บทท 2 วรรณกรรมทเกยวของ

การศกษาสมนไพรทใชบ าบดภาวะฉกเฉนทางสขภาพในภาคกลางในครงนจะท าการทบทวนวรรณกรรมทเกยวของในประเดนทส าคญ ดงน

1. ภาวะฉกเฉนทางสขภาพ 2. การบ าบดโรคดวยสมนไพร 3. สมนไพรทใชในการบ าบดภาวะฉกเฉนทางสขภาพ 4. สารส าคญในสมนไพรทใชบอยในการบ าบดภาวะฉกเฉนทางสขภาพ 5. งานวจยทเกยวของ

ภาวะฉกเฉนทางสขภาพ 1. ความหมายของภาวะฉกเฉนทางสขภาพ

ภาวะฉกเฉน (Emergency) หมายถง ภาวะทเกดขนอยางรวดเรวและรนแรงจนคกคามหรอท าลายชวต สขภาพ ทรพยสน หรอสงแวดลอม ซงสวนใหญตองการความชวยเหลอเรงดวนเพอปองกนมใหสถานการณเลวลง (Proehl, 1998: 5)

ศาสตราจารย นายแพทย วจตร บณยโหตระ (2541: 5) อธบายวา การเจบปวยฉกเฉน หมายถง การเจบปวยทเกดขนอยางกะทนหน จ าเปนตองด าเนนการชวยเหลอ และดแลรกษาทนท

วฒ วฒธรรมเวช (2550) อธบายวา ภาวะฉกเฉนทางสขภาพ หมายถง ภาวะ ผดปกตของรางกายและจตใจอยางปจจบนทนดวน ซงจ าเปนตองท าการแกไขอยางทนทวงท เพอปองกนและสกดกนความรนแรงของโรคไมใหเกดความเสยหายแกชวต รางกายและจตใจมากทสด

สภาการพยาบาล (2551: 4) ใหความหมายของ “การเจบปวยฉกเฉน” ไววา การเจบปวย ทเกดขนกะทนหน จ าเปนตองด าเนนการชวยเหลอและดแลรกษาทนท และใหหมายความรวมถงการปฐมพยาบาล การปฏบต และการเคลอนยายผปวยฉกเฉนและวกฤต โดยเรมตงแตจดเกดเหต หรอจดแรกพบผปวยจนกระทงผปวยไดรบการรกษาทถกวธจากแพทย

กลาวโดยสรป ภาวะฉกเฉนทางสขภาพ หมายถง การเจบปวยทเกดขนอยางกะทนหน จ าเปนตองท าการชวยเหลอและดแลรกษาอยางทนทวงท เพอปองกนความรนแรงของโรคหรอปองกนการเกดภาวะแทรกซอนทจะเกดตามมาจนอาจเปนอนตรายถงแกชวต

2. ประเภทของภาวะฉกเฉนทางสขภาพ วฒ วฒธรรมเวช (2550) แบงภาวะฉกเฉนตามสาเหตเปน 2 ประเภท ดงน 1) ภาวะฉกเฉนจากการไดรบบาดเจบจากอบตเหตหรอถกท ารายรางกาย ปญหาทพบบอย

ไดแก มบาดแผล ตกเลอดจากการไดรบบาดเจบ ไฟไหม น ารอนลวก ฟกช าบวม ช าใน เลอดก าเดาไหล ไดรบพษจากยาพษหรอสารพษ งพษกด พษจากแมลงหรอบง พษจากพช โดยการกนหรอสมผส ผนคน ขอเคลดแพลง กระดกหก กระดกเคลอน กลามเนอหรอเสนเอนอกเสบ เสนเอนขาด

6

2) ภาวะฉกเฉนจากโรคทเกดขนอยางปจจบนทนดวนหรอโรคทมอาการรนแรงและรวดเรว ปญหาทพบบอย ไดแก อาหารเปนพษ ทองเดน ปวดทอง คลนใส อาเจยน ลมพษ ผนคนจากภมแพ เปนลม วงเวยน ความดนโลหตสง สลบ ชอค ไขสง หอบ ปวดศรษะ ปวดประจ าเดอน แพทอง ชก ไอ สะอก ตะครว และขออกเสบเฉยบพลน

สภาการพยาบาล (2551: 9-10) ก าหนดไววา กลมอาการฉกเฉนซงพยาบาลวชาชพตองใหการดแลรกษาพยาบาลเบองตนตามความเหมาะสมกอนการสงตอม 39 อาการ ไดแก

1) การหยดหายใจและระบบไหลเวยนโลหตไมท างาน (Cardiopulmonary arrest) 2) การหมดสต (Unconscious) 3) ภาวะชอค (Shock) 4) ชก (Seizure) 5) การแพอยางรนแรง (Anaphylaxis) 6) เปนลม (Syncope/Fainting) 7) โรคหลอดเลอดสมอง (Stroke/Cerebrovascular disease) 8) จมน า (Drowning) 9) ตกเลอดรนแรง (Massive blood loss) 10) ไฟฟาชอต (Electrical injury) 11) ฟาผา (Lightning injury) 12) ตกจากทสง (Falling) 13) กระดกหก (Fracture) 14) ภาวะฉกเฉนทางตา (Eye emergency) 15) ภาวะฉกเฉนทางห (Ear emergency) 16) ภาวะฉกเฉนทางคอ (Throat emergency) 17) ภาวะฉกเฉนทางจมก (Nasal emergency) 18) ซปตดหนงหมปลายอวยวะเพศ (Zipper emergency) 19) การบาดเจบทศรษะ (Head injury) 20) การบาดเจบทรวงอก (Chest injury) 21) การบาดเจบชองทอง (Abdominal injury) 22) การบาดเจบทสนหลง (Spinal injury) 23) บาดแผลไหม (Burn) 24) อบตภยหม (Mass casuality) 25) ไดรบสารพษหรอยาเกนขนาด (Toxic substance/ Drug overdose) 26) คนกด (Human bite) 27) งกด (Snake bite)

7

28) สตวกด (Animal bite) 29) ผง ตอ แตน ตอย (Bee/Wasp/Hornet Sting) 30) แมลงปองตอย ตะขาบ แมงมมกด (Scorpion sting/Centipede/Spider bite) 31) เมนทะเลต า (Sea urchins) 32) ไดรบพษจากแมงกระพรน (Jellyfish dermatitis) 33) พยายามฆาตวตาย (Suicide) 34) ถกขมขน (Rape) 35) คลมคลง อาละวาด (Violence) 36) กลามเนอหวใจตายเฉยบพลน (Acute myocardial infarction) 37) หอบหดรนแรง (Status asthmaticus) 38) เปนลมจากคลนความรอน (Heat stroke) 39) ภาวะฉกเฉนทางสตนรเวช (Gynaecological emergency)

จากต ารายาสมนไพรไทยโบราณของกรมหลวงชมพรเขตอดมศกด (ยทธศกด เปลยนศรและคณะ 2541: 124-135) กลาวถงหมวดยาบ าบดอาการเจบปวยรบดวนไว 13 ชนด ไดแก ยาดบไฟลวกน ารอนลวก ยารกษาแผลไฟลวกน ารอนลวก ยาแกอหวาตกโรค ยาแกคนกนยาพษ ยาแกงพษทกชนดกด ยาหามเลอดออก ยาแกโรคอาเจยน ยาแกโรคอาเจยนเปนเลอด ยาแกโรคลมปวง ยาแกโรคเดกเปนซางชก ยาแกเปนตะครว ยาแกอาการเมาเหด และยาแกโรคสะอกชกตาเหลอกไมรสกตว

พระธรรมวโรดม แหงวดเบญจมบพตร กรงเทพมหานครไดรวบรวมองคความรเกยวกบยากลางบานซงใชไดผลดจ านวน 1,009 ขนานไวในต ารายากลางบาน (พระธรรมวโรดม 2537) ซงกลาวถง การบ าบดอาการเจบปวยรบดวนไว 14 กรณ ไดแก การหามเลอด การรกษาแผลสด การรกษาแผลไฟไหมน ารอนลวก การรกษาอหวาตกโรค การรกษาโรคลมปวง การรกษาอาการอาเจยน การรกษาคนกนยาพษ การรกษาพษงกดทกชนด การรกษาพษงกดขณะตงครรภ การรกษาโรคเดกชก การรกษาโรคสะอก ชกตาเหลอก ไมรสกตว การรกษาอาการเมาเหด การรกษาตะครวและไฟฟาชอต โดยใชสมนไพรในการรกษา ยกเวนการรกษาไฟฟาชอตเทานนทไมใชสมนไพร

กลาวโดยสรป ภาวะฉกเฉนทางสขภาพ หมายถง ปญหาสขภาพ 17 ปญหา ไดแก ภาวะเลอดออกจากบาดแผล เลอดก าเดาออกจมก อาเจยนเปนเลอด แผลสด แผลไฟไหมน ารอนลวก การไดรบพษจากสารเคมทางการเกษตร การกนยาพษเพอฆาตวตาย ภาวะอาหารเปนพษ ภาวะทองเดนรนแรง ภาวะปวดทองรนแรงจากธาตลม พษจากแมลงสตวกดตอย พษง พษจากสตวทะเล ภาวะหอบหด อาการเปนลม ลมพษ และอาการชกจากไขสง ซงปญหาสขภาพทง 17 ปญหาดงกลาวไดมาจากการ บรณาการระหวางการทบทวนวรรณกรรมและการศกษาน ารองดวยการสมภาษณหมอพนบานและสนทนากลมกบผสงอายในจงหวดนนทบรและจนทบรกอนจดท าโครงการ ซงพบวา กลมตวอยางม องคความรและประสบการณในการบ าบดปญหาดงกลาวดวยสมนไพรและไดผลด จงเปนทมาในการก าหนดขอบเขตของภาวะฉกเฉนทางสขภาพในครงน

8

การบ าบดโรคดวยสมนไพร 1. ความหมายของสมนไพร

พระราชบญญตยา พทธศกราช 2510 ใหค าจ ากดความของค าวา “ยาสมนไพร หมายความวา ยาทไดจากพฤกษาชาต สตว หรอแรธาต ซงมไดผสม ปรง หรอแปรสภาพ ”

ในพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พทธศกราช 2542 ใหความหมายค าวา “สมนไพร คอผลตผลทางธรรมชาตทไดมาจากพช สตว และแรธาต ทน ามาใชเปนยา หรออาจเปนการผสมกบสารชนดอนตามต ารบยา เพอจะน ามาใชในการบ าบดโรค บ ารงรางกาย หรอในอกทางจะใชเปนยาพษ เชน กระเทยม เขากวางออน น าผง ก ามะถน เปนตน”

ในการศกษาครงน “สมนไพร (Herbs/ Medical Plants)” หมายถง สงทเกดขนมาจากธรรมชาตทงพช สตว และแรธาต ซงสามารถน ามาใชบ าบดภาวะฉกเฉนทางสขภาพได

2. ประเภทและลกษณะของสมนไพร สมนไพรแบงเปน 3 ประเภท ไดแก พชสมนไพร สตววตถ และธาตวตถ ดงน

2.1 พชสมนไพร เปนพชพนธไมตางๆ ทน ามาปรงหรอประกอบเปนยารกษาโรค ซงแบงเปน 5 ประเภท ไดแก 1) ประเภทตน 2) ประเภทเถา 3) ประเภทหว 4) ประเภทผก และ 5) ประเภทหญา

2.2 สตววตถ เปนรางกายสตวหรออวยวะของสตวตางๆ ทน ามาใชเปนยาได เชน เขา ขน หนง เลบ เขยว กราม ด กบ กระดก เอน เลอด น ามน มล เปนตน ซงแบงเปน 3 ประเภท ไดแก 1) สตวบก 2) สตวน า และ 3) สตวอากาศ

2.3 ธาตวตถ ไดแก แรธาตตางๆ ทเกดตามธรรมชาตหรอสงประกอบจากแรธาตตางๆ ตามกรรมวธ แบงเปน 2 ประเภท ไดแก ประเภทสลายตวงายหรอสลายตวอยแลวและประเภทสลายตวยาก

3. หลกการใชสมนไพรในการบ าบดโรค ในการบ าบดโรคโดยใชสมนไพรนน ตองรจกวธการเกบพชสมนไพร รสรรพคณของสมนไพรจ าแนกตามรสยา การเกบรกษาพชสมนไพร และวธการปรงยา ดงน

3.1 วธการเกบพชสมนไพร เนองจากคณภาพของยาสมนไพรขนกบชวงเวลาเกบ วธการเกบ พนทปลก สภาพแวดลอม อากาศ และสวนของพชทใชเปนยา ทส าคญคอ ตองเกบในชวงเวลาทเหมาะสม การเกบพชสมนไพรในชวงเวลาทไมเหมาะสมจะมผลตอปรมาณสารส าคญทมฤทธในการรกษาโรคได นอกจากชวงเวลาในการเกบยาแลว ยงตองค านงถงการเกบยาใหถกตนและถกสวนของพชทใชเปนยา ซงจะมผลอยางมากตอประสทธภาพของยาทจะน ามารกษาโรค หากปจจยดงกลาวเปลยนไป ปรมาณตวยาทมอยในสมนไพรกจะเปลยนตามไปดวย ท าใหยาไมเกดผลในการรกษาโรค หลกในการเกบสวนของพชสมนไพรจ าแนกตามสวนทใชเปนยาไดดงน

3.1.1 ประเภทรากหรอหว รากหรอหวควรเกบในชวงทพชหยดเจรญเตบโต ในชวงตนฤดหนาวหรอปลายฤดรอน หรอในชวงทใบและดอกรวงหมด เพราะในชวงดงกลาว รากและหวมการสะสมอาหารเอาไวมากทสด ปรมาณตวยาในรากและหวจงมมากทสดดวย การเกบใชวธขดอยางระมดระวง เชน ไพล กระชาย กระทอ ขา ขง เปนตน เมอจะเกบรากตองสงเกตวา รากเปนระบบรากแกว

9

หรอรากฝอย หรอเปนรากทเปลยนลกษณะไป จากนนจงสงเกตลกษณะภายนอก ขนาด ความเปราะของเนอราก ส กลน รส และลกษณะภายใน

3.1.2 ประเภทใบหรอเกบทงตน ควรเกบในชวงทพชเจรญเตบโตมากทสดหรอบางชนดอาจระบชวงเวลาการเกบชดเจน เชน เกบใบไมออนหรอไมแกเกนไป (ใบเพสลาก) เกบชวงดอกตม เรมบาน หรอชวงทดอกบาน เปนตน การก าหนดชวงเวลาทเกบใบเพราะชวงเวลานนในใบมตวยามากทสด การเกบใชวธการเดด เชน กระเพรา ฝรง ขล ฟาทลายโจร เปนตน การเกบใบพชใหดลกษณะภายนอกของใบจากรปราง ลกษณะของปลายใบและโคนใบ ขอบใบ แผนใบ เสนใบ กานใบ หใบ การเรยงตวของใบ ความหยาบ/ ละเอยดของพนผวใบ สของใบ จากนนจงดมกลน ชมรส ใหแนใจอกครง สวนการเกบล าตนของสมนไพรควรสงเกตลกษณะภายนอกเสยกอน เชน ลกษณะของล าตน ลกษณะการเกดตา ต าหน เปนตน จากนนจงดลกษณะภายใน ดสของเนอไม ดวงป ดมกลนและชมรส

3.1.3 ประเภทเปลอกตนและเปลอกราก เปลอกตนควรเกบระหวางชวงระหวางฤดรอนตอกบฤดฝน ปรมาณยาในพชสงและลอกออกงาย ในการลอกเปลอกตนนนอยาลอกเปลอกออกทงรอบตน เพราะกระทบกระเทอนในการสงล าเลยงอาหารของพช อาจท าใหตายได วธการทดควรลอกจากสวนกงหรอแขนงยอย ไมควรลอกออกจากล าตนใหญของตนไม หรอจะใชวธลอกออกในลกษณะครงวงกลมกได สวนของเปลอกรากเกบในชวงตนฤดฝนเหมาะสมทสด เนองจากการลอกเปลอกหรอเปลอกรากเปนผลเสยตอการเจรญเตบโตของพช จงตองใชวธการเกบทเหมาะสมใหเปนผลเสยตอการเจรญเตบโตของพชนอยทสด การเกบเปลอกตนควรสงเกตความหนาของเปลอกและลกษณะการหกของเปลอก จากนนจงดมกลนและชมรส

3.1.4 ประเภทดอก โดยทวไปเกบในชวงดอกเรมบานหรอดอกเจรญเตบโตเตมท แตบางชนดเกบในชวงดอกตม เชน กานพล เกบชวงทเปลยนสเขยวเปนสแดง เปนตน การเกบดอกใหสงเกตลกษณะของชอดอก รปรางของดอก สของดอก การเรยงตวของกลบดอก ลกษณะกลบดอก กลบเลยง เกสรตวผและเกสรตวเมย

3.1.5 ประเภทผลและเมลด ผลควรเกบเมอผลแกเตมทแตยงไมสก เนองจากผลสกสารตางๆ อาจถกท าลายไป หรอถกน าไปใชเลยงเมลด แตพชบางอยางอาจเกบไปใชในชวงผลออนกได เชน ฝรง เกบผลออนใชแกทองเสย เปนตน สวนเมลดควรเกบเมอผลสกงอมเตมท เมลดแกจะมสารตางๆ สะสมอยมากทสด การเกบผลใหสงเกตวาเปนผลเดยวหรอผลกลม รปรางของผล กลนและรสของผล นอกจากนนในการเกบเมลดกตองสงเกตดรปรางและสของเมลดไปพรอมๆ กบการสงเกตผล

นอกจากทกลาวมาแลว ทางการแพทยแผนไทยยงมการเกบยาตามฤดกาล วน โมงยาม และทศอกดวย เชน ฤดรอนเกบรากและแกน ฤดฝนเกบใบ ดอก ลก ฤดหนาวเกบเปลอก กระพ และเนอไม เปนตน ในเบองตนควรยดหลกการเกบพชสมนไพรทอธบายไวขางตน

3.2 สมนไพรทใชทงหา ในสตรยาสมนไพรทใชรกษาโรคตางๆ ในทางการแพทยแผนไทย มค าวา “ทงหา” บอยครง ซงมความหมาย 2 ลกษณะ ไดแก ความหมายของทงหาในพกดสมนไพรและความหมายของทงหาในพกดตวยา ดงน

10

3.2.1 ความหมายของทงหาในพกดสมนไพร คอ การเกบยาจากพชชนดเดยว แตเอายา 5 อยางในตนนน โดยเรยกชอรวมกนวา “ทงหา” หมายถง ราก แกน เปลอก ใบ ดอกหรอฝก ในกรณทเปนไมยนตน ถาเปนไมลมลกตนเลกๆ หมายถงราก ล าตน ใบ ดอก ผล ของตนนนๆ เชน เอาผกเสยนผทงหา หมายถงเอาทงราก ล าตน ใบ ดอกและฝกของตนผกเสยนผ เปนตน การทจะใชยาทงหาในตนไมเดยวกนไดนนจะตองถอหลกวา ตองมรสไมขดกน เชน ถามรสฝาดกฝาดหมดทงตน รสขมกขมหมดทงตน ถารสขดกน เชน เปลอกมรสฝาด แตใบรสจด ดอกมรสหวาน กใชทงหาไมได ตนไมทใชทงหา มหลายชนด เชน กระเพราแ ง กระเพราขาว ฟาทะลายโจร ผกเสยนผ ข เ ก เหด สะแก สะเดา เปนตน ตนไมทใชทง 5 ไมได ไดแก 1) ตนแคเนองจากเปลอกมรสฝาด ใบมรสจด ดอกมรสหวาน แตเมลดม รสเมา 2) ตนพกลเนองจากเปลอกมรสฝาด ใบมรสขม แตลกสกมรสหวาน 3) ตนมะนาวเนองจากรากมรสเยน ใบฉน แตลกมรสเปรยว 4) ะ รางเนองจากเปลอกมรสฝาด ใบมรสขน แตลกมรสเปรยวและหวาน และ 5) ตนมะยมเนองจากเปลอกมรสฝาด ใบมรสจด แตลกมรสเปรยว

3.2.2 ความหมายของทงหาในพกดตวยา คอ การก าหนดเครองยาหลายอยางเรยกชอรวมกนไว โดยเครองยาแตละชนดตองใชน าหนกเทากน และมรสอยางเดยวกน โดยเรยกชออยางเดยวกนหรอเรยกเปนชอเดยว เชน เทยนทงหา หมายถง เทยนด า เทยนแดง เทยนขาว เทยนขาวเปลอก และเทยนตาตกแตน สวนโกศทงหา หมายถง โกฐหวบว โกฐสอ โกฐเขมา โกฐเชยง และโกฐจฬาลมพา (มลนธฟนฟสงเสรมการแพทยไทยเดมฯ อายรเวทวทยาลย (ชวกโกมารภจจ 2541: 75; พนจ แจงจตและปญญา บรพาชพ ม.ป.ป.: 162-163)

3.3 สารส าคญในสมนไพรทมฤทธในการบ าบดโรค สารส าคญในพชมมากมายหลายชนด แตสารส าคญในพชสมนไพรทมฤทธทางยาม 10 กลม (พรรนภา ชมศร 2544: 23-38; พรสวรรค ดษยบตรและคณะ 2543: 13-16) ดงน

3.3.1 คารโบไฮเดรต (Carbohydrates) คารโบไฮเดรตเปนสารอนทรยทประกอบดวย คารบอน ไฮโดรเจน และออกซเจน คารโบไฮเดรตเปนกลมสารทพบมากทงในพชและสตว สารทเปนคารโบไฮเดรต เชน แปง น าตาล กม (Gum) วน (Agar) น าผง เปคตน (Pectin) เปนตน กมเปนของเหนยวทพบในพช เมอกรดหรอท าใหพชนนเปนแผล สามารถน ามาใชเปนยาได

3.3.2 ไขมน (Lipids) ไขมนเปนสารทไมละลายน า แตละลายในตวท าละลายอนทรย (organic solvent) และเมอท าปฏกรยากบดางจะกลายเปนสบ น ามนในพชหลายชนดเปนสมนไพร เชน น ามนละหง น ามนมะพราว เปนตน

3.3.3 น ามนหอมระเหย (Volatile oil/ Essential oil) น ามนหอมระเหยเปนสารทพบมากในพชเขตรอน มลกษณะเปนน ามน โดยทวไปมกลนหอมและมรสเฉพาะตว ระเหยไดงายในอณหภมธรรมดา เบากวาน า สามารถสกดออกมาจากสวนของพชได โดยวธการกลนดวยไอน าหรอการบบ ใชเปนสารแตงกลนในอตสาหกรรมเครองส าอาง นอกจากนนน ามนหอมระเหยยงมประโยชนในการขบลมและฆาเชอโรค พชสมนไพรทมน ามนหอมระเหย คอ กระเทยม ขง ขมน ไพล มะกรด ตะไคร กานพล อบเชย เปนตน

11

3.3.4 เรซนและบาลซม (Rasins and Balsums) เรซนเปนสารอนทรยหรอสารผสมประเภทโพลเมอร มรปรางไมแนนอน สวนใหญจะเปราะ แตกงาย บางชนดจะนม ไมละลายน า ละลายไดในตวท าละลายอนทรย เมอเผาไฟจะหลอมเหลว ไดสารทใส ขน และเหนยว เชน ชนสน เปนตน สวนบาลซมเปนสาร resinous mixture ซงประกอบดวย กรดซนนามก (Cinnamic acid) หรอกรดเบนโซอค (Benzoic acid) หรอเอสเตอรของกรดสองชนดน เชน ก ายาน เปนตน

3.3.5 แอลคาลอยด (Alkaloids) แอลคาลอยดเปนสารอนทรยทมไนโตรเจนเปนสวนประกอบ มกพบในพชชนสง มสตรโครงสรางซบซอนและแตกตางกนมากมาย ปจจบนพบแอลคาลอยดมากกวา 5,000 ชนด คณสมบตของแอลคาลอยด คอ สวนใหญมรสขม มไนโตรเจนเปนสวนประกอบ ไมละลายน า ละลายไดในสารละลายอนทรย (organic solvent) มฤทธเปนดาง แอลคาลอยดมประโยชนในการรกษาโรคอยางกวางขวาง เชน ใชเปนยาระงบปวด ยาชาเฉพาะท ยาแกไอ ยาแกหอบหด ยารกษาแผลในกระเพาะและล าใส ยาลดความดนโลหต ยาควบคมการเตนของหวใจ เปนตน พชสมนไพรทมแอลคาลอยดมากมหลายชนด เชน ล าโพง หมาก ดองดง ระยอม ยาสบ กลอย ฝน แสลงใจ แพงพวยฝรง เปนตน ในตนล าโพงนนมแอลคาลอยดอะโทรปน (atropine) ซงมฤทธลดการบบตวของล าใส จงใชผสมในยาแกปวดทอง

3.3.6 กลยโคไซด (Glycosides) เปนสารประกอบทพบมากในพชสมนไพร มโครงสรางแบงเปน 2 สวน ไดแก สวนทเปนน าตาลกบสวนทไมไดเปนน าตาล ทเรยกวา อกลยโคน (agycone) หรอเจนน (genin) จบกบสวนทเปนน าตาล (glycone part) ละลายน าไดด โครงสรางของอกลยโคนมความแตกตางกนหลายแบบ ท าใหประเภทและสรรพคณทางเภสชวทยาของกลยโคไซดมหลายชนด ใชเปนยาทมประโยชน และสารพษทมโทษตอรางกาย สวนทเปนน าตาลไมมฤทธทางเภสชวทยา แตเปนสวนทชวยท าใหการละลายและการดดซมเขาสรางกายดขน กลยโคไซดจ าแนกตามสตรโครงสรางของ อกลยโคนไดหลายประเภท ดงน

1) กลยโคไซดกระตนหวใจ (Cardiac Glycosides) เปนสารทมฤทธตอหวใจ ใชไดทงท ายาบ ารงหรอรกษาโรคหวใจ หรอใชเปนยาพษ ท าใหหวใจหยดเตนได ตวอยางพชสมนไพรในกลมน ไดแก ร าเพย ยโถ เปนตน สารจ าพวกกลยโคไซดกระตนหวใจนยงมคณสมบตเรงใหไตขบของเหลวออกมาเปนน าปสสาวะไดดขน ซงเปนการชวยขบของเหลวออกจากเนอเยอและระบบหมนเวยนของโลหตในรางกาย จงชวยลดอาการบวมไดดวย

2) แอนทราควโนนกลยโคไซด (Antraquinone Glycosides) มฤทธเปนยาระบาย ยาฆาเชอ และสยอม สารนมในใบมะขามแขก ใบขเหลก ใบชมเหดเทศ ใบวานหางจระเข เปนตน

3) ซาโปนนกลยโคไซด (Saponin Glycosides) เปนสารประเภทกลยโคไซดทไมใชน าตาล อาจเปนสเตยรอยด (steroid) หรอไตรเทอรปน (triterpene) ซาโปนนมคณสมบตท าใหเมดเลอดแดงแตก เขยากบน าใหฟองรปรวงผงซงคงตวอยไดนาน เปนพษตอสตวเลอดเยน เชน ลกประค าดควาย เปนตน

12

4) ไซยาโนจนคกลยโคไซด (Cyanogenic Glycosides) โดยทวไปเรามกจะรจก ไซยาไนด (Cyanide) ในสภาพเกลอของโซเดยมหรอแคลเซยม ซงใชสกดทองค าหรอเงนออกจากสนแร และสารไซยาไนดนเปนสารพษหรอยาพษทรนแรงมาก เมอรบประทานเขาสรางกาย อนมลของไซยาไนดสามารถแยงออกซเจนในการจบกบฮโมโกลบนของเมดเลอดแดง ท าใหรางกายมนษยไมสามารถรบออกซเจนได ล าตวจะเขยวไปหมดและเสยชวตได ไซยาโนจนคกลยโคไซดกเปนสารในกลมเดยวกนนโดยมสวนของอกลยโคนอยในรปของไซยาโนจนคไนเตรต (Cyanogenic Nitrate) เมอถกยอยจะไดสารจ าพวกไซยาไนดและท าใหเกดพษรนแรงไดเชนกน แตหากไดรบเขาไปในจ านวนนอยๆ จะมสรรพคณลดอาการกระวนกระวาย ตนเตน ท าใหสงบและผอนคลายกลามเนอหวใจและกลามเนอทวไปของรางกาย สารนพบไดในเปลอกมนส าปะหลง ยอดออนของตนมนส าปะหลงทมยอดสแดง รบประทานไมได พบไดเลกนอยในยอดกระถน หนอไมลวก หนอไมไผตง ผกหนานและผกเสยน จงไมนยมรบประทานสด กอนรบประทานตองน าไปลวก ตมหรอดองกอน เพราะสารพวกนถกท าลายไดงายโดยใชความรอน สวนผกเสยนเมอน าไปดองแลว สารจ าพวกไซยาโนจนคกลยโคไซดจะระเหยออกไปหมด ไมท าใหเกดอาการทองอดทองเฟอเมอรบประทาน

5) ฟลาโวนอยดไกลโคไซด (Flavonoid glycosides) ฟลาโวนอยดเปนสารประกอบจ าพวกโพลฟโนลค (polyphenolic compounds) ซงเปนเมลดสทพบในดอกและผลของพช ท าเปนสยอมหรอสแตงอาหาร สวนใหญสออกไปทางสแดง สเหลอง มวง น าเงน เชน สารสในดอกอญชน เปนตน ฟลาโวนอยดมสรรพคณกวางขวาง และมสรรพคณเปนยาดวย โดยมคณสมบตในการตานการเกด ออกซเดชน (antioxidant) จงชวยใหรางกายมการหมนเวยนโลหตดขน นอกจากนนฟลาโวนอยดบางประเภทยงมสรรพคณบรรเทาอาการอกเสบ ตานไวรส และชวยบ ารงตบใหแขงแรงอกดวย

นอกจากนนในพชสมนไพรยงมกลยโคไซดอกหลายชนด เชน ไอโซไทโอไซยาเนทกลยโคไซด (Isothiocyanate Glycosides) แอลกอฮอลคกลยโคไซด (Alcoholic Glycosides) ฟนอลกกลยโคไซด (Phenolic Glycosides) แลคโทนกลยโคไซด (Lactone Glycosides) เปนตน

3.3.7 แทนนน (Tannins) แทนนนเปนสารทพบไดในพชหลายชนด มโมเลกลใหญและโครงสรางเปนสารประกอบโพลฟนอลลค (polyphenolic compounds) มสถานะเปนกรดออน รสฝาด มฤทธท าใหเนอเยอหดตวและฝาดสมาน (astringent) ดวย ทงยงสามารถตกตะกอนโปรตนได จงมการน าแทนนนมาใชฟอกหนงสตว คณสมบตอนๆ ไดแก ท าใหเลอดหยดและปองกนการตดเชอ สารประกอบแทนนนท าใหเนอเยอทหยอนยานตงตวขนมาได จงมการน ามาใชรกษาโรคหลอดเลอดด าขอด แกทองเสย และปองกนเนอเยอทถกท าลาย เชน ผวหนงทมปญหาอกเสบ เปอย และพพอง รวมทงแผล ไฟไหมและน ารอนลวก สารประกอบแทนนนพบมากในสเสยดชนดตางๆ เชน สเสยดเหนอ สเสยดแขก สเสยดเปลอก เปนตน นอกจากนนยงมสมนไพรทมแทนนนอกหลายชนด เชน เปลอกทบทม เปลอกอบเชย ใบฝรง ใบชา เปนตน

3.3.8 โพลแซคคาไรด (Polysaccharides) โพลแซคคาไรดเปนสารทพบในพชทกชนด เปนน าตาลโมเลกลใหญ เกดขนจากน าตาลโมเลกลเลกมาเรยงตวกน ทพบเหนในพช ไดแก สารเมอก

13

(mucilages) และกมส (gums) พบเหนไดตามเปลอกไม ใบ และเมลด ทงเมอกและกมสมกอยในสภาพของเหลว มลกษณะเหนยวขนเหมอนเจลล (jelly-like) มคณสมบตบรรเทาอาการแพตามผวหนง เชน สารเมอกจากใบวานหางจระเข เปนตน นอกจากนนสารเมอกจากใบวานหางจระเขยงมสารอซแมนแนน (acemannan) ซงชวยกระตนระบบภมคมกนได

3.3.9 สารขม (Bitters) สารขมมสตรโครงสรางทางเคมแตกตางกนออกไป แตมคณสมบตทเหมอนกน คอ มรสขม ความขมมฤทธกระตนใหน าลายหลงออกมาได รวมทงกระตนน ายอยดวย ซงความขมนชวยเพมความอยากอาหารและเรงการท างานของระบบยอยอาหาร รวมทงเรงการดดซมของอาหารดวย ท าใหผบรโภครบประทานอาหารไดมากขนและมพละก าลงเพมขนดวย พชทมรสขมมหลายชนด เชน มะระ สะเดา ขเหลก ใบบวบก เปนตน

3.3.10 วตามน (Vitamins) สารจ าพวกวตามนพบไดในพชนานาชนด แตบางชนดมวตามนบางอยางสงมากและสามารถน ามาใชในการบ าบดโรคได เชน ผลไมทมวตามนซสง คอ มะนาว มะขามปอม เปนตน ใชรกษาโรคเลอดออกตามไรฟนได สวนในแครอทกมเบตาคาโรทน (beta-carotene) ซงเปนสารตงตนในการสรางวตามนเอในปรมาณสง ชวยใหการท างานของสายตาดขน

3.3.11 เกลอแร (Minerals) แรธาตมในพชทใชเปนอาหารและพชสมนไพรดวย พชดดแรธาตมาจากพนดน แลวจงดดซมเขาไปใชประโยชนไดสะดวก และสะดวกตอการดดซมเขาสรางกายมนษยและสตวดวย เชน สาหรายทะเลขนาดใหญมธาตไอโอดนสงมาก ใบหญาหนวดแมวซงใชเปนยาขบปสสาวะได เนองจากในใบมโปแตสเซยมสง ท าใหรางกายตองขบทงไปทางปสสาวะ จงเรงใหขบปสสาวะมากขน เปนตน

3.4 สรรพคณของสมนไพรจ าแนกตามรสยา ในทางการแพทยแผนไทยแบงชนดของสมนไพรโดยใชรสและกลน เนองจากรสและกลนเปนเครองบอกถงสารประกอบส าคญภายในทน าไปใชประโยชนในดานการปองกนและรกษาโรค โดยทวไปจะจ าแนกเปนรสของยา เรยกวา ยารสประธาน 3 รส และรสของตวยาหรอรสของเภสชวตถ เรยกวา รสยา 9 รส (ประเสรฐ พรหมมณ และคณะ 2531: 146-147; สมพร ภตยานนต 2541: 86-87) ดงน

3.4.1 ยารสประธาน 3 รส หมายถง ยาทมงแกในกองสมฏฐานสามอยาง เรยกวา ตรโทษ คอโทษจากปตตะสมฏฐาน โทษจากวาตะสมฏฐาน และโทษจากเสมหะสมฏฐาน ดงน

1) ยารสรอน มสรรพคณแกทางวาโยธาตพการ (วาตะสมฏฐานอาพาธา) แกลมกองหยาบซงท าใหปวดทอง แนนทอง จกเสยด บ ารงธาตและบ าบดโรคเกยวกบโลหตระดสตร ยารสรอน ไดแก ยาทเขาเบญจกล ตรกฏก หสคณ เหงาขง เหงาขา และยาทมรสรอนตางๆ เมอปรงส าเรจแลวเปนยาทม รสรอน เชน ยาไฟประลยกลป ยาประสะกานพล ยาเบญจธาต ยาชมนมวาโย ยาประสะการบร ยาโท สนทฆาต ยาตรสนทฆาต ยาวสมพระยาใหญ เปนตน

2) ยารสเยน มสรรพคณแกทางเตโชธาตพการ (ปตตะสมฏฐานอาพาธา) เปนไข ตวรอน ยารสเยน ไดแก ยาทเขาใบไมทไมรอน เกสรดอกไมทไมรอน เขาสตว และเขยวสตว เมอปรงเสรจแลวเปน

14

ยาทมรสเยน เชน ยาเขยวนอย ยาเขยวใหญ ยามหานล ยามหากาฬ ยาแดงดบพษ ยาจกรวาฬฟาครอบ ยาแทงเขยว ยาแทงด า เปนตน

3) ยารสสขม มสรรพคณแกทางเสมหะธาตพการ (เสมหะสมฏฐานอาพาธา) แกลมกองละเอยด คอ ลมทท าใหเกดอาการวงเวยน หนามด ตาลาย ใจสน คลนเหยน อาเจยน และอาการทใชยารสรอนไมได เชน ไขเพอลม ไขทบระด ระดทบไข แกโลหตพการ แกลมตางๆ เปนตน ยารสสขม ไดแก ยาทเขาโกฐ เทยน กฤษณา กะล าพก ชะลด อบเชย ขอนดอก แกนจนทน และเครองเทศทไมรอน เมอปรงเสรจแลวเปนยารสสขม คอ ไมรอนและเยนจนเกนไป เปนรสกลางๆ กลนหอม เชน ยาหอมตางๆ ยาสวางอารมณ ยาก าลงราชสห ยาสงขวชย ยากลอมนางนอน เปนตน

3.4.2 ยา 9 รส ประกอบดวย ยารสฝาด รสหวาน รสเมาเบอ รสขม รสเผดรอน รสมน รสหอมเยน รสเคม และรสเปรยว ดงน

1) รสฝาด มสาระส าคญคอ แทนนน มสรรพคณในการบ าบดโรคทงภายในและภายนอกรางกาย การบ าบดโรคภายในรางกาย ไดแก การรกษาอาการทองเสย คมธาต กลอมเสมหะ กลอมอาจม ปดธาต แกโรคบด การบ าบดโรคภายนอกรางกาย ไดแก การใชชะลางบาดแผล สมานแผล ท าใหเนอออนฝด สมนไพรรสฝาดมหลายชนด เชน รากกรด รากตบเตานอย รากหมาก รากเพกา รากมะเดอชมพร ครง กลปงหา โกฐพงปลา เปลอกตนขอย เปลอกตนแค เปลอกตนสเสยด เปลอกตนมะขาม เปลอกตนมะขามเทศ เปลอกตนมะเดอดง เปลอกตนเพกา เปลอกตนตะแบก เปลอกตนเฉยงพรานางแอ ใบชา ใบทบทม ใบจาก ใบฝรง ใบพทรา ลกนอยหนาดบ ลกหวา ลกสมอ ลกหมาก ลกเบญกาน ลกพทราออน ลกมะพลบดบ เนอไมตะเคยน เถาคย เปลอกลกมงคด เปนตน

2) รสหวาน มสาระส าคญคอ น าตาล มสรรพคณซมซาบไปตามเนอ ท าใหเนอหนงชมชน บ ารงก าลง และแกออนเพลย สมนไพรรสหวานมหลายชนด เชน รากชะเอมไทย รากชะเอมเทศ รากเขมขาว รากเขมปา รากสามสบ รากโสมคน หวแหวสด หวถวพล หวเตารง หวแครอท แกนขนนละมด (กรก) แกนมะซาง แกนระก าปา ตนออย ใบอบเชยไทย ใบมะกล าตาหน ใบคนใช ดอกคาง ดอกค าไทย ดอกค าฝอย ดอกแคแตร เนอในแตงโม ผลสบปะรด ผลมะตมสก ลกชด ลกตาล ฝกมะรม ฝกขาวโพด น าตาล น านมสด น าผงใหม ขนทศกร เปนตน

3) รสเมาเบอ มสาระส าคญคอ กลยโคไซดและแอลคาลอยดบางชนด มสรรพคณแกพษสตวกดตอย แกโรคผวหนงผนคน แกพษเสมหะและโลหต แกปวดเมอยตามรางกาย ท าใหนอนหลบและ ระงบประสาท สมนไพรสเมาเบอมหลายชนด เชน รากกระทงหมาบา รากทบทม รากตานด า รากมะเกลอ รากเลบมอนาง รากล าโพง เปลอกตนขอย เปลอกตนรกเทศ เนอไมขนทองพยาบาท เนอไมหลง เนอไมสะแกแสง เถาก าแพงเจดชน เถาถอบแถบ เถาพระขรรคไชยศร ใบกญชา ใบกระทอม ใบทองพนชง ใบชมเหดเทศ ลกมะเกลอ ลกสะบา น ามนจากเมลดกฤษณา เหดเมา เหดกระถนพมาน คางคก กระดกงเหลอม กระดกชาง ก ามะถนเหลอง ชามเบญจรงค สารหน เปนตน

4) รสขม มสาระส าคญคอ แอลคาลอยดบางชนด มสรรพคณบ ารงโลหต บ ารงน าด แกไข เจรญอาหาร แกรอนใน กระหายน าและแกปวดศรษะ สมนไพรรสขมมหลายชนด เชน รากระยอม ราก

15

ชงช รากน าเตาขม รากซองแมวรากปลาไหลเผอก หวเตาเกยด หวบานเยนดอกขาว เถาบอระเพด เถาชงชาชาล เถาขกาแดงและขาว เถาโคกกระออม เนอไมจนทรแดง เนอไมดหม แกนขเหลก แกนจนทรเทศ ใบฟาทะลายโจร ใบผกโขม ใบมะระขนก ใบสะเดา ใบมะกา ลกกระดอม ลกขกาขาวและแดง ลกประค าดควาย ลกมะแวง ลกสมอดง เมลดบวบขม เมลดมะนาว ผลมะระ เทยนขม เทยนลวด หญาใตใบ หญาตนนก ผกขวง ผกบงรวม เปนตน

5) รสเผดรอน มสารส าคญคอ เรซน กลยโคไซดและฟนอล มสรรพคณแกลม แกปวดทอง แนน จกเสยด ขบลมในล าใส แกธาตพการ ขบเหงอ บ ารงไฟธาตและชวยยอยอาหาร สมนไพรรสเผดรอนมหลายชนด เชน รากกระชาย รากและใบกระเพรา รากเจตพงค ราก ใบ และตนเจตมลเพลง รากสลอด รากอบเชยเถา เหงาขง เหงาขา เหงาไพล เหงาตะไครแดง หวกระทอ หวกระเทยม หวดองดง หวหอม เปลอกตนท ามง เปลอกตนสมลแวง เปลอกตนมะรม เถาและดอกดปล เถาสะคาน ตนชาพล ตนดาวเรอง ตนเทพธาโร ใบกระบอเจดตว ใบแมงลก ใบสะระแหน ใบแกว ใบพลจน ดอกกานพล ดอกขาลง ลกกระวาน ลกจนทนเทศ ลกผกชลา ลกยอ เมลดเทยนเกลดหอย เมลดเทยนแกลบ เมลดเทยนด า เมลดพรกขหน เมลดพรกไทย ยางตาตม เปนตน

6) รสมน มสาระส าคญคอ ไขมน มสรรพคณแกเสนเอนพการ บ ารงไขมนในรางกาย ท าใหรางกายอบอน บ ารงไขขอ บ ารงเสนเอนและเปนยาอายวฒนะ สมนไพรรสมนมหลายชนด เชน รากมะดก รากและเมลดบวหลวง หวบวผน เถาผกกระเฉด แกนกนเกรา เปลอกตนเลอดแรด เมลดขนน เมลดงาขาว เมลดงาด า เมลดถวชนดตางๆ เมลดมะมวงหมพานต เมลดในฝกออนมะรม เนอในลกทเรยนเนอในเมลดกระบก เนอในลกจาก โกฐกระดก โกฐหวบว ไขแดงสตว เลอดแรด มนสมองคาง ตบสตว น านมวว น ามนเนย เปนตน

