aÛÎÔ‡ÓË ÏÂ›Ô ·ÓÈÛfiÙËÙ˜ºοινωνικες... · Εµπλέκεται...
TRANSCRIPT
KOcircEgraveOacuteˆ
OacuteEgraveIcirccurren˜ middotOacuteEgraveUcircfiUgraveEumlUgraveAcirc˜ UcircUgraveOcirc UcircmacrOcircIumlAcircrsaquoOcirc
NcurrenIumlIumlEuml A
UcircIcircOcircDaggerOacuteEuml
Agraveparapartpara
pound para
middotOacuteAcircEgraveUcircUgravelsaquoIgraveEgraveOcirc infinıEumlOacuteOgraveOacute
intIumlAcircEgravepermilEgraveiquest IcircmiddotEgrave infinOacuteUgraveEgraveIcircIumlAcircrsaquopermilEgravemiddot
prod UacuteiquestIacuteEuml Ucirc˘AacutemacrUacuteEumlIgravemiddotUgraveOcircpermilOcircUgraveAcircrsaquoUgravemiddotEgrave IcircmiddotUgraveiquest 80
middotfi UgraveOcirc part˘Uacuteˆmiddot˚Icircfi intOcircEgraveOacuteˆ
OacuteEgraveIcircfi∆middotIgraveAcircrsaquoOcirc IcircmiddotEgrave IcircmiddotUgraveiquest 20
middotfi partıOacuteEgraveIcircOcircDagger˜ parafiUacuteOcirc˘˜
EXOFILA 6 25-04-07 1118 Page 3
ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΠΑΙ∆ΩΝ
Κλειδιά και Αντικλείδια
Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Νέλλη Ασκούνη
ΥΠΕΠΘ
Πανεπιστήmicroιο Αθηνών
Αθήνα 2007
Μέτρο 11 ΕΠΕΑΕΚ II
Εκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδων
Βrsquo έκδοση 2007
Αrsquo έκδοση 2004
Επιστηmicroονική υπεύθυνη της σειράς
laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
ΑΑλλεεξξάάννδδρραα ΑΑννδδρροούύσσοουυ
Η Νέλλη Ασκούνη είναι Λέκτορας Κοινωνιολογίας της
Εκπαίδευσης στο Τmicroήmicroα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην
Προσχολική Ηλικία του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
3
Κλειδιά και Αντικλείδια
Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-
τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης
όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς
βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους
κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-
τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος
και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-
ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι
αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα
παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-
λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται
η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-
νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια
σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο
σηmicroερινό σχολείο
Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν
τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-
microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-
νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-
σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο
πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
4
φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες
Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-
νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί
συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-
θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-
τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν
τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους
πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-
λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-
βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο
λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα
Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-
τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να
αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της
σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που
έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης
απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-
διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης
(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε
άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-
τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
5
κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-
κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-
λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα
σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-
τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-
λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν
microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη
θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά
για τη δική σας διδακτική πρακτική
Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί
καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την
πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας
και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-
microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από
τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα
φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-
ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα
τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που
κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε
δικές σας λύσεις
Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της
καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι
χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
6
σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο
βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-
κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-
λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και
τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε
σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-
νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-
ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε
ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την
κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της
γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του
πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά
βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα
Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το
Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα
ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον
καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-
microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε
στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-
κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα
όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε
ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των
εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-
παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
7
θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο
microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να
αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν
στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην
έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-
θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους
ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά
Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Νοέmicroβριος 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ
bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ
bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
9
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β
bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π
bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε
bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ
bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α
bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ
bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε
bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
11
Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να
γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο
τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-
ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-
γουρα microοναδικό και ξεχωριστό
Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται
αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της
γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει
αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου
microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και
πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία
Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό
τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της
Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της
και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα
πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα
Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά
της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει
ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της
microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-
ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα
άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται
Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει
καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-
τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-
τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-
νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-
σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να
παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)
Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-
ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-
βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η
τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-
κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-
λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την
ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-
νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-
ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών
της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-
τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-
microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της
και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να
δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται
απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
13
σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη
ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-
λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)
ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς
Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα
Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της
συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε
το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους
τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές
διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για
εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά
όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-
νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-
χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-
γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-
ζει κάθε σχολική τάξη
Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε
συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-
φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση
και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη
ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε
ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-
λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες
αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-
ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο
Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-
λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-
νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από
bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική
microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της
microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo
bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά
ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα
microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1
Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του
περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση
αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε
τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή
την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-
microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας
κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-
1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
15
κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-
ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και
microεγαλώνουmicroε
Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo
όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως
παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη
σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν
απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο
παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η
αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση
αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα
στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά
και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία
δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-
κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται
απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της
αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-
κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα
αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές
οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από
διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-
ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές
αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του
όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία
Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις
διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα
microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-
ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-
νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το
σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα
σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-
νωνικής ανισότητας
ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο
του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία
ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί
τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-
τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία
Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα
στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-
γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η
κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-
ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-
τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
17
χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-
λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη
Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-
τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-
ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι
καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-
microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά
των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές
ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το
ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-
τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-
ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα
ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι
το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την
κοινωνική ανισότητα2
Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-
τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-
2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την
ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-
σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-
κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-
σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-
παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-
ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-
ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη
του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-
παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-
πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι
η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα
κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-
λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να
διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-
χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-
τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και
ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη
Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η
εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το
κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε
την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας
πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις
δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
19
παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός
λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-
δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων
χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-
βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση
της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-
βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-
παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο
Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-
γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-
γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο
σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-
ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-
νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι
δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-
δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για
άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-
τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-
φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη
microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο
σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει
πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό
του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο
της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-
στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο
λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες
χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-
κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-
ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο
πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το
βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι
την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις
απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-
νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-
λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και
τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει
τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-
σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση
ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-
τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και
συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-
τύπου
Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
21
ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο
είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει
στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και
επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-
κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από
τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-
microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-
ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-
σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά
εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την
κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-
τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-
ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια
αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-
πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει
πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα
Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική
κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει
στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-
ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας
είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές
ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι
και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΠΑΙ∆ΩΝ
Κλειδιά και Αντικλείδια
Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Νέλλη Ασκούνη
ΥΠΕΠΘ
Πανεπιστήmicroιο Αθηνών
Αθήνα 2007
Μέτρο 11 ΕΠΕΑΕΚ II
Εκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδων
Βrsquo έκδοση 2007
Αrsquo έκδοση 2004
Επιστηmicroονική υπεύθυνη της σειράς
laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
ΑΑλλεεξξάάννδδρραα ΑΑννδδρροούύσσοουυ
Η Νέλλη Ασκούνη είναι Λέκτορας Κοινωνιολογίας της
Εκπαίδευσης στο Τmicroήmicroα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην
Προσχολική Ηλικία του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
3
Κλειδιά και Αντικλείδια
Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-
τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης
όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς
βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους
κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-
τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος
και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-
ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι
αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα
παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-
λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται
η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-
νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια
σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο
σηmicroερινό σχολείο
Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν
τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-
microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-
νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-
σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο
πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
4
φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες
Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-
νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί
συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-
θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-
τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν
τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους
πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-
λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-
βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο
λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα
Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-
τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να
αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της
σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που
έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης
απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-
διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης
(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε
άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-
τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
5
κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-
κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-
λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα
σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-
τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-
λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν
microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη
θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά
για τη δική σας διδακτική πρακτική
Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί
καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την
πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας
και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-
microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από
τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα
φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-
ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα
τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που
κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε
δικές σας λύσεις
Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της
καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι
χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
6
σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο
βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-
κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-
λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και
τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε
σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-
νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-
ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε
ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την
κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της
γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του
πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά
βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα
Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το
Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα
ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον
καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-
microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε
στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-
κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα
όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε
ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των
εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-
παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
7
θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο
microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να
αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν
στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην
έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-
θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους
ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά
Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Νοέmicroβριος 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ
bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ
bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
9
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β
bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π
bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε
bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ
bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α
bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ
bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε
bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
11
Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να
γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο
τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-
ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-
γουρα microοναδικό και ξεχωριστό
Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται
αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της
γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει
αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου
microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και
πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία
Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό
τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της
Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της
και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα
πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα
Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά
της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει
ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της
microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-
ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα
άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται
Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει
καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-
τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-
τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-
νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-
σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να
παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)
Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-
ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-
βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η
τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-
κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-
λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την
ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-
νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-
ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών
της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-
τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-
microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της
και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να
δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται
απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
13
σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη
ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-
λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)
ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς
Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα
Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της
συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε
το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους
τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές
διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για
εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά
όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-
νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-
χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-
γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-
ζει κάθε σχολική τάξη
Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε
συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-
φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση
και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη
ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε
ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-
λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες
αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-
ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο
Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-
λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-
νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από
bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική
microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της
microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo
bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά
ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα
microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1
Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του
περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση
αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε
τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή
την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-
microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας
κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-
1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
15
κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-
ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και
microεγαλώνουmicroε
Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo
όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως
παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη
σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν
απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο
παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η
αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση
αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα
στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά
και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία
δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-
κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται
απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της
αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-
κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα
αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές
οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από
διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-
ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές
αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του
όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία
Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις
διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα
microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-
ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-
νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το
σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα
σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-
νωνικής ανισότητας
ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο
του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία
ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί
τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-
τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία
Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα
στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-
γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η
κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-
ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-
τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
17
χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-
λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη
Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-
τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-
ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι
καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-
microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά
των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές
ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το
ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-
τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-
ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα
ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι
το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την
κοινωνική ανισότητα2
Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-
τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-
2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την
ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-
σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-
κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-
σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-
παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-
ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-
ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη
του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-
παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-
πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι
η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα
κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-
λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να
διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-
χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-
τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και
ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη
Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η
εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το
κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε
την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας
πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις
δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
19
παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός
λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-
δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων
χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-
βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση
της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-
βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-
παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο
Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-
γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-
γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο
σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-
ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-
νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι
δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-
δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για
άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-
τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-
φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη
microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο
σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει
πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό
του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο
της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-
στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο
λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες
χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-
κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-
ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο
πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το
βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι
την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις
απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-
νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-
λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και
τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει
τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-
σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση
ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-
τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και
συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-
τύπου
Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
21
ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο
είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει
στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και
επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-
κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από
τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-
microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-
ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-
σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά
εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την
κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-
τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-
ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια
αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-
πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει
πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα
Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική
κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει
στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-
ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας
είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές
ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι
και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
Μέτρο 11 ΕΠΕΑΕΚ II
Εκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδων
Βrsquo έκδοση 2007
Αrsquo έκδοση 2004
Επιστηmicroονική υπεύθυνη της σειράς
laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
ΑΑλλεεξξάάννδδρραα ΑΑννδδρροούύσσοουυ
Η Νέλλη Ασκούνη είναι Λέκτορας Κοινωνιολογίας της
Εκπαίδευσης στο Τmicroήmicroα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην
Προσχολική Ηλικία του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
3
Κλειδιά και Αντικλείδια
Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-
τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης
όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς
βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους
κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-
τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος
και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-
ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι
αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα
παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-
λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται
η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-
νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια
σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο
σηmicroερινό σχολείο
Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν
τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-
microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-
νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-
σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο
πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
4
φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες
Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-
νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί
συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-
θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-
τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν
τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους
πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-
λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-
βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο
λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα
Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-
τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να
αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της
σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που
έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης
απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-
διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης
(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε
άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-
τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
5
κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-
κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-
λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα
σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-
τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-
λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν
microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη
θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά
για τη δική σας διδακτική πρακτική
Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί
καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την
πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας
και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-
microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από
τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα
φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-
ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα
τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που
κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε
δικές σας λύσεις
Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της
καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι
χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
6
σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο
βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-
κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-
λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και
τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε
σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-
νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-
ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε
ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την
κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της
γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του
πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά
βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα
Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το
Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα
ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον
καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-
microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε
στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-
κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα
όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε
ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των
εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-
παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
7
θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο
microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να
αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν
στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην
έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-
θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους
ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά
Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Νοέmicroβριος 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ
bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ
bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
9
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β
bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π
bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε
bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ
bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α
bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ
bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε
bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
11
Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να
γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο
τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-
ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-
γουρα microοναδικό και ξεχωριστό
Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται
αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της
γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει
αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου
microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και
πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία
Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό
τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της
Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της
και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα
πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα
Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά
της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει
ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της
microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-
ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα
άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται
Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει
καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-
τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-
τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-
νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-
σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να
παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)
Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-
ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-
βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η
τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-
κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-
λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την
ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-
νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-
ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών
της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-
τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-
microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της
και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να
δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται
απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
13
σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη
ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-
λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)
ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς
Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα
Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της
συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε
το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους
τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές
διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για
εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά
όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-
νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-
χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-
γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-
ζει κάθε σχολική τάξη
Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε
συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-
φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση
και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη
ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε
ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-
λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες
αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-
ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο
Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-
λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-
νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από
bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική
microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της
microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo
bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά
ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα
microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1
Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του
περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση
αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε
τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή
την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-
microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας
κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-
1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
15
κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-
ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και
microεγαλώνουmicroε
Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo
όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως
παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη
σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν
απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο
παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η
αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση
αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα
στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά
και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία
δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-
κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται
απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της
αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-
κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα
αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές
οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από
διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-
ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές
αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του
όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία
Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις
διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα
microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-
ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-
νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το
σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα
σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-
νωνικής ανισότητας
ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο
του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία
ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί
τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-
τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία
Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα
στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-
γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η
κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-
ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-
τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
17
χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-
λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη
Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-
τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-
ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι
καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-
microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά
των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές
ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το
ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-
τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-
ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα
ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι
το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την
κοινωνική ανισότητα2
Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-
τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-
2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την
ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-
σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-
κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-
σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-
παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-
ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-
ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη
του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-
παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-
πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι
η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα
κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-
λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να
διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-
χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-
τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και
ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη
Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η
εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το
κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε
την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας
πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις
δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
19
παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός
λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-
δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων
χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-
βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση
της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-
βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-
παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο
Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-
γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-
γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο
σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-
ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-
νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι
δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-
δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για
άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-
τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-
φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη
microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο
σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει
πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό
του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο
της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-
στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο
λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες
χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-
κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-
ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο
πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το
βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι
την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις
απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-
νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-
λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και
τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει
τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-
σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση
ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-
τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και
συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-
τύπου
Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
21
ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο
είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει
στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και
επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-
κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από
τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-
microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-
ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-
σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά
εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την
κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-
τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-
ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια
αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-
πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει
πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα
Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική
κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει
στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-
ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας
είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές
ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι
και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
3
Κλειδιά και Αντικλείδια
Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-
τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης
όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς
βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους
κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-
τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος
και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-
ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι
αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα
παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-
λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται
η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-
νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια
σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο
σηmicroερινό σχολείο
Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν
τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-
microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-
νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-
σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο
πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
4
φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες
Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-
νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί
συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-
θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-
τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν
τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους
πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-
λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-
βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο
λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα
Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-
τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να
αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της
σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που
έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης
απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-
διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης
(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε
άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-
τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
5
κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-
κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-
λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα
σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-
τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-
λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν
microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη
θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά
για τη δική σας διδακτική πρακτική
Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί
καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την
πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας
και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-
microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από
τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα
φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-
ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα
τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που
κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε
δικές σας λύσεις
Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της
καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι
χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
6
σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο
βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-
κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-
λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και
τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε
σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-
νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-
ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε
ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την
κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της
γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του
πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά
βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα
Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το
Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα
ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον
καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-
microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε
στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-
κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα
όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε
ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των
εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-
παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
7
θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο
microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να
αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν
στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην
έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-
θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους
ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά
Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Νοέmicroβριος 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ
bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ
bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
9
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β
bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π
bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε
bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ
bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α
bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ
bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε
bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
11
Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να
γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο
τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-
ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-
γουρα microοναδικό και ξεχωριστό
Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται
αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της
γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει
αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου
microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και
πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία
Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό
τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της
Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της
και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα
πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα
Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά
της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει
ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της
microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-
ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα
άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται
Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει
καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-
τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-
τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-
νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-
σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να
παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)
Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-
ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-
βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η
τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-
κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-
λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την
ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-
νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-
ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών
της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-
τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-
microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της
και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να
δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται
απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
13
σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη
ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-
λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)
ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς
Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα
Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της
συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε
το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους
τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές
διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για
εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά
όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-
νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-
χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-
γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-
ζει κάθε σχολική τάξη
Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε
συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-
φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση
και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη
ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε
ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-
λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες
αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-
ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο
Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-
λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-
νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από
bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική
microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της
microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo
bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά
ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα
microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1
Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του
περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση
αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε
τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή
την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-
microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας
κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-
1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
15
κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-
ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και
microεγαλώνουmicroε
Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo
όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως
παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη
σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν
απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο
παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η
αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση
αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα
στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά
και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία
δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-
κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται
απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της
αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-
κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα
αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές
οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από
διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-
ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές
αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του
όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία
Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις
διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα
microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-
ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-
νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το
σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα
σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-
νωνικής ανισότητας
ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο
του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία
ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί
τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-
τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία
Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα
στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-
γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η
κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-
ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-
τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
17
χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-
λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη
Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-
τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-
ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι
καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-
microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά
των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές
ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το
ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-
τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-
ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα
ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι
το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την
κοινωνική ανισότητα2
Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-
τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-
2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την
ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-
σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-
κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-
σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-
παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-
ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-
ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη
του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-
παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-
πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι
η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα
κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-
λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να
διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-
χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-
τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και
ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη
Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η
εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το
κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε
την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας
πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις
δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
19
παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός
λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-
δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων
χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-
βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση
της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-
βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-
παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο
Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-
γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-
γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο
σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-
ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-
νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι
δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-
δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για
άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-
τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-
φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη
microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο
σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει
πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό
του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο
της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-
στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο
λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες
χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-
κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-
ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο
πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το
βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι
την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις
απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-
νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-
λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και
τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει
τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-
σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση
ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-
τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και
συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-
τύπου
Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
21
ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο
είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει
στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και
επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-
κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από
τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-
microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-
ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-
σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά
εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την
κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-
τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-
ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια
αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-
πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει
πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα
Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική
κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει
στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-
ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας
είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές
ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι
και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
4
φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες
Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-
νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί
συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-
θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-
τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν
τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους
πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-
λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-
βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο
λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα
Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-
τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να
αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της
σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που
έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης
απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-
διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης
(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε
άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-
τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
5
κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-
κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-
λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα
σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-
τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-
λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν
microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη
θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά
για τη δική σας διδακτική πρακτική
Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί
καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την
πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας
και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-
microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από
τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα
φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-
ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα
τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που
κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε
δικές σας λύσεις
Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της
καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι
χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
6
σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο
βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-
κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-
λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και
τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε
σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-
νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-
ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε
ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την
κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της
γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του
πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά
βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα
Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το
Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα
ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον
καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-
microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε
στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-
κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα
όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε
ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των
εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-
παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
7
θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο
microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να
αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν
στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην
έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-
θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους
ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά
Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Νοέmicroβριος 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ
bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ
bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
9
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β
bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π
bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε
bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ
bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α
bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ
bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε
bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
11
Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να
γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο
τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-
ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-
γουρα microοναδικό και ξεχωριστό
Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται
αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της
γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει
αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου
microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και
πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία
Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό
τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της
Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της
και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα
πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα
Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά
της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει
ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της
microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-
ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα
άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται
Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει
καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-
τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-
τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-
νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-
σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να
παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)
Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-
ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-
βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η
τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-
κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-
λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την
ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-
νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-
ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών
της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-
τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-
microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της
και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να
δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται
απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
13
σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη
ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-
λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)
ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς
Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα
Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της
συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε
το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους
τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές
διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για
εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά
όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-
νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-
χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-
γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-
ζει κάθε σχολική τάξη
Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε
συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-
φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση
και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη
ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε
ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-
λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες
αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-
ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο
Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-
λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-
νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από
bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική
microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της
microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo
bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά
ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα
microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1
Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του
περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση
αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε
τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή
την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-
microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας
κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-
1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
15
κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-
ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και
microεγαλώνουmicroε
Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo
όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως
παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη
σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν
απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο
παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η
αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση
αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα
στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά
και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία
δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-
κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται
απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της
αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-
κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα
αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές
οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από
διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-
ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές
αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του
όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία
Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις
διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα
microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-
ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-
νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το
σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα
σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-
νωνικής ανισότητας
ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο
του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία
ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί
τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-
τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία
Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα
στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-
γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η
κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-
ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-
τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
17
χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-
λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη
Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-
τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-
ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι
καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-
microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά
των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές
ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το
ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-
τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-
ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα
ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι
το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την
κοινωνική ανισότητα2
Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-
τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-
2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την
ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-
σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-
κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-
σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-
παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-
ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-
ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη
του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-
παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-
πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι
η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα
κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-
λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να
διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-
χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-
τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και
ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη
Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η
εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το
κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε
την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας
πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις
δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
19
παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός
λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-
δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων
χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-
βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση
της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-
βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-
παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο
Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-
γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-
γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο
σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-
ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-
νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι
δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-
δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για
άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-
τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-
φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη
microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο
σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει
πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό
του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο
της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-
στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο
λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες
χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-
κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-
ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο
πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το
βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι
την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις
απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-
νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-
λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και
τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει
τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-
σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση
ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-
τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και
συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-
τύπου
Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
21
ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο
είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει
στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και
επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-
κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από
τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-
microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-
ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-
σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά
εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την
κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-
τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-
ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια
αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-
πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει
πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα
Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική
κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει
στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-
ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας
είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές
ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι
και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
5
κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-
κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-
λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα
σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-
τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-
λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν
microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη
θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά
για τη δική σας διδακτική πρακτική
Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί
καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την
πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας
και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-
microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από
τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα
φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-
ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα
τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που
κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε
δικές σας λύσεις
Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της
καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι
χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
6
σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο
βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-
κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-
λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και
τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε
σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-
νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-
ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε
ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την
κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της
γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του
πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά
βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα
Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το
Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα
ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον
καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-
microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε
στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-
κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα
όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε
ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των
εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-
παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
7
θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο
microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να
αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν
στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην
έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-
θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους
ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά
Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Νοέmicroβριος 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ
bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ
bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
9
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β
bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π
bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε
bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ
bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α
bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ
bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε
bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
11
Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να
γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο
τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-
ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-
γουρα microοναδικό και ξεχωριστό
Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται
αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της
γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει
αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου
microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και
πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία
Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό
τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της
Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της
και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα
πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα
Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά
της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει
ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της
microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-
ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα
άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται
Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει
καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-
τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-
τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-
νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-
σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να
παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)
Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-
ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-
βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η
τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-
κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-
λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την
ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-
νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-
ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών
της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-
τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-
microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της
και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να
δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται
απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
13
σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη
ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-
λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)
ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς
Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα
Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της
συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε
το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους
τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές
διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για
εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά
όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-
νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-
χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-
γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-
ζει κάθε σχολική τάξη
Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε
συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-
φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση
και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη
ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε
ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-
λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες
αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-
ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο
Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-
λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-
νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από
bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική
microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της
microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo
bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά
ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα
microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1
Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του
περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση
αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε
τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή
την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-
microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας
κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-
1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
15
κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-
ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και
microεγαλώνουmicroε
Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo
όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως
παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη
σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν
απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο
παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η
αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση
αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα
στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά
και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία
δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-
κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται
απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της
αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-
κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα
αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές
οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από
διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-
ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές
αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του
όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία
Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις
διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα
microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-
ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-
νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το
σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα
σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-
νωνικής ανισότητας
ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο
του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία
ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί
τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-
τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία
Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα
στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-
γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η
κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-
ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-
τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
17
χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-
λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη
Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-
τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-
ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι
καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-
microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά
των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές
ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το
ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-
τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-
ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα
ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι
το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την
κοινωνική ανισότητα2
Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-
τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-
2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την
ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-
σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-
κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-
σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-
παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-
ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-
ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη
του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-
παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-
πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι
η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα
κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-
λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να
διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-
χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-
τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και
ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη
Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η
εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το
κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε
την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας
πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις
δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
19
παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός
λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-
δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων
χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-
βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση
της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-
βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-
παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο
Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-
γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-
γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο
σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-
ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-
νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι
δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-
δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για
άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-
τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-
φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη
microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο
σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει
πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό
του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο
της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-
στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο
λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες
χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-
κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-
ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο
πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το
βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι
την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις
απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-
νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-
λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και
τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει
τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-
σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση
ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-
τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και
συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-
τύπου
Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
21
ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο
είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει
στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και
επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-
κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από
τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-
microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-
ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-
σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά
εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την
κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-
τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-
ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια
αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-
πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει
πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα
Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική
κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει
στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-
ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας
είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές
ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι
και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
6
σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο
βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-
κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-
λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και
τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε
σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-
νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-
ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε
ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την
κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της
γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του
πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά
βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα
Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το
Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα
ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον
καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-
microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε
στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-
κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα
όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε
ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των
εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-
παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
7
θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο
microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να
αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν
στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην
έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-
θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους
ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά
Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Νοέmicroβριος 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ
bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ
bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
9
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β
bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π
bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε
bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ
bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α
bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ
bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε
bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
11
Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να
γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο
τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-
ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-
γουρα microοναδικό και ξεχωριστό
Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται
αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της
γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει
αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου
microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και
πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία
Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό
τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της
Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της
και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα
πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα
Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά
της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει
ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της
microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-
ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα
άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται
Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει
καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-
τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-
τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-
νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-
σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να
παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)
Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-
ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-
βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η
τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-
κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-
λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την
ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-
νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-
ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών
της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-
τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-
microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της
και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να
δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται
απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
13
σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη
ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-
λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)
ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς
Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα
Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της
συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε
το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους
τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές
διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για
εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά
όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-
νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-
χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-
γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-
ζει κάθε σχολική τάξη
Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε
συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-
φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση
και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη
ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε
ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-
λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες
αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-
ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο
Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-
λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-
νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από
bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική
microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της
microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo
bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά
ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα
microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1
Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του
περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση
αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε
τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή
την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-
microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας
κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-
1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
15
κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-
ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και
microεγαλώνουmicroε
Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo
όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως
παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη
σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν
απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο
παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η
αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση
αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα
στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά
και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία
δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-
κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται
απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της
αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-
κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα
αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές
οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από
διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-
ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές
αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του
όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία
Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις
διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα
microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-
ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-
νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το
σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα
σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-
νωνικής ανισότητας
ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο
του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία
ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί
τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-
τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία
Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα
στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-
γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η
κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-
ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-
τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
17
χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-
λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη
Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-
τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-
ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι
καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-
microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά
των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές
ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το
ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-
τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-
ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα
ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι
το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την
κοινωνική ανισότητα2
Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-
τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-
2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την
ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-
σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-
κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-
σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-
παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-
ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-
ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη
του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-
παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-
πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι
η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα
κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-
λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να
διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-
χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-
τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και
ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη
Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η
εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το
κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε
την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας
πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις
δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
19
παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός
λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-
δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων
χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-
βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση
της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-
βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-
παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο
Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-
γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-
γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο
σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-
ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-
νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι
δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-
δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για
άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-
τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-
φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη
microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο
σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει
πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό
του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο
της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-
στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο
λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες
χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-
κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-
ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο
πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το
βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι
την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις
απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-
νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-
λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και
τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει
τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-
σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση
ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-
τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και
συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-
τύπου
Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
21
ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο
είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει
στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και
επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-
κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από
τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-
microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-
ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-
σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά
εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την
κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-
τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-
ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια
αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-
πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει
πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα
Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική
κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει
στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-
ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας
είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές
ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι
και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
7
θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο
microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να
αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν
στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην
έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-
θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους
ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά
Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Νοέmicroβριος 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ
bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ
bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
9
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β
bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π
bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε
bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ
bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α
bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ
bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε
bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
11
Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να
γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο
τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-
ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-
γουρα microοναδικό και ξεχωριστό
Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται
αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της
γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει
αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου
microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και
πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία
Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό
τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της
Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της
και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα
πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα
Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά
της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει
ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της
microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-
ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα
άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται
Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει
καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-
τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-
τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-
νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-
σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να
παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)
Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-
ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-
βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η
τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-
κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-
λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την
ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-
νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-
ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών
της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-
τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-
microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της
και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να
δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται
απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
13
σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη
ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-
λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)
ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς
Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα
Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της
συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε
το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους
τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές
διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για
εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά
όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-
νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-
χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-
γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-
ζει κάθε σχολική τάξη
Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε
συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-
φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση
και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη
ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε
ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-
λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες
αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-
ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο
Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-
λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-
νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από
bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική
microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της
microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo
bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά
ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα
microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1
Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του
περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση
αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε
τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή
την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-
microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας
κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-
1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
15
κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-
ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και
microεγαλώνουmicroε
Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo
όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως
παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη
σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν
απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο
παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η
αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση
αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα
στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά
και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία
δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-
κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται
απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της
αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-
κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα
αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές
οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από
διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-
ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές
αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του
όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία
Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις
διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα
microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-
ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-
νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το
σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα
σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-
νωνικής ανισότητας
ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο
του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία
ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί
τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-
τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία
Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα
στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-
γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η
κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-
ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-
τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
17
χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-
λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη
Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-
τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-
ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι
καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-
microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά
των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές
ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το
ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-
τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-
ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα
ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι
το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την
κοινωνική ανισότητα2
Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-
τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-
2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την
ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-
σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-
κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-
σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-
παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-
ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-
ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη
του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-
παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-
πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι
η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα
κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-
λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να
διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-
χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-
τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και
ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη
Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η
εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το
κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε
την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας
πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις
δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
19
παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός
λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-
δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων
χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-
βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση
της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-
βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-
παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο
Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-
γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-
γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο
σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-
ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-
νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι
δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-
δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για
άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-
τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-
φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη
microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο
σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει
πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό
του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο
της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-
στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο
λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες
χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-
κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-
ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο
πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το
βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι
την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις
απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-
νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-
λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και
τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει
τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-
σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση
ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-
τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και
συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-
τύπου
Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
21
ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο
είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει
στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και
επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-
κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από
τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-
microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-
ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-
σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά
εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την
κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-
τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-
ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια
αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-
πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει
πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα
Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική
κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει
στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-
ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας
είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές
ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι
και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ
bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ
bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
9
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β
bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π
bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε
bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ
bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α
bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ
bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε
bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
11
Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να
γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο
τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-
ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-
γουρα microοναδικό και ξεχωριστό
Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται
αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της
γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει
αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου
microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και
πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία
Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό
τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της
Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της
και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα
πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα
Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά
της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει
ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της
microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-
ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα
άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται
Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει
καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-
τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-
τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-
νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-
σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να
παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)
Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-
ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-
βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η
τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-
κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-
λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την
ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-
νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-
ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών
της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-
τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-
microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της
και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να
δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται
απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
13
σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη
ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-
λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)
ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς
Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα
Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της
συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε
το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους
τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές
διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για
εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά
όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-
νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-
χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-
γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-
ζει κάθε σχολική τάξη
Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε
συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-
φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση
και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη
ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε
ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-
λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες
αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-
ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο
Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-
λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-
νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από
bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική
microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της
microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo
bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά
ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα
microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1
Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του
περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση
αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε
τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή
την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-
microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας
κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-
1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
15
κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-
ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και
microεγαλώνουmicroε
Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo
όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως
παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη
σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν
απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο
παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η
αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση
αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα
στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά
και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία
δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-
κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται
απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της
αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-
κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα
αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές
οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από
διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-
ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές
αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του
όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία
Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις
διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα
microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-
ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-
νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το
σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα
σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-
νωνικής ανισότητας
ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο
του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία
ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί
τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-
τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία
Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα
στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-
γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η
κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-
ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-
τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
17
χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-
λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη
Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-
τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-
ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι
καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-
microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά
των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές
ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το
ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-
τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-
ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα
ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι
το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την
κοινωνική ανισότητα2
Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-
τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-
2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την
ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-
σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-
κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-
σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-
παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-
ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-
ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη
του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-
παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-
πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι
η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα
κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-
λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να
διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-
χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-
τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και
ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη
Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η
εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το
κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε
την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας
πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις
δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
19
παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός
λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-
δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων
χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-
βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση
της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-
βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-
παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο
Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-
γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-
γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο
σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-
ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-
νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι
δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-
δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για
άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-
τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-
φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη
microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο
σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει
πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό
του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο
της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-
στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο
λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες
χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-
κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-
ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο
πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το
βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι
την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις
απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-
νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-
λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και
τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει
τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-
σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση
ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-
τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και
συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-
τύπου
Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
21
ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο
είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει
στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και
επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-
κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από
τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-
microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-
ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-
σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά
εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την
κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-
τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-
ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια
αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-
πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει
πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα
Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική
κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει
στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-
ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας
είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές
ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι
και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
9
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β
bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π
bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε
bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ
bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α
bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ
bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε
bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
11
Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να
γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο
τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-
ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-
γουρα microοναδικό και ξεχωριστό
Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται
αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της
γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει
αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου
microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και
πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία
Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό
τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της
Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της
και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα
πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα
Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά
της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει
ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της
microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-
ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα
άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται
Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει
καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-
τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-
τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-
νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-
σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να
παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)
Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-
ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-
βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η
τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-
κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-
λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την
ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-
νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-
ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών
της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-
τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-
microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της
και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να
δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται
απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
13
σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη
ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-
λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)
ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς
Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα
Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της
συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε
το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους
τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές
διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για
εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά
όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-
νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-
χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-
γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-
ζει κάθε σχολική τάξη
Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε
συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-
φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση
και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη
ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε
ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-
λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες
αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-
ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο
Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-
λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-
νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από
bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική
microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της
microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo
bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά
ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα
microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1
Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του
περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση
αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε
τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή
την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-
microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας
κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-
1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
15
κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-
ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και
microεγαλώνουmicroε
Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo
όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως
παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη
σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν
απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο
παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η
αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση
αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα
στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά
και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία
δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-
κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται
απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της
αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-
κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα
αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές
οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από
διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-
ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές
αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του
όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία
Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις
διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα
microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-
ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-
νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το
σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα
σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-
νωνικής ανισότητας
ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο
του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία
ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί
τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-
τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία
Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα
στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-
γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η
κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-
ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-
τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
17
χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-
λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη
Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-
τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-
ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι
καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-
microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά
των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές
ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το
ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-
τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-
ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα
ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι
το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την
κοινωνική ανισότητα2
Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-
τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-
2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την
ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-
σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-
κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-
σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-
παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-
ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-
ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη
του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-
παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-
πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι
η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα
κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-
λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να
διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-
χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-
τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και
ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη
Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η
εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το
κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε
την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας
πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις
δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
19
παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός
λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-
δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων
χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-
βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση
της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-
βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-
παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο
Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-
γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-
γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο
σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-
ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-
νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι
δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-
δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για
άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-
τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-
φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη
microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο
σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει
πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό
του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο
της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-
στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο
λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες
χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-
κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-
ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο
πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το
βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι
την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις
απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-
νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-
λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και
τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει
τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-
σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση
ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-
τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και
συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-
τύπου
Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
21
ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο
είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει
στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και
επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-
κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από
τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-
microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-
ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-
σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά
εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την
κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-
τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-
ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια
αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-
πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει
πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα
Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική
κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει
στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-
ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας
είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές
ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι
και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ
bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε
bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
11
Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να
γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο
τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-
ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-
γουρα microοναδικό και ξεχωριστό
Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται
αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της
γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει
αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου
microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και
πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία
Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό
τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της
Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της
και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα
πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα
Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά
της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει
ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της
microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-
ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα
άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται
Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει
καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-
τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-
τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-
νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-
σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να
παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)
Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-
ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-
βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η
τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-
κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-
λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την
ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-
νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-
ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών
της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-
τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-
microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της
και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να
δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται
απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
13
σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη
ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-
λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)
ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς
Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα
Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της
συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε
το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους
τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές
διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για
εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά
όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-
νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-
χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-
γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-
ζει κάθε σχολική τάξη
Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε
συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-
φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση
και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη
ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε
ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-
λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες
αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-
ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο
Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-
λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-
νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από
bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική
microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της
microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo
bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά
ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα
microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1
Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του
περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση
αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε
τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή
την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-
microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας
κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-
1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
15
κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-
ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και
microεγαλώνουmicroε
Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo
όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως
παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη
σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν
απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο
παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η
αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση
αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα
στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά
και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία
δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-
κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται
απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της
αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-
κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα
αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές
οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από
διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-
ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές
αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του
όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία
Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις
διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα
microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-
ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-
νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το
σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα
σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-
νωνικής ανισότητας
ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο
του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία
ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί
τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-
τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία
Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα
στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-
γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η
κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-
ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-
τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
17
χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-
λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη
Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-
τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-
ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι
καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-
microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά
των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές
ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το
ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-
τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-
ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα
ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι
το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την
κοινωνική ανισότητα2
Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-
τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-
2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την
ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-
σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-
κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-
σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-
παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-
ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-
ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη
του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-
παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-
πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι
η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα
κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-
λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να
διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-
χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-
τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και
ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη
Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η
εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το
κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε
την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας
πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις
δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
19
παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός
λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-
δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων
χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-
βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση
της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-
βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-
παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο
Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-
γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-
γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο
σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-
ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-
νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι
δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-
δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για
άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-
τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-
φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη
microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο
σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει
πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό
του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο
της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-
στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο
λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες
χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-
κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-
ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο
πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το
βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι
την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις
απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-
νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-
λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και
τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει
τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-
σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση
ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-
τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και
συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-
τύπου
Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
21
ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο
είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει
στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και
επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-
κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από
τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-
microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-
ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-
σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά
εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την
κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-
τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-
ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια
αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-
πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει
πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα
Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική
κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει
στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-
ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας
είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές
ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι
και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
11
Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να
γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο
τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-
ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-
γουρα microοναδικό και ξεχωριστό
Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται
αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της
γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει
αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου
microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και
πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία
Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό
τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της
Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της
και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα
πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα
Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά
της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει
ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της
microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-
ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα
άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται
Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει
καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-
τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-
τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-
νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-
σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να
παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)
Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-
ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-
βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η
τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-
κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-
λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την
ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-
νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-
ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών
της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-
τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-
microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της
και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να
δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται
απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
13
σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη
ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-
λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)
ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς
Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα
Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της
συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε
το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους
τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές
διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για
εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά
όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-
νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-
χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-
γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-
ζει κάθε σχολική τάξη
Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε
συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-
φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση
και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη
ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε
ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-
λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες
αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-
ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο
Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-
λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-
νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από
bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική
microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της
microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo
bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά
ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα
microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1
Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του
περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση
αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε
τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή
την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-
microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας
κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-
1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
15
κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-
ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και
microεγαλώνουmicroε
Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo
όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως
παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη
σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν
απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο
παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η
αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση
αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα
στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά
και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία
δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-
κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται
απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της
αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-
κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα
αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές
οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από
διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-
ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές
αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του
όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία
Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις
διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα
microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-
ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-
νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το
σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα
σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-
νωνικής ανισότητας
ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο
του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία
ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί
τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-
τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία
Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα
στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-
γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η
κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-
ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-
τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
17
χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-
λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη
Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-
τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-
ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι
καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-
microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά
των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές
ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το
ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-
τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-
ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα
ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι
το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την
κοινωνική ανισότητα2
Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-
τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-
2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την
ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-
σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-
κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-
σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-
παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-
ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-
ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη
του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-
παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-
πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι
η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα
κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-
λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να
διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-
χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-
τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και
ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη
Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η
εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το
κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε
την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας
πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις
δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
19
παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός
λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-
δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων
χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-
βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση
της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-
βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-
παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο
Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-
γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-
γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο
σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-
ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-
νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι
δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-
δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για
άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-
τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-
φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη
microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο
σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει
πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό
του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο
της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-
στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο
λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες
χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-
κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-
ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο
πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το
βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι
την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις
απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-
νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-
λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και
τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει
τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-
σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση
ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-
τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και
συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-
τύπου
Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
21
ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο
είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει
στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και
επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-
κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από
τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-
microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-
ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-
σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά
εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την
κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-
τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-
ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια
αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-
πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει
πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα
Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική
κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει
στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-
ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας
είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές
ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι
και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-
ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα
άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται
Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει
καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-
τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-
τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-
νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-
σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να
παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)
Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-
ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-
βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η
τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-
κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-
λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την
ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-
νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-
ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών
της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-
τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-
microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της
και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να
δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται
απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
13
σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη
ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-
λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)
ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς
Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα
Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της
συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε
το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους
τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές
διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για
εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά
όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-
νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-
χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-
γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-
ζει κάθε σχολική τάξη
Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε
συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-
φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση
και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη
ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε
ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-
λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες
αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-
ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο
Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-
λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-
νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από
bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική
microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της
microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo
bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά
ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα
microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1
Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του
περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση
αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε
τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή
την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-
microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας
κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-
1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
15
κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-
ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και
microεγαλώνουmicroε
Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo
όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως
παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη
σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν
απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο
παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η
αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση
αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα
στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά
και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία
δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-
κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται
απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της
αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-
κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα
αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές
οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από
διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-
ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές
αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του
όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία
Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις
διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα
microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-
ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-
νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το
σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα
σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-
νωνικής ανισότητας
ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο
του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία
ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί
τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-
τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία
Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα
στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-
γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η
κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-
ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-
τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
17
χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-
λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη
Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-
τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-
ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι
καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-
microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά
των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές
ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το
ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-
τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-
ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα
ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι
το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την
κοινωνική ανισότητα2
Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-
τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-
2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την
ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-
σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-
κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-
σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-
παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-
ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-
ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη
του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-
παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-
πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι
η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα
κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-
λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να
διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-
χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-
τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και
ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη
Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η
εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το
κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε
την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας
πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις
δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
19
παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός
λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-
δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων
χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-
βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση
της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-
βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-
παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο
Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-
γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-
γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο
σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-
ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-
νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι
δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-
δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για
άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-
τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-
φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη
microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο
σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει
πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό
του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο
της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-
στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο
λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες
χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-
κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-
ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο
πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το
βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι
την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις
απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-
νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-
λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και
τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει
τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-
σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση
ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-
τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και
συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-
τύπου
Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
21
ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο
είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει
στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και
επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-
κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από
τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-
microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-
ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-
σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά
εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την
κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-
τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-
ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια
αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-
πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει
πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα
Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική
κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει
στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-
ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας
είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές
ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι
και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
13
σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη
ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-
λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)
ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς
Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα
Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της
συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε
το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους
τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές
διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για
εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά
όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-
νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-
χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-
γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-
ζει κάθε σχολική τάξη
Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε
συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-
φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση
και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη
ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε
ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-
λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες
αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-
ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο
Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-
λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-
νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από
bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική
microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της
microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo
bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά
ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα
microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1
Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του
περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση
αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε
τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή
την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-
microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας
κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-
1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
15
κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-
ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και
microεγαλώνουmicroε
Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo
όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως
παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη
σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν
απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο
παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η
αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση
αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα
στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά
και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία
δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-
κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται
απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της
αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-
κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα
αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές
οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από
διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-
ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές
αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του
όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία
Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις
διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα
microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-
ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-
νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το
σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα
σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-
νωνικής ανισότητας
ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο
του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία
ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί
τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-
τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία
Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα
στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-
γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η
κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-
ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-
τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
17
χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-
λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη
Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-
τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-
ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι
καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-
microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά
των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές
ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το
ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-
τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-
ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα
ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι
το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την
κοινωνική ανισότητα2
Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-
τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-
2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την
ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-
σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-
κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-
σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-
παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-
ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-
ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη
του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-
παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-
πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι
η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα
κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-
λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να
διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-
χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-
τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και
ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη
Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η
εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το
κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε
την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας
πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις
δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
19
παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός
λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-
δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων
χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-
βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση
της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-
βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-
παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο
Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-
γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-
γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο
σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-
ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-
νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι
δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-
δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για
άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-
τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-
φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη
microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο
σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει
πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό
του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο
της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-
στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο
λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες
χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-
κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-
ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο
πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το
βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι
την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις
απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-
νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-
λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και
τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει
τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-
σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση
ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-
τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και
συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-
τύπου
Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
21
ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο
είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει
στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και
επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-
κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από
τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-
microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-
ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-
σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά
εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την
κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-
τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-
ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια
αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-
πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει
πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα
Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική
κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει
στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-
ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας
είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές
ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι
και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε
ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-
λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες
αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-
ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο
Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-
λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-
νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από
bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική
microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της
microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo
bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά
ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα
microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1
Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του
περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση
αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε
τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή
την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-
microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας
κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-
1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
15
κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-
ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και
microεγαλώνουmicroε
Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo
όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως
παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη
σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν
απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο
παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η
αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση
αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα
στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά
και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία
δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-
κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται
απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της
αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-
κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα
αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές
οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από
διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-
ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές
αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του
όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία
Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις
διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα
microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-
ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-
νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το
σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα
σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-
νωνικής ανισότητας
ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο
του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία
ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί
τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-
τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία
Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα
στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-
γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η
κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-
ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-
τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
17
χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-
λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη
Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-
τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-
ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι
καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-
microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά
των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές
ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το
ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-
τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-
ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα
ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι
το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την
κοινωνική ανισότητα2
Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-
τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-
2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την
ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-
σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-
κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-
σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-
παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-
ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-
ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη
του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-
παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-
πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι
η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα
κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-
λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να
διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-
χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-
τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και
ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη
Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η
εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το
κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε
την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας
πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις
δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
19
παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός
λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-
δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων
χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-
βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση
της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-
βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-
παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο
Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-
γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-
γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο
σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-
ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-
νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι
δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-
δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για
άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-
τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-
φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη
microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο
σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει
πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό
του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο
της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-
στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο
λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες
χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-
κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-
ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο
πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το
βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι
την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις
απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-
νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-
λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και
τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει
τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-
σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση
ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-
τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και
συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-
τύπου
Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
21
ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο
είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει
στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και
επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-
κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από
τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-
microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-
ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-
σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά
εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την
κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-
τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-
ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια
αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-
πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει
πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα
Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική
κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει
στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-
ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας
είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές
ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι
και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
15
κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-
ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και
microεγαλώνουmicroε
Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo
όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως
παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη
σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν
απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο
παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η
αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση
αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα
στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά
και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία
δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-
κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται
απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της
αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-
κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα
αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές
οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από
διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-
ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές
αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του
όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία
Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις
διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα
microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-
ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-
νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το
σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα
σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-
νωνικής ανισότητας
ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο
του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία
ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί
τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-
τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία
Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα
στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-
γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η
κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-
ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-
τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
17
χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-
λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη
Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-
τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-
ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι
καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-
microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά
των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές
ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το
ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-
τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-
ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα
ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι
το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την
κοινωνική ανισότητα2
Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-
τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-
2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την
ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-
σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-
κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-
σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-
παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-
ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-
ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη
του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-
παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-
πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι
η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα
κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-
λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να
διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-
χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-
τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και
ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη
Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η
εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το
κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε
την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας
πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις
δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
19
παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός
λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-
δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων
χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-
βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση
της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-
βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-
παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο
Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-
γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-
γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο
σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-
ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-
νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι
δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-
δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για
άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-
τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-
φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη
microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο
σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει
πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό
του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο
της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-
στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο
λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες
χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-
κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-
ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο
πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το
βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι
την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις
απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-
νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-
λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και
τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει
τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-
σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση
ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-
τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και
συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-
τύπου
Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
21
ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο
είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει
στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και
επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-
κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από
τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-
microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-
ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-
σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά
εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την
κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-
τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-
ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια
αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-
πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει
πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα
Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική
κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει
στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-
ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας
είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές
ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι
και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία
Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις
διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα
microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-
ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-
νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το
σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα
σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-
νωνικής ανισότητας
ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο
του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία
ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί
τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-
τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία
Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα
στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-
γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η
κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-
ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-
τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
17
χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-
λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη
Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-
τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-
ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι
καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-
microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά
των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές
ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το
ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-
τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-
ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα
ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι
το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την
κοινωνική ανισότητα2
Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-
τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-
2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την
ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-
σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-
κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-
σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-
παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-
ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-
ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη
του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-
παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-
πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι
η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα
κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-
λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να
διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-
χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-
τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και
ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη
Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η
εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το
κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε
την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας
πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις
δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
19
παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός
λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-
δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων
χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-
βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση
της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-
βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-
παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο
Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-
γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-
γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο
σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-
ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-
νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι
δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-
δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για
άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-
τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-
φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη
microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο
σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει
πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό
του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο
της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-
στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο
λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες
χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-
κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-
ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο
πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το
βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι
την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις
απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-
νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-
λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και
τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει
τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-
σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση
ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-
τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και
συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-
τύπου
Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
21
ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο
είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει
στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και
επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-
κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από
τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-
microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-
ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-
σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά
εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την
κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-
τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-
ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια
αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-
πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει
πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα
Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική
κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει
στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-
ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας
είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές
ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι
και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
17
χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-
λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη
Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-
τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-
ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι
καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-
microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά
των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές
ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το
ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-
τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-
ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα
ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι
το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την
κοινωνική ανισότητα2
Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-
τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-
2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την
ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-
σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-
κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-
σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-
παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-
ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-
ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη
του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-
παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-
πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι
η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα
κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-
λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να
διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-
χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-
τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και
ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη
Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η
εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το
κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε
την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας
πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις
δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
19
παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός
λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-
δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων
χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-
βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση
της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-
βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-
παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο
Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-
γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-
γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο
σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-
ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-
νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι
δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-
δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για
άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-
τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-
φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη
microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο
σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει
πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό
του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο
της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-
στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο
λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες
χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-
κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-
ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο
πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το
βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι
την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις
απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-
νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-
λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και
τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει
τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-
σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση
ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-
τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και
συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-
τύπου
Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
21
ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο
είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει
στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και
επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-
κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από
τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-
microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-
ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-
σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά
εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την
κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-
τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-
ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια
αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-
πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει
πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα
Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική
κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει
στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-
ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας
είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές
ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι
και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την
ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-
σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-
κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-
σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-
παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-
ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-
ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη
του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-
παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-
πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι
η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα
κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-
λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να
διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-
χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-
τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και
ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη
Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η
εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το
κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε
την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας
πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις
δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
19
παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός
λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-
δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων
χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-
βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση
της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-
βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-
παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο
Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-
γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-
γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο
σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-
ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-
νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι
δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-
δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για
άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-
τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-
φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη
microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο
σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει
πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό
του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο
της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-
στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο
λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες
χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-
κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-
ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο
πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το
βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι
την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις
απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-
νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-
λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και
τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει
τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-
σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση
ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-
τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και
συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-
τύπου
Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
21
ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο
είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει
στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και
επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-
κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από
τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-
microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-
ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-
σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά
εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την
κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-
τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-
ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια
αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-
πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει
πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα
Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική
κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει
στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-
ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας
είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές
ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι
και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
19
παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός
λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-
δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων
χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-
βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση
της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-
βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-
παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού
Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο
Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-
γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-
γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο
σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-
ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-
νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι
δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-
δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για
άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-
τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-
φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη
microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο
σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει
πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό
του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο
της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-
στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο
λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες
χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-
κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-
ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο
πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το
βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι
την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις
απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-
νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-
λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και
τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει
τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-
σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση
ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-
τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και
συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-
τύπου
Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
21
ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο
είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει
στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και
επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-
κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από
τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-
microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-
ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-
σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά
εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την
κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-
τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-
ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια
αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-
πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει
πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα
Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική
κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει
στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-
ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας
είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές
ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι
και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο
σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει
πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό
του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο
της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-
στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο
λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες
χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-
κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-
ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο
πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το
βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι
την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις
απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-
νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-
λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και
τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει
τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-
σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση
ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-
τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και
συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-
τύπου
Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
21
ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο
είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει
στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και
επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-
κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από
τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-
microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-
ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-
σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά
εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την
κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-
τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-
ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια
αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-
πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει
πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα
Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική
κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει
στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-
ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας
είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές
ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι
και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
21
ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο
είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει
στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και
επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-
κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από
τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-
microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-
ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-
σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά
εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την
κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-
τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-
ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια
αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-
πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει
πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα
Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική
κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει
στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-
ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας
είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές
ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι
και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα
πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-
δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις
οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-
φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-
microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-
νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις
πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-
ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-
θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-
τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-
ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-
δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής
ανισότητας
ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ
Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά
ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-
έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε
τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη
γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-
δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-
σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
23
άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε
εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-
φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά
ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές
οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα
κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα
του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται
από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι
microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-
τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-
θεση για τη σχολική τους πορεία
Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία
του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα
microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα
microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως
διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο
3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-
φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το
λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-
φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει
κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-
τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν
αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το
λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-
νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-
microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των
συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η
εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία
είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-
νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος
laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει
συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής
microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4
Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους
περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-
λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-
4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
25
πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις
του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το
σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η
επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού
κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την
περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-
νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-
φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους
ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση
από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο
microορφωτικό εmicroπόδιο
∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-
ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση
microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες
των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν
στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια
γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και
του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-
στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ
ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-
σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική
στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες
Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-
ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-
σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-
γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-
χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως
laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό
τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-
των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-
ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-
microηmicroένα αγαθά
Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα
αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-
λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-
ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-
φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-
σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του
επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις
σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και
microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε
απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-
νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-
τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι
του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-
microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι
θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
27
λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-
ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-
ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-
microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης
Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που
το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη
Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν
έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει
στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως
ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-
ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που
προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-
κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-
δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-
τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-
πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση
ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα
ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-
λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα
δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη
του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν
της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-
σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-
πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-
διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-
γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-
λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα
του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το
ξένο περιβάλλον
Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-
τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική
προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι
ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν
όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-
νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία
όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-
σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων
φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε
είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-
γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-
νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-
ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην
εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-
φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη
σχολική επιλογήraquo5
5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
29
Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το
σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή
και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας
Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-
θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-
τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι
ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το
σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς
το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-
δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-
γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από
διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-
τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν
είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους
ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το
σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-
ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην
παιδείαraquo6
Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-
γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές
κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-
6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-
σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την
ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-
σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο
κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που
κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως
laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην
ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας
λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-
στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-
microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα
ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς
Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-
χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-
κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-
στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-
δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-
ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-
δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-
δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους
που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-
βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
31
την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα
όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο
τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-
νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-
τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-
κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο
τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το
ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-
τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική
τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-
κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας
λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός
είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα
στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το
σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές
των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι
εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-
νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως
αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του
θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να
συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-
κών διακρίσεων στην εκπαίδευση
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo
στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo
Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-
τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των
microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-
λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί
(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-
δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο
έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-
microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν
η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το
σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα
Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η
πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά
το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν
είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-
δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης
ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως
αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον
(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-
microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
33
microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-
τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις
κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα
της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-
σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι
laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων
στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις
ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-
τικής κατωτερότητας των Μαύρων)
Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-
κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-
microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία
της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης
εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-
φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo
αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν
υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-
λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-
τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε
καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί
ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-
γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-
διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-
νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική
των εγγενών νοητικών ικανοτήτων
Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-
ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-
τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων
είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-
microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες
Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά
ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές
microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-
microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε
Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να
αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα
εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά
περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-
θητές τους
Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή
στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της
laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού
ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για
την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-
ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους
περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
35
ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-
θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από
τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ
αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν
έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo
ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-
ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-
microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις
διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να
αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο
δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-
τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών
των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα
ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-
κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-
τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη
ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-
λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό
(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-
λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι
πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως
ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-
τών του
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα
Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-
λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών
στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-
τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα
είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο
που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-
microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-
γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-
γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά
προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo
(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η
κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα
λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως
άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής
από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται
στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-
ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή
που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-
τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-
λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις
χειρωνακτικές δραστηριότητες
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
37
∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-
τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι
κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε
πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να
διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να
τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή
ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα
είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό
πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα
στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων
αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα
των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη
αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με
αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-
microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση
ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7
7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο
Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια
νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική
τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία
εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική
απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως
απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των
ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-
ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-
σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo
(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-
τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το
πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-
λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-
τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα
και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού
θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-
νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες
του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να
ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους
και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία
εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο
πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
39
νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-
τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο
αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως
αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο
δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης
της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-
τίmicroησης
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες
Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-
ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των
λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη
ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την
κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-
δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια
―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον
τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες
Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-
σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-
νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός
στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-
8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-
ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός
δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο
τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική
ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της
διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις
οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα
ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-
φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-
νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-
θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα
ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η
laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη
δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-
στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-
κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας
Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-
σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές
τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-
νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή
η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-
δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών
τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε
βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
41
διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία
όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους
χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από
τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία
τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό
έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-
ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί
εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και
των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές
για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από
όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-
σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη
προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές
εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που
φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε
microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις
οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9
9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-
microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη
σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-
στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν
microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως
να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-
δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου
σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα
microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα
εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα
εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να
δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο
της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-
δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά
ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη
τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους
για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo
στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα
να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-
δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-
microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
43
Βιβλιογραφία
Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge
and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)
Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989
Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391
Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970
CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978
Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318
Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518
Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
44
Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000
Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972
Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για
την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985
Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE