พระอภธมมตถสงคหะ ปรเฉทท ๖

รปสงคหวภาค

นโม ตสส ภควโต อรหโต สมมาสมพทธสส

ความเบองตน

พระอภธมมตถสงคหะ ปรจเฉทท ๖ ชอวา รปสงคหวภาค แสดงปรมตถธรรมไว ๒ ประการ คอ รปปรมตถ และ นพพานปรมตถ ซงเปนการรวบรวมปรมตถธรรม ตอจาก จตปรมตถ และเจตสกปรมตถ อนไดแสดงไวแลวในพระอภธมมตถสงคหะ ปรจเฉทท ๑ และท ๒ ตอไปน จะไดแสดงเนอความวาดวย รปปรมตถ และเมอสนสดรปปรมตถแลว จกแสดงนพพานปรมตถสบไป

รปปรมตถ พระอนรทธาจารยไดแสดงคาถาสงคหะไวในปรจเฉทท ๖ วาดวย รปปรมตถ และนพพานปรมตถ ทงหมดม ๑๔ คาถา

คาถาสงคหะ ๑. เอตตาวตา วภตตา ห สปปเภทปปวตตกา

จตต เจตสกา ธมมา รปนทาน ปวจจต ฯ

แปลเปนใจความวา ธรรมทงหลาย คอ จตและเจตสก เปนไปโดยประเภทและปวตต ไดจ าแนกแลวโดยปรจเฉททง ๕ มประมาณเพยงเทาน บดน จกแสดงถงเรองรปปรมตถตอไป ค าอธบาย ปรมตถธรรม ม ๔ ประเภท คอ จต, รป, นพพาน ส าหรบเรองของจตปรมตถ และเจตสกปรมตถ ตลอดจนความเปนไป ทงในปฏสนธกาลและปวตตกาล ไดแสดงแลวในปรจเฉทท ๑ ถงปรจเฉทท ๕ ส าหรบในปรจเฉทท ๖ น จะไดแสดงเรองราวของรปและนพพานตอไป รป ในรปปรมตถทปนฎกา แสดงวา “รปปนตต รป” แปลความวา ธรรมชาตทแตกดบ หรอเสอมสลายไป เรยกวา รป ในพระอภธมมตถวภาวนฎกาไดแสดงวา รปปนญเจตถ สตาทวโรธปจจยสมวาเย วสทสปปต เยว แปลวา รปทเกดดบโดยล าดบนน เพราะอาศยปจจยอนเปนปฏปกษ คอความเยนเปนตนนน ท าใหแตกดบ ชอวา รปปนะ รวมความวา รป คอธรรมชาตทยอมแตกสลายไปดวยอ านาจของความรอนและเยนเปนตน นนเอง รปธรรม มคณลกษณะพเศษ ดงน รปปน ลกขณ มการแตกท าลายไป เปนลกษณะ วกรณ รส มการแยกออกจากกน(กบจต)ได เปนกจ อพยากต ปจจปฏฐาน มความเปนอพยากตธรรม เปนอาการปรากฏ วญญาณ ปทฏฐาน มวญญาณ เปนเหตใกลใหเกด

๒

วเสสลกขณะของรปทกลาวมาน เปนการแสดงตามนยแหงปฏจจสมปบาท อนเปนรปทเกดจากกรรมเปนสมฏฐาน จงมวญญาณ (ปฏสนธวญญาณ) เปนเหตใกลใหเกด

แสดงการสงเคราะหรป ๕ นย คาถาสงคหะ

๒. สมทเทสา วภาคา จ สมฏฐานา กลาปโต

ปวตตกกมโต เจต ปญจธา ตตถ สงคโห

แปลความวา การสงเคราะหรปปรมตถธรรมตามปรจเฉทท ๖ น สงเคราะหได ๕ นย คอ สมทเทสนย, วภาคนย, สมฏฐานนย, กลาปนยและปวตตกกมนย อธบาย พระอนรทธาจารย แสดงการสงเคราะหรปปรมตถในพระอภธมมตถสงคหะ ปรจเฉทท ๖ นไวเปน ๕ นย คอ :- ๑. รปสมทเทสนย เปนนยแหงการแสดงภาวะของรปธรรมโดยสงเขปเพอใหรถงคณลกษณะของรป แตละรป มคณลกษณะอยางไร ๒. รปวภาคนย เปนนยแหงการแสดงรปธรรม โดยการจ าแนกออกเปนสวน ๆ หรอ เปนค ๆ ซงเปนการจ าแนกรปโดยพสดาร ๓. รปสมฏฐานนย เปนนยแหงการแสดงสมฏฐาน คอ เหตทท าใหรปธรรมเกดขน ๔. รปกลาปนย เปนนยแหงการแสดงความเกดขนรวมกนเปนกลม ๆ ๕. รปปวตตกกมนย เปนนยแหงการแสดงความเกดขนพรอมทงความดบไปของรปธรรมตามล าดบ หรอแสดงความเปนไปของรปธรรม

หมวดท ๑

รปสมทเทสนย

การแสดงภาวะของรปธรรม เพอใหรถงคณสมบตพเศษของรปแตละรปซงไมเหมอนกน ตามคาถาสงคหะทแสดงไวในคาถาท ๓ และท ๔ ดงน คอ

คาถาสงคหะ ๓. ภตปปสาท วสยา ภาโว หทย มจจบ ชวตาหารรเป ห อฏฐารสวธ ตถา ฯ

แปลความวา มหาภตรป ๔, ปสาทรป ๕, วสยรป ๔, ภาวรป ๒, หทยรป ๑, ชวตรป ๑, อาหารรป ๑ รวม ๑๘ รปน เปนรปปรมตถแท ชอวานปผนนรป

คาถาสงคหะ

๓

๔. ปรจเฉโท จ วญญตต วกาโร ลกขณนต จ

อนปผนนา ทสา เจต อฏฐวส วธมภเวฯ

แปลความวา ปรจเฉทรป ๑, วญญตรป ๒, วการรป ๓, และลกขณรป ๔ เปนรปทไมใชรปปรมตถแท ชอวา อนปผนนรป ๑๐ จงรวมรปทงหมดได ๒๘ รป

อธบาย เนอความตามคาถาสงคหะทง ๒ น แสดงถงจ านวนรปธรรม ทงหมด ซงจ าแนกไดเปน ๒๘ รป ไดแก มหภตรป ๔ คอ ปถว อาโป เตโช วาโย ปสาทรป ๕ คอ จกขปสาทรป โสตปสาทรป ฆานปสาทรป

ชวหาปสาทรป กายปสาทรป

วสยรป ๔ คอ วณณรป สททรป คนธรป รสรป

ภาวรป ๒ คอ อตถภาวรป ปรสภาวรป

หทยรป ๑ คอ หทยวตถรป

ชวตรป ๑ คอ ชวตนทรยรป

อาหารรป ๑ คอ รปทไดจากกพฬการาหารรป

ปรจเฉทรป ๑ คอ อากาศธาตทคนรปกลาปตอรปกลาป

วญญตรป ๒ คอ กายวญญตรป วจวญญตรป

วการรป ๓ คอ ลหตารป มทตารป กมมญญตารป

ลกขณรป ๔ คอ อปจยรป สนตตรป ชรตารป อนจจตารป

แสดงรปธรรม ๒ ประเภท

นยท ๑ ในจ านวนรปธรรมทงหมด ๒๘ รปนน ยอมแบงออกเปนประเภทใหญได ๒ ประเภท คอ นปผนนรป ๑๘ กบอนปผนนรป ๑๐ รป

นปผนนรป หมายถง รปปรมตถแททมสภาวลกษณะของตนโดยเฉพาะ เชน ปถวรป (รปดน มลกษณะแขง) อาโปรป (รปน า มลกษณะไหลและเกาะกม) เตโชรป (รปไฟ มลกษณะรอน) เปนตน รปเหลาน จะทรงสภาวะลกษณะของตนไวเปนประจ า ไมผนแปรเปลยนแปลงเปนอยางอน จงชอวา รปปรมตถแท คอ นปผนนรป มจ านวน ๑๘ รป ไดแก มหาภตรป ๔

ปสาทรป ๕

วสยรป ๔(หรอ ๗) ภาวรป ๒ รวม ๑๘ รป หทยรป ๑ ชวตรป ๑ อาหารรป ๑

๔

อนปผนนรป หมายถงรปทไมใชรปปรมตถแท แตเกยวเนองโดยความเปนอาการ หรอเปนเครองหมายของนปผนนรป เชน ปรจเฉทรป คอ รปทเปนชองวางคนอยระหวางกลมรปตอกลมรปของนปผนนรป หรอวญญตรป คอรปทแสดงอาการเคลอนไหวของนปผนนรป ไดแก กายวญญตรป รปทแสดงอาการเคลอนไหวของรางกาย หรอวจวญญตรป คอ รปทเกยวกบการพดทเปนอาการเคลอนไหวทางวาจาของนปผนนรปนนเอง ดงนเปนตน จงกลาววาไมใชรปปรมตถแทเปนรปปรมตถเทยม ทชอวา อนปผนนรป มจ านวน ๑๐ รป ไดแก ปรจเฉทรป ๑ วญญตรป ๒

วการรป ๓ รวม ๑๐ รป ลกขณรป ๔

นยท ๒ จ าแนกรป ๒๘ ออกเปน ๒ ประเภทใหญ ๆ อกนยหนง คอ ๑. มหาภตรป ๔ ๒. อปาทายรป ๒๔

มหาภตรป หมายถง รปทเปนใหญและปรากฏชดเจน ดงมวจนตถะวา อปาทนนานปาทนนสนตาเนส สลกขณโต สสมภารโต จ มหนตาน หตวา ภวนต ปาตภวนตต = มหาภตาน รปเหลาใดเปนใหญและปรากฏชดเจนโดยลกษณะของตนและโดยสณฐานของตนในสนดานแหงสงท

มชวตและไมมชวต ฉะนนรปเหลานนชอวา มหาภตรป

ในวสทธมรรคแสดงวา ทไดชอวา มหาภตรปนน เพราะเหต ๕ ประการ คอ

๑. มหนตปาตภาวโต เปนธาตทปรากฏอยเปนใหญ เปนประธาน เปนทอาศย แหงรปทงหลาย ๒. มหาภตสามญญโต มลกษณะทหลอกลวง เกดดบ ดจปศาจ ๓. มหาปรหารโต เปนสงทตองการบรหารมาก เลยงดมาก เพราะยอยยบอย เสมอ ๔. มหาวการโต มอาการเปลยนแปลงมาก ตองเคลอนไหวมาก

๕. มหตตภตตตา เปนของใหญและมจรง ตองพจารณามาก

มหาภตรป ม ๔ คอ ๑)ปถว, ๒) อาโป, ๓) เตโช, ๔) วาโย

อปทายรป หมายถงรปทอาศยมหาภตรปเปนแดนเกด ถาไมมมหาภตรปแลว อปาทายรปไมสามารถจะเกดขนตามล าพงได มวจนตถะวา

มหาภตาน อปาทย ปวตต รปนต = อปาทายรป รปใดทเกดโดยมหาภตรป ฉะนน รปนน จงชอวา อปาทายรป ม ๒๔ รป คอ :- ปสาทรป ๕, โคจรรป ๔, ภาวรป ๒, หทยรป ๑, ชวตรป ๑, อาหารรป ๑, ปรจเฉทรป ๑, วญญตรป

๒, วการรป ๓, ลกขณรป ๔

๕

แสดงรป ๒๘ ม ๒ ประเภท

๑) มหาภตรป ๔ ๑. มหาภตรป ม ๔ รป ๒. ปสาทรป ,, ๕ ,, ๓. โคจรรป ,, ๔ ,, ๔. ภาวรป ,, ๒ ,, ๑) นปผนนรป ๑๘ ๕. หทยรป ,, ๑ ,, ๖. ชวตรป ,, ๑ ,,

๒) อปาทายรป ๒๔ ๗. อาหารรป ,, ๑ ,, ๘. ปรจเฉท ,, ๑ ,, ๙. วญญตรป ,, ๒ ,, ๒) อนปผนนรป ๑๐ ๑๐. วการรป ,, ๓ ,, ๑๑. ลกขณรป ,, ๔ ,, ในจ านวนรป ๒๘ ทแสดงเปน ๒ ประเภทใหญ ๆ น อาจแสดงเปนประเภทเลกได ๑๑ ประเภท ตามหมวดหมของรปทแสดงไวนน ตงแตมหาภตรปจนถงอาหารรป รวม ๑๘ รปนน ชอวา เปนรปปรมตถโดยแท สวนรปทเหลออก ๑๐ รป นบตงแตปรจเฉทรปจนถงลกขณรปนน ไมใชเปนรปปรมตถโดยแท แตเปนรปพเศษทเกดขนโดยอาการในรปปรมตถแท ๑๘ รปเทานน พระอนรทธาจารย จงตงชอรปปรมตถแท และรปทไมใชรปปรมตถแทไวอยางละ ๕ ชอ ดงน

รปปรมตถทแท รปทไมใชรปปรมตถแท ๑. สภาวรป คอรปทมสภาวลกษณะประจ าตวของตนแนนอนโดยเฉพาะ ๒. นปผนนรป เปนรปทส าเรจมาดวยสภาวะของตนเอง โดยเกดขนจากสมฏฐานทง ๔ คอ กรรม, จต, อต, อาหาร ๓. สลกขณรป คอ รปทมสามญลกษณะไดแก อนจจลกษณะ, ทกขลกษณะ และอนตตลกษณะ รบรอง ๔. รปรป คอรปทมความแตกดบเสอมสลายดวยอ านาจความรอนและเยน เปนตน

๑. อสภาวรป คอ รปทไมมสภาวลกษณะประจ าตวของตนโดยเฉพาะ ๒. อนปผนนรป เปนรปทไมส าเรจดวยสภาวะของตนเอง ตองอาศยนปผนนรปเกด ๓. อสลกขณรป คอ รปทไมมสามญลกษณะทง ๓ (อนจจะ, ทกขะ, อนตตะ) รบรอง ๔. อรปรป คอ รปทไมมการแตกดบเสอมสลายเพราะความรอน และเยน