7) รสหอมเยน มสาระส าคญคอ น ามนหอมระเหย มสรรพคณบ ารงหวใจ ท าใหจตใจ แชมชน บ ารงครรภ รกษาตบและปอด แกรอนในกระหายน า แกเสมหะและโลหต แกออนเพลยและบ ารงก าลง สมนไพรรสหอมเยนมหลายชนด เชน รากกรงเขมา รากแฝกหอม รากมะเดอหอม หวเตาเกยด แกนจนทนเทศ แกนจนทนา เนอไมกฤษณา ตนกนปด ใบเตยหอม ใบบวบก ดอกกระดงงา ดอกการะเกด ดอกขจร ดอกจ าปา ดอกพกล ดอกมะล ดอกล าดวน ดอกสารภ ดอกปบ ดอกมะพราว เกสรบวหลวง ชะมดเชด ชะมดเชยง หญาฝรน พมเสนเกลด พมเสนในปลองไมไผ เปนตน

8) รสเคม มสาระส าคญคอ เกลอและแรธาต มสรรพคณซมซาบไปตามผวหนง รกษาโรคผวหนงและแผลเนาเปอย รกษาบาดแผล ขบเมอกมนในล าไส แกเถาดานในทอง ฟอกโลหตและกดเสมหะ รวมถงชวยเพมน าในรางกาย สมนไพรรสเคมมหลายชนด เชน รากแคแดงแคขาว รากไผ รากล าแพน เปลอกตนและใบเหงอกปลาหมอ เปลอกตนโกงกาง เปลอกตนมะเกลอ เปลอกตนล าพ ใบกระชาย ใบหอม โคกกระสน วานน าทะเล แสมทะเล กระป เกลอชนดตางๆ เขมาไฟ ดนประสว ดนโปง น าดาง น ามตร หนงปลากระเบน หางปลาชอน กระดองปลาหมก (ลนทะเล) กระดองแมงดาทะเล เปลอกหอยตางๆ เปนตน

16

9) รสเปรยว มสาระส าคญคอ กรดอาหาร มสรรพคณแกทางเสมหะ ฟอกโลหต ระบายอจจาระ แกกระหายน า แกเลอดออกตามไรฟน แกไขหวด แกไขเพอดและโลหต แกไอ ท าใหโลหตไหลเวยนดขน ท าใหรางกายแขงแรง และเพมความตานทานโรค สมนไพรทมรสเปรยวมหลายชนด เชน รากพงดอ รากมะกล าตาชาง เถาสมกอ เถาและใบสมกง ใบและฝกมะขามแขก ใบมะยม ใบสมเชา ลกมะดน ลกมะขามปอม ลกมะปรง ลกมะไฟ ลกมะอก ลกสมอเทศ ลกสมอไทย น าในลกมะนาว น าในลกสมเกลยง เนอในลกสบปะรด เนอในสมโอ น าสมสายช จนส ดนสม มดแดง สารสม ชนรง เปนตน

นอกจากนนในทางเภสชกรรมไทยยงไดเพมยารสจดอก 1 รส โดย ยารสจดมสารส าคญคอธาตตางๆ มสรรพคณแกทางเสมหะ ขบปสสาวะ ลดอาการปวดแสบปวดรอน แกไขตวรอน แกรอนในกระหายน า แกไตพการ แกไข และถอนพษผดส าแดง สมนไพรทมรสจดมหลายชนด เชน รากกระชบ รากละหง รากกางปลา รากตนตอไส รากตะไครหางนาค รากมะปรง รากมะปรางหวาน ตนหญางวงชาง ตนหญาน าดบไฟ ตนฝอยทอง ตนผกกาดน า ไสหมาก ไสหญาถอดปลอง เถาโพกพาย เถารางจด หวายตะคา หวายตะมอย ใบต าลง ใบเงน ใบทอง ใบผกกระโฉม ใบหมากผ หมากเมย นมแพงพวย ดนสอพอง น าฝน เปนตน

3.5 การปรงยาสมนไพร เมอไดสวนของสมนไพรทพรอมเปนยาแลว กควรทราบถงวธการปรงยาสมนไพรใหมรปแบบทมประสทธภาพในการบ าบดโรค มรสและกลนชวนรบประทาน ซงกรรมวธปรงยาแผนโบราณทปรากฏในต าราแพทยศาสตรสงเคราะหและต าราเวชศกษามวธการปรงยาทงหมด 23 วธ และเมอป พ.ศ.2510 กระทรวงสาธารณสขไดก าหนดวธการปรงยาแผนโบราณเพมขนอก 1 วธ รวมเปน 24 วธ แตกรรมวธปรงยาสมนไพรทใชบอยม 8 วธ ไดแก ยาชง ยาตม ยาดองเหลา ยาผง ยาลกกลอน ยาต าคนเอาแตน า ยาฝน และยาพอก ดงน

3.5.1 ยาชง ยาชงเปนรปแบบทมการเตรยมคลายการชงชา โดยใชน าเดอดใสลงในสมนไพร โดยทวไปมกใชสมนไพรตากแหงท าเปนยาชง สวนของสมนไพรทใชเปนยาอาจเปนใบ กง ผล หรอเมลด หนเปนชนเลกๆ บางๆ หรอบดเปนผงหยาบ ผงแดดใหแหง บางชนดตองน าไปอบใหมกลนหอมกอน ภาชนะทใชชงควรเปนกระเบอง แกวหรอภาชนะเคลอบ ไมใชภาชนะโลหะ วธการชงท าโดยใชสมนไพร 1 สวน เตมน าเดอดประมาณ 10 สวน หรอใชสมนไพรประมาณ 1 หยบมอ (ใชนวหว นวชและนวกลางหยบขนมา) ใสลงไปในแกว เตมน ารอนเดอดจนเตมแกว หรอตามปรมาณทระบไวในต ารบยา บางต ารบอาจเตมน าตาลหรอน าผงในการปรงรส ปดฝาทงไว 5-10 นาท ใหตวยาละลายออกมาเตมท นยมปรงแลวดมทนท โดยใชดมแทนน าไดตลอดวน ยาชงเปนรปแบบทมกลนหอม ดมงาย ในปจจบนมการบรรจยาสมนไพรในถงกระดาษเหนยวปดสนท 1 ซองใช 1 ครง พชสมนไพรทใชรปแบบยาชงมกเปนมสรรพคณไมรนแรง สมนไพรทใชเปนยาชง เชน ยาชงหญาหนวดแมว ยาชงชมเหดเทศ เปนตน นอกจากน เครองดมสมนไพรหลายชนด เชน ขง มะตม เกกฮวย เปนตน กใชวธการปรงโดยการชงเชนเดยวกน ยาชงเปนวธการงาย สะดวก และเปนทนยมกนทวไป

3.5.2 ยาตม ยาตมเปนการปรงยาสมนไพรโดยใชสมนไพรแหงหรอสด ตมรวมกบน า สวนของสมนไพรมทงใบ ล าตน แกน เมลด และราก วธการเตรยมท าไดโดยหนหรอสบสมนไพรเปนชน

17

เลกๆ ใสลงในหมอดน กระเบอง หรอภาชนะทมใชโลหะ และใสน าลงไปใหทวมยาเลกนอย หากเปนสมนไพรแหงใหแชน าทงไวสกคร ถาเปนสมนไพรสดไมตองแชน า ใชไฟขนาดกลางตมใหเดอด หลงจากเดอดแลวใหใชไฟออน ควรคนยาสม าเสมอมใหยาไหม (การตมยาไทยมกจะตมแบบ 3 เอา 1 คอ ใสน า 3 สวน ของปรมาณทใชและตมใหเหลอ 1 สวน) ระยะเวลาในการตมขนอยกบสวนของพชสมนไพร หากเปนสวนของใบ ดอก หรอกงขนาดเลกใชเวลาตม 3-4 นาท หากเปนสวนทแขง เชน รากหรอแกนของล าตนใชเวลาตม 10 นาท ยาตมควรดมใหหมดภายในวนเดยว ไมทงไวคางคน โดยทวไปมกแบงดม 3 เวลา กอนอาหาร และวนรงขนคอยเตมน าและตมใหมอกครงหนง

3.5.3 ยาดองเหลา ยาดองเหลาเปนการปรงยาโดยใชเหลาเปนตวท าละลายสกดตวยาออกมา มกใชกบตวยาในสมนไพรทละลายไดดในแอลกอฮอล การท ายาดองเหลาม 2 วธ คอ การดองแบบเยนและการดองแบบรอน ดงน

1) การดองแบบเยน การเตรยมยาท าโดยน าสมนไพรมาบดเปนผงหยาบและหอดวยผาขาวบางหลวมๆ เผอยาพองตวเวลาอมน า ถาหากเปนรากหรอแกนของตนไมใหฝานเปนชนบางๆ เทาๆ กน เพอใหน าเหลาซมเขาสยาอยางทวถง ภาชนะทใชดองเหลา ควรใชโถกระเบองหรอขวดโหลแกวทมฝาปดสนท เมอใสยาลงในภาชนะเรยบรอยแลว ใหเทน าเหลา (เหลาโรง 28 ดกร หรอ 40 ดกร) จนทวมยา ปดฝาใหสนทประมาณ 7 วน ถง 1 เดอน และคนยาใหทววนละครง จากนนกรนเอามาดมได

2) การดองแบบรอน วธการนท าใหยาใชไดเรวขน การเตรยมยาท าเชนเดยวกบการดองแบบเยน เมอเทน าเหลาจนทวมยาเสรจแลวใหน าภาชนะดองยาวางลงในหมอทใสน าไวพอประมาณ ตมจนน าเดอด เอาภาชนะยาดองขน แลวทงไว 1-2 สปดาหกใชดมได ถาไมใชวธการตมอาจใชวธการตากแดดกได ในชวงตากแดดใหคนยาวนละครงจนกวาจะครบเวลาดอง จงน ามาใชได

ยาดองเหลาเปนยาทคอนขางแรง ปรมาณทใชนอยกวายาตม และหามใชในผปวยโรคความดนโลหตสง โรคหวใจ หญงมครรภ และผทแพเหลา

3.5.4 ยาผง ยาผงปรงจากสวนของพชสมนไพรทลางสะอาดแลวไปอบหรอตากใหแหง หนเปนชนเลกๆ แลวจงบดละเอยดเปนผง ยาผงนควรบดใหละเอยดมากทสดเทาทจะเปนไปไดเนองจากยาผงยงละเอยดเทาใดสรรพคณกจะดขนไปดวย เพราะเมอรบประทานเขาสรางกายแลว ยาผงทละเอยดจะยอยไดงายและเรวขน ตวยากจะดดซมไดงายและเรวขนดวยเชนกน ยาผงอาจมชนดเดยวหรอหลายชนดผสมกน ยาแผนโบราณหลายต ารบปรงเปนยาผง เชน ยาหอม ยาเขยว เปนตน เวลารบประทานมกจะใชกบน ากระสายยาซงอาจเปนน าสก น าดอกมะล น าซาวขาว น ามะนาว น ามะกอก เปนตน โดยทวไป ใชยาผงครงละประมาณ ½ -1 ชอนชา ละลายน ากระสายยาดม ถายาใดดมยากกใชปนเปนเมดรบประทาน

3.5.5 ยาลกกลอน การปรงยาลกกลอนท าไดโดยเอาสวนของสมนไพรมาหนเปนแวนบางๆ ผงแดดใหแหง บดเปนผงละเอยด และน ามาผสมกบน าผง ซงน าผงทใชปนลกกลอนมกเคยวใหรอนเพอขจดสงสกปรกกอน อตราสวนผสมระหวางผงสมนไพรตอน าผงเทากบ 1-2 สวน : 1 สวน ทงนขนอยกบลกษณะของผงสมนไพร เคลาผงยาใหกลมกลนจนผงสมนไพรทผสมน าผงแลวไมตดมอกใชไดแลว จากนนปนเปนกอนกลมขนาดเทาปลายนวกอย หรอมเสนผาศนยกลาง 0.8 เซนตเมตร หรออาจใชราง

18

ไมปนเปนลกกลอนกได จากนนจงเอาไปอบแหงหรอตากแดดจดประมาณ 1-2 วน และบรรจลงในภาชนะทสะอาดและปดใหมดชด

การเคยวน าผงเปนการใชความรอนชวยฆาเชอโรคและไลน าทมอยในน าผงออก ท าใหยาลกกลอนไมขนราและเกบไวไดนาน การเคยวน าผงสวนใหญนยมใชภาชนะทองเหลอง เทน าผงลงไปน าหนกเทาผงยาทใช โดยน าภาชนะขนตงไฟ ชวงแรกใชไฟแรง พอน าผงเดอดใหใชไฟออน เคยวจนน าผงไดท ซงจะใชเวลาประมาณ 10-15 นาท การสงเกตวาน าผงไดทหรอยงใหดทฟอง ถาฟองยบและมขนาดละเอยดกแสดงวาน าผงเคยวไดทแลว

3.5.6 ยาต าคนเอาแตน า น าสมนไพรมาต าใหละเอยดทสด คนเอาแตน ามาใช เอากากทงไป สมนไพรทใชมกเปนสวนของพชทมน ามาก ออนนม ต าใหแหลกไดงาย น ายาทไดจะมกลนและรสรนแรง ยามความเขมขนมาก ตองใชแตนอย โดยทวไปดมครงละประมาณ 1 ถวยชา

3.5.7 ยาฝน เปนวธทนยมใชกนมากวธหนง การฝนยาใชขนใสน าสะอาดลงไป จมหนลบมดขนาดเลกลงไปในน า ใหหนโผลเหนอน าเลกนอย ฝนยากบหนลบมดจนไดน ายาสขนขนเลกนอย หากไมฝนกบหนลบมดอาจฝนกบฝาละมทใสน าลงไปโดยตรงเลยกได โดยทวไปจะดมยาฝนครงละ 1 แกว

3.5.8 ยาพอก เปนยาทใชภายนอก เตรยมโดยเอาสมนไพรสดมาต าใหละเอยด ผสมเหลาเปนน ากระสายยา เพอใหตวยาออกฤทธไดดขน คนใหเขากน จากนนจงน ายาไปพอกอวยวะทตองการรกษา

3.6 ขอควรระวงในการใชยาสมนไพร ในการใชยาสมนไพรมขอควรระวงดงน 3.6.1 ยาใดไมเคยรบประทานมากอน ควรเรมรบประทานจากขนาดนอยๆ กอน หาก

รบประทานแลวไมเกดอาการแพหรอผดปกต จงรบประทานยานนตามขนาดทก าหนด 3.6.2 อยาใชยาเขมขนเกนขนาดทก าหนด เชน ยานนระบวาใชตมรบประทานตางน า กไม

ควรเคยวรบประทาน เปนตน 3.6.3 ผทออนเพลยมาก เดกออน คนชรา หามใชยามาก เพราะความตานทานของรางกายม

นอยกวาปกต อาจเกดพษไดงาย 3.6.4 หากรบประทานยาแลว 1 วน อาการไมดขน ควรเปลยนยา สวนโรคเรอรง เชน หด

โรคกระเพาะ เปนตน ใหใชยาประมาณ 1 สปดาห หากอาการไมดขนใหเปลยนยา 3.6.5 กอนใชยาตองรขอหามในการใชเสยกอน เพอความปลอดภย เชน หญงมครรภหาม

รบประทาน ผทเปนโรคหวใจหรอความดนโลหตสงหามรบประทาน เปนตน

19

สมนไพรทใชในการบ าบดภาวะฉกเฉนทางสขภาพ การบ าบดรกษาปญหาสขภาพในภาวะฉกเฉนในต าราทางการแพทยแผนไทย ต าราของหมอ

พนบาน หรอจากเอกสารประกอบการประชมวชาการในโอกาสตางๆ มเปนจ านวนมาก ซงการบ าบดภาวะฉกเฉนทางสขภาพโดยใชสมนไพรในครงนหมายรวมถงปญหาสขภาพ 17 ปญหา ไดแก ภาวะเลอดออกจากบาดแผล เลอดก าเดาออกจมก อาเจยนเปนเลอด แผลสด แผลไฟไหมน ารอนลวก การไดรบพษจากสารเคมทางการเกษตร การกนยาพษเพอฆาตวตาย ภาวะอาหารเปนพษ ภาวะทองเดนรนแรง ภาวะปวดทองรนแรงจากธาตลม พษจากแมลงสตวกดตอย พษง พษจากสตวทะเล ภาวะหอบหด อาการเปนลม ลมพษ และอาการชกจากไขสง ซงจากการทบทวนวรรณกรรมพบวา ยงไมมผใดศกษาวจยในเรองนโดยตรง แตมต ารา หนงสอและคมออธบายการใชสมนไพรในการบ าบดภาวะฉกเฉนทางสขภาพแตละปญหาไว ดงน

1. การบ าบดการตกเลอดดวยสมนไพร 1.1 ความหมายของการตกเลอด (Bleeding) การตกเลอด หมายถง การทมเลอดไหลออก

นอกหลอดเลอดทฉกขาดเนองจากสาเหตหลายประการ เชน ถกฟน ถกแทง ถกมดกรด ถกประตหนบหอเลอด หลอดเลอดในสมองแตก อวยวะภายในไดรบอนตราย แตก หรอฉกขาด เชน มาม ตบแตก ท าใหเลอดตกในได

1.2 ความรทวไปเกยวกบการตกเลอด 1.2.1 อนตรายจากการตกเลอด รางกายของคนเรามเลอดอยประมาณรอยละ 8 ของน าหนกตว

หรอประมาณ 80 มลลลตรตอน าหนกตวหนงกโลกรม ผทมน าหนกตว 50 กโลกรมกจะมเลอดอยประมาณ 4,000 มลลลตรหรอ 4 ลตร เมอหลอดเลอดฉกขาดกจะเกดเลอดไหลออกมา ถาเสยเลอด 300 มลลลตรแรก มามจะหดรดตวบบเอาเลอดส ารองในมามออกมาเตมในกระแสเลอด ปรมาตรและสวนประกอบของเลอดจงยงไมเปลยนแปลง ถายงเสยเลอดตอไป น าทอยระหวางเซลลจะซมเขาหลอดเลอดเพอชดเชยปรมาตรเลอดในหลอดเลอด แตไมไดชดเชยสวนทเปนเมดเลอด ผปวยจะมอาการซดและกระหายน า ถาผปวยยงเสยเลอดตอไปเรอยๆ จะมรเฟลกซท าใหหลอดเลอดหดตว เพอปรบปรมาตรของหลอดเลอดใหสมดลกบน าเลอด และหวใจจะเตนเรวขน การหายใจเรวขน แตความดนโลหตยงปกตอย ถายงมการเสยเลอดตอไป ความดนโลหตจะเรมลดต าลง ถามการเสยเลอดถงรอยละ 15 หรอประมาณ 600 มลลลตรจาก 4,000 มลลลตร ผปวยจะเกดอาการชอค และถายงเสยเลอดตอไปอก ผปวยกจะหมดสตและเสยชวตได การเปลยแปลงของรางกายเมอมการเสยเลอดอาจเกดขนชาๆ หรอรวดเรวกได ทงนขนอยกบชนดและขนาดของหลอดเลอดทฉกขาด หากเปนการฉกหรอตดขาดของหลอดเลอดแดงขนาดใหญ ผปวยจะเกดอาการชอค หมดสตและเขาสระยะสดทายของชวตในเวลาเพยงไมกนาทได

1.2.2 ชนดของการตกเลอด การตกเลอดแบงเปน 2 ชนด คอ แบงตามลกษณะของ หลอดเลอดและแบงตามต าแหนงทมเลอดออก ดงน

1) การแบงตามลกษณะของหลอดเลอด แบงเปน 3 ชนด ดงน

20

ก. เลอดออกจากหลอดเลอดแดง (Arterial bleeding) เลอดทออกจากหลอดเลอดแดงทฉกขาดหรอถกตดจะมสแดงสด พงออกมาเปนจงหวะตามการเตนของหวใจ ถาไมหามเลอดโดยเรว ผปวยจะเสยเลอดมากภายในระยะเวลาอนสน

ข. เลอดออกจากหลอดเลอดด า (Venous bleeding) เลอดทออกจากหลอดเลอดด าทฉกขาดหรอถกตดจะมสแดงคล าไหลออกมาเรอยๆ ไมพงตามจงหวะการเตนของหวใจ แตถาหลอดเลอดด าบรเวณคอขาดเลอดอาจพงตามจงหวะการหายใจ

ค. เลอดออกจากหลอดเลอดฝอย (Cappilary bleeding) เลอดทออกจะไหลซมออกมาชาๆ ถาเปนแผลปดเลอดกจะมการบวมและเขยวคล าทเรยกวา หอเลอด ซงจะคอยๆ เปลยนจากสน าเงนเปนสเขยวใบไม น าตาล เหลอง แลวจางลงเรอยๆ จนหายไปหมดภายใน 1-2 สปดาห ถาเปนแผลเปดจะมเลอดไหลซมออกมาเรยกวา เลอดออกซบๆ

2) การแบงตามต าแหนงทมเลอดออก ก. เลอดออกมาภายนอก หรอการตกเลอดภายนอก (External hemorrhage) เปนการตก

เลอดทมเลอดออกผานบาดแผลทผวหนงออกมาใหเหน ข. เลอดออกภายใน หรอการตกเลอดภายใน (Internal hemorrhage) เปนการตกเลอดท

เลอดไมผานผวหนงออกมา แตมเลอดออกภายในอวยวะของรางกาย เชน เลอดออกในชองทอง ชองปอด กระเพาะอาหาร จมก เปนตน ซงการตกเลอดภายในมกเกดจากการบาดเจบของอวยวะภายในหรอกระดกททมแทงเขาไปในอวยวะภายใน นอกจากน บางโรคยงท าใหเกดการตกเลอดภายใน เชน การตงครรภนอกมดลก โรคทท าใหเลอดออกงาย เลอดออกจากแผลในกระเพาะอาหาร หรอมะเรงในระบบทางเดนอาหาร เปนตน การตกเลอดภายในอาจมไดในผปวยทพบวากระโหลกศรษะแตกหกหรอบบ มเลอดออกทางจมกและห ผปวยทอาเจยนเปนเลอด มบาดแผลทะลทองและทรวงอก มรอยช ามากๆ บรเวณทองหรอบรเวณทรวงอก หนาทองตงแขง เลอดออกทางปสสาวะ เลอดออกทางทวารหนกหรอชองคลอด รวมถงผปวยทกระดกหก เชน กระดกโคนขา กระดกแขน เปนตน

1.2.3 อาการของการตกเลอด แบงเปน 2 ลกษณะ คอ อาการเฉพาะทและอาการทวไป ดงน

1) อาการเฉพาะท เปนอาการทมเลอดออกจากบาดแผลหรอเลอดออกมาจากอวยวะตางๆ เชน มเลอดก าเดาออก อาเจยนเปนเลอด เปนตน

2) อาการทวไป เมอผปวยเสยเลอดไปประมาณรอยละ 15 ของรางกาย หรอประมาณ 600 มลลลตร จาก 4,000 มลลลตร จะเรมมอาการรนแรงมากขนเรอยๆ โดยอาการจะเรมจากผวหนงซดลง กระพงแกมในปาก รมฝปาก เลบและเปลอกตาดานในซด กระหายน า ตวเยน ใจสน หวใจเตนเรว หายใจแรง เปนลม หมดสต ความดนโลหตลดต าลง ชอค และเสยชวต

1.3 สมนไพรทใชในการบ าบดการตกเลอด สมนไพรทใชบ าบดภาวะเลอดออกหรอใช หามเลอดไดมดงน

1.3.1 สมนไพรทใชบ าบดการตกเลอดจากบาดแผล

21

ขนานท 1 น านมราชสห เอาใบสดตนน านมราชสหชนดใบใหญ (ผกโขมแดง หญาน าหมก) ขยหรอต าพอกแผล จะหามเลอดจากบาดแผลไดด (พฤฒาจารยวพธโยคะ รตนรงษ สวตร ตงจตรเจรญ และปรญญา อทศชลานนท 2541: 367) ในกรณทมบาดแผลจากเปลอกหอยบาดใหใชน ายางจากตนน านมราชสหใหญทาแผลไดเลย จะชวยทงสมานแผลและฆาเชอโรคดวย (วระสงห เมองมน 2540: 88)

ขนานท 2 สาบเสอ เอาใบสดตนสาบเสอ (เสอหมอบ หญาฝรงเศส หญาเหมน หญาเมองวาย) 2-5 ใบ ลางใหสะอาด ขยหรอต าใหละเอยด คนน าหยดใสแผลหรอพอกจะท าใหเลอดหยด (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 255-256) หรอใชใบตนสาบเสอมาผสมกบปนกนหมาก ต าพอกแผล จะหามเลอดจากบาดแผลไดด (พฤฒาจารยวพธโยคะ รตนรงษ สวตร ตงจตรเจรญ และปรญญา อทศชลานนท 2541: 367)

ขนานท 3 บวบก เอาบวบกทงตนสด 20-30 ตน ลางใหสะอาด ต าใหละเอยด พอกแผลจะชวยหามเลอดและรกษาแผลใหหายเรวดวย (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 253)

ขนานท 4 ผกคราดหวแหวน เอาตนสดของผกคราดหวแหวน (ผกคราด ผกตมห ผกเผด) มา 1 ตน ลางใหสะอาด ต าใหละเอยด ใชพอกแผลสดเลอดจะหยด (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 255-256)

ขนานท 5 ฝรง เอาใบฝรงมา 5-6 ใบ ลางใหสะอาด ต าใหละเอยด พอกแผลทมเลอดออกจะท าใหเลอดหยด (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 255-256)

ขนานท 6 มะนาว ถาถกมดบาดแลวเลอดไมหยด ใหบบน ามะนาวลงไปในแผล 3-4 หยดจะท าใหเลอดหยด แตจะแสบมาก (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 254)

ขนานท 7 วานไกนอย เอาขนทสะอาดบนตนออนของวานไกนอย (ละอองไฟฟา กดพานแตดลง นลโพส) 1 กระจก เมอเชดเลอดทบาดแผลสดใหแหงแลว รบเอาขนสทองทสะอาดปดลงไปบนปากแผล (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 255)

ขนานท 8 สเสยดลาว เอาแกนสเสยดลาว (สเสยดแกน สเสยดเหลอง) มาเคยวกบน าใหขน เทลงพมพ แหงจะแขงตว มลกษณะเปนสน าตาลด า แขงและเปราะ 1 กอน ขนาดหวแมมอ ฝนกบน าสะอาดใหขนๆ หยดใสแผลจะชวยหามเลอดและเปนยาสมานแผลไปในตว (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 255)

ขนานท 9 แหวหม เอาตนและใบแหวหม 5-10 ตน มาต าใหละเอยด ผสมกบน าปนใส (น าปนแดงกนกบหมาก) หรอผสมกบปนกนหมาก (พอสมควร) กได ใชพอกบาดแผลใหทว เลอดจะหยดไหลทนท (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 256; พระธรรมวโรดม 2537:10)

ขนานท 10 หนมาณนงแทน เอาน ายางจากกานใบของหนมาณนงแทน (วานเลอด) 2-3 หยด กรดหรอตดกานใบ ยางสขาวใสจะไหลออกมา หยดลงในแผลสด เลอดจะหยด ใชผาสะอาดพนอยาใหถกน า แผลจะตดกนเรว (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 256-257)

22

ขนานท 11 กระเมง เอาตนกะเมงตวเมยสดๆ ทงหา (เอาทงตนตลอดถงราก) น ามาลางน าใหสะอาด ต าใหละเอยดผสมกบน าปนใส (น าปนแดงกนกบหมาก) คนเอาเฉพาะน ายา ใชทาทเปนบาดแผล เลอดจะหยดไหลทนท และใชเปนยารกษาบาดแผลไดดอกดวย (พฤฒาจารยวพธโยคะ รตนรงษ สวตร ตงจตรเจรญ และปรญญา อทศชลานนท 2541: 367; พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 253)

ขนานท 12 กลวย เอายางจากใบกลวยหยอดทแผล จะชวยหามเลอดไดเนองจากในยางกลวยมสารแทนนน (สพจน อศวพนธธนกล 2528: 38-40)

ขนานท 13 มะรม เอาใบและเปลอกสดของมะรมมาต า พอกแผล ชวยหามเลอดและสมานแผลสดไดด (ส านกงานเลขาธการกองอ านวยการรกษาความมนคงภายใน 2535: 51)

ขนานท 14 สารสม เอาสารสมเทาปลายนวกอยกบเกลอ 3 เมด บดใหละเอยด เจอพมเสนเลกนอย แลวเอายาใสขวด ผสมใหเขากน แลวเอาส าลชบ ปดบาดแผล เลอดจะหยดทนท (พฤฒาจารยวพธโยคะ รตนรงษ สวตร ตงจตรเจรญ และปรญญา อทศชลานนท 2541: 342)

ขนานท 15 พทธรกษา ในกรณทแผลกวาง เลอดออกเรอยๆ รบเอาดอกพทธรกษาแหงหนก 1 บาทตอการกน 1 ครง ตมกนน าเปนระยะๆ ชวยใหเลอดหยดและรกษาแผลไปในตว (พฤฒาจารยวพธโยคะ รตนรงษ สวตร ตงจตรเจรญ และปรญญา อทศชลานนท 2541: 367)

ขนานท 16 มะพราว ใหเอาน ามะพราวแหงกนเพยงครงแกว พอยาตกถงทอง เลอดจะหยดทนท ของมคมท าใหเลอดออกมาก เชน ถกขวานฟน ถกจอบสบ เพยงกนน ามะพราวแกทเขาผาเอามาท าขนมกแกได ไมนาเชอกตองเชอ (ล าปาง ปาซโร 2546: 108)

ขนานท 17 มะละกอ ใชยางมะละกอหยอดลงไปในแผล จะรสกแสบเลกนอย ตอมาเลอดจะหยดไหลและแผลหายเรวมาก (สพจน อศวพนธธนกล บรรณาธการ 2530: 15)

ขนานท 18 ไผสสก เอาผวไมไผสสกสดๆ ผสมกบการบร เอาเทาๆ กน ขย าใหเขากนด ปดแผลหามเลอดไดดมาก แมบาดแผลใหญๆ กหามได เคยผจญมาแลว (สนทร แกวศรงาม จ.สพรรณบร อางถงใน ปรญญา อทศชลานนท 2534: 64)

ขนานท 19 น าตาล กระเทยมและปน เอาน าตาลทรายขาว หวกระเทยม ปนแดง (ปนแดงกนกบหมาก) ใบพลสด และผกบงไทย ตวยาทง 5 อยางนเอาอยางละพอสมควร น ามาต าผสมกนใหละเอยด ผสมกบน ามนมะพราว ใชพอกบาดแผล เลอดจะหยดไหลทนท (พระธรรมวโรดม 2537:10)

1.3.2 สมนไพรทใชบ าบดเลอดก าเดาออก ขนานท 1 ผกบงนา เอาตนผกบงนาหรอทขนตามทองรองมาหลายๆ ตน ต าใหละเอยด ผสม

น าตาลทรายลงไป ชงกบน ารอน กนเปนพกๆ เลอดก าเดาจะหยดไหลเรว (พฤฒาจารยวพธโยคะ รตนรงษ สวตร ตงจตรเจรญ และปรญญา อทศชลานนท 2541: 389)

ขนานท 2 หวไชเทา เอาหวไชเทาสดมาคนเอาน า ผสมเหลาเลกนอยกน และเอาน าคนอยางเดยวสวนจมกขางทมเลอดออก เลอดก าเดาจะหยดออกทนท (พฤฒาจารยวพธโยคะ รตนรงษ สวตร ตงจตรเจรญ และปรญญา อทศชลานนท 2541: 389)

23

ขนานท 3 ขเถา ขธปและไมรวก เอาขเถากลางเตาไฟ 3 หยบมอ ขธปกลางกระถางธป 3 หยบมอ (กลนใจหยบดวยนวหวแมมอ นวช และนวกลาง) ไมรวก 1 ปลอง (ตดใหมขอทงสองขาง) น ามาเผาไฟใหใหมเปนถาน ตวยาทง 3 อยางน น ามาใสหมอดนกบน า 2 แกว ใชน ายาดมครงละ 1 ถวยชา วนละ 3 เวลากอนอาหาร แกเลอดก าเดาออกไมหยดใดผลด (พระมหาแยม โอภาส, 2537 อางถงใน พระธรรมวโรดม 2537: 222)

ขนานท 4 ฝรง เอารากตนฝรงจ านวนมากพอควรมาลางน าใหสะอาด ใสหมอดนตมกบน าพอสมควร ใชน าดม แกเลอดก าเดาออก ไดผลด (พระครสนทรธรรมปต, 2537 อางถงใน พระธรรมวโรดม 2537: 222)

ขนานท 5 พล เอาใบพล 1 ใบ มวนเหมอนมวนบหร ขยปลายขางหนงใหช า เอาปลายทช าอดเขาไปในจมกขางทมเลอดไหล ถามน าแขงใหใชน าแขงชวย (พระธรรมวโรดม 2537: 222)

ขนานท 6 วานหอม เอาหววานหอม (วานทใชสรงน าพระ) ทบใหละเอยด หอดวยผา ใชสดดม แลวเอากระเทยมปอกเปลอกสก 10 กลบ ต าใหละเอยด น าไปพอกทองเทา เลอดก าเดาจะหยด (ล าปาง ปาซโร 2546: 90)

ขนานท 7 ทองกวาวตน เอาตนทองกวาวตน (จานตน) ทองกวาวเครอ (จานเครอ) เอามาแชน ากน เลอดจะหยด หายเรวปานปลดทง (ล าปาง ปาซโร 2546: 90)

1.3.3 สมนไพรทใชบ าบดการอาเจยนหรอไอเปนเลอด ขนานท 1 กระเมงตวเมย เอากระเมงตวเมย (ลอม หญาสบ ฮอมเกยว ใบลบ) ทงตนทโต

เตมทแลว ขนาด 120 กรม ต าใหละเอยด เตมน าปนใส 1 ถวย กนวนละ 2 ครง ตดตอกน 1 สปดาห (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 163)

ขนานท 2 กระเมงดอกเหลอง เอากระเมงดอกเหลองทงตน 1 ก ามอ (60-100 กรม) ต าใหละเอยด เตมน าอน คนใหได 1/3 ถวย ดมแตน า (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 163)

ขนานท 3 กามปหลด เอาตนสดของกามปหลด 60-90 กรม ตมกบน า 2 ถวยแกว ใหเหลอ 1 ถวยแกว ดมครงละครงถวยแกว วนละ 2 ครง หลงอาหาร ตดตอกน 1 สปดาห (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 163)

ขนานท 4 ตบแรด เอาใบสดของตบแรด (กามป สรอยหวย สงหหงส เปบผา เลอดแรด) มา 1 ก ามอ 10-20 ใบ ต าใหละเอยด เตมเหลาโรงลงไปประมาณ 3-5 ชอนแกง กนเชา-เยน ตดตอกน 1 สปดาห จะท าใหอาการอาเจยนเปนเลอดทเกดจากการช าในหยด (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 164)

ขนานท 5 วานกาบหอย เอาใบสดของวานกาบหอย (วานหอยแครงหรอวานแสงอาทตย) 3-6 ใบหรอ 15-30 กรม ตมกบน า 1 ถวย เตมน าตาลกรวด กนเชา-เยน ตดตอกน 1 สปดาห (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 164)

ขนานท 6 หญาเกลดปลา เอาหญาเกลดปลา (ฟนกระตาย) ทงตนแหง 15-20 กรม ตนสด 40-60 กรม ตมกบน า 2 ถวยแกว ใหเหลอ 1 ถวย กนเชา-เยน แกไอเปนเลอด (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 164)

24

ขนานท 7 หนมานประสานกาย เอาใบสดของหนมานประสานกาย 12-15 ใบยอย ต าใหละเอยด คนน า 2 ถวยตะไล ดมครงละ 1 ถวยตะไล ตดตอกน 7 วน แกอาเจยนเปนเลอด

ขอควรระวง 1. ถากนยาแลวมอาการใจสน ใหหยดยา 2. ผปวยโรคหวใจหามกนยาน (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 164) ขนานท 8 บอระเพด เอาเถาบอระเพดมาลางน าใหสะอาด ต าใหแหลก คนเอาน า 1 ชอน

โตะ ผสมกบน าผงแท 1 ชอนโตะ กวนใหเขากนแลว ใชดม แกโรคอาเจยนเปนเลอดไดผลชะงดนก (พระธรรมวโรดม 2537: 13)

ขนานท 9 มะเกลอ เอาใบตนมะเกลอสด 1 ก ามอ มาต าใหแหลกผสมกบน าซาวขาว คนเอาน ายา 1 แกวกาแฟ ใชดมเพยงครงเดยว แกโรคอาเจยนเปนเลอดสดๆ ไดผลด (พระธรรมวโรดม 2537: 13)

ขนานท 10 เทยนด า พรกไทยและพญาลนงเหา เอาเทยนด า 1 หยบมอ พรกไทยรอน 7 เมด พญาลนงเหา 1 ก ามอ ตวยาทง 3 อยางน น ามาต าผสมกนแลว ผสมกบน าตมสกคนเอาเฉพาะน ายา ใชดมเพยงครงเดยว โรคอาเจยนจะพลนหายไป (พระธรรมวโรดม 2537: 12)

ขนานท 11 ก าจาย มะเฟอง ออยด า ตนเของโทนและหวยาขาวเยน เอารากตนก าจาย รากตนมะเฟอง ออยด า รากตนเของโทน (มลกษณะเปนเถาคลายตนมนเสา มหนามออนๆ ใบคลายตนหนอนตายอยาก) หวยาขาวเยนเหนอ และหวยาขาวเยนใต ตวยาทง 6 อยางนเอาหนกอยางละ เทาๆ กน น ามาใสหมอดนตมกบน าพอสมควร ใชน ายาดมครงละ 1 ถวยชา เวลาเชา-กลางวน-เยน วนละ 3 เวลา มสรรพคณแกอาการอาเจยนเปนเลอดสดๆ ไดผลชะงดนก (พระธรรมวโรดม 2537: 13)

2. การบ าบดบาดแผลสดดวยสมนไพร 2.1 ความหมายของบาดแผล บาดแผล (Wounds) หมายถง การฉกขาดของผวหนงหรอเนอเยอ

ตางๆ ของรางกาย (วชย วนดรงควรรณ และทศศาสตร หาญรงโรจน 2536:131) 2.2 ความรทวไปเกยวกบบาดแผลสด

2.2.1 ชนดของบาดแผล บาดแผลแบงเปน 2 ประเภท ไดแก บาดแผลปดและบาดแผลเปด กลาวคอ บาดแผลปดนน ผวหนงจะไมฉกขาด แตเนอเยอ เอนใตผวหนง หลอดเลอดฝอยหรอกลามเนอฉกขาด โดยมลกษณะบวม เขยวคล าซงเรยกวา หอเลอด สวนบาดแผลเปดนนผวหนงจะฉกขาดเปนแผลและมเลอดออก

2.2.2 ลกษณะของบาดแผลเปด บาดแผลเปดม 5 ลกษณะ ไดแก บาดแผลถลอก บาดแผลฉกขาด บาดแผลตด บาดแผลถกแทง และบาดแผลถกยง ดงน

1) บาดแผลถลอก (Abration wound) เปนบาดแผลตน มผวหนงถลอกและมเลอดออกเลกนอย สวนมากไมมอนตรายรนแรง มกพบไดบอยในชวตประจ าวน เชน การพลดตกหกลม การขดขวน เปนตน

2) บาดแผลฉกขาด (Lacerated wound) เปนบาดแผลทเกดจากวตถทไมมคม แตมแรงพอทจะท าใหผวหนงและเนอเยอใตผวหนงฉกขาดได ขอบแผลมกขาดกระรงกระรง หรอมการชอกช าของแผล

25

มาก จะเจบปวดมากเพราะถกบรเวณปลายประสาท เชน บาดแผลจากอบตเหตรถยนตชนกน บาดแผลจากเครองจกร ถกแรงระเบด เปนตน

3) บาดแผลถกบาด (Cut หรอ Incised wound) เปนบาดแผลทเกดจากอาวธหรอเครองมอทมคมเรยบตด เชน มด ขวาน เปนตน ลกษณะของปากบาดแผลมกจะแคบ เรยบ ยาว และชดกน ถาบาดแผลลกจะมเลอดออกมาก แผลชนดนถาเปนแผลสะอาดมกจะหายเรว เนองจากขอบแผลอยชดกน

4) บาดแผลถกแทง (Puncture wound) เปนบาดแผลทเกดจากวตถปลายแหลมแทงเขาไป เชน มดปลายแหลม กรช เปนตน ซงปากบาดแผลมกจะเลกแตลก ถาลกลงไปถกอวยวะทส าคญจะมเลอดออกไดมาก เพราะเปนสาเหตท าใหเกดการตกเลอดภายใน

5) บาดแผลถกยง (Gun shot wound) เปนบาดแผลทเกดจากกระสนปน มกเปนรอยทางกระสนปนเขาและออกหรอกระสนอาจฝงใน อนตรายของแผลชนดนขนอยกบวถทางของกระสนปนและอวยวะภายในทถกกระสนปน

2.3 สมนไพรทใชบ าบดบาดแผลสดแบบเปด ขนานท 1 เบญกาน เอาลกเบญกาน (เปนยางจากล าตน เมอมแมลงชนดหนงไปรบกวน ทงไว

จะแหงเปนกอนกลมๆ สเหลองนวล) 1 ลก ฝนกบน าฝนใหขนๆ ทาบรเวณแผลสด จะชวยสมานแผล (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 253)

ขนานท 2 กระเทยม เอากระเทยมปอกเปลอก แลวฝานเปนแวนบางๆ ปดแผลใหทว แลวเอาผาพนแผลไว เปลยนเชาเยน (อวย เกตสงห 2529: 29)

ขนานท 3 ขมนชน เอาขมนชนซงอาจอยในรปของขมนสดหรอขมนผงกได ถาเปนขมนสด เอามาลางใหสะอาดแลวต าจนละเอยด คนเอาน าใสแผล วนละ 2 ครง เชาและเยน ในกรณทมขมนผงอยในบาน ใหเอาขมนผงปรมาณพอสมควรกบน ามนมะพราวหรอน ามนหมเลกนอย คนจนน ามนกลายเปนสเหลอง ใชน ามนนใสแผลสด (อาจท าน ามนเกบไวใชกได) ใสวนละ 2 ครง เชาและเยน (อวย เกตสงห 2529: 29)

ขนานท 4 ไพล เอาไพลสดทลางสะอาดแลว ต าจนละเอยด ใสเกลอปนเลกนอยใหเขากน พอกทปากแผลแลวพนผาไว หรออาจคนเอาน าใสแผลกได โดยใสวนละ 2 ครง เชา-เยน (อวย เกตสงห 2529: 29)

ขนานท 5 บวบก เอาตนบวบกจ านวนมากนอยตามตองการ น ามาลางใหสะอาด ต าใหละเอยด ใชพอกบรเวณทเปนบาดแผล ชวยสมานแผลใหหายสนทเปนเนอเดยว (พระธรรมวโรดม 2537:66)

ขนานท 6 พมเสนกบสารสม เอาพมเสนกบสารสมอยางละเทาๆ กน น ามาบดใหละเอยด ใชโรยบรเวณทเปนบาดแผล ชวยรกษาแผลสด เชน ถกมดบาด สนขกด เปนตน ไดผลด (พระธรรมวโรดม 2537:66)

