे ्विर्चन ंप्रगहृ्यम ् , अदसो मात ्, वनपात एकाजनाङ,् ओत ्, सम्बदु्धौ शाकल्यस्यतेार्नाषवो , ईदूतौ च सप्तम्यथवो ,

ततृीर्ाशंः – हल्सविः - वसद्धािकौमदु्याः अ ोवनवदिष्टावन सतू्रावण -

20

िोः श्चनुा श्चःु, शात ्, ष्टनुा ष्टःु, न पदािाट्टोरनाम ्, र्रोʃननुावसकेननुावसको र्ा, तोवलय, उदः स्थािम्ोः परू् यस्य, झर्ो होʃन्यतरस्याम ्, शश्िोʃवट, खवर च, मोʃनसु्वारः, नश्चापदािस्य झवल, अनसु्वारस्य र्वर् परसर्ण यः, र्ा पदािस्य, ङ्स्णोः कुक ्टुक ्शवर, डः वस टु,् नश्च, वश तकु,् ङमो ह्रस्वादवच ङमवुण्नत्यम ्, नश्िव्यप्रशान ्, दीटा यत ्, पदािािा

चतथुांशः – वर्सग यसविः - वसद्धािकौमदु्याः अ ोवनवदिष्टावन सतू्रावण - वर्सज यनीर्स्य सः, शप यर े वर्सज यनीर्ः, र्ा शवर, इणः षः, नमस्परुसोग यत्योः, ससृं्कतवमवत पदस्य वनष्पिौ वर्वनर्कु्तावन सविसतू्रावण, अतः कृकवमकंसकुम्पात्रकण यकुशाकणीष्वन व्यर्स्य, अ वश्शरसी पद,े ससजषुो रुः, अतो रोरप्लतुादप्लतु,े हवश च, भोभगोअटोअपरू् यस्य र्ोʃवश, ओतो गार्गर् यस्य, हवल सर्वो षाम ्, रोʃसवुप, रो वर, ढ्रलोप ेपरू् यस्य दीटोʃणः, वर्प्रवतष े ेपरं कार् यम ्, एतिदोः सलुोपोʃकोरनञ्स मास ेहवल, सोʃवच लोप ेचते्पादपरूणम ् ।।

अर्लोकनीर्ः ग्रन्थः - वसद्धािकौमदुी, भट्टोवजदीवक्षतः। अव कवर्ज्ञानाथ यमर्लोकनीर्ः ग्रन्थः - प्रवक्रर्ासर्यस्वम ्, मले्पिुनूा यरार्णभट्टवतवरः।

21

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. सविभदेान ् जानावत

1 3 U F

2. सवंहताज्ञानम ्, स्वर-हल-्वर्सग यसिीना ंपवरचर्श्च वसध्यवत

1 3 U F

3. सविसतू्रावण, उदाहरणावन च पवरशील्यि े

1 3 U,A F

4. र्ाक्यरचनार्ा ंसविप्रर्ोगः कथम ् इवत अर्िधु्यत े

1 3 U,AN P

5. सविकरण ेसवंिवर्च्छेद ेच वनपणुो जार्त े

1 3 U,A P

6. पावणवनव्याकरण ेप्रार्ीण्र् ंलभत े

1 3 U,A P

22

UVYS 556 शङ्कराचार् यस्य जीर्न ंदशयनञ्च प्रर्ोजनम ्

1. केरलदाश यवनकेष ुश्रीशङ्करस्य स्थान,ं प्राचीनदाश यवनकपद्धवतष ुशङ्करदशयनस्य प्रामखु्यञ्च अर्गच्छवत 2. श्रीशङ्करस्य जीर्नमव कृत्य जानावत प्राचीनसामावजकव्यर्स्थापवरचर्ः वसध्यवत 3. अिदतपद्धवत ंसमर््गर्िधु्यत े, अिदतपद्धत्याः आनकुावलकप्रसवक्तम ् अपग्रथ्नावत 4. श्रीशङ्करदशयन ेप्रर्शे ंलभत े 5. र्देािशास्त्रवसद्धािान ् पवरवचनोवत

वर्षर्वर्भागः प्रथमाशंः - श्रीशङ्करचवरतम ् - प्रथमपाठादारभ्य दशमपाठपर् यिम।् वितीर्ाशंः - श्रीशङ्करचवरतम ् - एकादशपाठादारभ्य अष्टादशपाठपर् यिम।् ततृीर्ाशंः – श्रीशङ्करवर्चवरतस्य तत्विो स्य सा नचतषु्टर्वर्र्रणादारभ्य अर्स्थात्रर्वनरूपणपर् यिम।् चतथुांशः – श्रीशङ्करवर्चवरतस्य तत्विो स्य पञ्चकोशवर्र्रणादारभ्य कमयवनरूपणपर् यिम।्

पठनग्रन्थाः- श्रीशङ्करचवरतम ् - डा. गणपवतभट्टः। तत्विो ः - श्रीशङ्करः। अव कवर्ज्ञानाथ यम ् अर्लोकनीर्ाः ग्रन्थाः - Dr.K.Kunjunniraja, The Contribution of Kerala to Sanskrit Literature. Rajarajavarma, Vatakkumkur, Samskrta Sahitya Caritram. Sankaravijaya of Anandagiri. Sankaradigvijaya of Vidyaranya.

23

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. केरलदाश यवनकेष ुश्रीशङ्करस्य स्थान,ं

प्राचीनदाश यवनकपद्धवतष ुशङ्करदशयनस्य प्रामखु्य ंच अर्गच्छवत

5 7 U F

2. श्रीशङ्करस्य जीर्नमव कृत्य जानावत प्राचीनसामावजकव्यर्स्थापवरचर्ः वसध्यवत

5 7 U F

3. अिदतपद्धवत ंसमर््गर्िधु्यत े

5 7 U C

4. अिदतपद्धत्याः आनकुावलकप्रसवक्तम ् अपग्रथ्नावत

3,5 7 U F

5. श्रीशङ्करदशयन ेप्रर्शे ंलभत े

5 7 U C

6. र्देािशास्त्रवसद्धािान ् पवरवचनोवत

5 7 U C

24

वि.ए.ततृीर् ंषाण्मास्यम ्

7.UVYM 557 सिुिम ् -1 8.UVYM 558 दशयनप्रर्शेः

9.UVYM 559 पद्यगद्यसावहत्यम ्

25

UVYM 557 सिुिम ् -1(अजिम)् प्रर्ोजनम ्

1. प्रकृवत ंप्रत्यर् ंतर्ोः सम्बि ंच वर्र्चेर्वत 2. अजिपवुल्लङ्गशब्ाना ंव्याकरणप्रवक्रर्ा ंवर्जानावत 3. अजिस्त्रीवलङ्गशब्ाना ंव्याकरणप्रवक्रर्ा ंजानावत 4. अजिनप ुसंकवलङ्गशब्ाना ंव्याकरणप्रवक्रर्ा ंवर्जानावत 5. शब्वर्भागानर्गच्छवत 6. अजिशब्ाना ंरूपवनष्पादन ेकुशलो भर्वत

वर्षर्वर्भागः

प्रथमाशंः – वसद्धािकौमदु्याम ् अजिपवुल्लङ्गप्रकरण े‘अथ यर्द ातरुप्रत्यर्ः’ इत्यारभ्य ‘आ कडारादकेा सजं्ञा’ पर् यिम ् । वितीर्ाशंः – वसद्धािकौमदु्याम ् अजिपवुल्लङ्गप्रकरण े‘भस्य’ इत्यारभ्य ‘रार्ो हवल’ पर् यर्िम ् । ततृीर्ाशंः – अजिस्त्रीवलङ्गप्रकरण ंसम्पणू यम ् । चतथुांशः – अजिनप ुसंकवलङ्गप्रकरण ंसम्पणू यम ् ।

अव कवर्ज्ञानाथ यम ् अर्लोकनीर्ा ग्रन्थाः –

1. वसद्धािकौमदु्या िालमनोरमा व्याख्या। 2. वसद्धािकौमदु्या तत्त्विोव नी व्याख्या।

26

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. प्रकृवत ंप्रत्यर् ंतर्ोः सम्बि ंच वर्र्चेर्वत

1 5 U F

2. अजिपवुल्लङ्गशब्ाना ंव्याकरणप्रवक्रर्ा ंवर्जानावत

1 5 U,A F

3. अजिस्त्रीवलङ्गशब्ाना ंव्याकरणप्रवक्रर्ा ंजानावत

1 5 U,A F

4. अजिनप ुसंकवलङ्गशब्ाना ंव्याकरणप्रवक्रर्ा ंवर्जानावत

1 5 U,A F

5. शब्वर्भागानर्गच्छवत

1 3,5 U F

6. अजिशब्ाना ंरूपवनष्पादन ेकुशलो भर्वत

1,6 5 U,A F

27

UVYM 558 दशयनप्रर्शेः प्रर्ोजनम ्

1. भारतीर् दशयनपरम्परार्ाः प्रमखुवसद्धािाना ंसामान्यपवरचर्लवधः। 2. प्रकरणग्रन्थाना ंश दलीपवरचर्ः। 3. नव्यन्यार्ाशर्ानाम ् वसवद्धः। 4. शाब्िो वर्षर् ेपरू् यपक्षत्वने गण्र्मानषे ुन दर्ावर्कमीमासंकाना ंवसद्धािषे ुवर्शषेपवरचर्लवधः। 5. आरम्र्ादादीना ंपवरचर्ने तलुनात्मकाध्यर्नस्य प्रा ान्यार्गमः।

वर्षर्वर्भागः प्रथमाशंः - आविकनाविकदशयनाना ंलटपुवरचर्ः । दशयनषेपु्रमाणाना ंसखं्या ( चार् यकिार्दकंे - इवत मानमरे्ोदर्ोक्तकावरकार्ाः आशर्ः), पञ्चवर्शंवततत्त्वावन । आरम्र्ादः, पवरणामर्ादः, सटंातर्ादः, वर्र्त यर्ादः, परमाणकुारणर्ादः, सत्कार् यर्ादः। वितीर्ाशंः - तकयसगं्रह-े ‘पदाथोद्दशेवर्भागवनरूपणम ्’ इत्यतः अनमुानवनरूपणपर् यिम ् । ततृीर्ाशंः - तकयसगं्रह े- ‘उपमानवनरूपणम ्’ इत्यतः कमा यवदलक्षणवनरूपणपर् यिम ् । चतथुांशः - अथ यसगं्रह े– भार्नावर्चारः,वर्व वर्भागः, अथ यर्ादसन्दभ यः।