๖

๕. สมมสนรป เปนรปทยกขนสอารมณวปสสนา ใชพจารณาโดยความเปนอนจจง ทกขง อนตตา

๕. อสมมสนรป เปนรปทใชพจารณาโดยความเปนอนจจง ทกขง อนตตา ไมได

รป ๒๘

ดน น า ไฟ ลม

ตา ห จมก ลน กาย

ส เสยง กลน รส ด ล ฟ

อตถ ปรส

หทย

อาหาร

ชวต

ปรจ

กาย วญญต

ลหตา มทตา กมมญ

อปจย สนตต ชรตา อนจตา

วจ วญญต

นปผนนรป ๑๘ (รปปรมตถแท)

อนปผนนรป ๑๐ (รปทอาศย นปผนนรป)

- ปสาทรป ๕

- วสยรป หรอ โคจรรป ๔ - ภาวรป ๒

- หทยรป

- ชวตรป ๑

- อาหารรป ๑ (โอชะ) - ปรจเฉทรป ๑

- วญญตรป ๒

- วการรป ๓

- ลกขณรป ๔

มหาภตรป ๔

อปาทารป ๒๔

๗

อธบายสภาวลกษณะของรป ประเภทท ๑ มหาภตรป ๔

มหาภตรป ม ๔ ไดแก ปถว, อาโป, เตโช, วาโย มสภาวลกษณะประจ าตวของตนโดยล าดบ ดงน :- ๑. ปถว เปนรปธรรม หรอรปธาตชนดหนง ทเรยกกนวา ธาตดน มคณลกษณะ ดงน กกขฬ ลกขณา มความแขง เปนลกษณะ ปตฏฐาน รสา มการรบรปทงหลาย เปนกจ สมปฏจฉน ปจจปฏฐานา มการรบไวซงรปธาตทงปวง เปนผล อวเสสาธาตตตย ปทฏฐานา มธาตทเหลอ เปนเหตใกล ปถวธาต มความแขงเปนลกษณะนน คอ เมอเปรยบเทยบกบมหาภตรปทเหลออก ๓ รปแลว ปถวธาตมสภาพแขงกวาธาตอนๆ ในวตถสงของอนใดอนหนง ถามปถวธาตอยมาก วตถ นน ๆ กจะปรากฏลกษณะแขงมาก เชน ไม หน เหลก เปนตน แตถาวตถอนอนใด มปถวธาตเปนจ านวนนอย ลกษณะแขงกปรากฏไมมาก เชน ส าล ยาง ฟองน า เปนตน เมอสมผสจะรสกวามลกษณะออน เพราะฉะนน ธรรมชาตใด เมอสมผสถกตองแลว มลกษณะออนหรอแขงกตาม ธรรมชาตนนจดเปนปถวธาตทงสน ธาตอน ๆ นอกจากปถวธาตแลว รปธาตอน ๆ ไมสามารถท าใหเกดความรสกแขงหรอออนปรากฏขนไดโดยกายสมผส ฉะนน ปถวธาตน จงเปนทอาศยของรปอน ๆ เหมอนพนแผนดนยอมเปนทอาศยของสงตาง ๆ ทงทมชวตและไมมชวต หมายความวา สงตาง ๆ ทงหลายทปรากฏรปราง สณฐาน สสน วรรณะ ตลอดจนอารมณตาง ๆ มรปารมณ สททารมณ คนธารมณ รสารมณ โผฏฐพพารมณ เหลาน ถาปราศจากปถวธาตเสยแลว กจะปรากฏขนไมได มวจนตถะวา สหชาตรปาน ปถนต ปตฏฐหนต เอตถาต = ปถว แปลความวา รปทเกดรวมกนทงหลาย ยอมตงอยในธรรมชาตนน ฉะนนธรรมชาตอนเปนทตงอาศยของรปทเกดรวมกนเหลานน ชอวา ปถว ปถวธาต หรอ ธาตดนน ม ๔ อยาง คอ ๑) ปรมตถปถว หรอ ลกขณปถว ไดแก ปถวธาตทแสดงลกษณะแขงและออนใหพสจนไดดวยการถกตองสมผส โดยความรสกทางกาย ม ๒ ลกษณะ คอ (๑) กกขฬ ลกขณ หรอ ขรภาว มสภาวลกษณะทแขง (๒) อถทธ ลกขณ มสภาวลกษณะทออน ปถวธาตตามความหมายในขอนจงมงหมายถงธรรมชาตททรงไวซงความแขงและออนเปนลกษณะตามความเปนจรงจงเรยกวาปรมตถปถวธาตหรอลกขณปถว

๘

๒) สสมภารปถว หมายถง ปถวธาตอนเปนสวนประกอบของธาตดนในสงทมชวตและไมมชวต ทแสดงไวตามนยแหงพระสตร หรอทเรยกวา สตตนตปถว ซงแบงออกเปน ๒ จ าพวก (๑) อชฌตตกปถว ไดแก ธาตดนภายใน หมายถง ธาตดนอนเปนสวนประกอบทมอยในรางกายของสตวทงหลาย ในธาตวภงคบาล แสดงวา มอยรวม ๒๐ ไดแก (๑) ตจปญจก (๒) วกกปญจก เกสา ผม ม ส เนอ โลมา ขน นหาร เอน นขา เลบ อฏฐ กระดก ทนตา ฟน อฏฐมญช เยอในกระดก ตโจ หนง วกก มาม (๓) ปปผาสปญจก (๔) มตถลงคปญจก หทย หวใจ อนต ไสใหญ ยกน ตบ อนตคณ ไสนอย กโลมก พงผด อทรย อาหารใหม ปหก ไต กรส อาหารเกา ปปผาส ปอด มตถลงค มนสมอง (๒) พาหรปถว เปนธาตดนภายนอก หมายถงธาตดนทมไดอยในสตวหรอสงมชวต ในธาตวภงคบาล มตวอยางโดยสงเขป ๖ ชนด คอ อโย = เหลก โลห = ทองแดง รชต = เงน ชาตรป = ทอง ภม = ดน ปาสาณ = ศลา ๓) กสนปถว หรอ อารมมณปถว ไดแก ดนทใชเปนนมตเครองหมายในการเจรญสมถภาวนา โดยการก าหนดปถวธาต คอ ดนเปนอารมณของกรรมฐาน ๔) สมมตปถว หรอ ปกตปถว ไดแก ธาตดนทใชสมมตเรยกกนตามปกตวา ทดน แผนดน หรอพนดนธรรมดาทใชท าเรอกสวนไรนา เหลานเปนตน ฉะนน ความหมายของธาตดนทง ๔ อยางน จงมความแตกตางกนโดยความเปนปรมตถปถว , สสมภารปถว, กสนปถว, และสมมตปถว ตามนยดงกลาวน ๒. อาโป เปนธรรมชาตชนดหนง เรยกวา ธาตน า มลกษณะดงน ปคฆรณ ลกขณา (วา) มการไหล เปนลกษณะ อาพนธน ลกขณา (หรอ) มการเกาะกม เปนลกษณะ พยหน รสา มการท าใหเตมหรออมชม เปนกจ

๙

สงคห ปจจปฏฐานา มการเชอมยดใหตดตอกน เปนผล อวเสสธาตตตย ปทฏฐานา มธาตทเหลอ เปนธาตใกล อาโปธาต คอ ธาตน า ถามอยเปนจ านวนมากในสงหนงสงใด ยอมท าใหสงนนเหลวและไหลไปได ถามอยจ านวนนอยกท าใหสงนน ๆ เกาะกมกนเปนกลมเปนกอน อปมาเหมอนกาวหรอยางเหนยว ทสามารถเชอมสงของตาง ๆ ใหตดกนเปนกลมเปนกอนได ฉนใด อาโปธาตกสามารถเชอมปรมาณแหงปถวธาตใหเกาะกมกนเปนรปรางสณฐานได ฉนนน ในวตถใดทมจ านวนอาโปธาตมากกวาปถวธาตแลว ดวยอ านาจของอาโปธาตนนเอง ท าใหปถวธาตมอ านาจลดนอยลง จงเปนเหตใหวตถนนมความออนเหลวและสามารถไหลไปได เชน น าในแมน าล าคลอง ทเราเหนวา ไหลไปมาไดกเพราะอาโปธาตมมากกวาปถวธาต เมอปถวธาตนอยแลว ปถวธาตนนแหละเปนผไหลไปดวยอ านาจของอาโปธาต หาใชอาโปธาตไหลดงทเราเขาใจกนเพราะอาโปธาตเปนธาตทเหนดวยตา หรอสมผสดวยกายไมได เพยงแตรไดดวยใจเทานน สวนในวตถใดทมจ านวนอาโปธาตนอยกวาปถวธาตแลวอ านาจของอาโปธาตเพยงแตท าใหปรมณของปถวธาตเกาะกมกนเปนกลมเปนกอนเทานน ไมอาจท าใหไหลไปได ดงมวจนตถะวา อเปต สหชาตรเปส พยาเปตวา ตฏฐตต = อาโป ธรรมชาตใดยอมซมซาบทวไปในรปทเกดพรอมกบตนแลวตงอยในรปเหลานน ฉะนนธรรมชาตนนชอวา อาโป อกนยหนง อปปเยต สหชาตรปาน สฏฐ พรเหต วฑเฒตต = อาโป ธรรมชาตใด ท าใหสหชาตรปทงหลายเจรญขนเปนอยางด ฉะนน ธรรมชาตนนชอวา อาโป อกนยหนง สหชาตรปาน อวปปกณณาน กตวา ภโส ปาต รกขตต = อาโป ธรรมชาตยอมรกษาสหชาตรปไดอยางมนคง ไมใหกระจดกระจายไป ฉะนน ธรรมชาตนนชอวา อาโป อาโปธาต ม ๒ อยาง คอ ก. อาโปธาต ทมปกตเปนอาพนธนลกขณะ คอ ลกษณะเกาะกมเมอถกตองกบอณหเตโช คอ ความรอนแลว ปคฆรณลกษณะ คอ อาการไหลกปรากฏขน ไดแก อาโปธาตทอยในโลหะตาง ๆ เชน เหลก ทองแดง เงน หรอ ขผง เปนตน หมายความวา อาโปธาตทอยในสงเหลาน เมอถกไฟเผาไหมแลวกจะกลายเปนของเหลว และสามารถละลายไหลไปได แตการไหลไปของวตถเหลานน หาใช อาโปธาตเปนตวไหลไม ปถวธาตทเกดรวมกบอาโปธาตนนเองเปนตวไหล ในวตถสงเดยวกนนนเองโดยกลบกน ถาเอาไปใสในน า เมอถกความเยนเขา วตถเหลานนกจะกลบแขงตวเปนกอนตามเดม ในการกลบแขงตวของวตถธาตเหลานน กหาใชเปนการแขงตวของอาโปธาตไม แตเปนการแขงตวของปถวธาตนนเอง ข. อาโปธาต ทมปกตเปนปคฆรณลกษณะ คอ ลกษณะทไหลไป ถาถกตองกบสหเตโช คอ ความเยนแลว อาพนธนลกษณะ คอ อาการเกาะกลมกจะปรากฏขน ไดแก อาโปธาตทอยในน า เพราะธรรมดาน าเปนของเหลวอยแลว ถาน าน านนไปใสไวในท ๆ มความเยนสง น ากจะแขงตวเปนกอน และเมอเอาน าแขง

๑๐

ออกจากทนนแลว น าแขงถกอากาศภายนอก ทมอณหเตโชสงกวากอนน าแขงนนกจะละลายกลบเปนของเหลวงตามเดม อาโปธาต หรอธาตน าน มความหมาย ๔ อยาง คอ ๑) ปรมตถอาโป หรอลกขณอาโป ไดแก ธาตน า ทแสดงถงสภาวะลกษณะไหล หรอเกาะกมอนรไดดวยใจ ไมใชดวยการเหน หรอการสมผส ๒) สสมภารอาโป หรอ สตตนตอาโป คอ ธาตน าทใชในความหมายเปนสวนประกอบภายในรางกาย หรอเปนสวนประกอบทมในพชผลไมตาง ๆ อนมมาในพระสตร จงเรยกกนวา สตตนอาโป อาโปธาตตามความหมายน ม ๒ จ าพวก คอ ก. อตฌตตกอาโป ไดแก ธาตน าภายใน หมายถง ธาตน าทมอยทวไปภายในรางกายของสตวทงหลาย ในธาตวภงคบาล มแสดงไว ๑๒ ประการ ไดแก เมทจฉกก มตตจฉกก ปตต ด อสส น าตา เสมห เสมหะ วสา มนเหลว ปพโพ หนอง เขโฬ น าลาย โลหต เลอด สงฆาณกา น ามก เสโท เหงอ ลสกา ไขขอ เมโท มนขน มตต น ามต (ปสสาวะ) ข. พาหรอาโป ไดแก ธาตน าภายนอก หมายถง ธาตน าทมอยในสงอนๆ ภายนอกรางกายของสตว ในธาตวภงคบาลมแสดงไวมากมาย แตขอยกตวอยางพอสงเขป น าทมอยในพชผลไมตาง ๆ เพยง ๖ ชนด คอ มลรโส = น าจากรากของตนไม ขนธรโส = น าจากล าตนของตนไม ตจรโส = น าจากเปลอกไม ปตตรโส = น าจากใบไม ปปผรโส = น าจากดอกไม ผลรโส = น าจากผลไม นอกจากน ยงมธาตน าอน ๆ เชน น าคาง น าฝน เปนตน ๓) กสณอาโป หรอ อารมมณอาโป คอ น าทใชเปนนมตหรออารมณของพระโยคาวจรทใชในการเจรญสมถกมมฏฐาน ไดแก น าในอาง ในขน หรอในบอ ทใชเพงเปนอารมณเพอใหเกดนมตตาง ๆ