ขนานท 7 หนมานประสานกาย เอาใบหนมานประสานกายสดมาลางใหสะอาด แลวต าใหละเอยด น ามาพอกแผล เปนยาหามเลอดและสมานแผลไดด (เขยน รตนสวรรณ เจรญ พงษมาลา และประจกษ รตนสวรรณ 2522: 212-213)

26

ขนานท 8 ผกแวน กระเทยม เกลอ และน ามนมะพราว เอาผกแวนไทย และผกแวนเทศ (บวบกใบเลกและบวบกใบใหญ) หวกระเทยม 7 กลบ เกลอทะเล 7 เมด ตวยาทง 4 ชนดน น ามาต าใหละเอยด ใสกะทะเคยวกบน ามนมะพราว (มากพอสมควร) เคยวใหสกเหลอง ใชน ายาใสแผลสด เชน ตะปต า เปนตน เปนยารกษาบาดแผลสดและปองกนการเกดเปนน าหนองดวย เมอรกษาบาดแผลหายแลวใหรบเทยาทงทนท (พระธรรมวโรดม 2537:66)

ขนานท 9 ใบเงนใบทอง เอาใบสดของตนใบเงนใบทองมาต าใหละเอยด พอกแผลและเปลยนยาทก 6 ชวโมง ใชรกษาแผลทเกดจากการถกมดแทง หรอสตวใหญกด เชน สนข ไดผลด แผลทมหนองแลวกใชใดผล (สพจน อศวพนธธนกล 2528: 43; ส านกงานเลขาธการกองอ านวยการรกษาความมนคงภายใน 2535: 51)

ขนานท 10 มะรม เอาใบสดและเปลอกสดของมะรมมาต าใหละเอยด น ามาพอกแผล จะชวยหามเลอดและรกษาแผลไปในตว เปนทนยมของชาวชนบทในฟลปปนส ฤทธหามเลอดเกดจากสารสองตว คอ มอรนจนและมอรนจนนทท าใหเสนเลอดหดตว (สพจน อศวพนธธนกล 2528: 41)

ขนานท 11 บวหลวง เอาเปลอกฝกบวหลวง แกะเมลดออกโขลก เอาน าใสแผลสด (ส านกงานเลขาธการกองอ านวยการรกษาความมนคงภายใน 2535: 51)

ขนานท 12 ผกเสยน เอาผกเสยนมาสบละเอยด ใสน ามนพชตงไฟ เคยวจะไดน ามนพชสเขยว น ามาใสแผล (ส านกงานเลขาธการกองอ านวยการรกษาความมนคงภายใน 2535: 51)

ขนานท 13 กระเมงตวเมย เอากระเมงตวเมย ใชตนสดทงตน 1 ก ามอ ใสน าพอทวมยา ตมใหเดอดประมาณครงชวโมง ใชลางแผลและใสแผล ชวยหามเลอดและท าใหแผลหายเรว (ส านกงานเลขาธการกองอ านวยการรกษาความมนคงภายใน 2535: 51)

ขนานท 14 ฤาษผสมแลว เอาใบสดของฤาษผสมแลวมาลางใหสะอาด ขยหรอต าใหละเอยด ทาและพอกทบาดแผลสด (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 254)

ขนานท 15 เขมาไฟ ยาเสนและมะพราว เอาเขมาไฟประมาณสก 1 ก ามอ เอามาวางกบเขยง ใชมดคมๆ หนหรอซอยใหละเอยด ไมมกากอกเลย เอายาเสนหรอยาสบประมาณ 1 ตง มาหนใหละเอยด น าตวยาทงสองมาคลกเคลาใหเขากน ใชมะพราวขด 1 ซก คนกะท ตงไฟเคยว เตมตวยาทงสองอยางลงไปในกะททเดอดพลานแลว ผดใหเขากนจนกระทงกะทแตกมน ผสมเกลอปนลงไปประมาณ 1-2 ชอนชา เคยวยาใหเหลอเพยงน าขลกขลกเหมอนน าพรกกะปจงยกลงจากเตา ทงไวใหเยน ตกหยอดลงไปทแผลสดหรอทาบอยๆ มสรรพคณดนกแล แผลกจะคอยๆ แหงหายไปอยางสนททละนอยจนสะเกดรอนออกจากแผลโดยไมเปนหนอง สวนยาทเหลอกเกบใสโหลหรอขวดเอาไว ปดฝาใหแนน และยงใชไดอกเปนปๆ ไมตองปรงใหม (ว. จนประดษฐ 2540: 102-103)

ขนานท 16 ยาน ามนประสานแผลสด ขนานท 16.1 รากมะเกลอและอนๆ เอารากมะเกลอ วานกลบแรด ไพล กระทอ ชนตะเคยน

ขมนออย ชนยอย เปลอกมะขามขบ สเสยดทงสอง กะเทาะ สะเดา กะเทาะโพบาย สงละ 1 บาท ยางหวายเทศ กระวาน กานพล ผลจนทน เทยนทง 5 สงละ 2 บาท น ามนงเหลอม น ามนงา น ามนกระทงลาย

27

สงละทะนาน บดใหละเอยด ใสลงเคยวกบน ามนใหกรอบ แลวรนเอาน ามนออกมา จากนนจงเอาดงเหลอม ดหม พมเสน การบร สงละ 2 สลง ปรงลงในน ามน ถาเปอยเนา แทรกจณสพอสมควร น ามนขนานนใสแผลสดกได กดโลหตกด ไดรกษาหายมามากแลว วเศษนก (วทย เทยงบรณธรรม 2538: 279)

ขนานท 16.2 พรกไทย กระเทยมและมะพราว เอาพรกไทยออน 7 เมด หวกระเทยม 7 กลบ ทบพอแตก น ามาใสในน ามนมะพราว 1 ชามกวยเตยว เคยวไฟจนกระเทยมเหลอง แลวเอาตะกวนมหนก 2 บาท น ามาเคยวไฟใหละลายแลวเทลงผสมในน ามนมะพราวนน กรองเอากากออก ใชทารกษาแผลสด และแผลเรอรง ไดผลชะงดยงนก (ส านกงานเลขาธการกองอ านวยการรกษาความมนคงภายใน 2535: 53)

ขนานท 17 ยาน ามนแผลตองอาวธ ขนานท 17.1 เทยนขาวและอนๆ เอาเทยนขาว เทยนด า สงละ 2 สลง ขมนชน 3 หว เกลอ

ธาต 3 หยบ มะพราว 3 ผล ขดมะพราวคนเอาแตกระท แลวเอายาใสลงหงตามวธ คงแตน ามน ใชใสแผลสด แผลตองหอกดาบ แผลหวะเปอย หายวเศษนก (วทย เทยงบรณธรรม 2538: 280)

ขนานท 17.2 รงทองและอนๆ เอารงทอง จณส ก ามะถน ผมคน สงละ 1 บาท บดใหละเอยด แลวเอาตะกวนม 3 นม ใสกระทะตงไฟใหควาง แบงออกเปน 3 สวน เอาสวนหนงซดลงในตะกว กวนใหเขากน แลวเอาน ามนดบ 1 ทะนานใสลงในตะกวนน รนน ามนออกเสยทหนง แลวจงตงตะกวขนใหควาง ซดยาอกทหนง แลวจงเอาน ามนใสลงในตะกว รนน ามนออกเสยดงกอนท าใหครบ 3 หน แลวจงเอาน ามนตงไฟแตพอรอน เอาสเสยดไทย สเสยดเทศ สงละ 1 สลง บดใหละเอยด ปรงลงในน ามน เอาขผงเทาผลหมากดบใสลงผสมในน ามนดวยกนพอละลายเขากนดจงยกลง ใชใสแผลถกดาบ/ หอก ถกปนทงปวง ถาแผลลก เอาน ามนใสหลอดเปาเขาไป วเศษนก (วทย เทยงบรณธรรม 2538: 279-280)

ขนานท 17.3 พทราและอนๆ เอาใบพทรา ใบบอระเพด ใบตาลหมอน ใบชงชาชาล ใบตะเคยน ใบเถาคน ใบชมเหดเทศ ใบมะระ สงละทะนาน ต าแลวคนเอาแตน า น ามนใบชา 2 ทะนาน หงตามวธคงแตน ามน เอาจณส น านมเสอ ยางตะเคยน สเสยดทงสอง สงละ 1 บาท ปรงลงในน ามน ใชใสแผล ทงช าระแผลเรยกเนอดวย วเศษนก (วทย เทยงบรณธรรม 2538: 280)

ขนานท 17.4 สงกรณและอนๆ เอาสงกรณ อคนชวา สเสยดเทศ เปลอกตะเคยน เปลอกพกล กระเทยมทอก ขมนออย ผลบวบขม ใบมะระ ใบน าเตา ยอดฝรง ยอดประค าไก ยอดเถาคน ยอดตะเคยน ยอดตานหมอน ยอดพกล ยอดพทรา ยอดกรด สงละทะนาน ต าใหละเอยดแลวคนเอาแตน า น ามนใบชา 2 ทะนาน หงตามวธใหคงแตน ามน ใสสรรพแผลทงปวง ทงเรยกและสมานเนอแผล วเศษนก (วทย เทยงบรณธรรม 2538: 280)

3. การบ าบดบาดแผลไฟไหมน ารอนลวกดวยสมนไพร 3.1 ความหมายของบาดแผลไฟไหมน ารอนลวก บาดแผลไฟไหม (Burns) หมายถง บาดแผลท

เกดจากความรอน เชน ไฟ รงส แสงแดด สารเคมจ าพวกกรดและดาง สวนบาดแผลน ารอนลวก (Scalds)

28

หมายถง บาดแผลทเกดจากความรอนชนดเปยก เชน น าเดอดหรอไอน าเดอด น ามนทรอนจด หรอน าเชอมเดอดๆ (รชนพร ภกร 2533: 53)

3.2 ความรทวไปเกยวกบบาดแผลไฟไหมน ารอนลวก 3.2.1 สาเหต บาดแผลไฟไหมน ารอนลวกมหลายสาเหต ไดแก 1) ไฟไหมหรอไฟลวก

(Flame) ท าใหเกดการท าลายผวหนงหรอเนอเยอของรางกายจากผลของความรอนแหง เชน เปลวไฟ โลหะทรอนแดง เปนตน 2) น ารอนลวก (Scalds) เปนการท าลายผวหนงหรอเนอเยอของรางกายจากความรอนเปยก เชน น ารอน ไอน ารอน น ามนทรอนๆ เปนตน 3) แสงแดด (Sunburns) และรงส (Radiation) เปนภาวะทมการท าลายผวหนงหรอเนอเยอจากการไดรบแสงอลตราไวโอเลตในแสงแดดเปนเวลานาน อาจเปนสาเหตของมะเรงผวหนงได สวนอนตรายจากการไดรบรงสมกเกดจากอบตเหตของการสรางและขนถายพลงงานนวเคลยร หรอในบคคลทท างานในบรเวณทมการฉายรงสและมการรวไหลของรงส เปนตน และ 4) สารเคม (Chemical) เชน กรด ดางเขมขน เปนตน จะท าใหเกดแผลกวางใหญ มอาการรนแรงเปนระยะๆ เหมอนไฟไหม

3.2.2 พยาธสภาพ ผวหนงแบงออกเปน 3 ชน ไดแก 1) ผวหนงชนนอกหรอชนหนงก าพรา(Epidermis) อยนอกสด สวนประกอบส าคญคอ เคราตน (keratin) ซงเปนโปรตนทไมละลายน า ท าใหน าไมซมผานผวหนงและเมลานน (melanin) ซงใหสแกผวหนง 2) ผวหนงชนในหรอชนหนงแท (Dermis) อยถดจากหนงก าพราลงมา ชนหนงแทหนากวาหนงก าพรามาก ประกอบดวยโครงสรางส าคญคอ รขมขน ตอมเหงอ ตอมไขมน หลอดเลอดฝอย และปลายประสาทรบความรสก 3) ผวหนงชนลก (Subcutaneous fatty tissue) ประกอบดวย กลามเนอ เอน เสนประสาท เสนเลอด อวยวะภายในและกระดก ซงเมอรางกายถกความรอนจากภาวะไฟไหมน ารอนลวกจะท าใหรางกายสญเสยน าและความรอนออกทางผวหนง กลาวคอ เมอผวหนงถกท าลายจะมน าระเหยออก 1,500-2,500 มลลลตรตอวน และถาผวหนงถกท าลายจนไหมเกรยมเหมอนถานอาจเสยน าไดถง 2,500-7,500 มลลลตรตอวน และท าใหสญเสยพลงงานหรอความรอนดวย โดยถาน าระเหยออกจากผวหนง 1,000 มลลลตร จะสญเสยพลงงานหรอความรอนไดประมาณ 560 กโลแคลอร รางกายจงตองเพมอตราการเผาผลาญเพอใหเกดพลงงาน ซงท าใหรางกายออนแอลง และเมอผวหนงถกความรอนจะท าใหโปรตนในเซลลถกท าลาย มการขยายตวของผนงหลอดเลอดฝอยและม permeability เพมขน ท าใหน าและ plasma protein โดยเฉพาะอลบมน รวผานผนงหลอดเลอดเขาไปสชองวางระหวางเซลล ท าใหเกดการบวมของแผลไฟไหมน ารอนลวก เกดเปนตมน าพองขน อาการบวมเกดขนไดสงสดใน 8 ชวโมงแรกหลงเกดบาดแผลไหม และตลอด 24-48 ชวโมง การรวของสารน าออกจากหลอดเลอดประกอบกบเมดเลอดแดงทถกความรอนจะแตกงายและมอายสนลงท าใหเลอดมความเขมขนสงขน มความหนดมากขน การไหลเวยนเลอดไปเลยงอวยวะตางๆ ไมเพยงพอ อาจเกดการตายของเนอเยอ (necrosis) และอวยวะสวนนนท างานผดปกต เมอน าในหลอดเลอดลดลงจะน าไปสภาวะชอค ซงพบมากในระยะ 48 ชวโมงแรก นอกจากนนเมอรางกายถกความรอนยงเปนสาเหตใหเกดภาวะเสยสมดลของอเลคโทรไลทดวยจากการทเซลลถกท าลาย

29

โปแตสเซยมออกนอกเซลลมากขน และโซเดยมเคลอนเขาไปแทนทในเซลล ท าใหเกดภาวะโปแตสเซยมสงและโซเดยมต าชวคราวได สงผลใหเกดภาวะชอคไดเรวขน ถาไมไดรบการรกษาอยางทนทวงทจะท าใหผบาดเจบเสยชวตได (วนด เศวตมาลย และวนดา ออประเสรฐศกด 2546: 247-248)

3.2.3 ลกษณะของบาดแผลไหม ลกษณะของแผลไฟไหมน ารอนลวกจะประเมนจากความกวางและความลกของบาดแผล ซงม 3 ระดบ ดงน

1) บาดแผลไหมระดบหนง จะพบเนอเยอชนหนงก าพราถกท าลาย ลกษณะผวหนงเปนสชมพหรอแดงเรอ ปวดแสบปวดรอนเลกนอยในระยะ 24-48 ชวโมง ขอบแผลเรยบ อาจไมบวมหรอบวมเลกนอย ตอมาจะจางหายหรอหลดลอกออกไป และหายเปนปกตภายใน 2-3 วน โดยไมมแผลเปน

2) บาดแผลไหมระดบสอง จะพบเนอเยอชนหนงก าพราถกท าลายหมดไปจนถงหนงแท ผวหนงจะมสชมพหรอสแดง มตมน าพองขนมา เมอตมแตกจะมน าเหลองไหลออกมา เจบปวดมาก เมอแผลหายแลวอาจเปนแผลเปน ถาไมมการตดเชอแผลจะหายภายใน 10-14 วน

3) บาดแผลไหมระดบสาม จะพบเนอเยอชนหนงก าพรา หนงแท รวมถงชนลกซงเปนไขมน รากตอมเหงอ รากขมขน ปลายประสาท กลามเนอและกระดกถกท าลายหมด ผวหนงมกเปลยนเปนสขาว สด า หรอสน าตาล เสนเลอดเลกๆ และเซลลถกท าลายหมด มกไมเจบปวดเพราะประสาทรบความรสกเจบปวดถกท าลาย ขนหลดงาย เนอเยอผวหนงไมอาจงอกขนมาใหม รางกายตองอาศยเยอพงผดปกคลมแทน จงเกดแผลเปนขน ถาแผลเปนนนเกดบรเวณขอพบจะหดรง ท าใหเหยยดขอนนไมได ท าใหเกดความพการตามมาได

3.2.3 อาการของผทมบาดแผลไฟไหมน ารอนลวก อาการจะมากหรอนอยขนอยกบผวหนงทถกท าลาย ถาเปนบรเวณกวางจะมการเสยน าและโปรตน มการตดเชอและเกดโรคแทรกไดมาก อาการของผทมบาดแผลไฟไหมน ารอนลวกอาจแบงไดเปน 4 ระยะ ดงน

1) ระยะชอคขนตน ผปวยจะมอาการชอคทนทเมอถกไฟไหมหรอน ารอนลวก ชพจรเตนเบาเรว กระสบกระสาย กระหายน า เหงอออก ตวเยน ไมรสกตว และหมดสต อาจเสยชวตไดในทสด การชอคอาจเกดจากความเจบปวดมากๆ กได หากผปวยไมเสยชวตจะเขาสระยะทสอง

2) ระยะชอคขนทสอง อาการชอคขนนจะเกดขนภายหลงถกไฟไหมหรอน ารอนลวกแลวประมาณ 2-24 ชวโมง เนองจากเสยน าและสวนประกอบของซรมออกมาทางแผล ซงขนอยกบเนอทผวหนงทถกไฟไหม เนอทยงมากยงเสยน ามากและจะมเนอตายเกดขน ท าใหสารทเปนพษเขาสกระแสเลอด ความดนเลอดลดต าลง ซงจะเพมอาการของการชอคจากการเสยน าดงกลาว

3) ระยะเกดพษ เนองจากบาดแผลกวาง ท าใหตดเชอและเชอเขาสกระแสเลอดไดงาย เชอทเขาไปอาจเปนพวกทท าใหเกดหนอง การตดเชอจะเกดหลงไฟไหมแลวประมาณ 48-72 ชวโมง แผลจะมหนองและมกลนเหมนเนา มไขสง ชพจรเรว ปวดศรษะ อาเจยน รบประทานอาหารไมได ท าใหอาการชอครนแรงขนเพราะพษจากเชอโรคท าใหความดนโลหตต าลง ผปวยจะมไข หนาวสนเปนครงคราว หมดสต ปสสาวะออกนอย ซงอาจเสยชวตได ถาไดรบการรกษาทถกตองจะเขาสระยะท 4

30

4) ระยะแผลหาย จะมแผลเปนเกดขน แผลเปนทเกดตามขอพบตางๆ เชน ขอศอก ขอเขา บรเวณนวมอ เปนตน มกหดตวดงรงใหขอนนหดพบตวเขาตว ถาไมแกไขจะท าใหพการได

3.3 สมนไพรทใชบ าบดบาดแผลไฟไหมน ารอนลวก 3.3.1 สมนไพรดบพษบาดแผลไฟไหมน ารอนลวก ขนานท 1 ชา เอากากใบชาทใชแลว 1 ก ามอมาพอกบรเวณแผลไฟไหม เพอชวยถอนพษปวด

แสบปวดรอน (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 242-243) ขนานท 2 น าปลา ใชน าปลาราดหรอทาสวนทถกน ารอน แลวเอาผาปดไว คอยหยดน าปลา

เตมไมใหผาแหง (อวย เกตสงห 2529: 28) ขนานท 3 น ามน ใชน ามนมะพราว น ามนหม หรอน ามนถวกได ชบส าลทาเบาๆ ใหทว ทาซ า

หลายๆ ครง ระวงอยาถใหหนงถลอก เอาผาชบน ามนปดไว (อวย เกตสงห 2529: 28) ขนานท 4 มะนาวหรอน าสมสายช เอาน ามะนาว หรอน าสมสายชมาชโลมบรเวณทถกไฟลวก

มสรรพคณดบพษปวดแสบปวดรอนไดผล แตตองรกษาบาดแผลดวยยาขนานอนตอไปอก (พระธรรมวโรดม 2537: 1)

ขนานท 5 เสลดพงพอนตวเมย เอาใบเสลดพงพอนตวเมย น ามาต าใหละเอยด ผสมกบ สรา ใชพอกบรเวณทถกไปลวกหรอ ถกน ารอนลวก มสรรพคณดบพษปวดแสบรอนใหหายไปทนท แตตองรกษาบาดแผลดวยยาขนานอนตอไปอก (พระธรรมวโรดม 2537: 1)

ขนานท 6 วานหางจระเข เอาตนวานหางจระเขน ามาคนเอาน าเมอกของตนหางจระเขนน ใชทาบรเวณอวยวะทถกไฟลวก หรอถกน ารอนลวกใหทว มสรรพคณบ าบดอาการปวดแสบรอนใหหายไปทนท (พระธรรมวโรดม 2537: 2)

ขนานท 7 เกลอ เอาเกลอปน (เกลอใสแกง) น ามาพอกบรเวณทถกไฟลวก หรอถกน ารอนลวกแลวใชน าสะอาดประพรมพอเปยก จะท าใหเกดความเยนสบาย ไมปวดแสบรอน และจะท าใหไมเกดอาการพองอกดวย (พระธรรมวโรดม, 2537: 2)

ขนานท 8 มะรม ใหเอาเปลอกมะรมฝนกบน าปนใสทา ฝนใหน ายาออกขนๆ สกหนอย อาการปวดแสบปวดรอนจะทเลาลงภายใน 15 นาท ใหทาบอยๆ จนกวาจะหาย (ไตรย ภาควชาเคม คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร 2010)

ขนานท 9 หอมแดง ใหเอาหวหอมแดงมาต าใหละเอยด ใชพอกบรเวณทถกน ารอนลวกหรอไฟลวก มสรรพคณดบพษปวดแสบปวดรอนใหหายไปทนท (วทย เทยงบรณธรรม 2538: 248)

ขนานท 10 บวบก เอาทงตนสด 2-3 ตน ลางน าใหสะอาด ต าใหละเอยด พอกแผลไฟไหม ชวยลดอาการปวดแสบปวดรอน (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 244)

31

ขนานท 11 ผกบงกบน าตาลโตนด เอาผกบงสด 2-3 ตน ลางใหสะอาด ต าใหละเอยด เตมน าตาลโตนด (ท ามาจากตนตาล)เลกนอย ใชทาหรอพอกบรเวณทถกน ารอนลวก อาการปวดแสบปวดรอนจะทเลา (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 244)

ขนานท 12 ผกบงกบสรา เอาใบผกบงมากพอสมควร น ามาต าใหละเอยดผสมกบสราใชพอกบรเวณทถกไฟไหมหรอน ารอนลวก มสรรพคณบ าบดอาการปวดแสบรอนใหหายไปไดผลด (พระธรรมวโรดม 2537: 4)

ขนานท 13 ยาสบ เอายาสบ 1 หยบมอ คลกกบน ามนมะพราว ปดบรเวณทถกน ารอนลวกจะชวยลดอาการปวดแสบปวดรอน (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 245)

ขนานท 14 หญาน าดบไฟ เอาใบและตนสด 1-2 กง ลางน าใหสะอาด ต าใหละเอยด เตมพมเสน 3-4 เกลด พอกแผลไฟไหมจะชวยดบพษรอน (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 245)

3.3.2 สมนไพรบ าบดแผลไฟไหมน ารอนลวก ขนานท 1 ชน มะพราวและน าปนใส เอาชน (ยางขาว ยางนา ยางแมน า ยางหยวก ยางเนน)

จากตนยางทใชในการยาเรอ 1 หยบมอ ต าใหละเอยด เตมน ามนมะพราวและน าปนใสอยางละเทาๆ กน คนใหเขากน ผสมอยาใหเหลว ใชทาแผลไฟใหมน ารอนลวก ดบพษไฟ (ลดอาการปวดแสบปวดรอน) (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 242)

ขนานท 2 ชาแปน (ดบยาง สะแปง มะเขอดง หควาย ฝาแปง) ใชใบสด 3-5 ใบ ลางใหสะอาด ต าใหละเอยด พอกแผลน ารอนลวก (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 243)

ขนานท 3 แตงโม เนอแตงโมคนเอาแตน า น ามาใสขวด ปดฝาทงไว 2-3 เดอน น าทหมกจะมรสเปรยว ใชส าลชบน าแตงโมทหมกไว ปดบรเวณทถกไฟไหมหรอน ารอนลวก เปลยนส าลวนละ 3-4 ครง แผลจะหายในไมชา (กอนใสยาตองลางแผลดวยน าเยนๆ ใหสะอาดกอน) (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 243)

ขนานท 4 มะพราวกบไขขาว เอาน ามนทบบจากเนอมะพราว 3 ชอนโตะ ไขขาวของไขไก 1 ฟอง น าน ามนมะพราวใหมๆ ตใหเขากบไขขาว จนเปนครมเหลว ใชทาบรเวณทถกไฟไหมน ารอนลวก (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 245)

ขนานท 5 พดตาน (ดอกสามส สามผว) เอาใบสด 3-4 ใบ ลางน าใหสะอาด ต าใหละเอยด แลวผสมกบน ามนพช ใชทาแผลไฟไหมน ารอนลวก (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 244)

ขนานท 6 หาดหนน (ใต: ตะบง ต าบง) น าเปลอกสดทตดจากตนใหมๆ 1 ฝามอ มาตมกบน า เคยวใหขน เอาน าทตมมาทาแผลไฟไหมทมบรเวณเลกนอยและผวหนงไมแตก น ายาจะไปชวยเคลอบแผลเปนแผนบางๆ (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 246)

ขนานท 7 หเสอ ใหเอาใบหเสอมาลางใหสะอาด ต าแลวไปโปะตรงทเปนแผลจะท าใหแผลทถกไฟไหมน ารอนลวกไมเปอย ไมพอง และไมลาม (ไตรย ภาควชาเคม คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร 2010)

32

ขนานท 8 น ามนกบน าปนใส เอาน ามนมะพราวหรอน ามนงาหรอน ามนถว และน าปนใส (น าปนแดงกนกบหมากไดจากการเอาปนแดงกอนเทานวหวแมมอใสในน าเยน 1 แกว คนใหทว แลวตงทงไวใหนอนกน เทสวนทเปนน าใสมาใช ในกรณทไมมปนแดงอาจใชน าขเถาขาวแทนกได) อยางละเทาๆ กนหรอประมาณอยางละ 4 ชอนโตะ เทน าปนใสลงผสมกบน ามนมะพราวทละนอยๆ คนใหเขากน คนไปเรอยๆ จนน าปนใสหมด จะไดน ายาสขาวขน (อาจใชเหลาเปนสวนผสมดวยในปรมาณเทากบน ามนและน าปนใส) ใชส าลพนปลายไมจมยาทาบรเวณทถกไฟไหมหรอน ารอนลวกวนละ 4-5 ครง อาการปวดแสบรอนจะพลนหายไปเปนปลดทงทนท และใชเปนยารกษาบาดแผลใหหายไปอกดวย มสรรพคณอยางชะงด ขณะทายาพงทาเบาๆ ระวงอยาใหหนงก าพราถลอก ยาขนานนเตรยมไวจ านวนมากๆ เกบใสโหลปดฝาใหมดชด เพอใหบรการชวยเหลอประชาชนไดทนทวงท (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 242; อวย เกตสงห 2529: 28; พระธรรมวโรดม 2537: 3)

ขนานท 9 เจตมลเพลงแดง พรก ขาและพล เอารากเจตมลเพลงแดงสด 7 ทอน พรกชฟาสด 7 เมด ขาสด 7 ทอน ใบพล (กนกบหมาก) สด 7 ใบ ตวยาทง 4 อยางนน ามาต าใหละเอยด ผสมกบสรา ใชพอกบรเวณทถกไฟลวก หรอถกน ารอนลวก อาการปวดแสบรอนจะพลนหายไปทนท (พระธรรมวโรดม 2537: 4)

ขนานท 10 ยาสงหอนทนนท เอาสารสมหนก 60 กรม ดเกลอหนก 20 กรม จนส หนก 2 กรม ใสน าสะอาด 1500 มลลลตร ตมใหเดอด ใชส าลชบ ใสแผลไฟไหมน ารอนลวก แผลสด แผลเนาเปอย แผลเรอรง ไดผลดมาก (เขยน รตนสวรรณ เจรญ พงษมาลา และประจกษ รตนสวรรณ 2522: 202)

ขนานท 11 มะพราว ไขไกและก ามะถน ในกรณทผปวยมแผลทงตว ใหเอามะพราวทขดแลว 1 กโลกรม ใสลงในกระทะเคยวทงน ามะพราว ใหน ามนออก จนกากมะพราวไหมหมด ชอนเอากากมะพราวทไหมทง เหลอแตน ามนมะพราว เอาไขไกมา 7 ฟอง ใชแตไขแดง เทไขแดงลงไปในน ามนมะพราว เคยวจนไขไหมหมด ตกเศษไขออกทง เสรจแลวเอาก ามะถนหนก 1 บาทตอไขไก 7 ฟอง (ถาใชไขไก 3 ฟอง กใหลดก ามะถนลงตามสวน) ต าใหละเอยด ใสลงในน ามน คนใหเขากน แลวเอาขนไกสะอาดทฆาเชอดวยการตมและลางดวยแอลกอฮอล จมน ามน ทาแผลใหทววนละ 3 เวลา แมถกไฟลวกจนแผลเหวอะหวะกหายสนทโดยไมมแผลปรากฏใหเหนเลย (พฤฒาจารยวพธโยคะ รตนรงษ สวตร ตงจตรเจรญ และปรญญา อทศชลานนท 2541: 353)

4. การบ าบดพษจากสารเคมทางการเกษตรดวยสมนไพร 4.1 ความรทวไปเกยวกบสารเคมทางการเกษตร ปจจบนเกษตรกรมการใชสารเคมทาง

การเกษตรอยางแพรหลาย เพอใหไดผลผลตทมคณภาพในปรมาณมาก รวมทงสามารถเกบเกยวผลผลตไดทนเวลาตรงกบความตองการของตลาด เพอใหไดราคาสง โดยในป พ.ศ.2545 ประเทศไทยน าเขาสารเคมก าจดศตรพชมากถง 70,158 ตน รวมมลคา 9,202.74 ลานบาท เฉลยแลวคนไทยใชสารเคมก าจดศตรพชประมาณ 1 กโลกรมตอคนตอป (ส านกงานปฏรประบบสขภาพแหงชาต 2546)

33

4.1.1 ประเภทของสารเคมทางการเกษตรทเปนอนตรายตอสขภาพ สารเคมทมกท าใหเกดอาการเจบปวยม 2 กลมใหญ คอ สารก าจดแมลง และสารก าจดวชพช ดงน (ฉนทนา ผดงเทศ 2549: 1-3; ศกดา ศรนเวศน 2552: 2; Henry & Wiseman, 1997)

1) กลมสารเคมก าจดแมลง สารก าจดแมลงทใชบอยในการเกษตร คอ สารกลม ออรกาโนฟอสเฟตและคารบาเมต กลมออรกาโนคลอรน และไพรทรอยด ดงน

ก. กลมออรกาโนฟอสเฟตและคารบาเมต (Organophosphate and Carbamate Insecticide) สารเคมก าจดแมลงกลมออรกาโนฟอสเฟตมชอเรยกสามญ (common name) หลายชอ เชน มาลาไทออน (malathion) เมวนฟอส (mevinphos) โฟลดอล (Folidol) พาราไทออน (parathion) เปนตน สวนสารเคมก าจดแมลงกลมคารบาเมตมชอเรยกสามญหลายชอ เชน คารบารล (carbaryl) เมทโทมล (methomyl) โปรฟอกซวร (propoxur) เปนตน สารเคมเหลานอาจอยในรปแบบตางๆ กน เชน ฝ นผง เมด ของเหลว เปนตน สารเคมก าจดแมลงบางชนดอาจตองท าใหเจอจางดวยน ากอนน าไปใช หรอบางชนดอาจตองน าไปเผาหรอใหถกความรอนจนเปนไอควนกอนจงน าไปใชก าจดแมลง สารเคมก าจดแมลงกลม คารบาเมตมพษรนแรงนอยกวากลมออรการโนฟอสเฟต ประชาชนทเปนกลมเสยงตอการไดรบสารในกลมนคอ ผทท างานในอตสาหกรรมการผลต บรรจ ขนสง และจ าหนายสารกลมน เกษตรกรผใชสารเคม และพนกงานผใหบรการก าจดแมลงตามอาคารบานเรอนหรอส านกงาน นอกจากนนประชาชนทอาจสมผสออรกาโนฟอสเฟตและคารบาเมตจากสงแวดลอม เชน การบรโภคอาหารทปนเปอน การใชสารเคมก าจดแมลงในบานเรอน เปนตน

ข. กลมออรกาโนคลอรน (Organoclorine Insecticide) สารเคมก าจดแมลงกลมนมหลายชนดทเราคนเคยกนด เชน ด.ด.ท.(DDT) เอนโดซลแฟน (endosulfan) คลอเดน (chlordane) ลนเดน (lindane) หรอทรจกกนในชอ แกมมา เบนซน เฮกซาคลอไรด (gamma benzene hexachloride หรอ gamma-HCH) ประชาชนทเสยงตอการไดรบสารในกลมนคอ เกษตรกรทใชสารเคมในกลมนก าจดแมลงและปองกนผลผลตทางการเกษตรมใหเสยหาย เจาหนาทฉดยา ด.ด.ท. เพอฆายงกนปลองและยงลายทเปนพาหะน าเชอไขมาลาเรยและไขเลอดออก ผทใชสารเคมในกลมน เชน ลนเดนในการก าจดหมด เหา หอย และตวทาก เปนตน

ค. กลมไพรทรอยด (Pyrethroid Insecticide) ไพรทรอยดเปนสารเคมทไดจากการสงเคราะหเลยนแบบไพรทรนสซงเปนสารทสกดจากธรรมชาตโดยสกดจากดอกไมทมชอทางวทยาศาสตรวา Chrysanthemum spp. ไพรทรอยดจงมสตรโครงสรางคลายไพรทรนส ตวอยาง สารไพรทรอยด ไดแก ไบโอเรสมทรน (bioresmethrin) เดลตามทรน (deltamethrin) เปอรมทรน (permethrin) เปนตน ไพรทรอยดมกน ามาเปนสวนผสมของยาก าจดแมลงทใชฉดพนหรอจดกบขดยาเพอปองกนและก าจดแมลงในครวเรอนเนองจากอนตรายนอยกวาสองกลมแรก และมการน า ไพรทรอยดมาใชควบคมและก าจดแมลงในโรงเกบเมลดพนธทางการเกษตร รวมทงน ามาก าจดหนอนแมลงพชผกและแมลงผลไมไดดวย มจ าหนายในรปของเหลวชนดฉดพน ชนดฝ น ผงแปง เปนตน กลมเสยงจงเปนประชาชนทวไปทใชยาฉดพนแมลงหรอยาจดกนยง และเกษตรกรผใชสารเคมนนเอง

34

2) สารเคมก าจดวชพช สารก าจดวชพชทใชบอย คอ พาราควอทและไกลโฟเสด ดงน ก. กลมพาราควอท (Paraquat group) สารเคมกลมพาราควอทหรอทเกษตรกรรจกกนดใน

ชอ “กรมมอกโซน” เนองจากยากลมนก าจดวชพชไดผลดมาก เกษตรกรจงนยมใชกนทวไป กลมเสยงจงเปนเกษตรกรทใชยาชนดนในการฆาหญาและวชพชตางๆ รวมทงผทท างานเกยวของกบการผลต บรรจ ขนสงและจ าหนายสารเคมชนดน

ข. กลมไกลโฟเสด (Glyphosate group) สารเคมกลมไกลโฟเสดมกน ามาใชก าจดวชพชในสนามหญา และมกจะน ามาใชก าจดวชพชแทนพาราควอท เนองจากพาราควอทมพษรายแรงจนท าใหผใชเสยชวตได กลมเสยงตอพษของไกลโฟเสดคอ เกษตรกรทใชสารเคมกลมนก าจดวชพชและคนรบจางท าสวนตามบานหรอสถานทท างานตางๆ รวมทงคนงานในสนามกอลฟดวย

4.1.2 การเขาสรางกายของสารเคมก าจดศตรพช สารเคมก าจดแมลงและวชพชเขาสรางกายได 3 ทาง ไดแก 1) การเขาสรางกายทางผวหนง 2) การเขาสรางกายทางการหายใจ และ 3) การเขาสรางกายโดยการกลนกน (ศกดา ศรนเวศน 2552: 2; Henry & Wiseman, 1997)

4.1.3 ผลกระทบตอสขภาพ สารเคมก าจดศตรพชทกชนดเปนอนตรายตอสขภาพ เมอสารเคมก าจดศตรพชเขาสรางกายจะสงผลกระทบตอทกระบบของรางกาย กลาวคอ เลอดจะพาสารเคมเขาส ทกสวนของรางกายและจะสงผลตอตา หวใจ ปอด กระเพาะอาหาร ล าไส ตบ ไต กลามเนอ สมองและประสาท อาการทเกดจากการไดรบพษจากสารเคมก าจดศตรพชจะรนแรงมากหรอนอย และรวดเรวเพยงใดขนอยกบชนดของสารเคม เวลาทสมผส ปรมาณหรอความเปนพษของสารเคมนนวารนแรงมากนอยเพยงใด บางรายอาจมอาการรนแรงเกดขนไดแมไดรบพษจากสารเคมก าจดศตรพชชนดมพษนอย แตถาไดรบพษสะสมไวในรางกายอยางตอเนองเปนระยะเวลานาน เชน เปนสปดาหหรอเปนเดอน กอาจท าใหมอาการรนแรงได การแสดงอาการเมอไดรบพษจากสารเคมก าจดศตรพชม 2 ลกษณะ คอ พษเฉยบพลนและพษเรอรง ส าหรบพษเฉยบพลนเปนอาการทเกดขนทนททไดรบพษจากสารเคมก าจดศตรพช อาการทพบบอย คอ ปวดศรษะ มนงง คลนไส อาเจยน เจบหนาอก ปวดกลามเนอ เหงอออกมาก ทองเสย เปนตะครว หายใจตดขด มองเหนไมชดเจน ถาไมไดรบการรกษาพยาบาลอยางทนทวงทกอาจมอาการรนแรงจนเสยชวตได นอกจากอาการดงกลาวแลว ในสวนของรางกายทสมผสกบสารเคมก าจดศตรพชโดยตรงกจะเกดอาการระคายเคอง ไดแก ผวหนงแหงไหม มรอยแดง ดาง ระคายเคองจมก ปากและคอ น าตาไหล และไอ เลบมอเลบเทาเปลยนสเปนสฟาและสด า บางรายเลบหลดรอนออกไปเลยกม อยางไรกด พษของสารเคมก าจดศตรพชแตละชนดกท าใหเกดอาการทแตกตางกนไปบาง (Henry & Wiseman, 1997; ฉนทนา ผดงเทศ 2549: 1-5)

4.2 สมนไพรทใชบ าบดผทไดรบพษจากสารเคมทางการเกษตร ในทางการแพทยพนบานนยมบ าบดผทไดรบพษจากสารเคมทางการเกษตรโดยใชรางจดเถา

ดอกมวงทงแบบสดและแบบแหง ดงน (พสษฐ ศรสวสด บรรณาธการ ชด 8 2540: 28; http://semamoe.com/node/4472)

35

ขนานท 1 รางจดเถาดอกสมวงแบบสด เดดใบรางจดมา 5 ใบ ต าใหละเอยด ผสมกบน าซาวขาว แลวคนเอาน าดม ในชวงของรางจดดอกมวงนน ดอกสมวงแกจะแรงกวาดอกสมวงออน

ชาวสลมคลองเตยทไดรบพษจากคอนเทนเนอรบรรจสารเคมระเบดไฟไหม ในป พ.ศ.2534 ซงมผไดรบพษตองสงโรงพยาบาลทนทถง 2,000 คน สวนสารเคมทระเบดในครงนนเปนสารกอมะเรง ผทสมผสสารพษหลายรอยคนมอาการคอแหง ใจสนและหายใจไมสะดวกกไดรบการบ าบดโดยใหดมน ารางจด ไดผลด (พสษฐ ศรสวสด บรรณาธการ ชด 8, 2540: 28)

ขนานท 2 รางจดเถาดอกสมวงแบบแหง ใชใบรางจดแหง 1 หยบมอ ชงกบน าเดอดหนง กาเลกโดยใสน าประมาณ 4 แกว หรอชงชารางจดแบบซองใหดมตางน าทงวน ชงดมไดทกวนโดยไมมอนตรายใดๆ การดมน าตมใบรางจดอนๆ จะใหผลดกวาเมอทงไวใหเยนแลว นอกจากผทเปนโรคเบาหวานอาจท าใหระดบน าตาลในเลอดลดลงเลกนอย วธนสามารถขบสารพษจากสารเคมตาง และบ าบดอาการเมาคางจากการดมสราในตอนเชาไดดอกดวย (พสษฐ ศรสวสด บรรณาธการ ชด 8 2540: 29)

5. การบ าบดผทกนสารพษหรอยาพษดวยสมนไพร 5.1 ความน าเกยวกบการกนสารพษหรอยาพษ การไดรบสารพษหรอยาพษโดยการกนในปจจบน

มกเกดจากปญหาการตงใจฆาตวตาย อกสวนหนงเกดจากอบตเหตจากการกนสารพษหรอยาพษโดยไมไดตงใจซงพบมากในเดกเลก รวมถงปญหาการฆาตกรรมหรอทเรยกตามภาษาชาวบานวา “โดนวางยา” ท าใหอบตการณของการไดรบสารพษเพมสงขนและเปนปญหาส าคญในวงการสขภาพของไทย จากการศกษาของส านกระบาดวทยาโดยการเกบรวบรวมขอมลจากโรงพยาบาลขนาดใหญ 30 แหงทวประเทศ พบวา ในป พ.ศ. 2551 มผบาดเจบจากการตงใจฆาตวตายรวม 7,237 ราย หรอรอยละ 2 ของผบาดเจบทกสาเหต และเสยชวตจากการฆาตวตายจาก 439 ราย หรอรอยละ 7 ของผเสยชวตทกสาเหต โดยการเสยชวตจากการฆาตวตายส าเรจสงเปนอนดบ 4 ของผเสยชวตจากการบาดเจบทกสาเหต ในทนจะกลาวเฉพาะการกนสารพษหรอยาพษเพอตงใจฆาตวตายเทานน (รงเรอง กจผาต 2553: 1)

5.2 ความรทวไปเกยวกบการกนสารพษหรอยาพษ 5.2.1 สาเหตของการกนสารพษหรอยาพษ การฆาตวตายมหลายสาเหต เชน การเผชญกบ

ปญหาเศรษฐกจและสงคมในปจจบน ท าใหเกดความเครยด คบของใจ อกทงการเผยแพรขอมลขาวสารการฆาตวตายผานสอตางๆ ท าใหเกดการเลยนแบบการท ารายตนเองมากขน และแนวโนมเกดในกลมอาย 20-39 ป สงขนทกป และสงขนในกลมผใชแรงงาน นกเรยนนกศกษา และผไมมงานท า สวนวธการท ารายตนเองทพบมากทสดไดแก 1) การกนยา เชน ยาแกปวดลดไข ยานอนหลบ ยารกษาโรคหวใจ ยาทงเจอรไอโอดนทใชท าแผล เปนตน 2) วตถเคมทใชในบาน เชน ผงซกฟอก น ายาขดพน แลกเกอร เบนซน ทนเนอร ดดท เปนตน 3) สารเคมทใชในทางเกษตรกรรม เชน ยาฆาแมลง ยาปราบวชพช เปนตน และ 4) ยาพษทใชเบอสตว เชน ยาเบอหนหรอสนข เปนตน ซงสารพษเหลานจะมผลตอระบบประสาทและสมอง ระบบเลอด ระบบทางเดนหายใจ ตบ ทางเดนอาหาร หรออนๆ บางชนดอาจระคาย

