A Study of Dhamma Principles and Ways of Padhaniyanka Dhamma Development in Vipassana Meditation Practice

in Sankharupapatti Sutta

Phra Surachat Chantaseelo (Punkiang)

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of The Requirement for the Degree of

Master of Arts (Vipassana Meditation)

Graduate School Mahachulalongkornrajavidyalaya University

Bangkok, Thailand C.E. 2014

(Copyright by Mahachulalongkornrajavidyalaya University)

ก

ชอวทยานพนธ : ศ กษาหล ก ธ ร รมและแนวทางกา ร เ จ รญปธาน ย ง ค ธ ร รม

ในสงขารปปตตสตร

ผวจย : พระสรชาต ฉนทสโล (ปนเกยง)

ปรญญา : พทธศาสตรมหาบณฑต (วปสสนาภาวนา)

คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ

:

:

พระศรสทธเวท, ดร. ป.ธ.๙, พธ.บ., ศษ.ม., ปร.ด., (วฒนธรรมศาสตร)

ดร. จรญ วรรณกสณานนท ป.ธ.๗, พธ.บ., อ.ม., พธ.ด., (พระพทธศาสนา)

วนสาเรจการศกษา : ๓๑/มนาคม/๒๕๕๘

บทคดยอ

วทยานพนธน ม วตถประสงค ๓ ประการ คอ เพอศกษาเนอหาหลกธรรมใน

สงขารปปตตสตร เพอศกษาแนวทางการเจรญสมถะและวปสสนาในสงขารปปตตสตร และ

เพอศกษาแนวทางการเจรญปธานยงคธรรม ๕ ประการในการปฏ บต วปสสนาภาวนา

โดยการศกษาขอมลจากคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท คอพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา และคมภร

ทเกยวของ เชน คมภรวสทธมรรค เปนตน

จากการศกษาพบวา สงขารปปตตสตร ซงเปนพระสตรทพระสงคตกาจารย ประมวลไว

ในคมภรมชฌมนกาย อปรปณณาสก อนปทวรรค ตอจาก มหาจตตารสกสตร อานาปานสสตสตร

และกายคตาสตสตร โดยมหลกธรรมทเปนสาระสาคญททรงแสดงไวใน สงขารปปตตสตร คอ

ทรงแสดงการเกดขนแหงสงขาร คอการตงจตอธษฐานใหไปเกดในภพตาง ๆ ตามทเขาอธษฐาน

การเจรญวปสสนาภาวนาในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท มแนวทางการเจรญ

๒ แบบ คอ ๑. แบบสมถะภาวนา คอการฝกอบรมจตใหเกดความสงบ ผลทไดจากสมถะ คอ

ฌานสมาบต และอภญญา เพอใชเปนบาทฐานวปสสนา ๒. แบบวปสสนาภาวนา คอการเจรญ

วปสสนาโดยอาศยอารมณวปสสนาลวน มอารมณ ๖ เรยกวา วปสสนาภม คอ ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒

ธาต ๑๘ อนทรย ๒๒ อรยสจ ๔ และปฏจจสมปบาท ๑๒ โดยสรปไดแก รป–นาม ซงเปนแดนเกด

ของปญญา ดวยกระบวนการปฏบตตามหลกสตปฏฐาน ๔ คอ สตเขาไปตงมนในกาย เวทนา จต

และธรรม

จากการศกษาแนวทางการเจรญปธานยงคธรรม ๕ ประการในการปฏบตวปสสนาภาวนา

พบวา ปธานยงคธรรม ๕ มปรากฏไวอยางชดเจน คอ องคแหงความเพยร ๕ ประการ คอ

๑. ความศรทธาในพระพทธเจา ๒. เปนผมโรคนอย ๓. เปนผไมโออวด ไมมมารยา ๔. ทาความ

เพยรในกศลธรรมและละอกศลธรรม ๕. เปนผมปญญา รความเกดและดบของรป–นาม

ข

Abstract

This thesis is of 3 objectives meanly to study the essence of the doctrinal Principles in Sankhārūpapatti Sutta, To study the way of developing Samatha and Vipassanābhāvanā in Sankhārūpapatti Sutta, and to the way of develop the 5 Padhāniyanga dhamas in practicing The Insight meditation, by studying the date from Theravāda Buddhist Scriptures, The Thee Tipitaka, the Commentaries and the connected Scriptures such as Visuddhimagga etc.

From the Study it in found that Sankhārūpapatti Sutta which in the which Commentators collected in Majjhimanikaya Scriptures, uparipannāsa Scriptures, and Anupadavagga often Mahajattarisakasūta, Ānāpanasati Sutta and Kāyagatasati Sutta With the important doctrinal Principles preached in Sankhārūpapatti Sutta, That in to say the Buddha preached the assigns of the Sankhārs, that in to say the practice say up born in different realms as they had determined.

The development of the Insight Meditation in Theravāda Buddhist Scriptures is of two types namely 1. The typo of Samadhabhāvana is to train to mind to be pea of The result received from the practice Samatha in Jhāna Samāpatti and Abhinyā to be need as the base of the Insight Meditation. 2. The type of Vipassanābhāvanā is the development the Insight Meditation with the help of the temperament of only Insight Meditation six temperaments Called Vipassanā Bhūmis which are the 5 of ogre gates, The 12 Āyatanas, 18 elements, 22 Indriyas, 4 Ariyasaceas and 12 Paticcasamuppādas of in Enoch us ion they the from end the name which on the arising tend of the wisdom with the process of practicing acceding to the pineapples of the 4 Four Foundations of Mindfulness that a to say the Mindfulness is finely established in the body, in the feeling and in the mind.

From the study of the way of developing The 5 Padhāniyanga Dhammas in Practicing the Insight Meditation it is found that 5 Padhāniyanga Dhammas upper cleanly. That is to say the 5 organs of the effort are: 1. The frank in the Buddha 2. The

Thesis Title : A Study of Dhamma Principles and Ways of Padhaniyanka Dhamma Development in Vipassana Meditation Practice in Sankharupapatti Sutta

Researcher : Phra Surachat Chantaseelo (Punkiang) Degree : Master of Arts (Vipassanā Meditation)

Thesis Supervisory Committee : Phrasrisuttivetee Pali IX, B.A., M.A., Ph.D. (Culturomics) : Dr. Charoon Vannakasinanon Pali VII, B.A., M.A., Ph.D.

(Buddhism Studies)

Date of Graduation : 31/March/2015

ค

state of haring Cattle Bevin 3. The state of not sharing himself to be the heroic 4. The state of making the effort in the good Dhammas and of getting rid of the Akusala Dhammas 5 the state being the one who in wisdom knowing the arising and the extinguishing of the form and the mame.

ง

กตตกรรมประกาศ

เกลาฯ ขอประทานโอกาสกราบขอบพระคณ พระเดชพระคณทานเจาประคณสมเดจ

พระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถร ศาสตราจารยพเศษ, ป.ธ.๙, M.A., Ph.D.) รองอธการบด

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆส นครปฐม เปนอยางสงยง

ทพระเดชพระคณฯ ไดเปดหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต สาขาวปสสนาภาวนานขน

เพอใหโอกาสในการศกษาและปฏบตวปสสนาภาวนา อนสงผลใหเกลาฯ ไดเขามาศกษาและปฏบต

วปสสนาภาวนาเปนเวลาถง ๗ เดอน อกทงสงผลใหเกดการปฏบตวปสสนาภาวนาแพรหลายในทว

ประเทศ ดงเปนทประจกษชดในปจจบน ขออนโมทนากองทนเลาเรยนหลวงสาหรบพระสงฆไทยท

ไดอปถมภการศกษาในครงน

วทยานพนธนสาเรจดวยด เพราะไดรบความเมตตาจาก พระมหาสรชย วราสโภ, ดร.

พระภาวนาพศาลเมธ, ว. คณะกรรมการควบคมวทยานพนธทง ๒ ทาน คอ พระศรสทธเวท, ดร.

และ ดร. จรญ วรรณกสณานนท, ทใหความรในการทาวทยานพนธ และคาแนะนาในการแกไข

ขอบกพรองตาง ๆ ของการทาวทยานพนธ และขอขอบคณตอเจาหนาทผเกยวของทกทานไว ณ

โอกาสน

เจรญพรขอบคณ รองศาสตราจารย เวทย บรรณกรกล ผใหความรวชาการ ใหความ

ชวยเหลอเกอกลดานเอกสารหนงสอ ในการทาวทยานพนธใหผานไปดวยด และ เพอนนสต รน ๘

ทกรปทกคน ทชวยเหลอเปนกาลงใจตลอดมา ขออนโมทนา ขอบคณเจาหนาทหองสมด และ

เจาหนาทสวนงานอน ๆ ของวทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆส นครปฐม ทกทานทชวยเหลออานวย

ความสะดวกในการยมหนงสอ วทยานพนธตาง ๆ

ขออนโมทนากบญาตโยมทก ๆ ทานทไดชวยเหลอสนบสนนปจจย ๔ เปนทนใน

การศกษาสาขาวปสสนาภาวนาน ดวยอานสงสแหงบญกศลในการศกษาและปฏบตวปสสนา

ภาวนา ตลอดทงคณประโยชนแหงวทยานพนธเลมน ขอนอมนาสกการะตอคณพระรตนตรย

คณบดา มารดา คณครอปชฌายอาจารย และทานผมพระคณทงหลาย ขอบญกศลนจงเปนปจจย

แหงมรรคผล นพพาน ดวยกนทกทาน ทกคนเทอญฯ

พระสรชาต ฉนทสโล (ปนเกยง)

วนท ๓๑ เดอน มนาคม พ.ศ. ๒๕๕๘

สารบญ

เรอง หนา

บทคดยอภาษาไทย ก

บทคดยอภาษาองกฤษ ข

กตตกรรมประกาศ ง

สารบญ จ

คาอธบายสญลกษณและคายอ ซ

บทท ๑ บทนา ๑

๑.๑ ความเปนมาและความสาคญของปญหา ๑

๑.๒ วตถประสงคของการวจย ๓

๑.๓ ปญหาทตองการทราบ ๓

๑.๔ ขอบเขตการวจย ๓

๑.๕ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย ๕

๑.๖ ทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ ๕

๑.๗ วธดาเนนการวจย ๑๐

๑.๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๑๐

บทท ๒ เนอหาหลกธรรมในสงขารปปตตสตร ๑๑

๒.๑ ความหมายของสงขารปปตตสตร ๑๑

๒.๑.๑ ทมาของพระสตร ๑๒

๒.๑.๒ รปแบบของพระสตร ๑๒

๒.๒ ความเปนมาของสงขารปปตตสตร ๑๒

๒.๓ หลกธรรม ๕ ประการในสงขารปปตตสตร ๑๗

๒.๓.๑ ศรทธา ๑๘

๒.๓.๒ ศล ๒๔

๒.๓.๓ สตะ ๓๗

๒.๓.๔ จาคะ ๔๐

๒.๓.๕ ปญญา ๔๔

๒.๔ สรป ๔๘

ฉ

บทท ๓ แนวทางการเจรญสมถะและวปสสนาในสงขารปปตตสตร ๕๐

๓.๑ ความหมายของสมถะและวปสสนาภาวนา ๕๐

๓.๒ ความสาคญของการปฏบตสมถะและวปสสนาภาวนา ๕๗

๓.๓ หลกการปฏบตวปสสนาภาวนา ๖๖

๓.๓.๑ วปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ ๖๘

๓.๔ วธการปฏบตวปสสนาภาวนา ๘๙

๓.๕ หลกการในการปฏบตวปสสนาแบบพอง-ยบ ๙๗

๓.๕.๑ การปฏบตวปสสนา (แบบพองหนอ ยบหนอ) ๙๗

๓.๕.๒ วธเดนจงกรม ๙๘

๓.๖ อานสงสการปฏบตวปสสนาภาวนา ๑๐๓

๓.๗ สรป ๑๐๗

บทท ๔ แนวทางการเจรญปธานยงคธรรม ๕ ประการในการปฏบตวปสสนา ๑๐๙

๔.๑ ความหมายปธานยงคธรรม ๑๐๙

๔.๒ ความสาคญปธานยงคธรรม ๑๑๐

๔.๓ องคธรรมของปธานยงคธรรม ๑๑๒

๔.๓.๑ เปนผศรทธาในพระพทธเจา ๑๑๒

๔.๓.๒ เปนผมอาพาธนอย มโรคเบาบาง ๑๒๒

๔.๓.๓ เปนผไมโออวด ไมมมารยา ๑๒๓

๔.๓.๔ เปนผปรารภความเพยรเพอละอกศลธรรม ๑๒๕

๔.๓.๕ เปนผมปญญา ๑๒๘

๔.๔ ผบรรลธรรมดวยการปฏบตปธานยงคธรรม ๑๓๘

๔.๔.๑ พระปญญาวมต ๑๓๘

๔.๔.๒ ปฏสมภทปปตตะ ๑๓๙

๔.๔.๓ พระอภโตภาควมต ๑๓๙

๔.๔.๔ พระฉฬภญญะ ๑๓๙

๔.๕ แนวทางการเจรญปธานยงคธรรมในการปฏบตวปสสนา ๑๔๐

๔.๖ แนวทางการเจรญวปสสนาในสงขารปปตตสตร ๑๔๑

๔.๗ สรป

๑๔๓

ช

บทท ๕ สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ ๑๔๔

๕.๑ สรปผลการวจย ๑๔๔

๕.๒ ขอเสนอแนะ ๑๕๐

บรรณานกรม ๑๕๑

ภาคผนวก ๑๕๖

ภาคผนวก ก ๑๕๖

ภาคผนวก ข ๑๖๔

ประวตผวจย ๑๗๒

คาอธบายสญลกษณและคายอ

ก. คายอชอคมภรพระไตรปฎก

วทยานพนธฉบบน ใชพระไตรปฎกภาษาบาลฉบบมหาจฬาเตปฏก ๒๕๐๐ และ

พระไตรปฎกภาษาไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๓๙ อางองโดยระบ เลม/ขอ/หนา

หลงคายอชอคมภร เชน ท.ส. (บาล) ๙/๔๔๔/๑๙๗ หมายถง สตตนตปฏก ทฆนกาย สลขนธวคค

ปาล (ภาษาบาล) เลมท ๙ ขอท ๔๔๔ หนา ๑๙๗ , ท.ส . (ไทย) ๙/๔๗๒/๒๐๕ หมายถง

สตตนตปฎก ทฆนกาย สลขนธวรรค (ภาษาไทย) เลมท ๙ ขอท ๔๗๒ หนา ๒๐๕

การใชหมายเลขอางองปกรณวเสส โดยระบคายอชอคมภร/เลม/หนา เชน วสทธ.

(บาล) ๑/๒๑ หมายถง คมภรวสทธมรรค (ภาษาบาล) ภาคท ๑ หนา ๒๑ ฉบบมหาจฬาลงกรณ

ราชวทยาลย

พระวนยปฎก

ว.มหา. (ไทย) = วนยปฎก มหาวภงค (ภาษาไทย)

ว.ม. (ไทย) = วนยปฎก มหาวรรค (ภาษาไทย)

พระสตตนตปฎก

ท.ม. (บาล) = สตตนตปฏก ทฆนกาย มหาวคคปาล (ภาษาบาล)

ท.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย)

ท.ปา. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฏกวรรค (ภาษาไทย)

ม.ม. (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย มลปณณาสกปาล (ภาษาบาล)

ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย)

ม.ม. (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสกปาล (ภาษาบาล)

ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย)

ม.อ. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย)

ส.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค (ภาษาไทย)

ส.น (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย นทานวรรค (ภาษาไทย)

ส.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค (ภาษาไทย)

อง.ตก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ตกนบาต (ภาษาไทย)

อง.จตกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต (ภาษาไทย)

ฌ

อง.ปจก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ปญจกนบาต (ภาษาไทย)

อง.ฉกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ฉกกนบาต (ภาษาไทย)

อง.สตตก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย สตตกนบาต (ภาษาไทย)

อง.ทสก. (ไทย) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย ทสกนปาตปาล (ภาษาบาล)

อง.ทสก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทสกนบาต (ภาษาไทย)

อง.อฏก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย อฏฐกนบาต (ภาษาไทย)

อง.นวก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย นวกนบาต (ภาษาไทย)

ข.ธ. (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ธมมปทปาล (ภาษาบาล)

ข.ธ. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ธรรมบท (ภาษาไทย)

ข.เถร. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย เถรคาถา (ภาษาไทย)

ข.ม. (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย มหานทเทสปาล (ภาษาบาล)

ข.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย มหานเทส (ภาษาไทย)

ข.ป. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ภาษาไทย)

ข.อป. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อปทาน (ภาษาไทย)

พระอภธรรมปฎก

อภ.สง. (ไทย) = อภธรรมปฎก ธรรมสงคณ (ภาษาไทย)

อภ.ว. (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงค (ภาษาไทย)

ปกรณวเสส

วสทธ. (ไทย) = วสทธมรรคปกรณ (ภาษาไทย)

ข. คายอเกยวกบคมภรอรรถกถา

การใชหมายเลขอางองอรรถกถา โดยระบคายอชอคมภร/ เลม (ถาม)/ ขอ (ถาม)/ หนา

เชน ท.ม.อ. (บาล) ๒/๓๘๑ หมายถง ทฆนกาย สมงคลวลาสน มหาวคคอฏøกถา (ภาษาบาล) เลม

ท ๒ ขอ ๓๘๑ ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

อรรถกถาพระวนยปฎก

ว.มหา.อ. (บาล) = วนยปฏก สมนตปาสาทกา มหาวภงคอฏกถา (ภาษาบาล)

ญ

อรรถกถาพระสตตนตปฎก

ท.ม.อ. (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน มหาวคคอฏกถา (ภาษาบาล)

ม.ม.อ. (บาล) = มชฌมนกาย ปปจสทน มชฌมปณณาสกอฏกถา (ภาษาบาล)

อง.เอกก.อ. (ไทย) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ เอกกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย)

อง.ปจก.อ. (ไทย) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ ปญจกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย)

ข.ข.อ. (ไทย) = ขททกนกาย ปรมตถโชตกา ขททกปาฐอรรถกถา (ภาษาไทย)

ข.ธ.อ. (ไทย) = ขททกนกาย ธรรมบทอรรถกถา (ภาษาไทย)

อรรถกถาพระอภธรรมปฎก

อภ.สง.อ. (บาล) = อภธมมปฏก ธมมสงคณ อฏสาลนอฏกถา (ภาษาบาล)

ค. คายอเกยวกบคมภรฎกา

การใชหมายเลขอางองฎกา ใชฎกาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย โดย

ระบคายอชอคมภร/ เลม (ถาม) / ขอ/ หนา เชน ม.ฏกา (บาล) ๓/๓๒๖ หมายถง มณทปฏกา

(ภาษาบาล) เลม ๓ ขอ ๓๒๖

ฎกาพระสตตนตปฎก

ม.ฏกา (บาล) = มณทปฏกา (ภาษาบาล)

ฎกาปกรณวเสส

วสทธ.ฏกา (บาล) = ปรมตถมชสา วสทธมคคมหาฏกา (ภาษาบาล)

ง. อกษรยอทสาคญเกยวกบภาษาไทย

ม.ป.ท. หมายถง ไมปรากฏสถานทพมพ

บทท ๑

บทนา

๑.๑ ความเปนมาและความสาคญของปญหา

พระพทธศาสนาเปนศาสนาทเกดขนเพราะการตรสรของพระสมมาสมพทธเจาเปน

ศาสนาทตงอยบนรากฐานแหงปญญา หรอเปนศาสนาทสอนใหผปฏบตตามเกดปญญา ดงนน

ผประสงคจะมปญญา ใหละเอยดลกซงยง ๆ ขนไป อนจะเปนไปเพอการกาจดกเลส คอ โลภะ

โทสะ และโมหะใหบรรเทาเบาบางลง จนถงหมดไปจากจตสนดานอยางเดดขาด ตองอาศยการ

ฝกอบรมจตใจทาใหจตใจสงขน การฝกฝนและพฒนาคณภาพของมนษยตองเรมพฒนาภายในจต

ซงเปนการยกระดบจตใจใหสงขนจากปกต เปนจตใจทพฒนาแลว เปรยบเสมอนเพชรทเจยระไน

ความงามของเพชร เปนสงทบคคลผแสวงหาและตองการแตความงามของจตใจทเจยระไนแลวเปน

ยอดของความงามทงหมด

พระพทธเจาทรงแสดงวธการฝกอบรมจตใจใหพฒนาไวในรปแบบตาง ๆ เพอให

เหมาะสมกบลกษณะอปนสยและความสามารถทแตกตางกนในแตละบคคล เรยกไดวาตามอนทรย

ของแตละบคคล ซงในพระสทธรรมทพระพทธองคทรงนามาเปดเผยแสดงแกเวไนยสตวนน เปนไป

เพอการดบทกขทาใหไมตองกลบมาเวยนวายตายเกดในสงสารวฏอนหาทสดไมไดอกตอไป ซงเปน

จดหมายทสาคญยงของพระพทธศาสนา คอพระนพพาน ซงถอเปนความสขทแทจรงทจะไดพบ

สมกบทไดเกดมาเปนมนษยและนนคอความสขทแทจรงทชาวพทธทกคนตองการทจะไปใหถง ใน

อดตสงคมไทยเปนสงคมทยอมรบวามการความเจรญทางวฒนธรรม และจตใจโดยไดรบการอบรม

ปลกฝงจากคณธรรมทางพระพทธศาสนาอยางตอเนอง สวนความเจรญทางดานจตใจเหนไดจาก

การแสดงออกทางพฤตกรรม เชน มความเออเฟอเผอแผตอผอน มความกตญรคณตอผมพระคณ

มความสภาพออนโยน ออนนอมถอมตน การยมแยมแจมใสลวนแลวตองการทจะพนทกข จงหาวธ

เพอการออกจากทกข

ฉะน น มนษย ท มความเ บอหน ายยอม มความปรารถนา ในการกาจ ด ทกข

พระพทธศาสนามคาสอนในการกาจดทกขในหลายระดบ ซงในทางพระพทธศาสนามพระสตรหนง

ทเขยนไวชดเจน คอ สงขารปปตตสตร เปนการสอนเกยวกบเรองศรทธา ศล สตะ จาคะ และ

๒

ปญญาแตพระพทธองคทรงเนนสอนในการดบทกขจากวฏสงสารเปนสาคญซงกคอขนธ ๕ อน

ประกอบดวย รปขนธ เวทนาขนธสญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ ซงยอลงไดอกเปนรปและ

นาม ฉะนนผปรารถนาทจะพนทกข จงตองปฏบตวปสสนาภาวนา พระพทธองคทรงชใหเหนถง

แนวทางในการดบทกข ทรงชใหเหนถงความสนชาตดบทกขทรงอนเคราะหดวยประโยชนเกอกล

แกเหลาสรรพสตวทงหลายและวธการทจะใหหลดพนจากความทกขทรงใชเวลาคนหาความจรงอน

ประเสรฐ จนกระทงพบทางแหงความหลดพนอนแทจรงถง ๖ ป นนคอ การเดนตามทางสายกลาง

(มชฌมาปฏปทา) ดวยการเจรญใหถงพรอมดวยศล สมาธ และปญญานนกคอการเจรญสตปฎฐาน

๔ การเจรญวปสสนากรรมฐานตองอาศยสตปฏฐาน ๔ เปนอารมณกรรมฐานทผปฏบตจะพง

กาหนดร จงเปนเหตปจจยใหเกดวปสสนาญาณขนมา อปมาเหมอนกบตนขาวยอมยงเมลดขาวให

เกดขนได ฉนใด สตปฎฐานทง ๔ กยอมยงวปสสนาใหเกดไดฉนนนเมอผปฏบตธรรมไดฝกเจรญ

สตปฎฐานเปนไปอยางตอเนองยอมทาใหสตสมปชญญะดขนเมอสตสมปชญญะดขนจะเกดอาการ

หนงทสตตามดตามรกายและจต เมอสตตามรดกายดจตกจะเหนอาการความไมเทยงแทของกาย

ของจต เมอเหนความไมเทยงแทของกายของจตไดนคอการเกดขนของวปสสนาดงนนวปสสนาคอ

การเหนกายในกาย การเหนจตในจต ตามความเปนจรงดวยสตวากายและจตน เปนธรรมชาต

ไมเทยงแท ไมใชตวตน ไมใชเรา ไมใชของเรา ไมใชสตว บคคล ตวตน เรา เขาเมอเหนดงน

เปนปญญาทางพระพทธศาสนา๑

พระพทธศาสนาเหนวาศรทธาเปนองคธรรมทมความสาคญเปนอนดบแรกการท

พระองคตรสอยางนนมประโยชน เพอใหผปฏบตธรรมเกดศรทธา เมอมศรทธาความเชอมนในเรอง

ศลจงจะบรสทธได ในการปฏบตวปสสนาภาวนาอยางจรงจงวาเปนทางหลดพนอยางแทจรง

เพราะเขาใจวาการปฏบตวปสสนาภาวนาอาจสงผลใหบรรลอนาคามผลหรออรหตผลภายใน ๗ วน

เปนอยางเรวจงทาการปฏบตวปสสนาภาวนามหลกธรรมอยขอหนงซงเปนองคประกอบสาคญททา

ใหผปฏบตปฏบตวปสสนาภาวนาไดผลอยางรวดเรว คอ ศรทธาในปธานยงคะหรอองคของผม

ความเพยร ๕๒ คอ เปนผมความศรทธา เชอมนในพระปญญาตรสรของพระพทธเจา เปนผมสขภาพ

แขงแรงไมมโรคภยไขเจบ ไฟธาตในทองทาหนาทยอยอาหารสมาเสมอ เปนคนไมโออวด มความ

จรงใจ เปดเผยตนเองตามเปนจรง มความพยายามมงมนทาความเพยรในการละอกศลธรรมทงหลาย

และเจรญกศลธรรม และเปนผมปญญารเหนความเกดและดบรความสนทกขอยางถกตอง หากผใด

ประกอบไปดวยปธานยงคะหรอองคของผมความเพยรโดยระบถงผทมปญญาแกกลาวาผทไดรบ

๑ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๓/๓๐๑.