ग्रन्थाः - मानमरे्ोदर्ोक्ता ‘चार् यकिार्दकेम ्’ - इवत कावरका

साखं्यकावरकार्ा ं‘मलूप्रकृवतरवर्कृवतः’ – इवत कावरका शास्त्रर्ादार्ली – प्रोफ. आर ्. र्ासदुरे्न ् पोट्टी तकयसगं्रहः, अथ यसगं्रहः

28

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. भारतीर् दशयनपरम्परार्ाः प्रमखुवसद्धािाना ं

सामान्यपवरचर्लवधः।

5 7 U C

2. प्रकरणग्रन्थाना ंश दलीपवरचर्ः।

4 7 U C

3. नव्यन्यार्ाशर्ानाम ् वसवद्धः।

3 7 U C

4. शाब्िो वर्षर् ेपरू् यपक्षत्वने गण्र्मानषे ुन दर्ावर्कमीमासंकाना ंवसद्धािषे ुवर्शषेपवरचर्लवधः।

3,4 7 U,AN C

5. आरम्र्ादादीना ंपवरचर्ने तलुनात्मकाध्यर्नस्य प्रा ान्यार्गमः।

4 7 U,AN C

29

UVYM 559 पद्यगद्यसावहत्यम ्

प्रर्ोजनम ् 1. सावहत्य ेकाव्यलक्षण ंकाव्यभदेाशं्च जानावत। 2. महाकाव्यलक्षणमव गच्छवत। 3. केरलीर्काव्यावन पवरवचनोवत। 4. पञ्चतन्त्रकथािारा गद्यकाव्यपवरचर्मर्ाप्नोवत। 5. काव्योक्तान ् साराशंान ् स्वाशंीकरोवत। 6. पद्यकाव्यपठन ेआस्वादन ेच अभ्यिो भर्वत। 7. िोत्रकाव्यपवरचर् ंप्राप्नोवत।

वर्षर्वर्भागः

प्रथमाशंः – गद्यपद्यसावहत्यपवरचर्ः । केरलीर्काव्यपवरचर्ः । दवण्डवर्रवचतकाव्यादशयस्य प्रथमपवरच्छेद ेकावरका - 1 .11, कावरकाः - 1.13 आरभ्य 1.39 पर् यिम ् । भामहवर्रवचतकाव्यालङ्कार े1.19 आरभ्य 1.30 पर् यि ं कावरकाः। वितीर्ाशंः – वर्ष्णशुमयणः पञ्चतन्त्रकथार्ा ं1. वमत्रभदेस्य वितीर्कथा – (शृगालदुन्दुवभकथा – कवश्चच्छृगालः क्षतु्क्षामकण्ठः सवजर्कः आह - कथमदेत।् सोऽर्ब्र्ीत।्) 2. अपरीवक्षतकारकस्य आमखुकथा – (प्रिार्नकथा – मवणभद्रश्रवेष्ठर्िृािः – अथदेमारभ्यत ेअपरीवक्षतकारकं नाम --- मवणभद्र आह। त े म यवर्कावरणः प्रोचःु) ततृीर्ाशंः - रटरु्शंमहाकाव्य ेपञ्चमसगवो 1- 30 श्लोकाना ंव्याकरणपरमध्यर्नम ् । चतथुांशः - ‘भजगोवर्न्द’स्य 1-15 श्लोकाना ंव्याकरणपरमध्यर्नम ् ।

30

Books for reference : 1. A History of Sanskrit Literature, A.B. Keith, Motilal Banarsidass Publishers,

Delhi, 1993. 2. A Short History of Sanskrit Literature, T.K.,Ramachandra Iyer, R.S. Vadhyar

& Sons, Palakkad. 3. A History of Sanskrit Literature, Macdonell A.A, Motilal Banarsidass

Publishers, Delhi, 1990. 4. Indian Kavya Literature (6 Volumes), A.K. Warder, Motilal Banarsidass

Publishers, Delhi, 1972. 5. History of Classical Sanskrit Literature, M. Krishnamachariar, Motilal

Banarsidass Publishers, Delhi, 1990. 6. A Short History of Sanskrit Literature, Aggarwal M.R. 7. A Companion to Sanskrit Literature, Banergy S.C. 8. A History of Sanskrit Literature, S.K. De 9. Concise History of Classical Sanskrit Literature, Gopala Iyangar V.A. 10. Survey of Sanskrit Literature, Kunnahan Raja C. 11. Contribution of Kerala to Sanskrit Literature, Dr. K.Kunjunni Raja. 12. Kerala Sahitya Caritram, Ullur. 13. Keraliya Samskrita Sahitya Caritram, Vadakumkur. 14. Samskrita Sahitya Caritram, (Ed) M.S. Menon and Dr. K. Kunjunni Raja,

Kerala Sahitya Accademi.

31

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. सावहत्य ेकाव्यलक्षण ंकाव्यभदेाशं्च जानावत।

1 8 U F

2. महाकाव्यलक्षणमव गच्छवत।

1 8 U F

3. केरलीर्काव्यावन पवरवचनोवत।

1 8 U F

4. पञ्चतन्त्रकथािारा गद्यकाव्यपवरचर्मर्ाप्नोवत।

1 8 U F

5. काव्योक्तान ् साराशंान ् स्वाशंीकरोवत।

1 8 U C

6. पद्यकाव्यपठन ेआस्वादन ेच अभ्यिो भर्वत।

1 8 U C

7. िोत्रकाव्यपवरचर् ंप्राप्नोवत।

1 8 U F

32

वि.ए.चतथु ंषाण्मास्यम ्

10. UVYS 560 सिुिम ् -2(हलिम)् 11. UVYS 561 सगंणकशास्त्रपवरचर्ः

12. UVYS 562 र्िृालङ्काररूपकशास्त्रावण

33

UVYS 560 सिुिम ् -2(हलिम)् प्रर्ोजनम ्

1. हलिपवुल्लङ्गशब्ाना ंव्याकरणप्रवक्रर्ा ंवर्जानावत 2. हलिस्त्रीवलङ्गशब्ाना ंव्याकरणप्रवक्रर्ा ंजानावत 3. हलिनप ुसंकवलङ्गशब्ाना ंव्याकरणप्रवक्रर्ा ंवर्जानावत 4. हलिप ुवंलङ्गस्त्रीवलङ्गनप ुसंकवलङ्गशब्ान ् वर्र्चेर्वत 5. हलिशब्ाना ंरूपवनष्पादन ेसामर्थ्यं वर्न्दवत 6. प्रकृवत ंप्रत्यर् ंतर्ोः र्ोगञ्च जानावत

वर्षर्वर्भागः

प्रथमाशंः – वसद्धािकौमदु्या ंहलिपवुल्लङ्गप्रकरण ेहो ढः इत्यारभ्य वर्रस्य र्सरुाटाः पर् यिम।् वितीर्ाशंः – वसद्धािकौमदु्या ंहलिपवुल्लङ्गप्रकरण ेस्कोः सरं्ोगाद्योरन्त्य ेच इत्यारभ्य न म ुन ेपर् यर्िम।् ततृीर्ाशंः – हलिस्त्रीवलङ्गप्रकरणसपंणू यम।् चतथुांशः – हलिनप ुसंकवलङ्गप्रकरणसपंणू यम।् अव कवर्ज्ञानाथ यम ् अर्लोकनीर्ा ग्रन्थाः –

1. वसद्धािकौमदु्या िालमनोरमा व्याख्या। 2. वसद्धािकौमदु्या तत्त्विोव नी व्याख्या।

34

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. हलिपवुल्लङ्गशब्ाना ंव्याकरणप्रवक्रर्ा ंवर्जानावत

1 5 U F

2. हलिस्त्रीवलङ्गशब्ाना ंव्याकरणप्रवक्रर्ा ंजानावत

1 5 U F

3. हलिनप ुसंकवलङ्गशब्ाना ंव्याकरणप्रवक्रर्ा ंवर्जानावत

1 5 U F

4. हलिप ुवंलङ्गस्त्रीवलङ्गनप ुसंकवलङ्गशब्ान ् वर्र्चेर्वत

1 5 AN F

5. हलिशब्ाना ंरूपवनष्पादन ेसामर्थ्यं वर्न्दवत

1 5 A F

6. प्रकृवत ंप्रत्यर् ंतर्ोः र्ोगञ्च जानावत

1 5 U,AN F

35

UVYS 561 सगंणकशास्त्रपवरचर्ः INFORMATICS: VYAKARANA

Course Outcome

1. Understand the concept of IT.

2. Apply the knowledge in IT

3. Analyze social issues in Digital Society.

4. Beware of about the nature of Digital Knowledge.

5. Understand the information initiatives in India.

6. Acquire Practical knowledge in use of software

7. Acquire Comparative knowledge in Vyakarana and Programming.

Course Outline

Module I OVERVIEW OF INFORMATION TECHNOLOGY

Features of the modern personal computer and peripherals, computer networks and

Internet, Wireless technology, cellular wireless networks, introduction to mobile

phone technology, introduction to ATM purchase of technology, License, Guarantee,

Warranty, overview of Operating Systems and major application software.

Module II KNOWLEDGE SKILLS FOR HIGHER EDUCATION

Data, Information and Knowledge, Knowledge management – Internet access methods

– Dial-up, DSL, Cable, ISDN, Wi-Fi- Internet as a knowledge repository, academic

search techniques, and creating cyber access publishing models. Basic concepts of

IPR, Copyrights and patents, plagiarism, introduction to use of IT in teaching and

learning, case study of Educational software, Academic services – INFLIBENT,

NICNET, BRNET.

Module III SOCIAL INFORMATICS

IT and Society – issues and concerns – digital divide, IT and development, the free

software movement, IT Industry: new opportunities and new threats, software piracy,

cyber ethics, cyber crime, cyber threats, cyber security, privacy issues, cyber laws,

cyber addictions, information overload, Health issues-guidelines for proper usage of

computers, Internet and mobile phones. E-wastes and green computing, impact of IT

on language and culture - localization issues- Unicode – IT and regional Languages.

Module IV IT APPLICATIONS

36

E-governance applications at national and state level, IT for national integration,

overview of IT application in medicine, healthcare, business, commerce, industry,

defense, law, Crime Detection, publishing, communication, resource management,

weather forecasting, education, film and media, IT in service of disabled, futuristic IT

– Artificial Intelligence, Virtual Reality, Bio-computing.

Module V Natural languages and computer languages – their differences – natural language

processing (NLP) – benefits, Chomsky – T.G. Grammar, brief history of natural

language processing, NLP in India, Sanskrit and computer, the meta System, (DPPP,

Computer Application’s Possibilities of Aṣṭādhyāyi143-148 (DPP)

Aṣṭādhyāyias Data Base (120-126) (DPP) Sanskrit Analysis System (SAS) Sanskrit

Computational Linguistics.