36

เคองตอผวหนงและเยอบทางเดนอาหาร เชน สารทเปนกรดและดางอยางแรง เปนตน (รงเรอง กจผาต 2553: 3)

5.2.2 อาการและอาการแสดง อาการของผปวยจะรนแรงมากนอยเพยงใดขนอยกบชนด ปรมาณ และระยะเวลาทไดรบสารพษเขาไป ในทนจะกลาวถงสารทพบบอยเพยงบางชนดเทานน ดงน

1) ยาแกปวดลดไขพาราเซตามอล ถาผใหญกนครงเดยว 10 กรม (ประมาณ 20 เมด) จะท าใหตบถกท าลายภายใน 12 ชวโมง จะท าใหตบถกท าลาย เกดภาวะตบแขงหรอตบวายเฉยบพลน โดยผปวยจะมอาการดซาน (ตาและตวเหลอง) ซม เพอ ชก และไตวาย ถากนครงเดยว 15 กรม (ประมาณ 30 เมด) อาจท าใหเสยชวตได

2) ยานอนหลบ ถาเปนยานอนหลบกลมบารบทเรต เมอกนเกนขนาดมากๆ จะท าใหซม ไมคอยรตว หายใจตนและชา เหงอออก ตวเยน ตวเขยว รมานตาโต และไมหดเมอถกแสง หมดสต และตายในทสด สวนยานอนหลบกลมทวไป เมอกนจ านวนมากจะกดการหายใจ ผปวยมกจะเสยชวตจากขาดอากาศหายใจ

3) น ามนกาด เบนซน ทนเนอร ท าใหอาเจยน ปอดบวมน า วงเวยน ชพจรเบาและเตนไมสม าเสมอ ชก ถาส าลกเขาไปในปอด อาจท าใหปอดอกเสบ นอกจากนนยงท าใหเกดพษเรอรงได โดยมอาการปวดศรษะ ซม ตามว มอเยนและชา ออนเพลย ความจ าเสอม ใจสน ความคดสบสน ซด และเจบในปาก

4) ยาฆาแมลงประเภทออรแกโนฟอสเฟต (organophosphate) เชน พาราไทออน (parathion) มาลาไทออน (malathion) คารบาเมต (carbamate) เปนตน ผปวยมกจะมอาการภายใน 2-3 ชวโมงหลงกน โดยมอาการปวดศรษะ เหงอออก น าลายฟมปาก น าตาไหล อาเจยน ทองเดน กลามเนอเตนกระตก ชก หอบ ตาลาย รมานตาหดเลก และอาจตายภายในเวลาอนรวดเรว

5) พาราควอต เปนสารทมในยาปราบวชพช ท าใหเกดอาการชก ปอดบวมน า ตบวาย หวใจวาย ภายในไมกชวโมงถงหลายวน ในทสดจะมอาการระบบหายใจลมเหลวเนองจากเกดเยอพงผดในปอด ถาขนาดเขมขนอาจกดเยอบหลอดอาหาร ท าใหรมฝปากและล าคอไหมพองและเปนแผล อาจท าใหหลอดอาหารเปนแผลทะลได

6) กรดหรอดางอยางแรง เชน น ายาลางหองน า เปนตน ท าใหเยอบทางเดนอาหารถกกดไหมและอกเสบ มอาการเจบในปากและล าคอ กระหายน า คลนไส อาเจยนเปนเลอด กลนล าบาก หายใจล าบากและชอก บางรายอาจมการแตกทะลของหลอดอาหารและกระเพาะ ท าใหกลายเปนเยอบชองทองอกเสบหรอหลอดอาหารเกดการตบตนจากการอกเสบได (รงเรอง กจผาต 2553:1, สรเกยรต อาชานานภาพ 2544:702-703)

5.3 สมนไพรทใชบ าบดผทกนสารพษหรอยาพษ ขนานท 1 ไขขาว เอาไขขาว (ไขไก หรอไขเปด กได แยกเอาไขแดงออกกอน) น ามากวนให

ละลายดแลวใชกน สกครหนงเทานน ผกนยาพษนนจะอาเจยนเอายาพษออกมาจนหมดทอง แลวรบน าตวผนนสงโรงพยาบาลตอไป (พระธรรมวโรดม 2537: 6)

37

ขนานท 2 โลดทะนง เอารากโลดทะนง (ขาวเยนเนบหรอทะนง) มาฝนกบน าซาวขาว กนเขาไปจะท าใหอาเจยนอยางหนก เปนการถอนพษคนกนยาเบอ ยาเมา ยาพษไดหมดสน (พฤฒาจารยวพธโยคะ รตนรงษ สวตร ตงจตรเจรญ และปรญญา อทศชลานนท 2541: 374; วระสงห เมองมน 2540: 153)

ขนานท 3 รางจด เอารากรางจดเถาฝนกบน าซาวขาว กนเขาไป จะถอนพษยาเบอ ยาเมา ยาพษไดหมดสนแล (พฤฒาจารยวพธโยคะ รตนรงษ สวตร ตงจตรเจรญ และปรญญา อทศชลานนท 2541: 391) นอกจากน วระสงห เมองมน (2540: 132) อธบายวา ควรใชรากรางจดทมอายเกน 1 ปขนไป ขนาดเทานวช (1-2 องคลหรอ 1-2 นว) น ารากมาฝนหรอต ากบน าซาวขาวดมใหหมดทนททมอาการ อาจท าซ าไดอกใน ½-1 ชวโมง โดยการปลกรางจดควรใชขเถาแกลบของถานเปนปยจงจะมสารส าคญมาก

ขนานท 4 ผกกระเฉดและน ามะพราว เอาผกกระเฉดทง 5 ลวกน ารอนกอน แลวเอามาต า ผสมกบน ามะพราวใหกนหาย (เปยม บณยะโชต เลม 6 2514: 65)

ขนานท 5 สบปะรด เอาสบปะรด 1 ลกมาคนเอาน ากน ถาไมมลกสบปะรดใหเอาใบหรอ ล าตนคนเอาน าแทน รบรองหายเรวทนใจ (ล าปาง ปาซโร 2546: 109)

6. การบ าบดภาวะอาหารเปนพษดวยสมนไพร 6.1 ความน าเกยวกบภาวะอาหารเปนพษ ภาวะอาหารเปนพษเกดขนเมอคนกนอาหารทปนเปอน

เชอแบคทเรยหรอพษของเชอแบคทเรย โดยมอาการทองเดน อาเจยน และปวดทอง และโดยทวไปจะเรมเกดอาการภายหลงกนอาหาร 4-36 ชวโมง ภาวะอาหารเปนพษมกเกดจากเชอแบคทเรย นอกจากนนยงเกดจากการกนพชพษ เชน เหด กลอย เปนตน และสตวพษ เชน ปลาปกเปา แมงดาถวย เปนตน ภาวะอาหารเปนพษมกเกดในฤดรอนเนองจากการเกบรกษาอาหารไมเยนพอทจะปองกนการเจรญเตบโตของเชอแบคทเรย (Ehrlich, 2008)

6.2 ความรทวไปเกยวกบภาวะอาหารเปนพษ 6.2.1 สาเหตของภาวะอาหารเปนพษ สาเหตของอาหารเปนพษทพบบอยกวาสาเหตอนๆ คอ

อาหารเปนพษจากเชอแบคทเรย พชและสตวทบรโภค ดงน 1) พษจากเชอแบคทเรย

ก. E. coli เปนแบคทเรยทปนเปอนในแฮมเบอเกอรทไมสก น าแอปเปลทไมไดฆาเชอ นมดบ น าหรอน าแขงทไมสะอาดหรอผกดบทใชปยคอก

ข. Staphylococcus aureus เปนเชอทพบในอาหารจ าพวกสลด แฮม ไขขนมจน ลาดหนา น าปลาหวาน ซป อาหารประเภทเนอ เปนตน เชอนมกปนเปอนมาจากมอของผปรงอาหาร และพษทปลอยออกมาไมถกท าลายดวยความรอน เมอคนเรากนอาหารน (ไมวาจะตมสกหรอไมกตาม) เขาไป หลงจากนนอก 2-4 ชวโมง กจะเกดอาการขน

ค. Streptococcus เปนเชอทพบในอาหารจ าพวกเนอ เปด ไก ป เปนตน เชอจะปลอยพษปนกบอาหาร เมอคนกนเขาไป แลว อก 4-12 ชวโมง กจะเกดอาการขน

38

ง. Samonella spp. เปนเชอทพบในสตวปก เชน เปด ไก เปนตน เนอวว เนอควาย ไข หรอผลตภณฑนม มกเกดหลงกนพษของเชอทปนอยในอาหารเขาไป 8-48 ชวโมง

จ. Shigella spp. เปนเชอทพบในผกดบ หรออาหารแชเยนหรออาหารทมความชน เชน มะเขอเทศ ไขในสลด เปนตน

ฉ. Clostidium botulinum (C. botulinum) เปนเชอทพบในดน โคลน ในน า ตามผก ผลไม มลสตว บางครงปนเปอนอยในอาหารกระปอง อาหารบรรจขวดและอาหารหมกดอง โดยเฉพาะทเตรยมกนในครวเรอนหรอตามพนบานทไมผานการฆาเชอ เชอนสามารถแบงตวไดในททไมมออกซเจน (ในภาชนะทปดมดชด) แลวปลอยพษออกมา ท าใหเกดอาการหลงกนพษเขาไป 8-36 ชวโมง (สรเกยรต อาชานานภาพ 2544: 279-282)

ช. C. perfringens เปนเชอทพบในอาหารทมเนอหม วว ควายและสตวปกซงปรงกอนกนเกนกวา 24 ชวโมง

ซ. Campylobactor jejuni เปนเชอทพบในนมดบและไก ฌ. Vibrio Chorelae เปนเชอทพบในอาหารทะเลทม 2 ฝา เชน หอยแมลงภ หอยกาบ

หอยนางรม หอยแครง อาหารทะเลทมกระดองหรอมเปลอก เชน กง ป เปนตน 2) พษจากปลาและแมงดาบางชนด

ก. ปลาปกเปา เนอปลาปกเปาเปนพษ 2 อยาง คอ 1) Ciguatera Poisoning เปนพษตอระบบประสาทและระบบหายใจ และ 2) Scombroid Poisoning เปนพษทพบไดในปลาทกชนดเพราะปลาไมสดหรอไมไดเกบไวในทเยนพอ จะท าใหแบคทเรยบางชนดในเนอปลาเจรญเตบโตและสรางฮสตามนขนมา หากสารฮสตามนมปรมาณมากพอ แมปลาสกกยงเกดพษได (The Asian Pacific News; Multilingual Weekly Newspaper in USA, 2009:2)

ข. แมงดาถวย แมงดาทะเลในนานน าไทยม 2 ชนด คอ แมงดาจาน (Techypleus gigas) และแมงดาถวย (Carcinoscorpius rotundicauda) แมงดาทะเลจะมรปรางเหมอนชามกะละมงคว า หวโคงกลม มเปลอกหนาแขงหมทงตว มหางแขงยาว ปลายแหลมยนออกมาจากสวนทายของล าตว แมงดาทะเลจะอาศยอยทพนน าทะเลตนๆ กนหอย ปตวเลกๆ เปนอาหาร ไขเมดกลมสเหลองขนาดเมดสาค ซงคนไทยนยมน ามาปรงอาหารรสเดดคอ “ย าไขแมงดา” แมงดาจานหรอแมงดาทะเลหางเหลยม มขนาดใหญ วางไขตามรมฝงทเปนดนทราย ไมมพษ แตแมงดาถวยหรอแมงดาทะเลหางกลมซงชาวบานเรยกวา แมงดาไฟ หรอเหรา มพษในชวงเดอนกมภาพนธถงเดอนมถนายน ตวเลกกวาแมงดาจาน มสสมหรอสน าตาลเขม ชาวบานมวธการสงเกตวาแมงดาตวใดมพษโดยดจากใตทองแมงดาไฟตวเมยจะหกเวามากคลายตวผ ล าตวททองมขนรงรง สวนดานหลงมสสมหรอน าตาลเขม ตาสแดง ผดกบแมงดาจานทมตาสด า พษของแมงดาถวยมาจาก 2 สาเหต คอ 1) ตวแมงดาถวยเองไมมพษ แตเกดจากแมงดาถวยไปกนตวแพลงตอนทมพษหรอกนหอยทกนแพลงตอนทมพษเขาไป ท าใหสารพษไปสะสมอยในเนอและไขของแมงดาถวย และ 2) ตวแมงดาถวยมพษทเกดจากแบคทเรยในล าไสสรางพษขนมาไดเอง ความรอนไมสามารถท าลายพษชนดทมผลตอระบบประสาทได (ผองศร ทพวงโกศล 2010)

39

ค. พษจากอาหารทะเล อาหารทะเลจ าพวกกง หอย ป ปลาทกนแพลงตอนเปนอาหาร แพลงตอนมเซลลเดยวและมหลายพนธ มสารพษกวา 12 ชนด ในบางฤดกาลแพลงตอนมการเจรญเพมจ านวนบนผวน าทะเลมาก จนดวาทะเลเปลยนเปนสแดง อาหารทะเลทจบมาในชวงนจะมพษและไมปลอดภยตอการบรโภคเนองจากมสารพษสะสมอยในตวเปนจ านวนมาก ผทบรโภคเขาไปจะท าใหเกดพษตอระบบทางเดนอาหารและพษตอระบบประสาทดวย

3) พษจากพช สวนใหญเกดจากการกนเหดพษและกลอย เหดพษในประเทศไทยมหลายชนด บางชนดท าใหเกดอาการมนเมาและอาเจยน เชน เหดหวกรวดครบเขยวออน เปนตน บางชนดถากนเพยงเลกนอยท าใหเกดภาพหลอนคลายเสพยาเสพยตด เชน เหดขควาย เปนตน บางชนดมพษรายแรงท าใหถงเสยชวตได สวนใหญเปนเหดในสกลอะมานตา (Amanita) และเหดในสกลเฮลเวลลา (Helvellaceae) เหดพษในสกลอะมานตาทมพษรายแรงไดแก เหดระโงกหน(ทางภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ในภาคเหนอเรยก เหดไขตายซาก) (Amanita verna) เหดเกลดดาว (Amanita pantherina) และเหดไขเปด (Amanita virosa) สวนเหดในสกลเฮลเวลลาทมพษรายแรง คอ เหดสมองวว (Gyromitra esculenta) เหดพษมกจะมหมวกเหดซงลกษณะ 1) สกปรก มผงคลายแปง หรอมเศษเนอเยอบางๆ ตดอยบนหมวก 2) หมวกของเหดพษอาจมสขาวหรอสอนใดกได แตถาเปนเหดพษแลว หมวกเหดจะแตกงาย เพยงแตะเบาๆ กจะหกหรอฉกขาด 3) ถาดมดจะไดกลนเหมน และ 4) หกกานเหดสวนทอยตดดนดจะพบลกษณะคลายมยางเหนยวๆ อยทกานเหด เชน เหดเกลดดาวจะมหมวกเหดรปกลม สน าตาลอมเหลองหรอน าตาลด า ขอบเปนรวโดยรอบ ผวมเกลดหยาบสขาวปรแตกออกมาจากเยอหมดอกเหดกระจายไปทว หลดไดงาย โคนโปงเปนกระเปาะ มขอบหรอแถบสขาวทโคนกาน 1-2 ชน เหดเกลดดาวม pantherin ซงเปนสารพษทมผลตอระบบประสาท อกชนดหนงคอ เหดระโงกหนซงมพษรายแรงเชนกน หมวกเหดเปนสขาว ขอบไมมรว ผวดานในของเยอหมรปถวยแนบกบโคนกาน กานมแอนนลสเปนแผนบางสขาวหอยลงมาคลายผามาน เหดชนดนมสารพษ 2 ชนด คอ phallotoxin และ amatoxin ซงสามารถท าลายเซลลตบไดอยางรนแรง (ราชบณฑตยสถาน 2539: 44-50)

6.2.2 อาการและอาการแสดง มกพบวาในคนทกนอาหารรวมกนจะมอาการพรอมกนหลายคน โดยผปวยมกมอาการคลนไส อาเจยน ปวดทอง ถายเปนน าบอยครง ปวดหวและปวดเมอยตามกลามเนอ และมไข อาการมกจะปรากฏภายใน 12-72 ชวโมง ถากนอาหารทปนเปอนเชอโรค แตบางรายกปรากฏอาการภายใน 30 นาทถง 1 เดอน อยางไรกด เชอแบคทเรยและพษจากปลาและพชจะท าใหผปวยมอาการและอาการแสดงเฉพาะทแตกตางกน ดงน

1) เชอ Staphylococcus aureus ผปวยจะมอาการเกดขนทนททนใดโดยมอาการคลนไส อาเจยน ปวดบดในทองเปนพกๆ และถายเปนน า สวนมากจะไมมไข อาการมกจะหายเองภายใน 1-2 วน

2) เชอ Streptococcus ผปวยจะมอาการเกดขนทนททนใดโดยมอาการคลนไส อาเจยน ปวดบดในทองเปนพกๆ และถายเปนน า ผปวยมกจะมไขสง หนาวสน ปวดเมอยตามเนอตามตวคลายไขหวดใหญรวมดวย อาการมกจะหายไปไดเองภายใน 1-2 วน

40

3) เชอ Samonella spp. /Shigella spp. /Campylobactor jejuni ผปวยจะมไข หนาวสน ปวดบดในทอง ถายเปนน า คลนไสอาเจยนเลกนอย บางครงมมกเลอดปน อาการจะคอยๆ หายไปภายใน 2-5 วน

4) เชอ Clostidium botulinum ผปวยมอาการคลนไส อาเจยน วงเวยน ปากแหง คอแหง เจบในล าคอ ปวดบดในทอง และทองเดน ในรายทมอาการรนแรง พษของเชอนจะท าลายระบบประสาทและกลามเนอ ท าใหเกดอาการตาพรามว เหนภาพซอน หนงตาตก กลนน าลายไมได น าลายฟมปาก พดออแอ แขนขาออนแรงทงสองขาง และหายใจไมไดเนองจากกลามเนอชวยหายใจเปนอมพาต อาจเสยชวตไดภายใน 24 ชวโมง

5) พษจากปลา พษจากปลาโดยทวไปท าใหเกด Scombroid Poisoning คอ มอาการคลนไส อาเจยน ทองเดน ปวดทอง มนงง และปวดศรษะ ถาเปนปลาปกเปาจะท าใหเกด Ciguatera Poisoning คอมอาการชารอบๆ ปาก เคยวอาหารและกลนล าบาก น าลายออกมาก กระตก พดไมออก ชก เปนอมพาตสวนบนของรางกาย การหายใจลมเหลวและเสยชวตในทสด (The Asian Pacific News; Multilingual Weekly Newspaper in USA, 2009:2)

6) พษจากแมงดาถวย ความรนแรงของอาการขนอยกบปรมาณไขแมงดาทกนเขาไปมากหรอนอย มอาการชาทรมฝปาก มอและเทา เวยนศรษะ คลนไส อาเจยน เดนเซ แขนขาไมมแรง พดไมออก กลนล าบาก หายใจไมออก กลามเนอเกยวกบการหายใจเปนอมพาตเนองจากพษของแมงดาถวยท าลายระบบประสาททควบคมการหายใจ ในเดกเลกจะมอาการรนแรงมากกวาผใหญ (ผองศร ทพวงโกศล 2010)

7) พษจากอาหารทะเล เมอบรโภคกง หอย ป ปลา ทกนแพลงตอนเปนอาหารจะท าใหมอาการในระบบทางเดนอาหารและระบบประสาท ไดแก ปวดทอง คลนไส อาเจยน ทองเดน วงเวยนและปวดศรษะรวมดวย เดนเซ ชารอบๆ ปากและนว สะบดรอนสะบดหนาว ถามอาการรนแรงมาก แขนและขาจะออนแรง ลนชา กลนล าบาก พดออแอ หายใจไมออกและเสยชวตได (Ehrlich, 2008; สรเกยรต อาชานานภาพ 2544: 279-282)

8) พษจากเหด ผบรโภคสวนใหญจะมอาการคลนไส อาเจยน วงเวยนศรษะ หนามด งวงนอน ใจสน และปวดทองอยางรนแรง อยางไรกด พษจากการกนเหดอาจมไดตงแตรนแรงนอยไปจนกระทงเสยชวต เชน เหดหวกรวดท าใหเกดอาการมนเมา คลนเหยน และอาเจยน เหดเกลดดายมพษตอระบบประสาท ท าใหเกดอาการมนเมา เพอฝน หลบนาน และอาจเสยชวตได เหดระโงกหนมพษทงตอตบและระบบประสาท โดยมอาการปวดทอง อาเจยน ผปวยจะมอาการดขนระยะหนงแลวอาการจะก าเรบมากขนจนเสยชวตภายใน 4-6 ชวโมง เนองจากเซลลตบถกท าลาย (ราชบณฑตยสถาน 2539: 47-48)

41

6.3 สมนไพรทใชบ าบดภาวะอาหารเปนพษ 6.3.1 สมนไพรแกพษจากอาหาร (อาหารเปนพษ) ขนานท 1 ยานาง เอารากยานางมาฝนกนอยางเดยวหรอฝนรวมกบรากมะปรางหวาน ถาไมม

รากมะปรางหวาน สามารถใชรากยานางแดงไดหรอรากมะขามแทนกได (ไตรย ภาควชาเคม คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร 2010)

ขนานท 2 เพกา เอาล าตนเพกามาตมกน หรอใชเปลอกกนสด แกอาหารเปนพษ หรอใชรากเพกา รากยานาง รากรางจดมาฝนกนกได (ไตรย ภาควชาเคม คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลย เกษตรศาสตร 2010)

ขนานท 3 กะลามะพราว เอาถานกะลามะพราวบดใหเปนผง 1 ชอนโตะ ผสมน าสะอาดครงแกว กนหาย (ประกอบ อบลขาว และคณะ ใน หนงสออนสรณงานพระราชทานเพลงศพพนตรเรวตร พรหมหลอ 2548: 48)

ขนานท 4 ยานาง รางจดและเพกา เอารากยานาง รากรางจด รากเพกา มาฝนกนเปนยาถอนพษเบอเมา รวมถงแกอาการจากเหดพษ แพอาหารและแพหนอไม (ไตรย ภาควชาเคม คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร 2010)

ขนานท 5 ตะไคร ยานาง และวานน า เอารากตนตะไคร รากยานาง และรากวานน ามาลางน าใหสะอาด ฝนกบฝาละมหมอดน ผสมกบน าตมสก ใชน ายาดมครงละ 1 ถวยชา แกโรคอาหารเปนพษทมอาการปวดทอง คลนเหยนอาเจยน ทองเสยใหหายไป (พระราชวสทธโสภณ 2537 อางถงใน พระธรรมวโรดม 2537: 27)

ขนานท 6 มะปราง ผกหวาน และมะนาว เอารากมะปราง รากผกหวาน และรากมะนาว ฝนดวยน าซาวขาว ใหกน หายแล (เปยม บณยะโชต เลม 9 2514: 164 )

ขนานท 7 บวบกและผกบงนา เอาตนบวบกสดหนก 250 กรมหรอหนกประมาณ 16 บาท ผสมกบรากผกบงนาสด (ทงตนกได) หนกเทากน ต าคนเอาน าผสมกบน าสกอนๆ กน จะอาเจยนออกมา พษอาหารจะพลนหายได (พฤฒาจารยวพธโยคะ รตนรงษ สวตร ตงจตรเจรญ และปรญญา อทศชลานนท 2541: 366)

ขนานท 8 กระวานและอนๆ เอา กระวาน การบร กานพล ดอกจนทน เปลอกหอยขมเผาไฟ ฝกแผวแดง ลกจนทน หนกอยางละ 5 บาท น ามาบดรวมกนใหเปนผงละเอยด แลวละลายเหลาโรง 28 ดกร 2 ชอนโตะ หรอน าสก 1 ถวยชา ใชกนครงละ 1-2 ชอนกาแฟ วนละ 2 ครง (วทย เทยงบรณธรรม 2538: 220)

ในกรณทผปวยมอาการทองเดนรนแรงหรอลมปวง (ลมปวง หมายถง ไฟธาตบคคลผใดเผาอาหารซงบรโภคเขาไปนนแหลกออกมได จงบงเกดลมในทองนนพดมก าลงกลา ท าใหมอาการทองเดนและอาเจยนรวมดวย) (นนทวน บณยะประภศร บรรณาธการ 2535: 193) กลาวคอ มอาการอาเจยน กนอาหารไมได ทองเดน ปวดมวนในทองอยางรนแรง เมอยแขงขา หอบเหนอย เพอ เหงอออก ชาตามรางกาย และโคนเลบออกสด าคล าจะใชสมนไพร ดงน

42

ขนานท 1 ขาตาแดงกบน าปนใส เอาหวขาตาแดง (มลกษณะตน ใบ ดอก ลก หว เหมอนกบขาใหญ แตเลกกวาเลกนอย ทหวแตกขนเปนตาสแดงเขม มสรรพคณพเศษทางแกโรคลมปวง) น ามาลางน าใหสะอาด ต าใหแหลก ผสมกบน าปนใส (น าปนแดงกนหมาก) แลวกรองดวยผาขาวบาง ใชน ายาดม มสรรพคณแกโรคลมปวง ซงมทงถายทองและอาเจยน ใหหายไปทนท (พระธรรมวโรดม 2537: 13)

ขนานท 2 ตะไครกบเกลอทะเล เอาตะไคร 5 ตน (ทบพอแตก) กบเกลอทะเล (เกลอใสแกง) ประมาณใหเคมจดๆ น ามาใสหมอดนตมกบน า 3 แกว เคยวใหเหลอน า 1 แกว ใชน ายาดมใหหมดเพยงครงเดยว มสรรพคณแกโรคลมปวงรนแรง คอ ทงถายทองและอาเจยน ใหหายไปอยางปลดทงทนท (พระธรรมปฎก วดชนะสงคราม กรงเทพมหานคร 2537 อางถงในพระธรรมวโรดม 2537: 14)

ขนานท 3 ไมสก ไมรวก ก ามะถนเหลองและมหาหงค เอาถานไมสกหนก 1 บาท ถานไมรวกหนก 1 บาท ก ามะถนเหลองหนก 1 บาท และมหาหงคหนก 2 บาท ตวยาทง 4 อยางน น ามาต าเปนผง ปนเปนเมดขนาดเทาเมลดพทรา เกบใสขวดโหลไว ถามอาการทงอาเจยนและทองเดนใหใชยาน 3 เมด บดละลายผสมกบน าปนใส (น าปนแดงกนกบหมาก) ประมาณครงแกวกาแฟ คนผวมะกรดลงไป กวนใหเขากน ใชดมไดผลชะงดนก ถาใชแกอาเจยน เอายาน 3 เมด บดใหละลายผสมกบน าลกยอตม ประมาณครงแกวกาแฟ ใชดม มสรรพคณชะงดนก ถาใชแกโรคลมจกเสยดใหใชยาน 3 เมด บดผสมกบหวกระเทยม 5 กลบ ละลายกบน ารอน ใชดม ไดผลชะงดนก ถาใชแกโรคทองเดน ใหใชยาน 3 เมด บดละลายกบน าตนเปลอกตนแคแดงประมาณครงแกวกาแฟ ใชดม มสรรพคณชะงดนก (พระครค าหลา อตเปโม วดปากฝาง อตรดตถ 2537 อางถงใน พระธรรมวโรดม 2537: 15)

6.3.2 สมนไพรแกอาการเมาเหด เมากลอย ขนานท 1 ขอย เอาใบขอยสด 1 ก ามอ ต าผสมขาวเจา 1 หยบมอ เตมน าสกพอควร คนใหได

น ายาคอนถวยแกว ดม จะท าใหอาเจยนในคนทกนเหดเมา (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 178) ขนานท2 ชมเหดไทย เอาใบชมเหดไทยสด 1 ก ามอ น ามาลางน าใหสะอาด ใสหมอดนตมกบ

น าพอสมควร ใชน ายาดม มสรรพคณแกอาการเมาเหดไดผลชะงดนก (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 178; เพมพร ลกษณะสต 2537 อางถงใน พระธรรมวโรดม 2537: 18)

ขนานท 3 บวบกกบผกบง เอาใบบวบกสด 1 ก ามอ ต ารวมกบผกบงไทยสด 1 ก ามอ คนกบน า ใหไดน ายา 1 ถวยแกว ดมใหหมดในครงเดยว จะชวยลดพษเมออาเจยนออกมา (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 178)

ขนานท 4 ผกบงไทย เอาผกบงไทยสดทงตน ไมเอาราก ต าใหละเอยด เตมน าสก คนใหได 1 ถวยแกว ดมใหหมด จะชวยแกอาการเมากลอยไดดจากการอาเจยนเอาพษออกมา (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 179)

ขนานท 5 ยานาง เอาราก ตน และใบยานาง 1 ก ามอ ต าผสมกบขาวสารเจา 1 หยบมอ เตมน าสะอาดคน กรองดวยผาขาวบางใหไดน ายาประมาณ 1 ถวย เตมเกลอและน าตาลเลกนอย ดมใหหมดครง

43

เดยว จะท าใหอาเจยนออกมา ชวยใหอาการดขน (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 179; ไตรย ภาควชาเคม คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร 2010)

ขนานท 6 ยานางแดงและมะปรางหวาน เอารากยานางแดงและรากมะปรางหวาน ฝนรากแตละชนดดวยน าสะอาดใหไดน าขนๆ อยางละ ¼ แกว แลวน ามารวมกน คน ดมใหหมด ดมวนละ 3-4 ครง ใชส าหรบผปวยกนเหดเมาหรอกนอาหารผดส าแดง (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 179)

ขนานท 7 ยโถปนง เอาหวใตดนของยโถปนง (หญาจมฟนควาย ภาคเหนอ: แขมเหลอง แขมดอกขาว งวนตากแหง มวนตกหงาย งอนตาหงาย) ซงเปนกลวยไมดนชนดหนง ยาว 1-3 นว มาตมกบน า หรอฝนกบน าดม (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 180)

ขนานท 8 น ามะพราวออน เอาน ามะพราวออน เตมเกลอเลกนอย ดม 2-3 ถวยแกว หลง 5 นาทอาการจะดขน (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 180)

ขนานท 9 รางจด เอาใบและเถาสดของรางจด 2 ก ามอ สบใสน าใหทวม ตมใหเดอด 10 นาท ดมแตน าบอยๆ จะชวยถอนพษ (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534:180)

ขนานท 10 โลดทะนง เอารากสดโลดทะนงประมาณ 1 นวฟต ฝนกบเหลาโรง กนครงละ 1 ชอนชา จะอาเจยนอยางแรง ชวยถอนพษเหดเมา (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 181)

ขนานท 11 ผกหวานบาน เอารากผกหวานบานมาฝนน าทา แลวน ามาดม หรอ ใชรากผกหวานบาน กานตง หญาขด หญาคา รากหมาก รากพราว แชน า แลวน ามาดม (ไตรย ภาควชาเคม คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร 2010)

ขนานท 12 ฟกขาว เอารากฟกขาวมาแชน าดม หรอใชรากฟกขาว รากปอแดง รากกวาวเครอ รากทองกวาว ฝนกนหาย (ไตรย ภาควชาเคม คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร 2010)

ขนานท 13 สารสม เอาสารสม 1 กอน (ขนาดเทาปลายนวกอย) น ามาต าใหละเอยดผสมกบน าตมสก ใชดม ท าใหเกดอาการอาเจยน ถอนพษตางๆ เชน พษเมาเหด ยาพษ เปนตน (วทย เทยงบรณธรรม 2538: 267)

6.3.3 สมนไพรแกพษจากแมงดาถวย ใชรางจดชนดดอกสมวง ในกรณทไดรบพษมากและรนแรงใหใชใบสด 4-5 ใบ โขลกต าผสมน าซาวขาว น ามาคนเอาแตน าดม จากนนใชใบแหง 3 ขด ตอน า 1 ลตรตมดม โดยดม 200 มลลลตร ทก 2 ชวโมง

7. การบ าบดผทมอาการทองเดนเฉยบพลนดวยสมนไพร 7.1 ความน าของทองเดนเฉยบพลน โรคทองเดนเปนอาการทพบไดบอยมสาเหตไดหลายประการ

สวนใหญอาการจะไมรนแรงและอาจหายไดเอง สวนนอยทมอาการรนแรงท าใหมภาวะขาดน าและ เกลอแร เปนอนตรายถงเสยชวตได โดยเฉพาะในเดกเลกและผสงอาย

7.2 ความหมายของทองเดนเฉยบพลน (ทองรวง ทองเสย อจจาระรวง) หมายถง ภาวะทผปวยมอาการถายเหลวมากกวา 3 ครงตอวน หรอถายเปนน า/ ถายเปนมกหรอมกปนเลอดเพยงครงเดยวตอวนกถอวาเปนโรคอจจาระรวงแลว

7.3 ความรทวไปเกยวกบทองเดนเฉยบพลน

44

7.3.1 สาเหตของทองเดนเฉยบพลน มหลายสาเหตดงน 1) การตดเชอ พบไดบอยกวาสาเหตอน อาจเกดจากเชอแบคทเรย ไวรส หรอพยาธบาง

ชนด 2) สารพษจากเชอโรค โดยการกนพษของเชอโรคทปะปนอยในอาหาร ซงมกจะพบวาใน

กลมคนทกนอาหารดวยกนจะมอาการพรอมกนหลายคน 3) สารเคม เชน สารตะกว สารหน ไนเทรต ยาฆาแมลง เปนตน มกจะท าใหมอาการ

อาเจยน ปวดทองรนแรงและชกรวมดวย 4) ยา เชน ยาถาย ยาลดกรด ยาปฏชวนะ ยาคอลชซนรกษาโรคเกาท เปนตน 5) พชพษ เชน เหดพษ กลอย เปนตน

7.3.2 อาการและอาการแสดงของทองเดนเฉยบพลน ขนอยกบสาเหตของทองเดนเฉยบพลน โดยทวไปจะมอาการปวดทอง ถายเปนน า หรอถายเหลวบอยครง บางครงอาจมไขหรอคลนไส อาเจยนรวมดวย หรออาจถายเปนมกหรอมกปนเลอด อาการแทรกซอนทส าคญคอ ภาวะขาดน าและเกลอแรซงอาจท าใหเกดภาวะชอก ภาวะเลอดเปนกรด ภาวะโปแตสเซยมหรอโซเดยมในเลอดต า ซงอาจท าใหเสยชวตได

7.4 สมนไพรทใชบ าบดอาการทองเดนเฉยบพลน (ไมใชบดและอหวาตกโรค) ขนานท 1 ขมนชน เอาเหงาขมนชนแกสด ยาวประมาณ 2 นว มาขดเปลอก ลางน าให

สะอาด ต าใหละเอยด เตมน า คนเอาแตน ามาดม ครงละ 2 ชอนโตะ 3-4 ครงตอวน (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 75)

ขนานท 2 แคบาน เอาเปลอกตนแคบาน 1 ฝามอ (ประมาณ 20-25 กรม) มาปงไฟ 1 สวน ตมกบน าปนใส 10 สวน กนครงละ 1-2 ชอนแกง วนละ 4 เวลา (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 76)

ขนานท 3 ทบทม เอาเปลอกผลทบทมแก กวางประมาณ 1 นว ยาว 1.5 นว มาฝนกบน าฝนหรอน าปนใสใหขนๆ ดมครงละ 1-2 ชอนแกง วนละ 4 เวลา (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 76) หรอใชเปลอกทบทมตากแดดใหแหงประมาณ ¼ ของผล ฝนกบน าปนใส กนครงละ 1-2 ชอนแกง หรอตมกบน าปนใส แลวดมน าทตมกได ทงน เปลอกทบทมมรสฝาดเพราะมสารแทนนนถงรอยละ 22-25 และยงมกรดแกโลแทนนค รากมอลคาลอยด การทตองใชน าดางหรอน าปนใสตมเพอใหหกลางฤทธของกรดเสยบางจะไดบรโภคสะดวกยงขน (วระสงห เมองมน 2547: 31)

ขนานท 4 ใบชา เอาใบชาตากแหง 2-3 หยบมอ ใชน าเดอดชงชาอยางแกมากๆ ดมบอยๆ ทละถวยจนกวาทองเดนจะหยด ถาทองเดนธรรมดาเมอดม 2-3 ครง กจะหาย (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 76)

ขนานท 5 กระชาย เอาเหงาสดของกระชาย 1-2 เหงา ต าหรอฝนเหงาทปงไฟแลวกบน าปนใส คนใหขนๆ กน 1-2 ชอนแกง วนละ 4 เวลา จนกวาจะหายทองเดน

ขนานท 5 กลวย เอากลวยน าวาดบหรอจะใชกลวยหกมกแทนกได น ามา ½-1 ผล หนบางๆ ตากแหง บดเปนผง ใชผงยาชงน าดม ถาหลงกนยานแลวมอาการทองอด ตองดมน าขงหรอสมนไพร

45

ขบลมอนๆ (หลวงพอจรญ ฐตธมโม 2552) ถาทองเดนมากใหกนทงเปลอกดวย (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 75)

ขนานท 6 ฝรง ใชใบ เปลอกตน หรอผลกได โดยมวธใชดงน (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 77; อวย เกตสงห 2529: 26)

- ใบฝรงเพสลาดสด 10-12 ใบ สดมาเคยวแลวกลนน าตาม หรอใชใบปงไฟ น ามาตมน าดม หรอน าใบเพสลาดมาตากแหง บดเปนผงหรอใสแคปซล ขนาด 250 มลลกรม ครงละ 3-5 แคปซล ทก 6 ชวโมง 2 วน หยดถาย

- เปลอกตนฝรงสด 1 ฝามอ น ามาตมกบน า 2 แกว เคยวใหเหลอ 1 แกว แบงดม 2 ครง วนละ 4 ครง

- ผลฝรง 1 ผล น ามาฝนกบน าปนใส น ามาดม - เคยวยอดฝรงทละนอยใหละเอยดแลวกลนทละยอด จนครบ 7 ยอด ขนานท 7 มะตม เอามะตมแหง 5-6 แวน ตมกบน าประมาณ 2 แกว เดอดแลวเคยวตอไป

เลกนอย ยกลง ตงไวใหเยน ดมครงละครงแกว วนละ 3 ครง เตมน าตาลได สวนใหญกนครงเดยวกเหนผล (อวย เกตสงห 2529: 25-26) หรอใชมะตมทผลโตเตมท ฝานบางๆ ท าใหแหง ควใหเหลอง น ามา 2-3 ชน ชงดวยน าเดอด ความแรง 1:10 ดมแทนชา หรอชงดวยน าเดอด 2 แกว ดมครงละ ½ แกว วนละ 4 เวลา (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 78)

ขนานท 8 ฝาง ใชแกนฝาง 4-6 ชน (3-9 กรม) ตมกบน า 2 แกว เคยวใหเหลอ 1 แกว ดมครงละครงแกว หรอใชฝาง 1 สวนตอน า 10 สวน ตมเคยว 15 นาท ดมครงละ 2-4 ชอนโตะ หรอ 4-8 ชอนแกง วนละ 4 เวลา (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 77)

ขนานท 9 ฟาทะลายโจร ใชตนสดบนดนทเรมออกดอก 1-3 ก ามอ (ประมาณ 3-9 กรม) สบใหเปนทอนสนๆ ตมกบน า ดมแตน า หรอท าใหแหง บดเปนผงละเอยดใสแคปซลกนจะท าใหรบประทานไดงายขนเพราะสมนไพรชนดนขมมาก (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 77)

ขนานท 10 มงคด ใชเปลอกมงคดครงผล (ประมาณ 4-5 กรม) มาตมกบน า 2 แกว เคยวใหเหลอ 1 แกว ดมครงละครงแกว วนละ 4 เวลา (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 78)

ขนานท 11 ลางสาด ใชเปลอกทกนเนอแลวสดหรอแหง 10 ผล หนควเลกนอย ชงดวยน าเดอดๆ ดมครงละครงแกว วนละ 4-5 เวลา (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 79)

ขนานท 12 สมอพเภก ใชผลแก 2-3 ผล ทบตมกบน า 2 แกว ใสเกลอเลกนอย เคยวจนเหลอ 1 แกว ใชดมใหหมดในหนงครง วนละ 3-4 เวลา (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 79)

ขนานท 13 สเสยดแขก ใชแผนสเสยดแขก (สเสยดเทศ) ซงเปนสน าตาลออนๆ แขง สกดไดจากใบและยอดออนของตนสเสยดแขกบดเปนผงประมาณ 0.5-0.7 กรม (ประมาณ ¼-½ ชอนชา) ตมเคยวกบน าครงแกว เคยวใหเหลอ ¼ แกว ดมแตน า (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 79)

ขนานท 14 สเสยดเปลอก ใชเปลอกตน ใบ หรอราก 1 สวน ชงกบน าเดอดหรอตมกบน า 10 สวน ดมครงละ 1-2 ชอนแกง วนละ 4 เวลา เหมาะส าหรบรกษาโรคทองเสยทไมตดเชอ (พเยาว

46

เหมอนวงษญาต 2534: 79-80) ขนานท 15 สเสยดลาว ใชกอนสเสยด มสน าตาลด า แขง (ซอไดตามรานขายหมากพล) บด

ใหเปนผงใช 1/3-½ ชอนชา หนกประมาณ 0.5-0.8 กรม ตมเคยวกบน าครงถวยแกว ดมแตน า (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 80)

ขนานท 16 หมากดบน าคาง เอาหมากดบน าคางทงตนสด 1 ก ามอ ตมกบน า 3 แกว เคยวใหเหลอ 1 แกว ดม 2 ครง วนละ 4 เวลา (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 80)

ขนานท 17 กระเจยบแดง เอารากกระเจยบแดงตมกนแกทองเสย (ไตรย ภาควชาเคม คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร 2010)

ขนานท 18 เพกา เอารากเพกาอยางเดยวตมดม หรอใชรากเพกากบไมกานเหลอง ไมแฮนกวาง ขมน แกทองเสย (ไตรย ภาควชาเคม คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร 2010)

ขนานท 19 สมปอย เอารากสมปอยตมน ากน (ไตรย ภาควชาเคม คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสต, 2010)

ขนานท 20 ก ายานและอนๆ ในกรณทองเดนอยางแรง อาจมอาการอาเจยนและสบดรอนสบดหนาวรวมดวยใหใชก ายาน ผลจนทร ผลเบญกาน เปลอกมงคด ผลมะตม ครง เปลอกมะขาม ขบ เปลอกผลทบทม เอาน าหนกเทากน บดละเอยด ละลายน าตมสกอนๆ หรอน าตมเปลอกทบทมกได ใชไดผลดมาก (ดสพร ดลยนนท และจรญ ลลพผลน 2531: 199)