๒ ดรายละเอยดใน ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๖/๓๑๗.

๓

การสงสอน (จากพระพทธองค) ในยามเชาจกบรรลธรรมพเศษคอมรรคผล ในยามเยนและผทไดรบ

สงสอน (จากพระพทธองค) ในยามเยนจกบรรลธรรมพเศษในยามเชา๓

จากทกลาวมาจะเหนไดวาสงขารปปตตสตร มความสาคญสาหรบผปฏบตเพอความพน

ทกขอยางยง ดงนนผวจยจงมความสนใจศกษาความสาคญของหลกธรรมในสงขารปปตตสตรและ

แนวทางการปฏบตวปสสนาภาวนาทปรากฏในคมภรพทธศาสนาเถรวาท พรอมทงความหมายและ

ความสาคญของพระสตรน เพอจะไดนาไปปฏบตตน และนาหลกการปฏบตวปสสนาทปรากฏอย

อยางไรของผปฏบตวปสสนากมมฏฐานโดยความสาคญของสงขารปปตตและหลกธรรม ๕ ประการ

คอ ศรทธา ศล สตะ จาคะและปญญาในการเจรญปฏบตวปสสนาภาวนาอนเปนประโยชนเกอกล

แกพระพทธศาสนาสบตอไป

๑.๒ วตถประสงคของการวจย

๑.๒.๑ เพอศกษาเนอหาหลกธรรมในสงขารปปตตสตร

๑.๒.๒ เพอศกษาแนวทางการเจรญสมถะและวปสสนาในสงขารปปตตสตร

๑.๒.๓ เพอศกษาแนวทางการเจรญปธานยงคธรรม ๕ ประการในการปฏบตวปสสนาภาวนา

๑.๓ ปญหาทตองการทราบ

๑.๓.๑ เนอหาหลกธรรมในสงขารปปตตสตรมอะไรบาง

๑.๓.๒ การเจรญสมถะและวปสสนาในสงขารปปตตสตรมแนวทางการเจรญอยางไร

๑.๓.๓ การเจรญปธานยงคธรรม ๕ ประการในการปฏบต วปสสนาภาวนาม

แนวทางการเจรญอยางไร

๑.๔ ขอบเขตการวจย

ในการศกษาวจยครงนเปนการศกษาวจยเชงเอกสาร (Documentary Research)

ผวจยไดกาหนดขอบเขตการวจยไวดงน

๑.๔.๑ ขอบเขตดานเนอหา

ศกษาเนอหาหลกธรรมในสงขารปปตตสตร และหลกการปฏบตวปสสนาภาวนาใน

สงขารปปตตสตรโดยการศกษาขอมลจากคมภรพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณ

๓ ดรายละเอยดใน ม.ม. (ไทย) ๑๓/๓๔๔/๔๑๗.

๔

ราชวทยาลย พ.ศ. ๒๕๓๙ คมภรพระไตรปฎกพรอมอรรถกถาภาษาไทยแปล ชด ๙๑ เลม

ฉบบมหามกฏราชวทยาลย พ.ศ. ๒๕๒๕ อรรถกถาฎกาและปกรณวเสสอน ๆ ทเกยวของ เชน คมภร

วสทธมรรค เปนตน แลวนามาสรปเรยบเรยงนาเสนอแบบบรรยายเชงพรรณนา

๑.๔.๒ ขอบเขตดานการศกษา

ศกษาหลกธรรมในสงขารปปตตสตรทเกยวของกบการเจรญวปสสนาภาวนาซงมเนอหา

ในพระไตรปฎกเลมท ๑๔ ภาษาไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยพทธศกราช ๒๕๓๙ และ

การปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ คอ การใชสตและปญญาพจารณากาหนดร รป

นาม สภาวธรรมทางกาย เวทนา จต ธรรม ตามความเปนจรง จนหยงรถงความเปลยนแปลง

แปรปรวนไปของสภาวธรรมทงหลายวา ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ไมใชสตว ไมใชบคคล

ตวตน เรา เขา อนง อาศยเพยงการฟงธรรมอยางเดยวไมกาหนดรป นามในขณะปจจบนยอมไม

สามารถทาวปสสนาญาณใหเกดขนได ซงกลาวไดวา การปฏบตวปสสนาทพนจากการกาหนดรป

นาม หรอการปฏบตวปสสนากรรมฐานทพนจากหลกสตปฏฐาน ๔ ไมมเลย

ในคมภรวปสสนาทปนฎกา ไดสรปประเดนเรองสตปฏฐานกบวปสสนาวา “ขนชอวา

วปสสนาแลวยอมไมแคลวจากมหาสตปฏฐานไปไดเลย ไมองคใดกองคหนงขององค ๔ ในมหาสต

ปฏฐานนรวมอยดวย” ซงมความหมายอกอยางวา มหาสตปฏฐานน คอ เสนทางทพระพทธองค

และพระอรยสาวกทงหลายดาเนนไปสความพนทกขจรงแลวนาขอมลจากการศกษามาเรยบเรยง

และบรรยายเปนเชงพรรณนา

ในคมภรวปสสนานย เลม ๑ กลาวถงการละกเลสเปนศลวา นกปฏบตยอมละอวชชาท

สาคญผดวาเปนบคคล เปนเรา ของเราดวยวปสสนาญาณทรเหนวาเปนเพยงรปนามเทานน ไมม

สมมตบญญตใด ๆ และพงละอวชชาทสาคญวาเหลาสตวเกดขนเองโดยไมมกรรมเปนปจจยหรอ

เกดจากการเนรมตของพระพรหม เปนพระเจาดวยวปสสนาญาณทรเหนวาเปนเพยงเหตและผล

เกดขนสบเนองกนนอกจากนนอกจากนยงตองละกเลสทยดมนวา มตวตนทเทยงในรปนามท

กาหนดรอย ดวยวปสสนาญาณทรเหนวาไมเทยง๔

๔ พระโสภณมหาเภระ (มหาสสยาดอ) รจนา,พระคนธสาราภวงศ แปล, พระพรหมโมล (สมศกด

อปสโม) ตรวจชาระ, วปสสนานย เลม ๑, (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากดประยรสาสนไทยการพมพ),

๒๕๔๘, หนา ๔๕.

๕

๑.๕ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย

๑.๕.๑ สงขารปปตตสตร หมายถง พระสตรทวาดวยการเกดขนแหงสงขาร คอ การตง

จตอธษฐานใหไปเกดในภพตาง ๆ ตามทอธษฐาน เชน ความฝน สหายแหงกษตรยมหาศาล เปนตน

๑.๕.๒ วปสสนาภาวนา หมายถง การพฒนาสตปญญาตามหลกสตปฏฐาน ๔

๑.๕.๓ ปธานยงคะธรรม หมายถง องคแหงภกษผ มความเพยร ๕ ประการ

ประกอบดวยศรทธาในพระพทธเจาผมโรคภยนอยเปนผไมโออวด ไมมมารยาปรารภความเพยรใน

กศลธรรมและละอกศลธรรม และเปนผมปญญา เหนการเกดและดบทเปนบาทฐานเบองตน ใน

การประพฤตปฏ บต วปสสนาภาวนา เพอใหพนทกข ซ ง เปนจดมงหมายสงสด ในทาง

พระพทธศาสนา คอ พระนพพาน

๑.๖ ทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ

ในการศกษาเรองศกษาหลกการปฏบตวปสสนาภาวนาในสงขารปปตตสตรน ผวจยได

ศกษาและทบทวนเอกสารวชาการรวมทงรายงานการวจยทเกยวของดงน

๑.๖.๑ คมภรพระพทธศาสนาเถรวาท

๑) คมภรพระไตรปฎกทแสดงการเกดแหงสงขารไว เชน พระสตตนตปฎก

(ภาษาไทย) มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๑๔/๓๑๙/๑๗๒ สรปความไดวา พระพทธเจาตรสไว

ในพระสตรนเกยวกบศรทธา ศล สตะจาคะ และปญญา๕ ดกรภกษทงหลาย มรรคน ปฏปทาน

เปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหายแหงกษตรยมหาศาลพระพทธองคตรสรบรองไววา หาก

ผใดประกอบไปดวยปธานยงคะหรอองคของผมความเพยรโดยระบถงผทมปญญาแกกลาวา ผใด

ไดรบการสงสอน (จากพระพทธองค) ในยามเชาจกบรรลธรรมพเศษ คอมรรคผลในยามเยน ผได

รบสงสอน (จากพระพทธองค) ในยามเยนจกบรรลธรรมพเศษในยามเชา๖

๒) คมภรอรรถกถาทใชศกษา คอ อรรถกถาภาษาไทย ฉบบมหามกฏ

ราชวทยาลยพระไตรปฎก และอรรถกาแปลชด ๙๑ เลมกรงเทพมหานคร มหามกฏราชวทยาลยใน

พระบรมราชปถมภ พ.ศ. ๒๕๒๗ คมภรอรรถกถาแสดงขอความอธบายเกยวกบวปสสนาไวหลาย

แหงเชน ในอรรถกถาทฆนกาย สลขนธวรรค ขอ ๒๓๔ หนา ๑๙๘ แสดงขอความเกยวกบวปสสนา

ไววา ญาณทสสนะ หมายถง ความรและความเหนตรงตามเปนจรง อาจเรยกวา มรรคญาณ

๕ ดรายละเอยดใน ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๑๙/๑๗๒.

๖ ดรายละเอยดใน ท.ปา., (ไทย) ๑๑/๓๑๖/๓๑๗.

๖

ผลญาณ สพพญตญาณปจจเวกขณญาณหรอวปสสนาญาณกได ในคมภรอรรถกถาขททกนกาย

ธรรมบท แสดงขอความไววา ธระน คอการเรมตงความเสอมและความสนไปในอตภาพของภกษ

ผมความประพฤตเบา พรอมยนดแลวในเสนาสนะอนเงยบสงด เจรญวปสสนาดวยอานาจททาให

เปนไปโดยตดตอ จนถอเอาพระอรหตตไวไดน คอ วปสสนาธระ๗

๑.๖.๒ ตาราวชาการพระพทธศาสนาเถรวาท

๑) สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสโม)๘ ไดกลาวไว ในหนงสอ

อรยวงสปฏปทาวา เมอเจรญสมมปปธาน ๔ ชอวาเจรญอทธบาท ๔ คอ ฉนทะ วรยะ จตตะ วมงสา

เมอเจรญอทธบาท ๔ ชอวาเจรญอนทรย ๕ คอ สทธนทรย วรยนทรย สตนทรยสมาธนทรยปญญ

นทรย เมอเจรญอนทรย ๕ ชอวาเจรญพละ ๕ คอ สทธาพละ วรยะพละ สตพละ สมาธพละ ปญญา

๒) พทธทาสภกข ไดกลาวถงการปฏบตตามแนวทางศล ๕ มเนอหาโดยสรปวา

การปฏบตตามหลกศล ๕ เปนแนวทางสรางและรกษาสนตภาพอยางแทจรงเพราะเปนการกระทา

การพดและการคดทเปนไปเพอความเปนปรกตไมกอใหเกดปญหาโกลาหลวนวายหรอวกฤตการณ

ใดจงเรยกวามสนตภาพ๙ และยงไดกลาวถงความสาคญของศลตอสนตภาพโดยมเนอหาโดยสรปวา

ศลเปนมนษยธรรมซงจดเปนรากฐานของสนตภาพถงแมทานจะเหนวาศล ๕ เปนรากฐานของ

สนตภาพกตามแตความเหนของทานกเปนเชงนโยบายเพราะยงไมไดลงรายละเอยดวาจะนาศล ๕

ไปเปนรากฐานของสนตภาพในรปแบบใดไดบางแตประเดนทสาคญกคอการททานไดยนยนวา

ศล ๕ เปนรากฐานของสนตภาพและเปนเบองตนยงใหเกดขนมขนในคณธรรมทสงยงๆ ขนไปใน

ภพภมทดซงมความสอดคลองกบแนวคดของผวจยทประสงคจะทาวจยเรองดงกลาวดวย

๓) พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ไดกลาวถงความสมพนธของมนษยกบศล

ไวโดยสรปวาพระพทธศาสนามองมนษยเปนสตวทตองศกษามนษยจะมชวตทดงามไดจะตองมการ

ฝกฝนและตองศกษาสกขาบททง ๕ หรอเรยกวาศล ๕ ซงไมใชขอบงคบแตเปนขอปฏบตสาหรบ

ฝกฝนพฒนาตนเพอใหมชวตดงามยงขน๑๐

ซงทานเหนวาศล ๕ เปนขอปฏบตเพอพฒนาคณภาพ

ชวตใหดงามและสงเสรมใหมพฤตกรรมอนพงประสงคเปนคณธรรมเบองตน

๗ ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๗.

๘ สมเดจพระพทธชนวงศ, อรยวงสปฏปทา, (กรงเทพมหานคร: หจก. ประยรสานสไทยการพมพ,

๒๕๕๔), หนา ๖๕. ๙ พทธทาสภกข, สนตภาพ, (กรงเทพมหานคร: เพชรประกาย, ๒๕๔๙), หนา ๑๒๔.

๑๐ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), สลายความขดแยงนตศาสตร-รฐศาสตร-เศรษฐศาสตรแนว

พทธ, (กรงเทพมหานคร: สหธรรมก, ๒๕๔๖), หนา๑๐๘-๑๐๙.

๗

๔) พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ) แสดงหลกการของการเจรญ

วปสสนาขนตนไวในหนงสอหลกปฏบตสมถะและวปสสนากรรมฐานวา ในขนแรกผปฏบตมสต

กาหนดรปนามตามอารมณและอรยาบถนน ขอสาคญตองใหไดปจจบนอารมณมากทสดเพราะ

อารมณปจจบนนนทาลายสนตตของรปนามใหแยกออกจากกน๑๑

๕) พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) แสดงวปสสนาภาวนาไวในหนงสอ

วปสสนาชนวา วปสสนาม ๒ ประเภท คอ ปจจกขวปสสนาและอนมานวปสสนา ในบรรดาสอง

อยางนน พงทราบวาญาณททาการกาหนดรพจารณาไดเหนรปนามทเกดขนโดยประจกษ

เหมอนกบไดสมผสดวยมอทานเรยกวา ปจจกขวปสสนา ยอมรสภาวะลกษณะของรปนามตาม

ความเปนจรงรกระทงอนจจลกษณะ ทเปนลกษณะการเกดดบไดตามความเปนจรงเพราะเหตนน

โยคาวจรผเจรญวปสสนาจงควรเจรญปจจกขวปสสนานเทานน๑๒

๖) พระคนธสาราภวงศ ไดแสดงถงศรทธาในโพธปกขยธรรมซงอยในอเบกขาสม

โพชฌงคไววา องคแหงการรแจงคอความวางเฉยความวางเฉยนมใชอเบกขาเวทนาทวางเฉย ไมสข

ไมทกข แตเปนความวางเฉยในการกาหนดรสภาวธรรมปจจบนไดอยางสมาเสมอ ไมตองปรบ

ศรทธากบปญญา และปรบวรยะกบสมาธใหสมาเสมอกน เพราะอนทรยเหลานน มสภาวะสมดล

ไมยงหยอนกวากนดวยอานาจของโพชฌงคทง ๖ ทไดบาเพญมาตงแตตน จงทาใหเกดอเบกขา

สมโพชฌงคโดยความเปนผลของโพชฌงคทง ๖ ในงานวจยนหมายเอาธมมวจยสมโพชฌงค เพราะ

เปนธรรมทพฒนาศรทธาไปสความพนทกข๑๓

๗) พระเทพสรมงคลาจารย (ทอง สรมงคโล) กลาวไวในหนงสอทางสายเอก

(Path to Nibbana)๑๔

วา อนทรย คอความเปนใหญในหนาทของตนเมอเขาไปทาหนาทในทาง

ปฏบตกจะเจาะลกเขาไป การทรงใจใหอยกบรปนามปจจบน ศล สมาธ ปญญาเปนสทธนทรยการ

ตงใจทาใหตอเนองกน ไมคย ไมอานหนงสอ ไมนอนมา ปฏบตใหมากเปนวรยนทรย มความระลกร

๑๑ พระธรรมธรราชมหามน (โชดกาณสทธ), หลกปฏบตสมถะและวปสสนากรรมฐาน,

(กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๒), หนา ๑๖๗. ๑๒

พระมหาโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), วปสสนาชนหลกการปฏบตวปสสนา, แปลเรยบเรยง

โดยจารญ ธรรมดา, (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากด ประยรสาสนไทยการพมพ, ๒๕๕๓), หนา ๑๕๘. ๑๓

พระคนธสาราภวงศ, โพธปกขยธรรม, พมพครงท ๑, (กรงเทพมหานคร: บรษทบญศรการพมพ

จากด, ๒๕๔๙), หนา ๑๕๑. ๑๔

พระธรรมมงคลาจารย (ทอง สรมงคโล), ทางสายเอก, (เชยงใหม: หางหนสวนจากด, ดารา

วรรณการพมพ, ๒๕๕๓) หนา ๕๔.

๘

กอนรปนามจะเคลอนท เปนสตนทรย การผกจตไมใหเผลอกบรปนาม จตจบอยในอารมณใดใหยด

มนอารมณนน เปนสมาธนทรย ปญญารปจจบน รรปนาม รพระไตรลกษณ รวปสสนาปญญาร

มรรคผลนพพาน เปนปญญนทรย อนทรย ๕ จงมอยในพองในยบ ดวยอาการอยางน

๑.๖.๓ เอกสารและงานวจยทเกยวของ

๑) พระมหาสธน ยสสโล (ผลชอบ) ศกษาเรอง “การศกษาเชงวเคราะหเรอง

วปสสนากมมฏฐานในพระพทธศาสนา”๑๕

พบวา วปสสนากรรมฐานเปนคาสอนแนวปฏบต

ทางดานจต เพราะในรางกายของมนษยเรามใจเปนใหญใจเปนหวหนา ทกสงทกอยางสาเรจจากใจ

เมอบคคลตงใจไวดแลวไมวาบคคลนนจะเปนชนชาตใด อยในประเทศใด ใชภาษาใด เปนคน

มฐานะรารวยหรอเปนคนยากจน เมอปรารถนาความสขความสงบทแทจรงแลว ไมตองไปแสวงหา

ทอนใด คนหาไดภายในจตใจของเรานเอง เพราะความทกขหรอความสขเกดขนจากใจทงนนดงนน

พระพทธเจาซงมพระประสงคทจะใหสงคมมนษยพนจากความทกข และใหไดรบความสขสงบ

ทงทางกายและทางใจ จงไดทรงประกาศคาสอนแนวปฏบตวปสสนากมมฏฐานไวเพออบรมจต

ของมนษยใหสงบระงบจากความชว บรรลความดและความบรสทธผองใสแหงจต

๒) พระครวมลศาสนการ (ประหยด อนชวย) ศกษาเรอง “ศกษาหลกธรรมและ

การปฎบตวปสสนาภาวนาในภยเภรวสตร”๑๖

พบวา ความสะดงกลวเพราะมกาย วาจา และใจไม

บรสทธ การรกษาศลใหบรสทธ มหรโอตตปปะความสะดงกลวกหมดไป สวนพระอรยะทงหลายไม

สะดงกลวการอยในเสนาสนะปา เพราะพระอรยมศลบรสทธ มสมาธตงมน มวชชามปญญารแจงใน

มรรคปฏปทาหรอทางปฏบตทผปฏบตจะไดรเอง อนไมมอาสวะดวยปญญาอนยง เขาถงอยในธรรม

เปนธรรมทประณตทผมงประพฤตพรหมจรรยมงเพอจะบรรล อนเปนหนทางแหงมรรค ในการพฒนา

จตวญญาณ ใหเขาถงความเปนอรยบคคลในทสด ปฏปทาทจะตองปฏบต ไดแก อฏฐงคกมรรค หรอ

ไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา เปนผลทจะบรรลมรรค ผล และนพพาน

๓) พระมหาประเสรฐ มนตเสว (พรหมจนทร) ศกษาเรอง “ศกษาวเคราะหหลก

ปฏบตอานาปานสตภาวนาเฉพาะกรณคาสอนพทธทาสภกข” พบวา การเจรญวปสสนาดวยนยน

๑๕ พระมหาสธน ยสสโล (ผลชอบ), “การศกษาเชงว เคราะหเรองวปสสนากรรมฐานใน

พระพทธศาสนา, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลย,

๒๕๔๑), หนา ๑๑. ๑๖

พระครวมลศาสนการ (ประหยด อนชวย), “ศกษาหลกธรรมและการปฎบตวปสสนาภาวนา

ในภยเภรวสตร”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย, ๒๕๕๖), หนา ๓๑.