Module VI

1. Introduction to Indian language tools – programs/

Packages – advantages and disadvantages – introduction to key boards – inscript

and phonetic key

Boards, fonts etc.

2. Digital sources of Sanskrit Grammar and Linguistics –

Sanskrit Software Tools and online packages.

3. PaninianPaser (92-107) Sanskrit Software Tools.

4. Break – up words in sentence into input, machine

process and output.

37

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. Understand the concept of IT.

2 9 U F

2. Apply the knowledge in IT

2.6 9 A F

3. Analyze social issues in Digital Society.

3 9 AN F

4. Beware of about the nature of Digital Knowledge.

4 9 AN F

5. Understand the information initiatives in India.

4 9 U F

6. Acquire Practical knowledge in use of software

6 9 A F

7. Acquire Comparative knowledge in Vyakarana and

Programming.

3 9 A F

38

UVYS 562 र्िृालङ्काररूपकशास्त्रावण प्रर्ोजनम ्

१. काव्यनाटकादीन्यव कृत्य कश्चन सामान्यपवरचर्ः जार्त े २. काव्यनाटकादीना ंप्रर्ोग-पवरशीलनज्ञानलवधः ३. कव्यादीना ंसम्यगचु्चारणार् तालवनिद्धालापनार् च वसवद्धसौलभ्यम ् ४. कवतवचििृावन अलङ्काराशं्चवर्वर्च्य ज्ञात ु ंपवरशीलनम ् ५. गरुुलटरु्णा यना ंभाद्यष्टगणाना ंच सामान्यज्ञानलवधः ६. नाट्यशास्त्र ेतद्गतनाटकावदष ुच उपर्कु्ताना ंपावरभावषकपदाना ंतषेामथ यग्रहणार् च सामर्थ्ययलवधः ७. एतान ् सकेंतान ् उपर्जु्य स्वर् ंकाव्यावदरचनाथ ंर् दभर्प्रावप्तः

वर्षर्वर्भागः प्रथमाशंः:- र्िृालङ्कारर्ोः सामान्यपवरचर्ः । र्िृभदेाः । र्ण यर्िृ,ं मात्रार्िृ,ं समर्िृम ्, अ यसमर्िृ,ं वर्षमर्िृ ंच । पद्याना ंर्िृावन कथ ंवनणवो तव्यावन इवत । लट-ुगरुुपवरचर्ः । लटोः गरुोश्च मात्रावनण यर्ः । अलङ्कारभदेाः । शब्ालङ्कारः, अथा यलङ्कारः, उभर्ालङ्कारः । वितीर्ाशंः:- गणर्िृावन – र्सिवतलकं, र्शंस्थम ्, इन्द्रर्ज्रा, उपने्द्रर्ज्रा, उपजावतः, मावलनी, स्रर्ग रा, मन्दाक्रािा,वशखवरणी, शादू यलवर्क्रीवडत,ं वर्र्ोवगनी, पवुष्पताग्रा । मात्रार्िृावन – आर्ा य, गीवतः, श्लोकः(अनषु्टपु)् । ततृीर्ाशंः:- उपमा-उत्प्रके्षा-रूपक-दृष्टाि-र्क्रोवक्त-अवतशर्ोवक्त-स्वभार्ोवक्त-वर्शषेोवक्त-समासोवक्त- वर्भार्ना-श्लषे-अथा यिरन्यास-वर्रो ाभासालङ्काराः । चतथुांशः :- ससृं्कतनाटकाना ंमौवलकस्वभार्ः । नाटकानामतु्पविः । रूपकं, र्ि,ु नतेा, रसः, नावन्दः, भरतर्ाक्य,ं प्रिार्ना, प्रर्शेकः, शदु्धवर्षं्कभकः, वमश्रवर्षं्कभकः इत्यतेषेा ंलक्षणावन भदेाश्च । जनाविकम ्, आत्मगत,ं स्वागतम ्, अथ यप्रकृवतः, सवं ः इत्यतेषेा ंसकेंताना ंलक्षण ंपवरचर्श्च । एतत्सरं् शाकुन्दलावदर्त ् प्रवथत ंवकमवप नाटकमावश्रत्य उदाहरणीर्म ् ।

सहार्कग्रन्थाः – १. र्िृरत्नार्वलः – गोमतीदासः । २. कुर्लर्ानन्दः – अिय्यदीवक्षतः । ३. नाट्यशास्त्रम ् – भरतमवुनः । ४. दशरूपकम ् – नञ्जर्ः । ५. िन्दश्शास्त्रम ् – वपङ्गलः ।

39

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. काव्यनाटकादीन्यव कृत्य कश्चन सामान्यपवरचर्ः

जार्त े

1 8 U F

2. काव्यनाटकादीना ंप्रर्ोग-पवरशीलनज्ञानलवधः

1 8 A F

3. कव्यादीना ंसम्यगचु्चारणार् तालवनिद्धालापनार् च वसवद्धसौलभ्यम ्

1 8 A F

4. कवतवचििृावन अलङ्काराशं्चवर्वर्च्य ज्ञात ु ंपवरशीलनम ्

1 8 AN F

5. गरुुलटरु्णा यना ंभाद्यष्टगणाना ंच सामान्यज्ञानलवधः

1 8 U F

6. नाट्यशास्त्र ेतद्गतनाटकावदष ुच उपर्कु्ताना ंपावरभावषकपदाना ंतषेामथ यग्रहणार् च सामर्थ्ययलवधः

1 8 AN F

7. एतान ् सकेंतान ् उपर्जु्य स्वर् ंकाव्यावदरचनाथ ंर् दभर्प्रावप्तः

1 8 A C

40

वि.ए.पञ्चम ंषाण्मास्यम ्

13.UVYM 563 व्याकरणशास्त्रप्रवर्व ः 14.UVYM 564 भाषाशास्त्रम ् 15.UVYM 565 स्त्रीप्रत्यर्कारकसमासाः 16.UVYM 566 महाभाष्यम ् (1,2 आविके)

41

UVYM 563 व्याकरणशास्त्रप्रवर्व ः प्रर्ोजनावन

1. व्याकरणग्रन्थाना ंप्रवर् ीन ् जानावत 2. सतू्ररचनाश दलीं र्वेि 3. इत्ववर् ानावदकौशलाना ंपवरचर्ः वसध्यवत 4. भाष्यशदलीम ् अर्गच्छवत 5. र्ावत यकाना ंश दलीं प्रा ान्य ंच जानावत 6. वसद्धािकौमदु्याः श दलीं पवरवचनोवत 7. वसद्धािग्रन्थषे ुपर्ा यलोवचताना ंवर्षर्ाणा ंपवरचर्ः वसध्यवत

वर्षर्वर्भागः प्रथमाशंः - अष्टाध्याय्याः वर् ानकौशलम ्, श दली, षवि सतू्राणा ंसोदाहरणानशुीलनम ्, इत्सजं्ञावर् ानप्रर्ोजनावन (तवद्धतावदप्रत्यर्षे,ु आगमषे,ु ातनूा ंवर्षर्)े वितीर्ाशंः - भाष्यर्ावत यकर्ोः वर् ानकौशलम ्, श दली । ततृीर्ाशंः - वसद्धािकौमदुीम ् आ ारीकृत्य प्रवक्रर्ाग्रन्थाना ंअनकु्रमणीपवरचर्ः, वर् ानकौशलम ्, श दली । चतथुांशः - भषूणसार-परमलटमुञ्जषूर्ोः अनकु्रमणीपवरचर्ः, वर् ानकौशलम ्, श दली ।

ग्रन्थाः- अष्टाध्यार्ी, महाभाष्यम ्, र् दर्ाकरणवसद्धािकौमदुी, परमलटमुञ्जषूा, र् दर्ाकरणभषूणसारः

42

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. व्याकरणग्रन्थाना ंप्रवर् ीन ् जानावत

1 3 U F

2. सतू्ररचनाश दलीं र्वेि

1 3 U F

3. इत्ववर् ानावदकौशलाना ंपवरचर्ः वसध्यवत

1 3 U F

4. भाष्यशदलीम ् अर्गच्छवत

1 6 U F

5. र्ावत यकाना ंश दलीं प्रा ान्य ंच जानावत

1 3 U F

6. वसद्धािकौमदु्याः श दलीं पवरवचनोवत

1 4 U F

7. वसद्धािग्रन्थषे ुपर्ा यलोवचताना ंवर्षर्ाणा ंपवरचर्ः वसध्यवत

1 6 U F

43

UVYM 564 भाषाशास्त्रम ्

Subject: Linguistics

Outcome

1. To understand generally about what a language is and what is it for.

2. To impart knowledge of the origin and development of language.

3. To impart a general knowledge of various spoken languages of the world and to get an

awareness of comparative study of languages.

4. To get an introduction to linguistics and its branches.

5. To know about the main linguists and to understand the current trends in linguistic

studies.

Course Outline

Module I – Language

Definition and utility of language. Theories of the origin of language. Dialects and cognates.

Language studies in Sanskrit.

Module II – Linguistics

Traditional Grammar – Bhartṛhari and Vākyapadīyam. Comparative Philology-Definition of

Linguistics. Nature and scope of Linguistics. Branches of Linguistics. Diachronic and

Synchronic study of language.

Module III – Classification of Languages

Morphological and genealogical classification of languages. The Indo-European family of

languages. Vedic and classical Sanskrit language. Prākṛt languages and their properties.

Module IV – Modern Linguistics

A general introduction. Ferdinand De Saussure – Langue and parole, Leonard Bloomfield –

Structuralism, Noam Chomsky – Generative Grammar – Universal Grammar.

Texts:

An Introduction to Sanskrit Linguistics – Srimannarayanamurti

Comparative Philology – T.K. RamachandraAiyar

Language – Leonard Bloomfield

Vākyapadīya - Bhartṛhari

Other References:

Encyclopedia of Linguistics

Vākyaghaṭanā – E.V.N. Namboothiri

44

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. To understand generally about what a

language is and what is it for.

Understand the concept of language

1 9 U C

2. (To impart) Acquire knowledge of the origin and development of language.

1 9 U F

3. (To impart) Acquire the general knowledge of various spoken languages of the world and to get an awareness of comparative study of languages.

1 9 U F

4. (To get an introduction to) get

acquainted with linguistics and its

branches.

1 9 U F

5. (To know about the ) Become familiar with the prominent (main) linguists and (to understand) the current trends in linguistic studies.