๑๑

๔) สมมตอาโป หรอปกตอาโป ไดแก น าทสมมตเรยกกนตามปกต เชน น าในแมน า ล าคลอง หรอในภาชนะทใชดม ใชอาบ ใชซกเสอผาเหลาน เราเรยกวา น า ตามปกตสมมต ฉะนน ความหมายของอาโป คอธาตน าน จงมความหมายเปน ๔ อยางตาง ๆ กน เรยกวา ปรมตถอาโป หรอ ลกขณะอาโปบาง สสมภารอาโป หรอสตตนตอาโปบาง กสณอาโป หรอ อารมมณอาโปบาง และสมมตอาโป หรอปกตอาโปบาง มใชวาจะมความหมายเพยงน าทเราใชดมใชอาบอนเปนสมมตอาโปตามทเราเขาใจกนอยางเดยว ๓. เตโช เปนธาตชนดหนง เรยกกนวา ธาตไฟ มลกษณะรอนหรอเยน ลกษณะรอนเรยกวา อณหเตโช ลกษณะเยนเรยกวา สตเตโช เมอวาโดยคณลกษณะพเศษแลว มดงน คอ อณหตตลกขณา มไอรอน เปนลกษณะ ปรปาจนรสา มการท าใหสก เปนกจ มททวานปปาทนปจจปฏฐนา มอาการออนนม เปนผล อวเสสธาตตตยปทฏฐานา มธาตทเหลอ เปนเหตใกล ในวสทธมรรคแสดงวา โย ปรปาจนภาโว วา อณหภาโว วา อย เตโชธาต แปลความวา ธรรมชาตททรงภาวะการสกงอมกด ความอบอนทมในกายนนกด เรยกวา เตโชธาต อธบาย เตโชธาต คอ ธาตไฟ ทมลกษณะรอน เรยกวา อณหเตโช ทมลกษณะเยน เรยกวา สตเตโช เตโชทงสองชนดน มสภาพทเปนไอ เปนลกษณะ (อณหตตลกขณา) หมายความวา อณหเตโช มไอรอน เปนลกษณะ สตเตโช มไอเยน เปนลกษณะ เตโชธาตทงสองน ตางกมหนาทท าใหสงตาง ๆ สกและท าใหละเอยดนมนวล เชน อาหารตาง ๆ เปนตน สกดวยความรอน หรอบางอยางสกดวยความเยน ดงวจนตถะแสดงวา เตเชต ปรปาเจตต = เตโช แปลความวา ธรรมชาตใดทท าใหสก ธรรมชาตนน ชอวา เตโช เตโชธาต คอ ธาตไฟน มความหมายแบงออกเปน ๔ อยาง คอ

๑) ปรมตถเตโช หรอ ลกขณเตโช ไดแก ไฟธาตทมสภาวะลกษณะใหพสจนไดจากการ สมผสถกตองไดดวยกายโดยแสดงลกษณะรอนหรอลกษณะเยน

๒) สสมภารเตโช หรอสตตนตเตโช ไดแก ไฟธาตอนเปนสวนประกอบทมอยในรางกาย หรอทแสดงไวตามนยแหงพระสตร แบงออกเปน ๒ จ าพวก คอ

ก. อชฌตตกเตโช ไดแก ธาตไฟภายใน หมายถง ธาตไฟอนเปนสวนประกอบทมอย ภายในของสตวทมชวต ในธาตวภงคบาล แสดงธาตไฟจ าพวกนไว ๔ ประการ

(๑) อสมาเตโช คอ ไฟธาตทมประจ าอยในรางกายของสตวทงหลายทเรยกวา ไออน ภายในรางกาย

(๒) ปาจกเตโช คอ ไฟธาตทท าหนาทยอยอาหาร (๓) ชรณเตโช คอ ไฟธาตทท าใหรางกายแกชราทรดโทรม เชน ท าใหผมหงอก ฟนหก หนงเหยวยน เปนตน (๔) สนตาปนเตโช คอ ไฟธาตทมความรอนมาก ไดแกไฟธาตทท าใหรอนถงเปนไข

๑๒

ข. พาหรเตโช ไดแก ธาตไฟภายนอก หมายถง ธาตไฟทมอยในสงตาง ๆ ทไมมชวต ในธาตวภงคบาลกลาวไวมมากมาย แตน ามาแสดงเพยงสงเขป ๕ อยาง คอ

กฏฐคค = ไฟฟน, ตณคค = ไฟหญา, โคมยคค = ไฟขววแหง, ถสคค = ไฟแกลบ, สงการคค = ไฟขยะ ๓) กสณเตโช หรอ อารมมณเตโช ไดแก ไฟทใชเปนนมตอารมณเพอการเพงกสณ จง

เรยกวา กสณเตโช หรอ อารมมณเตโช ๔) สมมตเตโช หรอ ปกตเตโช ไดแก ไฟตามธรรมดาทเปนสมมตโวหารของชาวโลกใช เรยกขานกน

ตามปกต เชน ไฟฟา ไฟถาน ไฟฟน หรอไฟแกส เปนตน ๕) วาโย เปนธาตชนดหนงเรยกวา ธาตลม มคณลกษณะเฉพาะตวดงน วตถมภน ลกขณา มการเครงตง เปนลกษณะ สมทรณ รสา มการท าใหเคลอนไหว เปนกจ อภนหาร ปจจปฏฐานา มการนอมไป หรอเคลอนยาย เปนผล อวเสสธาตตตย ปทฏฐานา มธาตทเหลอ เปนเหตใกล ในวสทธมรรค แสดงวา โย วตถมภนภาโว วา สมทรณภาโว วา อย วาโยธาต แปลความวา ธรรมชาต

ใดททรงภาวะเครงตง หรอภาวะเคลอนไหวทมอยภายในรางกายนน เรยกวา วาโยธาต วาโยธาต คอ ธาตลม ม ๔ อยาง คอ ๑) ปรมตถวาโย หรอ ลกขณวาโย ไดแก ธาตลมทมสภาวะลกษณะใหพสจน ร

อาการเครงตงหรอการเคลอนไหวได มลกษณะประจ าตวอย ๒ ประการ วตถมภนลกขณา ไดแก มลกษณะเครงตง หรอ สมทรณลกขณา ไดแก มลกษณะเคลอนไหว

๒) สสมภารวาโย หรอ สตตนตวาโย ไดแก ธาตลมอนเปนสวนประกอบทมอย ภายในรางกายของสตวทมชวต หรอธาตลมทแสดงไวตามนยพระสตรแบงออกเปน ๒ พวก คอ

ก. อชฌตตกวาโย ไดแก ธาตลมภายใน หมายถง ธาตลมอนเปนสวนประกอบทอย ภายในรางกายของสตวทมชวต ซงในธาตวภงคบาล แสดงวามอย ๖ อยาง คอ

(๑) อทธงคมวาโย ลมทพดขนเบองบน เชน การเรอ การหาว การไอ การจาม เปนตน (๒) อโธคมวาโย ลมทพดลงสเบองต า เชน การผายลม การเบง (ลมเบง) เปนตน (๓) กจฉสยวาโย หรอ กจฉฏฐวาโย ลมทอยในชองทอง ท าใหปวดทอง เสยดทอง เปนตน (๔) โกฏฐาสยวาโย ลมทอยในล าไส เชน ทองลน ทองรอง เปนตน (๕) องคมงคานสารวาโย ลมทพดอยทวรางกาย ท าใหไหวรางกายได (๖) อสสาสปสสาสวาโย ลมหายใจเขา-หายใจออก ข. พาหรวาโย ไดแก ธาตลมภายนอก หมายถง ธาตลมทอยภายนอกสงทมชวต ในธาต

วภงคบาลยกเปนตวอยางสงเขปไว ๖ ชนด คอ ปรตถมวาตา = ลมทศตะวนออก ปจฉมวาตา = ลมทศตะวนตก อตตรวาตา = ลมทศเหนอ ทกขณวาตา = ลมทศใต

๑๓

สตวาตา = ลมเยน (หนาว) อณหวาตา = ลมรอน ๓) กสณวาโย หรอ อารมมณวาโย ไดแก ลมทใชเปนอารมณในการเพงกสณของผท า ฌานโดยก าหนดเอาธาตลมทท าใหกอนเมฆลอยไป ใบไมไหวหรอทท าใหเสนผมปลว เปนนมตในการพจารณาวา เปนไปดวยอาการของธาตลมพรอมกบบรกรรมวา วาโย ๆ ๔) สมมตวาโย หรอ ปกตวาโย ไดแก ลมตามธรรมชาตทพดไปมาอยเปนปกต

อธบาย วาโยธาต คอธาตลมน ถามลกษณะเครงตงก เรยกวา วตถมภนวาโย เปนลมทท าใหรปทเกดพรอมกบตนนนตงมนไมเคลอนไหว ภายในรางกายของเราน ถาวตถมภนวาโยมมากท าใหผนนรสกตงปวดเมอยไปทวรางกายหรอมฉะนนเกดขนในขณะทมอาการเกงแขน ขา หรอขณะทเพงตาดอะไรไมกระพรบ ถาเกดภายนอกรางกาย คอ เกดในวตถสงของตาง ๆ กท าใหสงนนตงอยไดอยางมนคง หรอท าใหตงดวยอ านาจของวตถมภนาวาโย เชน ในยางรถทสบลมแลว หรอในลกบอลทอดลมเขาไปภายในกจะตงขน เพราะมวตถมภนวาโย ดงวจนตถะ แสดงวา

วายต สหชาตธมเม อปตมาเน กตวา วหตต = วาโย แปลความวา ธรรมชาตใด ยอมน าใหรปทเกดพรอมกนกบตนตงมนไมเคลอนไหว ธรรมชาตนนหรอ

ธาตนน ชอวา วาโย ธาตลมอกลกษณะหนงมลกษณะเคลอนไหว เรยกวา สมทรณวาโย หรอบางทเรยกวา สมรณวาโย

เปนธาตลมทท าใหรปอนเกดพรอมกนกบตนนนเคลอนไหวไปมาได เชนอาการเคลอนไหวของสตวทงหลายทมการเคลอนไหวอรยาบถตางๆ หรอมการกระพรบตา กระดกมอ กระดกเทา หรอขบถายสงโสโครกออกจากรางกายตลอดจนการคลอดบตรเหลานเปนไปดวยอ านาจของสมรณวาโยทงสน สวนลมทเคลอนไหวอยภายนอกสตวทมชวตนน ยอมท าใหวตถสงของตางๆ เคลอนไหวไปจากทเดมได ดงวจนนตถะวา

วายต เทสนตรปปตต เหตภาเวน ภตสงฆาต ปาเปตต = วาโย แปลความวาธรรมชาตหรอธาตใดยอมท าใหมหาภตรปทเกดพรอมกนกบตนเคลอนไปทอนโดยความ

เปนเหตใหเกดความเคลอนไหวจากทหนงไปยงอกทหนงธรรมชาตหรอธาตนนชอวา วาโย ตามทกลาวมาแลวถง ปถว อาโป เตโชและวาโย อนเปนธาตทง ๔ เหลานชอวา เปนมหาภตรป

เพราะเปนรปใหญทเปนประธานแกรปอนๆ และปรากฏชดเจน เชน ในวตถสงของตาง ๆ จะใหญหรอเลกกตามทปรากฏเปนรปรางสณฐานขนมาไดนน กเพราะมหาภตรปทรวมกนมากบางนอยบางนนเอง ฉะนนมหาภตรปทง ๔ น เมอวาโดยสณฐานแลวกใหญกวารปอนๆ เมอวาโดยสภาวะกปรากฏชดเจนกวารปอนๆ สมดงวจนตถะทแสดงวา

มหนตาน หตวา ภตาน ปาตภตานต = มหาภตาน แปลความวา รปเหลาใดเมอวาโดยสณฐานและวาโดยสภาพแลวเปนใหญและปรากฏชด รปเหลานน

ชอวา มหาภตรป

รปธาตทเปนสหาย และศตร

ในมหาภตรปทง ๔ รป ธาตบางอยางเปนสหายกน คอ เขากนได และบางอยางเปนศตรกน คอ เขากนไมได มแสดงไวดงน :-

๑๔

ธาตดน กบ ธาตนา เปนสหายกน โดยมากจะตองอยดวยกนเสมอ ถาทใดมธาตดนมาก ทนนกตองมธาตน ามากดวย เพราะเปนธาตหนกเหมอนกน ธาตไฟ กบ ธาตลม เปนสหายกน ถาทใดมไฟมาก ทนนกตองมลมมากดวย เพราะเปนธาตเบาเหมอนกน ธาตดน กบ ธาตลม เปนศตรกน เพราะเหตวาสภาวะหนกเบาไมเหมอนกน ธาตนา กบ ธาตไฟ เปนศตรกน เพราะมลกษณะตรงกนขาม คอ เยน กบ รอน และหนก กบ เบา ในธาตทง ๔ ของมหาภตรปน ถาสงเกตใหดจะเหนวา มสภาวะลกษณะของตนเอง เปนศตรกนในตว ประเภทละ ๒ อยาง คอ :- ปถวธาต มลกษณะ ทง แขง หรอ ออน อาโปธาต มลกษณะ ทง ไหล หรอ เกาะกม เตโชธาต มลกษณะ ทง เยน หรอ รอน วาโยธาต มลกษณะ ทง เคลอนไหว หรอ เครงตง ลกษณะทง ๒ อยางของมหาภตรป หรอธาตทง ๔ ยอมมลกษณะทท าลายตนเองดวยกนทก ๆธาต แตธาตทง ๔ น ตองเกดอยรวมกนเสมอ จะอยอยางเอกเทศเฉพาะธาตหนงธาตใดนนไมไดเลย และในลกษณะของธาต ดนทแขงยอมจะอยกบ นา ทเกาะกมอยกบ ไฟ ทเยน และอยกบ ลม ทเครงตง สวนลกษณะของ ดน ทออน ยอมอยกบ นา ทไหล อยกบ ไฟ ทรอน และอยกบ ลม ทเคลอนไหว ธาตทง ๔ ยอมจะเปนสหายและศตรทท าลายกนอยางนอยตลอดเวลา