๙

ปรากฏอยในอานาปานสตสตร มทงหมด ๑๖ ขน คอผปฏบตตองเจรญอานาปานสต ๔ ขนแรกให

ชานาญเกดเปนวสเสยกอน จนเกดเปนสมาธระดบอปปนาขนตนคอปฐมฌานเปนอยางนอยอน

ประกอบดวยองคฌาน ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตาจงจะเจรญภาวนาในขนตอไปได เพราะ

การเจรญขนตอไป คอ ขนท ๕ กาหนดรปตอนเปนองคหนงของปฐมฌานเปนอารมณ พระบาลอา

นาปานสตภาวนาขนท ๕ คอ ปตปฏสเวทอสสสสสามต สกขตปตปฏสเวท ปสสสสสามต สกขต”

แปลวา เธอยอมสาเหนยกวา เราจกรชดปต ขณะหายใจออก เธอยอมสาเหนยกวา เราจกรชดปต

ขณะหายใจเขาฉะนน จงเปนไปไมไดเลยทจะเจรญอานาปานสตขนท ๕ ไดถายงไมไดเจรญอานา

ปานสต ๔ ขนแรกใหเกดองคฌาน คอ ปต เปนตน๑๗

๔) พระวมาน คมภรปโ (ตรกมล) ศกษาเรอง “การศกษาวเคราะหศล ๕ ใน

ฐานะเปนรากฐานของสนตภาพ” พบวา การนาศล ๕ มาเปนรากฐานของสนตภาพนนสามารถทา

ไดดวยการนาไปเปนรากฐานของสนตภาพควบคไปกบการปรบโครงสรางสงคมแนวราบไดแกการ

นาไปสวฒนธรรมแบบเมตตากรณาและวฒนธรรมแบบสนตวธสวนโครงสรางในแนวดง ไดแก

รากฐานทางสงคมในรปของปรามด โดยนาไปจดโครงสรางทางการเมองเศรษฐกจสงคม

กระบวนการยตธรรมและการศกษา เพอใหเออตอการสงเสรมโครงสรางสงคมระดบจลภาคจนถง

ระดบมหพภาคซงเปนการเชอมโครงสรางและสถาบนสงคมใหยดโยงอยกบศล ๕ อนเปนพนฐาน

ของแนวทางสนตวธ๑๘

จากการศกษาเอกสารและงานวจยทเกยวของจะเหนไดวาหลกการเจรญวปสสนา

ภาวนาในสงขารปปตตสตรจากเอกสาร และงานวชาการทางพระพทธศาสนามการเจรญ

สมถภาวนา สวนการเจรญภาวนาในสงขารปปตตสตรสตรน จะตองคานงถง ศรทธา สตะ จาคะ

และปญญาจงจะเกดขนได เมอจตบรสทธตงมนเพอเปนแนวทางเจรญวปสสนาภาวนาสบตอไป

๑๗ พระมหาประเสรฐ มนตเสว (พรหมจนทร), “ศกษาวเคราะหหลกปฏบตอานาปานสตภาวนา

เฉพาะกรณคาสอนพทธทาสภกข”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหา

จฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑), หนา ๕๕–๕๗. èô พระวมาน คมภรปโ (ตรกมล), “การศกษาวเคราะหศล ๕ ในฐานะเปนรากฐานของ

สนตภาพ”, วทยานพนธพทธศาสตรดษฎบญฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

๒๕๕๕), บทคดยอ.

๑๐

๑.๗ วธดาเนนการวจย

การศกษาหลกการปฏบตวปสสนาภาวนาในสงขารปปตตสตรซงการวจยครงนเปนการ

วจยเอกสาร (Documentary Research) โดยมงศกษาวปสสนาภาวนาในคมภรทางพระพทธศาสนา

หลกธรรมในสงขารปปตตสตรและหลกการปฏบตวปสสนาภาวนาในสงขารปปตตสตรแลวนามา

สรปบรรยายเชงพรรณนา มวธดาเนนการวจย ดงน

๑.๗.๑ เกบรวบรวมขอมลทใชประกอบการวจยซงไดแกเอกสารทมเนอหาทเกยวของ

กบการวจยโดยรวบรวมจากแหลงตาง ๆ โดยแยกเปนประเภทดงน

๑) ศกษาขอมลจากเอกสารชนปฐมภม โดยวธเกบขอมลจากคมภรพระไตรปฎก

ภาษาบาล พระไตรปฎกภาษาไทยอรรถกถาฎกาและปกรณวเสสตาง ๆ รวมทงเอกสารทเกยวของ

กบหลกธรรมในสงขารปปตตสตร

๒) รวบรวมขอมลชนทตยภม คอ งานวจยวทยานพนธทเกยวของ รวมทงสวนท

เปนคาอธบายจากหนงสอเอกสารฉบบตาง ๆ ทเกยวของกบการวจย

๑.๗.๒ วเคราะหขอมล ความเปนมา ความหมาย และเนอหาหลกธรรมในสงขารปปตตสตร

ทเกยวของกบการปฏบตวปสสนาภาวนา

๑.๗.๓ เรยบเรยงหลกการและหลกธรรมในสงขารปปตตสตรนาเสนอผลการวจยโดย

การเรยบเรยงและบรรยายเชงพรรณนา

๑.๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ

๑.๘.๑ ทาใหทราบเนอหาหลกธรรมในสงขารปปตตสตร

๑.๘.๒ ทาใหทราบแนวทางการเจรญสมถะและวปสสนาในสงขารปปตตสตร

๑.๘.๓ ทาใหทราบแนวทางการเจรญปธานยงคธรรม ๕ ประการในการปฏบตวปสสนา

บทท ๒

เนอหาหลกธรรมในสงขารปปตตสตร

หลกธรรมทพระพทธเจาตรสแสดงไปตามอธยาศยของเวไนยสตว เมอบคคลท

พระพทธเจาเสดจไปพบไดทลถาม พระองคกตรสตอบไป คาตอบหรอคาสนทนาททรงโตตอบกบ

ชาวนา พราหมณ หรอกษตรย ในแตละเรอง ๆ กจบไปในเรองหนง ๆ น ทรงแสดงวาระท

เกยวกบสงขารปปตตสตรคอ ศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา ดงนน ในบทนผศกษาไดตงประเดน

การศกษาไวดงน

๒.๑ ความหมายของสงขารปปตตสตร

๒.๒ ความเปนมาของสงขารปปตตสตร

๒.๓ หลกธรรม ๕ ประการในสงขารปปตตสตร

๒.๔ สรป

๒.๑ ความหมายของสงขารปปตตสตร

การวจยน ไดนาเสนอความหมายของสงขารปปตตสตร ทมาของพระสตร และรปแบบ

ของพระสตร ดงตอไปน

สงขารปปตตสตร โดยรปศพทมาจากคาบาลวา สงขารปปตตสตต เปนนามศพทและ

เปนศพทสมาส

ตดบทเปน สงขาร + อปปตต + สตต สมาสเปน สงขารปปตตสตต ลบสระหลง คอ อ

เขาสมาสแลวทฆะ อ เปน อ สงขาร เปนปลงค

อปปตต เปนอตถลงค เปนนามนาม แจกเหมอน รตต อปปตต แปลวา การเกด

การอบต

อปปตต (อ + ปทคตมห + ต) แปลวา การเกด, การอบต. อปปชช อปปตต การเกด

ชอวา อปปตต (ซอน ป, ลบ ท,ซอน ต) อย สกยโกสยาน อปปตต นเปนการเกดของพวกเจาศกยะ

และโกสยะ๑

๑ พระมหาสมปอง มทโต, คมภรอภธานวรรณนา, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพธรรมสภา, ๒๕๔๒),

หนา ๑๔๐.

๑๒

สงขารปปตตสตร๒ หมายถง พระสตรวาดวยการเกดขนแหงสงขาร ชอนตงตามเนอหา

สาระสวนหนงของพระสตร คาวา สงขารปปตตทแปลวา การเกดขนแหงสงขารนน หมายถง การ

ตงจตอธษฐานใหไปเกดในภพตาง ๆ ตามท อธษฐาน

๒.๑.๑ ทมาของพระสตร

สงขารปปตตสตรน ในพระไตรปฎก๓ ไดกลาวทมาไววา พระผมพระภาคทรงแสดงแก

ภกษทงหลาย ขณะประทบอย ณ พระเชตวน อารามของอนาถบณฑกเศรษฐ เขตกรงสาวตถ โดยม

ประสงคใหภกษเหลานนทราบวา ธรรม ๕ ประการ คอ ศรทธา ศล สตะ จาคะ และปญญา มผล

มาก และมอานสงสมาก

๒.๑.๒ รปแบบของพระสตร

รปแบบของสงขารปปตตสตร เปนแบบบรรยายโวหารมอปมาอปมยประกอบ โดยม

พระผมพระภาคไดตรสดงนวา ดกรภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน เปนผประกอบดวยศรทธา

ศล สตะ จาคะ ปญญา เธอมความปรารถนาอยางนวา และบรรยายขยายความหลกธรรมอยางชด

แจง ตามหลกการสอนของพระพทธเจา พรอมทงยกอปมาและอปมย

๒.๒ ความเปนมาของสงขารปปตตสตร

พระผ มพระภาคไดตรสดงนวา ดกรภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน เปนผ

ประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา เธอมความปรารถนาอยางนวา โอหนอ เราเมอตายไป

แลว พงเขาถงความเปนสหายแหงกษตรยมหาศาลเถด ดงนกม เธอจงตงจตนน อธษฐานจตนน

เจรญจตนนความปรารถนาและวหารธรรมเหลานน อนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน

ยอมเปนไปเพอความสาเรจในภาวะนน ดกรภกษทงหลาย นมรรค นปฏปทา เปนไปเพอ

ความสาเรจในความเปนสหายแหงกษตรยมหาศาล๔

ดกรภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ

ปญญา เธอมความปรารถนาอยางนวา โอหนอ เราเมอตายไปแลว พงเขาถงความเปนสหายแหง

พราหมณมหาศาลเถด ดงนกม...วา โอหนอ เราเมอตายไปแลว พงเขาถงความเปนสหายแหง

๒ มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณ

ราชวทยาลย, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙), หนา [๕๓] ๓ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๑๖๐/๒๐๘.

๔ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๑๙/๑๒๐.

๑๓

คฤหบดมหาศาลเถด ดงนกม เธอจงตงจตนน อธษฐานจตนน เจรญจตนน ความปรารถนาและ

วหารธรรมเหลานน อนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไป

จากศพทวา สงขารปปตต คาวาสงขารในทนหมายถง ความปรารถนา เพอความสาเรจ

ในภาวะนนๆ ดกรภกษทงหลาย นมรรค นปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหายแหง

คฤหบดมหาศาล๕

ดกรภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ

ปญญา เธอไดฟงวา เทวดาชนดาวดงส มอายยน มวรรณะ มากดวยความสข เธอมความ

ปรารถนาอยางนวา โอหนอ เราเมอตายไปแลว พงเขาถงความเปนสหายแหงเทวดาชน

ดาวดงสเถด เธอจงตงจตนน อธษฐานจตนน เจรญจตนน ความปรารถนาและวหารธรรม

เหลานน อนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจในภาวะ

นน ดกรภกษทงหลาย นมรรค นปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหายแหง

เทวดาชนดาวดงสเทวดาชนยามาเทวดาชนดสตเทวดาชนนมมานรดเทวดาชนปรนมมตวสวสด

มอายยนมวรรณะ มากดวยความสข เธอมความปรารถนาอยางนวา โอหนอ เราเมอตายไป

แลว พงเขาถงความเปนสหายแหงเทวดาชนปรนมมตวสวสดเถด เธอจงตงจตนน อธษฐาน

จตนน เจรญจตนน ความปรารถนาและวหารธรรมเหลานน อนเธอเจรญแลวอยางน ทาให

มากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจในภาวะนน ดกรภกษทงหลาย นมรรค น

ปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหายแหงเทวดาชนปรนมมตวสวสด๖

ดกรภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ

ปญญา เธอไดฟงวา สหสสพรหม มอายยนมวรรณะ มากดวยความสข ดกรภกษทงหลาย

สหสสพรหมยอมนอมจตแผไปตลอดโลกธาตพนหนงอย แมสตวทงหลายทเกดแลวในสหสส

พรหมนน กนอมจตแผไปอยได เปรยบเหมอนบรษมนยนตาด วางมะขามปอมผลหนงในมอ

แลวพจารณาดได ฉนใด ดกรภกษทงหลาย สหสสพรหมกฉนนนเหมอนกนแลยอมนอมจต

แผไปตลอดโลกธาตพนหนงอย แมสตวทงหลายทเกดแลวในสหสสพรหมนน กนอมจตแผไป

อยได เธอมความปรารถนาอยางนวา โอหนอ เราเมอตายไปแลว พงเขาถงความเปนสหาย

แหงสหสสพรหมเถด เธอจงตงจตนนอธษฐานจตนน เจรญจตนน ความปรารถนาและวหาร

ธรรมเหลานน อนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจ

๕ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๒๐/๑๒๐.

๖ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๒๑/๑๒๐.

๑๔

ในภาวะนนดกรภกษทงหลาย นมรรค นปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหาย

แหงสหสสพรหม๗

ดกรภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ

ปญญา เธอไดฟงวา ทวสหสสพรหมตสหสสพรหมจตสหสสพรหมปญจสหสสพรหม มอาย

ยน มวรรณะมากดวยความสข ดกรภกษทงหลาย ปญจสหสสพรหมยอมนอมจตแผไปตลอด

โลกธาตหาพนอย แมสตวทงหลายทเกดแลวในปญจสหสสพรหมนน กนอมจตแผไปอยได

เปรยบเหมอนบรษมนยนตาด วางผลมะขามปอม ๕ ผลในมอแลวพจารณาดได ฉนใด ดกร

ภกษทงหลาย ปญจสหสสพรหมกฉนนนเหมอนกนแลยอมนอมจตแผไปสโลกธาตหาพนอย

แมสตวทงหลายทเกดแลวในปญจสหสสพรหม กนอมจตแผไปอยได เธอมความปรารถนา

อยางนวา โอหนอ เราเมอตายไปแลว พงเขาถงความเปนสหายแหงปญจสหสสพรหมเถด

เธอจงตงจตนนอธษฐานจตนน เจรญจตนน ความปรารถนาและวหารธรรมเหลานน อนเธอ

เจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไป เพอความสาเรจในภาวะนนดกรภกษ

ทงหลาย นมรรค นปฏปทาเปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหายแหงปญจสหสสพรหม๘

ดกรภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ

ปญญา เธอไดฟงวา ทสสหสสพรหม มอายยนมวรรณะ มากดวยความสข ดกรภกษทงหลาย

ทสสหสสพรหมยอมนอมจตแผไปตลอดโลกธาตหมนหนงอย แมสตวทงหลายทเกดแลว

ในทสสหสสพรหมนน กนอมจตแผไปอยได เปรยบเหมอนแกว ไพฑรยงามโชตชวง แปด

เหลยมอนเขาเจยระไนดแลว วางไวบนผากมพลเหลอง ยอมสองแสงเรอง ไพโรจนฉนใด

ดกรภกษทงหลาย ทสสหสสพรหมกฉนนนเหมอนกนแล ยอมนอมจตแผไปตลอดโลกธาต

หมนหนงอย แมสตวทงหลายทเกดแลวในทสสหสสพรหมนน กนอมจตแผไปอยได เธอม

ความปรารถนาอยางนวา โอหนอ เราเมอตายไปแลว พงเขาถงความเปนสหายแหงทสสหสส

พรหมเถด เธอจงตงจตนนอธษฐานจตนน เจรญจตนน ความปรารถนาและวหารธรรม

เหลานน อนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจในภาวะ

นน ดกรภกษทงหลาย นมรรค นปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหาย

แหงทสสหสสพรหม๙

ดกรภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ

ปญญา เธอไดฟงวาสตสหสสพรหม มอายยน มวรรณะ มากดวยความสข ดกรภกษทงหลาย

๗ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๒๒/๑๒๐.

๘ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๒๓/๑๒๐.

๙ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๒๔/๑๒๐.

๑๕

สตสหสสพรหมยอมนอมจตแผไปตลอดโลกธาตแสนหนงอย แมสตวทงหลายทเกดแลวใน

สตสหสสพรหมนน กนอมจตแผไปอยได เปรยบเหมอนแทงทองชมพนท ทเขาหลอมดวย

ความชานาญดในเบาของชางทองผฉลาดแลว วางไวบนผากมพลสเหลอง ยอมสองแสงเรอง

ไพโรจน ฉนใด

ดกรภกษทงหลาย สตสหสสพรหมกฉนนนเหมอนกนแลยอมนอมจตแผไปตลอดโลกธาต

แสนหนงอย แมสตวทงหลายทเกดแลวในสตสหสสพรหมนนกนอมจตแผไปอยได เธอมความ

ปรารถนาอยางน โอหนอเราเมอตายไปแลว พงเขาถงความเปนสหายแหงสตสหสสพรหมเถด

เธอจงตงจตนน อธษฐานจตนน เจรญจตนน ความปรารถนาและวหารธรรมเหลานนอนเธอ

เจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจในภาวะนน ดกรภกษ

ทงหลาย นมรรค นปฏปทา เปนไปเพอความเปนสหายแหงสตสหสสพรหม๑๐

ดกรภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ

ปญญา เธอไดฟงวา เทวดาชนอาภา มอายยน มวรรณะมากดวยความสข เธอมความ

ปรารถนาอยางนวา โอหนอ เราเมอตายไปแลวพงเขาถงความเปนสหายแหงเทวดาชนอาภา

เถด เธอจงตงจตนน อธษฐานจตนนเจรญจตนน ความปรารถนาและวหารธรรมเหลานน อน

เธอเจรญแลวอยางนทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจในภาวะนน ดกรภกษ

ทงหลายนมรรค นปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหายแหงเทวดาชนอาภา

เทวดาชนปรตตาภา เทวดาชนอปปมาณาภาเทวดาชนอาภสสรา มอายยน มวรรณะมาก

ดวยความสข เธอมความปรารถนาอยางนวา โอหนอ เราเมอตายไปแลวพงเขาถงความเปน

สหายแหงเทวดาชนอาภสสราเถด เธอจงตงจตนน อธษฐานจตนน เจรญจตนน ความ

ปรารถนาและวหารธรรมเหลานน อนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอม

เปนไปเพอความสาเรจในภาวะนน ดกรภกษทงหลาย นมรรค นปฏปทา เปนไปเพอ

ความสาเรจในความเปนสหายแหงเทวดาชนอาภสสรา๑๑

ดกรภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ

ปญญา เธอไดฟงวา เทวดาชนสภาเทวดาชนปรตตสภา เทวดาชนอปปมาณสภา เทวดาชน

สภกณหา มอายยน มวรรณะมากดวยความสข เธอมความปรารถนาอยางนวา โอหนอ

เราเมอตายไปแลวพงเขาถงความเปนสหายแหงเทวดาชนสภกณหาเถด เธอจงตงจตนน

อธษฐานจตนน เจรญจตนน ความปรารถนาและวหารธรรมเหลานน อนเธอเจรญแลวอยาง

๑๐ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๒๕/๑๒๐.

๑๑ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๒๖/๑๒๐.

๑๖

น ทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจในภาวะนน ดกรภกษทงหลาย นมรรค

นปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหายแหงเทวดาชนสภกณหา๑๒

ดกรภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ

ปญญา เธอไดฟงวา เทวดาชนเวหปปผลาเทวดาชนอวหาเทวดาชนอตปปาเทวดาชนสทสสา

เทวดาชนสทสส เทวดาชนอกนฏฐา มอายยน มวรรณะมากดวยความสข เธอมความ

ปรารถนาอยางนวา โอหนอ เมอเราตายไปแลวพงเขาถงความเปนสหายแหงเทวดาชน

อกนฏฐาเถด เธอจงตงจตนน อธษฐานจตนน เจรญจตนน ความปรารถนาและวหารธรรม

เหลานน อนเธอเจรญแลวอยางนทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจในภาวะ

นน ดกรภกษทงหลาย นมรรคนปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหายแหง

เทวดาชนอกนฏฐา๑๓

ดกรภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ

ปญญา เธอไดฟงวา เทวดาผเขาถงอากาสานญจายตนภพ มอายยน ดารงอยนาน มากดวย

ความสข เธอมความปรารถนาอยางนวา โอหนอเมอเราตายไปแลว พงเขาถงความเปนสหาย

แหงเทวดาผเขาถงอากาสานญจายตนภพเถด เธอจงตงจตนน อธษฐานจตนน เจรญจตนน

ความปรารถนาและวหารธรรมเหลานน อนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอม

เปนไปเพอความสาเรจในภาวะนน ดกรภกษทงหลาย นมรรค นปฏปทา เปนไปเพอ

ความสาเรจในความเปนสหายแหงเทวดาผเขาถงอากาสานญจายตนภพ๑๔

ดกรภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ

ปญญา เธอไดฟงวา เทวดาผเขาถงวญญาณญจายตนภพมอายยน ดารงอยนาน มากดวย

ความสข เธอมความปรารถนาอยางนวา โอหนอเราเมอตายไปแลว พงเขาถงความเปนสหาย

แหงเทวดาผเขาถงวญญาณญจายตนภพเถด เธอจงตงจตนน อธษฐานจตนน เจรญจตนน

ความปรารถนาและวหารธรรมเหลานน อนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน

ยอมเปนไปเพอความสาเรจในภาวะนน ดกรภกษทงหลาย นมรรค นปฏปทา เปนไปเพอ

ความสาเรจในความเปนสหายแหงเทวดาผเขาถงวญญาณญจายตนภพ๑๕

ดกรภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ

ปญญา เธอไดฟงวา เทวดาผเขาถงอากญจญญายตนภพ เทวดาผเขาถงเนวสญญานา

๑๒ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๒๗/๑๒๐.

๑๓ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๒๘/๑๒๐.

๑๔ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๒๙/๑๒๐.

๑๕ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๓๐/๑๒๐.

๑๗

สญญายตนภพมอายยน ดารงอยนาน มากดวยความสข เธอมความปรารถนาอยางนวา

โอหนอ เราเมอตายไปแลว พงเขาถงความเปนสหายแหงเทวดาผเขาถงเนวสญญานา

สญญายตนภพเถด เธอจงตงจตนน อธษฐานจตนน เจรญจตนน ความปรารถนาและวหาร

ธรรมเหลานน อนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจใน

ภาวะนน ดกรภกษทงหลาย นมรรค นปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหาย

แหงเทวดาผเขาถงเนวสญญานาสญญายตนภพ๑๖

ดกรภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ

ปญญา เธอมความปรารถนาอยางนวา โอหนอ เราพงเขาถงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหา

อาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไปทาใหแจงเพราะรยงดวยตนเอง ในปจจบนอย เธอ

จงเขาถงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ทาใหแจง

เพราะรยงดวยตนเอง ในปจจบนอย ดกรภกษทงหลาย ภกษนยอมไมเกดในทไหน ๆ๑๗

พระผมพระภาคไดตรสพระภาษตนแลว ภกษเหลานนตางชนชมยนดพระภาษตของ

พระผมพระภาคแล

สรป จากพระสตรนกลาวไดวา ภกษหรอบคคลใด ทมความปรารถนา หรอเปนผ

ประกอบดวย ศรทธา ศล สตะ จาคะ และปญญา เมอละจากโลกนไปแลว ยอมเขาถงความเปนสหาย

แหงกษตรย หรอเขาถงสคตเปนทหมาย ดวยการตงจต ดวยการอธษฐานจต และดวยการเจรญจต

เมอมความปรารถนาเชนน ยอมเปนไปเพอความสาเรจ ซงเปนหนทางแหงมรรค และปฏปทา

๒.๓ หลกธรรม ๕ ประการในสงขารปปตตสตร

หลกธรรมทพระพทธเจาตรสแสดงไปตามอธยาศยของเวไนยสตว เมอบคคลท

พระพทธเจาเสดจไปพบไดทลถาม พระองคกตรสตอบไป คาตอบหรอคาสนทนาททรงโตตอบกบ

ชาวนา พราหมณ หรอกษตรย ในแตละเรอง ๆ กจบไปในเรองหนง ๆ น ทรงแสดงวาระทเกยวกบ

หลกธรรม ๕ ประการ คอ ศล สตะ จาคะ ปญญาวาดวยความปรารถนา เพอความสาเรจในภาวะ

นน ๆ มมรรค ปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจ ซงเปนหลกธรรมทปรากฏในสงขารปปตตสตร ซงม

รายละเอยด ดงน

๑๖ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๓๑/๑๒๐.