1 9 U F

45

UVYM 565 स्त्रीप्रत्यर्कारकसमासाः प्रर्ोजनम ्

1. स्त्रीवलंगरूपाणा ंवनवम यवतवर्वनर्ोगषे ुअर्गमः । 2. कारकाणा ंवर्भक्तीना ंच समान्यार्गमः । 3. वर्भवक्तप्रर्ोगक्षमता भर्वत । 4. पञ्चवर् समासाना ंसामान्यपवरचर्ः, अन्वर्कौशलवसवद्धश्च । 5. प्रवक्रर्ाकौशलवसवद्धः ।

वर्षर्वर्भागः प्रथमाशंः - लटवुसद्धािकौमदु्या ंस्त्रीप्रत्यर्प्रकरणम ् । वितीर्ाशंः - लटवुसद्धािकौमदु्या ंवर्भक्त्यथ यप्रकरणम ् । ततृीर्ाशंः - लटवुसद्धािकौमदु्या ंसमासप्रकरण ेआवदतः तत्परुुषािम ् । चतथुांशः - लटवुसद्धािकौमदु्या ंसमासप्रकरण ेिन्दिहुव्रीहीसमासौ ।

ग्रन्थः - लटवुसद्धािकौमदुी

46

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. स्त्रीवलंगरूपाणा ंवनवम यवतवर्वनर्ोगषे ुअर्गमः ।

1 5 U F

2. कारकाणा ंवर्भक्तीना ंच समान्यार्गमः ।

1 5 U F

3. वर्भवक्तप्रर्ोगक्षमता भर्वत ।

1 5 A F

4. पञ्चवर् समासाना ंसामान्यपवरचर्ः, अन्वर्कौशलवसवद्धश्च ।

1 5 AN,A F

5. प्रवक्रर्ाकौशलवसवद्धः ।

1 5 AN,A F

47

UVYM 566 महाभाष्यम ् (1,2 आविके) प्रर्ोजनम ्

1. व्याकरणशास्त्रस्य भवूमका ंजानावत । 2. व्याकरणस्य सिंिचतषु्टर् ंजानावत । 3. पावणवनसतू्राणा ंव्यख्यानपद्धवत ंजानावत । 4. र्ाक्याना ंव्याख्या ंकत ुं सामर्थ्ययमर्ाप्नोवत । 5. माहसे्वरसतू्रस्थषेरु्णवो ष ुएकदकेषामवप प्रर्ोजनमव कृत्य जानावत ।

वर्षर्वर्भागः प्रथमाशंः - पस्पशाविकस्य परू्ा य यम ् (गौवरत्यत्र कः शब्ः – रक्षोहागमलघ्वसन्दहेाः प्रर्ोजनम ् – आनषुवङ्गकप्रर्ोजनावन – शब्ानशुासन ंकथम ् कत यव्यम ् ) वितीर्ाशंः - पस्पशाविकस्य उिरा यम ् ( वसद्ध ेशब्ाथ यसिंि े– शब्स्य ज्ञान े म यः आहोवस्वत ् प्रर्ोग े– व्याकरणम ् इवत शब्स्य कः पदाथ यः ?- वकमथो र्णा यनामपुदशेः) ततृीर्ाशंः - प्रत्याहाराविकस्य परू्ा य यम ् (अइउण ् , ऋलृक ्, एओड ्, ऐऔच ् ) चतथुांशः - प्रत्याहाराविकस्य उिरा यम ् (हर्र्रट,् लण ् , ञमङणनम ् , झभञ)्

ग्रन्थः - प्रदीपोद्योतसवहत ंमहाभष्यम ् ।

48

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. व्याकरणशास्त्रस्य भवूमका ंजानावत ।

1 2 U F

2. व्याकरणस्य सिंिचतषु्टर् ंजानावत ।

1 3 U F

3. पावणवनसतू्राणा ंव्यख्यानपद्धवत ंजानावत ।

1 6 U F

4. र्ाक्याना ंव्याख्या ंकत ुं सामर्थ्ययमर्ाप्नोवत ।

1 6 AN F

5. माहसे्वरसतू्रस्थषे ुर्णवो ष ुएकदकेषामवप प्रर्ोजनमव कृत्य जानावत ।

1 3 U F

49

मकु्तवर्षर्ाः (Open courses)

17. UVYM 567 व्यार्हावरकससृं्कतम ् UVYM 568 Sanskrit Phonology UVYM 569 Sanskrit Linguistic Approach To Music UVYM 570 काव्याना ंव्याकरणदृष्ट्या सावहत्यदृष्ट्या चाध्यर्नम ्

18.वनििसज्जीकरणम ् (project work)

50

UVYM 567 व्यार्हावरकससृं्कतम ् प्रर्ोजनावन

1. Acquire the skills in speaking Sanskrit. 2. Acquire the skills in writing Sanskrit. 3. To deliver short lectures of Sanskrit Authors. 4. Write stories in Sanskrit. 5. Write letters in Sanskrit. 6. Write essays in Sanskrit.

वर्षर्वर्भागः प्रथमाशंः – ससृं्कतस्वाध्यार्प्रथमदीक्षा। र्ावचकाभ्यासः। वितीर्ाशंः - ससृं्कतस्वाध्यार्वितीर्दीक्षा। लेखनाभ्यासः। ततृीर्ाशंः - ‘ससृं्कतसावहत्य का इवतहास’ इवत ग्रन्थ ेअ ोवनवदिष्टान ् ग्रन्थकारान ् आ ारीकृत्य भाषणकौशलम।्कावलदासः। अरटोषः। भारवर्ः। भवट्टः। कुमारदासः। माटः। कवर्राजः। श्रीहष यः। भतृ यहवरः। भासः। शवक्तभद्रः। भोजराजः। चतथुांशः - ससृं्कतसावहत्य का इवतहास’ इवत ग्रन्थ ेअ ोवनवदिष्टान ् वर्षर्ान ् आ ारीकृत्य लेखनकौशलम।् कथा, उपन्यासः,

पत्रम ् इत्यतेषेा ंरचनाकौशलम।् कथारचना, उपन्यासरचना, पत्ररचना, ग्रन्थरचनाकौशलावन। ग्रन्थाः - ससृं्कतस्वाध्यार्प्रथमदीक्षा- रावष्ट्रर्ससृं्कतससं्थानम ्, नर्दहेली।कृत्स्वाध्यार् प्रथमदीक्षा- रावष्ट्रर्ससृं्कतससं्थानम ्, नर्दहेली। रूपचवन्द्रका - डा. रामरङ्गशमा य, भारतीर्वर्द्याप्रकाशन ्, र्ाराणसी। ससृं्कतसावहत्य का इवतहास, डा. शशी वतर्ारी, भारतीर्वर्द्याप्रकाशन ्, र्ाराणसी। सवंक्षप्तससृं्कतसावहत्यवेतहासः, आचार् य पथृ्वीपवत दुि,े भारतीर्वर्द्याप्रकाशन ्, र्ाराणसी। िहृत्ससृं्कतवनििकवलका, वशर्प्रसादविर्देी, भारतीर्वर्द्याप्रकाशन ्, र्ाराणसी।

51

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. Acquire the skills in speaking

Sanskrit.

2 1 A F

2. Acquire the skills in writing Sanskrit.

2 1 A F

3. (To) Able to deliver short lectures (of) on? Sanskrit Authors.

2 1 A P

4. Write stories in Sanskrit.

2 1 A P

5. Write letters in Sanskrit.

2 1 A P

52

UVYM 568 SANSKRIT PHONOLOGY Course Outcome

1. Understands the basis of phases and modes of articulations. 2. Get awareness of A. R. Rajarajavarma and Laghupaniniyam. 3. Know combination of vowels in Sanskrit. 4. Apply the Ach (Vowels) Sandhi rules in words and sentences. 5. Analyze Ach Sandhi in words and sentences. 6. Apply the Hal (Consonants) Sandhi rules in words and sentences. 7. Analyze HalSandhi in words and sentences. 8. Understand the formation of words. 9. Know the parts of speech.

Course outline Module I Mechanismof Speech and Phonetics Module II स्वरसविः । Module III हल्सविः । Module IV व्याकरणशब्वर्भागः । Text for Reference ए. आर ् राजराजर्मयणः लटपुावणनीर्स्य वशक्षाखण्डसेजं्ञाप्रकरणम ्,

अच्सविप्रकरणम ्, हल्सविप्रकरणम ्, शब्वर्भागप्रकरणश्च । General Reference भट्टोवजदीवक्षतस्य वसद्धािकौमदु्ध्ा ंसजं्ञापवरभाषासविप्रकरणावन ।

53

क्रम

सं

ख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि

1. Understands the basis of phases and modes of articulations.

1 3 U F

2. Get awareness of A. R. Rajaraja- varma and Laghupaniniyam.

1 4 U F

3. Know combination of vowels in Sanskrit.

1 3 U F

4. Apply the ach (vowels)sandhi rules in words and sentences.

1 3 A F

5. Analyze ach sandhi in words and sentences.

1 3 AN F

6. Apply the hal (consonants) sandhi rules in words and sentences.

1 3 A F

7. Analyze hal sandhi in words and sentences.

1 3 AN F

8. Understand the formation of words.

1 5 U,AN,A F

9. Know the parts of speech.

1 3 U F

54

UVYM 569 SANSKRIT LINGUISTIC APPROACH TO MUSIC Course Outcome

1. Understand the Pronunciation of Swaras according to Prathisakhya and Sanskrit Grammar.

2. Understand the places of articulation with examples. 3. Understand the modes of articulation with examples. 4. Understand the rules of Pronunciationaccording to Pāṇiniyaśikśā 5. Differentiate between correct and incorrect articulation. 6. Understand the Combination of Vowels in Sandhi. 7. Understand the Combination of Consonants in Sandhi. 8. Understand the Variations in Visargasandhi.

Course outline Module I Theories of Vedic Music

Pronunciation of swaras such as Udatta, Anudatta, Swarita according to Prāthiśākhya and Sanskrit Grammar.

Module II Mechanism of speech Place of articulation and Modes of articulation. Module III Sanskrit Phonetics Pronunciationaccording toPāṇiniyaśikśā Module IV Euphonic combinations अच्सविः, हल्सविः, वर्सग यसविः ।

55

क्र

म

सं

ख्या

प्रयोजनानन प्रक्र.

प्र प्रक्र.नि.

प्र. धा.श.