สารส าคญในสมนไพรทออกฤทธแกอาการทองเสยสวนใหญ คอ สารในกลมแทนนนซงมรสฝาดและมฤทธฝาดสมาน ในกรณทองเดน เนอเยอทผนงล าใสใหญมการระคายเคองจากพษของเชอโรค สารเคมบางชนด หรอสารอาหารรสจด ท าใหล าใสใหญบบตวมากกวาปกต จงเกดการถายอจจาระบอยๆ สารแทนนนเมอสมผสกบผนงล าไสใหญจะรวมตวกบโปรตนทเนอเยอบผว แลวเปลยนเปนสารทสามารถท าลายโปรตนของตวเชอโรคและท าใหเชอโรคตาย การใชสมนไพรทมแทนนนมขอควรระวงส าหรบผทมแผลในกระเพาะอาหารและล าไส เพราะแทนนนอาจถกดดซมเขารางกายในปรมาณมากและมผลเสยตอตบ

8. การบ าบดผทมอาการปวดทองรนแรงจากธาตลมดวยสมนไพร 8.1 ความรทวไปเกยวกบอาการปวดทองรนแรงจากธาตลม ภาวะทมธาตลมในทองมากมก

เรยกวา “ทองอด” ซงเกดจากการทอาหารไมยอยนนถอวาเปนสาเหตทพบไดบอยของอาการปวดทอง โดยอาการมกจะเกดขนหลงจากรบประทานอาหารนานประมาณหลายนาทจนถงหลายชวโมง ซงอาการอาหารไมยอยนนพบไดในทกเพศ ทกวย และมกพบในผหญงมากกวาผชาย สาเหตของอาการอาหารไมยอยนนยงไมทราบแนชด แตมกเกดจากมเรองกงวลใจ เชน ปญหาเศรษฐกจ ปญหาครอบครว ปญหาเรองการเรยน จงท าใหกระเพาะอาหารท างานไมปกต และอกสาเหตหนงคาดวาเกดจากการท างานมากเกนไปของระบบยอยอาหาร อาจเกดจากรบประทานอาหารมากเกนไปหรอรบประทานอาหารทยอยยาก เชน อาหารทมไขมนมาก อาการทเกดขนอาจเรมตงแตมความรสกวาทองอดจนถงอาการปวดทองอยางรนแรง โดยทวไปมกจะมอาการจกแนนคลายมลมตขนบรเวณยอด

47

อกหรอใตลนป หลงจากรบประทานอาหาร ถาเรอจะรสกสบายขน อาจมอาการเบออาหาร นอนไมหลบ ทองผก ใจสน กงวลใจ ปวดศรษะรวมดวย ในเดกเลกอาจบนปวดทองบรเวณเหนอสะดอ เมอแตะททองจะไมเจบ ยงคงราเรงและวงเลนไดบางครงผปวยสามารถคาดเดาไดวาอาหารประเภทใดบางทท าใหเกดอาการอาหารไมยอย เชน อาหารประเภททอด อาหารประเภทนม เนอสตว อาหารรสจด ผลไมบางชนด เปนตน ดงนนจงควรรจกอาหารประเภททจะท าใหเกดอาการอาหารไมยอยและพยายามหลกเลยงการรบประทานอาหารดงกลาว หรอรบประทานดวยความระมดระวง งดการดมน าอดลมทกชนดรวมทงเหลาและเบยร รวมทงควรออกก าลงกายเบาๆ หรอพยายามเคลอนไหวรางกายประมาณ 15-30 นาท หลงรบประทานอาหารกจะชวยปองกนอาการปวดทองจากอาหารไมยอยได (วรตน ทองรอด 2550)

8.2 สมนไพรทใชบ าบดอาการปวดทองจากธาตลม 8.2.1 สมนไพรทใชบ าบดอาการปวดทองจากธาตลมในผใหญ ขนานท 1 ใบพลสด ใชใบพลสด 2 ใบ ต า คนเอาน าใหไดสก 1-2 า ก กเ ว แ ว า

ตาม 1 แกว หลงอาหารและกอนนอน (เจอ บญไชยสรยา 2543: 22) ขนานท 2 ขง ใชขง 1 หว ตมน า 3 สวนเอา 1 สวน กนเมอมอาการ (วรพงษ เกรยงสนยศ

บรรณาธการ 2552: 87) ขนานท 3 ใบกระเพราแดง ใชใบกระเพรา 1 ก ามอ ตมน า 3 สวนเอา 1 สวน กนเมอมอาการ

(วรพงษ เกรยงสนยศ บรรณาธการ 2552: 87) ขนานท 4 พรกไทย เหงาขงแหง ดอกดปล ขมนชน ผวมะกรด เอาพรกไทย เหงาขงแหง ดอก

ดปล ขมนชนและผวมะกรดเสมอภาค ตมดมครงละครงถวยกาแฟ หรอบดเปนผงชงกบน ารอนดม ครงละครงถวยกาแฟ ทกชวโมงจนกวาอาการจะทเลา (เจอ บญไชยสรยา 2543: 22)

ขนานท 5 หวแหวหม พรกไทย เหงาขงแหงและอนๆ ใชหวแหวหม พรกไทย เหงาขงแหงอยางละ 2 ขด (ของกโลกรม) เอาตนสะระแหน กะเพราแดง แมงลกและโหระพาทงตนมาลวกน ารอนแลวตากแดด ตะไครทงตน หนตากแดด ทง 5 าง เ า ก าง ะ ขด น าตวยาทงหมดมาต าหรอบดใหเปนผง ตากแดดหรออบความรอนแลวเกบไวในขวด เมอทองอดหรอปวดทองกน าไปชงกบน าสกดม จะชวยขบลมไดดมาก (พฤฒาจารยวพธโยคะ รตนรงษ 2540: 327)

8.2.2 สมนไพรทใชบ าบดอาการปวดทองจากธาตลมในเดก มทงยาทาหนาทองและยากน ดงน

1) กลมยาทาหนาทอง ขนานท 1 รากเจตพงค เอารากเจตพงคฝนกบน าปนใสทาทองเดก (รสนา โตสตระกล และคณะ

2529: 76) ขนานท 2 ใบพล เอาใบพล 4-5 ใบ มาองไฟจนใบพลออน วางนาบบนทองเดกขณะทยงอนอย

วางซอนกนเปนชนๆ (รสนา โตสตระกล และคณะ 2529: 76) 2) กลมยากน

48

ขนานท 1 ดอกกานพล ใชดอกกานพลทบพอช า 1 ดอก ใสในน าทใชชงนม 1 ขวดน าปลา เอาน านนมาชงนมใหเดกดดกน (รสนา โตสตระกล และคณะ 2529: 76)

ขนานท 2 ใบสะระแหน ถาเปนเดกเลก (อายไมเกน 1 ป) เอาใบสะระแหน 1 ก ามอ ต าผสมกบเหลาขาว คนเอาน าดม กนครงเดยวเมอมอาการ ถาเปนเดกโต เอาใบสะระแหน 1 ก ามอ ตมกบน า 3 สวนเ า สวน กนครงเดยวเมอมอาการ (ชาญวฒ พนธสายศร ใน วรพงษ เกรยงสนยศ บรรณาธการ 2552: 87)

9. การบ าบดผทถกแมลงมพษกดตอยดวยสมนไพร 9.1 ความน าเกยวกบแมลงมพษ ประเทศไทยอยในเขตรอนจงมแมลงชกชม แมลงบางชนดมพษ

เชน ผง ตวตอ แตน แมงปอง เปนตน ซงแมลงพวกนจะมเหลกไนอยทสวนปลายของล าตว เมอตอยเขาผวหนงของคนเรา จะปลอยน าพษออกมาท าใหเกดอาการตางๆ

9.2 ความรทวไปเกยวกบการถกแมลงมพษกดตอย 9.2.1 แมลงมพษทพบบอย แมลงมพษในประเทศไทยทพบบอยไดแก ผง ตอ และแมงปอง

ดงน 1) ผงและตวตอ

ก. ลกษณะของผงและตวตอ - ผง ในประเทศไทยมผงอย 3 ชนด ไดแก 1) ผงหลวง เปนผงทมตวโตมาก ชอบท ารง

บนตนไมสงๆ เชน ตนตะเคยน ตนยาง เปนตน ผงชนดนดรายมาก สามารถบนไดไกลมาก หากนเกง 2) ผงโพรง เปนผงขนาดยอม ชอบท ารงอยตามโพรงไม หากนในสวนมะพราว สวนหมาก และผลไมชนดอนทมดอก และ 3) ผงมม เปนผงขนาดเลก ตวขนาดแมลงวน ไมดราย ชอบท ารงตามกอไผหรอพมไมเตยๆ มมากในภาคกลาง

- ตวตอ รปรางประเปรยว มสปกด าเหลองหรอคอนขางแดง เมอตวตอเกาะอยเฉยๆ จะเหนทองเปนรปไขยดกบสวนอก สวนของล าตวเรยวเลก ตวตอมหลายชนด มกท ารงอยกบกงไม

ทงผงและตวตอมเหลกไนทใชตอยคน ลกษณะคลายๆ กน เหลกไนพวกนยาวประมาณ 2.5-4 มลลเมตร เหลกไนของผงซอนอยทสวนปลายหลงของสวนทอง และทางตดตอกบสวนพษซงท าใหพษเปนทงกรดและดาง เวลาผงตอยคนมกจะฝงเหลกไนเขาผวหนง บางครงผงกปลอยเหลกไนตดไปกบคนทถกผงตอย สวนตวตอมกจะไมฝงเหลกไน เพยงแตใหพษแลวบนหนไป

ข. พษของผงและตวตอ ผงงานจะสะสมพษตงแตเกดและเพมขนเรอยๆ จนถง 0.3 มลลลตร ในเวลา 10-16 วน และจะไมสรางอกหลงอาย 20 วน ดงนนผงตวแกจะไมมน าพษในกระเพาะเกบน าพษ พษของผงและตวตอ ประกอบดวย ฮสตามน (Histamine) และสารทจะไปกระตนใหเนอเยอของรางกายของคนหลงฮสตามน นอกจากนนยงมโปรตนและอะมโนแอซก (Amino acid) หลายชนด และมสารไฮอะลโรนเดส (Hyaluronidase) ดวย

2) แมงปอง แมงปองเปนสตวทมพษมากเมอเปรยบเทยบกบสตวอนทมขนาดเดยวกน

49

แมงปองมเหลกไนทหาง ชอบชหางเปนการเตรยมพรอมทจะโจมตศตร แมงปองจะฉกหางออมไปแทงและปลอยพษเขาไป หากนโดยการลาเหยอ เชน ตกแตน แมลงสาบ จงหรด เปนตน แมงปองชอบอย ตามทงนา และหลบเขาไปอยตามบานคนในทซอกซอนตางๆ แมงปองทอยในทแจงจะมสน าตาล สวน แมงปองทอยตามซอกบานมกมสด า มกซอนตวตอนกลางวนและออกหากนตอนกลางคน พษของ แมงปองเปนสารทออกฤทธตอระบบประสาท ประสาททไดรบพษกอนคอ ประสาทรบความรสก

9.2.2 อาการและอาการแสดง 1) ผงหรอตวตอตอย บรเวณทถกตอยจะมอาการปวด บวม แดง รอน สวนอาการแพภมเกด

จากโปรตนทมอยในน าพษนน อาการแพภมระหวางผงและตวตอจะมปฏกรยาตอกนได คนทเคยแพผง เมอถกตวตอตอย อาจมอาการแพภมอยางรนแรงจนถงแกชวตได อาการทพบเมอถกผงหรอตวตอตอยม 2 ลกษณะ ดงน

ก. ถกตอยโดยผงหรอตวตอตวเดยว จะมอาการนอยมาก เชน ปวดและบวมเลกนอย บรเวณทถกตอยจะเรมแดง บวม รอน อยางไรกด ถาผงตวเดยวตอยทอวยวะส าคญ เชน ตา จมก ล าคอ อาจท าใหมอาการมากได เชน ตอยทตา อาจท าใหมานตาฝอ ท าใหตาบอดได ถาถกตอยทล าคออาจท าใหบวมและท าใหหายใจล าบากได เปนตน

ข. ถกตอยโดยผงหรอตวตอหลายตว ถาผงหรอตวตอถกรบกวน มนจะรมตอยผทเขามารบกวน ซงผงหรอตวตอเปนรอยๆ ตวตอยจะท าใหมอาการรนแรง กลาวคอ มอาการคลนไส อาเจยน ทองเดน เปนลมหมดสต รวมกบมอาการบวม มผนลมพษขนทผวหนง บางคนมไข ปวดศรษะ งวง ซม ตวเกรงและชก และอาจเสยชวตได

2) แมงปองตอย บรเวณทถกตอยจะปวดแสบปวดรอน รสกเจบปวดมาก บางรายถงกบชอกและเสยชวตได อาจมเลอดออกบรเวณทถกกด หากไดรบพษจ านวนมากจะมอาการทางสมองภายในครงชวโมง โดยจะมอาการตนเตน กระวนกระวาย ความดนโลหตสง เหงอออกมาก อณหภมต า หนงตาบนตก น าลายและสงคดหลงออกมากกวาปกต เนองจากประสาททควบคมถกท าลายเสยไป พรอมกบมหวใจเตนชาและเตนผดจงหวะ สวนใหญจะเสยชวตจากการหยดหายใจเพราะศนยควบคมการหายใจเปนอมพาต ถาไดรบพษนอยอาการจะไมรนแรงมากนก มกจะมอาการทเลาลงในวนตอมา

9.3 สมนไพรทใชบ าบดผทถกแมลงมพษกดตอย 9.3.1 ยาถอนสารพดพษ เอาตะขาบเปนๆ อยาตใหตาย ตพอหนไมได เอาใสขวดปากกวาง เอา

เหลาโรงเทใสขวดใหทวมตวตะขาบ ปดฝาใหแนน ตะขาบจะคายพษภายในเวลาประมาณครงชวโมง เมอตะขาบตายแลวใหรบทงทนท ใชส าหรบถอนพษสตวมพษทกชนด เชน ตวตอ แตน ผง ตะขาบ ง แมลงปอง เปนตน โดยใชส าลชบ แลวโปะลงทปากแผลใหเหลาชมๆ ปดดวยพาสเตอร คอยหมนหยอดยาอยาใหแหง (ดสพร ดลยนนท และจรญ ลลพผลน 2531: 157)

9.3.2 สมนไพรทใชบ าบดผทถกผงหรอตวตอตอย ขนานท 1 ตนตนตะขาบ เอาตนและใบตนตะขาบยาว 1 คบ ต าใหละเอยด ทาบรเวณทถก

แมลงกดตอย อาการเจบปวดจะลดลง ทาบอยๆ จนกวาจะหาย (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 227)

50

ขนานท 2 รากเทายายมอม เอารากเทายายมอม (กาซะลอง พญารากเดยว ปงขม พมพ) มาต าใหละเอยด ผสมกบน าฝนหรอเหลาโรง คนน าดม กากใชพอกแผลทแมลงกดตอย (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 228)

ขนานท 3 ใบแปะต าปง (จกรนารายณ) เอาใบแปะต าปง สดๆ มา 3-4 ใบ ต าใหละเอยด เตมเหลาโรง ใชพอกบรเวณทอกเสบหรอแมลงสตวกดตอย จะชวยถอนพษได (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 228)

ขนานท 4 ผกกาดน า เอาผกกาดน า (กรงเทพ: หมอนอย เหนอ: หญาเอนยด) 1 ตน ใชทงตนต าใหละเอยด ทาเมอถกแมลงกดตอยหรออกเสบ ใชพอกผวหนงทปวดบวมคน เนองจากถกต าแย บง ราน หรอผงตอย (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 228)

ขนานท 5 ผกกาดสม เอาตนและใบสดของผกกาดสม (กะเหรยงแมฮองสอน: พะปลอ) 1 ก ามอ ลางใหสะอาดต าพอก เหมาะกบผงตอย (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 228-229)

ขนานท 6 ผกบง เอาผกบง (ผกทอดยอด) ทงตน 4-5 ตน ลางใหสะอาด ต าใหละเอยด เตมพมเสน 2-3 เกลด ทาบรเวณทเปนบอยๆ (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 229)

ขนานท 7 ผกเสยนผ เอาผกเสยนผ (ภาคกลาง: ผกเสยนขาว เหนอ: ผกสมเสยนผ) ทงหา 1 ตนเลกๆ หรอ ประมาณ ½ ก ามอ ลางใหสะอาด ต าใหละเอยด ผสมเหลาโรง 2 ถวยตะไล คนเอาเฉพาะน ารบประทาน กากพอกทปากแผล (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 229)

ขนานท 8 พงดอ เอารากสดของพงดอ (หนามพงดอ หนามรอบขอ หมเหมน) ฝนกบน าปนใสใหขน ทาบรเวณทอกเสบบวม ทาบอยๆ ทบวมอกเสบจะลดลง (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 229)

ขนานท 9 ใบฟกขาว เอาใบสดของฟกขาว (ขกาเครอ ผกขาว) 3-4 ใบ ต าใหละเอยด ใชทาพอกบรเวณทอกเสบ (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 230)

ขนานท 10 รากโลดทะนง เอารากสดของโลดทะนง 2-3 องคล มาฝนกบน าฝน หรอเหลาโรงใหขนๆ ทาบรเวณทแมลงสตวกดตอย จะชวยถอนพษได (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 231)

ขนานท 11 รากสารพดพษ เอารากสดของสารพดพษ (ซบผด ระงบพษ) 1 ราก ยาวประมาณ 3 องคล (ประมาณ 2 นวฟต) มาฝนกบน าฝนใหขนๆ ทาแกพษแมลงสตวกดตอย (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 231)

ขนานท 12 ใบเสลดพงพอน เอาใบเสลดพงพอนสด 5-10 ใบ ต าหรอขยใบสด ทาบรเวณทแมลงกดตอย จะท าใหแผลผนคนยบไปได (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 231)

ขนานท 13 หญาพนง ใชเมลดและดอกของหญาพนง ถาเปนเมลดใช 1 หยบมอ ถาเปนดอกใช 3 ชอ น าอยางหนงอยางใดมาบดใหละเอยด ผสมเหลาโรง ทาบรเวณทแมลงกดตอย จะท าใหอาการเจบปวดบรรเทาลง (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 232)

ขนานท 14 ยางมะละกอสด เอายางมะละกอสดจากขวผลหรอจากผลดบ 1-2 ชอนชา ทาบรเวณทถกกดตอย แกพษตวตอและแมลงปองไดด เมอทาแลวประมาณ 10-30 นาท จะรสกวาอาการดขน (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 230; สพจน อศวพนธธนกล บรรณาธการ 2530:15)

51

ขนานท 15 ใบมะละกอสดกบปนแดง เอาใบมะละกอสดมาต าใหละเอยด ผสมกบปนแดงกนหมาก ใชพอกบรเวณทถกสตวกดตอย อาการปวดแสบปวดรอนจะหายภายใน 5 นาท (พระครสรนนทเขต 2537 อางถงใน พระธรรมวโรดม 2537: 108)

ขนานท 16 หวหอม ใชหวหอมทเปนหวเดยวหนงหวผากลางหรอขยหวหอมทาบรเวณตรงทโดนตอย รบทาทนท (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 232; ดสพร ดลยนนท และจรญ ลลพผลน 2531: 156)

ขนานท 17 น ามะนาว เอามะนาวสด 1 ซก จมลงในผงชรส บบน ามะนาวลงทปากแผลทถกสตวมพษกดตอย มสรรพคณแกอาการบวมและปวดแสบปวดรอนไดชะงดนก (พระอธการบญมา อนทญาโณ 2537 อางถงใน พระธรรมวโรดม 2537: 107 )

9.3.3 สมนไพรทใชบ าบดผทถกแมงปองตอย ขนานท 1 ใบเสลดพงพอนตวเมย ใชใบเสลดพงพอนตวเมยหรอพญายอแบบใบสลาด (ใบสด

กลางแกกลางออน) หนงก ามอ ลางใหสะอาด แลวใหผปวยเคยวใบพญายอทนททถกแมงปองตอย แลวกลนน าทไดจากการเคยวใบพญายอ จากนนเอากากพอกแผลทถกแมงปองตอย จะระงบอาการปวดและบวมไดดมาก (รชนพร ภกร 2533:43)

ขนานท 2 มะขามเปยกกบปนแดง เอาเนอมะขามเปยก 1-2 หวแมมอ ขย าปนกบปนแดง 1/2หวแมมอ ทาบรเวณทถกแมงปอง ตะขาบตอยหรอกด ทาหางกนทก 2-3 ชวโมงจนกวาจะหายปวด

ขนานท 3 หวผกกด ใชหวของผกกด ฝน ทา หรอใชใบ ตน ต าพอกบรเวณทถกสตวมพษกดตอย (ไตรย ภาควชาเคม คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร 2010)

ขนานท 4 หอมแดงกบมะขามเปยก เอาหวหอมแดงกบมะขามเปยกมาต าผสมกน แลวทาบรเวณทถกตะขาบกดหรอแมงปองตอย อาการปวดแสบปวดรอนจะหายเปนปลดทง (กมล ทวยเจรญ 2537 อางถงใน พระธรรมวโรดม 2537: 108)

ขนานท 5 น ามนเบนซน เอาส าลชบน ามนเบนซนแปะแผลทถกแมลงปอยตอย 4-5 ครง กจะหายปวด (ดสพร ดลยนนท และจรญ ลลพผลน 2531: 155)

10. การบ าบดผทถกงพษกดดวยสมนไพร 10.1 ความน าเกยวกบการถกงพษกด ในประเทศไทยพบผปวยทถกงกดบอย จากขอมลทาง

ระบาดวทยาของกระทรวงสาธารณสขป 2540 พบวา มผทถกงพษกดประมาณ 15 รายตอแสนประชากร และอตราตายประมาณ 0.02 รายตอแสนประชากร ปญหางกดพบไดทกภาคของประเทศ การกระจายของการถกงพษกดพบวาภาคใตสงทสด รองลงมาเปนภาคกลาง ภาคเหนอ และภาคตะวนออกเฉยงเหนอ งพษทกดคนไทยมากทสด คอ งกะปะ (รอยละ 40) รองลงมาไดแก งเขยวหางไหม (รอยละ 34) และงเหา (รอยละ 12) งแมวเซา (รอยละ 10) ตามล าดบ ซงงกะปะพบมากทางภาคใตและภาคตะวนออก สวนงเขยวหางไหมและงเหาพบมากในภาคกลาง (http://www.siamhealth.net/ public_html) ผทมอายในชวง 10-39 ป ถกงกดมากกวาชวงอายอน และผชายจะถกกดมากกวาผหญง

52

ประมาณ 2 เทา ยกเวนงเขยวหางไหมทผชายและผหญงมโอกาสถกกดเทาๆ กน ชวงเวลาทถกกดมกเปนฤดฝนตงแตเดอนพฤษภาคมถงเดอนพฤศจกายน (สรเกยรต อาชานานภาพ, 2544: 707)

10.2 ความรทวไปเกยวกบการถกงพษกด งเปนสตวเลอยคลานประเภทหนงทมพษตามธรรมชาต ในประเทศไทยมงพษจ านวนมาก โดยทวไปงพษมกมตายาวและมเขยวอย 2 เขยวทขากรรไกรดานหนา ทเขยวแตละเขยวจะมรองหรอรในเขยวส าหรบขบน าพษซงอยเหนอตา แผลงพษกดจะเหนรอยเขยว 2 รอย เปนรลกลงไป มเลอดออกมา ลกษณะรอยเขยวของงพษแตละชนดจะแตกตางกน สวนงไมมพษมกมตากลม มแตฟน ไมมเขยว เมอถกงทไมมพษกดจะเหนเปนรอยฟนจ านวน 2 แถว โดยไมมรอยเขยว เมอถกงพษกดจะตองแยกแยะชนดของงใหได โดยสงเกตลกษณะและสของตวงหรอเกบตวงไวโดยใสภาชนะทมดชด หรอสงเกตจากลกษณะของรอยเขยวและทอยอาศยกได การจ าแนกชนดของงพษทกดไดจะฉดเซรมแกพษงไดถกชนด ท าใหผถกงกดมอาการไมรนแรงและไมเสยชวต

10.2.1 ประเภทของง งม 3 ประเภท ไดแก 1) งทมพษรนแรง ผถกกดอาจเสยชวตได เชน งเหา งจงอาง งสามเหลยม งกะปะ งแมวเซา และงทะเล 2) งทมพษออน ผถกกดมกมแผลบวมเนา กลายเปนแผลทมเนอตาย อาจตองตดอวยวะสวนนน ไดแก งเขยวหางไหม และ 3) งไมมพษ พวกนไมมอนตราย เมอถกกดแลวจะมแผลและอาจปวดแผลเลกนอย งพษทพบบอยในประเทศไทยม 8 ชนด ไดแก งเหา งจงอาง งสามเหลยม งทบสมงคลา งแมวเซา งกะปะ งทะเล และงเขยวหางไหม งพษแตละชนดจะมลกษณะ นสยและทอยอาศยทแตกตางกน ดงน

1) งเหา (Cobra) เปนงพษทอนตรายมากทสด พบไดทวประเทศ งเหามลกษณะหวมน คอสน ตวกลมยาวเรยวประมาณ 1-1.5 เมตร มสตางๆ กนแลวแตชนด โดยทวไปมสด า เขยวอมเทา น าตาล มลกษณะพเศษคอ ยกสวนหวขนตงฉากกบพนไดประมาณ 1/3 ของล าตว และตรงล าคอสามารถแผใหแบนออกได เรยกวา แผแมเบย สวนบนดานหลงของแมเบยจะมดอกจนทมสแตมตางๆ กนแลวแตชนดของง งจะแผแมเบยเมอโกรธและตกใจ พรอมทจะกด เขยวพษของงเหาจะสน เวลากดตองยกหว แผแมเบยและฉกไปขางหนา งเหามนสยด ออกหากนไมเปนเวลา สวนมากตอนค าถงตอนดก ชอบอาศยอยในโพรงดน ทงนา ปาละเมาะ และชายเขา

2) งจงอาง (King cobra) เปนงพษทมขนาดใหญทสดในโลก มความยาวประมาณ 3.50-4.00 เมตร เปนงทดราย วองไว มสเขยวอมเทา ใตคางสเหลองหรอสม บางชนดหวด าและหางด า ตวลายเปนปลองด า ออกหากนกลางวนถงพลบค า เปนงปาโดยเฉพาะ ชอบนอนตามกอไผ กอหญา โพรงไม และซอกหน มชกชมมากในปาภาคใตและภาคกลาง

3) งสามเหลยม (Banded krait) ลกษณะตวเปนรปสามเหลยม โดยมดานทองเปนฐาน ตวยาวประมาณ 2 เมตร ตวมสเหลองเปนปลองๆ สลบกบสด า บางชนดหวแดง หางแดง ตวสด า เปนงบกทชอบหากนตามรมน า บางครงลงวายในน า เปนงทไมดราย ไมท ารายคน ผทถกกดมกเดนไปเหยยบงหรอเดนผานไปในขณะทงก าลงไลกดเหยอ ชอบอยในทมดและสลวในเวลากลางวน แตวองไวมากเวลากลางคน ออกหากนเวลาพลบค าถงกลางคน พบไดทวไปทกภาค

53

4) งทบสมงคลา (Malayan krait) เปนงพนธเดยวกบงสามเหลยม แตมล าตวกลม ไมเปนสามเหลยม ลายสด าสลบขาว คาดไมรอบทอง หางเรยวแหลมลงไปเรอยๆ มนสยปราดเปรยว เคลอนไหวเรว ชอบกดคนตอนกลางคน พบบอยในภาคใต ภาคตะวนออก และภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

5) งแมวเซา (Russell’s viper) หวมลกษณะเปนสามเหลยม คอเลก ตวอวน หางกลมยาวเรยว ล าตวมสน าตาลออนปนเทา มลายเปนวงกลมหรอรปไขสน าตาลเขม มนสยดแตเชองชา เวลาตกใจจะขดตวเขามาแลวสดหายใจเขาออกแรงๆ ท าใหเกดเสยงดงคลายเสยงแมวกรน แตถาศตรเขาใกลจะฉกกดได เขยวยาวโงงและสามารถเคลอนไหวได เวลากดจงขยบเขยวใหฝงไดถนดและลก ออกหากนเวลากลางคน ชอบอาศยอยตามทดอน ในซอกหน โพรงดน โพรงหญา ชอบทแหงๆ มากกวาทแฉะๆ ม ชกชมในภาคกลาง

6) งกะปะ(Malayan pit viper) หวมลกษณะเปนสามเหลยม ปากแหลม คอคอด หางสน เขยวพษยาวโงง ไมปราดเปรยว เมอตกใจจะงอตวขดนงแตฉกกดรวดเรว เมอตกใจมากจวนตวจะดดตวไปแทนการเลอย ล าตวมสเทาอมมวง มลายเปนรปสามเหลยมสน าตาลเขมหรอด า ออกหากนในเวลากลางคน โดยเฉพาะเมอมน าคางลงจด หรอหลงฝนตก ชอบอาศยอยตามโคนตนไมใหญทมใบไมทบถม ปาใหญทขนบนดนทราย เปนตน งกะปะมชกชมในภาคใตและจงหวดชายฝงทะเลตะวนออก

7) งทะเล (Sea snake) งทะเลทมพษมหลายชนด เชน งคอออน งชายธง งผาขรว งฝกมะรม เปนตน มอยในอาวไทย และจงหวดชายฝงทะเลทกภาค มหวและคอเลกกวาล าตวมาก มหางแบนส าหรบวายน า มทองสขาวและหลงเปนลายด าๆ สวนมากไมด ออนเปลยเมอขนพนน าแตวองไวเมออยในทะเล ชอบอาศยตามทะเลโคลนมากกวาทะเลทรายน าใส

8) งเขยวหางไหม (Green pit viper) แมวางเขยวหางไหมจะมพษออน แตอนตรายมากทสดเพราะมนสยด มพษและปรมาณน าพษมากทสดในบรรดางพษออน มหวปอม เขยวพษยาวโงง ตวอวนสน หางสน ตวสเขยวอมเหลองหรอเขยวแก หางสน าตาลไหมหรอสแดง ชอบหากนเวลากลางคน ชอบอยตามสวนหรอในทมด เชน ใตถนบาน ลงหรอหบเกบของ มชกชมทวไป โดยเฉพาะภาคกลาง (วรพฒน สวรรณธรรมา 2009; วนย วนานกล 2551: 516)

10.2.2 ประเภทของพษงในประเทศไทย พษงในงแตละตวมประมาณ 0.1-1.5 มลลลตร พวกทมขนาดใหญอาจใหพษถง 5 มลลลตร ในการกดแตละครงงมกปลอยพษออกมาเพยงบางสวน หรอบางครงอาจปลอยพษออกมาทงหมดหรอไมไดปลอยพษเลยกได พษงประกอบดวยโปรตน เอนไซม และสารกลม vasoactive amines อนๆ พษงจ าแนกตามกลไกการออกฤทธไดเปน 2 กลม ดงน

1) พษเฉพาะท (Local effect) เกดจากพษทมผลตอเนอเยอทถกสมผสทเรยกวา cytotoxin ซงท าใหเกดอาการบวม ปวด หรอมการตายของเนอเยองเกดขน

2) พษทออกฤทธทวรางกาย (Systemic effect) ซงแบงพษงออกเปน 3 ประเภท ดงน ก. พษตอระบบประสาท (Neurotoxin) มผลตอการสงสญญาณประสาททงท

presynaptic และ postsynaptic neuromuscular junction มผลท าใหกลามเนอออนแรง มกพบในงตระกล

54

Elapidae ไดแก งเหา งจงอาง พษชนดนมโมเลกลขนาดเลก สามารถดดซมไปตามกระแสเลอดไดอยางรวดเรว

ข. พษตอระบบเลอด (Haemotoxin) ท าใหมการใชโปรตนทท าใหเลอดแขงตว เกลดเลอดถกใชจนหมด จงท าใหผปวยมการเลอดออกไมหยด พบในงตระกล Viperidaeไดแก งกะปะ งแมวเซา งเขยวหางไหม พษงในกลมนมโมเลกลใหญจะถกดดซมเขาทางระบบน าเหลอง

ค. พษตอระบบกลามเนอ (Myotoxin) ท าใหเกดการท าลายของกลามเนอ จงเกดมอาการปวดบวมของกลามเนอและเกดภาวะกลามเนอสลายตว (rhabdomyolysis) ไดแก งทะเล

ส าหรบงสามเหลยมและงทบสมงคลานนเปนพษทงตอประสาทและเลอดดวย (วรพฒน สวรรณธรรมา 2009; วนย วนานกล 2551: 516-517)

10.2.3 อาการของผทถกงพษกด เมอถกงพษกด ผปวยจะมอาการดงน 1) งทมพษตอระบบประสาทกด ไดแก งเหาและงจงอาง เมอถกงเหากดประมาณ 5-10 นาท

จะเรมรสกปวด อาการปวดจะคอยๆ เพมมากขน บรเวณทถกกดจะบวม ประมาณ 30 นาทตอมาจะรสกวาแขนและขาไมคอยมแรง ออนเปลย ไมอยากเคลอนไหว ซมคลายคนงวงนอน ในทสดหนงตาจะตก ตาพรามว ตอจากนนอาการจะเพมมากขน กระวนกระวาย ลนแขง พดจาออแอ น าลายสอ หายใจล าบาก ประมาณ 1-2 ชวโมงหลงถกกด ชพจรจะเบาเรว ไมรสกตว หยดหายใจและเสยชวตในทสด ส าหรบแผลบรเวณรอยเจาะของเขยวพษ ถาเปนงเหารอยเขยวจะกลมเหมอนโดนเขมจม ไมมรอยฉกขาด แตถาเปน งจงอางแผลจะบวมนน รอบแผลเหมอนโดนแตนหรอตอตอย นอกจากนนแผลจะมผนแดง ตอมาอก 2-3 วนตมจะพองขน ประมาณวนท 5-6 ตมจะแตกออกเกดเปนเนอเนาเปอยเปนแผลกวาง อาจใหญเกอบเทาฝามอและลกถงชนกลามเนอ การรกษาแผลใหหายกนเวลา 1-2 เดอน ในกรณทถกงจงอางกด อาการจะเหมอนถกงเหากด แตรนแรงกวามาก เพราะงจงอางตวใหญ มน าพษมาก ผปวยอาจเสยชวตไดในเวลาอนรวดเรว

2) งทมพษตอระบบเลอดกด ไดแก งแมวเซา งกะปะ งเขยวหางไหม เมอถกงแมวเซากด บรเวณทถกกดจะบวมมากขนอยางรวดเรวภายใน 15-20 นาท ถาพษเขาไปมากภายใน 2-3 ชวโมง ผปวยจะมอาการเลอดออกเปนจ าๆ ตามผวหนง อาเจยนเปนเลอด ปสสาวะเปนเลอด อาจมเลอดออกในล าไส ชก ความดนเลอดต า ผปวยอาจเสยชวตจากระบบการไหลเวยนเลอดลมเหลว ซงอาจใชเวลา 2-3 วน บรเวณแผลทถกกดมแผลเนาเปอยมากและเรว ในรายทพษเขาไปนอย อาการจะเกดชาและไมรนแรง ถาเปนงกะปะกดรอยแผลจะฉกและเฉยงลงลาง เนองจากงกะปะตองพลกตวเพอถอนเขยวออกเมอกดเหยอแลว อาการจะเหมอนกบถกงแมวเซากดแตจะรนแรงนอยกวา แตหลอดเลอดบรเวณทถกกดมกจะอดตน ท าใหเกดเนอเนาเปอยตามมา สวนในรายทถกงเขยวหางไหมกดกจะมอาการเชนเดยวกบการถก งแมวเซากดเชนกน แตบรเวณแผลทถกกดจะบวมอยางรวดเรว อาการตามอวยวะตางๆ ไมมอาการรนแรงอาการปวดจะหายไปภายใน 6 ชวโมง สวนอาการบวมจะหายไปภายใน 1 สปดาห

3) งทมพษตอระบบกลามเนอกด ไดแก งทะเล เมอถกงทะเลกดประมาณ 1-2 ชวโมง ผปวยจะรสกปวดเมอยตามแขน ขา คอ และล าตวทวไป อาการจะทวความรนแรงมากขนจนไมสามารถ

55

เคลอนไหวไดเพราะเจบปวดกลามเนออยางมาก อาจมหนงตาตกในรายทรนแรงมาก ผปวยอาจเสยชวตภายใน 3 วน

ในกรณทถกงสามเหลยมกด ซงมพษทงตอประสาทและเลอดจะมอาการเหมอนงเหาและ งแมวเซากด แตอาการทางประสาทจะเกดขนชากวาในรายทถกงเหากด (วรพฒน สวรรณธรรมา 2009;วนย วนานกล 2551: 517-518; http://www.siamhealth.net/public_html)

10.3 สมนไพรทใชบ าบดผทถกงพษกด ขนานท 1 เสลดพงพอนตวเมยกบสรา ใชของมคมขดเอาเขยวออก เอาแอลกอฮอลเชดแผล

และใชผามดไวเหนอแผลกอน แลวเอาตนเสลดพงพอนตวเมย (พญายอ) ทงหา (เอาทงตนตลอดถงราก) น ามาลางน าใหสะอาด ต าใหละเอยด ผสมกบสรา 28 ดกร ประมาณครงกงกวาๆ คนเอาน าใหกน แลวต าใหมผสมสราใหม ใชพอกแผลดวย ดบพษงใหไดหมดสน (พระครปรชาปรยตกจ วดศลามล อ.บางเลน นครปฐม อางถงใน พระธรรมวโรดม 2537: 7; พฤฒาจารยวพธโยคะ รตนรงษ สวตร ตงจตรเจรญ และปรญญา อทศชลานนท 2541: 344) หรอเอาใบเสลดพงพอนตวเมยสดมา 1 ก ามอ (25-30 ใบ) ต าใหละเอยดผสมกบสราโรง 30 มลลลตร คนเอาน ากนและเอากากพอกแผล กอนพอกใหลางแผลใหสะอาดและใชของแขงขดเอาพษเขยวแกวออกจากแผลเสยกอน (สน สนทรเวช อางถงใน เขยน รตนสวรรณ เจรญ พงษมาลา และประจกษ รตนสวรรณ 2522: 200) ในกรณหาเสลดพงพอนสดไมไดใหใชกงและรากแหงมาฝนกบน าสราขาวกน และชบส าลแปะตรงแผล กอนน าสงโรงพยาบาลกได (ดสพร ดลยนนทและจรญ ลลพผลน 2531: 155)

การรกษาพษงดวยเสลดพงพอนตวเมยหรอพญายอน รามน กจไพศาล (2551) ถายทอดประสบการณในการใชพญายอมาจากหมอพนบานเนองจากตนเองเคยถกงกดมาแลว โดยมขนตอนดงน

1. ตองใชพญายอใหเรวทสดหลงจากถกงกด และตองรดเหนอแผล รดแผล และลางแผลดวยน ากอนดวย

2. ใชใบพญายอขนาดไมแกไมออน ประมาณ 1 ก ามอ หรอ 20-30 ใบ ต าผสมน าพอทวมยา คนน าดม สวนกากยาใชพอกแผล พนผาไว ท าเชนนซ าทก 2 ชวโมงจนครบ 24 ชวโมง

3. เตรยมพญายอใหมโดยต าผสมเหลาขาว ใชพอกอยางเดยว ไมตองดม เปลยนยาทก 2 ชวโมง และตองคนน ายาไวคอยหยอดแผล ขณะทแผลรอน สงทส าคญอยาใหแผลรอน ตองหยอดน ายาบอยๆ

4. ถาเปนงกะปะหรองเหาใหพอกยาตอจนครบ 3 วน หลงจากนนอาการบวมจะยบลง สงเกตทแผล ถามผนใสคลายตากบ ใหใชเขมเผาไฟฆาเชอเจาะออก

5. ถอนหญาตนกาใหตดราก ลางสะอาด จมเหลาขาว ทาแผลจากบนลงลางหลายๆ ครง หามยอนขน จากนนทงไป

เนองจากพษงทแตละคนไดรบไมเทากน งทหวมากมพษมาก งทกนเหยอแลวจะมพษนอยกวา การรกษาจงตองสงเกตอาการอยางใกลชด บางรายอาจจะตองใชเวลาในการรกษามากถง 7 วน

ขนานท 2 กระเพราแดง เอาตนกระเพราแดงทงหา (เอาทง ตน กง กาน ใบ และราก) มาลางน าใหสะอาด ต าใหละเอยด ผสมกบเหลา คนเอาเฉพาะน ายาใชกน ใชกากยาพอกปากแผล มสรรพคณรกษา

56

พษงไดผลด (พระครอบาลคณปมาจารย วดสวรรณาราม เขตบางกอกนอย กรงเทพมหานคร อางถงใน พระธรรมวโรดม, 2537: 7)

ขนานท 3 รากตนนน เอารากตนนนมาลางน าใหสะอาด ฝนกบฝาละมหมอดน ผสมกบสรา ประมาณน ายา 1 ถวยชา ใหผปวยกน และบดรากตนนนใหละเอยด ผสมกบสรา ใชพอกทปากแผล มสรรพคณแกพษงกดไดผลชะงดนก (พระครรตนานรกษ วดปงสนกใต ล าปาง อางถงใน พระธรรมวโรดม 2537: 7)

ขนานท 4 ตนนอยหนากบตนกางปลา เอาตนนอยหนาทงหา (ถอนเอาตนเลกๆ ทงตนตลอดถงราก) กบตนกางปลาทงหา (เอาทงตนตลอดถงราก) มาลางน าใหสะอาดต าใหแหลก ผสมกบสรา คนเอาเฉพาะน ายา ใชกน ใชกากยาพอกทปากแผล มสรรพคณแกพษงกดไดผลชะงดนก (พระครใบฎกาประพทธ วดหงษอรณรศม สมทรสาคร อางถงใน พระธรรมวโรดม 2537: 8)

ขนานท 5 ผกเสยนผ เอาตนผกเสยนผทงหา (เอาทงตนตลอดถงราก) น ามาลางใหสะอาด ต าใหละเอยด ผสมกบเหลา คนเอาเฉพาะน ายา ใชกน ใชกากยาพอกทปากแผล แกพษงกดไดชะงดนก (พระธรรมวโรดม 2537: 8)

ขนานท 6 ใบตนลกใตใบ เอาใบตนลกใตใบ 1 ก ามอ น ามาใสปากเคยวพอแหลกแลว คายออกมาผสมกบสรา คนเอาน ายา ใชกน ใชกากยาพอกปากแผล อาการเจบปวดเพราะพษงจะหายไปภายใน 5 นาท ยาขนานนยงใชแกพษตะขาบกด แมลงปองตอยไดผลดดวย (พระสมหปกษ โชตปญโญ วดทะเล อ.สงเนน นครราชสมา อางถงใน พระธรรมวโรดม 2537: 8)

ขนานท 7 ตนฟาทะลายโจร เอาตนฟาทะลายโจรทงหา 1 ก ามอ มาลางน าใหสะอาด ต าใหแหลก ผสมกบสรา คนเอาเฉพาะน ายาประมาณ 1 ถวยชา ใชกน ใชกากยาพอกทปากแผล แกพษงกดไดผลด (พระศรสธรรมเมธ วดพระปฐมเจดย นครปฐม อางถงใน พระธรรมวโรดม 2537: 9)

ขนานท 8 หวอตพด เอาหวอตพดน ามาลางน าใหสะอาด ต าใหแหลก ผสมกบสรา คนเอาน ายาประมาณ 1 ถวยชาใหผปวยกนเพยงครงเดยว ใชกากยาพอกทปากแผล ไดผลดชะงดนกแล (พระครประสาธนนวกจ วดโพธงาม อ.เขายอย เพชรบร อางถงใน พระธรรมวโรดม 2537: 9)