๑๗ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๓๒/๑๒๐.

๑๘

๒.๓.๑ ศรทธา

ศรทธา (Saddhã) เปนคาภาษาบาลเขยนรปศพทวา “สทธา” ภาษาสนสกฤตเขยนรป

ศพทวา "ศรทธา” นามาใชในภาษาไทยไดทงสองแบบคอสทธากบศรทธาแตทนยมใชกนมากคอ

เขยนแบบสนสกฤตเปนศรทธาในทนจะใชทง ๒ ศพทและในความหมายเดยวกน

ศรทธาตามหลกพระพทธศาสนามความหมายแตกตางจากศรทธาทใชกนโดยทวไปม

ความหมายทเฉพาะไมทวไปกบความหมายของศรทธาทใชกนดาษดนในสงคมในบทนจงไดนาเอา

บรบทในดานตางๆของศรทธามาศกษาคอประเภทบอเกดหนาทและความสาคญของศรทธาเปน

บรบททจะแสดงใหเหนความหมายของศรทธาตามหลกพระพทธศาสนาไดชดเจน ผวจยจงไดนา

บรบทของศรทธาดงกลาวมาขยายรายละเอยดตามลาดบเพอใหทราบความหมายของศรทธาท

ถกตองตามหลกพระพทธศาสนาตอไป

ศรทธา (Saddhã) หมายถง ความเชอ ตามความหมายทใหไวดงนพจนานกรมบาลไทย

ฉบบนกศกษาใหความหมายศรทธาไวคอความเชอ๑๘

หนงสอบรรณานกรมสททาวเสสวคคหะ

วเคราะหศพทไววา “สทธาสททหนสทธา. (ความเชอชอวาศรทธา)” และวา “สททหนต เอตาย สย

วา สททหต สททหนมตตตเมว วา เอสาต สทธา” ความเชอเปนความรสกของมนษยทเหนจรง

เหนตาม๑๙

ธรรมชาตเปนเครองเชอหรอธรรมชาตทเชอเองหรอเปนเพยงความเชอชอวาศรทธา

ฉะนน “ความเชอ” คอความเหนตามดวยความมนใจความไวใจในบคคลในสงตาง ๆ

ในการกระทาความเชอเกดขนเมอไหรความคดทจะกระทาจะเกดขนเสมอเชนเชอทาดตองไดดคน

นนจะทาดเชอวาบญจะสงใหเกดสข หากพจารณาในเรองของนาหนกทางอารมณของศรทธาเปน

หลกจะไดลกษณะ ๓ ประการดงน

๑) การทมเททางอารมณมในระดบตา หมายถงความเชอความเลอมใสโดยทวไป

๒) การทมเททางอารมณมในระดบปานกลาง หมายถงความเชอทมระดบการทมเท

ปานกลางคอศรทธาทใหความหมายรวมความไปถงความเชอใจความปลงใจเชอ ความเชอมน

การยอมรบ

๓) การทมเททางอารมณมในระดบสงหมายถงความเชอทมระดบความทมเทสง

คอศรทธาทใหความหมายรวมความไปถงความมนใจแนวแนความไววางใจความจงรกภกด

๑๘ พระอดรคณาธการ (ชวนทร สระคา), จาลองสารพดนก, รศ., พจนานกรมบาล-ไทยฉบบศกษา

,พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๐), หนา ๗๘๖. ๑๙

ผาสก มทธเมธา, รศ., คตชาวบานกบการพฒนาคณภาพชวตฉบบปรบปรง, (กรงเทพมหานคร:

โอ.เอส. พรนตงเฮาส, ๒๕๓๕), หนา ๕๔.

๑๙

ศรทธาโดยทวไปน เปนศรทธาทเกยวของสมพนธกบเรองอารมณในลกษณะท

เราอารมณเราความรสกหรอเขาไปสมพนธกบสงอนดวยอารมณเปนสาคญเหตผลมกไมจาเปน

สาหรบศรทธาประเภทน โดยเฉพาะเรองของลทธศาสนาทคอยชกนาศาสนกชนของตนดวยศรทธา

ประเภทนมมาก เพราะศรทธาจะทาใหเกดความจงรกภกดตอลทธศาสนาของตน ๆ

ศรทธาโดยทวไป จงมความหมายเปนความเชอทเกยวของกบอารมณไมเกยวกบปญญาและเหตผล

ศรทธาตามหลกพระพทธศาสนาในหมวดธรรม ๙ หมวด มดงตอไปน คอ

ก) ศรทธาในทางพระพทธศาสนาม ๔ ประการ๒๐

คอ

๑) กมมสทธา เชอกรรม เชอกฎแหงกรรม เชอวากรรมมอยจรงคอ เชอวาเมอทา

อะไรโดยมเจตนาคอ จงใจทาทงรยอมเปนกรรมคอเปนความชวความดมขนในตนเปนเหตปจจย

กอใหเกดผลดผลรายสบเนองตอไปการกระทาไมวางเปลาและเชอวาผลทตองการจะสาเรจไดดวย

การกระทามใชดวยออนวอนหรอนอนคอยโชคเปนตน

๒) วปากสทธา เชอวบาก เชอผลของกรรม เชอวาผลของกรรมมจรงคอ เชอวา

กรรมททาแลวยอมมผลและผลตองมเหตผลดเกดจากกรรมดผลชวเกดจากกรรมชว

๓) กมมสสกตาสทธา๒๑

เชอความทสตวมกรรมเปนของตน เชอวา แตละคนเปน

เจาของจะตองรบผดชอบเสวยวบากเปนไปตามกรรมของตน

๔) ตถาคตโพธสทธา๒๒

เชอความตรสรของพระพทธเจา มนใจในองคพระตถาคตวา

ทรงเปนพระสมมาสมพทธะ ทรงพระคณทง ๙ ประการ ตรสธรรมบญญตวนยไวดวยดทรงเปนผนา

ทางทแสดงใหเหนวา มนษย คอ เราทกคน หากฝกตนดวยดกสามารถเขาถงภมธรรมสงสดบรสทธ

หลดพนไดดงทพระองคทรงบาเพญไว

ในศรทธา ๔ ในอรรถกถาม ๒ ชนด คอกมมผลสทธานเปนโลกยสทธาและตถาคต

โพธสทธา (รตนตตยสทธา) นเปนโลกตตรสทธา"ตามมตของทานพระพรหมคณาภรณ

ข) พทธวธสรางอนาคตหรอพทธวธในการสรางฐานะในชาตหนา

หลกธรรมทเรยกวาสมปรายกตถประโยชน ๔ ประการซงเปนไปเพอเกอกลแกภพหนา

เพอความสขในชาตหนาประกอบดวย ๑. ศรทธาสมปทา ๒. ศลสมปทา ๓. จาคสมปทา และ

๔. ปญญาสมปทามอธบายดงตอไปน

๒๐ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, พมพครงท

๑๗, (กรงเทพมหานคร: สานกพมพจนทรเพญ, ๒๕๕๒), หนา ๑๔๐–๔๑. ๒๑

ดรายละเอยดใน อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๘๒๒/๔๔๓. ๒๒

ดรายละเอยดใน อง.สตตก. (ไทย) ๒๓/๔/๓.

๒๐

๑) ศรทธาสมปทา หมายถง ความถงพรอมดวยความเชอในพทธคณ ๙ ประการ

และคณ ๓ ประการของพระพทธองคไดแก พระปญญาธคณพระบรสทธคณ และพระมหา

กรณาธคณผทตงมนในพระพทธองคอยางไมหวนไหวชอวาเปนผถงพรอมดวยศรทธา

๒) ศลสมปทา หมายถง ความถงพรอมดวยศลขอนเนองมาจากความเชอในองคแหง

พทธคณนนเองเมอบคคลมองเหนคณสมบตของพระพทธองคดงกลาวจงไดเจรญรอยตามดวยการ

รกษาศลเปนอนดบแรกเพราะทาไดงายทสดสาหรบพระอรยะเพราะเปนการลงทนดวยการปฏบต

บชาดวยกายกรรมและวจกรรมจนเขาถงความเปนปกตทางกายวาจาความเปนปกตทางกายวาจาน

ชอวาศลสมปทาเพราะประกอบดวยศรทธาทตงมนในพระพทธองคนนเองในทางปฏบตนนยงม

ธรรมประกอบกบศลนอก ๕ ประการ๒๓

ซงเปนธรรมสนบสนนทาใหศลดงกลาวมความมนคงคอ

- เมตตา คอ ความรกใครปรารถนาทดตอการรกษาศล

- สมมาชพ คอ ความเลยงชวตทถกตองโดยไมทาตนและคนอนใหเดอดรอน

- กามสงวร คอ ความสารวมในการกนดมทาพดคดไมควรวตกกงวลในการเสพใหร

ประมาณในการดมกนพดคดเสพกามารมณทางตาหจมกลนกาย

- สจจวาจา คอ ความพดแตคาทเปนจรงถกตองไมโกหกหลอกลวงไดแกไมพดเทจ

ไมพดสอเสยดไมพดเพอเจอและไมพดคาหยาบคากระดางททาตนและคนอนใหเดอดรอน

- สต คอ ความระลกไปในกายเวทนาจตและสภาวธรรมตามความเปนจรงใหรเทา

ทนปจจบนทกาลงเกดขนและดบไปดวยความเพยรรและระลกอยในรปนามเทานน

๓) จาคสมปทา คอ ความถงพรอมดวยการเสยสละสงทเปนอกศลทางกายวาจาและ

ใจพงยนดในการเสยสละดวยกายวาจาและใจทเปนกศล

๔) ปญญาสมปทา คอ ความถงพรอมดวยปญญาทเกดจากการภาวนาในสตปฏฐาน

อนเกดจากการกาหนดรกายเวทนาจตและธรรมจนรแจงในกายเวทนาจตและธรรมโดยความไม

เทยงเปนทกข และไมสามารถบงคบบญชาไดปญญาในทน หมายถง ปญญา ๓ ระดบ ตงแต

สตมยปญญาจนตมยปญญา และภาวนามยปญญา

เมอพจารณาโดยความเกยวเนองขององคธรรมในหมวดนจะเหนวามความเกยวโยงกน

ทกขอจะขาดขอใดขอหนงไมไดเลยเพราะผทมความถงพรอมดวยศรทธาแลวยอมรกษาศลเมอ

รกษาศลยอมตองยนดในศลเมอยนดในศลแลวยอมเกดสมาธและปญญาเมอพจารณาความสาคญ

แลวปญญาสาคญทสดเพราะปญญาทาใหเกดศรทธาศลจาคะไดไมยาก

๒๓ พระเทพดลก (ระแบบ ตาโณ), อธบายหลกธรรมตามหมวดจากนวโกวาท, (กรงเทพมหานคร:

ธรรมสภา, ๒๕๓๔), หนา ๑๗๐.

๒๑

ทศนะบคคลเกยวกบศรทธามบคคลหลายทานในพระพทธศาสนาไดแสดงลกษณะ

ความหมายของศรทธาตามหลกพทธศาสนาเอาไวโดยเสนอทศนะไปในทางเดยวกนวาศรทธาตาม

หลกพระพทธศาสนาเปนศรทธาทตองประกอบดวยปญญามเหตผลแสดงถงศรทธาทมลกษณะและ

ความหมายทแตกตางจากศรทธาในความหมายโดยทวไป

นกปราชญชาวพทธไดแสดงศรทธาทประสงคในระบบของพทธธรรมเอาไวดงตอไปน

ศรทธา หมายถง เชอสงทควรเชอหรอความเชอสงทควรเชอกอปรดวยเหตผลชอศรทธา

หมายถงความเชอความเชอถอความเชอมนในสงทดงาม๒๔

ศรทธาทประสงคตองเปนความเชอความซาบซงทเนองดวยเหตผลคอมปญญารองรบ

และเปนทางสบตอแกปญญาไดมใชเพยงความรสกมอบตวมอบความไววางใจใหสนเชงโดยไมตอง

ถามหาเหตผลอนเปนลกษณะทางฝายอาเวค (Emotion) ดานเดยว๒๕

สมเดจพระมหาสมณเจากรมพระยาวชรญาณวโรรสไดแสดงศรทธาไววา “เชอสงทควร

เชอกอปรดวยเหตผล”๒๖

สมเดจพระญาณสงวร (เจรญ สวฑฒโน) แสดงศรทธาไววา ความเชอใหใชปญญา

พจารณาแมพระพทธศาสนาเองกไมบงคบใหเชอถอดงเชนทตรสวามใหเชอโดยอาการ ๑๐ อยางในกา

ลามสตรขอนควรขยายความวาศรทธา คอความเชอ ในพระพทธศาสนานนตองการใหเชอโดยปญญา

คอความรและพระพทธเจาไดตรสไวในทหลายแหงเนนใหใชปญญา คอความรประการสาคญ๒๗

ทานพทธทาส แสดงไววา ศรทธาตองมาคกนกบปญญา หรอวาผสมเปนสงเดยวกนอย

กบปญญา เรามปญญาแลวจงเชอเรา ไมเชอกอนมปญญาถาใครพดวามศรทธากอนมปญญาผมคด

วาเปนคนพดอยางทาลายพทธศาสนาการทเอาศรทธาใหมากอนนมนไมปลอดภยแลวไมตรงกบท

พระพทธเจาททานสอนวาอยาเชอคนอนแมแตตถาคตพดกอยางเพงเชอตองไปคดจนเหนแจงใน

เหตผลเสยกอนแลวจงเชอนศรทธาตองมาหลงปญญาหรอมาพรอมกนกบปญญาอยางนเสมอไป๒๘

๒๔ ดรายละเอยดใน อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๘๒๒/๔๔๓.

๒๕ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, (กรงเทพมหานคร:

โรงพมพ บรษทสหธรรมมก จากด, ๒๕๔๕), หนา ๑๐๒๒. ๒๖

สมเดจพระมหาสมณเจากรมพระยาวชรญาณวโรรส, สารานกรมพระพทธศาสนา ,

(กรงเทพมหานคร: มหากฎราชวทยาลย, ๒๕๒๕), หนา ๔๗๐, ๕๒๙. ๒๗

สมเดจพระญาณสงวร (เจรญ สวฑฒโน), ประมวลสารคดธรรม, (กรงเทพมหานคร:

คณะกรรมการอานวยการงานเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระเจาอยหวจดพมพเนองในพระราชพธมหา

มงคลเฉลมพระชนมพรรษา ๕ รอบ, ๒๕๓๐), หนา ๗๐–๗๑. ๒๘

พระอรยนนทมน (พทธทาส อนทปโ), อบรมธรรมพทธทาสภกข, พมพครงท ๒,

(กรงเทพมหานคร: สานกพมพสขภาพใจ, ๒๕๑๕), หนา ๒๗๗–๒๗๘.

๒๒

และทานไดบรรยายศรทธาทพระพทธศาสนาประสงคไวในหนงสอหลกพระพทธศาสนาวาเรา

ตองการจะทาลงไปตรง ๆ ตามทมองเหนอยดวยปญญาของตวเองโดยไมตองเชอคนอนแมจะมคน

อนมาบอกใหทแรกกไมไดหมายความวาตองเชอเราจะตองฟงและพจารณาจนเหนจรงวาเปนสงท

เปนไปไดแลวจงจะเชอและพยายามกระทาใหปรากฏผลดวยตนเองนเปนความหมายของ

พทธศาสนาทแตกตางกนอยระหวางศาสนาทงหลาย นบจาเดมตงแตแรกเรมมขนมาในโลก

จนกระทงถงมพระพทธศาสนา๒๙

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ไดแสดงความหมายศรทธาไววา ควรเปนศรทธาความ

เชอในทางธรรมเพราะความเชอในทางธรรมจะมความหมายเฉพาะและชดเจนในวธการเชอคอ

ความเชอในทางธรรมหมายถงเชอสงทควรเชอความเชอทประกอบดวยเหตผลความมนใจในความ

จรงความดสงดงามและในการทาความดไมลไหลตนตมไปตามลกษณะอาการภายนอก๓๐

พทธศาสนาเปนศาสนาแหงปญญาแตกยอมเหนไดชดวาศรทธานมความหมายตางจาก

ทเหนกนทว ๆ ไปคอเปนศรทธาในปญญาและเปนศรทธาเชอมปญญาหรอนาไปสปญญาไมเปน

ศรทธาทงมงายแตเปนศรทธาททาใหหายงมงายและเปนสงจาเปนในตอนตน ๆ กอนทจะบรรลผล

แหงความสามารถของตนหรอกอนทปญญาจะบรบรณเทานน

พระโสภณคณาภรณ (ระแบบ ตาโณ) แสดงความหมายและลกษณะศรทธาไววา

ศรทธาของบคคลนนจะตองมการสนบสนนจากปญญาเพราะศรทธาทมากไปจะงมงายไมมเหตผล

ไปเชอทรงเจา เขาผสงศกดสทธ ไปนงขดตนไมดเลขหวยเบอรกนเปนตน ทจรงกศรทธาแตไมม

ปญญาเขาไปกากบ เขาไปพนจพจารณาทาใหหลงทางในการดาเนนชวต๓๑

วศน อนทสระ ไดแสดงไววา ศรทธาทประสงคไววาศรทธาเปนคณธรรมทตองการกอน

ในเบองตนแตตองเปนศรทธาทประกอบดวยปญญาปราศจากปญญาแลวจะเปนความงมงายไมใช

ศรทธาทตองการในพทธศาสนาความงมงายมอยในทใดความเปนทาสกมอยในทนนพทธศาสนา

ตองการใหชาวพทธเปนไท๓๒

๒๙ เรองเดยวกน, หนา ๒๗๗–๒๗๘.

๓๐ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๑๐๒๒.

๓๑ พระโสภณคณาภรณ (ระแบบ ตาโณ), อานภาพแหงกาลง, (กรงเทพมหานคร: สานกพมพ

ปญญา, ๒๕๓๗), หนา ๑๒๓. ๓๒

วศน อนทสระ, ชาวพทธกบวกฤตศรทธา, (กรงเทพมหานคร: สานกพมพปญญา, ๒๕๓๗),

หนา ๒๕.

๒๓

ทองหลอ วงษธรรมมา เขยนไววาตามหลกแหงคาสอนของพทธเนนใหเชอหรอยอมรบ

ดวยหลกแหงเหตผลคาสอนบางสวนของพทธปรชญาสอนในเรองของศรทธาแตศรทธาหรอความ

เชอนนจะตองมาจากปญญาทพจารณาสอบสวนคนหาเหตและผลกอน๓๓

จากคารบรองขางตนนชใหเหนวานกปราชญชาวพทธหลายทานมทศนะเกยวกบเรอง

ศรทธาไปในทศทางเดยวกนวาพระพทธศาสนามแนวคดทสนบสนนศรทธาทมเหตผล (อาการวต)

มการเหนเปนมลฐาน (ทสสนมลกา) มความมนคง (ทฬหา) และไมมใครๆจะใหหวนไหวไปได

(อสหารยา)๓๔

ลกษณะศรทธาทมเหตผลหรอประกอบดวยเหตผลตองเปนความเชอทมงตรงตอตว

ความจรงทพระพทธศาสนาไดแสดงเอาไวในหลกสาคญ ๔ ประการคอศรทธา ๔ (ความเชอ

ทประกอบดวยเหตผล)

๑. กมมศรทธา คอ เชอกรรมเชอกฎแหงกรรมเชอวากรรมมอยจรง คอ เชอวาเมอทา

อะไรโดยมเจตนาคอจงใจทาทงรยอมเปนกรรมคอเปนความชวความดมขนในตนเปนเหตปจจย

กอใหเกดผลดผลรายสบเนองกนตอไปการกระทาไมวางเปลา และเชอวาผลทตองการจะสาเรจได

ดวยการกระทามใชดวยออนวอนหรอนอนคอยโชคเปนตน

๒. วปากศรทธา (เชอวบากเชอผลของกรรมเชอวาผลของกรรมมจรงคอ เชอวากรรมท

ทาแลวตองมผลและผลตองมเหตผลผลดเกดจากกรรมดผลชวเกดจากกรรมชว)

๓. กมมสสกตาศรทธา (เชอความทสตวมกรรมเปนของของตนเชอวาแตละคนเปน

เจาของจะตองรบผดชอบเสวยวบากเปนไปตามกรรมของตน)

๔. ตถาคตโพธศรทธา (เชอความตรสรของพระพทธเจามนใจในองคพระตถาคตวาทรง

เปนพระสมมาสมพทธะทรงพระคณทง ๙ ประการตรสธรรมบญญตวนยไวดวยดทรงเปนผนาทางท

แสดงใหเหนวา มนษย คอเราทกคนนหากไดฝกฝนตนดวยดกสามารถเขาถงภมธรรมสงสดบรสทธ

หลดพนไดดงทพระองคไดทรงบาเพญไวเปนแบบอยาง)๓๕

ลกษณะศรทธาทง ๔ ประการน แสดงลกษณะศรทธาทตองมงตรงตอตวความจรงไมยด

ตดทฤษฎบคคลหลกการใด ๆ แตเปนอสระดวยปญญามงตรงตอตวความจรง ตามทศนะของ

นกปราชญทางศาสนาทแสดงทศนะเกยวกบศรทธาในพระพทธศาสนาเอาไวในทานองเดยวกนหมด

วาเปนศรทธาทเนองดวยเหตผล มปญญารองรบ เชอโดยปญญาใชค กบปญญา ไมหลบห

หลบตาเชอ เชอสงทควรเชอเชอดวยเหตและผล เชอเพราะยอมรบหลกแหงเหตผลทงหมดน

๓๓

ทองหลอ วงษธรรมมา, ปรชญาอนเดย, (กรงเทพมหานคร: สานกพมพโอเดยนสโตว, ๒๕๓๕),

หนา ๒๖๐. ๓๔

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๑๐๒๒. ๓๕

ดรายละเอยดใน อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๘๒๒/๔๔๓.