स्तरः ज्ञा.ग.नि

1. Understand the Pronunciation of Swaras according to Prathisakhya and Sanskrit Grammar.

1 3 U F

2. Understand the places of articulation with examples.

1 3 U F

3. Understand the modes of articulation with examples.

1 3 U F

4. Understand the rules of Pronunciation according to Pāṇiniyaśikśā

1 3 U F

5. Differentiate between correct and incorrect articulation.

1 3 U F

6. Understand the Combination of Vowels in Sandhi.

1 3 U F

7. Understand the Combination of Consonants in Sandhi.

1 3 U F

8. Understand the Variations in Visargasandhi.

1 3 U F

56

UVYM 570 काव्याना ंव्याकरणदृष्ट्या सावहत्यदृष्ट्या चाध्यर्नम ्

प्रर्ोजनम ्

१. ससृं्कतसावहत्य ेसामान्यपवरचर्ः जार्त े। २. ससृं्कतव्याकरण ेसामान्यपवरचर्ः जार्त े। ३. ससृं्कत ेपदसम्पविम ् आजयर्वत । ४. र्िृालङ्कारर्ोः सामान्यज्ञानम ् लभत े। ५. सभुावषताना ंपठनने म यिो ेआचरण ेच श्रद्धा भर्वत । ६. शब्सम्पद ंवर्न्दवत । ७. र्ाक्यरचनाकौशलम ् आजयर्वत ।

वर्षर्वर्भागः प्रथमाशंः - सवंक्षप्तरामार्णम ् – िालकाण्डम ् । सावहत्यशास्त्रीर् ंपठनम ् । र्िृम ्, अलङ्कारः । वितीर्ाशंः- सवंक्षप्तरामार्णम ् – िालकाण्डम ् ।व्याकरणशास्त्रीर् ंपठनम ् । सिुिरूपावण – ातरुूपावण – सविः समासः च । ततृीर्ाशंः - वनवदिष्टावन वर्शंवतः सभुावषतावन -

१. ससंारवर्षर्कृ्षस्य ि ेफलेऽमतृोपम े। काव्यामतृरसस्वादः सङ्गमः सज्जन दस्सह ।। २. न राष्ट्र ंराष्ट्रता ंर्ावत र्द्यसटंवटताः जनाः । वनदान ंराष्ट्रभार्स्य ससुटंवटतजीर्नम ् ।। ३. शास्त्राण्र् ीत्यावप भर्वि मखूा यः र्ि ुवक्रर्ार्ान ् कुशलः स वर्िान ् ।

सवुचवित ंचौष मातरुाणा ंन नाममात्रणे करोत्यरोगम ् ॥ ४. मढू जहीवह नागमतषृ्णाम ् कुरु सद्बवुद्ध ंमनवस वर्तषृ्णाम ् ।

र्ल्लभस ेवनजकमोपाि ंवर्ि ंतने वर्नोदर् वचिम ् ॥ ५. परुाणवमत्यरे् न सा ुसरं् न चावप काव्य ंनर्वमत्यर्द्यम ् ।

सिः परीक्ष्यान्यतरद्भजि ेमढूः परप्रत्यर्नरे्िवुद्धः ॥ ६. एवह र्ब्वूह समा वेह समारवसवह मा ि भ दः ।

आपन्नवमवत र्ो र्ब्रू्ात ् तस्य लोको र्शरं्दः ॥ ७. उत्साहसम्पन्नमदीट यसतू्र ंवक्रर्ावर्व ज्ञ ंव्यसनषे्वसक्तम ् ।

शरंू कृतज्ञ ंदृढसौहृद ंच लक्ष्ीः स्वर् ंर्ावत वनर्ासहतेोः ॥

57

८. अक्षरावण परीक्ष्यिामम्बराडम्बरणे वकम ् । शम्रुम्बरहीनोऽवप सर्यज्ञः वकं न जार्त े।। ९. प्राक्पादर्ोः पतवत खादवत पषृ्ठमासं ंकणवो कलं वकमवप रौवत शन दवर् यवचत्रम ् ।

विदं्र वनरूप्य सहसा प्रवर्शत्यशङं्क सरं् खलस्य चवरत ंमशकः करोवत ॥ १०. दुज यनः वप्रर्र्ादीवत न दतविरासकारणम ् । म ुवतष्ठवत वजह्वाग्र ेहृवद हालाहलं वर्षम ् ।।

एकस्य कमय सरं्ीक्ष्य करोत्यन्योऽवप गवहितम ् । गतानगुवतको लोको न लोकः पारमावथ यकः॥ ११. दान ंभोगो नाशविस्त्रो गतर्ो भर्वि वर्िस्य ।

र्ो न ददावत न भङेु्क्त तस्य ततृीर्ा गवतभ यर्वत ॥ १२. मगृमीनसज्जनाना ंतणृजनसिोषवर्वहतर्िृीनाम ् ।

लुधक ीर्रवपशनुाः वनष्कारणमरे् र् दवरणो जगवत ॥ १३. इदमितमः कृत्स्न ंजार्ते भरु्नत्रर्म ् । र्वद शब्ाह्वर् ंज्योवतराससंारं न दीप्यत े॥ १४. पद्माकरं वदनकरो वर्कचाकरोवत चन्द्रो वर्कासर्वत कदरर्चक्रर्ालम ् ।

नाभ्यवथ यतो जल रोऽवप जलं ददावत सिः स्वर् ंपरवहत ेवर्वहतावभर्ोगाः ॥ १५. वर्पवद दर् यमथाभ्यदुर् ेक्षमा सदवस र्ाक्यपटुता र्वु वर्क्रमः ।

र्शवस चावभरवतव्य यसन ंश्रतुौ प्रकृवतवसद्धवमद ंवह महात्मनाम ् ॥ १६. लोभश्चदेगणुने वकं वपशनुता र्द्यवि वकं पातकदः

सत्य ंचिेपसा च वकं शवुचमनो र्द्यवि तीथवो न वकम ् । सौजन्य ंर्वद वकं िलेन मवहमा र्द्यवि वकं मण्डन दः सविद्या र्वद वकं न दरपर्शो र्द्यवि वकं मतृ्यनुा ॥

१७. विन्नोऽवप रोहवत तरुः क्षीणोऽप्यपुचीर्त ेपनुश्चन्द्रः । इवत वर्मशृिः सििप्यि ेन वर्श्लथषे ु लोकेष ु॥

१८. र्ौर्न ं नसम्पविः प्रभतु्वमवर्र्वेकता । एकदकमप्यनथा यर् वकम ुर्त्र चतषु्टर्म ् ॥ १९. भर्वि नम्रािरर्ः फलागम दन यर्ाम्बवुभदूयरवर्लवम्बनो टनाः ।

अनदु्धताः सत्परुुषाः समवृद्धवभः स्वभार् एर् दष परोपकावरणाम ् ॥ चतथुांशः - पर्ा यर्ज्ञानम ् - अमरकोशमावश्रत्य पाठ्यभाग ेवर्द्यमानाना ंशब्ाना ंपर्ा यर्पठनम ् । अर्लोकनीर्ः ग्रन्थः - सवंक्षप्तरामार्णम ् । अव कवर्ज्ञानाथ यमर्लोकनीर्ः ग्रन्थः - र्िृरत्नाकरः, कुर्लर्ानन्दः, वसद्धािकौमदुी, अमरकोशः ।

58

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. ससृं्कतसावहत्य ेसामान्यपवरचर्ः जार्त े।

1 8 U F

2. ससृं्कतव्याकरण ेसामान्यपवरचर्ः जार्त े।

1 3 U F

3. ससृं्कत ेपदसम्पविम ् आजयर्वत ।

1,2 1 U F

4. र्िृालङ्कारर्ोः सामान्यज्ञानम ् लभत े।

1 8 U F

5. सभुावषताना ंपठनने म यिो ेआचरण ेच श्रद्धा भर्वत ।

6 8 U P

6. शब्सम्पद ंवर्न्दवत ।

1,2 1 U F

7. र्ाक्यरचनाकौशलम ् आजयर्वत ।

1,2 1 A P

59

वि.ए.षष्ठ ंषाण्मास्यम ्

19.UVYS 571 पर्ा यर्रणवर्ज्ञानम ् 20.UVYS 572 वतङिपवरचर्ः 21.UVYS 573 कृिवद्धतप्रकरण े22.UVYS 574 प्रौढमनोरमा 23.UVYS 575 पवरभाषने्दुशखेरः(1-30 पवरभाषाः)

60

UVYS 571 पर्ा यर्रणवर्ज्ञानम ् प्रर्ोजनम ्

१ पर्ा यर्रणवर्षर्कं ज्ञान ंलब्ध्वा भसूरंक्षण ेपवरवस्थवतपोषण ेप्रर्त यत े| २ पर्ा यर्रणसमस्या ंवर्मशृर्् पर्ा यर्रणसमस्यापवरहारं जानावत | ३ प्रकृवतक्षोभावदना पवृथव्याम ् जार्मानम ् अर्स्थावर्षर्कं ज्ञान ंजार्त े| ४ पर्ा यर्रणसरंक्षण ेपौर मयिो ः जार्त े| ५ पलाविकजलर्ार्मुावलन्यवर्षर् ेअर्िो ः जार्त े| ६ प्राचीना वुनककालीनर्ोः पर्ा यर्रनवर्षर्के वचिन ेप्रर्त यत े|

वर्षर्वर्भागः प्रथमाशं: - पवरसरनीवतशतकम ् –श्लोक १ तः २० पर् यिम ् | वितीर्ाशं: - पवरसरनीवतशतकम ् - श्लोक २१ तः ४०पर् यिम|् ततृीर्ाशं: - पवरसरनीवतशतकम ् - श्लोक ४१ तः ६० पर् यिम ् | चतथुांश : - पवरसरनीवतशतकम ् - श्लोक ६१ तः ७५ पर् यिम ् |

पाठर्पिुकम ् – पवरसरनीवतशतकम ् –(Chinmaya Grantha Pushpam -14) MANGESH VENKATESH NADKARNI (Edited by Dr Dileep Kumar Rana ) Chinmaya International Foundation Sodh Sansthan Veliyanad Ernakulam 2017 अव कज्ञानाथ यम ् उपकारकाः ग्रन्थाः - 1 परुाणषे ुवनसग यपवरसरर्ण यनम-्कृ.त.पाण्डुरवङ्ग (Proceedings of the National Seminar organised during the Sanskrit year celebration2000) द दतर्देािाध्यर्न सशंो प्रावतष्ठानम ् िान्ग्लोर २००० 2 Fundamentals of Ecology –S K Agarwal Ashish Publishing House New Delhi 1992 3 Environmental Awareness in the Sanskrit Literature (Proceedings of the National Seminar)- V N Jha(Editor) CASS University of Pune 1991 4 Environmental Education – A B Saxsena Regional College Education (NCERT) Bhopal 1986

61

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. पर्ा यर्रणवर्षर्कं ज्ञान ंलब्ध्वा भसूरंक्षण े