ขนานท 9 ผกกะเฉด ผกคราด ผกเสยนผ และผกชใหญ เอาตนผกกะเฉด ตนผกคราด ตนผกเสยนผ และตนผกชใหญ ทง 4 อยาง เอาอยางละเทาๆ กน น ามาลางน าใหสะอาด ต าใหแหลกผสมกบสรา หรอน าซาวขาว เปนกระสาย คนเอาน ายาประมาณ 1 ถวยชา ใชกน ใชกากยาพอกทปากแผล แกพษงกด แกเลอดท า ไดผลด (พระบญสง กตตญาโณ วดปาพระเจา อ.ศรประจนต สพรรณบร อางถงใน พระธรรมวโรดม 2537: 9)

สตรยาแกงกดทง 9 ขนานขางตน พระธรรมวโรดม (2537: 10) กลาววา มสรรพคณแกพษงไดทกชนด ทกกรณ แมผปวยจะสลบหมดสตแลว กพงชวยกนงดใหอาปากออก แลวกรอกน ายาเขาทองใหได ผปวยจะฟนขนมาไดอยางนาอศจรรย เคยใชรกษาไดผลดมามากแลว

ขนานท 10 เถาคนแดง เอาตนเถาคนแดงทงหามาต าผสมน าซาวขาว กรอกใหคนถกงกดกน ใชกากพอกแผลสงเกตดพอรอนเปลยนพอกใหม เปลยนใหมสก 2-3 ครง ดบพษงไดหมดสน

57

(พฤฒาจารยวพธโยคะ รตนรงษ สวตร ตงจตรเจรญ และปรญญา อทศชลานนท 2541: 344) การใชเถาคนแดงรกษาพษงน ว. จนประดษฐ (2540: 153) อธบายวธการไวตางกนเลกนอย

โดยใหเอาใบเถาคนแดงสดๆ 7 ใบ ต าใหแหลก เอาขาวสารมา 1 ก ามอ ใสลงในถวยชา แลวซาวเอาน าประมาณ 3 ชอนโตะ ละลายกบใบเถาคนแดงทโขลกไวแลว คนเอาน าดมบอยๆ แลวใหใชใบเถาคนแดงอกชดหนงโขลกใหละเอยด พอกแผลเอาไว กอนพอกจะตองลางแผลใหสะอาดและแหวกปากแผลใหกวาง ยาขนานนเคยชวยชวตคนถกงจงอางกดใหมชวตรอดมาแลว

ขนานท 11 เสลดพงพอนตวเมยกบผกเสยนผ ใชเสลดพงพอนตวเมย (พญายอ) ทงตน 2 ขด ผกเสยนผ 2 ขด และเหลาขาว 100 มลลลตร โดยน าพญายอและผกเสยนผมาลางท าความสะอาด หนเปนชนเลกๆ แลวน ามาต าใหละเอยด ผสมกบเหลาขาว คนใหเขากน น าน าทไดมาทาทบาดแผล ท าการเปลยนยาทกๆ 3-4 ชวโมงจนกวาจะหาย (พระมงคล มหายโส วดควนมณ ต.นากระตาม อ.ทาแซะ จ.ชมพร 2552)

ขนานท 12 รงมดแดงกบเสนยาฉน ใหเอารงมดแดงทงรง 1 รง กะใหไดไมนอยกวา 1 ก ามอ เสนยาฉนหรอกนบหรสก 2 หยบมอ เอาทงสองอยางมาคนเอาน า โดยเตมน าสะอาดเขาไป กะใหไดสก 1 แกว แลวใหผปวยกนแกพษงทกชนด หายเรวปานปลดทง (ล าปาง ปาซโร 2546: 108)

ขนานท 13 หวหญาชนนะกาดกบเกลอตวผ เอาหวหญาชนนะกาดโขลกใหละเอยด ผสมกบเกลอตวผ 3 เมด 5 เมด 7 เมด หรอ 9 เมด ใหพอเคม ขนอยกบขนาดของยาวามากหรอนอย ละลายน า ทงกนทงทาทปากแผล วนละ 3-4 ครง ยานจะมรสขมออนๆ ถาผปวยสลบกใหใชน ายานพนใหทวทงตว พรอมทงกรอกเขาไปในปากใหลงคอ แลวกเอากากยาพอกทปากแผล ควรจะเจาะแผลใหเลอดไหลได อาการจะคอยๆ หายและเรมดขนมา (ว. จนประดษฐ 2540: 152)

ขนานท 14 ใบวานงธรรมดา เอาใบวานงธรรมดาโขลกใหละเอยด ผสมน ามะนาวหรอเหลาขาวกยงด แรงขนอก คนเอาน ามาดม เอากากมาพอกแผล กอนทจะพอกควรท าความสะอาดปากแผลและขดพษแลวจงพอก (ว. จนประดษฐ 2540: 154)

ขนานท 15 วานงเหา เอาวานงเหามาฝนกบน า ทงกนและทงทา ประมาณชวโมงละครง อยาใหแผลแหง คอยหมนทาเอาไวบอยๆ จนกวาจะแนใจวาหายแลว จะชวยขบพษและดดพษออกจากแผลทงหมด (ว. จนประดษฐ 2540: 154)

ขนานท 16 ยาขนานนเปนต ารบยาสมนไพรของหมอสมนก จนทรประสตร ซงเปนหมอพนบานทไดรบการถายทอดมาจากพระครวฑฒธรรมสาร (ชอเดม สมปอง จนทรประสตร) ซงเปนพชาย สถานททใชรกษาผทถกงกด คอบานกาชาดอทศ วดพรหมโลก อ าเภอพรหมคร จงหวดนครศรธรรมราช (สวทย มาประสงค 2546: 134-143) ยาทใชม 8 ขนาน ดงน

ขนานท 16.1 ยาพน ใชกบผปวยทมแผลพษบวมปวด จะชวยบรรเทาอาการบวมไดด ใชยานลเภาสดเคยวพรอมหมาก พล และปนกนกบหมาก พนใสบรเวณทบวม

ขนานท 16.2 ยาพาด เปนยาทาหรอชะโลมแผล (เปนยาทปรงขนจากการน าสมนไพรมาต า แลวผสมกบเหลาขาวหรอน าปนใส หรอน าซาวขาว จากนนใชรากของหญาตนนกหรอหญารากฝอยจม

58

ในยา แลวเอามาชะโลมบรเวณทถกเขยวพษ หรอบรเวณทปวดบวม โดยชะโลมไปเรอยๆ จนกวาอาการจะหายไป) ยาพาดมหลายชนดแลวแตอาการของผปวย เพราะพษงแตละชนดท าใหมอาการเจบปวดแตกตางกน ดงน

ขนานท 16.2.1 ยาพาดส าหรบงกะปะ อาการเจบรอนเหมอนไฟไหมจะใชเสลดพงพอนตวแท ฟาทะลายโจร บวบก และใบ

ผกหวาน ต ารวมกบเหลาโรง คนเอาน าพาดทแผล อาการเจบเมอยในกระดกและกลามเนอใชรางจดตน รางจดยาน เสลดพงพอนตวแท ต า

ผสมเหลาโรง คนเอาแตน าพาดทแผล อาการเลอดไหลไมหยดใชเสลดพงพอนตวแท รางจดตน หญาพนงแดง ต าพอกแผล

เวนรเขยวไวใหความรอนจากพษระบายออก สวนน ายาใชพาดบรเวณรอบๆ แผล ขนานท 16.2.2 ยาพาดส าหรบงเหา เอารากล าโพง รากอนทนลดอกขาว รากไมฆอนตหมา

โกฐกะกลง รย ฝนกบน าปนใส ใชพาดทแผล ถามอาการปวดเจบรอนเหมอนไฟไหม หรอใชยาขนานแรกแลวอาการไมดขน ใหใชฟาทะลายโจร เสลดพงพอนตวแท ใบผกหวาน ใบบวบก ต าใหละเอยด ผสมเหลาขาว คนเอาแตน า เอาน าทคนมาฝนกบรย แลวพาดบรเวณทถกกด (หามพอกยา)

ขนานท 16.2.3 ยาพาดส าหรบงเขยวหางไหม อาการทวไปเหมอนงกะปะ ใชรากแสง ออยแดง เอามาต าคนเอาแตน ามาพาดบรเวณทถกกด

ขนานท 16.2.4 ยาพาดส าหรบงจงอาง ใชรากเตยตน (เตยเขา) ต ากบน าปนใส แลวพาดแผลบรเวณทถกกด

ขนานท 16.3 ยาพอกหรอยาโปะ มสรรพคณในการดดพษ ม 2 ขนาน ดงน ขนานท 16.3.1 รยกบน ามะนาวสด วธนมตวยาเพยง 2 ชนด คอ รยกบน ามะนาวสด

โดยฝนรยกบหน แลวน ามาผสมน ามะนาวสด ตอมาเมอหมอสมนกมประสบการณมากขน จงพบวา เมอเพมรากของหญาตางดอก รากเหมอดคน และรากปลายสารดวย จะท าใหสรรพคณในการรกษาพษงดขน โดยดดพษงออกจากแผล ดดหนอง สมานแผล และมฤทธกดเนอเนาเปอยออกจากแผล แลวแชบาดแผลเพอรกษาพษในซอกเนอใหหมดไป

ขนานท 16.3.2 จอกหหน แพงพวย ดนประสว วานหางจระเขและดนเผา ใชจอกหหน แพงพวย ดนประสว วานหางจระเขและดนเผา ชวยดดพษภายใน ดดหนอง ดดเลอดเสย และแกบวม ถาถกงเหากดแลวบวม ใหเพมใบล าโพงเขาไปดวย

ขนานท 16.4 ยาแช ใชในระยะแผลพษเรมเนาเปอย การแชยาจะกดเนอเนาบรเวณแผลพษใหหลดออกมา สมนไพรทใชคอ หมาก พล ปนแดง ยาเสน และอตพดทงหา การเตรยมยาท าโดยใชหมาก พล ปนแดงต าใหละเอยด จากนนเอาหวอตพดมาต าใหละเอยด ตามดวยยาเสน สดทายละลายดวยน าปนใส น ามาแชแผล โดยแชยงนานยงด เพราะเนอเนาจะถกฤทธยากดออกหมด ยาขนานน ผปวยจะแสบและคนทแผลขณะแช

59

ขนานท 16.5 ยาอม มกใชกบพษงกะปะทท าใหเลอดไหลซมตามเนอเยอออนๆ เชน ในชองปาก จมก ในระบบปสสาวะ ในกระเพาะอาหาร เปนตน โดยคนเอาน ากลวยตานรน (กลวยตานทยงไมออกปล) ผสมสารสมใหผปวยใชอม

ขนานท 16.6 ยาตม เปนยาแกพษภายใน ใชกนขณะทพษบรรเทาแลว บางครงใชขณะผปวยก าลงอยในชวงรกษาแผลเนาเปอย สมนไพรทใชมดปล ขนกทงหา รากตางดอก รากหญาคา รากอนทนลดอกขาว บวบกทงหา ผกหวาน หญาพนงแดง หญาตนนก หญาแพรก ยานลเภา ยานอหลน ยานเอน ขอบชะนางแดง และสบพษ รวม 14 ชนด เอาอยางละเทากน ใสน าทวมยา ตมจนเดอด กน วนละ 3 ครง เชา กลางวน เยน สวนใหญใชกบผปวยโรคหวใจ เบาหวาน เดก และสตร เพราะไมสามารถใชยาผงซงตองผสานดวยเหลาโรง

ขนานท 16.7 ยาผง ใชสมนไพรเดยวคอ “ขมนขม” หรอ “วานง” ใชรกษาพษงทกชนด วธใชใหหนวานงตากแหงแลวบดเปนผง โดยผสมกบเหลา 1 สวนตอน า 3 สวน หรอจะผสมเหลาอยางเดยวกยงมประสทธภาพด สวนใหญจะใชกบผปวยชายทไมเปนโรคเบาหวาน โรคหวใจ และความดนโลหตสง รายทกนยาผสมเหลาไมไดใหกนยาตมแทน

ขนานท 16.8 ยาเคยวน ามนทาแผลเปอย เปนการเอาสมนไพรหลายชนด เชน รากแสง พรกไทย กระเทยม โกฐกะกลง โกฐสอ ขมนออย ยาด า จนส เปนตน มาเคยวกบน ามน ใชทาแกแผลเปอยจากพษง

วธการรกษา เมอถกงกดใหใชเชอกหรอผารดเหนอแผลแลวรบมาหาหมอทนท จากนนท าการรกษา ดงน 1. ดวาผปวยถกงพษชนดใดกด โดยดจากซากงทผปวยน ามาดวย ถาไมมซากงกวนจฉยจาก

รอยเขยวและสงเกตอาการของผปวย รวมถงสถานททถกงพษกด 2. กนยาไลพษขางใน ใชยาตมผสมยาผง หรอยาชงดวยเหลาโรง กนจนกระทงอาเจยน

ออกมา การอาเจยนท าใหพษถกขบออกมา และเมออาเจยนหลายๆ ครง กจะหายจากอาการพษ 3. ดดพษขางนอก ใชยาพอก ยาแช ยาพน แลวแตอาการ 4. พาดยาแกปวดและเพอถอนพษ ตามลกษณะอาการและตามชนดของงพษทกด 5. รกษาตามอาการ เชน อาการเลอดออกตามไรฟนรกษาดวยยาอม (ขนานท 16.5)

ถาแผลทเลอดออกไมหยดรกษาโดยใชหญาพนงแดง และรางจดผสมน าซาวขาวพอกแผล ถาปสสาวะไมออกรกษาโดยใชตนกลวยน าวา ต าผสมสารสม ใชพอกบรเวณทองนอย เปนตน

6. แผลเนาเปอยหรอมหนอง ในกรณทแผลเนาเปอยจะเรมรกษาโดยการพอกยา แชยาเพอเอาเนอเนาออก แลวลางแผลดวยดางทบทม จากนนจงใสน ามนรกษาแผล ในกรณทแผลมหนองใหใชยาพอกขนานท 16.3.2

11. การบ าบดผทถกพษจากสตวทะเลดวยสมนไพร 11.1 ความน าเกยวกบพษจากสตวทะเล ใตทองทะเลไทย มสตวรายทเปนพษกบคนมากมาย เชน

แมงกระพรนไฟ เมนทะเล บงทะเล ปลาฉลาม ปลาปกเปาหนาหมา ปลาปกเปาหนามทเรยน ปลา

60

กระเบนไฟฟา ปลากะรงหวโขน ดาวหนาม เปนตน ซงพบมากตามชายฝงทะเลภาคตะวนออกตงแตจงหวดชลบร ระยอง จนทบร และตราด สตวทะเลสวนใหญชอบอยตามแนวประการงใตทองทะเล สตวทะเลมพษทนกทองเทยวทไปพกผอนตากอากาศและลงเลนน าหรอด าน าพบบอยๆ ไดแก แมงกะพรนและเมนทะเล (ส านกหอสมดกลาง มหาวทยาลยรามค าแหง 2551)

11.2 ความรทวไปเกยวกบพษจากสตวทะเล 11.2.1 ธรรมชาตของแมงกะพรนและเมนทะเล

1) แมงกะพรน แมงกะพรนเปนสตวน าไมมกระดกสนหลง ใสคลายวน ดานบนเปน วงโคงคลายรม ดานลางตอนกลางอวยวะท าหนาทกนและยอยอาหาร มหลายชนด เชน แมงกะพรนจานหรอแมงกะพรนหนง ซงกนได สวนแมงกะพรนถวย แมงกะพรนไฟ และแมงกะพรนลายมพษ แมงกระพรน (Jelly fish) และแมงกระพรนไฟ (Portuguese man-of-war หรอแมงกะพรนหมวกโปรตเกส) อยในไฟลม Colenterata โดยทวไปมรปรางคลายรมหรอกระดงคว า ล าตวโปรงแสง ประกอบดวยวนเปนสวนใหญและจะมเขมพษหรอเหลกใน (nematocyst) อยท วๆ ตว โดยเฉพาะบรเวณหนวด และรอบๆ ปาก ซงมขนาดเลกมากจนไมสามารถมองเหนดวยตาเปลา น าพษจากเขมพษจะท าใหเหยอสลบไปกอนทจะกน ในไฟลม Colenterata แบงเปน 2 class คอ แมงกะพรนทวๆ ไป และแมงกะพรนไฟ (ปรญญา หงษทอง 2550) ดงน

ก. แมงกะพรนทว ไป (Scyphozoa, Jelly Fish) แมงกะพรนทวไปเรามกเหนเกยตนอยตามชายหาด ตวใสๆ หรอแมงกระพรนทน ามาปรงอาหาร เชน เยนตาโฟ สก เปนตน

ข. แมงกระพรนไฟ (Hydrozoa, Portuguese man-of-war) จะมสสนคอนขางสด มกเปนสแดง และมหนวดทเปนสายยาว กนปลา กง หอยและแพลงตอนเปนอาหาร อยในทะเลลก บางทฝนตกกเขามาในทะเลตนๆ ได แมงกระพรนไฟจะมพษรายแรงกวาแมงกระพรนธรรมดา

ผทไดรบพษจากแมงกะพรนมกเปนผทชอบเทยวทะเลในฤดฝน เนองจากฤดฝนเปนชวงขยายพนธของแมงกะพรน โดยลอยมากบคลนทะเลทเขามากระทบฝง

2) เมนทะเล (Sea urchin) เมนทะเลเปนสตวไมมกระดกสนหลง อาศยอยในทะเล จดอยใน Phylum Echinodermata แตคนทวไปเรยกวา หอยเมน ลกษณะโดยทวไปมรปรางเปนทรงกลม หรอรปไข อวยวะภายในหอหมดวยเปลอกซงเปนสารประกอบจ าพวกแคลเซยม เปนแผนแขงขนาดเลกหลายๆ แผนเรยงตอกนท าใหตวหนาขน บนตวเมนทะเลปกคลมดวยหนามแหลม สนบาง ยาวบาง มตะขอแหลม (spicule) หรอตอมน าพษทเรยกวา pedicellariae อยตรงระหวางหนาม ปกตเมนทะเลเปนสตวทเคลอนไหวชา ไมดราย อาศยอยรวมกนเปนกลมใหญๆ ตามพนทราย ซอกหน และแนวประการง และใตทองทะเลระดบลกๆ ในพนทบรเวณอาวไทยและทะเลฝงตะวนตกพบเมนทะเลกระจายอยท วไป เมนทะเลออกหากนเวลากลางคน กลางวนอาจพบไดเชนเดยวกน เมนทะเลมตอมน าพษอย 2 ชนด คอตอมน าพษทอยปลายหนามแหลม (spine) และตอมน าพษอยในปม (pedicellariae) หนามแหลมเหลานมฐานเปนรปถวยยดตดอยกบปมบนแผนเปลอก ท าใหหนามแหลมเคลอนไหวไปมาไดทกทศทาง หนามแหลมดานบนของตวเมนทะเลมขนาดยาวกวาหนามดานลางหลายเทา สวนหนามทอยดานลางของล าตว

61

จะสนกวา ท าหนาทชวยในการเคลอนท เมนทะเลสวนใหญมหนามแหลมทตน ปลายมนกลม น าพษของเมนทะเลประกอบดวยสารหลายชนด เชน steroid glycosides, hemolysins, proteases, serotonin, cholinergic เปนตน เมนทะเลทเปนอนตรายตอมนษยม 2 ชนด ไดแก เมนทะเลด ำ (Diadema setosum) และเมนดอกไม (Toxopneustes pileotus) เมนทะเลด าเปนเมนทะเลทมหนามแหลมยาวรอบตว หนามขางในกลวง ผวหนามโดยรอบขรขระ ปลายคม หนามอาจยาวถง 1 ฟต พบทวไปในน าตนๆ สวนเมนดอกไมมลกษณะคลายดอกไม มปมพษ (pedicellariae) ขนาดใหญและมพษรนแรงกวาเมนทะเลชนดอนๆ มาก ปมพษมลกษณะเปนกานยาวยนออกไปจากล าตว ตรงปลายเปนกระเปาะคลายดอกบวตม เปดปดได เวลาเปดจะเหนเปน 3 แฉก ปลายแฉกจะคมใชตอยและจบเหยอ อาศยอยในน าลกเกน 5 เมตร โอกาสทคนทวไปจะพบมนอย แตนกด าน าชมประการงจะพบบอย (ปรญญา หงษทอง 2550)

นกทองเทยวทเดนตามชายหาดหรอผทลงเลนน ามโอกาสไดรบบาดเจบจากหนามของเมนทะเลต า โดยอาจเหยยบบนตวเมนทะเลหรอจากการจบตองโดยมไดระมดระวง

11.2.2 อาการและอาการแสดง 1) ถกพษจากแมงกะพรน

ก. ถกพษจากแมงกะพรนทวไป เมอหนวดพษสมผสถกผวหนงของคนกจะปลอยพษออกมา ท าใหมอาการปวดแสบปวดรอน คน และผวหนงมผนแดง หรอเปนสแดงเขม บวม บางครงเหมอนรอยไหม

ข. ถกพษจากแมงกระพรนไฟ คนทถกแมงกระพรนไฟ ผวหนงจะไหมพอง ปวดแสบปวดรอน จะมตมพองแลวแตกเปนแผลเรอรง นอกจากนนยงอาจท าใหมอาการชาตามมอและเทา กลามเนอหดเกรง จกแนนหนาอก หายใจไมออก กระสบกระสาย นอนไมหลบ ออนเพลย ปวดเมอยตามกลามเนอและมไข อาการอาจเกดหลงสมผสแมงกระพรนแลว 30-60 นาท กวาจะทเลาไดกใชเวลา 1-2 วน ในรายทมอาการแพรนแรง อาจเกดภาวะชอกและอาจเสยชวตไดใน 10-15 นาท

2) เมนทะเลต า ก. เมนทะเลด าชนด Diadema setosum เมอถกเมนทะเลด าทมต าจะมอาการปวดแสบปวด

รอนอยางมาก เนองจากหนามเปราะและแตกงาย จงหกคาอยใตผวหนงหรอกลามเนอ ท าใหเกดอาการปวดเปนเวลาหลายวน เมอหนามหกคาอยในกลามเนอจะบงเอาหนามออกยากเนองจากพนผวรอบหนามขรขระจงปวดทรมาน แตอาการจะคอยทเลาลงภายใน 20-30 นาทและจะชาบรเวณทถกต าดวย

ข. เมนดอกไม (Toxopneustes pileotus) เมอถกเมนดอกไมตอยจะปวดอยางรนแรง อาการจะทเลาลงหลงจาก 15 นาท และจะมอาการชาขนไปถงบรเวณใบหนา ลนและหนงตา แมวาอาการปวดจะหายไปหลงจาก 1 ชวโมง อาการชาตามใบหนากยงปรากฏตอไปอกหลายชวโมง หากไดรบพษจ านวนมากจะปวดอยางรนแรง หนามด เปนลม ชาตามตว มอมพาตของกลามเนอสวนตางๆ ของรางกาย ไมมเสยง หายใจล าบาก หายใจขดและเสยชวต (ปรญญา หงษทอง 2550)

62

11.3 สมนไพรทใชบ าบดพษจากสตวทะเล 11.3.1 สมนไพรทใชบ าบดพษจากแมงกะพรน ขนานท 1 คนทสอทะเล เอารากหรอเถาคนทสอทะเลยาว 5-8 นว มาต าใหละเอยด เตม

น าฝนพอแฉะๆ ใชทาบรเวณทถกแมงกะพรน ทาบอยๆ จนกวาอาการพษทไดรบจะลดลง (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 274)

ขนานท 2 ผกบงทะเล เอารากสดๆ ของผกบงทะเลยาว 3-5 นว มาฝนกบน าฝนใหขนๆ ใชทาบรเวณทถกพษแมงกะพรนบอยๆ ชวยลดพษแมงกะพรนได (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 274)

ขนานท 3 วานหางจระเข เอาใบวานหางจระเขทยาวประมาณครงหนงของใบโตมาปอกเปลอก และลางน ายางสเหลองออก แลวใชวนหรอน าเมอกของใบวานทาบรเวณทถกพษแมงกะพรนบอยๆ เมอแหง (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 275)

ขนานท 4 ฟกเขยว เอาไสฟกเขยวใหมๆ 1 ไส ทาบรเวณทถกแมงกะพรนใหทว ทาบอยๆ จะชวยลดอาการปวดแสบปวดรอน (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 274)

ขนานท 5 ยางมะละกอ เอายางมะละกอดบทาบรเวณทถกพษแมงกะพรนทก 4 ชวโมง พษจะคอยๆ จางไป (สพจน อศวพนธธนกล บรรณาธการ 2530:40)

11.3.2 สมนไพรทใชบ าบดพษจากเมนทะเล ขนานท 1 เปลอกสบปะรด ใหเอาเปลอกสบปะรดมาทาทแผลบรเวณทถกเมนทะเลต า จะ

ท าใหหนามละลายเรวขน (พระธรรมวโรดม 2537: 120) ขนานท 2 น าสมสายช ใหเอาน าสมสายชคอยๆ หยดลงในแผล เพราะหนามของเมนทะเล

เปนโปรตนชนดหนง เมอถกน าสมสายชกจะท าใหนมและออนลง แลวจะสลายออกมา ท าใหไมปวดหรอบวมอกเสบ (พระธรรมวโรดม 2537: 120)

12. การบ าบดภาวะหอบหดดวยสมนไพร 12.1 ความหมายของภาวะหอบหด หอบหดเปนอาการของโรคภมแพชนดหนงทท าใหเกดภาวะ

หลอดลมตบตว ท าใหลมหายใจเขาออกล าบาก ผปวยมกมอาการหายใจหอบเหนอย โดยเปนๆ หายๆ เรอรง สวนมากจะไมมอนตรายรายแรง ยกเวนในรายทมอาการรนแรงกอาจเกดอนตรายได โรคหอบหดพบบอยในคนทกวย มกมอาการครงแรกในวยเดกหรอวยหนมสาว แตกอาจเกดขนเปนครงแรกในผสงอายได โรคนพบไดประมาณรอยละ 4-6 ของคนทวไปในประเทศไทย (ปญญา จ ารญเกยรตกล และธรภาพ ลวลกษณ 2553; สรเกยรต อาชานานภาพ 2544: 259)

12.2 ความรทวไปเกยวกบหอบหด 12.2.1 สาเหต อาการหอบหดเกดจากหลอดลมมความไวตอสงเรามากกวาปกตรวมกบการ

อกเสบของหลอดลม เปนเหตใหมการหดเกรงของหลอดลมจนหลอดลมตบแคบ สงผลใหหายใจเขาออกล าบาก ซงอาจหายเปนปกตไดเองหรอภายหลงการใหยารกษา ผปวยจะมอาการก าเรบเมอสมผสกบสงทแพ เชน ความเยน เชอรา ฝ นละออง ควนบหร ควนทอไอเสย เกสรดอกไม ขนสตว ยาฆาแมลง สารเคม อาหารบางชนด เปนตน นอกจากน ยงมการตดเชอของทางเดนหายใจ เชน ไขหวด หลอดลม

63

อกเสบ กมกท าใหอาการก าเรบได บางรายกอาจถกกระตนใหเกดอาการหอบหดไดจากการเปลยนแปลงทางอารมณ เชน ภาวะเครยด โกรธ ดใจ เปนตน การกนแอสไพรน ยากลมตานการอกเสบท ไมใชสเตอรอยด ยากลมปดกนบตาทใชรกษาโรคความดนโลหตสง หรอการออกก าลงกาย

12.2.2 อาการและอาการแสดง อาการหอบหดมกเปนตอนกลางคน หรอเวลาทสมผสหรอกนถกสงทแพ มการเปลยนแปลงทางอารมณ หรอออกก าลงมากๆ หลอดลมจะอกเสบ เกดการบวมของเยอบหลอดลม ท าใหหลอดลมแคบลงและตบตน กลามเนอหลอดลมหดเกรงปดกนทางเดนหายใจ อาการของโรคหอบหดมกจะเรมจากการไอมาก มเสลดเหนยว อาจมอาการคดจมก คนคอ เปนหวด และจาม จากนนจะมอาการหายใจล าบากและมเสยงฮดๆ หรอวดๆ ขณะหายใจ เจบ แนนและอดอดในหนาอก ถาเปนมากๆ จะลกขนนงฟบกบโตะ หรอพนกเกาอและหอบตวโยน อาการของโรคหอบหดมกเปนเรอรง เปนๆ หายๆ อาการจะดขนเมอไดรบยา แตถาอาการหอบหดก าเรบขนมาอยางรนแรงกอาจท าใหเสยชวตได (ปญญา จ ารญเกยรตกล และธรภาพ ลวลกษณ 2553; สรเกยรต อาชานานภาพ 2544: 259-260)

12.3 สมนไพรทใชบ าบดผปวยโรคหอบหดก าเรบเฉยบพลน การบ าบดผทอาการหอบหดก าเรบเฉยบพลนโดยใชสมนไพรมทงยาสบและยากน ดงน

1) ยาสบ: ใบล าโพง เอาใบล าโพง (ขาวหรอด ากได) หนเปนฝอย ผงแดดใหแหง ผสมพมเสนหรอการบรเลกนอยเขากบใบล าโพง แลวมวนเปนบหรดวยกระดาษมวนหรอใบตอง สบชาๆ และสดเขาไปลกๆ พอหายหอบควรหยด ถาใชมากอาจตด (อวย เกตสงห ใน เสถยร จอมบญ 2529: 198)

2) ยากน สมนไพรทน ามาท าเปนยากนขณะหอบม 2 ขนาน ดงน ขนานท 1 หนมานประสานกาย เอาใบหนมานประสานกายสด 10 ใบมาเคยวเอาน า

กลนขณะทก าลงมอาการหอบ (นกรบ บณษร ใน เสถยร จอมบญ 2529: 198) ขนานท 2 ตนลกใตใบ เอาตนลกใตใบทงหา (เอาทงตนตลอดถงราก) น ามาลางให

สะอาด ต าใหละเอยด ผสมกบน าอน คนเอาเฉพาะน า ใชดมครงละ 2-3 อก เปนเวลา 3 วน มสรรพคณแกโรคหด ซงก าลงก าเรบใหหยดทนท เคยใชไดผลดมามากแลว (ต ารายาสมนไพรไทยโบราณ กรมหลวงชมพรเขตอดมศกด 2541: 45)

13. การบ าบดอาการเปนลมดวยสมนไพร 13.1 ความหมายของอาการเปนลม ค าวา “เปนลม” ในความหมายของชาวบานมกจะหมายถง

ภาวะทผปวยไมรสกตวหรอหมดสตไปอยางกะทนหน ซงในทางการแพทยนนเมอผปวยไมรสกตวอยางกะทนหนเกดจากหลายสาเหตคอ เปนลมธรรมดา ภาวะน าตาลในเลอดต า ชอก หรอหมดสต ในการศกษาครงนจะหมายถงอาการเปนลมธรรมดาซงสามารถใชสมนไพรบ าบดไดเทานน

อาการเปนลมเปนอาการทพบมากอาการหนง ผปวยมกบอกวา หนามดเปนลม ซงหมายถงมอาการหนามดน ามากอนแลวจงไมรสกตว (หมดสต) อาการหนามด (impending faint หรอ presyncope) หมายถงอาการวงเวยนศรษะ ตามวจนมองอะไรพราไปหมด หรอวบไปคลายจะไมรสกตว แตยงรสกตวอย อาการเวยนศรษะในทนไมใชอาการทเกดจากความรสกวาสงทอยรอบตวหมนหรอตวเองหมน

64

(vertigo) สวนอาการเปนลม (faint หรอ syncope) หมายถง อาการหมดสตไปชวขณะจากการทเลอดไปเลยงสมองนอยลงทนท ซงสวนใหญเกดจากหวใจสบฉดเลอดไปเลยงรางกายลดลงทนท หรอปรมาณเลอดทออกจากหวใจ (cardiac output) ลดลงทนท ท าใหสมองขาดเลอดไปเลยงอยางเฉยบพลน จงท าใหหมดสตไปชวคร ซงอาจกนเวลาเพยงไมกวนาทจนถงหลายนาท แตไมถงชวโมง (สนต หตถรตน 2531)

13.2 ความรทวไปเกยวกบอาการเปนลม 13.2.1 สาเหตของอาการเปนลม อาการนพบไดบอยในคนทกวย มกพบเนองจากรางกาย

ออนเพลยหรอเหนอยจด อยในฝงชนแออดท าใหอากาศไมพอหายใจ อยในททอากาศรอนอบอาวหรออยกลางแดดทรอนจด ตนเตนตกใจหรอเสยใจอยางกะทนหน มความรสกเจบปวดอยางรนแรง หรอเหนเลอดแลวรสกกลว ท าใหเกดภาวะเลอดไปเลยงสมองไมพอชวขณะหนง เปนสาเหตใหเกดอาการหนามด วงเวยน และไมรสกตวไปชวขณะ แลวฟนคนสตไดเอง มกไมท าใหเกดอนตรายรายแรง นอกจากในรายทเปนลมแลวลมลงหรอตกจากทสง อาจท าใหไดรบบาดเจบหรอกระดกแขนขาหกได โดยเฉพาะในผสงอาย (สรเกยรต อาชานานภาพ 2544: 369)

13.2.2 อาการและอาการแสดงของอาการเปนลม อาการจะเกดขนอยางรวดเรวในขณะทผปวยยนหรอนง เรมดวยความรสกไมคอยสบาย ศรษะเบาหวว วงเวยน เหนพนหมนและรสกโคลงเคลง ตาพรา หออ คลนไส บางครงอาจอาเจยน หนาซด เหงอออก อาจหายใจลกและแรง มอเทาเยน ชพจรเบาและเรว ถาไดนงหรอนอนจะรสกดขน แตถายงอยในทาเดมจะออนปวกเปยกทงตว ลมลงกบพน และหมดสตในทนท บางรายมมอและเทากระตกเลกนอย เมอผปวยนอนกบพนแลวมกจะฟนอยางรวดเรว โดยทวไปแลว ผปวยมกหมดสตไมเกน 3 นาท (สนต หตถรตน 2531; สรเกยรต อาชานานภาพ 2544: 370)

13.3 สมนไพรทใชบ าบดผทมอาการเปนลม ขนานท 1 พมเสนน า เมอจดใหนอนราบแลวใหดมยาดมพมเสนน า ซงท าจากพมเสน 1 สวน

การบร 1 สวน และเกลดสะระแหน 2.5 สวน (วฒ วฒธรรมเวช 2550: 5) ในกรณทไมมพมเสนน าอาจใชพมเสนมาขยแลวทาทจมก หวควและขมบกได หรออาจใชการบรแทนพมเสนกได โดยเอาการบรกอนขนาดเทาเมดถวเขยวใหเคยว แลวกลนน าลายทละนอยๆ (อวย เกตสงห 2529: 32-33)

ขนานท 2 ลมวงเวยนในผสงอาย: กระชายกบพมเสน ใหเอาเหงาและรากกระชายแกๆ (เหงาแรงกวาราก) หนเปนชนเลกๆ ตากแดดใหแหง บดเปนผง เกบใสขวดไวชงกน ใช 2 ชอนชาชงกบน าเดอดใหมๆ ครงถวยแกว เตมพมเสน 3-4 เกลด ปดทงไว 5-7 นาท ดมแตน าวนละ 4 ครง หรอเอาเหงาและรากกระชายแกๆ หนเปนแวนๆ ตากแดดใหแหง ชงน าแทนใบชา แกลมวงเวยน หนามดตาลาย (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 175; อนสรณงานพระราชทานเพลงศพพระครอาทรธรรมนเทศก 2545: 10)

ขนานท 3 เปนลมเพราะอยในทอบ: ผวมะกรด การบรหรอพมเสน ฝานผวมะกรดสดเปนชนเลกๆ 1 ชอนแกง เตมการบรหรอพมเสน 1-2 หยบมอ ชงดวยน าเดอดใหมๆ คอนถวยแกว ปดฝาทงไว 5-7 นาท ดมแตน า ดม 2-3 ครง อาการจะดขน ดมตอไปจนอาการเปนปกต หรอใหดมผวมะกรด โดยเอาเลบหยกทผวใหถลอก เพอชวยใหกลนแรงขนหรออาจฝานเอาเฉพาะผว บบใหน ามนออกมากได (พเยาว

65

เหมอนวงษญาต 2534: 175; อวย เกตสงห 2529: 32) ในกรณทพบคนเปนลมแลวดมอะไรกไมฟนสกท ใหเอานวหวแมโปงจกกดดนทใตจมกแรงๆ

ไมตองกลวผปวยจะเจบ ผปวยจะฟน (อนสรณงานพระราชทานเพลงศพพระครอาทรธรรมนเทศก 2545:10)

14. การบ าบดผทเปนลมพษดวยสมนไพร 14.1 ความหมายของลมพษ ลมพษ (Hives) เปนโรคภมแพชนดหนง ซงมทงลมพษชนด

เฉยบพลนและเรอรง ลมพษเปนปฏกรยาตอบสนองของหลอดเลอดในชนหนงแทตอสงกระตนจากภายนอกและภายในรางกาย เชน อาหาร ยา เชอโรค สภาวะทางฟสกส เปนตน อาการของผนลมพษเกดขนเมอรางกายไดรบสงทตนเองแพเขาสผวหนง โดยการกน สมผส หรอโดยการฉดเขากลามเนอ เขาใตผวหนง หรอเขาหลอดเลอด สงกระตนจะท าใหหลอดเลอดใตผวหนงขยายตว สารน าในหลอดเลอดจะซมออกนอกหลอดเลอด เกดอาการแดง บวม รอน คน บางครงอาจมอาการเจบปวดรวมดวยกได ถาการขยายตวของหลอดเลอดเกดในหนงแทสวนบนๆ อาการบวม แดง รอน จะเหนชดเจน เรยกวา ลมพษชนดตน (Urticaria) ถาการขยายตวของหลอดเลอดเกดในสวนลกของหนงแท อาการแดงจะเหนไมชดเจน แตจะพบอาการบวมมากกวา เรยกวา ลมพษชนดลกหรอลมพษยกษ (Angioedema) (ภาควชา ตจวทยา คณะแพทยศาสตรศรราชพยาบาล 2552: สรเกยรต อาชานานภาพ 2544: 649-651)

14.2 ความรทวไปเกยวกบลมพษ ลมพษเปนโรคทพบบอยในคนทกวย แตจะพบมากในชวงอาย 20-40 ป พบในผหญงมากกวาผชายประมาณ 3 : 2 สวนใหญจะเปนอยไมกวนกหายไดเอง โดยไมมภาวะแทรกซอนแตอยางใด แตบางรายอาจเปนๆ หายๆ เรอรง (ภาควชาตจวทยา คณะแพทยศาสตร ศรราชพยาบาล 2552: สรเกยรต อาชานานภาพ 2544: 649-651)

14.2.1 ชนดของลมพษ โรคลมพษม 2 ชนด คอ 1) ลมพษเฉยบพลน คอ ผนลมพษทเปนมาไมเกน 6 สปดาห สาเหตสวนใหญมกไดแก อาหาร ยา การตดเชอ และ 2) ลมพษเรอรง เปนผนลมพษเปนๆ หายๆ ตอเนองกนเกน 6 สปดาหขนไป

14.2.2 สาเหตของลมพษ ลมพษมหลายสาเหตดงน 1) อาหาร เชน อาหารทะเล กง ปลา ไข เนอสตว ถว มะเขอเทศ ซอว เตาเจยว อาหารใสส

อาหารกระปอง เหลาเบยร 2) ยา ปฏกรยาการแพยาบางชนดอาจท าใหเกดผนลมพษได เชน แอสไพรน เพนซลลน

ซลฟามยซน เปนตน 3) การตดเชอ ผทเปนโรคตดเชอไวรส แบคทเรย เชอรา หรอมพยาธ เปนสาเหตของลมพษ

ไดทงสน เชน ทอนซลอกเสบ หอกเสบ ทองเดน ไซนสอกเสบ ไตอกเสบ เปนตน 4) อทธพลทางกายภาพ ผนลมพษอาจเปนผลจากปฏกรยาของผวหนงทตอบสนองผดปกต

ตอความรอน ความเยน การยกน าหนก แสงแดด เหงอ การออกก าลงกาย เปนตน 5) การแพสารทสมผส ผนลมพษเกดขนในต าแหนงทผวหนงสมผสกบสารทแพ เชน การ

แพขนสตว ละอองเกสรพช นนจากหมอนหรอทนอน ผาไหม สารเคมจากเครองส าอาง สเปรย

66

หรอยาฆาแมลง เปนตน 6) ปฏกรยาแพพษแมลง เชน ปฏกรยาทเกดจากผงหรอตอตอย มด ยง เปนตน 7) ระบบภมคมกนตอตานตวเอง ผปวยลมพษบางรายเกดจากมภมคมกนไปกระตนใหเกด

การหลงสารเคมบางชนดออกมาทผวหนง ท าใหเกดผนลมพษขน 8) โรคบางอยาง เชนโรคตอมไทรอยด มะเรง เปนตน 9) สาเหตอนๆ เชน ผปวยโรคเอสแอลอ ผปวยโรคเสนเลอดอกเสบบางรายอาจมผนลมพษ

แตมขอสงเกต คอ แตละผนอยนานมกเกน 24 ชวโมง เวลาหายมกมรอยด า ในรายทเปนลมพษเรอรงสวนมากจะไมพบสาเหตทแนชด สวนนอยทพบวามสาเหต นอกจากน

ความเครยด ความวตกกงวล และอารมณของผปวยกอาจเปนสาเหตของลมพษเรอรงได รวมทงท าใหอาการลมพษก าเรบในรายทเกดจากสาเหตอนๆ (ภาควชาตจวทยา คณะแพทยศาสตรศรราชพยาบาล 2552; สรเกยรต อาชานานภาพ 2544: 649-651)

14.2.3 อาการและอาการแสดงของลมพษ มกเกดขนเฉยบพลน ดวยอาการเปนวงนนแดง มขนาดตางๆ กนไดตงแต 0.5-10 เซนตเมตร และมรปรางหลายแบบ เชน วงกลม วงร วงหยก เปนตน เนอภายในวงจะนนและสซดกวาขอบเลกนอย ท าใหเหนเปนขอบแดงๆ คลายเอาลปสตกผหญงมาขดเปนวงไว ผปวยจะรสกคนมาก บางรายอาจมไขขนเลกนอยหรอรสกรอนผาวตามผวกาย ลมพษอาจเกดขนทหนา แขนขา ล าตว หรอสวนอนๆ ของรางกายกได มกขนกระจายตวไมเหมอนกนทงสองขางของรางกาย ทงน วงนนแดงจะเปนอยประมาณ 3-4 ชวโมง กจะยบไปเอง แตอาจเกดขนใหมในต าแหนงเดมหรอต าแหนงใหมไดอกภายในวนเดยวกนหรอวนตอมาหรอในเดอนตอๆ มากได บางรายอาจขนตดตอกนเปนวนๆ กได แตสวนมากมกจะยบหายไดเอง 1-7 วน

ในรายทเปนลมพษชนดลกหรอลมพษยกษซงเปนลมพษชนดรนแรงจะมอาการบวมของเนอเยอชนลกของผวหนง มขนาดเสนผาศนยกลางประมาณ 1-3 นวหรอมากกวา กดไมบม มกขนทรมฝปาก หนงตา ห ลน หนา มอ แขน หรอสวนอนๆ มกเปนอยไมเกน 24 ชวโมง กจะยบหายไปเอง แตถามอาการหนาบวม ตาบวม ปากบวมอยางมาก และมการบวมของกลองเสยงรวมดวย อาจท าใหแนนหนาอก หายใจไมสะดวก เนองจากมการบวมของเยอบทางเดนหายใจ ปวดทอง ตวเขยว และอาจเปนอนตรายถงแกชวตได