๒๔

เทากบเปนคารบรองและยนยนวา ศรทธาในพระพทธศาสนา เปนศรทธาแบบญาณสมปยต

ไมใชแบบญาณวปปยต

ศรทธาในพระพทธศาสนานนมหลายประการโดยชอกจรงแตโดยอรรถหรอเนอหาแลว

หมายถงความเชอเพยงเทานนแตความเชอในทางพระพทธศาสนานนม ๒ อยางคอศรทธาแบบม

ปญญากบแบบไมมปญญาในเรองนมอปมาไววาศรทธาเหมอนเสาระเนยดมปรากฏในพทธวรรค

แหงอปาลเถราปทานสตรวา

“ขาแตพระองคผมความเพยรในนครคอพระธรรมนนพระองคมศลเปนปราการม

พระญาณเปนซมประตมศรทธาเปนเสาระเนยดและมความสงวรเปนนายประต”๓๖

จากใจความดงกลาวทาใหทราบวาศรทธากเปนองคประกอบสาคญททานอบาลเถระได

ทรงยกยองพระพทธองคศรทธานเมอมองในแงของการเกดรวมกบปญญาแลวม ๓ ประการคอ

๑. ศรทธาระดบสตมยปญญา หมายถง ศรทธาจากการศกษาเลาเรยนเขยนอานพดคย

๒. ศรทธาระดบจนตามยปญญา หมายถง ศรทธาจากการปฏบตในสมาธภาวนาในฌาน

๓. ศรทธาระดบภาวนามยปญญา หมายถง ศรทธาจาการเจรญสตปฏฐาน ๔ จนเกด

ปญญารแจงในรปนามกายใจของตนเองตามลาดบแหงวสทธ ๗ ประการซงจะกลาวในบทตอไปถอ

วาเปนพทธศาสนกชนผทสนใจในหลกสจจธรรมแหงองคพระศาสดาศรทธาชนดนเปนศรทธาใน

ปญญาของพระพทธศาสนาอยางแทจรงเพราะพฒนาคนใหเปนอรยะไดจรง๓๗

สรป ศรทธา โดยทวไปมความหมายทกวาง เปนกลาง ๆ มไดมความหมายแคบเพยง

ความเชออยางเดยว ศรทธายงมความหมายอน ๆ อก เชน ความเชอถอ ความเลอมใส การปลงใจ

เชอ การยอมปกใจเชอ ความไววางใจ ความมนใจ ความซอสตย เปนตน

ในงานวจยนไดเนนในกระบวนการของศรทธาระดบท ๓ คอศรทธาทเกยวของกบหลก

ในการปฏบตวปสสนา

๒.๓.๒ ศล

คาวาศลตามพจนานกรมพทธศาสตรฉบบประมวลธรรมหมายถงความประพฤตดงาม

สจรตรกษาระเบยบวนยมอาชวะบรสทธ๓๘

ศลตามความหมายโดยทวไปม ๔ ประการ คอ

๓๖ ดรายละเอยดใน ข.อป. (ไทย) ๓๒/๕๓๕/๘๑.

๓๗ พระพทธโฆสาจารย, คมภรวสทธมรรค, แปลโดยพระเมธวราภรณ (ยย อปสนโต ป.ธ.๙),

(ราชบร: หจก. สามลดา, ๒๕๔๙), หนา ๑๐. ๓๘

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, พมพครง

ท ๑๗, หนา ๒๓๘.

๒๕

๑. ศล คอเจตนาหรอตงใจในอนทจะประพฤตในทางทดในสงทจะเกดประโยชนแก

ตนเองและสงคม

๒. ศล คอความสารวมระวงงดเวนหลกจากความชวทจะเกดขนทางกายทางวาจา

๓. ศล คอความคดทจะไมลวงละเมดกฎระเบยบหรอวนยทหมคณะหรอสงคมได

กาหนดขนไวเพอเปนหลกปฏบตในหมคณะหรอสงคมนนใหสงบสข

๔. ศล คอความปกตหรอการรกษาความปกตของตนคอปกตกายปกตวาจาศลม ๒

ระดบ คอระดบทวไปไดแกระดบธรรมหรอระดบทยงเปนธรรมเปนขอแนะนาสงสอนหลกความ

ประพฤตและบญญตไปตามกฎธรรมดาแหงความดความชวเรยกวา “กฎแหงกรรม” และระดบ

เฉพาะไดแกระดบวนยคอเปนแบบแผนขอบงคบทบญญตหรอกาหนดขน

สาหรบความหมายของศลในแงละเวนความชวเปนการกาหนดขอปฏบตอยาง

กวางขวางทสด คอเพงเลงไปทความชวยาถงเจตจานงทไมมเชอแหงความชวเหลออยเลยสวนใน

ฝายความด เปนเรองทจะพงขยายออกไปไดอยางไมมเขตจากด จงไมระบไวตามความเปนจรง

ความดเปนเรองกวางขวางไมมทสนสด มรายละเอยดแนวทางและวธการยกเยองไปไดมากมายตาม

ฐานะและโอกาสตาง ๆ สวนความชวทจะตองเวนเปนเรองแนนอนตายตวเชนทงพระสงฆและ

คฤหสถควรละเวนการพดเทจดวยกนทงสองฝาย แตโอกาสและวธการทจะทาความดทตรงกนขาม

กบการพดเทจนนตางกนการวางหลกกลางจงระบแตฝาย เวนชวไวเปนเกณฑ สวนรายละเอยดและ

วธการกระทาในขนบาเพญความดเปนเรองขนประยกตใหเหมาะสมกบฐานะโอกาสและสภาพชวต

ของบคคลตอไปศลตามในคมภรปรมตถมญชสาวสทธมรรคมหาฎกาไดอธบายไววา๓๙

ธรรมทงหลายมเจตนาเปนตนดวยอานาจพระบาลในบทเหลานนชอวา เจตนาเพราะ

อรรถวาจงใจอธบายวา ตงไวเฉพาะในอารมณรวมกบธรรมทสมปยตกบตนจรงอยธรรมทสมปยต

กบเจตนานน ยอมเปนไปในอารมณไดกดวยอานาจความอนกลของเจตนาเทานนเอง เจตนา

สาธารณแกธรรมเปนกสลตตกะ โดยแทถงอยางนนในทนพงทราบวา เปนกศลเพราะคาอธบายวา

ทานประสงคเอาศลเจตนาธรรมชาตทประกอบในจต อธบายวา ธรรมชาตทประกอบกบจตชอวา

เจตสกแมในเมอเจตนาเปนเจตสกธรรมอยกพงเหนวา เจตสกศลไดแก วรตและอนภชฌา เปนตน

อนจากเจตนานนทเดยว ทงนโดยเปนโคพลพทธนย เพราะเจตนานน ทานกถอเอาแผนกหนงวา

“เจตนาเปนศล”ศลในพระพทธศาสนาเปนสงทกาหนดขน ตามหลกเหตผลของกฎธรรมชาต

เปนขอปฏบตขนเรมแรกมงไปทความประพฤตพนฐานจงเนนไปทการละเวนความชวตาง ๆ ซงเปน

จดเรมตนแตศลกมไดหมายถง ความประพฤตทางกาย วาจา ในภายนอกแตอยางเดยว จตใจเปน

สงสาคญยงทตองประสานตอเนองกนโดยตลอด โดยถอวา จตใจเปนจดเรมตนจงกาหนดทตว

๓๙ วสทธ. (ไทย) ๑๐๓-๑๐๕.

๒๖

เจตนาในใจเปนหลก สมดงทพระสารบตรเถระอครสาวกฝายขวาของพระสมมาสมพทธเจา กลาว

ไวในปฏสมภทามรรคญาณกถา ซงถอวาเปนปกรณทางกรรมฐานเลมแรกของพทธศาสนาวา

“เจตนา ชอวาศลเจตสก ชอวาศลความสารวม ชอวาศลความไมลวงละเมด ชอวาศลศลเปนทรวม

แหงความสารวมเปนทรวมแหงความไมลวงละเมดเปนทรวมแหงเจตนาทเกดในขณะสารวมและไม

ลวงละเมดนน”๔๐

หลกในการสารวมนนมจดมงหมาย คอความประพฤตดทางกาย วาจา และสมมาชพ

การระวงบาปอกศล กลาวคอ คอยระวงความชวททาใหจตไมมคณภาพจตเสอมทรามลง เปน

สภาพททาใหมความทกขปดกนมใหเกดปญญาไมเออเฟอตอชวตจตใจไมสามารถทาใหบรรลมรรค

ผลนพพานไดความบรสทธดวยความสารวมแหงศลชอวาอธศลจตทตงมนอยในความบรสทธดวย

ความสารวมยอมไมฟงซานความบรสทธแหงจตทไมฟงซานชอวาอธจตการเหนความบรสทธดวย

ความสารวมโดยชอบและเหนความบรสทธแหงจตทไมฟงซานโดยชอบทงสองประการนชอวา อธ

ปญญาในคมภรปรมตถมญชสาวสทธมรรคมหาฏกา ความวา การสารวมไว คอการระวง ชอวา

สงวร ไดแก การปดโดยประการทอกศลธรรมหยงลงในจตไมไดไดแกสงวร ๕ อยางคอ

๑. ปาตโมกขสงวร คอ ศลสกขาบททนบเนองในพระวนยแยกออกเปนจารตตศลและ

วารตตศล

๒. สตสงวร ไดแก การรกษาอนทรยทงหลายมใจเปนท ๖ คอสตทเปนไปอยางนน

นนเองกการรกษานนคอสตทเปนไปแลวโดยประการนนนนแหละ

๓. ญาณสงวร ไดแก ปญญา

๔. ขนตสงวร ไดแก ความอดกลนกความอดกลนนน คอขนธทงหลายซงม อโทสะ เปน

ประธาน ซงเปนไปโดยประการนน หรอ อโทสะ นนเอง

๕. วรยสงวร ไดแก ความเพยรทเปนไปเนองดวยการบรรเทากามวตกเปนตน๔๑

พระพทธเจาทรงแสดงสาระของศลในแบบทยดหยนกนความกวางคลมศลปลกยอยๆทแยก

กระจายออกไปตาง ๆ เชนศล ๕ ศล ๘ (ศลอโบสถ) ศล ๑๐ ศล ๒๒๗ และศล ๓๑๑ หมายถง

อาชพสจรตดวย คออาจจะมองในแงของระเบยบวนย เพอสรางสงคมทสงบสขเปนสภาพทเกอกล

ตอการดาเนนชวตและปฏบตกจของสมาชกทงหลาย มองในแงความประพฤตดงามของบคคลซงม

ความสมพนธทดงามกบผอน และเปนผลดกบชวตของตวเขาเองกลาวคอการรกษา

สกขาบทอยางเครงครดตามทไดทรงบญญตไวดวยการสารวมอนทรยมจกษเปนตน

ระวงรกษามใหบาปอกสลธรรมเขาครอบงาเมอเหนรปสารวมดวยญาณคอตดกเลสดวยปญญา

๔๐ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๓๙/๖๐.

๔๑ วสทธ. (ไทย) หนา ๑๐๙.

๒๗

พจารณามใหตณหาเขามาครอบงาจตตลอดจนถงการรจกพจารณาเสพปจจยสสารวมดวยขนตคอ

อดทนตอความหนาวความรอนความหวกระหายถอยคาแรงกลาและทกขเวทนาตาง ๆ โดยสารวม

ดวยความเพยร คอพยายามขบไลบรรเทากาจดอกศลกามวตกทเกดขนแลวใหหมดไปตลอด

จนการละมจฉาชพเพอแสวงหาปจจยสเลยงชพดวยสมมาชพทเรยกวา อาชวปารสทธ เปนตน

คาวา “ศลธรรม” พทธทาสภกข ไดใหความหมายไววา “ความไมกระทบกระทงตอ

ภาวะปกตทงของตนเองและของกนและกนทงโดยทางรปธรรมและโดยทางนามธรรมทงโดยเจตนา

และโดยความพลงเผลอ”ศลจงเปนหลกความประพฤตทดงามกาหนดดวยขอเทจจรงตาม

กฎธรรมชาตการละเวนความชวใหเกดคณความดทงหลายโดยมกรรมเปนแรงจงใจกรรมนนมเจตนา

หรอความจงใจเปนเครองกาหนดในการกระทามนษยทงหลายทเกดมายอมปรากฏวามอายสนอาย

ยนมโรคมากมโรคนอยมผวพรรณทรามมผวพรรณดมอานาจนอยมอานาจมากมโภคะนอยมโภคะ

มากเกดในตระกลตาเกดในตระกลสงมปญหานอยมปญหามากลวนเกดจากกรรม๔๒

สมดงพระพทธพจนทปรากฏในมชฌมนกายอปรปณณาสกจฬกมมวภงคสตร ทรงตรส

กบสภมาณพโตเทยยบตรวา๔๓

“มาณพ สตวทงหลาย มกรรมเปนของตน มกรรมเปนทายาท

มกรรมเปนกาเนด มกรรมเปนเผาพนธ มกรรมเปนทพงอาศย กรรมยอมจาแนกสตวทงหลายใหเลว

และดตางกน” การกระทาทมความจงใจจงถอวา “เปนกรรม” ถาขาดความจงใจหรอไมมเจตนา

เปนตวชกนาการกระทากยอมไมมผล ตามความหมายของกรรมจงเปนเพยงกรยาอาการ ยงไมเปน

กรรมเจตนา ในการกระทาทจดวาดและไมด ขนกบกศลหรออกศลเจตนา เจตนาดนนตอง

ประกอบดวยกศลมล คอ อโลภะ อโทสะ และอโมหะ สวนเจตนาไมดนน ประกอบดวย อกศลมล

คอ โลภะ โทสะ และ โมหะ เปนตน พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต) ไดกลาวไวเปน ๒

ประการ๔๔

วา

๑. พจารณามลเหตของการกระทาวากรรมนนเกดจากเจตนาใดถาเกดจากเจตนาดม

กศลมลคออโลภะอโทสะอโมหะนนดจดเปนกศลกรรมถาเกดจากเจตนาไมดมอกศลมล คอ โลภะ

โทสะ และโมหะกรรมนนไมดจดเปนอกศลกรรม

๒. พจารณาผลลพธหรอวบากของกรรมนนกคอกรรมใดทาไปแลวกอใหเกดความ

เดอดรอนในภายหลงกรรมนนไมดมโนกรรมถอเปนหลกใหญเปนจดเรมตนสวนการแสดงออกทาง

๔๒

พทธทาส อนทปโ, อรยศลธรรม, (กรงเทพมหานคร: หจก. การพมพพระนคร, ๒๕๒๐),

หนา ๔๐. ๔๓

ม.อ. (ไทย) ๑๔/๒๘๙/๓๕๐. ๔๔

พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต), กรรมการเวยนวายตายเกด , พมพครงท ๑,

(กรงเทพมหานคร: รงแสงการพมพ, ๒๕๓๔), หนา ๓๓.

๒๘

กายและวาจานนเปนสวนขยายของมโนกรรมความเชอความเหนทฤษฎแนวความคดและคานยม

ตางๆกรวมลงในมโนกรรมทงสนดงนนกรรมจงมสภาพทสมพนธกบวบากหรอการใหผลซงจดเปน

๔ อยาง ดงปรากฏในพระสตตนตปฎกทฆนกายปาฎกวรรค๔๕

คอ

๑. กรรมดามวบากดา

๒. กรรมขาวมวบากขาว

๓. กรรมทงดาและขาวมวบากทงดาและขาว

๔. กรรมทงไมดาและไมขาวมวบากทงไมดาและไมขาวเปนไปเพอความสนกรรม

กรรมดามวบากดาไดแกกายสงวรวจสงวรและมโนสงวรทมการเบยดเบยนกน

ตวอยางเชนปาณาตบาตอทนนาทานกาเมสมจฉาจารมสาวาทและสราเมรย สวนกรรมขาวมวบาก

ขาวไดแกกายสงขารวจสงขารและมโนสงขารทไมมการเบยดเบยน ตวอยางคอ การประพฤตตาม

กศลกรรมบถ ๑๐ สาหรบกรรมทงดาและขาวมวบากทงดาและขาวไดแกกายสงขารวจสงขารมโน

สงขารทมการเบยดเบยนบาง ไมมการเบยดเบยนบาง เชน การกระทาของมนษยทว ๆ ไปและกรณ

กรรมทงไมดาและไมขาวมวบากทงไมดาและไมขาว เปนไปเพอความสนกรรมไดแก เจตนา เพอละ

กรรมทง ๓ ขางตน หรอวาโดยองคธรรม ไดแก โพชฌงค ๗ หรอมรรคมองค ๘

การกระทาทกอยางทมเจตนายอมมผลของการกระทานนเรยกวา “วบาก” การกระทา

ทกอยางจะถกจดจาไวในภวงคจตผลกรรมจงม ๒ ระยะคอระยะแรกถกเกบไวในภวงคจต

เปนนามธรรมระยะทสองกรรมใหผลเปนรปธรรมในภวงคจตทสะสมกรรมนนพระพทธศาสนา

ถอวา ตราบใดบคคลยงมกเลสอย เขายอมตองทากรรมดบางชวบาง กรรมดยอมมวบากด กรรมชว

ยอมมวบากชว วบากด กใหเกดสขวบากชว กอใหเกดทกข ดวยเหตน ยอมมชาต คอความเกดม

ทรองรบปราศจากความเกดแลวทรองรบสขทกขยอมไมมกรรมกจะไมมผลตอไปพระพทธเจาสอน

วาชาตหนามจรงและขนอยกบกรรมทสะสมไวในภวงคจตนนสมดงพทธพจนทปรากฏในองคตตร

นกายตกนบาตทตยสตรทรงตรสกบพระอานนทวา๔๖

อานนทเพราะเหตนแลกรรมจงชอวาเปนไร

นาวญญาณจงชอวาเปนพชตณหาจงชอวาเปนยางเหนยวเจตนาแนวแนความปรารถนาดารงมนอย

ไดเพราะธาตอยางหยาบของสตวทมอวชชาเปนเครองปดกนมตณหาเปนเครองผกใจการเกดในภพ

ใหมจงมตอไปอกดวยประการฉะน

ประเภทของศลหลกคาสอนทางพทธศาสนาในสวนทเกยวกบความประพฤตดงามและ

การหาเลยงชพในทางสจรตไดแกศลโดยเฉพาะอยางยงมงเนนทประโยชนเกอกลสงคมในการอย

๔๕ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๒/๒๙๑.

๔๖ อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๗๘/๓๐๒.

๒๙

รวมกนอยางสงบสขตลอดถงการพฒนาตนเองใหเจรญกาวหนาทงทางรางกายและจตใจซง

สมเดจพระสมมาสมพทธเจาไดทรงเผยแพรคาสงสอนออกไปอยางกวางขวางกเพอใหเกดประโยชน

โดยตรงแกบคคลและสงคมเปนศลสาหรบผปฏบตแบงเปน ๒ ประเภท คอ

๑. ศลสาหรบคฤหสถ ไดแก ขอกาหนดอยางตาของมนษยเพอเสรมสรางคณคาของ

ภวงคจตเปนองคแหงภพตามหลกอภธรรมวาจตทเปนพนอยระหวางปฏสนธและจตคอตงแตเกด

จนถงตายในเวลาทมไดเสวยอารมณทางทวารทง ๖ กจะเกดวถจตเมอวถจตดบไปกจะเกดภวงคจต

เกดขนอยางเดมศลถอวาเปนพนฐานในการดารงชวตของมนษย ทตองนาไปประพฤตปฏบตใหเกด

ขนกบและสงคม ในการอยรวมกนอยางสงบสขไมมโทษโดยถอเอาความถกตองในสงทควรจะ

เปนไปตามธรรมชาตตามสภาพความเปนจรงผปฏบตตามยอมไดรบความดงามเปนผลผใดไมปฏบต

ตามยอมไดรบความชวเปนผลและมความสมพนธกบเรองของกรรมโดยตรงซงผประพฤตปฏบต

ตามหรอไมประพฤตปฏบตตามยอมจะตองรบผดชอบตอกฎธรรมดาตามธรรมชาต

๒. ศลสาหรบบรรพชต ไดแก ขอกาหนดทเกยวกบความประพฤตทเปนกฎระเบยบขอ

ปฏบตทางสงคม (สงฆ) โดยมจดมงหมายทแนนอนเกอกลแกการปฏบตธรรมสาหรบผกระทาผดท

ลวงละเมดยอมไดรบโทษตามสมควรกบความผดนน ๆ ผทไมประพฤตผดยอมไดรบความนยมจาก

หมคณะและยอมไดรบความแชมชนอยในสงคมอยางมความสขซงมผลโดยตรงเปนแนวฝกอบรม

ตนใหเปนผมศลทถงพรอมดวยจรณะ

ศลสาหรบคฤหสถศลสาหรบประชาชนโดยทวไปกาหนดเอาขอปฏบตอยางตามาเปน

พนฐานทใหสงคมสงบสข ซงพระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ไดกลาวไววา๔๗

วนยพนฐานหรอขน

ตาสดของสงคมมนษยไดแกขอปฏบตจะไมใหมการเบยดเบยนกน ๕ ประการคอ

๑. เวนการทารายรางกายทาลายชวต

๒. เวนการละเมดกรรมสทธในทรพยสน

๓. เวนการประพฤตผดทางเพศและละเมดตอคครองของคนอน

๔. เวนการพดเทจใหรายหลอกลวง

๕. เวนการเสพสรายาเมาสงเสพตดททาลายสตสมปชญญะแลวนาไปสการกอกรรมชว

อยางอนเรมตงแตคกคามตอความรสกมนคงปลอดภยของผอยรวมสงคม

ขอปฏบตพนฐานชดนเรยกงาย ๆ วาศล ๕ เปนหลกประกนทจะรกษาสงคมใหมนคง

ปลอดภยเพยงพอทมนษยจะอยรวมกนเปนปกตสขและดาเนนชวตทากจการตาง ๆ ใหเปนไป

ดวยดพอควรนบวาเปนวนยแมบทของคฤหสถหรอของชาวโลกทงหมดและโดยทศลระบบชวตแต

ละอยางมวนยสาหรบฝกตนวางไวเปนขอเรยกวา “สกขาบท” (ขอฝกความประพฤต)

๔๗ พระธรรมปฏก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๓๕๔.

๓๐

เมอบคคลใดทตองการจะรกษาศลใหยงขนไปในวนอโบสถกจะรกษาศล ๘ หรออโบสถ

ศลดงนนจงแบงประเภทของศลตามสกขาบททคฤหสถได ๒ ประเภท ไดแก

๑) ศล ๕ สกขาบททคฤหสถรกษาอยเปนประจาหรอทเรยกวา “นจศล”

๒ ศล ๘ สกขาบททคฤหสถสมาทานรกษาพเศษในวนอโบสถเรยกวา “อโบสถศล”

ศล ๕ หรอเบญจศลตามพจนานกรมพทธศาสตรฉบบประมวลธรรมหมายถงความ

ประพฤตชอบทางกายและวาจาการรกษากายวาจาใหเรยบรอยการรกษาปกตตามระเบยบวนยขอ

ปฏบตในการเวนจากความชวการควบคมตนใหตงอยในความไมเบยดเบยน

๑. ปาณาตปาตาเวรมณ คอเวนจากการปลงชวตเวนจากการฆาการประทษรายกน

๒. อทนนาทานาเวรมณ คอเวนจากการถอเอาของทเขามไดใหเวนจากการลกโกง

ละเมดกรรมสทธ

๓. กาเมสมจฉาจาราเวรมณ คอเวนจากการประพฤตผดในกามเวนจากการลวงละเมด

สงทผอนรกใครหวงแหน

๔. มสาวาทาเวรมณ คอเวนจากการพดเทจโกหกหลอกลวง

๕. สราเมรยมชชปมาทฏานาเวรมณ คอเวนจากนาเมา คอสราและเมรยอนเปนทตง

แหงความประมาทเวนจากสงเสพตดใหโทษ๔๘

ศลพนฐาน คอศลทเปนหลกกลางซงเปนความหมายของสมมาวาจาสมมากมมนตะและ

สมมาอาชวะทเปนองคของมรรคไดแกการพดการกระทาและการประกอบอาชพโดยประกอบดวย

เจตนาทปราศจากความทจรตหรอความคดเบยดเบยนสาหรบคนทวไปสาระของศลเปนพนฐาน

กาหนดอยางตาสดในทางความประพฤตของมนษยเทาทจาเปนแกประโยชนเกอกลพอทจะให

สงคมมนษยอย กนกนไดโดยปกตสขและแตละคนมชวตทไมมโทษภยเรยกขอกาหนดนวา

“สกขาบท ๕” หรอนยมเรยกกนวา “ศล ๕” คอเวนจากการฆาสตวทมชวตใหตกลวงไปศลขอนม

ความหมายกวางรวมถงชวตสตวทกชนดโดยถอวาชวตทงหลายมคาเทาเทยมกนหมดการ

เบยดเบยนชวตสตวใหถงกบตายนอกจากศลขาดแลวยงถอวาบาปอกดวยหลกเกณฑการกระทา

เพอกาหนดการลวงละเมดศลขอปาณาตบาต

พระอรรถกถาจารย ไดจดวางองคประกอบการละเมดไววา สตวมชวตความเปนผ

สาคญวาสตวมชวตจตคดจะฆาความพยายามสตวตายดวยความพยายามนนผรกษาศลชอวา

ศลขาดกตอเมอกระทาครบองค ๕ นเวนจากอทนนาทานคอไมถอเอาสงของทเขาไมไดใหดวย

อาการขโมยการไมเบยดเบยนกบการดาเนนชวตเกยวกบทรพยสนของบคคลอนโดยไมไดรบ

๔๘ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, พมพครงท

๑๗, หนา ๑๗๕.