อปทายรป หมายถง รปทอาศยมหาภตรปเกดม ๒๔ รป ไดแก :-

๑๕

ประเภทท ๒ ปสาทรป ๕ ปสาทรป ค าวา ปสาท แปลวา ความใส ปสาทรป หมายถง รปทมความใส สามารถในการรบรอารมณได คลายกระจกเงาทมความใส ยอมสามารถรบภาพตางๆภายนอกได ถากระจกเงาขนมวเสยแลว กไมสามารถทจะรบภาพเหลานนไดเลย ปสาทรป คอ รปทมความใสนมอย ๕ อยางตางๆกน ไดแก จกขปสาทรป, โสตปสาทรป, ฆานปสาทรป, ชวหาปสาทรป และกายปสาทรป จะไดแสดงปสาทรปทง ๕ โดยล าดบดงตอไปน

๑. จกขปสาทรป จกขปสาทรป เปนรปชนดหนงซงเกดจากกรรม มความใสดจกระจกเงาและสามารถรบร

รปารมณ คอสตางๆได ตงอยในระหวางกลางตาด า มเยอตา ๗ ชน มสณฐานโตประมาณเทา หวเหา มหนาทใหส าเรจกจ ๒ ประการ คอ เปนวตถอนเปนทตงแหงจกขวญญาณจตประเภทหนง และเปนทวารอนเปนประตเกดแหงจกขทวารวถอกประการหนงมวจนถะวา จกขวญญาณธฏฐตหตวาสมวสม จกขต อาจกขนตวย โหตต = จกข แปลความวา รปใดเปนทตงแหงจกขวญญาณ และมสภาพเปนอยคลายกบจะบอกใหจกขวญญาณรอารมณนนวาอารมณนนดหรอไม ฉะนนรปนน ชอวา จกข ไดแก จกขปสาทรป

จกขปสาทรปน มคณลกษณะพเศษอย ๔ ประการ รปาภฆาตารหภตปปสาท ลกขณ มความใสของมหาภตรป

ทกระทบรปารมณ เปนลกษณะ รเปส อาวญฉน รส มการชกน ามาซงรปารมณ เปนกจ จกขวญญาณสส อาธารภาว ปจจปฏฐาน มการเปนทตงรองรบ จกขวญญาณจต เปนผล ทฏฐกามตานทานกมมชภต ปทฏฐาน มมหาภตรปอนเกดจากกรรม อนประสงคทจะเหน เปนเหตใกล จกขปสาทรปนจงไมไดหมายถงนยนตาหรอลกตาทงลก แตมงหมายเอาเฉพาะ จกขปสาทรปทตงอยกลางตาด าโดยเฉพาะเทานน ในอฏฐสาลนอรรถกถา แสดงความหมายของจกขไวเปน ๒ ประการ คอ มงสจกข และปญญาจกข มงสจกข ไดแก นยนตาเนอทใชมองดสงตางๆได เชน นยนตาของสตวทงหลาย วาโดย สภาวธรรมแลวกไดแก จกขปสาทรปนนเอง ปญญาจกข ไดแก ความสามารถในการรเรองตางๆดวยปญญาคอ เปนการรไดทางใจ ไมใชรไดดวยนยนตา ปญญาจกขนพระพทธองคยงแสดงไวเปน ๕ ชนด คอ ๑. พทธจกข หมายถง ญาณปญญาของสมมาสมพทธเจาทหยงรในอธยาศยของสตว

๑๖

โลกทงปวงได เรยกวา อาสยานสยญาณ และญาณปญญาทสามารถรนามอนทรย (สทธนทรย, วรยนทรย, สตนทรย, สมาธนทรย และปญญนทรย ) ของสตวทงหลายวา ยงหรอหยอนเพยงใด ทเรยกวาอนทรยปโร-ปรยตญาณ องคธรรม ไดแก มหากรยาญาณสมปยตจต ๔ ดวง

๒. สมนตจกข หมายถง ญาณปญญาทสามารถรอบรสงทงหลายทงปวงทงบญญตและปรมตถธรรม ทเรยกวา สพพญญตญาณ องคธรรมไดแกมหากรยาญาณสมปยตจตดวงทหนง ๓. ญาณจกข หมายถง ญาณปญญาทท าใหสนอาสวกเลสทเรยกวา อรหตตมคคญาณ หรอ อาสวกขยญาณ องคธรรมไดแก ปญญาเจตสกในอรหตตมคคจต ๔. ธรรมจกข หมายถง ญาณปญญาของพระอรยบคคลเบองต าทงสาม คอ พระโสดาบน , พระสกทาคาม และพระอนาคาม องคธรรมไดแก ปญญาเจตสกทในมคคจตเบองต า ๓

๕. ทพพจกข หมายถง ญาณปญญาทสามารถรเหนสงตาง ๆ ทอยไกลแสนไกลไดอยางละเอยดดวยอ านาจของสมาธ ทเรยกวา อภญญาสมาธ องคธรรมไดแก อภญญาจต ๒ ดวง ปญญาจกขทง ๕ ประการน พทธจกข และ สมนตจกข ยอมมไดแตเฉพาะพระสมมาสมพทธเจาเทานน สวนปญญาจกขทเหลออก ๓ ยอมเกดแกพระอรยบคคลอนๆ หรอฌานลาภบคคลทไดทพพจกขญาณตามสมควรแกญาณและบคคล

๒. โสตปสาทรป โสตปสาทรป หมายถง รปประสาทหทมความใสสามารถรบสททารมณไดเปนเหตใหไดยนเสยงและเปนทตงของโสตวญญาณจต มวจนตถะวา โสตวญญาณ ธฏฐต หตวา สทท สณาถต = โสต แปลความวารปใดเปนทตงแหงโสตวญญาณจตและยอมไดยนเสยง ฉะนน รปนนชอวา โสตะ ไดแก โสตปสาท อกนยหนง สทท สณนต เอเตนาต = โสต (วา) สทเท สยยนต เอเตนาต = โสต แปลความวา จต เจตสกเหลาใดยอมไดยนเสยง โดยอาศยรปนน ฉะนนรปทเปนเหตแหงการไดยนของจตและเจตสกเหลานน ชอวา โสตะ ไดแก โสตปสาท (หรอ) สตวทงหลายทไดยนเสยง โดยอาศยรปนน รปทเปนเหตแหงการไดยนของสตวเหลานน ชอวา โสตะ ไดแกโสตปสาท โสตะ มความหมายเปน ๓ ประการ คอ ๑. ทพพโสต หมายถง หทพย คอ ดวยอ านาจแหงการกระท าอภญญาทเกยวกบทพพ โสตอภญญา คอ หทพย ยอมสามารถใหไดยนสรรพส าเนยงใด ๆ แมในทไกลลวงเกนกวาทมนษยธรรมดาจะสามารถไดยนได โดยองคธรรมแลว ไดแก อภญญาจต ๒ ดวง ๒. ตณหาโสต คอ กระแสของตณหา ค าวา โสตะ ในทนหมายถงกระแสตณหา โสต จงหมายความวา สภาพของตณหานนเปนกระแสทพาใหไหลไปในกามอารมณทง ๖ และยอมน าไหลไปสกามภม เปนตน ๓. ปสาทโสต คอ โสตปสาทรป โสตปสาทรปนเปนธรรมชาตของรปธรรมอยาง หนง ซงเกดจากกรรมเปนสมฏฐาน เปนภาวะทมความใสและเปนเครองรบเสยงตาง ๆ ตงอยภายในชองหสวนลก มสณฐานเหมอนวงแหวนและมขนสแดงเสนละเอยดปรากฏอยโดยรอบ มความสามารถทใหส าเรจกจ ๒ ประการ คอ เปนทตงแหงโสตวญญาณจต และเปนทวารอนเปนทเกดแหงโสตทวารวถจต มคณสมบตพเศษเฉพาะตน ๔ ประการ

๑๗

สททาภฆาตรหภตปปสาท ลกขณ มความใสของมหาภตรป ทกระทบสททารมณ เปนลกษณะ สทเทส อาวญฉนรส มการชกน ามาซงสททารมณ เปนกจ โสตวญญาณสส อาธารภาวปจจปฏฐาน มการเปนทตงรองรบของโสตวญญาณ เปนผล โสตกามตานทานกมมชภตปทฏฐาน มมหาภตรปอนเกดจากกรรมอนประสงค

ทจะฟง เปนเหตใกล

๓. ฆานปสาทรป

ฆานปสาทรป เปนรปธรรมอยางหนง ซงมความสามารถรบคนธารมณ คอ กลนตาง ๆ ดงวจนตถะวา ฆานตต = ฆาน แปลความวา รปใดยอมสดดมกลนได รปนนชอวา ฆาน ไดแก ฆานปสาท วจนตถะน เปนการแสดงโดยออมเพราะฆานปสาทไมสามารถดมกลนได ฆานวญญาณจตทเกดขนโดยอาศยฆานปสาทตางหากเปนผสดดมกลนได อกนยหนง ฆายนต เอเตนาต = ฆาน (วา) ฆายยนต เอเตนาต = ฆาน แปลความวาสตวทงหลายยอมสดดมกลนดวยรปใด ฉะนน รปทเปนเหตแหงการสดดมกลนของสตวทงหลายนน ชอวา ฆาน (หรอ) สตวทงหลายพงดมกลนดวยรปนน ฉะนน รปทเปนเหตแหงการดมกลนของสตวทงหลาย จงชอวา ฆาน วจนตถะน เปนการแสดงโดยมขยนย (คอ นยโดยตรง) ฆานปสาทรป เปนรปธรรมชนดหนง ซงเกดจากกรรมเปนสมฏฐานโดยเฉพาะมความใส สามารถรบคนธารมณ คอ กลนตาง ๆ ได ตงอยภายในชองจมกมสณฐานคลายกบเทาแพะ มหนาทใหส าเรจกจ ๒ ประการ คอ เปนวตถอนเปนทตงแหงฆานวญญานจตประการหนง และเปนทวารอนเปนทเกดแหงฆานทวารวถ อกประการหนง มคณลกษณะพเศษดงน คอ คนธาภฆาตารหภตปปสาท ลกขณ มความใสของมหาภตรปทกระทบคนธารมณ เปนลกษณะ คนเธส อาวญฉน รส เปนการชกน ามาซง คนธารมณ เปนกจ ฆานวญญาณสส อาธารภาว ปจจปฏฐาน มการเปนทตงรองรบของฆานวญญาณ เปนผล ฆายตกามตานทานกมมชภต ปทฏฐาน มมหาภตรปอนเกดจากกรรมอนประสงค ทจะดม เปนเหตใกล

๔. ชวหาปสาทรป

ชวหาปสาทรป เปนรปธรรมอยางหนงซงมความสดใส สามารถรบรสตาง ๆ ได และเปนเหตใหอายยน ดงวจนตถะวา ชวต อวหายตต = ชวหา แปลความวา รปใดมสภาพคลายกบวาเรยกรองซงรส เปนเหตใหอายยน รปนนชอวา ชวหา ค าวา ชวหานแยกศพทไดเปน ๒ ศพท คอ ชวต + อวหา = ชวหา ค าวา ชวต แปลวา อาย แตในทนแปลวา รส เพราะอายจะตงอยไดนนตองอาศยรสเปรยว หวาน เผด เคม ทไดจากการกนอาหารตาง ๆ เปนตน อายจงตงอยไดนาน ดวยเหตนจงยกเอาค าวาชวตเปนชอของอาย

๑๘

เพราะเปนผลของรสนนขนตงไว โดยอาศยเหต คอ รส แลวเรยกรสตาง ๆ นนวาชวต ซงเปนการเรยกโดยออม ค าวา อวหา แปลวา เรยก มารวมกบค าวาชวตแลวกหมายถง เรยกรสตาง ๆ นนเอง เพราะธรรมดาชวหาปสาทยอมนอมอยในรสชาตตางๆ อนเปนทพอใจของชวหาวญญาณใหมาสตน เมอรวมบทวา ชวต กบ อวหา เขาดวยกนกเปน ชวหา ชวหาปสาทรปน เปนรปธรรมอยางหนง ซงเกดจากกรรมเปนสมฏฐานเปนรปทมความใสเปนเครองรบรสตาง ๆ ได ตงอยในทามกลางลน มสณฐานเหมอนปลายกลบดอกอบล มหนาทใหส าเรจกจ ๒ ประการ คอ เปนวตถอนเปนทตงแหงชวหาวญญาณประการหนง กบเปนทวารอนเปนทเกดแหงชวหาทวารวถอกประการหนง ชวหาปสาทน มคณลกษณะพเศษดงน คอ รสาภฆาตารหภตปปสาท ลกขณ มความใสของมหาภตรปทกระทบรสารมณ เปนลกษณะ รเสส อาวญฉน รส มการชกมาซงการแสวงหา รสารมณ เปนกจ ชวหาวญญาณสส อาธารภาว ปจจปฏฐาน มการเปนทตงของชวหาวญญาณ เปนผล สายตกามตานทานกมมชภต ปทฏฐาน มมหาภตรปทเกดจากกรรมอนประสงคจะ ลมรส เปนเหตใกล