14.3 สมนไพรทใชบ าบดลมพษ สมนไพรทใชบ าบดลมพษมทงชนดทา อาบ กนและรมดงน 14.3.1 สมนไพรชนดทา ขนานท 1 หวขาแกผสมสรา เอาหวขาแกๆ น ามาลางน าใหสะอาด ต าใหละเอยด ผสมกบ

สราพอใหมน าขลกขลก แชทงไว 5-10 นาท ใชทงเนอและน าทาบรเวณทเปนลมพษ มสรรพคณชะงดนก (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 226; พระธรรมวโรดม 2537: 111)

ขนานท 2 ใบพลผสมสรา เอาใบพลสดทโตเตมท น ามาลางใหสะอาด ต าใหละเอยด ผสมกบสราพอใหมน าขลกขลก แชทงไว 5-10 นาท ใชทาบรเวณทเปนลมพษบอยๆ (ทก 3-4 ชวโมง) ม

67

สรรพคณชะงดนก (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 226; วฒนา ขนทรพย 2537 อางถงใน พระธรรมวโรดม 2537: 111)

ขนานท 3 เอาใบตนเสลดพงพอนตวเมย 1 ก ามอ น ามาต าใหละเอยด ผสมสราขาวและดนสอพอง ละลายใหเขากนพอเปยก ใชทาบรเวณทเปนลมพษหรอทาทงตว ท าสก 1-2 ครงกหาย (ปวณา จระภาณวฒน 2537 อางถงใน พระธรรมวโรดม 2537: 111: ล าปาง ปาซโร 2546: 99)

ขนานท 4 สเสยดผสมปนแดง เอาสเสยดมาผสมกบปนแดงทใชกนกบหมาก ใสน าพอหมาด ใชทาบรเวณทเปนลมพษ (ล าปาง ปาซโร 2546: 99)

ในตางประเทศ มการใชวนของวานหางจระเขทาผนลมพษเพอลดอาการคน หรอใชใบสะระแหน 7 กรม น าตาลทรายแดง 25 กรม ตมในน า 175 มลลลตร แลวน ามาดมเพอลดอาการคน นอกจากนน ยงแนะน าใหดมมะขาม (ใชมะขามผง 2 ชอนชา ละลายในน า 1 แกว) วนละ 3 ครง (Home Remedies, 2010)

14.3.2 สมนไพรทใชอาบ สมนไพรทใช ม 4 ชนด ไดแก 1) ใบหนาดใหญ จ านวน 10-15 ใบ 2) ใบมะขามเปรยว ตดมาทงกงออน จ านวน 10-20 กง 3) หญางวงชาง จ านวน 5-7 ตน และ 4) ใบขา จ านวน 10 ใบ วธการเตรยมท าโดยน าน ามาตงไฟ ตมน าจนเดอด น าสมนไพรทงหมดมาลางใหสะอาดด แลวน ามาใสหมอ ใชไฟแรงตมนานประมาณ 30-45 นาท พกไวพออน กรองเอาแตน าไปอาบ กากสมนไพรทเหลอสามารถตมน าอาบไดอกครงหนง ท าอาบวนละครงจนกวาจะบรรเทา (นตยสารชวจต ฉบบท 153)

14.3.3 สมนไพรทใชกน ขนานท 1 หญางวงชาง เอาใบและตนสดของหญางวงชางมาลางใหสะอาด ตมกบน า ดมแตน า

ท าใหลมพษหายได ยานใชกนแพรหลายในอนโดจน (พเยาว เหมอนวงษญาต 2534: 226) ขนานท 2 ใบขงสด ใบพรกไทยสด และใบคนทสอ น าใบขงสด ใบพรกไทยสด และใบคนท

สอ อยางละ 7 ใบ มาโขลกรวมกน แลวคนเอาน าทไดมาดมแกลมพษ (นตยสารชวจต ฉบบท 153) ขนานท 3 ขล น าตนขลนาทงราก ตน ใบ และดอก ตมกบน าสะอาด ดมบอยๆ นอกจากจะ

ชวยขบปสสาวะไดแลวยงชวยบรรเทาอาการลมพษไดอกทางหนง (นตยสารชวจต ฉบบท 153) ขนานท 4 ในกรณทเปนลมพษเรอรง: ยาประดงพระสงขทรงชาง ใหกนยาประดงพระสงข

ทรงชาง ครงละ 1-2 แคปซล หลงอาหารเชาเยน ยาประดงพระสงขทรงชางแกโรคประดงทเปนเมดผนคน แกน าเหลองเสย เปนยาเจรญอาหารและชวยใหนอนหลบ กนไดทงชายหญง (ขนทะเบยนยาเลขท G208/42 กระทรวงสาธารณสข) (พงษพนธ ชยกล 2552)

14.3.4 สมนไพรทใชรม ใหเอาจากมงหลงคาเกาๆ จดไฟใหตดเปนควน แลวรมควนนานๆ จะหาย และรบรองวาจะไมเปนลมพษอกเลย (วทย เทยงบรณธรรม 2538: 206)

68

15. การบ าบดเดกทชกจากไขสงดวยสมนไพร 15.1 ความหมายของภาวะชกจากไขสง ภาวะชกจากไขสง หมายถง อาการชกทเกดขนขณะมไข

สงเนองจากเปนโรคตดเชอชนดใดชนดหนง โดยไมรวมถงการตดเชอของระบบประสาทและสมอง (เชน สมองอกเสบ เยอหมสมองอกเสบ มาลาเรยขนสมอง พษสนขบา บาดทะยก เปนตน) อาการชกจากไขพบไดประมาณรอยละ 2-5 พบมากในเดกชายมากกวาเดกหญง มกพบในเดกชวงอาย 6 เดอน ถง 5 ป และรอยละ 50-70 ของเดกเหลานจะมอาการชกรวมกบไขเพยงครงเดยว เดกเลกทเคยชกจากไขสงมาครงหนงแลว ประมาณรอยละ 30-50 มโอกาสชกซ าไดอกเมอมไขสง (ปญญา จ ารญเกยรตกล และ ธรภาพ ลวลกษณ 2553; ศกดา อาจองค 2552; สรเกยรต อาชานานภาพ 2544: 355)

15.2 สาเหตของภาวะชกจากไขสง อาการชกจากไขสงพบมากทสดในชวง 1-2 ขวบ เนองจากสมองของเดกก าลงเจรญเตบโต จงมความไวตอการกระตนจากไข ซงขนาดของไขทจะท าใหชกไดมกจะสงเกน 39 องศาเซลเซยสขนไป ประมาณรอยละ 70 ของเดกทชกจากไขสงมสาเหตมาจากโรคอนๆ เชน ไขหวด ไขหวดใหญ หด ทอนซลอกเสบ หชนกลางอกเสบ ปอดอกเสบ ทองเดน โรคบด (ถายเปนมกหรอมกปนเลอด) สาไข เปนตน เดกทมพอ แม หรอพๆ มประวตชกจากไขจะมโอกาสเกดอาการชกจากไขมากกวาเดกอน และจะชกซ าไดมากกวาเดกอน (ปญญา จ ารญเกยรตกลและธรภาพ ลวลกษณ, 2553; ศกดา อาจองค, 2552; สรเกยรต อาชานานภาพ, 2544: 356)

15.3 อาการและอาการแสดงของภาวะชกจากไขสง เมอมไขสง 39.5-40.5 องศาเซลเซยส รวมกบอาการของโรคทเปนสาเหต เชน เปนหวด เจบคอ ไอ ทองเดน ถายเปนมกหรอมกปนเลอด เปนตน แลวตอมาจะมอาการชกแบบกระตกทงตว ตาคาง กดฟน กดลน นานครงละ 2-3 นาท มกไมเกน 15 นาท โดยจะชกเพยง 1-2 ครง ขณะทตวรอนจด พอไขลงอาการชกกจะหยดไปเอง หลงหยดชกเดกจะฟนคนสตเปนปกต ไมซม ไมมอาการแขนขาออนแรง และมกไมชกซ าอกในการเจบปวยครงนน บางคนเมอเวนไปนานหลายเดอนหรอเปนป อาจมไขและชกซ าโดยมลกษณะเชนเดมอก ลกษณะการชกดงกลาวเรยกวา “การชกจากไขสงทไมมอนตราย (Simple febrile convulsion)”

บางคนอาจเปนชนดรนแรง เรยกวา “การชกจากไขสงทมอนตราย (Complex febrile convulsion)” กลาวคอ มอาการชกเพยงซกใดซกหนง หรอเฉพาะทแขนขาขางใดขางหนง แตละครงชกนานเกน 15 นาท หรอมอาการชกเกดขนซ าภายใน 24 ชวโมง หรอภายหลงชกมอาการซมหรอแขนขาออนแรง ถามอาการชกตอเนองนานเกน 30 นาท หรอชกสนๆ แตเปนหลายครงตดๆ กนในระยะใกลกนมาก โดยทระหวางการหยดชกชวงสนๆ แตละครงเดกไมไดตนขนมาเปนปกต รวมเวลานานเกน 30 นาท เรยกวา “การชกจากไขชนดตอเนอง (Febrile status epilepticus)” ในกลมทชกรนแรงหรอมประวตโรคลมชกในครอบครวจะมโอกาสเปนลมบาหมเมอโตขน หรอท าใหสมองเสอม หรอปญญาออนได (ปญญา จ ารญเกยรตกล และธรภาพ ลวลกษณ 2553; ศกดา อาจองค 2552; สรเกยรต อาชานานภาพ 2544: 356)

15.4 การบ าบดผทมภาวะชกจากไขสงดวยการแพทยพนบาน ภมปญญาการแพทยพนบานท าการบ าบดเดกทมภาวะชกจากไขสง 2 วธการหลกๆ เชนเดยวกบการแพทยแผนปจจบน คอ การบ าบดขณะชก และการบ าบดภายหลงหยดชกแลว ดงน

69

15.4.1 การบ าบดขณะชก มกน าเอาสมนไพรมาพน พอกทหว ทาหรอชะโลมตวเดก ดงน ขนานท 1 หอมแดง ใหรบน าหอมแดงมาต าหรอเคยวใหละเอยด พนลงไปตรงหนา จะชวย

ใหเดกหายชกได (นกรบ บณษร ใน เสถยร จอมบญ 2529: 172) หรอเอาหวหอมแดงมา 4-5 หว ต าพอแหลก พอกทหว (สมกระหมอม) แลวเอามาอก 4-5 หว ต าใหละเอยดผสมเหลาพอเหลว ทาใหทวตว ไมนานอาการชกจะคลายลง ประมาณ 1 ชวโมง อาการชกจะหายไป จงเอากากทสมกระหมอมออก (พสษฐ ศรสวสด บรรณาธการ ชด 1 2539: 66)

ขนานท 2 ใบแมงลก ใบโหระพา กระชาย ใบผกเปด และใบกระเมง เอาใบแมงลกทงสอง ใบโหระพา กระชาย ใบผกเปด และใบกระเมง เสมอภาค บดใหละเอยด ปนเปนแทงไว ละลายน าสมสายช น ามาทาล าตว แกอาการชก หายแล (นรต หมานหมด บรรณาธการ 2477: 83)

ขนานท 3 วานน า วานหางชาง ขมนออย และมหาหงค ใหเอาวานน า วานหางชาง ขมนออย มหาหงค ตวยาทง 4 อยางน เอาอยางละพอสมควร น ามาต าใหแหลก ผสมกบน าเยน กวนใหเขากน ชะโลมตวเดกปวยเปนโรคซางชกใหทว แลวใชน ายาหยอดปากใหเดกดมบาง เดกจะหายชกชวเวลาไมนาน (ต ารายาสมนไพรไทยโบราณ กรมหลวงชมพรเขตอดมศกด 2541: 40)

ขนานท 4 ใบต าลง ยอดมะระ เปลอกหอยแครงและผมคน เอาใบต าลง ยอดมะระ เปลอกหอยแครงเผาไฟ อยางละเทาๆ กน บดใหละเอยด น ามาละลายน าคร า กนและทาตามรางกายเดกทชกกอน เพอใหอาการชกทเลา แลวเอาผมคน แสกขาดเทาตวยาทง 3 ชนด มาใสลงในหมอ สมไฟ พอใหสกไหม แลวน ามาบดละลายน าคร าตอไป ทงกนทงทา แกชกไดด ควรท ายาไวกอนจะไดหยบใชอยางทนทวงท ถามบตรหลานอายนอยๆ อยในบาน (เปยม บณยะโชต เลม 7 2519: 259-254)

15.4.2 การบ าบดภายหลงหยดชกแลว เมอเดกหยดชกแลวมการรกษาอย 2 ประเภท คอ การใชยากวาดและการใชยากน ดงน

1) การบ าบดภายหลงหยดชกแลวโดยใชยากวาด เมอเดกหยดชกแลวจะใชยากวาดทลนและล าคอเดก ซงสมนไพรทใชไดผลมหลายชนด ดงน

ขนานท 1 รากระยอม น ารากระยอมมาฝนกบน าสรา ใชปายทลนเดก โรคซางชกจะหายขาด (ต ารายาสมนไพรไทยโบราณ กรมหลวงชมพรเขตอดมศกด 2541: 133)

ขนานท 2 กาฝากตนมะรม เอากาฝากตนมะรมฝนกบน าปนใสใหขนพอสมควร ใชกวาดในล าคอเดก โรคซางชกจะหายไปทนท (ต ารายาสมนไพรไทยโบราณ กรมหลวงชมพรเขตอดมศกด 2541: 133)

ขนานท 3 รากตนมะขาม เอารากตนมะขามมาฝนกบน าปนใส ฝนใหน ายาขนพอสมควร ใชนวชแตะน ายา กวาดในล าคอเดกเพยงครงเดยว แกเดกเปนโรคซางชกไดผลชะงดนก เคยใชรกษาไดผลดมามากแลว (ต ารายาสมนไพรไทยโบราณ กรมหลวงชมพรเขตอดมศกด 2541: 134)

ขนานท 4 หวปลาหมอน าจด เอาหวปลาหมอน าจด 3 หว น ามาเผาไฟใหไหมเปนขเถา บดใหละเอยด ผสมกบสรา ใชกวาดในล าคอเดก แกเดกเปนโรคซางชก (ต ารายาสมนไพรไทยโบราณ กรมหลวงชมพรเขตอดมศกด 2541: 133)

70

ขนานท 5 แววนกยง เอาแววนกยงเผาอยางเดยว บดละลายสรา กวาดเพอเดกชก แก ทรางขนในปากในคอดนก ถาไมฟง ละลายน ามะนาวแทรกใบลานเผา แลวกวาดซ าอก (เปยม บณยะโชต เลม 6 2518: 217)

2) การบ าบดภายหลงหยดชกแลวโดยใชยากน เมอเดกหยดชกแลวอาจใหเดกกนยา ซงสมนไพรทใชไดผลมหลายชนด ดงน

ขนานท 1 เปลอกหอยขม เอาเปลอกหอยขมมาเผาไฟใหไหมเปนขเถา บดใหละเอยด ผสมกบน าสรา ใชกรอกใสปากเดก (ต ารายาสมนไพรไทยโบราณ กรมหลวงชมพรเขตอดมศกด 2541: 133)

ขนานท 2 กระเพราแดงกบชมเหดไทย เอาตนกระเพราแดงทง 5 กบตนชมเหดไทยทง 5 (เอาทงตนตลอดถงราก) น ามาลางน าใหสะอาด สบเปนชนเลกๆ ควไฟใหเหลอง ใสหมอดนตมกบน าครงหนง สราครงหนง ใชน าดม ครงแรกใหดมแตนอยๆ และเพมมากขนตามล าดบ ไดผลชะงดนก (ต ารายาสมนไพรไทยโบราณ กรมหลวงชมพรเขตอดมศกด 2541: 133)

ขนานท 3 รากถอบแถบ เปลอกตนไขเนา รากหญาคาและขกาแดง เอารากถอบแถบ เปลอกตนไขเนา และรากหญาคาเทาๆ กน ขกาแดง 1 ผล ผา 4 ซก เอา 3 ซก ตมกนแกเดกชก (เปยม บณยะโชต เลม 6 2518: 217)

ขนานท 4 ลกราชดด เมลดงา ลกจนทน จนทนขาวและจนทนแดง เอาลกราชดด เมลดงา ลกจนทน จนทนขาวและจนทนแดง อยางละเทาๆ กน บดเปนผงใหละเอยด ละลายน าซาวขาว น ามากน แกชกแบบงอไปงอมาไดผลด (เปยม บณยะโชต เลม 8 2521: 300)

ขนานท 5 ผกเปดแดงกบใสเดอน ใหเอาผกเปดแดง 1 ก ามอ ต าใหแหลก เอาน าแชตวใสเดอน 10 ว ง เ า าใหเดกกนเวลาชกดนก (รวม รตนะ ฉน มโนเรศ และประกอบ อบลขาว 2549: 34)

ขนานท 6 หวตะไคร แหวหมและพรกไทย ใหเอาหวตะไคร 3 สวน แหวหม 2 สวน พรกไทย 1 สวน บดผงครงละ 1 ชอนชา ชงกบน ารอน กนแกชกบอยๆ หายแล (รวม รตนะ ฉน มโนเรศและประกอบ อบลขาว 2549: 34)

สารส าคญในสมนไพรทใชบอยในการบ าบดภาวะฉกเฉนทางสขภาพ 1. สารส าคญใน พร บอยในการ า เ าก

บา แ คอ ใบสาบเสอ ในใบสาบเสอมสารส าคญคอกรดอะนสก (Anisic acid) และฟลาโวนอยด (Flavonoid) หลายชนด เชน ไอโซซากรานตน (Isosakuranetin) และโอโดราตน (Odoratin) นอกจากนยงมสารพวกน ามนหอมระเหยซงประกอบดวย สารยพาทอล (Eupatol) และ าร (Coumarin) โดยสารส าคญเหลานจะไปออกฤทธทผนงหลอดเลอดท าใหผนงหลอดเลอดหดตว และยงมฤทธไปกระตนสารทท าใหเลอดแขงตวไดเรวขน ท าใหสามารถหามเลอดได (http://th.wikipedia.org/, www.lks.ac.th/plant/sabsoue.html)

71

2. สารส าคญในสมนไพรทใชบ าบดอาการเลอดก าเดาออกจมก การบ าบดอาการเลอดก าเดาออกจมกมทงสมนไพรทใชภายนอกและสมนไพรทใชรบประทาน สมนไพรทใชภายนอกคอ ใบพลและ ใบสาบเสอ โดยน ามาขยแลวอดจมกขางทมเลอดออก สวนสมนไพรทใชรบประทานเพอรกษาอาการเลอดก าเดาออกจมกใหหายขาด ไดแก ตนและรากขาว ซงใบพล มสาร -sitosterol ทชวยในการลดอาการอกเสบ และสมานแผลไดด (www.healthmee.com/ForumId-124-ViewForum.aspx, www.samunpai.com/samunpai/show.php? cat=1&id=83) สวนใบสาบเสอมสาระส าคญคอ กรดอะนสก (Anisic acid) และฟลาโวนอยด (Flavonoid) หลายชนด และยงมสารพวกน ามนหอมระเหยซง สารส าคญเหลานจะไปออกฤทธท าใหผนงหลอดเลอดหดตวและมฤทธท าใหเลอดแขงตวไดเรวขน (http://th.wikipedia.org/, www.lks.ac.th/plant/sabsoue.html) ส าหรบรากตนขาว ถอนตงแตรากขนไปยาวประมาณ 1 คบตมกบน า 1 ลตรจนเดอด กรองเอาแตน าดม ชวยหามเลอดก าเดาไหลได (www.healthmee.com/ForumId-124-ViewForum.aspx)

3. สารส าคญในสมนไพรทใชบ าบดอาการอาเจยนเปนเลอด สมนไพรทใชมกใชบ าบดอาการอาเจยนเปนเลอดคอ หนมานประสานกาย ซงจากการศกษาพบวา มสาร Oleic acid, Butulinic acid, D-glucose, D-xylose และ L-rhamnose ทสามารถใชเปนยาแกอาเจยนเปนเลอดโดยใชใบสดมาต า แลวคนน าดมตดตอกน 5-7 วน (www.rspg.or.th/plants_data/herbs/herbs_08_12.htm)

4. สารส าคญในสมนไพรทใชบ าบดบาดแผลสด มการใชสมนไพรใน 2 ลกษณะ คอ สมนไพรทใชลางแผลและสมนไพรทใชในการสมานแผล สมนไพรทใชลางแผล คอ เปลอกมงคด สวนสมนไพรทใชสมานแผลมากทสด คอ ใบสาบเสอ เปลอกมงคดมรสฝาด มสวนประกอบของสารแทนนน (Tannin) และสารแซนโทน (Xanthone) ทมชอเรยกเฉพาะชอเดยวกบมงคดวา สารแมงโกสตน (Mangostin) โดยสารแทนนนมฤทธในการท าใหโปรตนตกตะกอนและสวนใหญมฤทธฆาเชอโรค เนองจากสารแทนนนชวยในการสมานผว กระชบรขมขน โอกาสทเชอโรค หรอสารพษจะแทรกเขาผวหนงผานทางรขมขนกจะยากขน สวนสารแมงโกสตนหรอแซนโทนมฤทธชวยลดอาการอกเสบและตานเชอแบคทเรยทท าใหเกดหนอง นอกจากนยงมฤทธในการยบย งเชอราทเปนสาเหตของการเกดโรคผวหนง กลากเกลอนได คนโบราณเมอมตมคนจากการอบชนจะแนะน าใหใชเปลอกมงคดตมน าอาบ หรอเมอเปนแผลในปาก เหงอกบวม กแนะน าใหใชเปลอกมงคดตมอมบวนปากอกดวย (www.bloggang.com, www.vcharkarn.com/vblog/48530 )

5. สารส าคญในสมนไพรทใชในการบ าบดบาดแผลไฟไหมน ารอนลวก บาดแผลไฟไหมน ารอนลวกจะใชเนอวนวานหางจระเขมากทสด ซงจากการศกษาพบวา วานหางจระเข มสาร Glycoprotein ทมชอวา Aloctin A มฤทธเปน Anti-inflammatory พบในทกๆ สวนของวานหางจระเข แตสวนมากจะใชวนในใบสดทา หรอแปะทแผลใหเปยกอยตลอดเวลาใน 2 วนแรก เพราะวนในใบมสรรพคณในการรกษาแผล ตอตานเชอแบคทเรย ชวยสมานแผล แผลจะหายเรวมาก บรรเทาอาการปวดแสบ ปวดรอน และอาจไมมแผลเปน (www.rspg.or.th/plants_data/herbs/herbs_17_3.htm, http://th.wikipedia.org/ )

72

6. สารส าคญในสมนไพรทใชในการบ าบดภาวะทองเดนรนแรง สมนไพรทใชมากทสดคอ ฝรง ซงใชไดทงยอด ใบ และลกออน เปลอกแคขาวและแดง เปลอกมงคด และเปลอกทบทม จากการศกษาพบวา เปลอกมงคด เปลอกแค เปลอกทบทม และฝรง มสารแทนนน (tannin) า า า าร บ งการลกลามของเชอโรค ชวยสมานทองและล าไส โดยชวยลดการอกเสบของกระเพาะอาหาร ล าไส และชวยลดการเกรงตวของล าไส ท าใหอาการปวดทองบรรเทาลงได จงชวยในการบ าบดภาวะทองเดนรนแรงไดด (www.vcharkarn.com/ , www.bloggang.com/, www.rspg.or.th/plants_data/herbs/)

7. สารส าคญในสมนไพรทใชในการบ าบดภาวะปวดทองรนแรงจากธาตลม สมนไพรทใชกนมาก คอ กระเพรา ขง และขา ซงจากการศกษาพบวา กระเพราแดง มน ามนหอมระเหย ซงมฤทธในการขบลม และสาร Eugenol ข บ า ว ข และลดอาการจกเสยด ส าหรบ ขง ในเหงามน ามนหอมระเหย ประกอบดวย Menthol, Borneol, Fenchone, 6-Shogaol และ6-Gingerol ซง Menthol มฤทธขบลม Borneol, Fenchone และ6-Gingerol มฤทธขบน าด ชวยยอยไขมน นอกจากนพบวา สารทมรสเผด ไดแก 6-Shogaol และ 6-Gingerol ชวยลดการบบตวของล าไส จงชวยบรรเทาอาการปวดทองเกรงได สวน ขา เหงาสดมสารทออกฤทธ คอ น ามนหอมระเหย และ1-Acetoxychavicol Acetate ใชเหงาออนตมเอาน ามาดมบรรเทาอาการทองอด ทองเฟอ และขบลม (www.likemax.com/archive/herb/)

8. สารส าคญในสมนไพรทใชในการบ าบดพษจากแมลงกดตอย สมนไพรทใชมากคอ เสลดพงพอนตวเมย (พญายอ) วานตะขาบ หรอตนตะขาบ จากการศกษาพบวา เสลดพงพอนตวเมยอยในกลมพชถอนพษ โดยใชสวนทง 5 ในการถอนพษ สารเคมทพบในเสลดพงพอนตวเมย ไดแก ราก พบสาร Betulin, Lupeol, และ-sitosterol สวนใบ พบสาร Flavonoids (http://en.wikipedia.org/wiki/Betulin, www.rspg.or.th/plants_data/herbs/herbs_20_6.htm) ซงสารเหลานมฤทธในการลดการอกเสบ จากการทดลองในหนขาวโดยการฉดสารสกดน าจากใบพญายอเขาชองทองของหนขาวจะลดการอกเสบทขอเทาของหนขาวทเกดจากการฉดสาร carrageenan เขาไปได (www.medplant.mahidol.ac.th/pubhealth/clinacan.html) สวนวานตะขาบนน ตนและใบสดต าผสมเหลาพอก หรอคนน าทาบรเวณแผลสามารถถอนพษแมงปองและตะขาบได เนองจากมสาร Flavonol glycosides ตานการอกเสบและลดบวม (www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19252320, คณะเภสชศาสตร มหาวทยาลยอบลราชธาน)

9. สารส าคญทพบในสมนไพรทใชในการบ าบดพษง สมนไพรทใชมากทสดคอ เสลดพงพอน รองลงมาเปน หววานง (หอมขาว) ซงสารส าคญทพบในเสลดพงพอนตวเมย ไดแก ราก พบสาร Betulin, Lupeol, และ-sitosterol, Stigmasterol ล าตน พบสาร Lupeol สวนใบ พบสาร Lupeol, และ -sitosterol, Flavonoids จากการศกษาพบวา สารเหลานมฤทธในการลดการอกเสบได (http://en.wikipedia.org/wiki/Betulin, www.rspg.or.th/plants_data/herbs/herbs_20_6.htm) และสาร Lupeol สามารถตานพษงได (Gallo and Sarachine, 2009: 61) หววานง (หอมขาว) ทนยมน ามาใชแกพษงกนมากกคอ วานแสนพนลอม ซงอยในวงศ Amaryllidaceae มชอวทยาศาสตรวา Zephyranthes ใน

73

กรงเทพเรยกวา บวฝรงดอกชมพ ระยองเรยกวา วานลวง เปนไมลมลก หวคลายหวหอมมลกษณะพเศษคอหววานจะขนลอมกนเปนกลมใหญ เมอหวแกจะมเยอหมสน าตาลออกด า เมอลอกเยอออกเนอในหวจะมสขาว ซงมสรรพคณแกพษจากแมลงปอง ตะขาบกดและงกดได โดยฝนหววานกบสรา 40 กร า า าแ (รวภา เดชาชาญ 2554: 182)

10. สารส าคญในสมนไพรทใชในการบ าบดพษจากสตวทะเล สมนไพรทใชมากคอ ผกบงทะเล และน ามะนาว จากการศกษาพบวา ใบผกบงทะเลมสาร damascenone ซงมฤทธตานฮสตามนทท าใหเกดอาการแพ จงชวยตานพษแมงกะพรนได สวนน ามะนาวมฤทธเปนกรดจงสามารถท าใหหนามของเมนทะเลซงเปนโปรตนละลายไปเองได (www.likemax.com/archive/herb/)

11. สารส าคญในสมนไพรทใชในการบ าบดภาวะหอบหด สมนไพรทใชมากคอ หนมานประสานกาย จากการศกษาพบวา ในใบหนมานประสานกายมสาร Oleic acid, Butulinic acid, D-glucose, D-xylose, L-rhamnose ทใชรกษาโรคหด แพอากาศ ขบเสมหะ และโรคหลอดลมอกเสบ ใช ใบสดเลกๆ ตมน า 3 ว แก ว เ ยวใหเหลอ 1 ถวยแกว รบประทานวนละ 2 ร ง ก า ารเ า-เ เป เว า 49 วน อาการหอบหดควรจะหาย (www.rspg.or.th/plants_data/herbs/herbs_08_12.htm)

12. สารส าคญในสมนไพรทใชในการบ าบดอาการเปนลม สมนไพรทใชมากคอ รงและตวมดแดง ผวมะกรดและน าหวหอมแดง มดแดงมกรดมดใหรสเปรยว ใชเปนยาสดดมแกเปนลม หนามดตาลาย วงเวยนศรษะได (ระบบฐานขอมลทรพยากรชวภาพและภมปญญาทองถนชมชน 2553) สวน ผวมะกรดน ามาสกดน ามนหอมระเหยโดยการตมกลน (hydrodistillation) ะ ามนหอมระเหยรอยละ1.2 ซงมองคประกอบทางเคมทส าคญ คอ sabinene, limonene, terpinen-4-ol, -pinene และอนๆ(www.tistr.or.th/essentialoils/) ส าหรบหวหอมแดงมกลนฉน มรสเผดรอน มน ามนหอมระเหยซงประกอบดวย Diallyn trisulfide ใชสดดมชวยแกอาการเปนลมได (www.thaigoodview.com /node/24237, http://th.wikipedia.org/)

13. สารส าคญในสมนไพรทใชในการบ าบดลมพษ สมนไพรทใชมากคอ ใบพล จากการศกษาพบวา ใบพลมน ามนหอมระเหยสน าตาลปนเหลองและมกลนฉน เรยกวา น ามนพล สารประกอบหลกในน ามนพลเปนฟนอล ไดแก Isoeugenol Chavicol Eugenol ซงสารเหลานมฤทธในการฆาเชอโรคท ท าใหปลายประสาทชา แกอาการคนได จงใชรกษาอาการผนคนเนองจากลมพษได (ฝายเทคโนโลยพชสมนไพรและพชอตสาหกรรม 2545)

14. สมนไพรทใชในการบ าบดอาการชกจากไขสงในเดก สมนไพรทใชมากคอ หวหอมแดง รองลงมา คอ ใบสะระแหน จากการศกษาพบวา น าหวหอมแดงและน าจากใบสะระแหนมฤทธเยน ม รสเผด มน ามนหอมระเหย ชวยขจดลมรอน ใชดบรอน ถอนพษไข ขบลม ขบเหงอ ท าใหแกอาการชกจากไขสงได (www.the-than.com/samonpai/sa_2.html, http://th.wikipedia.org/)

74

งานวจยทเกยวของ 1. การศกษาเกยวกบการใชสมนไพรบ าบดโรค มาล บรรจบ และคณะ (2543) ศกษาสมนไพรพนบานในภาคอสานเพอชวยอนรกษภมปญญา

พนบานดานการใชสมนไพรของไทยและเผยแพรผลการศกษาแกนกวชาการและผสนใจ เพอใชเปนแนวทางคดเลอกสมนไพรเพอการพฒนาเปนยาตอไป การศกษาครงนเปนการวจยเชงเอกสาร โดยสบคนรวบรวมขอมลการใชสมนไพรจากแบบสอบถามหมอพนบานและผอาวโสประจ าหมบานของโครงการอนรกษสมบตวฒนธรรมดานการสมนไพรในโครงการน าพระทยจากในหลวง (อสานเขยว) ของกรมวทยาศาสตรการแพทย รวม 6 จงหวด โดยสบคนขอมลชอไทย ชอพนเมอง ชอวงศ ชอวทยาศาสตร สวนทใช สรรพคณ และวธใช พบวา

1) สมนไพรรกษาลมพษไดแก 1) กระดงชางเผอก (ขอนแกนเรยก ตมกา) ชอวทยาศาสตรTrichosanthes tricuspidata Lour. โดยน ารากมาตมน าดม 2) คนคาก (Rhaphiolepis fragrans Geddes.) ใชเถายาว 5 นว 1 ก ามอ ตมน าอาบ 2-3 ครง 3) พล (Piper betle L.) ใช 2 ใบ ต าใหละเอยดผสมเหลาขาว ทาบรเวณทเปน

2) สมนไพรรกษาแผลสด ไดแก 1) กนจ า ( Bidens biternata Merr.& Sherff) น าใบมาต าพอกบรเวณทเปนแผลสด 2) กลงกลางดง (Stephania pierrei Diels) เอาใบมาต า เอาน าใสแผลสด 3) กะเบยน (Gardenia turgida Roxb.) เอาใบมาต าพอกแผล 4) ขนน (Artocarpus heterophyllus Lamk.) ใชยางสดทาแผล 5) ขเหลก (Cassia siamea Britt.) ใชใบออน 1 กรม ต าใหละเอยด ผสมเกลอ ปดบาดแผล 6) ฝรง (Psidium guajava L.) ใชเปลอกตนโขลกกบเกลอ ปดทแผล 7) มะขามปอม (Phyllanthus emblica L.) ใชเปลอกลกมะขามปอมใชขนาด 2 นว ฝนกบน าปดแผลวนละ 2 ครง 8) มะรม (Moringa oleifera Lamk.) ใชใบสดต าละเอยดพอกแผล 9) สงวาลพระอนทร (Cassytha filiformis L.) ใชใบสด ต าพอก 10) สาบแรงสาบกา (Ageratum conyzoides L.) ใชใบและยอดออนมาต าพอกแผล 11) สาบเสอ (Eupatorium odoratum L.) ใชใบขยผสมปนแดงทาแผลสด 12) หนามแดง (Maytenus marcanii Ding Hou) ใชรากสดมาต าใหละเอยดผสมกบสราน ามาทาหรอพอก 13) หเสอ (Anaectochilus regalis Bl.) ใชใบ 2 ใบขยใสเกลอน ามากพอกแผล และ 14) เหงอกปลาหมอ (Acanthus ebracteatus Vahl.) ใชทงตนต าพอกหรอคนน าทาแผล

3) สมนไพรรกษาแผลแมลงสตวกดตอย ไดแก 1) กระชบ (Xanthium strumarium L.) ใชล าตนและใบต าพอกแผล 2) พญาปลองทอง (Clinacanthus nutans Lindau) ใชใบมาโขลกใหละเอยด ผสมเหลาแอลกอฮอล 95% ทาแผล หรอใชใบสด 5-10 ใบต าหรอขยทาแผล 3) ค าปา ค าแสด (Mallotus phillippensis Muell.Arg.) ใชราก ใบ ขนผลต ารวมกบน าผงทา 4) จกนา (Barringtonia acutangula Gaertn.) ใชเปลอกทาแผล 5) เจตมลเพลงแดง (Plumbago rosea L.) ใชรากมาฝนทาแผลตะขาบกด 6) โดไมรลม (Elephantopus scaber L.) ใชทงตน ถาสดใช 30-60 กรม ถาแหงใช 15-30 กรม ตมน าหรอคนน าดม ใชรกษาแผลแมลงมพษกดตอยและรกษาแผลงดวย 7) ต าลง (Coccinia grandis Voigt) ใชใบสด 1 ก ามอ ต าคนน าทา 8) เถาคนแดง (Parthenocissus quinquefolia Planch.) ใชหวต าผสมน าขาว

75

ชะโลม 9) เปราะหอม (Kaempferia galangal L.) ใชหวใตดนหนบางๆ ตากแดดใหแหง กน 2 ชอนชา ตอน าครงแกวกาแฟ ผใหญวนละ 2 ครง เชา-เยน หลงอาหาร 10) ผกปอด (Sphenoclea zeylanica Gaertn.) ใชรากน ามาต า ทาแผลทถกตะขาบหรอแมงปองตอยไดด 11) มะละกอ (Carica papaya L.) ใชยางทาบรเวณทแมงปองตอย 12) ยางแดง (Dipterocarpus turbinatus Gaertn.f.) ใชล าตนหรอเปลอกฝนกบหน ผสมน ามะนาว ทาบรเวณทถกกดตอยจนกวาจะหายปวด 13) รางจด (Thunbergia laurifolia L.) ใชรากฝนกบน าหรอน ารอน ทาตรงแมลงกดตอย 14) วานมหากาฬ (Gynura pseudo-china DC.var.hispida Thv.) ใชใบ 1 ก ามอ ต าคนน าทาแผลแมลงกดตอย 15) วานมหาเมฆ (Curcuma aeruginosa Roxb.) ใชเหงาฝนน าทาแผลและกน 20) 16) สองฟา (Clausena guillauminii Tanaka) ใชรากฝนกบน าสะอาดจนเหลอง น ามาทาแผล และ 17) เสลดพงพอน (Barleria lupulina Lindl.) ถาตะขาบกดใชใบประมาณ 10 ใบ บดใหละเอยด ผสมน าสราปดทแผล ถาแมลงสตวกดตอยใช 30 ใบ บดใหละเอยด ผสมน ามะนาว ทาบรเวณทถกตอยหรอต าผสมเหลาขาว น ามาทาทแผล นอกจากนยงมสมนไพรอกหลายชนดทใชรกษาแผลและพษแมลงสตวกดตอยได ไดแก ใบหนแป รากสนกระ ล าตนและรากนมควาย เปลอกตนก ายาน เมลดมะขามผาซก เมลดมะคาแตผาซก และผลแหงของลนทม

4) สมนไพรแกพษแมงกะพรน ไดแก คนทสอทะเล (Vitex trifolia L. var. simplicifolia Cham.) ใชรากฝนกบน าฝนใหขน ทาบรเวณทถกแมงกะพรน

5) สมนไพรแกพษง ไดแก เสลดพงพอน (Barleria lupulina Lindl.) เมองกดใชใบประมาณ 10 ใบ บดใหละเอยด ผสมน าสราปดทแผล

6) สมนไพรแกทองเสย ไดแก 1) กระชาย (Boesenbergia pandurata Holtt.) ใชเหงาสดยางไฟใหสก โขลกใหละเอยด ผสมกบน าปนใส กนทงน าและเนอ ครงละ 1-2 ชอน วนละ 4 เวลา ถาเปนบดใหกนครงละ ½ แกว เชา-เยน 2) กลวยน าวา (Musa sapientum L.) ใชผลดบหนเปนแวน ตากแดดใหแหง แลวบดเปนผง ชงกบน าดมครงละ 1 แกว 3) กะทกรก (Passiflora foetida L.) ใชรากฝนกบหนลบมด ดมครงละ 1 แกว วนละ 2-3 ครง แกทองเสยทถายเปนน า 4) ขมนชน (Curcuma longa L.) ใชหวประมาณ 60 กรม ฝนกบน าปนใส ดมครงละ 1 ถวย ทก 1-2 ชวโมง หรอใชขมนสดซอย 5-6 แวน เคยวกนไดเลย หรอตมใหสก ตากแหง บดเปนผงละเอยด ละลายน ากนทก 2 ชวโมง 5) แคบาน (Sesbania grandiflora Desv.) ใชเปลอกตนทงสดและแหง 40 กรม ตมน า หรอน าปนใส ดม หรอใชฝนกบน าปนใสดมกได 8) ทบทม (Punica granatum L.) ใชเปลอกลกประมาณ ¼ ของผล เตมกานพล อบเชยเลกนอย ตมกบน าถวยแกวครง (1 ½ ถวย) เคยวใหเหลอครงถวย ดมวนละ 2 ครง หรอใชรากแชน าประมาณ 10 นาท ดม 3-4 แกว 6) ฝรง (Psidium guajava L.) ใชใบแก 10-15 ใบ ปงไฟ ชงน าดม หรอผลออน 1 ผล ฝนกบน าปนใสดม หรอใชเปลอกตนตมหรอแชน าดมกได 8) ฟาทะลายโจร (Andrographis paniculata Wall. Ex Nees) ใชใบสด 1-3 ก ามอ ตมกบน า 10-15 นาท ดมกอนอาหาร วนละ 3 เวลาจนกวาจะหาย หรอใชตนสดทเรมออกดอกท าใหแหง บดเปนผงละเอยดใสแคปซล หรอผสมน าผงปนเปนลกกลอนกนครงละ 4-8 เมด 9) มงคด (Garcinia mangostana L.) ใชเปลอกผลแชน าดมครงเดยว 10) สเสยดเหนอ (Acacia catechu Willd.) ใชเปลอกตนครงก ามอผสมน าปนใส ดมวนละ 1 ถวย 11) หวา (Euginia cumini Druce)

76

ใชเปลอกตนแชน าไว 30 นาท ดมครงละ 1-2 ชอนชา กอนอาหารเชา-เยน นอกจากนยงมสมนไพรอกหลายชนดทใชรกษาอาการทองเสย คอ รากหางปลาชอน ราก ใบ และตนกระสง เปลอกตนเตง เปลอกรกฟา ใบหนามแดง และล าตนหมอนอย และยาต ารบ คอ ใชใบทองพนชงปรมาณ 6 บาท รวมกบใบพมเสน 1 บาท ลกใตใบ 2 บาท ใบฝายแดง 4 บาท ผกกระโฉมทงตน 1 บาท เกสรมะล พกล บนนาค บวหลวง สารภ อยางละ 1 สลง บดผสมท าเปนยาลกกลอน กนกบน าเปลอกแค

7) สมนไพรแกคลนไสอาเจยน ไดแก 1) ยอบาน (Morinda citrifolia L.) ใชผลแกมาปงไฟ ทบแชน า กรองเอาน าดม 2) รกฟา (Terminalia alata Heyne ex Roth) ใชเปลอกตมกน 3) หนมานประสานกาย (Scheffera leucantha Vig.) ใชใบสดประมาณ 9 ใบ น ามาตมเอาน าดม หรอใชใบสดมาต าใหละเอยด คนเอาน า ผสมกบสราดม 4) ยาต ารบทประกอบดวยสมนไพรหลายชนด ไดแก ใบทองพนชงปรมาณ 6 บาท รวมกบใบพมเสน 1 บาท ลกใตใบ 2 บาท ใบฝายแดง 4 บาท ผกกระโฉมทงตน 1 บาท เกสรมะล พกล บนนาค บวหลวง สารภ อยางละ 1 สลง บดผสมท าเปนยาลกกลอน กนกบน าลกยอ นอกจากนนยงมสมนไพรอกหลายชนดทใชแกอาการคลนไส อาเจยนได คอ รากกะทกรก หวขมนชน รากจกโรหณ รากไชหน ผลตะโกจน ผลตะโกพนม รากและเปลอกตนของเปลาน าเงน เมดพรกขหน ผลมะมวง ผลมะมวงหมพานต เปลอกมงคด ใบวานน า ใบวานหอยแครง และรากเหมอดหลวง

8) สมนไพรแกอาเจยนเปนเลอด ไดแก 1) เครอเขาค าหรอฝอยทอง (Cuscuta reflexa Roxb.) ใชทงตนตมน าดมแกอาเจยนเปนเลอด และ 2) เลอดแรด (Knema globularia Warb.) ใชใบ 3 ใบ ต าผสมสราคนน าดม