पवरवस्थवतपोषण ेच प्रर्त यत े|

6 10 A P

2. पर्ा यर्रणसमस्या ंवर्मशृर्् पर्ा यर्रणसमस्यापवरहारं जानावत |

3,6 10 AN,A P

3. प्रकृवतक्षोभावदना पवृथव्याम ् जार्मानम ् अर्स्थावर्षर्कं ज्ञान ंजार्त े|

6 10 U F

4. पर्ा यर्रणसरंक्षण ेपौर मयिो ः जार्त े|

6 10 U F

5. पलाविकजलर्ार्मुावलन्यवर्षर् ेअर्िो ः जार्त े|

6 10 U P

6. प्राचीना वुनककालीनर्ोः पर्ा यर्रनवर्षर्के वचिन ेप्रर्त यत े|

6 10 A P

62

UVYS 572 वतङिपवरचर्ः प्रर्ोजनम ्

1. ातनू ् वतङिाना ंप्रवक्रर्ा ंच अर्गच्छवत 2. ात ु ंप्रत्यर् ंतर्ोः सिंि ंच जानावत 3. वर्वर् ाना ं ातनूा ंप्रत्यर्ाना ंच िो ः जार्त े 4. वतङिरूपाणा ंवनष्पादन ेकुशलः भर्वत 5. वतङिरूपाणा ंवन ा यरण ेकुशलः भर्वत

वर्षर्वर्भागः प्रथमाशं: - भ ू ातोः ए ् ातोश्च दशस ुलकारेष ु प्रवक्रर्ा वितीर्ाशं : -अदावदजहुोत्यावदवदर्ावदगणषे ु सखं्यर्ा वनवदिष्टाना ंसतू्राणा ंपठनम ् अदावदप्रकरणम ् – स ू२४२३ तः २४४२ पर् यिम ् (अवदप्रभवृतभ्यः शपः – शीङो रुट ् )। जहुोत्यावदप्रकरणम ् - स ू२४८९ तः २४९२ पर् यिम ् (जहुोत्यावदभ्यः श्लःु –वभर्ोऽन्य तरस्याम ् ) स ू२४९६ तः - २५०० पर् यिम ् ( भञृावमत ् –लोपो वर् ) । वदर्ावदप्रकर- णम ् - स ू२५०५ तः २५०७ पर् यिम ् (वदर्ावदभ्यः श्र्न ् –दीङो र्डुवच कव्ङवत ) स ू२५११ तः - २५१९ पर् यिम ् (ज्ञाजनोजा य – शमामष्टाना ंदीट यः श्र्वन) ततृीर्ाशं : - स्वावदतदुावदरु ावदगणषे ु सखं्यर्ा वनवदिष्टाना ंसतू्राणा ंपठनम ् | स्वावदप्रकरणम ् - स ू२५२३ तः २५२६ पर् यिम ् (स्वावदभ्यः श्न ु– ऋतश्च सरं्ोगादःे ) तदुावदप्रकरणम ् – सम्पणू यम ् | रु ावदप्रकरणम ् - सम्पणू यम ् | चतथुांश: - तनावदक्र्यावदचरुावदगणषे ुसखं्यर्ा वनवदिष्टाना ंसतू्राणा ंपठनम ् | तनावदप्रकरणम ् - सम्पणू यम ् | क्र्यावदप्रकरणम ् - स ू२५५४ तः २५६२ पर् यिम ् ( क्र्यावदभ्यः श्ना – ग्रहो वलवट दीट यः) । चरुावदप्रकरणम ् - सम्पणू यम ् | पाठपिुकम ् – र् दर्ाकरणवसद्धािकौमदुी - भ्वावदचरुाद्यिप्रकरणावन | अव कवर्ज्ञानाथ यम ् अर्लोकनीर्ः ग्रन्थ: – ातरुत्नाकरः – मवुनश्रीलार्ण्र्वर्जर्सवूरः पवरमल ्पविकेषन्स ् शवक्तनगर ् वदल्ली |

63

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. ातनू ् वतङिाना ंप्रवक्रर्ा ंच अर्गच्छवत

1 5 U F

2. ात ु ंप्रत्यर् ंतर्ोः सिंि ंच जानावत

1 5 U,AN F

3. वर्वर् ाना ं ातनूा ंप्रत्यर्ाना ंच िो ः जार्त े

1 5 U F

4. वतङिरूपाणा ंवनष्पादन ेकुशलः भर्वत

1 5 A P

5. वतङिरूपाणा ंवन ा यरण ेकुशलः भर्वत

1 5 AN F

64

UVYS 573 कृिवद्धतप्रकरण ेप्रर्ोजनम ्

१ कृिवद्धतप्रत्यर्ाना ं वर्शषेज्ञान ंवर्न्दवत | २ कृदिरूपाणा ं ज्ञान ंजार्त े| ३ र्थार्थ ंशब्ाना ंवनष्पादन ेकुशलः भर्वत | ४ तवद्धतपदावन सप्रमाण ंवर्र्चेर्वत | ५ तवद्धतप्रत्यर्ाना ं पवरचर्ः जार्त े| ६ कृदिप्रत्यर्ाना ं स्वरूपपवरचर्ः वसद्ध्वत। ७ कृिवद्धतप्रत्यर्ानाम ् अथ ंसम्यक ्ज्ञात्वा प्रर्ोग ेवनपणुः भर्वत |

वर्षर्वर्भागः प्रथमाशंः - वसद्धािकौमदुर््ा ंकृत्यप्रकरण े- ातोः, र्ाʃसरूपोʃवस्त्रर्ाम ्, कृत्याः, कत यवर कृत ्, तर्ोररे् कृत्यक्तखलथा यः, तव्यिव्यानीर्रः, केवलमर उपसखं्यानम(्र्ा.), कृत्यचः, णवेर् यभाषा, कृत्यल्यटुोिहुलम ्, अचो र्त ्, ईद्यवत, पोरदुप ात ्, शवकसहोश्च, र्ह्य ंकरणम ्, उपसर्ा य काल्या प्रजन,े एवतिशुास्वदृृजषुःक्यप ्, ह्रस्वस्य वपवत कृवत तकु,् मजृवेर् यभाषा, ऋहलोण्र् यत ्, चजोः कु वटण्ण्र्तोः, भोज्य ंभक्ष्य,े र्चोʃशब्सजं्ञार्ाम ्, र्दः सवुप क्यप्च, शास इदङ्हलोः, मजृरे्ृ यवद्धः – इवत सतू्रावण । वितीर्ाशंः - वसद्धािकौमदुर््ा ंपरू् यकृदिप्रकरण े- ण्र्लु्तचृौ, नवन्दग्रवहपचावदभ्यो ल्यवुणन्यचः, इगपु ज्ञाप्रीवकरः कः, आतश्चोपसगवो , ददावतद ात्योवर् यभाषा, कमयण्र्ण ्, गहेकेः, वर्भाषा ग्रहः, आतोʃनपुसगवो कः, मलूवर्भजुावदभ्यः कः, चरषे्टः, कृञो हतेतुाच्छील्यानलुोम्यषे,ु एजःे खश ्, अरुवििषदजिस्य ममु ्, वप्रर्र्श ेर्दः खच ्, अन्यभे्योʃवप दृश्र्ि,े निेवश कृवत, वर्िनोरननुावसकस्यात ्, विप्च, सपु्यजातौ वणवनिाच्छील्य,े मनः, आत्ममान ेखश्च, वखत्यनव्यर्स्य, करण ेर्जः, दृशःे िवनप ्, राजवन र्वु कृञः, सह ेच, सप्तम्या ंजनडेयः, तत्परुुष ेकृवत िहुलम ्, क्तक्तर्त ूवनष्ठा, वनष्ठा, रदाभ्या ंवनष्ठातो नः परू् यस्य च दः, सरं्ोगाद ेरातो ातोर् यण्र्तः, िावदभ्यः, र्स्य वर्भाषा, हलः, आवदतश्च, शषुः कः, पचो र्ः, क्षार्ो मः, वनष्ठार्ा ंसवेट, दृढः स्थलूिलर्ोः, द ातवेहिः, दो दद्धोः, वलटः कानज्वा, िसशु्च, म्वोश्च, लटः शतशृानचार्प्रथमासमानाव करण,े आन ेमकु,् र्रु्ोरनाकौ, - इवत सतू्रावण । ततृीर्ाशंः – वसद्धािकौमदु्या ंतवद्धतषे ु “समथा यना ंप्रथमािा” इत्यारभ्य “जीर्वत त ुर्शं्र् ेर्रु्ा” पर् यि ंसतू्रावण ।

65

चतथुांशः – तने रकं्त रागात ्, लाक्षारोचनाट्ठक,् नक्षत्रणे र्कु्तः कालः, ससृं्कत ंभक्षाः, दध्नष्ठक,् तदविन ् अिीवत दशे ेतन्नावि, तने वनर्ृ यिम ्, तस्य वनर्ासः, अदूरभर्श्च, राष्ट्रार्ारपाराद्धखौ, अव्यर्ात ् त्यप ्, र्दृ्धाच्छः, तस्य वर्कारः, अर्र्र् ेच प्राण्र्ोषव र्कृ्षभे्यः, फले लुक,् स्वागतादीनाञ्च, तरवत, चरवत, तिहवत रथर्गुप्रासङ्गम ्, तने तलु्य ंवक्रर्ा चिेवतः।

ग्रन्थः - वसद्धािकौमदुी । क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. कृिवद्धतप्रत्यर्ाना ं वर्शषेज्ञान ंवर्न्दवत |

1 5 U,AN F

2. कृदिरूपाणा ं ज्ञान ंजार्त े|

1 5 U,AN F

3. र्थार्थ ंशब्ाना ंवनष्पादन ेकुशलः भर्वत |

1 5 A P

4. तवद्धतपदावन सप्रमाण ंवर्र्चेर्वत |

1 5 AN P

5. तवद्धतप्रत्यर्ाना ं पवरचर्ः जार्त े|

1 5 U,AN F

6. कृदिप्रत्यर्ाना ं स्वरूपपवरचर्ः वसद्ध्वत।

1 5 U,AN F

7. कृिवद्धतप्रत्यर्ानाम ् अथ ंसम्यक ्ज्ञात्वा प्रर्ोग ेवनपणुः भर्वत |

1 5 A P

66

UVYS 574 प्रौढमनोरमा प्रर्ोजनम ्

1. व्याकरणशास्त्रस्य व्याख्याग्रन्थाना ंपवरचर्ः वसद्ध्वत। 2. प्रवक्रर्ापद्धतौ भट्टोवजदीवक्षतस्य प्रा ान्य ंजानावत। 3. भट्टोवजदीवक्षतस्य व्याख्याश दलीम ् अर्गच्छवत। 4. सजं्ञाप्रकरणस्थोपवरर्ादान ् जानावत । 5. पवरभाषाप्रकरणस्थोपवरर्ादान ् जानावत ।