๕. กายปสาทรป

กายปสาทรป เปนรปทมความใสสามารถรบโผฏฐพพารมณ คอ เยน-รอน, ออน-แขง, หยอน-ตง, ได ค าวา กาย น มความหมายหลายประการ คอ หมายถงรปอนเปนทประชมแหงสวนตางๆ ม ผม ขน เลบ เปนตน บางทกใชในความหมายของรางกายทงหมด และบางทกใชในความหมายของนามธรรม เชน จตและเจตสก และบางทกใชในความหมายของความเปนกลม เปนกอง เมอรวมความแลว อาจจ าแนกความหมายของค าวา กาย ไดเปน ๔ ประการ ๑. ปสาทกาย หมายถง กายปสาทรป ๒. รปกาย หมายถง รปธรรมทงปวง ๓. นามกาย หมายถง นาม จต และเจตสก ๔. บญญตกาย หมายถง สมหบญญต คอ บญญตหมวดหม กลม กองตาง ๆ มกองชาง เรยกวา หตถกาย, กองมา เรยกวา อสสกาย เปนตน มวจนตถะวา กจฉตาน เกสาทนปาปธมมานญจ อาโยต = กาโย แปลความวา รปใดเปนทประชมแหงสวนตางๆ มผม เปนตน และเปนทประชมแหงอกศลธรรม รปนน ชอวา กาย หมายถง รางกายทงหมด ส าหรบกายปสาทใชเรยกชอวา กายนน เปนการแสดงโดยออม คอ ยกเอาค าวา กาย อนเปนชอของรางกายทงหมดนนมาตงในกายปสาททเปนสวนหนงของรางกายนน อกนยหนง กายปสาททชอ กายะ นนนบเปนการแสดงโดยออม คอ ยกเอาค าวา กายะ ทเปนชอของรางกาย อนเปนทเกดแหงกายปสาทมาตงในกายปสาททเปนผอาศยเกด

๑๙

กายปสาทนเปนรปธรรมอยางหนงซงเกดจากกรรมเปนสมฏฐาน มสภาพเปนความใส และเปนเครองรบสงสมผสตางๆ มเยน รอน ออน แขง หยอน ตงได กายปสาทนเกดอยทวรางกาย เวนไวแตทปลายผม ปลายขน เลบ หนงทหนา และทรวมแหงอาหารใหมใตล าไสใหญอนเปนสถานทของปาจกเตโช มหนาทใหส าเรจกจ ๒ ประการ คอ เปนวตถอนเปนทตงแหงกายวญญาณประการหนงและเปนทวารอนเปนทเกดแหงกายทวารวถอกประการหนง กายปสาทรป มคณลกษณะพเศษ คอ โผฏฐพพาภฆาตรหภตปปสาท ลกขณ มความใสของมหาภตรปทกระทบ โผฏฐพพารมณ เปนลกษณะ โผฏฐพเพส อาวญฉน รส มการแสวงหาโผฏฐพพารมณ เปนกจ กายวญญาณสส อาธารภาว ปจจปฏฐาน มการทรงอยของกายวญญาณ เปนผล ผสตกามตานทานกมมชภต ปทฏฐาน มมหาภตรปอนเกดจากกรรมอน ประสงคทจะถกตอง เปนเหตใกล จกข โสต ฆาน ชวหา กาย รปทง ๕ รปนชอวา ปสาทรป เพราะมสภาพใสสามารถรบอารมณทกระทบได มวจนตถะแสดงวา ปสทตต = ปสาโท แปลความวา รปใดมความใส รปนนชอวา ปสาท ปสาทรปทง ๕ นเกดจากกรรมเปนสมฏฐานประการเดยว

ประเภทท ๒ ปสาทรป ๕ จบ

๒๐

ประเภทท ๓ วสยรป หรอ โคจรรป ๗ วสยรป หรอ โคจรรป หมายถง รปทเปนอารมณของจต และเจตสกทเกดขนทาง ตา ห จมก ลน และกายโดยตรง มจ านวน ๗ รป หรอ ๔ รป ดงตอไปน ๑. รปารมณ ไดแก รปรางสณฐาน หรอสตาง ๆ ทแสดงใหปรากฏแกจต และเจตสกทางตา ยอมแสดงถงความรสกทางใจใหปรากฏรวตถสงของนน ๆ มรปรางสณฐานอยางไร ดงม วจนตถะวา รปยต หทยงคตภว ปกาเสตต = รป แปลความวา รปใดยอมแสดงถงความรสกของจตใจใหปรากฏ ฉะนน รปนนชอวา รปารมณ หรอ รปยต ทพพ ปกาเสตต = รป แปลความวา รปใดยอมแสดงวตถของรปรางสณฐานใหปรากฏ รปนนชอวา รปารมณ จากวจนตถะแรกหมายความวา คนทก าลงดใจอยกตาม เสยใจอยกตาม กลมใจ กลว หรออาย อยกตาม เมอผอนเหนหนาตา ทาทางอนเปนอาการแสดงออกของผนน แลวกยอมรไดวาผนนก าลงดใจ , เสยใจ, กลมใจ, กลว หรออายอย การทผอนรไดเชนนน กเพราะรปารมณนนเองแสดงออกถงความรสกของผนนใหปรากฏออกมา หรอในวจนตถะหลงมความหมายวา บรรดาวตถสงของตาง ๆ กดรปรางสณฐานของสงมชวต และสงไมมชวตกด ทปรากฏออกมาไดนน กเพราะอาศยรปารมณเปนผกระท าใหปรากฏ รปารมณทเปนผกระท าสงตาง ๆ ใหผอนรไดนนกไดแก สตาง ๆ นนเอง รปารมณน มคณสมบตพเศษทพจารณาไดดงน จกขปฏหนน ลกขณ มการกระทบกบจกขปสาท เปนลกษณะ จกขวญญาณสส วสยภาว รส มการเปนอารมณใหจกขวญญาณ เปนกจ ตสเสว โคจร ปจจปฏฐาน มการรเหนของจกขวญญาณ เปนผล จตมหาภต ปทฏฐาน มมหาภตรปทง ๔ เปนเหตใกล

๒. สททารมณ ไดแก สททะ คอ เสยงทกระทบประสาทห ท าใหเกดโสตวญญาณ คอ การไดยน สททะ ไดแกเสยงทปรากฏเปนอารมณใหแกโสตวญญาณน ชอวา สททารมณ มวจนตถะวา สททยต อจจารยตต = สทท แปลความวา รปใดทเปลงออกมาได ฉะนน รปนนชอ สททะ ไดแก เสยงทสตวทงหลายเปลงออกมาอกนยหนง สปปต โสตวญเญยยภาว คจฉตต = สทโท แปลความวา รปใดยอมถงสภาพทท าให โสตวญญาณรได ฉะนน รปนนชอวา สททะ วจนตถะแรกมงหมายเอาเสยงของสงมชวตทงหมด ทตองใชเปลงออกมา เชน เสยงคนพด เสยงทสตวตางๆ รอง สวนวจนตถะอกนยหนง หมายถง เสยงของสงทมชวตและไมมชวตทงหมด เพราะเสยงเหลานนปรากฏเปนอารมณของโสตวญญาณ ไดแก การไดยนทงสน สททารมณ มคณสมบตพเศษเฉพาะตวดงน โสตปฏหนน ลกขณ มการกระทบโสตปสาท เปนลกษณะ โสตวญญาณสส วสยภาว รส มการเปนอารมณใหโสตวญญาณ เปนกจ ตสเสว โคจร ปจจปฏฐาน มการร ไดยน ของโสตวญญาณ เปนผล จตมหาภต ปทฏฐาน มมหาภตรปทง ๔ เปนเหตใกล

๒๑

๓. คนธารมณ ไดแก คนธะ คอ กลนตาง ๆ หมายถง ไอระเหยของรป กลนตางๆ ทกระทบกบฆานประสาท โดยอาศยลมเปนผน าไป และท าใหเกดฆานวญญาณ คอ การรกลนขน คนธะทปรากฏเปนอารมณใหแกฆานวญญาณ จตนชอวาคนธารมณ มวจนตถะวา คนธยต อตตโน วตถ สเจตต = คนโธ แปลความวา รปใดยอมแสดงใหทอยอาศยของตนปรากฏ รปนนชอวา คนธะ กลนตาง ๆ ทไดชอวา คนธารมณนน เพราะเปนรปทแสดงวตถทตนอาศยอยใหปรากฏรได เชน ดอกไมทมกลนหอม หรอน าหอมทอยในขวด สงเหลานจะอยในทใดกตาม เมอคนธารมณ คอ รปกลน ไดมโอกาสแผตวระเหยออกไปแลว ยอมท าใหคนทงหลายรไดทนทวา นเปนกลนดอกไม หรอกลนน าหอม และยงกวานนยงรดวยวา ดอกไมหรอน าหอมนนอยในทใด คลาย ๆ กบวา คนธารมณน เมอไดอาศยวาโยธาตแลวกจะกระจายขาวประกาศใหคนทงหลายรวา ดอกไมอยทนน น าหอมอยทน ดวยเหตน ทานฎกาจารย จงไขค า สเจต วา “ อทเมตถ อตถต เปสญญ กโรนต วยโหต ” แปลความวา คนธารมณนมสภาพคลายกบสอเสยดวา วตถสงของนน ๆ อยทน คนธารมณน มคณสมบตพเศษดงน คอ ฆานปฏหนน ลกขณ มการกระทบฆานปสาท เปนลกษณะ ฆานวญญาณสส วสยภาว รส มการเปนอารมณใหฆานวญญาณ เปนกจ ตสเสว โคจร ปจจปฏฐาน มการรกลนของฆานวญญาณ เปนผล จตมหาภต ปทฏฐาน มมหาภตรปทง ๔ เปนเหตใกล อนง ค าวา คนธ ยงใชเรยกในความหมายอนอก ๔ ประการ คอ ๑) สลคนธ หมายถง สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ ๒) สมาธคนธ หมายถง สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ ๓) ปญญาคนธ หมายถง สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ คนธ ตามความหมายน หมายถง อาการฟงกระจายแผไปของศล สมาธและปญญา ซงยอมไปได ทงตามลมและทวนลม ไมมขอบเขตจ ากด ๔) อายตนคนธ หมายถง คนธารมณ คอ กลนตาง ๆ ทงดและไมด

๕ รสารมณ ไดแก รสะ คอ รสตาง ๆ ทกระทบชวหาปสาท และท าใหเกดชวหาวญญาณขน รสะทปรากฏขนเปนอารมณแกชวหาวญญาณน ชอวา รสารมณ มวจนตถะวา รสยต อสสาทยตต = รโส แปลความวา รปใด ชวหาวญญาณยนดพอใจ ฉะนน รปทพอใจของชวหาวญญาณนน ชอวา รสะ รสารมณน มคณสมบตพเศษ (วเลสลกขณ) คอ ชวหาปฏหนน ลกขณ มการกระทบชวหาปสาท เปนลกษณะ ชวหาวญญาณสส วสยภาว รส มการเปนอารมณใหแกชวหาวญญาณ เปนกจ ตสเสว โคจร ปจจปฏฐาน มการรรสของฉวหาวญญาณ เปนผล จตมหาภต ปทฏฐาน มมหาภตรปทง ๔ เปนเหตใกล อนง ค าวา รสะน ยงใชในความหมายตาง ๆ ได ๔ ประการ คอ :- ๑) ธมมรส หมายถง ธรรมทเปนเหต คอ กศลธรรม และอกศลกรรม ไดแก มคคจตตปบาท ๔ โลกกยกศล ๑๗ อกศลจต ๑๒

๒๒

๒) อตถรส หมายถง ธรรมทเปนผลของกศล และอกศลธรรม ไดแก ผลจตตปบาท ๔ โลกยวบากจต ๓๒ ๓) วมตตรส ไดแก พระนพพาน ๔) อายตนรส ไดแก รสารมณ หมายถง รสตาง ๆ ซงเมอประมวลรสตาง ๆ ทงสนแลวได ๖ รสดวยกน คอ อมพล = รสเปรยว, มธรส = หวาน, โลณก = เคม, กฎก = เผด, ตตต = ขม

และกสาว = ฝาด

๕. โผฏฐพพารมณ ไดแก โผฏฐพพะ หมายถง รปดน ไฟ และลม ทกระทบกบกายปสาท ท าใหกายวญญาณปรากฏขน โผฏฐพพะทปรากฏเปนอารมณในกายวญญาณน มชอวา โผกฐพพารมณ ดงวจนตถะวา ผสตพพนต = โผฏฐพพ แปลความวา รปใด กายปสาทพงถกตองสมผสได ฉะนนรปนนชอวา โผฏฐพพะ โผฏฐพพารมณน ม ๓ อยาง คอ ๑. ปถวโผฏฐพพารมณ ไดแก แขง หรอออน ๒. เตโชโผฏฐพพารมณ ไดแก รอน หรอเยน ๓. วาโยโผฏฐพพารมณ ไดแก ตง หรอหยอน ฉะนน โผฏฐพพารมณทง ๓ อยางน กไดแก มหาภตรป (เวนอาโป) คณลกษณะพเศษของโผฏฐพพารมณน จงไมมโดยเฉพาะ อาศยคณลกษณะพเศษของมหาภตรป ๓ ดงกลาวมาแลวนนเอง ส าหรบ อาโปธาต นน กายปสาทกระทบถกตองไมได จงไมจดเขาไวในโผฏฐพพารมณ รปารมณ สททารมณ คนธารมณ รสารมณ และโผฏฐพพารมณทง ๓ รวมรปทง ๗ น มชอวา วสยรป เพราะเปนรปทเปนอารมณใหแกจต และเจตสกทเกดขนทางตา ห จมก ลน กาย โดยตรง และมชอเรยกอกอยางหนงวา โคจรรป นน กเพราะเปนททองเทยวไปของจตและเจตสก ทเกดขนในทวารทง ๖ ดงมวจนตถะวา คาโว จรนต เอตถาต = โคจโร, โคจรสทสาต = โคจรา แปลความวา โคทงหลาย ยอมทองเทยวไปในทนน ฉะนน ทนนจงชอวา โคจร ไดแก สถานททโคทงหลายทองเทยวไป รปใดเปนทเทยวแหงฉทวารรกจต เหมอนเปนททเทยวไปแหงโคทงหลาย รปเหลานน ชอวา โคจร อกนยหนง คาโว จรนต เอตถาต = โคจร แปลความวา อนทรยทงหลาย มจกขนทรย เปนตน ยอมทองเทยวอยในอารมณ มรปารมณ เปนตนนน ฉะนนอารมณ มรปารมณ เปนตนนน ชอวา โคจร ค าวา “ โค ” แปลวา อนทรย ฉะนน ค าวา “ โคจร ” กบ อารมมณ จงมความหมายอยางเดยวกน วสยรปหรอโคจรรป น ถานบโดยจ านวนรปแลวได ๗ รป เรยกวา วสยรป ๗ แตเนองจากโผฏฐพพารมณ คอ ปถว เตโช วาโย โผฏฐพพารมณ เปนมหาภตรป ๓ รป ฉะนน เมอจะเรยกชอรปทเปนอารมณเหลานโดยเฉพาะแลว นยมเรยกวา “โคจรรป ๔” (ซงไมนบ ปถว เตโช วาโย โผฏฐพพารมณ) ดวยเหตน จงกลาววา วสยรป มจ านวน ๗ และโคจรรป มจ านวน ๔