9) สมนไพรท าใหอาเจยน ไดแก 1) โลดทะนง (Trigonostemon reidioides Craib.) ใชรากโลดทะนงแดงประมาณ 1 นวฟต ฝนกบเหลาโรงดม (ประมาณ 1 ชอนชา) บางคนจะทองเดนหลงรบประทานดวย 2) สลอด (Croton tiglium L.) ใชเนอไมตมน าดมในปรมาณนอยๆ 3) แตงไทย (Cucumis melo L.) ใชรากและดอกออนตากแหง ตมน าดม ท าใหอาเจยนได 4) บวบง (Trichosanthes anguina L.) ใชผลและผลออนรบประทาน 5) ปร (Alangium salviifolium Wang.ssp.) กนผลสด และ 6) สลดไดปา (Euphorbia antiquorum L.) ใชยางตนมายางไฟแลวกนประมาณ 1 ชอนโตะ

10) สมนไพรทใชหามเลอด ไดแก 1) สาบเสอ (Eupatorium odoratum L.) ใชใบ 2-5 ใบ ขยหรอต าใหละเอยด คนน าหยดใสแผลหรอใชพอก หรอต าผสมเกลอพอกแผล 2) หนมานประสานกาย (Schefflera leucantha Vig.) ใชใบ 1 ก ามอ ต าใหละเอยด ปดแผลสด หรอใชใบต าละเอยดผสมสราดม ครงละ 2-3 ชอนคาว และปดแผล 3) เตง (Shorea obtuse Wall.) ใชเปลอกตนฝนกบน าปนใสดม 4) ผกกาดกบ (Gynura pseudo-china DC.) ใชเหงาต าพอกแผล 5) รกฟา (Terminalia alata Heyne ex Roth.) ใชเปลอกทาแผล และ 6) ละอองไฟฟา (Cibotium barometz J. Smith) นอกจากนยงมสมนไพร ทใชหามเลอดไดอกหลายชนด ไดแก ใบและทงตนของกระเมง ทงตนของเครอเขาค าหรอฝอยทอง ตนโดไมรลม ผลดบของตะโกสวน ใบสงวาลยพระอนทร และใบสาบแรงสาบกา

11) สมนไพรแกแผลไฟไหม น ารอนลวก ไดแก 1) วานหางจระเข (Aloe barbadensis Mill.) ใชวนจากใบทาบรเวณทเปนแผลทนท จากนนทาวนละ 2 ครง 2) สงวาลยพระอนทร (Cassytha filiformis

77

L.) ใชล าตนผงไฟใหแหง บดเปนผง ผสมน ามนทา 3) งา (Sesamum indicum L.) ใชเมลดมาหบเปนน ามนงา 4 ชอนโตะ น าปนใส 4 ชอนโตะ คอยๆ เทน าปนใสลงไปในน ามนงา คนเรอยๆ จนกระทง น าปนใสหมด ใชทาวนละ 4-5 ครง 4) มะพราว (Cocos nucifera L.) ใชน ามนมะพราวผสมน าปนใสทา และ 5) ยางนา (Dipterocarpus alatus Roxb.) ใชชนจากตนยางหรอชนยาเรอ 1 หยบมอ ต าใหละเอยด เตมน ามนมะพราว และน าปนใสอยางละเทาๆ กน คนใหเขากน ผสมอยาใหเหลว ใชทาแผล นอกจากนนยงมสมนไพรอกหลายชนดทใชรกษาแผลไฟไหม น ารอนลวก ไดแก ใบกนจ า ใบกระทงหมาบา ใบขตน ใบคว าตายหงายเปน ใบชาแปน น าคนจากผลแตงโม ใบพญาปลองทอง เนอผลฟกทอง และใบมะมวงหมพานต

12) สมนไพรแกพษง ไดแก 1) โลดทะนง (Trigonostemon reidioides(Kurz) Craib.) ใชรากฝนผสมกบเมลดหมาก ดมกบน าหรอฝนผสมน ามะนาว 2) วานง (Sansevieria metallica Ger.&Labr.) ใชหวโขลกใหละเอยด ผสมมะนาว ปดทปากแผล 3) วานนางกวก (Eucharis grandiflora Planch.) ใชหวฝนผสมสรา ทาหรอประคบแผล 4) วานมหาเมฆ (Curcuma aeruginosa Roxb.) ใชเหงาฝนน าดมและทาแผล 5) วานสารพดพษ (Boesenbergia petiolata Sirirugsa) ใชเหงาต าพอกแผล 6) พรกขหน (Capsicum frutescens L.) ใชผลกน 11-12 ผล อาการปวดและบวมจะหายไป หรอต าพรกพอกบรเวณแผลงกด 7) นอยหนา (Annona squamasa L.) ใชเปลอกผลฝนกบสราทา 8) เขยตาย (Glycosmis pentaphylla (Retz.) Corr.) ฝนน ากนและทาแผล 9) ตมกาขาว (Strychnos nux-blanda A.W.Hill) ใชทงตนตมกน และฝนกบน าทา นอกจากนยงมสมนไพรอกหลายชนดทน ามาใชรกษาพษง ไดแก ผลกระทงลาย รากกะเจยน รากดกไก รากปร สรอยทองทรายหรอหญาปยขาวทงตนและรากเสยวเงนเลยง

2. การศกษาเกยวกบสมนไพรทใชในการหามเลอด สมยโบราณมการใชสาบเสอในการหามเลอด โดยใชใบสดขยปดปากแผล และมผลการวจยในสตวทดลองยนยนวาสามารถท าใหเลอดหยดไหลไดเรวขน โดยพบวา แคลเซยมทมอยในใบสาบเสอเปนสารส าคญทท าใหเลอดแขงตว สาบเสอเปนวชพชทขนงายตามททวไป เปนสมนไพรทมกลนเฉพาะ มกลนแรงจนบางพนทเรยก “หญาเหมน” สาเหตทไดชอวา สาบเสอ เพราะดอกของมนไมมกลนหอม แตกลบมกลนสาบ คนโบราณเวลาหนสตวราย จะใชวธหนรอดโดยการเขาไปอยในดงของตนสาบเสอ กลนของสาบเสอจะท าใหสตวอนไมไดกลนคน จะไดกลนของสาบเสอแทน สาบเสอทงตนจะมกลนหอมแรง ใชเปนยาฆาแมลง นอกจากน จากจลสารขอมลสมนไพร ของมหาวทยาลยมหดล ปท 29 ฉบบประจ าเดอนเมษายน 2554 (วสดา สวทยาวฒน บรรณาธการ 2554: 1-5) มการศกษาผลของใบสาบเสอตอการหามเลอดในผปวยทมบาดแผลฉกขาดของเนอเยอและหลอดเลอด โดยมการแบงกลมผปวยออกเปน 3 กลม กลมท 1 คอ กลมทใชใบสาบเสอแบบสดหามเลอดกอนถงสถานบรการ ซงมบาดแผลฉกขาดของเนอเยอชนความลกใตผวหนง จ านวน 8 ราย กลมท 2 คอ กลมทใชกอซ อยางเดยวในการหามเลอด ซงเปนผปวยทมบาดแผลฉกขาดทความลกชนใตผวหนง จ านวน 15 ราย แผลฉกขาดในชนหนงแท จ านวน 3 ราย มเลอดไหลไมหยดหลงเยบแผล จ านวน 3 ราย และแผลในผปวยมะเรงเตานมระยะสดทายทหามเลอดไมหยด จ านวน 1 ราย และกลมท 3 คอกลมผปวยเดยวกนกบกลมทใชกอซหามเลอด แตจะใชใบสาบเสอแบบแหงหามเลอดแทน โดยจะน า

78

ใบออน และใบแกมาหนเปนชนเลกๆ แลวน ามาตากแดดใหแหง จนไมมความชน น ามาหอดวยผากอซบางๆ จากนนนงดวยเครองอบไอน า ผลการศกษาพบวา ใบสาบเสอแบบสดและแบบแหง สามารถหามเลอดในกลมผปวยได (10-15 นาท) และเรวกวาใชกอซอยางเดยวทตองใชเวลา 30 นาท - 2 ชวโมง นอกจากน การใชใบสาบเสอแบบแหงยงไมพบภาวะแทรกซอนจากอตราการตดเชอ สรปไดวา ใบสาบเสอแหงมผลหามเลอดไดเหมอนแบบสด และอตราตดเชอเทากบศนย

3. การศกษาเกยวกบการบ าบดแผลไฟไหมน ารอนลวกดวยสมนไพร: กรณศกษา เอกชย ปญญาวฒนานกล (29 มถนายน 2549) นายแพทยประจ าโรงพยาบาลกาบเชง จงหวด

สรนทร มประสบการณในการใชสมนไพรบ าบดแผลไฟไหมน ารอนลวกระดบ 2 และระดบ 3 โดยใชน าเกลอลางแผลและทาแผลดวยน ามนเสลดพงพอน ซงประกอบดวย เสลดพงพอนทงตวผและตวเมย ไพล น ามนมะพราว การบรผสมกน รวมกบการใหกนสมนไพรต ารบรกษาไข ประมาณครงเดอนแผลกแหงเปนปกต แผลทลกกตนขน ดงค าบอกเลาตอไปน

“ ….ผมมประสบการณกรณหนงทไดรกษาแผลไฟไหม น ำรอนลวก คอ วามเดกอายขวบครงคนหนงตกลงไปในกระทะน ามนรอนๆ ทแมก าลงทอดขนมอย มแผลไฟไหมน ารอนลวกสกประมาณ 30-40% วนแรกทเราท าแผล เดกรองไหทรมานมาก จนแมไมยอมใหท าอก ผมกเลยลองใชสมนไพรต ารบน ชอวา น ามนเสลดพงพอน ซงประกอบดวย เสลดพงพอนทงตวผและ ตวเมย ไพล น ามนมะพราวธรรมดา การบรผสมกน ทาแผลใหเดก แผลของเดกสวนใหญเปน second degree burns ม third degree burns เลกนอย ในระยะ 2 อาทตยแรกทรกษา กจะใหน า (Hydration) ทวไป ใหยาปฏชวนะ (Antibiotics) อยอาทตยหนง นอกจากรกษาแผลแลวกไมไดไป Scrub burns กแคเอา น าเกลอ (Normal Saline) ลางแผลธรรมดา แลวทาน ามนตวนทกชวโมงในวนแรกๆ เพอไมใหมนแหง และรกษารวมกบสมนไพรอกตวหนงเปนสมนไพรต ารบรกษาไข เพราะวาตองการลดความรอนใหผปวย ปรากฏวา 2 อาทตยเดกกดขน ไขลดลงใน 2 อาทตย ตดตามการรกษาประมาณเดอนเศษ แผลแหงเปนปกต แผลทลกๆ กตนขน...”

4. การศกษาสมนไพรบ าบดพษจากสารเคมและการกนสารพษ สมนไพรทมสรรพคณในการตานสารพษไดและภมปญญาทองถนมการใชเปนยาพนบานเพอใช

ถอนพษตางๆ เชน พษจากพช พษจากสารเคม เปนตน คอ “รางจด” ซงมชอทางวทยาศาสตรวา Thunbergia laurifolia L. อยในวงศ Acanthaceae มชออนๆ เชน ขอบชะนาง คาย เครอเขาเขยว จอลอดเออ ซงกะ ดเหวา ทดพด น านอง ยาเขยว ย าแย รางเยน เปนตน รางจดเปนไมเถาทมกพบอยในปาดงดบ มกเกาะเกยวกบตนไมใหญ เถาแขงแรง มขอปลองสเขยว ใบเปนใบเดยว ลกษณะรปหวใจทโคนใบเวา ปลายใบเปนตงแหลม ใบกวางประมาณ 2 นว ยาวประมาณ 5 นว ใบสเขยว ผวเรยบเกลยง ดอกออกตรงขามกนเปนคๆ ดอกทออกเปนชออยตรงงามใบ มดอกยอย 3-4 ก กเ กรว กรว าว ระ าณ ซม. ปลายดอกแยกเปน 5 กลบ ดอกสมวงออน ภายในหลอดดอกเปนสขาว มเกสรตวผประมาณ 4 เ กร วงโร ก ะ เ กแ า าก ก เ แก ะ แ ก กเ 2 ซก ซงสรรพคณของรางจดตามต ารายาไทย คอ ใบสดน ามาคนน ากนแกไขและถอนพษ

79

รางจดมรสเยน ท าใหลดความรอนในรางกาย แกไขแกพษ กระทงพษไขหว โดยในใบมองคประกอบทางเคมเปนสาร phytol, stigmasta-5,22-dien-3-ol (5), chlorophyll,carotenoid, lutein (6) และจากการศกษาในหองทดลองของพาณและคณะ พบวา การใชสารสกดน าจากใบรางจด (ใบรางจด 100 กรมตอน า 100 มล.) ในการแกพษไฟลดอล ( 20 มคก.ตอน าหนกตว 1 กก.ทฉดเขาใตผวหนงหนแรท) พบวา ขนาดของสารสกดน าจากใบรางจดทใชไดผลดทสด คอ 2 มล.ตอน าหนกตว 100 กร ข ง แร โดยปอนเขากระเพาะอาหารทนททไดรบโฟลดอล การใชสารสกดดงกลาวจะไดผลดยงขนเมอใชรวมกบ atropine โดยการทดลองครงนยงไมสามารถบอกกลไกการออกฤทธของสารสกดน าใบรางจดได (พนดา ใหญธรรมสาร 2554: 11) และจากการศกษาในหลอดทดลอง โดยน าผงรากรางจดแหงมาผสมกบน ายาสตรกนนซลเฟต แลวน าไปฉดในหนแรท พบวา หนแรทไมแสดงอาการผดปกตใดๆ แสดงวา รากรางจดแหงทเปนผงสามารถดดซบสตรคนนซลเฟตไวได (พนดา ใหญธรรมสาร 2554: 12) นอกจากนน จากการศกษาในหนแรทเพศผทไดรบสารพษมาลาไธออน (ยาฆาแมลงกลมออรกาโนฟอสเฟต) ฉดเขาทางชองทอง หลงจากนน 5 นาท ปอนสารสกดใบรางจดเขมขน พบวา มหนรอดชวตรอยละ 30 ในขณะทหนกลมควบคมทไดรบสารพษมาลาไธออนตายหมด ซงสรปไดวา สารสกดจากใบรางจดมสรรพคณถอนพษมาลาไธออนได (พนดา ใหญธรรมสาร 2554: 12)

จากการศกษาทางคลนกโดยทดลองในเกษตรกรกลมเสยงตอยาฆาแมลงในเขตต าบลเมองเดช อ าเภอเดชอดม จงหวดอบลราชธาน โดยท าการตรวจระดบเอนไซมโคลเนสเทอเรส (cholinesterase) ดวย reactive paper ซงจะระบไดวาเกษตรกรอยในระดบปลอดภยหรอเสยง เนองจากระดบเอนไซม โคลเนสเทอเรสจะลดลงเมอไดรบพษจากยาฆาแมลง โดยแบงเปนกลมทดลอง 59 คน กลมควบคม 49 คน โดยใชรางจด 8 กรมตอวน ในกลมทดลองและยาหลอกในกลมควบคมนาน 21 วน แลวประเมนผลในวนท 7 และ 21 พบวา ระดบเอนไซมโคลเนสเทอเรสในกลมทดลองและกลมควบคมแตกตางกนอยางมนยส าคญทางสถตทระดบ 0.05 เมอวเคราะหในรายละเอยดพบวา ระดบสารฆาแมลงทมแนวโนมลดลงดกวากลมอน คอ กลมอาย 31-45 ป ไมมโรคประจ าตว และกลมน าหนกตว 37-50 กโลกรม (ปญญา อทธธรรม และคณะ 2542) นอกจากนนทโรงพยาบาลบางกระทม จ.พษณโลก ไดท าการศกษาแบบไปขางหนาในเกษตรกร 270 แบ งเ 3 กลมๆ ละ 90 ก ไดรบยาชงรางจด 6 กรม วนละ 1 ร ง ง า ารเ า 7 วน กลมท 2 ไดรบยาชงรางจด 6 กรม วนละ 2 ร ง ง า ารเ า-เยน 7 วน กลมท 3 ไดรบยาหลอก (ชาชงเตยหอม) 6 กรม วนละ 1 ร ง ง า ารเ า 7 วน พบวา คาเฉลยระดบเอนไซมโคลนเอสเตอเรสในเลอดวนท 7 ง ร บราง งกว าก ร บราง าง า ญ ง 2 กลม และการเพมขนของเอนไซมโคลนเอสเตอเรสในกลมท 1 และ 2 มากกวากลม 3 ยาชงรางจดไมมผลตอคาชวเคมในเลอดของตบ ไต และความเขมขนของเลอดและเซลลเมดเลอดขาว (พนดา ใหญธรรมสาร 2554: 14)

นอกจากการศกษาทางคลนกขางตนแลว ยงมเหตการณทยนยนประสทธภาพในการขบสารพษของรางจดในการด าเนนชวตของคนไทยอกหลายครง อาท รายงานจากกลมเภสชกร จ.สพรรณบร แจงวา มชายไทยวย 36 ป ทะเลาะกบเพอนบาน แลวกนกรมมอกโซนเขาไป ญาตชวยชวตผปวยโดยท าให

80

อาเจยนดวยน ายาสบผสมไขดบ ผปวยอาเจยนออกมาก ญาตน าสงโรงพยาบาลเขาพระ ซงรกษาผปวยโดยใหกน bentonite 1 วน และกลบไปอยบาน 2 วน พบวา อาการไมดขน กระสบกระสาย เจบปากมาก กนอะไรไมได น าไปรกษาทโรงพยาบาลสามชก 4 วน ผปวยไดรบน าเกลอตลอดและถกสงไปโรงพยาบาลเจาพระยายมราชเพอถายเลอด ผปวยมอาการตาตวเหลองและเหนอยหอบ แพทยแจงอาการใหภรรยาผปวยรบทราบ จงขอรบกลบบานและไดรบค าแนะน าจากพยาบาลใหใชวานรางจด 1 กโลกรม ตมกบน าดม ปรากฏวาผปวยยงคงมชวตอยและท างานไดตามปกต (พนดา ใหญธรรมสาร 2554: 14) อกทงยงมการใชน าตมรางจดแกพษในโรงพยาบาลดวย กลาวคอ มการน ารางจดมาใชบ าบดผทกน พาราควอตแลวมารกษาทโรงพยาบาลเจาพระยายมราช จ.สพรรณบร ระหวางป พ.ศ. 2533-2535 พบวาในชวง 3 ป ทใชน าตมรางจด มผไดรบพษพาราควอตรวม 64 ราย รอดชวต 33 ราย (รอยละ 51.56) เสยชวต 31 รา (รอยละ 48.44) เปรยบเทยบกบผลการรกษาในชวง พ.ศ.2531-2532 ทยงไมใชรางจด มผปวย 11 ราย เสยชวตทกราย ซงการรกษาทโรงพยาบาลจะเรมจากการท าใหอาเจยน ลางทอง ใหยาขบปสสาวะ ใหวตามนซขนาดสง ใหยาสเตยรอยดและรกษาตามอาการ รวมทงใหน ารางจดโดยใชเถาและใบตากแหงหนก 300 กร าสะอาด 1 ลตรในหมอดน ตมใชไฟกลางๆ ใหเดอดประมาณ 15 นาท แลวทงไวใหเยน ใหผปวยดม หรอใหทางสายใหอาหารครงละ 200 ร ก 2 ชวโมง ตลอดเวลาทอยโรงพยาบาล (พนดา ใหญธรรมสาร 2554: 14) นอกจากนยงมรายงานการใชรางจดแกพษจาก ไขแมงดาถวย ซงม tetrodotoxin อย โดยผสอขาวหนงสอพมพไทยรฐทลงพมพเมอวนท 5 กมภาพนธ 2551 สรปไดวา มสมาชกในครอบครวทกนย าแมงดาถวย 5 ราย ความรนแรงของอาการแปรผนตามปรมาณไขแมงดาถวยทไดรบ เรมแสดงอาการตงแต 40 นาท ถง 4 ชวโมง ทกรายมอาการชารอบปาก คลนไส อาเจยน อาการชาลามไปตามกลามเนอมดตางๆ และทอนตรายมากคอ พษของแมงดาถวยท าใหผปวยหยดหายใจ ผปวย 2 รายทอาการหนกถงขนหมดสตถกสงตวเขารบการรกษาในหอผปวยหนกโรงพยาบาลชมพรเขตรอดมศกด ตองใสเครองชวยหายใจ แพทยใหการรกษาตามอาการเนองจากสาร tetrodotoxin ไมมยาตานพษ (antidote) ตอมาแพทยอนญาตใหน าน าคนจากรากรางจดผสมน าซาวขาวมาใหผปวยทางสายยางทสอดไวทางจมก ราว 40 นาท ผปวยทงสองรายกเรมรสกตวและมอาการดขน เมอใหยาขนานนตอไปเรอยๆ อยางตอเนอง ผปวยกหายเปนปกตจนกลบบานไดในทสด ซงบคลากรในโรงพยาบาลตางแปลกใจในประสทธภาพของรางจดกนทวหนา ซงขาวในหนาหนงสอพมพมรายละเอยดดงน

“…เหตเกดทจงหวดชมพรเมอวนท 3 กมภาพนธ พ.ศ. 2551 มสองสามภรรยาอยบานเลขท 1/2 บานอแลด หม 2 ต าบลหาดทรายร อ าเภอเมอง จงหวดชมพร มอาชพรบซออาหารทะเล น าไขแมงดาถวยหรอเหราหรอแมงดาไฟมาย ากบมะมวงดบ เมอสมาชกในครอบครว 5 คน กนไปไมนานกมอาการแนนหนาอก ปากมอและเทาชา อาเจยน ญาตน าสงโรงพยาบาลชมพรเขตรอดมศกด ทง 5 คน ในจ านวนน 2 คน คอ แมบานอาย 40 ป และบตรสาวอาย 11 ป หมดสตและตองสงไปดแลในหอผปวยหนก แพทยเรยกญาตไปพบและบอกวาใหท าใจ มโอกาสรอดเพยงรอยละ 20 เทานน ญาตเลาวา ระหวางททกคนนงเฝารอดอาการอยอยางสนหวง มพยาบาลรายหนงทปฏบตงานอยเลาใหฟงวา

81

“ กอนหนานเคยมผปวยรายหนงกนแมงดาพษเขาไป ญาตเอาตนรางจดซงเปนพชสมนไพรมาต าคนเอาน ามาใหดม ปรากฏวาแกพษได ผปวยรอดตายในทสด” เมอไดยนเชนนนกโทรศพทบอกญาตใหน าตนรางจดทงตนและรากมาต าจนละเอยด คนเอาแตน าผสมกบน าซาวขาวมาใหผปวยทางสายยางโดยใหแมบานกอน หลงจากนน 6 ชวโมง แมบานเรมรสกตว พดได แพทยเจาของไขจงอนญาตใหน ารางจดไปรกษาบตรสาวอกคน เวลาผานไปเพยงแค 2 ชวโมง กเรมรสกตว สรางความประหลาดใจใหแกแพทยมาก จงใหรางจดแกผปวยกนครงละ 10 มลลลตร ทก 3 ชวโมง ในทสด แพทยยนยนวาผปวยทงสองรายปลอดภย แพทยเชอวาการรอดชวตเกดจากตนรางจดเพราะคนทกนแมงดาพษเขาไปยงไมมยาใดๆ รกษาได ดานแพทยหญง สพรรณ ประดษฐสถาวงษ ผอ านวยการโรงพยาบาลชมพรเขตรอดมศกด กลาววา ปกตคนทกนแมงดาถวยหรอแมงดาไฟเขาไปแลวเกดอาการเปนพษจะไมมยาใดๆ แกพษ แพทยท าไดเพยงลางทอง ท าใหอาเจยน แลวใชเครองชวยหายใจ การทแพทยหรอพยาบาลยอมใหญาตน ารางจดมาใหผปวยกนนนเพราะปจจบนน เมอถงจดๆ หนงทเหนวาผปวยอยในอาการโคมา แพทยมสทธทจะท าตามค าขอของญาตผปวย ยงตนรางจดมสรรพคณแกพษได ทงตนและรากของรางจดเปนยาขบปสสาวะ ท าใหชวยขบพษแมงดาทะเลออกมาทางปสสาวะของผปวย จนอาการของแมลกดขนตามล าดบ ขณะนทงคยายไปพกฟนทตกหมอพรเรยบรอยแลว คาดวาพรงนคงจะกลบบานได” 5. การศกษาการบ าบดผทกนยาฆาหญาพอฆาตวตาย: ภมปญญาหมอคง วงศสายสญจ

รชพล กลสราวธ และคณะ (2546) ศกษาเกยวกบภมปญญาหมอพนบานไทย หมอบญคง วงศสายสญจ: การดแลรกษาผปวยทกนยาฆาหญา จงหวดจนทบร เพอจะไดขอมลองคความรของหมอคง และสตรยาสมนไพรทใชในการรกษาผปวยทกนยาฆาหญาจากหมอคง โดยการสมภาษณเจาะลกดวยการใชแบบสมภาษณททมผวจยออกแบบไวทงตวหมอคงและผปวยทมารบการรกษา ซงสวนใหญกนยากรมมอกโซนรวม 4 ราย ซงรกษาหาย 3 ราย อก 1 ราย ผปวยเปลยนหมอรกษาหลงจากอาการทเลาแลว ผลการศกษาพบวา หมอคงไดองคความรในการรกษาโรคมาจากบรรพบรษ อาจารย และต ารายาภาษาขอม ท ากำรตรวจวนจฉยโรคโดยจบชพจรดกอนวาผปวยมอาการขนาดไหน เปนมากหรอนอย ซงหมอคงสามารถบอกลวงหนาไดวาผปวยจะมชวตรอดหรอไม จากนนหมอคงจะรกษาโดยใชสมนไพร 26 ชนด ไดแก เลบครฑ เบญจกาน มะแวง กระทบยอด พงปลาชอน หปลาชอน ผกแวนไทย ผกบง ผก กะเฉด ผกพงพวย หญาน าลก หญาปากควาย หญาแพรก หญาตนกา หญาแหวหม หญาปลองแดง ใบคลาใบคลม มะกล าตาหน รากมะพราว เถาวลยเขยว ใบเงนใบทอง ฟกขาว รากหมาก หญาเกลดหอย หญาคา และหมากผหมากเมย เอามาตากแดดใหแหง น ามาในสดสวนเทาๆ กน บดเปนผงใหละเอยด ใชสมนไพร 1 ชอนชาผสมน าเปลา 20 ลตร แลวผสมดนสอพอง โดยใชดนสอพอง 1 ชอนชา ผสมน าเปลา 2 ลตร จากนนจงน าน าดนสอพองทผสมแลวจ านวน 100 มลลลตร มาผสมลงในน ายาสมนไพรทเตรยมไว และสดทายหมอคงจะผสมยาแดง (Mercurochrome) ลงไปในน ายาทผสมแลว 2 หยด ถาไมมยาแดงกใหใชฝางเสนมาฝน แลวผสมกบน ากใชไดเหมอนกน เมอผสมยาเสรจเรยบรอยแลวจะมสแดงใสๆ คลาย

82

ยาน าแดงอทยหมอม จงใหผปวยกนยาทละนอย จบไปเรอยๆ ประมาณ 10-20 ลตรจนกวาจะหาย หามกนทละมากๆ ยาจะไปชวยถอนพษออกจากรางกาย สวนยาแดงมสรรพคณในการชวยรกษาแผล เคลอบแผล หรอชวยสมานแผลของอวยวะภายในรางกายทถกยากรมมอกโซนท าลายไดเปนอยางด โดยใหกนครงละ 1 ชอนชา หรอจบไปเรอยๆ และหามผปวยกนน า หามกนขาว ระยะเวลาทใชรกษาประมาณ 1-2 วนอาการจะดขน แตบางรายอาการอาจกลบมาอกเมอฤทธยากระจายไปทวรางกายกตองใหยารกษาตอ บางรายตองใชเวลารกษานานถง 1 เดอนถงจะหายขาด

6. การศกษาการบ าบดโรคอจจาระรวงดวยสมนไพร มยร เปาประดษฐ (2530) ศกษาการใชยาพนบานในการรกษาอาการอจจาระรวงของประชาชนใน

เขตชนบทยากจน จงหวดล าปาง พบวา มประชาชนใชยาพนบานรกษาอาการอจจาระรวงรอยละ 55.0 โดยสมนไพรทใชมากทสด ไดแก ขาวเปลอกจาวหรอขาวสารจาว รอยละ 53.6 รองลงมาไดแก ใบฝรงและใบทบทม รอยละ 48.6 และ 40.9 ตามล าดบ และพบวา ต ารบยาพนบานทไดจากการส ารวจทงหมด 79 ต ารบ ในจ านวนน ต ารบทใชกนมากทสดเปนสวนประกอบของใบฝรง ใบทบทม ขาวเปลอกจาวหรอขาวสารจาว หรอใชใบฝรงอยางเดยว หรอใชทงใบฝรงและใบทบทม โดยการมดแลวตดหว-ทาย แลวตมหรอปงไฟแลวแชน า แลวดมแทนน าจนกวาจะหยดถาย

7. การศกษาการบ าบดพษงดวยสมนไพร สวทย มาประสงค (2546) ศกษา “ภมปญญาหมอง” โดยอยในชดโครงการ “ภมปญญาทกษณ

จากวรรณกรรมและพฤตกรรม” ซงศาสตราจารยสธวงศ พงศไพบลย เปนหวหนาโครงการ งานวจยเรองนมวตถประสงค 6 ประการ คอ 1) เพอศกษาองคความรของหมองและยาแกพษงแตละขนาน 2) เพอศกษากระบวนการใหการรกษาแกผทถกงกด 3) เพอศกษาสรรพคณของสมนไพรในทองถนทใชรกษาพษง 4) เพอศกษาตวยาบางชนดในเชงเภสชวทยาวา สามารถน าไปทดสอบทางวทยาศาสตรไดหรอไม 5) เพอศกษาปฏสมพนธระหวางคนไขกบหมอ และ 6) เพอศกษาผลกระทบจากการรกษาในกรณของแสลงและความเชออนๆ โดยศกษาใน 4 จงหวด คอ จงหวดนครศรธรรมราช สราษฎรธาน ตรง และพทลง มหมองทศกษา 30 ราย เมอคดเลอกกลมตวอยางโดยจ าแนกตามกลมการรกษา วธการรกษา พนททางกายภาพ ยงคงรบรกษาพษงอยในปจจบน และตองระบผปวยทมาใชบรการใหสบคนไดอยางนอย 2 ราย ท าใหไดกลมตวอยางเพยง 11 ราย ซงแบงเปน 2 กลม คอ กลมทรกษาดวยวธทางไสยศาสตรผสมผสานกบสมนไพร และหมอทใชสมนไพรอยางเดยว กลมแรกท าการศกษาหมอง 10 คน พรอมผลการรกษาผปวยหมอละ 2 ราย กลมทสองมหมอรายเดยว พรอมผลการรกษาจากผปวย 11 ราย ผลการศกษาพบวา พชทใชเปนยารกษาพษงในพนททศกษามถง 93 ชนด ยาทปรงใชมถง 7 ประเภท ไดแก ยาพน ยาพาด ยาโปะหรอยาพอก ยาแช ยาอม ยากน และยาทา โดยหมอผรกษาปรงขนมาเองจากสมนไพรในทองถนของตนเอง และพบวา หลกกำรพนฐำนในกำรรกษำพษง คอ พษงเปนของรอน การแกตองใชของเยนเขาบ าบด สมนไพรทมรสเยนจะถกคดสรรมาปรงเปนยาพาด สมนไพรรสขมและเมาเบอกเปนตวยาส าคญในการกนขจดพษภายใน สมนไพรรสฝาดและประเภทมน ามนจะถกใชในการสมานแผล แตสมนไพรทใชในแตละพนทจะแตกตางกนไปตามสภาพทางภมศาสตร เชน แถบชายทะเล

83

จะใชรากแสม ใบโกงกาง และผกบงทะเล ถาเปนแถบทราบหรอทงนากจะใชเสลดพงพอน ล าโพง มะมาวนา หญาพนงแดง วานปราบพษ และรางจด สวนพนทสงหรอเขา จะพบวาใชหญาคา โกฐกะกลง วานงและเตยตน เปนสมนไพรหลกในการขจดพษ สวนวธกำรรกษำนน เมอถกงกดใหใชเชอกหรอผารดเหนอแผล แลวรบมาหาหมอทนท จากนนท าการรกษาโดย 1) ดวาผปวยถกงพษชนดใดกด โดยดจากซากงทผปวยน ามาดวย ถาไมมซากงกวนจฉยจากรอยเขยวและสงเกตอาการของผปวย รวมถงสถานททถกงพษกด 2) กนยาไลพษขางใน ใชยาตมผสมยาผง หรอยาชงดวยเหลาโรง กนจนกระทงอาเจยนออกมา การอาเจยนท าใหพษถกขบออกมา และเมอเจยนหลายๆ ครง กจะหายจากอาการพษ 3) ดดพษขางนอก ใชยาพอก ยาแช ยาพน แลวแตอาการ 4) พาดยาแกปวดและเพอถอนพษ ตามลกษณะอาการและตามชนดของงพษทกด 5) รกษาตามอาการ เชน อาการเลอดออกตามไรฟนรกษาดวยยาอม เปนตน 6) แผลเนาเปอยหรอมหนอง เรมรกษาโดยการพอกยา แชยา ตดเนอเนาออก แลวลางแผลดวยดางทบทม จากนนจงใสน ามนรกษาแผล ในกรณทแผลมหนองใหใชยาพอก และจากการตดตามกระบวนการรกษาและผลการรกษา พบวา สมนไพรสามารถใชรกษาพษงไดผลจรง โดยเฉพาะการรกษาของหมอสมนก จนทรประสตร หมองแหงส านกรกษาพษง วดพรหมโลก สามารถใหการรกษาพษงในระยะแผลเนาเปอยลกลามไดมประสทธผลมากกวาการรกษาในสถานพยาบาลของรฐดวย และประสทธผลในการรกษามความสมพนธกบกระบวนการรกษาแบบองครวม และการจดกระบวนพฤตกรรมของผปวยในขณะเขารบการรกษาอกดวย

เอกชย ปญญาวฒนานกล (29 มถนายน 2549) นายแพทยประจ าโรงพยาบาลกาบเชง จงหวดสรนทร มประสบการณในการใชสมนไพรบ าบดพษงโดยใชรากโลดทะนงแดงน ามาฝนคกบเมดหมากสก สวนแผลเนอตายใชวานองโดยใชหวมาต าแลวพอกแผล ดงค าบอกเลาตอไปน

“….คนไขรายน ถกงกดทนวกอยเทาขวา เกดแผลเนอตาย (gangrene) ทเกดจากพษงเมอ 10 กวาปทแลว ผมพบคนไขหลงจากถกกดไปแลว 2 วน ม gangrene ทงเทาเลย จะขดเอาเนอเยอทตายออก (debride) คนไขไมยอมใหท า กเลยท าอะไรไมได ไดแตใหยาปฏชวนะและท าแผลไป ผลปรากฏวาอก 2-3 วนตอมามนลามไปทงขา ผมจะสงไปโรงพยาบาลจงหวดเพอไปผาตดเอาขาออก (amputate) คนไขขอกลบบาน ทะเลาะกนอยนานจนกระทง ผมตองยอมปลอยคนไขกลบเพราะวาคนไขบอกวาถาไมใหเขากลบ เขาจะหนกลบใหได ถาผมมปญญาเฝาเขาตลอด 24 ชวโมงกเฝาไป พอปลอยกลบแลวท าใหผมคดวาคนไขคนนนาจะตาย แตอก 6 เดอนตอมา ผมไปพบเขาในหมบานยงมชวตอย ยงรกษาแขนขานนไวได แตวาจะมสด าๆ และแหงๆ เพราะกลามเนอลบ (muscle atrophy) ไปแลว แตขายงอยได ยงใชงานไดบาง ตรงนอาจจะเปนความตองการของคนทวไปทตองการรกษาแขนขาของตวเองไว ผมกเลยตามไปคย ทแรกนกวาไปรกษาโรงพยาบาลอน ปรากฏวาไมใช ไปรกษากบหมองพนบาน ผมกเลยตามไปคย ไดขอมลทนาสนใจกคอในพนทของผมทท างานอยมหมองพนบานหลายคนและกมประสทธภาพสง ผมเลยเลอกเอาต ารบหนงมาใชหลงจากไดศกษาอยนาน กคอ รากโลดทะนงแดงน ามาฝนคกบเมดหมากสก ผมไดใชยาต ารบนมาไมต ากวา 12 ป กอนหนาทจะใชต ารบน เคยมคนไขทถกงเหากด แลวมพษตอระบบประสาท (neurotoxin) มอมพาต (paralysis)

84

จ านวน 4 ราย ทถกกดแลวสงไปยงโรงพยาบาลจงหวด ผลตายหมดทง 4 ราย ตอนนนท าใหผมคดแลววานาจะทดลองใชกอน กอนทจะท าอะไรตอไป ตงแตนนมาไมมคนไขทถกงเหากดรายไหนตายเลยสกรายเดยว ทส าคญคอ คนไขทงหมดสามารถกลบบานไดในวนรงขน ยกเวนคนไขทถกกดมาหลายชวโมง เกอบทงวนหรอมากกวา 1 วน พวกนจะตองรกษาแผลตอ สมนไพรนจะไปถอนพษนนเอง และมเภสชกรคนหนงท างานอยทโรงพยาบาลหวยแถลง จงหวดนครราชสมา เขาไปเรยนปรญญาโทไดน าต ารบนไปท าวทยานพนธ พบสงทนาสนใจ คอ ผมสงสยอยนานแลววาท าไมหมองจงชอบเปาพนหมากพลลงไปบนแผลทถกงกด ผลการทดสอบพบวาหมากสามารถ neutralize พษงได โดยท าการทดลองเอาพษงเหาทม LD 100 ฉดเขาไปในหนทดลองจ านวน 6 ตว ผลการทดลองพบวา หนตายหมดทง 6 ตว และลองเอาหมากมาใชในหนทดลองจ านวน 6 ตวเชนกน ผลการทดลองพบวา หนรอดชวตหมดทง 6 ตว แสดงใหเหนวาสงทเรามองวาไมนาจะเปนไปได มนสามารถ Wound Healingไดโดยทไมรวามนท าไดอยางไร แตสงทใชรกษาแผลเนอตาย (gangrene) กจะใช วานอง โดยใชหวของมนมาต าแลวพอกแผล หมองทผมไปศกษาดวยคนน เขารกษาคนไขปละไมต ากวา 25-30 ราย บางปมากกวา 50 ราย รกษามานานกวา 20 ปแลว ผมตามไปคยกบคนไขทเคยรกษาแลวพบวา นาสนใจเหมอนกน ผลยงไมมใครตายหรออาจจะมคนตายไปแลว ผมไมรกได แตตวทเขาใชอยแลวกใชไดด …”

คเณศ เตมไตรรตน และคณะ (2548) ศกษาผลของสารจากรากตนโลดทะนงตอพษงเหาไทยโดยใชวธ Molecular Docking ซงโลดทะนงเปนสมนไพรชนดหนงทถกบนทกไวในต ารายาสมนไพรวามสรรพคณแกพษง โครงงานนจงน าโครงสรางสารส าคญจากรากตนโลดทะนงทไดเคยมรายงานการคนพบมาศกษาหาปฎกรยาในการจบกนโดยใชโปรแกรมคอมพวเตอร (in silico) มาท าการดอกกง (docking) กบพษงเหาในสวน neurotoxin3 ซงออกฤทธตอระบบประสาท โดยสารส าคญทไดน ามาดอกกง (docking) คอ RediocideA, RediocideB, RediocideC, RediocideD, RediocideE, Lotthanongine และ Afzelechin - (4α→8)-afzelechin ผลทไดพบวาพลงงานในการจบกบ neurotoxin3 อยในชวง –8.17 ถง –10.5 สารส าคญจากรากตนโลดทะนงสามารถจบกบกรดอะมโนของ neurotoxin3 ทต าแหนง Tyr21, Thr24, Lys23, Trp25 และ Lys35 โดยมระยะหางของการจบระหวาง1.6 - 4.0 Å ซงต าแหนงของกรด อะมโน Asp27,Phe29, Cys30, Ile32, Arg33, Gly34, Arg36, Lys35 และ Val37 เปนต าแหนงทส าคญตอการจบกบ acetylcholine receptor ซงเปนกลไกในการเกดพษ ผลทไดจากการดอกกง (docking) สามารถใชเปนแนวทางหนงในการอธบายกลไกการแกพษงเหาของสมนไพรโลดทะนงในระดบโมเลกลไดวา สารส าคญในรากตนโลดทะนงไปจบกบ neurotoxin3 ในบรเวณ binding site ทจบกบ acetylcholine receptor ท าให neurotoxin3 ทเขาสรางกายมนษยไมสามารถไปจบกบ acetylcholine receptor ได สงผลใหรากตนโลดทะนงสามารถยบย งประสทธภาพการท างานของพษงเหาได จากการทดลองสกดสารจากรากตนโลดทะนงและน าไปทดสอบประสทธภาพในการท างานของพษงเหาในหลอดทดลอง (in vitro) โดยใชเทคนค SDS – PAGE พบวา สารสกดจากรากตนโลดทะนงใน dichloromethane crude extract

85

และ butanol crude extract สามารถลดแถบโปรตนพษงเหา neurotoxin3 ได ซงสนบสนนผลการทดลองทไดจากการดอกกง (docking)

จากการทบทวนวรรณกรรมทเกยวของกบสมนไพรทใชบ าบดภาวะฉกเฉนทางสขภาพทง 17 ญ า พบวา ในเอกสารจากการประชมวชาการ หนงสอ และต าราทางการแพทยแผนไทยโบราณ การใชสมนไพรในทองถนบ าบดภาวะฉกเฉนทางสขภาพทงในรปของพช สตว และแรธาต บางวธใชสมนไพรเดยว บางวธใชสมนไพรรวมกนหลายชนด ภาวะฉกเฉนทางสขภาพหนงปญหามวธการรกษาใหเลอกหลายวธ ขนอยกบในทองถนนนสามารถหาสมนไพรชนดใดได วธการในการบ าบดมทงการใชสมนไพรในรปของยากน ยาทาจากสมนไพรและน ามน ยาพอก ยาตมอาบ ยารม ยาสบ ยาพน และยากวาด สมนไพรทใชในการบ าบดหลายชนดเปนทรจกกนทวไปในทางการแพทยแผนโบราณ แตบางชนดกเปนสมนไพรหายาก อยางไรกด ผลงานวจยทเกยวของกบการวจยเรองนมทงการวจยเชงพรรณนาและการวจยกงทดลอง ซงศกษาสมนไพรทใชหามเลอด บ าบดอาการอาเจยนเปนเลอด บ าบดแผลสด แผลไฟไหมน ารอนลวก แผลแมลงสตวกดตอย พษแมงกระพรน พษง การบ าบดพษจากสารเคมและการกนสารพษ การบ าบดผทกนยาฆาหญาเพอฆาตวตายและการบ าบดโรคอจจาระรวง คณะผวจยจงคาดวา การศกษาครงนจะท าใหองคความรในการบ าบดภาวะฉกเฉนทางสขภาพทไดรบการถายทอดสบตอกนมาไดรบการฟนฟและคนพบวธการใหมๆ ในการบ าบดภาวะฉกเฉนทางสขภาพทมประสทธภาพและปลอดภยในสงคมภาคกลาง ซงสามารถน ามาประยกตใชกบสงคมไทยไดสบไป