वर्षर्वर्भागः प्रथमाशंः - प्रौढमोरमा सजं्ञाप्रकरणम ् । सजं्ञाप्रकरणस्य आरम्ात ् उपदशेशब्वर्चारपर् यिम ् । वितीर्ाशंः - प्रौढमनोरमा सजं्ञाप्रकरणम ् । उपदशेऽेजननुावसक इत ् इवत सतू्रादारभ्य ञमङणनाना ंनावसका च इवत र्ार्त ् । ततृीर्ाशंः - प्रौढमनोरमा सजं्ञाप्रकरणम ् । परू् यत्रावसद्धम ् इवत सतू्रादारभ्य आिम ् । चतथुोंशः - प्रौढमनोरमा पवरभाषाप्रकरणम ् ।

अव कवर्ज्ञानाथ यम ् अर्लोकनीर्ाः ग्रन्थाः - 1. प्रौढमनोरमा शब्रत्नव्याख्या सवहता 2. वसद्धािकौमदु्याः िालमनोरमा व्याख्या 3. वसद्धािकौमदु्याः तत्विोव नी व्याख्या

67

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. व्याकरणशास्त्रस्य व्याख्याग्रन्थाना ंपवरचर्ः

वसद्ध्वत।

1 4,6 U F

2. प्रवक्रर्ापद्धतौ भट्टोवजदीवक्षतस्य प्रा ान्य ंजानावत।

1 4 U F

3. भट्टोवजदीवक्षतस्य व्याख्याश दलीम ् अर्गच्छवत।

1 6 AN F

4. सजं्ञाप्रकरणस्थोपवरर्ादान ् जानावत ।

1 6 U,AN F

5. पवरभाषाप्रकरणस्थोपवरर्ादान ् जानावत ।

1 6 U,AN F

68

UVYS 575 पवरभाषने्दुशखेरः(1-30 पवरभाषाः)

प्रर्ोजनम ्

1. पावणन्यकु्तपवरभाषाः तद्व्यवतवरक्तपवरभाषाश्च वर्वर्च्य जानावत। 2. नागशेोक्तवदशापवरभाषाभदेान ् सोदाहरण ंवर्र्चेर्वत। 3. ससृं्कतव्याकरणपेवरभाषाणापं्रर्वृिमअ्र्गच्छवत। 4. प्रथमतृशंत्पवरभाषाणावं्याख्यानसेामर्थ्ययमर्ाप्नोवत। 5. नागशेभट्टस्यव्याख्यानश दलींपवरवचनोवत।

वर्षर्वर्िागः

प्रथमाशंः – १- पवरभाषने्दुशखेरः (पवरभाषाः १-८) वितीर्ाशंः – २- पवरभाषने्दुशखेरः (पवरभाषाः ९-१५) ततृीर्ाशंः – ३- पवरभाषने्दुशखेरः (पवरभाषाः १६-२२) चतथुांशः – ४- पवरभाषने्दुशखेरः (पवरभाषाः २३-३०)

पाठ्यपिुकम–्पवरभाषने्दुशखेरः।

1.BelvalkarS.K.Systems of Sanskrit Grammar.Pune.1915. 2.MisraGopalabandhu.Studies in Paribhashas of Nagesha. Chaukhambha Orientalia. Varanasi.2006. 3.Nagesabhatta. Paribhashendusekhara.Ed. &tr.Keilhorn,F.Parimal Publications.Delhi.1985. 4.Nagesabhatta. Paribhashendusekhara.withBhuti commentaryof Tatyasastri.Rajarajesvaripresspustakalay.Kashi.

69

5.Nagesabhatta. Paribhashendusekhara.withBhairavi commentary of BhairavaMisra.Chaukhamba Sanskrit Sansthan.Varanasi.1978. 6.Nagesabhatta. Paribhashendusekhara.withDurga commentary of HarshanathaMishra.Rashtiya Sanskrit Sansthan.3rd edition.2010. 7.Nagesabhatta. Paribhashendusekhara.withGada commentary of Vaidyanatha. Anandashram Mudralay.Pune.1978. 8.Nagesabhatta. Paribhashendusekhara.withsarvamangala commentary of Sampurnanand Sanskrit University. Varanasi. 1987. 9.Nagesabhatta. Paribhashendusekhara.withTattvadarsha of K.V.Abhyankar. Bhandarkar Oriental Research Institute.Pune.1962. 10.Subrahmaniam P.S.Secondary Paribhashas of Paninian Grammar.Ed. SannidhanamSudarsanaSarma.Rashtriya Sanskrit Vidyapeetha (Deemed University) Tirupati. 2005.

70

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. पावणन्यकु्तपवरभाषाः तद्व्यवतवरक्तपवरभाषाश्च

वर्वर्च्य जानावत।

1 3,6 AN F

2. नागशेोक्तवदशापवरभाषाभदेान ् सोदाहरण ंवर्र्चेर्वत।

1 3,6 AN F

3. ससृं्कतव्याकरण ेपवरभाषाणा ंप्रर्वृिम ् अर्गच्छवत।

1 3,6 AN F

4. प्रथमवत्रशंत ् पवरभाषाणा ंव्याख्यान ेसामर्थ्ययम ् अर्ाप्नोवत।

1 3,6 AN F

5. नागशेभट्टस्य व्याख्यानश दलीं पवरवचनोवत।

1 6 E C

71

वि.एफ.्ए 24.UVYM 576 प्रथवमकससृं्कतम ् 25.UVYM 577 Functional Sanskrit Grammar

72

UVYM 576 प्राथवमकससृं्कतम ्

प्रर्ोजनावन 1. प्राथवमकव्याकरणपवरचर्ः वसद्ध्वत । 2. रूपमञ्जरीस्थशब्ान ् जानावत । 3. शब्सादृश्र्िो ने अन्यशब्ानामवप वर्भकव्तरूपवनष्पादन ेअपग्रथन ेच सामर्थ्ययम ् अर्ाप्नोवत । 4. वर्भवक्तप्रर्ोगाः समर््गर्िधु्यि े। 5. र्ाक्यरचनकुशलाः भर्वि । 6. ातपुवरशीलनिारा वक्रर्ापदप्रर्ोगवनष्णाताः भर्वि । 7. लकारज्ञानपरू् यकं अन्वर्सामर्थ्यं, उिमभाषाव्यर्हार ेसौष्ठर् ंच आरज्र्वत ।

वर्षर्वर्भागः

प्रथमाशंः - भाषार्ाः स्वरूपम ् – अक्षरावण, पदावन, कदरल्या ं वर्द्यमानावन पदावन सवञ्चत्य तषेा ंससृं्कतपदसम्पविर् यकावन पवरशीलनावन, र्वृिः, व्यापारः, वर्ग्रहः इत्यादीनाम ् आ वुनकसन्दभवो पवरचार्नम ् । तदथ ं अ ोवनवदिष्टरीत्या ससृं्कतभाषार्ा ं तथा भाषार्ाः प्राथवमकव्याकरणञ्च अविन ् पाठ्याशं े पाठनीर्म ् । सामान्यपवरचर्ः- अक्षरमाला, अजिहलिशब्ाः, सिुिावन, वतङिावन, अव्यर्म ्, वर्भक्त्यथा यः,वलङ्गर्चनावन, ातलुकारपरुुषाः ।(िाल, कवर्, गरुु, वपत,ृ लता, नदी, श्रीः, मातशृब्ः, तच्छब्स्य वत्रष ुवलङे्गष ुअिद्यषु्मच्छब्ौ च, एर् ंभ ूातोः, र्न्द्धातोश्च दशलकारषे ुरूपावण।)

वितीर्ाशंः - श्रीरामोदिम ् (प्रथमश्लोकादारभ्य ३० श्लोकाः ।श्रीपवत ंप्रवणपत्याहं…इत्यारभ्य… कौवशकस्यकरदेदौ।। इवत पर् यिम।्)

ततृीर्ाशंः - सपु्रवसद्धाना ं२० सभुावषताना ंसामान्यम ् अध्यर्नम ् । 1.सर्यभाषोद्भर्स्थाना ससृं्कत्या च दर् भवूषता । कर्थ्यतfेमतृभाषवेत वकमतः परमादरः।। 2.गरुुर्ब् यह्मा गा गरुुवर् यष्णःु गरुुदवो र्ो महरेरः।गरुुस्साक्षात्परं र्ब्ह्मा ग ति द श्रीगरुर् ेनमः।। 3.अज्ञानवतवमरािस्य ज्ञानाञ्जनशलाकर्ा।चक्षरुुन्मीवलत ंर्ने ति द श्रीगरुर् ेनमः।। 4.न राष्ट्र ंराष्ट्रता ंर्ावत र्द्यसटंवटताः जनाः।वनदान ंराष्ट्रभार्स्य ससुटंवटतजीर्नम।्। 5.शास्त्राण्र् ीत्यावप भर्वि मखूा यः र्ि ुवक्रर्ार्ानु्कशलः स वर्िान।्

73

सवुचवित ंचौष मातरुाणा ंन नाममात्रणे करोत्यरोगम।्। 6.मढू जहीवह नागमतषृ्णा ंकुरु सद्बवुद्ध ंमनवस वर्तषृ्णाम।्र्ल्लभस ेवनजकमोपाि ंवर्ि ंतने वर्नोदर् वचिम।्। 7.परुाणवमत्यरे् न सा ुसरं् न चावप काव्य ंनर्वमत्यर्द्यम।्सिःपरीक्ष्यान्यतरद्भजि ेमढूः परप्रत्यर्नरे्िवुद्धः।। 8.एवह र्ब्वूह समा वेह समारवसवह मा ि भ दः। आपन्नवमवत र्ो र्ब्रू्ात ् तस्य लोको र्शरं्दः।। 9.उत्साहसपंन्नमदीट यसतू्र ंवक्रर्ावर्व ज्ञ ंव्यसनषे्वसक्तम।् शरंू कृतज्ञ ंदृढसौहृद ंच लक्ष्ीःस्वर् ंर्ावत वनर्ासहतेोः।। 10.इदमितंमः कृत्स्न ंजार्ते भरु्नत्रर्म।् र्वद शब्ाह्वर् ंज्योवतराससंारं न दीप्यत।े।