ประเภทท ๓ วสยรป หรอ โคจรรป ๗ จบ

๒๓

ประเภทท ๔ ภาวรป ๒ รป ภาวรป หมายถง รปทแสดงสภาพความเปนหญงหรอชาย ใหรไดดวยใจ โดยอาศย รปรางสณฐาน เครองหมาย นสย และกรยาอาการตาง ๆ จากรปเหลานน เปนเครองหมายใหรได ภาวรป ม ๒ อยาง คอ อตถภาวรป และปรสภาวรป

อตถภาวรป อตถภาวรป หมายถง รปทแสดงความเปนเพศหญง เปนรปธรรมทเกดจากกรรมเปนสมฏฐาน มแผซานอยทวไปในรางกาย เปนธรรมทรไดดวยใจคอ รไดทางมโนทวารวถ มใชรไดดวยตา หรอรไดดวยห เปนเพราะเหนรปรางสณฐานหรอไดยนเสยง กสามารถรไดวาเปนหญง แททจรง ตามความเพยงแตเหนสตาง ๆ และหกมความสามารถเพยงไดยนเสยงตาง ๆ เทานนเอง ไมสามารถเหนเปนหญง หรอไดยนเสยงเปนหญงได แตทรวาเปนหญงนน ยอมรไดดวยใจ โดยอาศยภาวรปเปนสวนแสดงออกนนเอง อตถภาวรป มวจนตถะวา อตถยา ภาโว = อตถภาโว แปลความวา รปใดเปนเหตแหงความเปนหญง ฉะนน รปนนชอวา อตถภาวะ มคณลกษณะเฉพาะตวดงน คอ อตถภาว ลกขณ มสภาวะเปนหญง เปนลกษณะ อตถตปกาสน รส มการประกาศความเปนหญง เปนกจ อตถลงคาทน การณภาว ปจจปฏฐาน มรปสณฐาน หรอการงานของหญง เปนตน เปนผล จตมหาภต ปทฏฐาน มมหาภตรป ๔ เปนเหตใกล

ปรสภาวรป ปรสภาวรป หมายถง รปทแสดงความเปนเพศชายใหปรากฏ เปนรปธรรมทเกดจากกรรมเปนสมฏฐานมแผซานทวไปในรางกายเปนรปธรรมทรไดดวยใจ คอ ทางมโนทวาร มวจนตถะวา ปมสส ภาโว = ปมภาโว แปลความวา รปใดเปนเหตแหงความเปนชาย ฉะนน รปนนชอวา ปมภาวะ หรอ ปรสภาวะ มคณลกษณะพเศษดงน คอ ปรสภาว ลกขณ มสภาวะของชาย เปนลกษณะ ปรโสตปกาสน รส มการประกาศความเปนชาย เปนกจ ปรสลงคาทน การณภาว ปจจปฏฐาน มรปรางสณฐาน หรอการงานของชาย เปนตน เปนผล จตมหาภต ปทฏฐาน มมหาภตรป ๔ เปนเหตใกล บรรดาสตวทงหลายตาง ๆ ในโลก(กามภม)น ทจะรไดวา เพศหญง หรอเพศชายนน อาศยเครองหมายทแสดงออกใหรภาวะเพศได ๔ ประการ คอ ๑. ลงค หมายถง รปรางสณฐาน ไดแก อวยวะตาง ๆ เชน แขน, ขา, หนาตา, เพศท ปรากฏแตก าเนด เปนตน ๒. นมตต หมายถง เครองหมายทแสดงออกมาในโอกาสตอมา เชน หนวด, เครา, หนาอก เปนตน

๒๔

๓. กตต หมายถง นสยใจคอ และความประพฤต มการเลน และการกระท าตาง ๆ เชน หญงชอบเลนขายของ, เยบปกถกรอย, ท าครว เปนตน ชายชอบเลนซกซน โลดโผน มการชกตอย หอยโหนผจญภย เปนตน ๔. อากปป หมายถง กรยาอาการ เชน การยน, เดน, นง, นอน, การพด เหลาน เปน เพศหญง มกมกรยาอาการเรยบรอย แชมชอย เอยงอาย เพศชาย มกรยา อาการกลาหาญ เขมแขง วองไว เครองหมายทแสดงใหรถงเพศชายหรอหญง ทง ๔ ประการ ดงกลาวมานยอมเกดขน โดยอาศยอตถภาวรป เปนผปกครอง หรอปรสภาวรป เปนผปกครอง รปรางสณฐาน , เครองหมาย, นสย และกรยาอาการ จงแตกตางกนไป จงใหรไดวาเปนเพศหญง หรอชาย ภาวรป เรมตงขนในปฏสนธกาล สวนทรวดทรง, เครองหมาย, นสย, กรยาอาการ ตงขนในปวตตกาล อปมาเหมอนพช เมอพชมอย ตนไมทอาศยพชเปนปจจยใหเตบโตเจรญขน เปนกง , กาน, ดอก, ผล ภาวรปทแสดงความเปนหญง หรอชาย ทง ๒ น เกดจากกรรมทท าไวในชาตปางกอน กลาวคอ ถาชาตปางกอนไดประกอบกศลกรรมมก าลงอยางออนทเปน ทพพลกสลกมม คอ กรรมทประกอบดวยสทธาปสาทกจรง แตเตมไปดวยความหวนไหว (อวสทธาการ) ทพพลกศลกรรมนนกจะกระท ากมมชรปชนดทเปนอตถภาวรปใหปรากฏ ผทไดท ากศลกรรมแตชาตปางกอนไวดวย พลวกสลกมม อนเปนกศลกรรมทมก าลงเขมแขง ประกอบดวยศรทธาอนแกกลาและอธโมกข มการตดสนใจอนเดดเดยว ปราศจากความหวนไหว พลวกศลกรรมน กจะกระท าปรสภาวรปใหปรากฏเปนเพศชาย ฉะนน ทานทปรารถนาจะเกดเปนเพศชาย หรอเพศหญงตอไปในภายหนายอมอาจจะปรบปรงกศลกรรมของตนใหเขมขน หรอยอหยอนไดตามใจปรารถนา ภาวรปกจะเปนไปตามความประสงคได

ประเภทท ๕ หทยรป หทยรป เปนรปธรรมชนดหนง ซงเกดจากกรรมเปนสมฏฐาน ตงอยภายในชองเนอหวใจ ซงมลกษณะเหมอนบอ มโลหตอนเปนน าหลอเลยงหวใจอยประมาณ ๑ ซองมอ มสณฐานโตประมาณเทาเมลดในดอกบนนาค เปนทอาศยเกดของมโนธาต และมโนวญญาณธาต มวจนตถะวา หทนต สตตา ตต อตถ วา ปเรนต เอเตนาต = หทย แปลความวา สตวทงหลาย ยอมท าสงทเปนประโยชนและไมเปนประโยชนใหเกดขน โดยอาศยรปนน ฉะนน รปทเปนเหตใหสตวทงหลายท าสงทเปนประโยชน และไมเปนประโยชนนน จงชอวา หทยรป หมายความวา บรรดาการงานของสตวทงหลายทกระท ากนอยทกวนน ถาท าในสงทดมประโยชน เรยกวา กศลกรรม ถาท าสงทไมด ไมเปนประโยชน เรยกวา อกศลกรรม ทงกศลกรรม หรออกศลกรรม เหลาน จะเกดขนไดกตองอาศยหทยรป ส าหรบสตวทเกดในปญจโวการภมนน ถาไมมหทยรปแลว ยอมท าการงานตาง ๆ หรอคดถงเรองราวตาง ๆ ไมได คลายกบรปหน ฉะนน รปทเปนเหตใหส าเรจการงานตาง ๆ ดงกลาวนน จงชอวา หทยรป หทยรป ม ๒ อยางคอ :- ๑. มงสหทยรป ไดแก รปหวใจ ทมลกษณะคลายดอกบวตม

๒๕

๒. วตถหทยรป ไดแก กมมชรปชนดหนง ซงเกดอยในมงสหทยรป ค าวา หทยรป ในทน จงมงหมายเอาหทยรปทเรยกวา หทยวตถรป ซงหมายถงรปอนเปนทตงทอาศยของ มโนธาต และมโนวญญาณธาต นนเอง หทยวตถรปน มคณลกษณะพเศษเฉพาะตว คอ :- มโนธาตมโนวญญาณธาตน นสสย ลกขณ มการใหมโนธาต และมโนวญญาณธาตไดอาศย เปนลกษณะ ตาสญเญว ธาตน อธารน รส มการทรงไวซงมโนธาต และมโนวญญาณธาต เปนกจ ตทพพหน ปจจปฏฐาน มการรกษาไวซงธาตดงกลาว เปนผล จตมหาภต ปทฏฐาน มมหาภตรปทง ๔ เปนเหตใกล

ประเภทท ๖ ชวตรป ชวตรป เปนรปอยางหนง ซงเกดจากกรรมเปนสมฏฐาน มหนาทรกษารปทเกดพรอมกบตนใหคงอย และเปนไปไดตลอดอายของรปนน ๆ มวจนตถะวา ชวนต สหชาตธมมา เอเตนาต = ชวต แปลความวา สหชาตรปทงหลาย ยอมคงอยและเปนไปได ดวยการอาศยรปนน ฉะนน รปทเปนเหตใหสหชาตรปทงหลายคงอยและเปนไปไดนน ชอวา รปชวต สหชาตรป หมายถง รปทเกดพรอมกนและดบพรอมกน ค าวา สหชาตรป ทงหลายในทน กไดแก กมมชรปทงหลายทเกดขนพรอมกนไดและตงอยไดนน กเพราะอาศยชวตรปเปนผรกษาไว กมมชรปน แมจะเปนรปทเกดจากกรรมกจรง แตกรรมมใชเปนผรกษา กรรมเปนเพยงสมฏฐานทท าใหรปเหลานเกด ซงกรรมนนเปนอดตลวงไปแลว จงไมมโอกาสทจะรกษารปอนเกดจากกรรมนนได ฉะนนจงตองมรปโดยเฉพาะ ท าหนาทเปนผรกษารปทเกดจากกรรมนน และรปทเปนผรกษาน กคอ ชวตรป นนเอง อปมาชวตรปเหมอนน าในแจกนทรกษาความสดของดอกไมทปกไวในแจกนนน ฉนใด ชวตรปกมหนาทรกษากลมกมมชรปใหด ารงคงอยเปนไปได ฉนนน ชวตรป มคณลกษณะพเศษ ดงน สหชาตรปานปาล ลกขณ มการรกษาสหชาตรป เปนลกษณะ เตส ปวตตน รส มการธ ารงไวซงรปเหลานนใหเปนไปได เปนกจ เตสญเญว ฐปน ปจจปฏฐาน มการประกอบใหมนอย เปนผล ยาปยตตพพ ปทฏฐาน มมหาภตรปทเสมอภาค(ทสมสวน) เปนเหตใกล ขอสงเกต ชวตรปน ตองเปนกมมชรป คอ รปทเกดจากกรรม จงจะตามรกษากมมชรปดวยกนใหด ารงอยได เพราะฉะนน ในความหมายของค าวา ชวต จงมความสมพนธเกยวของกบ กศลกรรม และ อกศลกรรม บางคนเขาใจวาตนไมมชวต ตามความหมายทางธรรมแลว ตนไมมไดเกดจากกรรม จงไมมชวตรปคอยอนบาลรกษา จงกลาวไดวา ตนไมนนไมมชวต แตทด ารงอยไดเพราะอาศย อต คอ น า และอากาศ เปนผรกษานนเอง อนง ค าวา ชวต นน มความหมายถงการอนบาลรกษาใหด ารงคงอยได ชวตจงมความหมายไดใน ๒ ประการ คอ รปชวต และ นามชวต รปชวตกไดแก ชวตรปทกลาวถงนเอง สวนนามชวตหมายถงเจตสกธรรมอยางหนง ซงรกษาจตและเจตสกใหตงอยไดตลอดอายของนามธรรมนน ๆ เรยกชอวา ชวตนทรยเจตสก