11.पद्माकरं वदनकरो वर्कचीकरोवत चन्द्रो वर्कासर्वत कदरर्चक्रर्ालम।् नाभ्यवथ यतो जल रोवप जलं ददावत सिः स्वर् ंपरवहत ेवर्वहतावभर्ोगः।। 12.वर्पवद दर् यमथाभ्यदुर् ेक्षमा सदवस र्ाक्पटुता र्वु वर्क्रमः। र्शवस चावभरवतव्य यसन ंश्रतुौ प्रकृवतवसद्धवमद ंवह महात्मनाम।्। 13.लोभश्चदेगणुने वकं वपशनुता र्द्यवि वकं पातकदः सत्य ंचिेपसा च वकं शवुचमनो र्द्यवि तीथवो न वकम।् सौजन्य ंर्वद वकं िलेन मवहमा र्द्यवि वकं मण्डन दः सविद्या र्वद वकं न दरपर्शो र्द्यवि वकं मतृ्यनुा।। 14.विन्नोʃवप रोहवत तरुः क्षीणोʃप्यपुचीर्त ेपनुश्चन्द्रः।इवत वर्मशृिः सििप्यि ेन वर्श्लथषे ुलोकेष ु।। 15.र्ौर्न ं नसम्पविः प्रभतु्वमवर्र्वेकता। एकदकमप्यनथा यर् वकम ुर्त्र चतषु्टर्म।्। 16.प्रारभ्यत ेन खलु वर्घ्नभर्ने नीच दः प्रारभ्य वर्घ्नवर्हताः वर्रमवि मध्याः। वर्घ्न दःपनुःपनुरवप प्रवतहन्यमानाः प्रारधमिुमजना न पवरत्यजवि।। 17.केर्रूावण न भषूर्वि परुुष ंहारा न चन्द्रोज्वला न स्नान ंन वर्लेपन ंन कुसमु ंनालङृ्कता म ू यजाः। र्ाण्र्केा समलङ्करोवत परुुष ंर्ा ससृं्कता ार् यत ेक्षीर्ि ेखलु भषूणावन सतत ंर्ाग्भषूण ंभषूणम।्। 18.वर्पवद दर् यमथाभ्यदुर् ेक्षमा सदवस र्ाक्पटुता र्वु वर्क्रमः। र्शवस चावभरवतव्य यसन ंश्रतुौ प्रकृवतवसद्धवमद ंवह महात्मनाम।्। 19.अकरणत्वमकारणवर्ग्रहःपर न ेपरर्ोवषवत च स्पहृा। सजुनििजुनषे्वसवहष्णतुा प्रकृवतवसद्धवमद ंवह दुरात्मनाम।्। 20.वर्द्या नाम नरस्य रूपमव कं प्रच्छन्नगपु्त ं न ंवर्द्या भोगकरी र्शःसखुकरी वर्द्या गरुूणा ंगरुुः। वर्द्या ििजुनो वर्दशेगमन ेवर्द्या परा दरे्ता वर्द्या राजस ुपजू्यत ेन वह न,ं वर्द्यावर्हीनः पशःु।।

चतथुांशः - गद्याशंाना ंभाषािरीकरणम ्, सरलससृं्कतर्ाक्याना ंरचना, रचनापिुकाना ंसहाय्यने सरलर्ाक्यरचनार् द सामर्थ्ययसम्पादनम ् ।

74

पठनग्रन्थाः - प्रथमादशयः, िालादशयः (केरलसर्यकलाशालर्ा प्रकावशतः) आ ारग्रन्थाः -

1. प्रवक्रर्ाभाष्यम ् - फा.जोण ् कुन्नविल्ली, सर् यकारीर् महावर्द्यालर्ः – पणू यर्देपरुी । 2. ससृं्कतदीवपका - के,वप,एस ् शास्त्री, श्रीरामकृष्णमठ - पाला ।

3. Higher Sanskrit Grammar, M.R. Kale, Motilal Banarsidass, New Delhi. 4. ससृं्कतभाषा (भागत्रर्म)् कावणिय्यरू ् शङ्करन ् नम्पवूतवर, पञ्चाङ्गम ् प्रसे ् कुन्नङ्कलम ् । 5. लटसुसृं्कतम ् – डा.के जी पौलोस ्, र्ल्लिोल ्वर्द्यापीठम ् एडिाल ्। 6. सभुावषतसाहस्री चौखम्बा ससृं्कत सीरीज ्, र्ाराणसी ।

75

क्रमसंख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि 1. प्राथवमकव्याकरणपवरचर्ः वसद्ध्वत ।

1 1 U F

2. रूपमञ्जरीस्थशब्ान ् जानावत ।

1 1 U F

3. शब्सादृश्र्िो ने अन्यशब्ानामवप वर्भकव्तरूपवनष्पादन ेअपग्रथन ेच सामर्थ्ययम ् अर्ाप्नोवत ।

1 1 AN,A F

4. वर्भवक्तप्रर्ोगाः समर््गर्िधु्यि े।

1 1 U F

5. र्ाक्यरचनाकुशलो भर्वत । 1,2 1 A F 6. ातपुवरशीलनिारा वक्रर्ापदप्रर्ोग ेवनष्णातो

भर्वत।

1 1 A F

7. भाषाव्यर्हार ेसौष्ठर् ंसम्पादर्वत । 1,2 1 A F

76

UVYS 577 FUNCTIONAL SANSKRIT GRAMMAR

प्रर्ोजनम ् 1. र्ाक्यस्य र्ाक्यवर् ानस्य च अर्गमः। 2. पदानाम ् अव्यर्ाना ंच समान्यार्गमः। 3. सखं्या-सखं्यरे्शब्ाना ंअर्गमः। 4. वर्भवक्तभदेषे ुअर्गमः। 5. समासाना ंसामान्यपवरचर्ः, अन्वर्कौशलवसवद्धश्च । 6.र्दा – तदा- र्त्र – तत्र-आवदश दलीनाम ् अर्गमः । 7. ‘वचत्रसतू्र’स्थ पदाना ंव्याकरणदृशा वर्शषेार्गमः।

वर्षर्वर्भागः प्रथमाशंः र्ाक्याशंाः।(र्ाक्यतत्त्वस्थः ‘र्ाक्यम ्’ – इवत खण्डः। )पदवर्भागौ – सिुिाना ंवतङिाना ंपवरचर्ः । अव्यर्ाना ंपवरचर्ः। (‘र्ाक्यतत्त्वस्थावन सिुिावन, वलङ्गम ्, वर्भक्तर्ः,वतङिपदम ्,परुुषाः, र्चनावन’ – खण्डाः।) वितीर्ाशंः अजिावन, हलिावन । प्रकृत्यशंः , प्रत्यर्ाशंः । प्रावतपवदकम ्, सपु्प्रत्यर्ाः।(अजिावन – नारार्ण, मवुन । हलिावन – राजन ् , र्ोवषत)् वतङिावन -, ातःु , वतङ्प्रत्यर्ः (र्क्ष्यावम, भर्ते ्, शस्यत)े सखं्या , सखं्यरे्ञ्च (1 आरभ्य 100&101, 110 ,119, 150,199 )– एतषेा ंपवरचर्ः। ततृीर्ाशंः अव्यर्ावन (सगंहृ्य (ल्यप ्), कृत्वा (क्त्वा), च, र् द, त,ु वह, इवत, अथ, अत्र, इर्, एर्), र्दा- तदा , र्था- तथा, र्त्र- तत्र, र्ः – सः । शब्रूपदशयन ेका वर्भवक्तवरवत (ऊवहत ु)ं वर्भवक्तवचिपवरचर्ः (माकयण्डरे्ः, ऊर्यशी, दृष्टर्ः, उपाङ्गावन, नारार्णने, मवुनना, वहतकाम्यर्ा, वचत्रणे,र्ञ्चनाथा यर्, वनरीक्षणात ्, वनवर् यकारस्य, वचत्र)े चतथुांशः समासाना ंसामान्यपवरचर्ः, चातवुर् यध्यम ् । सामान्यने समिपदाना ंपरू् यपदाथा यवदप्र ानता कथ ंवनणवो त ु ंशक्यत ेइत्यर्गमः (र्रवस्त्रर्ः, सहकाररसम ्, रूपर्कु्ता, वचत्रसतू्रम ्, दरे्स्त्री, त्र दलोक्यानकृुवतः, नराव पः,पावथ यर्ने्द्रः, राजवसहंः, कणौ, जाननुी, गजगामी, चन्द्रगौरः,महामवतः – शब्ानतेान ् उपर्जु्य)।वलङ्ग- परुुष- र्चनानाम ् अन्वर्सामर्थ्ययम ् (र्वल्लङं्ग र्िचन ंर्ा च वर्भवक्तवर् यशषे्यस्य, तवल्लङं्ग तिचन ंसा वह वर्भवक्तवर् यशषेणस्यावप), अन्वर्क्रमः, अन्वर्िो ः कथवमवत अभ्यासः- एतदथ यम-्

77

सलक्षण ंवचत्रमशुवि न्यम ् दशेस्य कत ुयर् यस ुाव पस्य । तिात ् प्रर्त्नने सलक्षण ंतत ् कार्ं नरदर् यत्नपरदर् यथार्त ् ।। (वच.स.ू / वर्. . प.ु अध्या- ३८, श्लोकः -२७) नारार्णने मवुनना लोकाना ंवहतकाम्यर्ा । प्राप्ताना ंर्ञ्चनाथ ंच दरे्स्त्रीणा ंमहामवुनः ।।(वच.स.ू / वर्. . प.ु अध्या- ३५, श्लोकः -२) सहकाररस ंगहृ्य उव्यां चके्र र्रवस्त्रर्म ् । वचत्रणेसा ततो जाता रूपर्कु्ता र्राप्सरा ।।(वच.स.ू / वर्. . प.ु अध्या- ३५, श्लोकः -३) - श्लोकाना ंअभ्यासः।।

ग्रन्थौ र्ाक्यतत्त्वम ् – एल.् अनिनारार्णशास्त्री । वचत्रसतू्रम ् । NB : अत्र अभ्यासार् र् ेशब्ाः स्वीकृताः त ेसर्वो वचत्रसतू्रात ् स्वीकृताः । क्रमसं

ख्या प्रयोजनानन प्रक्र.प्र प्रक्र.नि.प्र. धा.श.स्तरः ज्ञा.ग.नि

1. र्ाक्यस्य र्ाक्यवर् ानस्य च अर्गमः।

1 1 U F

2. पदाना ंअव्यर्ाना ंच समान्यार्गमः।

1 1 U F

3. सख्या-सखं्यरे्शब्ाना ंअर्गमः।

1 1 U F

4. वर्भवक्तभदेषे ुअर्गमः।

1 1 U,AN F

5. समासाना ंसामान्यपवरचर्ः, अन्वर्कौशलवसवद्धश्च ।

1 1 U,A P

78

शभुम ्