๒๖

ประเภทท ๗ อาหารรป

อาหารรป หมายถง กพฬการาหาร คอ อาหารทกลนกนเขาไปเปนค า ๆ มค าขาว , น า เปนตน ตวอาหารรป กคอ โอชา ทอยในอาหารตาง ๆ เหลานน มวจนตถะแสดงวา กพฬ กรยตต = กพฬกาโร แปลความวา โภชนะใด อนบคคลกระท าใหเปนค า หรอกระท าใหเปนของกน ฉะนน โภชนะนน ชอวา กพฬการ อาหรยตต = อาหาโร แปลความวา โภชนะอนบคคลกลนกน ฉะนน โภชนะนน ชอวา อาหาร กพฬกาโร จ โส อาหาโร จาต กพฬการาหาโร แปลวา โภชนะ อนบคคลกระท าใหเปนค านนดวย กลนกนไดดวย ฉะนน โภชนะนนชอวา กพฬการาหาร กพฬการาหาร จงเปนชอของอาหารทงหมด แตในทนแสดงเฉพาะอาหารรป ฉะนน กพฬการาหาร จงไดแก โอชา ทอยในอาหารตาง ๆ มวจนตถะของค าวา โอชา แสดงวา อทยานนตร รป ชเนตต = โอชา แปลความวา ธรรมชนดใด ยงรปใหเกดขนตดตอกนพรอมกบความเกดขนของตน ฉะนน ธรรมชาตนน ชอวา โอชา โอชารปนเมอเขาไปอยในรางกายของสตวแลวยอมท าใหอาหารชรปเกดขน หมายความวา เม อบคคลบรโภคอาหารเขาไป ปาจกเตโชธาต จะท าการยอยอาหาร คนเอาแตโอชาไปบ ารงรางกาย ท าใหรางกายของสตวทงหลาย มก าลงและเตบโตขนได ท าใหรางกายสมบรณ มชวตอยได อาหารรป มคณลกษณะพเศษ (วเสสลกขณา) ดงน โอชา ลกขณ มการอปถมภรปทงปวง เปนลกษณะ รปาหรน รส มการน าประโยชนแกรปทงปวง เปนกจ กายปตถมภน ปจจปฏฐาน มการอดหนนไวซงรปกาย เปนผล อชโฌหรตพพ ปทฏฐาน มอาหารทควรแกการบรโภค เปนเหตใกล รปธรรมทง ๗ ประเภททกลาวมาแลวน ไดแก นปผนนรป ๑๘ คอ มหาภตรป ๔, ปสาทรป ๕, โคจรรป ๔, ภาวรป ๒, หทยรป ๑, ชวตรป ๑ และอาหารรป ๑ นปผนนรป ๑๘ น เมอกลาวโดยฐานทตงภายในรางกายของสตวแลว จ าแนกไดเปน ๒ ชนด คอ :- ๑. สพพฐานกรป ไดแก รปทเกดขนและตงอยทวรางกายของสตวตาง ๆ ทงหลาย มอย ๑๒ รป คอ มหาภตรป ๔, กายปสาทรป ๑, วณณะ ๑, คนธะ ๑, รสะ ๑, ภาวรป ๒, ชวตรป ๑ และอาหารรป ๑ ทง ๑๒ รปนยอมมอยทวไปในรางกายของสตวนนเอง ๒. ปเทสรป หมายถง รปทเกดขนโดยเฉพาะแหงมไดปรากฏทวรางกายมอย ๖ รป ไดแก จกขปสาทรป ๑, โสตปสาทรป ๑, ฆานปสาทรป ๑, ชวหาปสาทรป ๑, สททรป ๑, และหทยรป ๑ อนง มบางต ารากลาววา สททรป ยอมมปรากฏทวรางกาย เปนสพพฐานกรปดวย ในทนขอจดไวเปน ปเทสรป นปผนนรป ๑๘ ไดอธบายมาแลว ยงคงเหลออก ๑๐ รป ชอวา อนปผนนรป จะไดแสดงดงตอไปน

นปผนนรป ๑๘ จบ

๒๗

ประเภทท ๘ ปรจเฉทรป ปรจเฉทรป เปนชองวางทคนระหวางรปกลาปตอรปกลาป ไมมสภาวะของตนเองโดยเฉพาะ มแตความวางเหมอนดงอากาศ มวจนตถะวา น กสสตต อกาโส (วา) อกาโส เยว อากาโส แปลความวา ทใดขดเขยนไมได ฉะนนทนนชอวาอากาศ หรอททขดเขยนไมได นนแหละชอวา อากาศ ไดแก อากาศในทองฟา เปนตน อากาศมทใชในความหมายตาง ๆ ๔ อยาง คอ ๑. อชฏากาส ไดแก อากาศทวางเปลา เบองลางนบแตพนแผนดนและน าทรองรบพน แผนดนอย เบองบนถงอรปภมขนไป ๒. ปรจฉนนากาส ไดแก ชองวางทมขอบเขตก าหนดไว เชน ทองฟา, ชองประต, ชองหนาตาง, ชองปาก, คอ, ห, จมก เปนตน

๓. กสณคฆาฏมากาส ไดแก อากาศทเพกจากกสณ ๔. ปรจเฉทากาส ไดแก ชองวางทคนระหวางรปกลาปตอรปกลาป คอ ปรจเฉทรป

อนงบางต าราแสดงการจ าแนกความหมายของอากาศเปน ๕ อยาง โดยแยก ปรจฉนนากาส ออกเปน ววรากาส ไดแก อากาศในชองโปรง เชน ชองห, ชองจมก, ขวด, โอง, ไห เปนตน สสรากาส ไดแก อากาศในโพรงทบ เชน ชองวางในปลองไมไผ, ในตทบ, ในหบไม, ในก าปน เปนตน

ทงสองอยางนรวมเรยกวา ปรจฉนนากาส คออากาศในชองวางทมขอบเขตก าหนดไวไมแยกไปเปนโปรง หรอทบนนเอง ปรจเฉทรปน มคณลกษณะพเศษแสดงวา รปปรจเฉท ลกขณ มการคนไวซงรปกลาป เปนลกษณะ รปปรยนตปปกาสน รส มการแสดงสวนของรป เปนกจ รปมารยาท ปจจปฏฐาน มการจ าแนกซงรป เปนผล ปรจฉนนรป ปทฏฐาน มรปทคนไว เปนเหตใกล ปรจเฉทรปน มความส าคญทสามารถท าใหรถงรปรางสณฐานและจ านวนได ฉะนนจงกลาวไดวา ในบรรดาสงทมชวตและไมมชวตทงหลายนน ถาไมมชองวาง คอ ปรจเฉทากาสแลว สงเหลานนกไมสามารถท าใหรถงรปพรรณสณฐานและจ านวนไดเลย การทเรารรปพรรณสณฐานและจ านวนของรปไดนน กเพราะปรจเฉทากาสนนเอง ดวยเหตน ถาไมมปรจเฉทรปแลว จ านวนรปกลาปกมไมได เขตแดนของรปกมไมได และทสดของรปกมไมได บรรดารปเหลานนจะตดเปนพดกนไปหมด เมอเปนเชนน อพยพพญาณ และภงคญาณ ทเกยวดวยรปธรรมกจะเกดขนไมได เพราะไมสามารถจะแลเหนความเกดดบของรปได อนง มวจนตถะวา “เทวเม ภกขเว ธมมา นจจ ธวา สสสตา อวปรณาม ธมมา ยตเม เทว อากาโส จ นพพานญจ” แปลความวา ภกษทงหลาย ธรรมทเทยงมนคงยงยนไมแปรผนนน มอย ๒ ประการ ธรรมนนคอ อากาศ และพระนพพาน

๒๘

ประเทภท ๙ วญญตรป วญญตรป เปนรปทแสดงอาการพเศษใหรความประสงคซงกนและกนไดเกดอยในการเคลอนไหวและการพด มวจนตถะวา อธปปาย วญญาเปตต = วญญตต แปลความวา รปใดท าใหผอนรถงความประสงค รปนนชอวา วญญต หรอวญญายตต = วญญตต แปลความวา รปใดพงรไดดวยตนเอง รปนนชอวา วญญต หรออกนยหนงวา วญญาเปนต ชนา วญญายนต วา ชาเนห อญญมญญสส จตตาน เอตายาต วญญตต แปลความวา ชนทงหลายรจตใจซงกนและกนโดยอาศยรปนน ฉะนน รปทเปนเหตใหรจตใจซงกนและกนนน ชอวา วญญต ฉะนน วญญตรปน จงมอยดวยกน ๒ รป ไดแก กายวญญตรป และวจวญญตรป ซงมคณลกษณะพเศษดงน คอ

กายวญญตรป วญญาปน ลกขณ มการแสดงใหรในความหมายดวยการไหวกาย เปนลกษณะ อธปปายปกาสน รส มการแสดงความหมายใหรความประสงค เปนกจ กายวปผนทนเหตภาว ปจจปฏฐาน มการไหวของรางกาย เปนผล จตตสมฏฐาน วาโยธาต ปทฏฐาน มวาโยธาตจากจตตสมฏฐาน เปนเหตใกล

กายวญญตรปน มวจนตถะแสดงวา กาเยน วญญตต = กายวญญตต แปลความวา อาการพเศษทท าใหรความประสงคไดดวยการไหวกาย ฉะนน อาการพเศษ คอ การเคลอนไหวกาย นน จงชอวา กายวญญ ต กายวญญตรปน ม ๒ อยาง คอ

๑)โพธนกายวญญตต หมายถง การเคลอนไหวกายโดยจงใจใหผอนร ความหมาย เชน กวกมอ หรอโบกมอไล เปนตน ๒) ปวตตนกายวญญตต หมายถง การเคลอนไหวกายทเปนไปตามปกตมไดจงใจใหผรความหมายแตอยางใด เชน อาการเดน, ยน, นง, นอน ตามปกตของเรา เปนตน มไดแสดงออกเพอจงใจใหผอนรความหมายแตอยางใดเลยแตอาการเหลานนผอนกยอมรไดวา เราก าลงเดน , ยน, นง, นอนอย

วจวญญตรป วจวญญตรป เปนรปทแสดงการเคลอนไหววาจา คอ การพด มวจนตถะ แสดงวา วจยา วญญตต = วจวญญตต แปลความวา อาการพเศษทท าใหรความประสงคดวยการพด ฉะนน อาการพเศษ คอ การพดนน จงชอวา วจวญญต วจวญญตรป มคณลกษณะพเศษ ๔ ประการ คอ วญญาปน ลกขณ มการแสดงใหรความหมาย เปนลกษณะ อธปปายปกาสน รส มการแสดงความหมายใหร ความประสงค เปนกจ วจโฆสเหตภาว ปจจปฏฐาน มการกลาววาจา เปนผล จตตสมฎฐานปถวธาต ปทฏฐน มปถวธาตทมจตเปนสมฏฐาน เปนเหตใกล

๒๙

วจวญญตรปม ๒ อยาง คอ ๑) โพธนวจวญญตต หมายถง การกลาววาจาโดยจงใจใหผอนรคว ามหมาย เชน รองเรยกชอ หรอบอกกลาวเลาเรองตาง ๆ เปนตน

๒) ปวตตนวจวญญตต หมายถง การกลาววาจาโดยมไดจงใจจะใหผหนงผใดรความหมาย เชน เปลง เสยงอทานออกมา, รองเพลง หรอ อานหนงสอ เปนตน มไดจงใจจะใหเปนความหมายแกผใด แตผอนท ไดยนเสยงทพด หรอรองออกมายอมทราบความหมายได วญญตรป ทกลาวแลวท งสองน ผหนงผใดไดแสดงก รยาอาการกวกมอ หรอการพดนน มอาการพเศษเกดอยดวย อาการพเศษนเรยกวาวญญตรป ถาอาการพเศษนนเกดขนโดยอาศยอาการทางกาย กเรยกวา กายวญญตรป ถาอาการพเศษนนเกดขนโดยทางวาจา กเรยกวา วจวญญตรป แตถาไมมวญญตรปทงสองนแลว อาการเคลอนไหวทงหลายของสตวกไมผดอะไรกบการเคลอนไหวของกงไมใบไม และเสยงของสตวกไมผดอะไรกบเสยงฝนตกฟารอง เหลานเปนตน เมอเป นเชนนแลว คนทงหลายกไมอาจรกรยาอาการทแสดงออกจากจตใจของกนและกนไดเลย ฉะนน อาการพเศษทเกดอยในอาการเคลอนไหวทางกาย และการพดของคนทงหลายนนตองมอย ซงเรยกวา วญญตรป นนเอง

ประเภทท ๑๐ วการรป วการรป คอ รปทแสดงอาการพเศษ เปนอาการเบา, อาการออน และอาการพอดของ นปผนนรป ยอมเกดขนแกสงทมชวตเทานน สงทไมมชวตทงหลายวการรปทง ๓ น ยอมปรากฏไมได มวจนตถะแสดงวา “วเสโส อากาโร = วกาโร” แปลความวา อาการอนเปนพเศษของนปผนนรปทเกดขน ชอวา วการ พระบาลนแสดงใหเหนวา วการรปนไมมสภาวะของตนเองโดยเฉพาะ แตเปนอาการพเศษของนปผนนรปนนเอง วการรป ม ๓ รป ไดแก ๑. รปลหตา มวจนตถะวา ลหโน ภาโว = ลหตา แปลความวา อาการทเบาชอวา ลหตา หรออกนยหนง รปสส ลหตา = รปลหตา แปลความวา อาการเบาของนปผนนรป ชอวา ลหตา ไดแก รปทท าอาการใหรางกายเบาคลองแคลวในเวลาใชอรยาบถ หรอการพดจาตาง ๆ รปลหตา คอ รปเบานมคณลกษณะพเศษ คอ อทนธตา ลกขณ มความเบา เปนลกษณะ รปาน ครภาววโนทน รสา มการท าลายความหนกของรป เปนกจ ลหปรวตตตา ปจจปฏาฐานา มการท าใหวองไว เปนผล ลหรป ปทฏฐานา มรปทเบา เปนเหตใกล ๒. รปมทตา หมายถง รปออน มวจนตถะวา มทโน ภาโว = มทตา แปลวาอาการทออน ชอวา มทตา และ รปสส มทตา = รปมทตา แปลความวา อาการออนของนปผนนรป ชอวา รปมทตา ไดแก อาการออนของรางกายในเวลาทกอมเงย, เอยวเอนรางกายไดสะดวกเปนตน รปมทตา มคณลกษณะพเศษ โดยเฉพาะดงนคอ อถทธตา ลกขณา มความออน เปนลกษณะ

๓๐

รปาน ตทธวโนทน รสา มการท าลายความกระดางของรป เปนกจ สพพกรยาส อวโรธตา มการไมขดแยงตออรยาบถ ปจจปฏฐานา เปนตน เปนผล มทรป ปทฏฐานา มรปทออน เปนเหตใกล ๓. รปกมมญญตา หมายถง รปทเหมาะทพอดแกการงาน มวจนตถะวา กมมน สาธ = กมมญญ แปลวา ความดในการงานตาง ๆ ชอวา กมมญญะ กมมญญสส ภาโว = กมมญญตา แปลความวา ภาวะทเปนความดในการงานตาง ๆ ชอวา กมมญญตา ไดแก อาการทเหมาะควรแกการงานของรางกายหรอกลาววาจา กท าไดตามประสงค รปสส กมมญญตา = รปกมมญญตา แปลความวา ภาวะทเปนความดในการงานตาง ๆ ของนปผนนรป ชอวา รปกมมญญตา รปนมคณลกษณะพเศษเฉพาะตนดงน คอ กมมญญภาว ลกขณา มการเหมาะควร เปนลกษณะ อกมมญญตาวโนทน รสา มการท าลายความไมควร เปนกจ อทพพภาว ปจจปฏฐานา มการไมออนแอ เปนผล กมมญญรป ปทฏฐานา มรปทควร เปนเหตใกล วการรป ทง ๓ น มแกสงทมชวตทงหลายในขณะทมความสบายกายสบายใจไมอาพาธเมอเกดขนในอาการของนปผนนรปนนยอมเกดขนพรอมกนทง ๓ รป แตอาจยงหยอนกวากน วการรปน บางทกนบวาม ๕ รป ทงนโดยนบวญญตรป ๒ ทแสดงแลวนนเขารวมในวการรปดวย เพราะเปนรปทเกดไดกบสงทมชวตดวยกน คอการเคลอนไหวรางกาย และวาจานน ยอมประกอบดวยรปลหตา , มทตา, กมมญญตา ไดแก รปเบา, รปออน, รปเหมาะควรแกการงาน แสดงการเคลอนไหว อรยาบถใหญนอย หรอการพดทเปนไปไดโดยสะดวกสบาย ไมมอาการขดของแตอยางหนงอยางใด ฉะนน วการรปน บางทจงนบวาม ๕

ประเภทท ๑๑ ลกขณรป ลกขณรป คอ รปทมกาลเวลาเปนเครองหมายก าหนดวนจฉยได ดงม วจนตถะวา ลกขยนต วนจฉยนต ธมมา อเม สงขตาต เอเตนาต = ลกขณ แปลความวา ธรรมทงหลายอนบณฑตก าหนดวนจฉยไดวา ธรรมทงหลายนเปนสงขตะดวยการอาศยรปน ฉะนน รปทเปนเหตแหงการวนจฉยไดนน จงชอวา ลกขณะ รปทเปนเหตแหงการก าหนดวนจฉยสงขตธรรมนน ยอมไดแก รปทแสดงกาลเวลา บอกอาการปรงแตงของสงขตธรรมนน ไดแก ลกขณรป ๔ อยาง คอ อปจยรป, สนตตรป, ชรตารป และอนจจตารป ธรรมม ๒ อยาง ไดแก สงขตธรรม และอสงขตธรรม สงขตธรรม หมายความวา ธรรมทงหลายทถกปรงแตงดวยเหตปจจยตาง ๆ เชน รปธรรมยอมอาศยกรรม, จต, อต และอาหาร เปนผปรงแตง สวนนามธรรม คอ จตและเจตสก นน ยอมอาศยอดตกรรม , อารมณ และทวาร เปนผปรงแตง เพราะฉะนน สงขตธรรม คอ ธรรมทถกปจจยปรงแตงกไดแก จต , เจตสก และรป อสงขตธรรม หมายความวา ธรรมทไมถกปรงแตงดวยเหตปจจยใด ๆ ไดแก นพพาน (บญญตตาง ๆ กสงเคราะหเปนอสงขตธรรมดวย)

๓๑

อนง ในบรรดาธรรมทถกปรงแตงดวยปจจย ยอมมการเกดขนตงอย และดบไป ซงการเกดขนตงอยและดบไปน เมอจะเปรยบเทยบกบภาวะความเปนไปของสตวทงหลายแลวกไดแก ชาต ชรา และมรณะ แตส าหรบในลกขณรป คอรปทบอกก าหนดเวลาในการปรงแตงแหง สงขตธรรมน ไดจ าแนกใหพสดารออกไป เปน อปจยะ, สนตต (ทงสองประการน ไดแก ชาต) ชรตา (ตงอย) อนจจตา (ดบไป) ซงจะไดอธบายลกขณรปทง ๔ ประการนตอไป

๑. อปจยรป

อปจยรป หมายถง รปทเกดขนเปนขณะแรกในปฏสนธกาล มวจนตถะแสดงวา อาทโต อปรโต จ จโยต = อปจโย แปลความวา การเกดขนครงแรกของนปผนนรป ชอวา อปจยะ รวมทงการเกดขนครงแรกของรปทเกดจาก จต, อต และอาหารกชอวา อปจยรป

ในปฏสนธขณะของสตวทงหลาย กมมชรปทเกดขนครงแรกแหงภพ ชอวา อปจยะ รวมตลอดไปถงการเกดขนแหงกมมชรปทยงเกดไมครบของคพภเสยยกะ นน ยอมยงมการเกดขนเรอย ๆ จนถงสปดาหท ๑๑ กมมชรป จงสรางรปใหเกดขนครบบรบรณ ฉะนน การเกดขนของ กมมชรปทเกดตอจากปฏสนธขณะ เปนตนมา จนรปเกดขนครบบรบรณ กชอวา อปจยะ

สวนพวกสตวทเปนสงเสทชก าเนดและโอปปาตกะก าเนดนนในปฏสนธขณะนนเอง กมมชรปเกดขนครบบรบรณ ฉะนน กมมชรปทเกดขนเฉพาะในปฏสนธขณะเทานน ชอวา อปจยะ

อปจยรป มคณลกษณะพเศษโดยเฉพาะดงน คอ อาจย ลกขโณ มการเกดขนครงแรก เปนลกษณะ รปน อมมชชาปน รโส มการท าใหรปเตบโตขน เปนกจ ปรปณณภาว ปจจปฏฐาโน มสภาพทบรบรณของรป เปนผล อปจตรป ปทฏฐาโน มรปทก าลงจะเกด เปนเหตใกล

๒. สนตตรป สนตตรป หมายถง การเกดขนสบตอกนของนปผนนรป มวจนตถะวา ส ปนปปน ตต = สนตต แปล

ความวา ความเกดขนของนปผนนรปบอย ๆ ชอวา สนตต อกนยหนง สมพนธ ตต = สนตต แปลความวา การเกดขนสบตอกนของนปผนนรป ชอวา สนตต

หมายความวา บรรดารปทเกดขนแกสตวทงหลายนน เมอเกดขนครงแรกและครงหลง ๆ จนอวยวะของสตวครบบรบรณ ชอวา อปจยรป ตอจากนน นบตงแตอวยวะครบถวนเปนตนมา รปเหลาน ยงคงเกดขนตดตอสบเนองกนเรอย ๆ ไปจนตลอดชวตนนเอง ชอวา สนตตรป มคณลกษณะพเศษโดยเฉพาะดงน คอ

ปวตต ลกขณา มการเกดเนองกน เปนลกษณะ อนปปพนธนรสา มการสบตอ เปนกจ อนปจเฉท ปจจปฏฐานา มการไมเขาไปท าลายรปนน เปนผล อตปพนธกรรป ปทฏฐานา มการยงใหรปทเกดขนนนตอเนองกน เปนเหตใกล

๓๒

ในอฏฐสาลน และวสทธมรรคอรรถกถา ไดอปมา อปจยรปและสนตตรปไววา เหมอนหนงบอน าทขดขนใกล ๆ แมน า เมอขดเสรจใหม ๆ มน าเรมไหลซมเขามาในบอเปนครงแรก ตอมาน านนไหลเขาบอเรอย ๆ จนเตมบอ กเปรยบเหมอนอปจยรป ทเกดขนตงแตปฏสนธขณะจนครบบรบรณ และเมอน าเตมบอแลว และยงไหลลนออกจากบอไปตามพนดนอกน เปรยบเหมอน สนตตรป คอ เปนรปทเกดขนตดตอกนเรอย ๆ มานนเอง

๓. ชรตารป

ชรตารป หมายถง รปทแสดงภาวะแหงความแกของนปผนนรป มวจนตถะแสดงวา ชราน ภาโว = ชรตา แปลความวา ภาวะแหงความแกของนปผนนรป ชอวา ชรตา มคณลกษณะพเศษโดยเฉพาะดงน คอ

รปปรปาก ลกขณา มการเสอมของรป เปนลกษณะ อปนยน รสา มการน าไปซงความเสอม เปนกจ นวภาวาปคมน ปจจปฏฐานา มสภาพทไมงามหรอเปลยนเปนเกา เปนผล ปรปจจมานรป ปทฏฐานา มรปทเสอม เปนเหตใกล ตามธรรมดา จตชนปผนนรป คอ รปทเกดขนจากสมฏฐานทง ๔ ม กรรม, จต, อต และอาหารเหลาน

เมอเกดขนแลว อายของรปเหลานนมอายอยได ๕๑ อนขณะของจต ในจ านวน ๕๑ อนขณะน เปนขณะเกด ๑ ขณะ คอ ขณะท ๑ และเปนขณะดบ ๑ ขณะ คอ ขณะท ๕๑ สวนขณะท ๒ ถงขณะท ๕๐ มจ านวน ๔๙ อนขณะนน เปนขณะท

ตงอยของ นปผนนรปนนเอง ชอวา ชรตารป ซงเปนระหวางทมสภาพความแกขนนนเอง

๔. อนจจตารป อนจจตารป หมายถง รปทก าลงแตกดบ มชอเรยกวา มรณรป หรอภงครปกได มวจนตถะแสดงวา

อนจจตา ภาโว = อนจจตา แปลความวา ภาวะแหงความดบของ นปผนนรป ชอวา อนจจตา อนจจตารป หมายเอาขณะดบของรป คอ ขณะท ๕๑ นนเอง มคณลกษณะพเศษแสดงไวดงน คอ ปรเภท ลกขณา มการเปลยนแปลงของรป เปนลกษณะ สสทน รสา มการท าใหจมลง เปนกจ ขยวย ปจจปฏฐานา มการสญหาย เปนผล ปรภจชชมานรป ปทฏฐานา มรปทแตกดบ เปนเหตใกล อนจจตารปน จงหมายเอาขณะดบของรป ฉะนน ชรตารปและอนจจตารปทง ๒ น มอยในนปผนนรปทเกดขนตงแตปฏสนธขณะเปนตน จนถงขณะทสตวนนตายลง ลกขณรปทง ๔ ทไดแสดงมาแลวนน เปนการแสดงตามปรมตถนย เรยกวา อปจย, สนตต, ชรตา, อนจจตา สวนทแสดงตามนยพระสตรนน ทชอวา ชาต, ชรา, มรณะ เปนไปโดยสมมต (ชาต, ชรา, มรณะ) หมายความวา ขณะทสตวทงหลายอยในครรภมารดาจนคลอดออกมา เรยกวา ชาต คอ เกด ขณะทสนชวตถงแกความตาย เรยกวา มรณะ และในระหวางตายกบเกดนน เรยกวา ชรา อนทจรง

๓๓

สภาพของชราม ๒ อยาง คอ :- ๑. ปฏจฉนนชรา คอ ความชราทไมปรากฏ ๒. ปากฏชรา คอ ความชราทปรากฏ บรรดาสตวทงหลายทคลอดจากครรภมารดาแลวจนเตบโตรนหนมสาวขนมาความชราทปรากฏ ผมหงอก, ฟนหก, ผวหนงเหยวยน เปนตนเหลาน ยงไมมอาการแสดงออกมาใหปรากฏ อนทจรงระหวางน มความชราปรากฏอยแลวแตเปนความชราชนดทเปน ปฏจฉนนชรา คอ ความชราทไมปรากฏ เมอผานพนวยหนมสาวเขาสอาการผมหงอก, ฟนหก ปรากฏขนแลว ความชรายอมแสดงออก เรยกวา ปกกฏชรา คอ ความชราปรากฏ แมในบรรดารปทงหลายในสงทไมมชวต เรยกวา อนนทรยพทธรป ไดแก ดน, น า, ลม, ไฟ ตนไม, ภเขา เหลาน เปนตน ตลอดจนสงตาง ๆ ทปรากฏอยในโลกน ยอมมความชราเขาครอบง าย ายดวยกนทงนน และความชราของสงเหลาน กม ๒ อยางเชนกน บางพวกเปน ปฏจฉนชราอยางเดยว ไดแก ดน, น า, ดวงอาทตย, ดวงจนทร, เพชร, นล, จนดา เหลานเปนตน เปนความชราทไมปรากฏ หรอทเรยกวา อวจชรา คอ ความชราทรไดยาก สวนตนไม, ตกราม, บานชองและวตถตาง ๆ ทนอกจาก ภเขา, ดวงอาทตย, ดวงจนทร, เพชร, นล, จนดา ดงกลาวแลว มทงทเปนปฏจฉนชราและปากฏชราทง ๒ อยาง ชราทอยในรปเหลาน เรยกวา สวจชรา คอ เปนความชราทรไดงายเพราะอาจปรากฏใหเหนความชรานน ๆ ได เชน รถยนต , เรอยนต เปนตน ในรปสมทเทสนยทกลาวมาน โดยประเภทเลก ม ๑๑ ประเภท ประเภทใหญ ม ๒ ประเภท โดยจ านวนรปทงหมดม ๒๘ รป สรปเอาใจความแลว ในลกขณรป ๔ กมอย ๓ อยางเทานน คอมลกษณะเกดขน, ลกษณะทตงอย และลกษณะทดบลง อปจย และสนตต รวมอยในความ เกด, ชรตา อยในความตงอย, อนจจตา อยในความ ดบ ลกขณรปน แสดงสามญลกษณะของนปผนนรป ทจะสองใหวปสสนาปญญาเหนความเปนไตรลกษณได

รปสมทเทสนยจบ