๓๑

อนญาตดวยทางกายหรอทางวาจาการลกทรพยสนมโทษมากหรอนอยขนอยกบสงของและคณ

ความดของเจาของทรพยถาสงของมคามากประกอบดวยคณความดของเจาของทรพยมากยอมม

โทษมากถาของเลกนอยมโทษเลกนอยนอกจากนตองประกอบดวยกเลสกบความพยายามอก เชน

ถาสงของมคาเสมอกนกบคณความดเจาของทรพยผทลกมความปรารถนาอยากไดและมความ

พยายามมากกมโทษมากแตถาของนนไดมาโดยงายมความปรารถนาอยากไดนอยกจะมโทษนอย

องคประกอบของอทนนาทานมองค ๕ คอ พสด อนผ อนหวงแหนความเปนผ ม

ความสาคญวาเปนของอนผอนหวงแหนจตคดจะลกความพยายามลกมาไดดวยความพยายามเมอ

กระทาครบองคประกอบทง ๕ เรยกวาศลขาดแตเมอไมครบองคประกอบกไดชอวาศลดางพรอยเวน

จากกาเมสมจฉาจารคอไมประพฤตผดในกามทงหลายหมายความวางดเวนจากความประพฤตใน

การทจะลวงละเมดคครองหรอการทไมลวงเกนขอบเขตแหงความเปนสามภรรยากนซงดาเนนไป

ทางกายในการประพฤตเมถนดวยประสงคในการเสพอสทธรรมโดยมเจตนาลวงเกนอคมนยะฐาน

การประพฤตกาเมสมจฉาจารมโทษมาก หรอนอยขนอยกบคณความดของผถกละเมดความแรง

ของกเลสและความพยายาม กลาวคอ ผถกละเมดประกอบดวยคณความดมากยอมมโทษมาก

ประกอบดวยคณความดนอย ยอมมโทษนอยกวา ถามความพอใจดวยกนมความปรารถนาและ

ความพยายามมาก มโทษมาก มความปรารถนาและความพยายามนอย มโทษนอย๔๙

องคประกอบของกาเมสมจฉาจารมองค ๔ คอ วตถอนไมควรถงจตคดจะเสพในวตถอน

ไมควรถงนนความพยายามในอนเสพยงมรรคใหถงมรรคหยดอยเมอกระทาครบองค ๔ นชอวาศล

ขาดถาไมครบ ถอวาศลดางพรอยเวนจากมสาวาทคอไมประพฤตดวยวาจาทกลาวเทจหมายความ

วางดเวนจากความประพฤตในการทจะกลาวดวยคาพดทบดเบอนจากความจรง โดยมความจงใจ

เพอใหผฟงเขาใจผดคดวา คาทกลาวเทจนนเปนความจรง โดยการแสดงออกทางกายวาจาการ

แสดงออกทางกายนน หมายถงกรยาอาการทแสดงใหคนอนเขาใจผด เชน การเขยนจดหมายท

เปนเทจ การทารายงานหลกฐานเทจ ปลอมแปลงเอกสาร หรอหลกฐานทาเครองหมายใหคนอน

หลงเชอ รวมถงการแสดงกรยาทางกายอยางคนใบเปนการใหสญญาณทาใหคนอนเขาใจผด เชน

การสนศรษะพยกหนา ทามอ เปนตน สวนดานวาจา หมายถงการพดใหผอนเชอดวยถอยคาเทจ

โดยเจตนาการพดคาหยาบดวยถอยคาทคนทวไปไมนยมพด การพดสอเสยดเพอใหผอนแตกแยก

การพดเพอเจอดวยถอยคาทไมมสาระหรอหาประโยชนไมไดการพดเทจมโทษมากหรอนอยแลวแต

ประโยชนทจะถกตดรอนเปนเรองใหญหรอเรองเลกนอยและแลวแตผพด เชน คฤหสถจะไมใหของ

๔๙

มหามกฏราชวทยาลย, มงคลตถทปนแปล เลม ๒, พมพครงท ๑๒, (กรงเทพมหานคร: มหา

มกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๙), หนา ๙๗-๙๙.

๓๒

ของตนกพดไปวาไมมกยงมโทษนอยถาเปนพยานเทจมโทษมากสาหรบบรรพชตพดเลนมโทษนอย

จงใจบอกของทไมเคยเหนวาเหนมโทษมาก๕๐

องคประกอบมสาวาทมองค ๔ คอ เรองไมจรงจตคดจะกลาวใหคลาดเคลอนความ

พยายามเกดจากจตนนผอนรเรองนนเมอกลาววาจาครบองค ๔ ชอวาศลขาดถาไมครบองคถอวา

ดางพรอยไมดงาม๕๑

เวนจากการดมสราและเมรย๕๒

คอ ไมเสพของมนเมา หมายความวา สราและเมรยอน

เปนทตงแหงความประมาทเปนสงเสพตดททาใหเสยสตสมปชญญะเปนสงทควรงดเวนเพราะสรา

และเมรยเปนเหตใหผทดมมนเมาขาดความยงคดหลงลมเลอนบนทอนสตปญญาของตนเองแลว

ยอมมผลกระทบโดยตรงตอสงคมเพราะศลขอท ๕ นเปนเหตประกอบศลขออน ๆ ไดทงหมดซง

โทษจากการดมสราและเมรยมมากนอยตามอกสลจตหรอกเลสในการทดมตามปรมาณทดมและ

ตามผลทจะกอใหเกดจากการกระทาทผดพลาดชวราย

พระอรรถกถาจารย ไดจดวางองคประกอบการละเมดไววา “องคประกอบของสราและ

เมรยมองค ๔ คอนาดมอยางใดอยางหนงซงเปนทตงแหงความประมาทจตมความเปนผใครจะดม

ปรากฏผดมถงความพยายามอนเกดแตจตนนนาเมาทดมแลวไหลเขาไปศล ๕ นบไดวาเปนความ

ประพฤตขนพนฐานทางสงคมจงสมควรแกชนทกวยทกเพศเปนเครองสงเสรมคณความดจรรยา

มารยาทรกษาสภาพแวดลอมทางสงคมใหอยในภาวะเกอกลเปนหลกความประพฤตสากลไม

เกยวกบสมยนยมของยคหรอทองถนหรอกบขอหามตาง ๆ ของขนบธรรมเนยมประเพณสงคมใด

มผปฏบตมาก ยอมมความสงบเรยบรอยและในทางตรงกนขาม หากสงคมใดมผปฏบตนอยจะเกด

ปญหาขนใหตองแกไขมาก คนในสงคมนนจะมสขภาพจตทเสอมโทรมการขาดศล ๕ จงเปน

มาตรฐานวดความเสอมโทรมของสงคมถาสงคมมศล ๕ ยอมถอไดวาเปนสงคมทปกตของมนษย

ยอมมความสขสมบรณทกอยางทกประการ๕๓

ศล ๘ หรอ อฎฐศลตามพจนานกรมพทธศาสตรฉบบประมวลธรรม หมายถง การรกษา

ระเบยบทางกาย วาจา ขอปฏบตในการฝกหดกาย วาจาใหยงขนไป

๑. ปาณาตปาตาเวรมณ (เวนจากการทาชวตสตวใหตกลวงไป)

๒. อทนนาทานาเวรมณ (เวนจากการถอเอาของทเขามไดใหดวยอาการแหงขโมย)

๕๐

มหามกฏราชวทยาลย, มงคลตถทปนแปล เลม ๒, พมพครงท ๑๒, หนา ๑๐๑. ๕๑

เรองเดยวกน, หนา ๑๐๗. ๕๒

ข.ข.อ. ๒/๑๗-๑๘. ๕๓

มหามกฏราชวทยาลย, มงคลตถทปนแปล เลม ๓, พมพครงท ๑๒, หนา ๑๘๕.

๓๓

๓. อพรหมจรยาเวรมณ (เวนจากกรรมอนมใชพรหมจรรย เวนจากการประพฤตผด

พรหมจรรยคอรวมประเวณ)

๔. มสาวาทาเวรมณ (เวนจากการพดเทจ)

๕. สราเมรยมชชปมาทฏานาเวรมณ (เวนจากนาเมา คอสราและเมรยอนเปนทตงแหง

ความประมาท)

๖. วกาลโภชนาเวรมณ (เวนจากการบรโภคอาหารในเวลาวกาลคอตงแตเทยงไปแลว

จนถงรงอรณของวนใหม)

๗. นจจคตวาทตวสกทสสนมาลาคนธวเลปนธารณมณฑนวภสนฏานาเวรมณ

(เวนจากการฟอนรา ขบรองบรรเลงดนตร ดการละเลนอนเปนขาศกตอพรหมจรรย การทดทรง

ดอกไมของหอม และเครองลบไล ซงใชเปนเครองประดบตบแตง)

๘. อจจาสยนมหาสยนาเวรมณ (เวนจากทนอนอนสงใหญหรหราฟมเฟอย)

ศล ๘ น สมาทานรกษาพเศษในวนอโบสถเรยกวาอโบสถหรออโบสถศล๕๔

ความ

ประพฤตทดงาม ขนอโบสถศลหรอศล ๘ เนนการปฏบตทเกยวกบการแสดงออกทางกาย ทางวาจา

เปนการกระทาทปรากฏรปรางมองเหนไดชด มจดมงหมายเพอขดเกลาจตใจใหประณตยงขน

เพอกาจดกเลสอยางหยาบ อโบสถศลนน มพนฐานมาจากนจศล แตอโบสถศลเนนความประพฤต

มากขน มขอกาหนดทเปนสกขาบททละเอยดออนเรยบงาย เมอพจารณากจะทราบไดถงความ

เปนอยของพระอรยบคคลรวมทงวถชวต ซงพระพทธเจาทรงชใหเหนวา บคคลถาประพฤตตาม

พระอรยบคคลพงเปนไปเพอประโยชนเกอกล เพอความสขความเจรญ ยอมมผลมาก มอานสงส

มาก สาหรบศลอโบสถขอท ๓ ซงมความแตกตางจากนจศล (กาเมสมจฉาราเวรมณ) คอเวนจาก

การประพฤตผดพรหมจรรย เปนการเวนจากการเสพอสทธรรม ซงเปนความมงหมายในศลขอน

อนเปนเบองตนของพรหมจรรยแตเปาหมายสงสด คอความบรสทธของจตใจ จงสาเรจเปน

พรหมจรรยทแทจรง การเสพอสทธรรมมราคะเปนเหตพรหมจรรยจะบรสทธกดวยการงดเวนใน

อสทธรรมไมมทงกายวาจาและจตใจ ดงทพระผมพระภาคไดตรสแกภกษทงหลายทปรากฏใน

โปสถสตรวา พระอรหนตทงหลายละพฤตกรรมอนเปนขาศกตอพรหมจรรย คอประพฤต

พรหมจรรยเวนหางไกลจากเมถนธรรมอนเปนกจของชาวบานอยตลอดชวต แมเรากละพฤตกรรม

อนเปนขาศกตอพรหมจรรย คอประพฤตพรหมจรรยเวนหางไกลจากเมถนธรรมอนเปนกจของ

ชาวบานอยตลอดวนหนงและคนหนง เมอปฏบตเชนนชอวาทาตามพระอรหนตทงหลายและ

อยจาอโบสถอโบสถเปนอนประกอบดวยองคท ๓ น๕๕

๕๔ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, พมพครงท

๑๗, หนา ๑๗๖-๑๗๗. ๕๕

อง.อฏก. (ไทย) ๒๓/๔๑/๓๐๔.

๓๔

ความหมายของพรหมจรรย คอการครองชวตอนประเสรฐเปนอรยมรรคดาเนนไปส

ความดบทกขประโยชนอนเนองมาจากการประพฤตธรรมทเปนจดมงหมายในระดบของอโบสถศล

มความสมพนธกบระดบความเปนอย คณคาทเปนความดงาม และเครองเศราหมองขนมว

จดมงหมายสงสดของพระพทธศาสนากคอพรหมจรรย ดงนนการปฏบตจงเนนถงจดมงหมายสงสด

เวนจากการบรโภคอาหารในเวลาวกาลไดแกของเคยวทเปนอามสอยางใดอยางหนงไมใหลวงเขา

ปากไปตงแตเวลาเทยงวนไปแลวจนถงรงอรณแหงวนใหมศลขอนมความมงหมายใหผประพฤตรจก

ประมาณในโภชนะไมหมกมนอยเกยวกบเรองปากทองและมความเปนอยอยางเรยบงายซงจะสงผล

ทางดานจตใจโดยตรงขอนเปนการละกามสข๕๖

ทหยาบเสยดวยการงดการบรโภคอาหารในเวลา

วกาลเปนลกษณะดานหนงของความกาวหนาในการปฏบตธรรมดงทพระผมพระภาคไดตรสเรองน

แกภกษทงหลายไวในองคตตรนกายอฏฐกนบาตสงขตตโปสถสตรวา “พระอรหนตทงหลายฉนมอ

เดยวไมฉนตอนกลางคนเวนขาดจากการฉนในเวลาวกาลอยตลลอดชวตแมเรากบรโภคมอเดยวไม

บรโภคตอนกลางคนเวนขาดจากการบรโภคในเวลาวกาลอยตลอดวนหนงและคนหนงนในวนน

เพราะองคแมน เราชอวาทาตามพระอรหนตทงหลาย และอยจาอโบสถเปนอนประกอบดวยองค

ท ๖ น”๕๗

เวนจากการฟอนราขบรองประโคมดนตร ดการละเลนอนเปนขาศกแกพรหมจรรย

การทดทรงดอกไมของหอมและเครองลบไล ซงเปนเครองประดบตกแตง ไดแกความคะนองกาย

วาจาหมกมนชนชมยนดในกามสขอนเปนทตงแหงความกาหนดยนด และการบารงตนดวยเครอง

หอมประดบตกแตงอยางใดอยางหนงในศลขอน มความมงหมายเพอความสารวมระวงสงเราอน

เปนเหตใหเกดความกาหนดยนดในกามารมณความสขของปถชนทวไปยอมเสพเสวยอยกบความ

กาหนดยนดในกามความงดเวนอยางถกวธเปนการเพมคณคาใหแกชวตของคนทาใหชวตมทางออก

ในทางความสขทแทจรงทไมตองเพมตณหาอนกอใหเกดปญหาตางๆดงทพระผมพระภาคไดตรส

เรองนแกภกษทงหลายไวในองคตตรนกายอฏฐกนบาตสงขตตโปสถสตรวา

พระอรหนตทงหลายละเวนขาดจากการฟอนราขบรองประโคมดนตรดการละเลนอน

เปนขาศกแกกศลการทดทรงประดบตกแตงรางกายดวยพวงดอกไมของหอมและเครองประทนผว

อนเปนลกษณะแหงการแตงตวอยตลอดชวตแมเรากละเวนขาดจากการฟอนราขบรองประโคม

ดนตรดการละเลนทเปนขาศกแกกศลการทดทรงประดบตกแตงรางกายดวยพวงดอกไมของหอม

และเครองประทนผวอนเปนลกษณะแหงการแตงตวอยตลอดวนหนงและคนหนงนในวนนเพราะ

องคแมนเราชอวาทาตามพระอรหนตทงหลายและอยจาอโบสถอโบสถเปนอนประกอบดวยองคท

๕๖ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๕๓/๑๓๔.

๕๗ อง.อฎก. (ไทย) ๒๓/๔๑/๓๐๔.

๓๕

๗ น๕๘

เวนจากทนอนสงใหญหรหราฟมเฟอยไดแกความเปนผมการนอนอนสบายในทนอนอนโออา

นมซงทนอนเชนน เปนปจจยใหผนอนมจตอนซดสายในทางกามารมณซงไมใชความเปนอยของ

พระอรยะ ดงทพระผมพระภาคไดตรสเรองนแกภกษทงหลายทปรากฏในโปสถสตรวา พระอรหนต

ทงหลายละเวนขาดจากทนอนสงและทนอนใหญนอนบนทนอนตาคอบนเตยงหรอบนทนอนทป

ลาดดวยหญาอยตลอดชวตแมเรากละเวนขาดจากทนอนสงและทนอนใหญนอนบนทนอนตาคอบน

เตยงหรอบนทนอนทปลาดดวยหญาอยตลอดวนหนงและคนหนงนในวนนเพราะองคแมนเราชอวา

ทาตามพระอรหนตทงหลายและอยจาอโบสถอโบสถเปนอนประกอบดวยองคท ๘ น๕๙

เมอพจารณาศลอโบสถแลวจะเหนวาความเปนอยโดยปกตของมนษยซงเรยกวา

มนษยธรรมหรอนจศลจะเนนทการไมเบยดเบยนสวนอโบสถศลจะเนนถง ๒ ทาง คอ นอกจากไม

เบยดเบยนแลวยงเนนถงระบบการดาเนนชวตและการปฏบตเพอลดตณหาสงใดเปนไปในเรองของ

กามศลอโบสถกมงเพอละกามทจะเปนประโยชนตอการประพฤตพรหมจรรยอนเปนจดมงหมาย

ของการเขาถงพระพทธศาสนาอยางแทจรง

ศลสาหรบบรรพชตในทางพระพทธศาสนาไดแก ภกษและสามเณร มขอปฏบตเปน

กฎระเบยบเรยกวา “สกขาบท” สาหรบสามเณรทรงบญญตสกขาบทไวเปนเครองกากบความ

ประพฤต ๑๐ ขอ ซงรวมอยในสวนของพระวนยและศลสาหรบภกษ ๒๒๗ ขอ จดเปนศลสาหรบ

บรรพชตเปนศลทพระพทธเจาบญญต ขนตามฐานะของบคคลดงมปรากฏในพระวนยปฎก

มหาวรรคสกขาปทกถาวา

ภกษทงหลายเราอนญาตสกขาบท ๑๐ แกสามเณรและใหสามเณรศกษาในสกขาบท

๑๐ นนคอเจตนางดเวนจากการฆาสตวเจตนางดเวนจากการถอเอาของทเจาของมไดให

เจตนางดเวนจากพฤตกรรมอนมใชพรหมจรรยเจตนางดเวนจากการพดเทจเจตนางดเวน

จากนาเมา คอสราและเมรยอนเปนทตงแหงความประมาทเจตนางดเวนจากการบรโภค

อาหารในเวลาวกาลเจตนางดเวนจากการฟอนราขบรองบรรเลงคนตรและดการละเลนอน

เปนขาศกตอพรหมจรรยเจตนางดเวนจากการทดทรงดอกไมของหอมและเครองลบไลซงใช

เปนเครองประดบตกแตงเจตนางดเวนจากทนอนสงและทนอนใหญเจตนางดเวนจากการรบ

เงนและทอง๖๐

๕๘ อง.อฏก. (ไทย) ๒๓/๔๑/๓๐๕.

๕๙ อง.อฏก. (ไทย) ๒๓/๔๑/๓๐๕.

๖๐ ว.ม. (ไทย) ๔/๑๐๖/๑๖๘.

๓๖

สาหรบศลขอ ๑๐ เวนจากการรบเงนและทองการบญญตสกขาบทนมงเนนเพอให

เหมาะสมกบความเปนอยของอรยะชนคอมความขวนขวายในกจการงานนอยดารงชวตเปน

บรรพชตตองอาศยผอนเปนผเกอกลไมสะสมทรพยสมบตใด ๆ มความกงวลนอยมการปฏบตธรรม

เปนทตงในการดารงอยการมทรพย เชน เงนและทองเปนสงใชสอยของคฤหสถความจาเปนในการ

ใชจายทรพยของบรรพชตนนมนอยหรอไมมเลย ศลขอนจงมความแตกตางจากศล ๕ และศล ๘ จง

อาจกลาวไดวา เปนขอแตกตางระหวางคฤหสถกบบรรพชตโดยสนเชงการเวนจากการรบเงน และ

ทองเปนเครองชวดสาหรบความประพฤตของบรรพชต

ศล ๒๒๗ พระพทธเจาทรงบญญตสกขาบท ๒๒๗ ขอสาหรบความประพฤตของภกษใน

พระพทธศาสนาเรยกวา ปาตโมกขสงวรศล ซงเปนหลกการศกษาอบรมในฝายบทบญญตหรอขอ

ปฏบตทเปนเบองตนของพรหมจรรย สาหรบปองกนความประพฤตเสยหาย คอศลทเปนอาทพรหม

จรยากาสกขาและสวนทเปนขนบธรรมเนยมทจะชกนาความประพฤตใหดงามซงอานวยประโยชน

ในการเปนอยของพระสงฆ คออภสมาจารกาสกขาหลกการทพระพทธเจาทรงบญญตแกพระภกษ

นจดเปนพระวนยโดยลาดบตามเหตอนเกดขนซงเรยกวานทานบาง ปกรณบาง เมอใดความ

เสยหายเกดขนเพราะภกษรปใดทาอยางใดอยางหนง เมอนนพระพทธองคจงทรงบญญตสกขาบท

ทรงลงโทษแกภกษผลวงละเมดตามความผดหนกบางเบาบาง เชนเดยวกบกฎหมายของบานเมอง

โดยโทษทเกดขนนนอยางหนกทสด กคอพนสภาพจากภกษ ในพระพทธศาสนาอยางสนเชงโทษ

อยางกลางสงฆเปนผปรบโทษใหอยกรรมและสงฆกตองเปนผระงบอาบตโทษอยางเบาตองแสดง

โทษตอภกษอน โดยสกขาบทของพระผมพระภาคเจาทจะพงยกขนแสดงเปนขอ ๆ ตามลาดบ

ทกกงเดอนมปรากฏในพระวนยปฎกมหาวภงคดงนทานทงหลายนทานขาพเจายกขนแสดงแลว

ธรรมคอปาราชก ๔ สงฆาทเสส ๑๓ อนยต ๒ นสสคคยปาจตตย ๓๐ ปาจตตย ๙๒ ปาฏเทสนยะ

๔ เสขยะทงหลาย และ อธกรณสมถะ ๗ ขาพเจายกขนแสดงแลวสกขาบทของพระผมพระภาคเจา

นนมเทาน ทมาในสตรนบเนองในสตรมาสวาระทจะพงยกขนแสดงเปนขอ ๆ ตามลาดบทกกงเดอน

พวกเราทงหมดพงพรอมเพรยงกน รวมใจกน ไมววาทกน ศกษาในพระสตรนนเทอญ๖๑

สรป ศลกาหนดดวยขอเทจจรงตามกฎธรรมชาตการละเวนความชวใหเกดคณความด

ทงหลายโดยมกรรมเปนแรงจงใจกรรมนนมเจตนาหรอความจงใจเปนเครองกาหนดในการกระทา

ศลจงเปนพนฐานในการอบรมดานความประพฤตระเบยบวนยมความสจรตกายวาจาและอาชวะ

โดยมการละเวนความชวหรอเวนจากขอหามเปนลกษณะของศล

๖๑ ว.มหา. ๒/๖๕๕/๗๓๗.

๓๗

๒.๓.๓ สตะ

สต แปลวา ไดยนหรอไดฟง หมายถงการเรยนโดยตรง ดงนน พาหสจจะ สต

มความหมายเหมอนกบพหสต๖๒

พหสตไดแกผททรงสตะสงสมสตะเปนผไดฟงมากซงธรรมทงหลายทมความงามใน

เบองตน..ในทามกลาง..ในทสดประกาศพรหมจรรยพรอมทงอรรถและพยญชนะบรสทธบรบรณ

ครบถวนแลวทรงจาไวไดคลองปากขนใจแทงตลอดดดวยทฏฐ๖๓

ความเปนพหสตหมายถงการเรยนปฎก ๓ ไดแกพระวนยปฎกพระสตตนตปฎก

และพระอภธรรมปฎก๖๔

สตะ คอ การฟงการไดยนไดฟงนอยเกยจครานหลงลมสตมปญญาทรามการไดยน ได

ฟงมาก ปรารภความเพยรมสตตงมนมปญญา สตะ คอการสดบฟงหาความร และสตะเปน ๑ ใน

องคประกอบ ๕ ประการทสนบสนนสมมาทฏฐ๖๕

สต คอ ทรงความรตามกระแสโสตทวารในคาวาผทรงความรผสงสมความร (สตธโร

สตสนนจโย) มอรรถวาทรงจาไวทางโสตทวารหรอการทรงจา๖๖

สตพทธะคอภกษผเปนพหสต ชอวาพระสตพทธะ (สตพทโธ) ความเปนผไดยนไดฟง

มากหรอความเปนผศกษาเลาเรยนมากนเรยกได ๓ อยางคอ ๑. พาหสจจะ ๒. พหสต ๓. สตะ

เพราะตางกมคาอธบายความหมายเหมอนกน เชนทรงสตะสงสมสตะเปนผไดฟงมากซงธรรม

ทงหลายทมความงามในเบองตนทามกลางทสดพรอมทงอรรถและพยญชนะบรสทธบรบรณ

ครบถวนแลวทรงจาไวไดคลองปากขนใจแทงตลอดดดวยทฏฐ๖๗

ความหมายของพาหสจจะของนกวชาการคอผไดยนไดฟงไดเรยนรมากหรอคงแกเรยน

มองคประกอบคอไดยนไดฟงมากทรงจาไวไดคลองปากเจนใจขบไดดวยทฤษฎ คอความเปนผม

สตะมาก ไดแก ความเปนผฉลาดในหตถกรรมอยางใดอยางหนงชอวาศลปะผสดบมากผเรยนมาก

พาหสจจะมความหมายเหมอนกบพหสตและสตะ

๖๒ พ.อ.ปน มทกนต, มงคลชวต, (กรงเทพมหานคร: สรางสรรคบคส, ๒๕๔๙), หนา ๑๕๒-๑๕๓.

๖๓ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๕๘/๔๐๕.

๖๔ ข.ธ. (ไทย) ๒๕/๒๗๑/๑๑๖.

๖๕ อง.ปจก. (ไทย) ๒๒/๒๕/๓๒.

๖๖ อง.เอกก.อ. (ไทย) ๑/๑/๑๐.

๖๗ อง.ปจก. (ไทย) ๒๒/๘๗/๑๕๕.

๓๘

พาหสจจะในพระพทธศาสนาหมายความวา ความทไดศกษาเลาเรยนมากทรงความร

กวางขวางใสใจสดบตรบฟงคนควาหาความรอยเสมอ สวนพาหสจจะในความหมายของนกวชาการ

กลาวตรงกนวาคอความเปนผไดศกษาเลาเรยนมามากมความรความเขาใจอยางลกซง ดงนน ความ

ทไดศกษามามากไดยนไดฟงมากนเรยกได ๓ อยางคอพาหสจจะพหสตหรอสตะ เพราะตางม

ความหมายเหมอนกน คอทรงไวซงสตะสงสมสตะเปนผไดสดบมากทรงจาไวไดคลองปากขนใจสตะ

เปนปจจยแกความเปนพหสตบคคลเปนพหสตและเปนผเขาถงสตะบคคลบางคนมสตะ (ความรท

ไดเลาเรยนสดบไว) เปนอนมากรทวถงอรรถรถงธรรมแหงสตะทมากนนแลวเปนผปฏบตธรรมถก

หลก (ธรรมานธรรมปฏบต) บคคลนนชอวา เปนพหสตและเปนผเขาถงโดยสตะ

ประเภทแหงพาหสจจะพาหสจจะนนม ๒ อยาง คอพาหสจจะของบรรพชตและคฤหสถ

๑) ภกษพาหสจจะ คอภกษผเปนพหสตทรงสตะสงสมสตะ

๒) คฤหสถพาหสจจะ คอคฤหสถผเปนพหสตเขาถงโดยสตะทพระพทธองคทรง

สรรเสรญแลว๖๘

พวกภกษฉพพคคยเหนพระเถระสงสอนพวกภกษณแลวไดลาภสกการะคดจะสงสอน

พวกภกษณไดแสดงธรรมกถาเลกนอย สนทนาแตเรองดรจฉานกถาภกษณไปเฝากราบทล

พระพทธองคใหทรงทราบทรงประชมสงฆบญญตสกขาบทแตงตงภกษเปนผสงสอนภกษณทรง

อนญาตใหแตงตงภกษพาหสจจะผมคณสมบต ๘ อยางเปนผสงสอนภกษณ๖๙

ภกษผไดชอวา พหสสตะ (พาหสจจะ) นม ๓ ประเภท คอ

๑) นสยมจจนกะ คอ ผพอพนนสย

๒) ปรสปฎฐาปกะ คอ ผใหบรษทอปฏฐาก

๓) ภกขโนวาทกะ คอ ผสงสอนภกษณ๗๐

ภกษนสยมจจนกะคอภกษผมพรรษา๕โดยอปสมบททองมาตกา ๒ ไดชาชองคลองปาก

จะตองเรยนภาณวาร ๔ จากพระสตตนตปฏกเพอประโยชนแกธรรมสวนะในวนปกษจะตองเรยน

กถามรรคเชนอนธกวนทสตรมหาราหโลวาทสตรอมพฎฐสตร เพอประโยชนแกการกลาวธรรมแก

เหลาชนผมาหาพงเรยนคาถาอนโมทนา ๓ อยางเพอประโยชนอนโมทนาในสงฆภตงานมงคลและ

อวมงคลจะตองเรยนวนจฉยกรรมและมใชกรรม เพออโบสถและปวารณาจะตองเรยนกรรมฐาน

มพระอรหตเปนทสด ดวยสมาธและวปสสนา เพอกระทาสมณธรรม จะตองเรยนพทธพจนม

๖๘ มหามกฎราชวทยาลย, มงคลตถทปนแปล เลม ๒, พมพครงท ๘, หนา ๓.

๖๙

ว.มหา. (ไทย) ๒/๑๑๔/๓๑๖-๓๑๗. ๗๐

ว.มหา.อ. (ไทย) ๒/๓๗๓

๓๙

พระสตร ๔ ภาณวารดวยการเรยนนภกษนยอมชอวา เปนพหสสตะ เปนผปรากฏในทศ ๔ ได

เพออยโดยความเปนอสระของตน

ภกษผปรสปฏฐาปกะ คอภกษผมพรรษา ๑๐ โดยอปสมบทพงกระทาวภงคทง ๒ ให

ชาชองคลองปาก เพอแนะนาบรษทในอภวนยโดยกาหนดอยางตาทสด เมอไมอาจพงกระทาวภงค

ทง ๒ คมภรใหควรแกการผลดเปลยนกนกบภกษ ๓ รปพงเรยนกรรมและมใชกรรม และขนธกวตร

เพอจะแนะนาบรษทในอภธรรม

ภกขโนวาทกะ คอภกษผสงสอนภกษณพงกระทาวนยปฎกนนพรอมทงอรรถกถาให

ชานาญดวยการเรยนสตะเพยงเทาน ภกษผสงสอนภกษณชอวา เปนผมสตะมาก๗๑

คฤหสถพาหสจจะ ๔ ประเภทในอปปสสตสตรวาดวยบคคลผมสตะนอยพระพทธองค

ตรสวาภกษทงหลายบคคลพาหสจจะ ๔ ประเภทในโลกคอ

๑) บคคลผมสตะนอยทงไมเขาถงสตะ

๒) บคคลผมสตะนอยแตเขาถงสตะ

๓) บคคลผมสตะมากแตไมเขาถงสตะ

๔) บคคลผมสตะมากทงเขาถงสตะ๗๒

บคคลผมสตะนอยทงไมเขาถงสตะคอบคคลผทมสตะ คอ สตตะเคยยะเวยยากรณะ

คาถา อทานอตวตตกะ ชาตกะอพภตธรรมเวทลละ นอยทงเขากไมรอรรถรธรรมแหงสตะนอยนน

แลวไมปฏบตธรรมสมควรแกธรรม

ถาบคคลมสตะนอยทงไมตงมนในศล บณฑตทงหลายยอมตเตยนเขาทงในดานศลและ

สตะ ถาบคคลแมมสตะนอยแตตงมนดในศลบณฑตทงหลาย ยอมสรรเสรญเขาในดานศล แตสตะ

ของเขาไมสมบรณ ถาบคคลแมมสตะมากแตไมตงมนในศล บณฑตทงหลายยอมตเตยนเขาในดาน

ศล แตสตะของเขาสมบรณ ถาบคคลมสตะมากทงตงมนดในศล บณฑตทงหลายยอมสรรเสรญเขา

ทงในดานศล และสตะ๗๓

สรป พาหสจจะ คอ ความเปนผไดยนไดฟงมากเปนทางหลกเลยงสาหรบบคคลผไดยน

ไดฟงนอยเปนทางดบสนทสาหรบบคคลผไดยนไดฟงนอยเปน ๑ ในสทธรรม ๗ ประการเปน ๑ ใน

จรณธรรม ๑๕ ประการการพดเรองพาหสจจะเปนเรองดสาหรบผเปนพหสตเปนเรองไมดสาหรบผ

มสตะนอยพาหสจจะมความหมายเหมอนกบพหสตและสต (สตะ) คอความเปนผสดบมากเปน ๑

ใน ๘ คณสมบตของภกษผสงสอนภกษณพาหสจจะไดแกผททรงสตะสงสมสตะเปนผไดฟงมากซง

๗๑ ว.มหา.อ. (ไทย) ๒/๓๗๔-๓๘๕

๗๒ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๖/๙.

๗๓ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๖/๙-๑๑.

๔๐

ธรรมทงหลายทมความงามในเบองตน ทามกลางและทสด ประกาศพรหมจรรยพรอมทงอรรถและ

พยญชนะบรสทธบรบรณครบถวน แลวทรงจาไวไดคลองปากขนใจ

๒.๓.๔ จาคะ

ในพระพทธศาสนาถอวาจาคะเปนหลกธรรมหวขอหนงทมความสาคญในการศกษา

และปฏบตดงนนการศกษาวเคราะหถงหลกธรรมหวขอจาคะในบทนผวจยตองการศกษาวเคราะห

ถงความหมายของจาคะในคมภรพระพทธศาสนาความหมายของจาคะตามพจนานกรมราชบณฑต

สถานความหมายจาคะตามทศนะของทานผรในพระพทธศาสนาและประเภทของจาคะลกษณะ

ของจาคะระดบของจาคะทใชในคมภรพระไตรปฎกและเอกสารวชาการอนๆทเกยวของโดยม

ประเดนหวขอดงนคอ

ความหมายของจาคะในคมภรพระไตรปฎกในนกลมาตาสตร พระผมพระภาคเจาได

ตรสตอนางนกลมาตาคหปตานวา “เธอเปนผมจาคะคอมใจปราศจากความตระหนอนเปนมลทนม

จาคะอนสละแลวมฝามอชมยนดในการสละควรแกการขอยนดในการแจกทานอยครองเรอน”๗๔

ความหมายตามทศนะของสมเดจพระมหาสมณเจากรมพระยาวชรญาณวโรรส

ไดแสดงทศนะไววา จาคะเปนกจสาคญประการหนงของชนผอยเปนหมเหลา เปนหลกสงเคราะห

กนดวยการใหขาวของเอาใจกนดวยการใหปนซงเปนอบายในการผกไมตรการใหอยางนจดวาเปน

การสงเคราะหยดเหนยวใจคนและนอกจากนจาคะยงหมายถงหนาทของมนษยทกคนทจะตองคด

เกอกลกนและกนการแบงปนทรพยของตนใหแกผอนกนบอยในความเกอกลอยางหนงโดยการ

เฉลยแบงปนนนจะตองอยในขอบเขตกาลงความสามารถของตนเองดวยดงนนทานจงแสดง

ขอบเขตของการเฉลยแบงปน๗๕

จากทศนะสมเดจพระมหาสมณเจา กลาวไดวา จาคะ คอการชวยเหลอเกอกลกนดวย

สงของโดยการแบงปนสละสงของอนมคาของตนเพอประโยชนสวนรวมและการแบงปนนทาใหเกด

ไมตรยดเหนยวจตใจของฝายตรงขามไดมความสมานสามคคปรองดองซงกนและกนไดสรางมตรภาพ

ใหเกดขนในสงคมไดดวยการสละแบงปนสงของอนเปนสมบตสวนตวของตนใหกนบคคลอน

พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช) ไดแสดงทศนะไววาความเสยสละเปนคณธรรม

เครองยดโยงนาใจไมตรระหวางพนอง ระหวางมตรกบมตร ระหวางนายจางกบลกจาง ระหวางสาม

กบภรรยา ระหวางชมชนกบชมชนความเสยสละขยายขอบเขตออกไปมากเพยงใดความสงบสข

๗๔ อง.อฏก. (ไทย) ๒๓/๔๘/๓๒๓.

๗๕ สมเดจพระมหาสมณเจากรมพระยาวชรญาณวโรรส, สารานกรมพระพทธศาสนา, พมพครงท

๒, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๙), หนา ๑๕๘-๑๕๙.

๔๑

ความมนคง ยอมแผไพศาลออกไปมากเพยงนน ความเสยสละเปนคณธรรมดารงสงคมโดยแทสงคม

ทสมาชกในสงคมเปนผเสยสละ เปนนกเสยสละยอม เปนสงคมไมขาดความรวมมอไมแลงนาใจ๗๖

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต)ไดแสดงทศนะไววาจาคะแปลวา “การสละหรอสละให

หมายถงการใหทแทจรงซงเปนการสละออกไปเปนการสละทงภายในและภายนอกภายนอกสละ

วตถภายในสละกเลสความโลภโดยไมมความตระหนหวงแหนและไมปรารถนาสงใดตอบแทนมงแต

จะสงเคราะหชวยเหลอใหผรบไดประโยชนมความยนดพอใจสขใจในการใหและการใหนนเปนการ

ใหดวยเมตตากรณานอกจากนยงไมเปนการใหทานเพราะเหนแกอปธสข (สขเจอกเลส คอโลกยสข

หรอสขในไตรภพ) ยอมไมใหทานเพอภพใหมแตใหทานเพอกาจดกเลสเพอไมกอภพตอไป”๗๗

จากทศนะของพระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) จาคะ หมายถงการเสยสละไดทงทรพย

ภายในและทรพยภายนอก ไดแก ทรพยภายใน คอกเลสความโลภโกรธหลงความตระหนเปนตน

สวนทรพยภายนอก คอวตถสงของอนเปนรปธรรมทสามารถจบตองไดเปนตนการให

ตองประกอบดวยความเมตตากรณาใหดวยความรกความสงสารไมหวงผลตอบแทนในทางใดทาง

หนง แตมความหวงอยากใหเขามความสขพนจากความทกขทประสบอย เปนตน

หลวงปเทสก เทสรงส ไดแสดงทศนะไววา จาคะ คอ การสละสงของของตนเปน

อารมณเพอใหจตสงบนนเอง หากไมมสตมนกไมเปนภาวนาตองมสตจงจะเปนภาวนา คอระลกได

ในทานทเราสละไปตงนานแลว เมอระลกถงกเกดความปลมปตขนมา ทาใหจตสงบได

วศน อนทสระ ไดแสดงทศนะไววา ความอยากไดนนมลกษณะ “รบ” แตความเสยสละ

มลกษณะ “ให” คนทมกไดยอมตองการทกอยางทงทจาเปนและไมจาเปนแกตนสวนคนเสยสละก

ตองการชวยเหลอผอนดวยการเสยสละแมบางครงผลของการเสยสละมไดคมกบความเสยสละนน

เลยเพราะผรบการเสยสละใจตาเกนไปมไดเหนคณคาแหงการเสยสละทอกฝายหนงทาให

ประเทศชาตใดมคนมกไดเหนแกตวมากประเทศนนไมเจรญอยกนอยางแรนแคนสกปรกไดรบการด

หมนจากทวโลกใครคบเขากรงเกยจเกลยดชงแลวถอยหางออกไปไมยอมคบอกเลยสวนคนชาตใดม

นสยเสยสละไมเหนแกตวชาตนนยอมเจรญรงเรองเปนทนบถอของชาตทงหลาย”๗๘

และ จาคะ คอ

การชวยเหลอบคคลอนดวยการเสยสละสงทเปนของตน เพอความสขของบคคลอน แมวาสงทเรา

๗๖ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช), หลกการพฒนาตน, (กรงเทพมหานคร: สานกพมพเลยง

เชยง, ๒๕๔๒), หนา ๖๙-๘๐. ๗๗

พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๔๒๑-๔๒๒. ๗๘

วศน อนทสระ, การชวยเหลอตนเอง, พมพครงท ๔, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราช

วทยาลย, ๒๕๒๘), หนา ๕๘-๕๙.

๔๒

เสยสละไปนนจะคมคาหรอไมกตามถอวาเราไดชวยเหลอบคคลนนอยางเตมความสามารถแลว

เพอใหเกดความสมดลระหวางบคคลทมความตระหนและบคคลทมความเสยสละในสงคม

พนเอกปนมทกนต ไดแสดงทศนะไววา จาคะแปลตามตววาเสยสละและจาคะม

ความหมายอย ๒ อยาง คอ (๑) จาคะ หมายถง การสละวตถสงของกไดเปนบรพประโยคของทาน

เชนคาวา “จาคเจตนา” แปลวาเจตนาเสยสละความสละทเรยกวาจาคะนนหมายถงกรยาทตด

ความหวงใยในสงนนแมไมมผรบทานกทาไดเปนลกษณะการตดใจ (๒) จาคะ หมายถง ความสละทง

เชน จาคะทแสดงไวในอธฐานธรรม หมายถง การสละสงทเปนขาศกแกความจรงใจหรอพดงาย ๆ

คอทงอารมณทจะมากวนใหเราเสยความจรงใจ๗๙

จากทศนะของ พ.อ.ปนมทกนต จาคะ คอ การสละวตถสงของแสดงออกซงความ

หวงใยซงกนและกนอนเปนสงทบคคลในสงคมพงกระทาเพอสรางความสามคคใหเกดขนและการ

สละนนยงรวมถงการสละอารมณทสงผลกระทบตอสภาพจตใจทาใหจตใจเศราหมองเชนความโลภ

โกรธหลงเปนตน

สชพ ปญญานภาพ ไดแสดงทศนะไววา จาคะคอ การสละนนกนความรวมทงการให

หรอสละวตถสงของโดยไมคดหาสงตอบแทนรวมทงการสละกเลสคอความชวในจตใจเราเองจาคะ

แมมลกษณะใกลทาน แตในสวนทจาคะมลกษณะตางจากการใหทานโดยการกาหนดวาทาน คอ

การใหปรารภถงผรบสวนจาคะ หรอการสละปรารภทจะถายเทหรอทาลายความเหนแกตวตระหน

ของเราเอง คอการใหทเปนจาคะนนจตใจของผใหสงมาก เพราะไมมความหวงวาจะไดสงนนสงน

มาเปนการตอบแทน ไมมการอธษฐานขอใหไดสงนนสงนมงแตวาไดสละความเหนแกตวและการ

สละความเหนแกตวภายนอก กแสดงออกมาโดยการใหสงของแกสวนรวม จาคะการสละ คอถาย

ถอนออกซงความชวชนในมความเหนยวแนนเปนตน ใหแสดงออกมาเปนความเสยสละความชว

ชนในคอความชวทกชนดทมอยในตนควรถายถอนออกเสยดวย กลาวคอการสละโลภความโกรธ

เคองพยาบาทอาฆาตมาดรายคนอนหรอความหลงในวตถจาคะมประโยชนทงภายในและภายนอก

ทาใหโลกเปนสขและทงทาตวผสละเองใหเปนสขจะสละภายนอกกตามและสละภายใน ยอมให

สาเรจประโยชนทงสนและความหมายอนแทจรงของจาคะ หมายถงการสละกเลส”๘๐

๗๙ พนเอกปน มทกนต, เรอนชนในชนนอก, (กรงเทพมหานคร: อาทรการพมพ, ๒๕๔๐), หนา

๑๑๑. ๘๐

สชพ ปญญานภาพ, แนวนกทางศาสนา, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย,

๒๕๔๓), หนา ๙-๗๕.

๔๓

พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒ ใหความหมายไววา จาคะ หมายถง

การสละการใหปน๘๑

จาคะในพระพทธศาสนาเถรวาท หมายถง การสละแบงปนทรพยภายนอกอนเปนสงท

จบตองดวยกายไดประกอบดวยสงของอนเปนทรกและทรพยภายในอนเปนสงทจบตองดวยกาย

ไมไดเปนการสละทประกอบดวยความเจตนาแสดงออกดวยความหวงใยซงกนและกน

ลกษณะของจาคะ คอ การเสยสละหรอการบรจาคในสงทเปนสวนนอยเพอเปน

ประโยชนตอสวนรวมลกษณะของการสละหรอบรจาคจะตองม ๒ ลกษณะไดแกสละวตถและสละ

อารมณ คอการสละวตถมลกษณะทเปนรปธรรมเชนเงนทองสงของเปนตน และการสละอารมณม

ลกษณะทเปนนามธรรมเชนสละความโลภความโกรธความหลง เพอใหตงอยในความดความเมตตา

เปนตน๘๒

เชน สละวตถเปนการสละทรพยสงของของตนทเปนรปธรรม เพอประโยชนแกคนอน

เชนสละเงนสมทบทาสะพาน สรางโรงพยาบาล สรางโรงเรยน ซอรถดบเพลง บารงการทหารของ

ชาต บารงศาสนา บารงการศกษา ตลอดจนบรจาคสงเคราะหผประสบภยและผตกทกขไดยาก

ผครองเรอนยอมเปนผไดรบประโยชนจากสงคม นบตงแตการทามาหากนตลอดการดารงชพในแง

ตาง ๆ ในการบรจาคชวยเหลอสงคมตามกาลงความสามารถ เมอสงคมเปนฝายใหแลวเราจะให

อะไรบางแกสงคม คนทอยในสงคมไดรบประโยชนตอสงคม แตไมอดหนนบารงสงคมกยอมเปนคนท

สงคมรงเกยจ ในฐานะเปนคนรมาก และเปนกาฝากของสงคม ซงสงคมใดมคนประเภทกาฝากมาก

สงคมนนยอมจะมความมนคงนอย

สละอารมณเปนคนรจกปลอยวางอารมณทเปนนามธรรมเปนขาศกตอความสงบใจ

อยางเชนความโกรธเคองขดใจกบคนอน จะเปนกบภรรยาสามกบเพอนฝงหรอกบเพอนบานกตาม

ซงเปนเรองทคนชาวบานจะหลกเลยงเสยมได แตการเกบอารมณทไมดทาใหจตใจเศราหมอง

เหลานสะสมไวในจตใจ ยอมนามาซงความราวรานไมสนสดและทาใหตนเองเปนทกขเดอดรอน

เมอสงสมไวนาน ๆ หรอมาก ๆ กจะเปนสาเหตของโรคประสาทได เพราะฉะนน จาคะ คอการให

การเสยสละ การปลอยวางอารมณ อยางนกเปนจาคะอยางหนง

ลกษณะบรจาคหรอสละจะตองทาใหเกดความสขทงผใหและผรบการเสยสละถอเปน

หลกธรรมสาคญ เพราะคนในสงคมทกคนไมมใครมอะไรเทาเทยมกน ไมวาจะความรความสามารถ

ฐานะความเปนอยและชะตากรรมของชวต แตถาทกคนรจกเกอกลกน คอจาคะสงคมนกจะเกด

๘๑ ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒, (กรงเทพมหานคร:

บรษทนานมบคสพบลเคชนส จากด, ๒๕๔๖), หนา ๓๐๓. ๘๒

บญม แทนแกว, พระธรรม, (กรงเทพมหานคร: สานกพมพโอเดยนสโตร, ๒๕๔๖), หนา ๕๐.

๔๔

ความสข ความเจรญไดไมยาก ถาทกคนในสงคมมการสงเคราะหกนและกน ไมววาทกนและกน

เปนไปเพอความพรอมเพยงเปนอนหนงอนเดยวกน๘๓

สรป จาคะ คอ การสละสงของและความสขสวนตวเพอประโยชนสขของผอนมลกษณะ

เชนเดยวกบทานและปรจาคะรวมไปถงการสละกเลสความโลภความเหนแกตวความตระหนความ

ใจแคบการเลกละนสยและความประพฤตทไมดททาใหเกดความเสยหายกอความบาดหมาง

ทะเลาะววาทกนในสงคมได และ ผทมจาคะจะมลกษณะคอยอมรบและเอออาทรตอความทกข

ยากและความตองการของคนอนใจคอไมคบแคบไมเหนแกตวแลวใหความชวยเหลอเออเฟอเผอแผ

ดวยความเหนอกเหนใจเปนคนชอบใหชอบแบงปนคดถงคนอนมากกวาตวเองเสมอซงเปนลกษณะ

ของการเสยสละหรอบรจาคทรพยทเปนวตถสงของทสามารถจบตองไดเชนเงนทองสงของเครองใช

ตางๆและการสละอารมณอนเปนทรพยทอยภายในทตวเราตองขจดออกจากจตใจของเราดวย

ตนเองเปนสงทไมสามารถจบตองดวยกายไดเชนความโลภโกรธหลงความตระหนอนเปนสงทขวาง

กนความเจรญของจตเปนตน

๒.๓.๕ ปญญา

คาวา ปญญา มทงปญญาทเปนโลกยะ สาหรบนาไปประยกตใชในชวตประจาวนไดและ

ปญญาทเปนโลกตระ ซงเกดจากการฝกอบรมดานสมถกมมฏฐานและวปสสนากมมฏฐานปญญา

ชนดนเปนปญญาทบรสทธ การอบต ขนแหงพระพทธศาสนาเปนผลมาจากพระปญญาคณ

ของพระพทธเจาพระองคทรงมพระปญญาอยางหาผจะเสมอเหมอนมไดในพระพทธศาสนามคา

สอนเกยวกบปญญามากมาย ในคาสอนทงหมดมงเนนในการใชปญญาเปนเครองมอนาไปสความ

พนจากความทกขซงเปนจดมงหมายสงสดในพระพทธศาสนา

คาวา ปญญา มความหมายกวางทางพระพทธศาสนาถอวา ปญญาเปนคณธรรม

ทสาคญมากเพราะปญญาชวยในเรองการใชชวตอยรวมกนในสงคมอยางสนตชวยเปนแสงสวาง

สองนาทางใหพบกบความสาเรจแตทสาคญปญญาเปนเครองมอทจะนาพาไปสความพนทกขใน

คมภรพระไตรปฎกไดกลาวถงความหมายของปญญาไวในทตาง ๆ ดงน

ปญญา คอความรทว กรยาทรชด ความวจย ความเลอกเฟน ความสอดสองธรรม

ความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนด เฉพาะภาวะทร ภาวะทฉลาด ภาวะท

รละเอยด ความรอยางแจมแจง ความคดคน ความใครครวญ ปญญาดจแผนดน ปญญาเครอง

ทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ปญญาเครองเหนแจงความรด ปญญาดจปฏก ปญญา

๘๓ คณาจารยแหงโรงพมพเลยงเชยง, นวโกวาทฉบบมาตรฐาน, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร:

โรงพมพเลยงเชยง, ๒๕๓๕),หนา ๔๗.

๔๕

ปญญนทรย ปญญาพละ ปญญาดจศสตรา ปญญาดจปราสาทความสวาง คอปญญาปญญาดจดวง

ประทป ปญญาดจดวงแกว ความไมหลงงมงาย ความเลอกเฟนธรรม๘๔

พระพทธองคตรสถงคนมปญญาสามารถแกความยง คอกเลสไดดงพระพทธพจนทตรส

ไววา “นรชนผมปญญามศลเจรญจตและปญญามความเพยรมปญญาเครองบรหารนนพงแกความ

ยงนได”๘๕

บคคลทมชวตเปนอยดวยปญญาวา มชวตทประเสรฐดงพระพทธพจนทตรสไววา “บคคล

มความเปนอยดวยปญญานกปราชญทงหลายจงกลาววามชวตประเสรฐ”๘๖

บคคลทละความโศก

ทงหมดไดแลวจงสนอาสวะวา เปนคนมปญญาดงพระพทธพจนวา “บคคลเปนผมศล เปนผม

ปญญา อบรมตนดแลวมจตตงมนยนดในฌาน มสตละความโศก มอาสวะสนแลว บคคลประเภท

นนเปนผมปญญา”๘๗

และพระพทธองคทรงตรสเปรยบเทยบแสงสวางแหงปญญาวา เปนสง

ประเสรฐทสด ดงพระพทธพจนทตรสไววา บรรดาแสงสวาง ๔ ประการ คอแสงสวางแหง

พระจนทร ๑ แสงสวางแหงพระอาทตย ๑ แสงสวางแหงไฟ ๑ แสงสวางแหงปญญา ๑

ภกษทงหลายแสงสวาง ๔ ประการนแล แสงสวางแหงปญญาเปนเลศ๘๘

และคนมปญญา

เลยงดหมญาตไปเกดในสวรรคดงพระพทธพจนวา “คนมปญญาหาทรพยมาไดเขาเปนคนอาจหาญ

เลยงดหมญาตไมถกตเตยนยอมเขาถงแดนสวรรค”๘๙

ในคมภรขททกนกายมพระพทธพจนตรสถงปญญาไววา “เมอใดบคคลพจารณาดวย

ปญญาวา สงขารทงปวงไมเทยง เมอนนเขายอมเบอหนายในทกขนเปนทางแหงความหมดจด

เมอใดบคคลพจารณาดวยปญญาวา สงขารทงปวงทกข เมอนนเขายอมเบอหนายในทกข นเปน

ทางแหงความหมดจด เมอใดบคคลพจารณาดวยปญญาวาธรรมทงปวงเปนอนตตา เมอนนเขายอม

เบอหนายในทกข นเปนทางแหงความหมดจด”๙๐

คาวา ปญญาในทปรากฏในคมภรปฏสมภทามรรควา ความรทวความรชดการเลอกเฟน

การคนควาการสอดสองธรรมการกาหนดด การเขาไปกาหนด ความไมหลง การเลอกเฟนธรรม

สมมาทฏฐทปรารภทกขทเกดขนชอวา ทกขญาณ๙๑

๘๔ ดรายละเอยดใน ข.ม. (ไทย) ๒๙/๑๐/๕๔.

๘๕ ดรายละเอยดใน ส.ส. (ไทย) ๑๕/๒๓/๒๗.

๘๖ ดรายละเอยดใน ส.ส. (ไทย) ๑๕/๗๓/๘๐.

๘๗ ดรายละเอยดใน ส.ส. (ไทย) ๑๕/๙๕/๑๐๒.

๘๘ ดรายละเอยดใน ส.ส. (ไทย) ๑๕/๖๙/๑๔.

๘๙ ดรายละเอยดใน ส.ส. (ไทย) ๑๕/๑๓๐/๑๕๗.

๙๐ ข.เถร. (ไทย) ๒๖/๓๘๓/๑๒๖.

๙๑ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๑๐๙/๑๖๙

๔๖

ในคมภรปกรณวเสส วสทธมรรค ไดอธบายความหมายของปญญาไววา ปญญา คอ

ความรอบรทเกดจากการเจรญวปสสนาภาวนาเรยกวา ปญญาความรอบรทเกดจากการเจรญ

วปสสนาภาวนาหรอวปสสนาญาณทสมปยต (ประกอบ) ดวยกศลจตพจารณาไตรลกษณ คอ

อนจจง ทกขง อนตตาอยางแจมแจงชอวา ปญญา

ความรทว คอเขาใจดโดยประการตาง ๆ ยงกวาการรดวยสญญา และวญญาณ ความร

นพงทราบวา เปนความรทวคาทวา “ไดชอวา ปญญาเพราะอรรถวารทว” กรยาทรชอบรดรพเศษ

เรยกวาปญญามการรอาการตาง ๆ ถาจะกลาวถงธรรมชาตทจะทาใหกรยาอาการตาง ๆ ม ๓

ประการ คอ

๑) สญญา คอ การรจกอารมณสเขยวสเหลองเปนตน

๒) วญญาณ คอ รอารมณเขยวเหลองเปนตนทาใหเขาใจถงไตรลกษณ

๓) ปญญา คอ ความรทวรโดยประการตาง ๆ๙๒

ทง ๓ ประการ นมกรยาใหรอารมณเหมอนกนแตสญญากบวญญาณ ๒ ประการ

เบองตนนนไมรพเศษเหมอนปญญา

พระพทธโฆษาจารย ไดอธบายปญญาไววา หมายถง ความรทว ในหนงสอพจนานกรม

ธรรมของพทธทาสภกขไดใหความหมายของคาวาปญญาไววา ปญญา หมายถงความรครบถวนใน

สงทควรร, ญา แปลวา รทวถง หรอครบถวน, คาวา ปญญา ตองนยามความหมายวา เขาใจทกสง

ทกอยางถกตอง ทเขามาเกยวของในหนาทการงาน เพราะถาไมเขามาเกยวของกไมมปญหา กไม

ตองใชปญญา ซงปญญาเปนเรองของความร ตองมความร คอมความรจก มความเขาใจ

มความเหนแจงอยางถกตองในสงนน ๆ ทางจตใจตลอด ทงฝายถก ฝายด ฝายบาป ฝายผด ฝายสข

ฝายทกข ฝายอสระ ความหลดพนอนเปนไปเพอพระนพพาน จงเรยกวา ปญญา๙๓

พทธทาสภกขไดอธบายอกวาปญญา หมายถง การฝกฝนอบรม เพอทาใหเกดความร

ความเขาใจอยางถกตอง สมบรณถงทสดในสงทงปวง ตามความเปนจรง คนเราโดยปกตไมสามารถ

รสงตาง ๆ ใหถกตองตามความเปนจรงได คอมกรตามความเขาใจของตนเอง หรอตามทสมมตกน

จงไมใชความรตามความเปนจรง ดวยเหตน พระพทธศาสนา จงมระเบยบปฏบตทเรยกวา ปญญา

อกสวนหนงเปนสวนสดทาย สาหรบฝกฝนอบรมจตใจใหเกดความรแจงในสงทงหลาย ตามความ

เปนจรงได จตทรแจงเหนสงทงหลาย ทงปวงตามความเปนจรง ไมมอะไรชดแจงไปยงกวาความร

๙๒

วสทธ. (ไทย) ๓/๒-๔. ๙๓

พทธทาสภกข, พจนานกรมธรรมของพทธทาส, (กรงเทพมหานคร: สานกพมพธรรมสภา,

๒๕๔๕), หนา ๒๑๓-๒๑๔.

๔๗

แจงทเกดมาจากปญญาจตทเขาถงความวาง ปราศจากกเลสตณหา เปนจตทประกอบดวยปญญา

อยางยงจตทเขาถงความวางจากกเลสอยางยง คอจตทเขาถงพระนพพาน ดงนนปญญาทสงสด

ในทางพระพทธศาสนา คอปญญารแจงพระนพพาน (โลกตตรปญญา)๙๔

พระธรรมปฏก (ป.อ. ปยตโต) ไดใหความหมายของคาวาปญญาไววา

คาวา ปญญา แปลวา ความรอบร หมายถง ความรทว ความรชด คอรทวถงความจรง

หรอรตรงตามความเปนจรงทานอธบายขยายความกนออกไปตาง ๆ เชน รเหต รผล รด รชว รถก

รผด รควร รไมควร รคณ รโทษ รประโยชนไมใชประโยชน รเทาทนสงขาร รองคประกอบ รเหต

ปจจย รทไปทมา รความสมพนธระหวางสงทงหลาย รตามความเปนจรง รถองแท รเขาใจสภาวะ

รคด รพนจพจารณา รวนจฉย รวธทจะจดแจง จดการหรอดาเนนการอยางไร ๆ ฉะนน ปญญา

คอความเขาใจ หมายถงเขาใจถกเขาใจชดหรอเขาใจถองแท เปนการมองทะลสภาวะหรอมองทะล

ปญหา ดงนน ปญญาจงเปนเหมอนตวชวยชนาทางจตใจของคนเราใหเดนถกทาง๙๕

เทวธรรมสงวรรณา ไดใหความหมายของปญญาไววา คาวา ปญญานน แปลวา รชด

แทจรงคอเจตสกธรรมคาวาอารมณนนคอ ปรากฏการณทมากระทบกบอายตนะความรสกใน

อารมณเรยกเวทนาความกาหนดไดในอารมณเรยกวา สญญาความรชดในอารมณเรยกปญญา

เครองทาใหรชดนนคอ ญาณแทจรง เวทนา สญญา ปญญา วญญาณ ญาณ ลวนแปลวา รมกจ คอ

รธรรมเหลานตางกน ในลกษณะทเกดขนและดบไป เวทนาควรกาหนดรสญญา ควรละญาณและ

ปญญาควรเจรญวญญาณควรทาใหแจง๙๖

พระเทพโสภณ (ประยร ธมมจตโต) ไดใหความหมายปญญาไววา ปญญา คอความรอบร

เปนความหมายของตวหนงสอ แททจรงปญญานน เปนความรรอบและรลก คอความร ๓ มต

มความกวาง มความยาว มความหนาทวารรอบ คอมความกวางและมความยาว เปนความรทเปน

ระบบตอเนองโยงใยกน ไมใชความรเปนจดเฉพาะเรอง หากวานกเรยนมความจดจาในเรองทตน

เรยนเฉพาะเรอง ขอนทานเรยกวา สญญา แปลวาความจาได หมายร จาไดเปนเรอง ๆ ไมโยงไป

เปนระบบ ไมเหนเหต ไมเหนผล ไมเหนความสมพนธใด ๆ เปนความรเฉพาะ จดเหมอนกบ คนทด

ภาพจกซอว

๙๔ พทธทาสภกข, คมอมนษย ฉบบสมบรณ, (กรงเทพมหานคร: สานกพมพธรรมสภา, ๒๕๓๔.),

หนา ๒๘. ๙๕

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรมฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๒๒–๒๓. ๙๖

พระเอฮาราพระโสมเถระและพระเขมนทเถระ, วมตตมรรค, แปลโดยพระเทพโสภณและคณะ,

พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: สานกพมพศยาม, ๒๕๓๘), หนา ๑๑๒.

๔๘

ซงแยกกนเปนสวน ๆ สญญาเปนความจาทเหนภาพชนสวนแตละสวนแตไมสามารถ

เหนภาพรวมวาเมอเอาชนสวนมารวมกนนนจะเกดภาพใบหนาคนหรอภาพอะไร

ฉะนน ทเรยกวาปญญา คอการมองภาพกวางมองอยางรเทาและรทน เอาไวปองกน

รทนเอาไวแกไข คาวา รเทา หมายถงรเทาถงการณ เหนเหต แลวคาดวาผลอะไรจะตามมา รทนคอ

รวาเกดปญหาอะไรขนและแกไขไดฉบพลนทนท นเปนความรระดบปญญา๙๗

บญม แทนแกว ไดใหความหมายของปญญาในหนงสอปรชญาศาสนาไววา ปญญา คอ

ความร หมายถงรเหตแหงความเสอม เหตแหงความเจรญและรทงเหตผลทกอยางทงเสอมและ

เจรญ เชน ตงปญหาไวในใจ เพอการศกษาเลาเรยนหาความรใสใจไวมาก ๆ และหมนอบรมภาวนา

ใหปญญาเจรญอยเสมอ นนแหละเปนการตงปญญาไวในใจทถกตอง และเกดสมมาปญญา๙๘

สรป ปญญา คอ ความรอบรเหต รผล รในสงทเปนประโยชนและสงทมใชประโยชน

รในสงทควรและสงทไมควร ฉะนน ปญญา จงจดวาเปนธรรมะทสาคญ ทควรตงไวในใจ ซงม

ความสาคญมากสาหรบชวตลาพง แตความรอบร หากบคคลไมหลกเลยงเหตแหงความเสอมทราม

ไมดาเนนปฏบตไปในเสนทางแหงความเจรญกไมมประโยชน ปญญาซงเปนธรรมะ ถงแมจะดมคณคา

สงสงเพยงใดกตาม จะเปนสงไรคาหาประโยชนไมได หากเราไมนามาประพฤตและปฏบต

๒.๔ สรป

จากการศกษาสงขารปตตสตร มหลกธรรมทเกยวของคอ ศรทธา ศล สตะ จาคะ และ

ปญญา ศรทธาในพระพทธศาสนา กลาวไวในทานองเดยวกนหมดวาเปนศรทธาทเนองดวยเหตผล

มปญญารองรบเชอโดยปญญาใชคกบปญญาไมหลบหหลบตาเชอเชอสงทควรเชอเชอดวยเหตและ

ผลเชอเพราะยอมรบหลกแหงเหตผลทงหมดนเทากบเปนคารบรองและยนยนวาศรทธาใน

พระพทธศาสนาเปนศรทธาแบบญาณสมปยต

กลาวไดวา สงทเกดขนเบองตน คอ ศรทธา ซงทาใหเกดความเชอตอบญและบาป จงม

การรกษาศล เปนการละเวนดวยกาย วาจา และ มสตะ ไดฟงคาสอนของพระสมมาสมพทธเจาเกด

จาคะ สละซงสงของใหเปนทาน เปนหนทางนาไปสปญญา มการเจรญสมาธไมวาจะเปนดานฌาน

หรอปญญา มความสาคญทงนน คอมจดมงหมายเดยวกนไดแกความหลดพนจากกองทกข

๙๗ พระเทพโสภณ (ประยร ธมมจตโต), “ปญญากถา”, ในวชาการเทศนา, รวบรวมโดย

พระครปลดสวฒนจรยคณและคณะ, (กรงเทพมหานคร: หจก. เอมเทรดดง, ๒๕๔๔),หนา๓๑๑–๓๑๒. ๙๘

บญม แทนแกว, ปรชญาศาสนา, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ หจก. ธนะการพมพ, ๒๕๓๖),

หนา ๑๖๕.

๔๙

ผทบรรลฌาน เรยกวาเจโตวมต คอการหลดพนดวยการปฏบตสมถกรรมฐาน สวนผทบรรลปญญา

เรยกวา ปญญาวมต และผลของการเจรญปญญา โดยอาศยฌานเปนบาทฐาน ททาใหผปฏบต

ไดความรสามารถพเศษ คอมฤทธตาง ๆ เชน มหทพย ตาทพย เปนตน ทงยงหลดพน จากกเลส

ราคะ ทาใหลวงพนภพ ไปสพระนพพาน

บทท ๓

แนวทางการเจรญสมถะและวปสสนาในสงขารปปตตสตร

วปสสนาภาวนาเปนวธการปฏบตเพอลวงพนจากความทกขทงปวง เปนจดหลกของ

พระพทธศาสนาท ทาใหแตกตางจากหลกคาสอนของศาสดาองคอน ๆ ในสมยพทธกาล วปสสนา

ภาวนาทพระองคไดตรสไวนนมปรากฏมากมายอยในหลาย ๆ พระสตร ดงนนในงานวจยนผวจยจง

กาหนดประเดนไวดงน

๓.๑ ความหมายของสมถะและวปสสนาภาวนา

๓.๒ ความสาคญของการปฏบตสมถะและวปสสนาภาวนา

๓.๓ หลกการปฏบตวปสสนาภาวนา

๓.๔ วธการปฏบตวปสสนาภาวนา

๓.๕ หลกการปฏบตวปสสนาภาวนาแบบกาหนด พอง-ยบ

๓.๖ อานสงสการปฏบตวปสสนาภาวนา

๓.๗ สรป

๓.๑ ความหมายของสมถะและวปสสนาภาวนา

สมถภาวนา (Calm Meditation) ไดแก การฝกจตใหสงบจนเกดสมาธ โดยใชสงใดสง

หนงเพอใหจตยดเกาะเปนอารมณ หมายถงสงทจตใชยดเหนยวในขณะเจรญภาวนา หรอสงทเปน

อปกรณใชสาหรบเจรญภาวนา เชน การเพงดวงกสณ การเพงซากศพ เปนตน เพอการกาหนดจต

ใหระลกถงเ รองใดเรองหนงโดยมให มเ รองอนแทรกเขามาจนจตสงบ เชนการระลกถง

คณพระพทธเจา พระธรรม พระสงฆ การระลกถงพระนพพาน เปนตนภาวนาหมายถง ความสงบ

ความตงอยแหงจต ความดารงอยแหงจตความมนคงแหงจต ความไมซดสายไปแหงจต

สมถภาวนา จงหมายถง วธทาใหใจสงบดวยสมถะไดแกการกาหนดผกใจไวกบสงใดสง

หนงใหเปนอารมณ ใหจตมนคงแนวแนนอมดงลงไปในอารมณเดยว จนเกดเปน อปปนาสมาธ เมอ

สมาธแนบแนนเตมทกจะเกดภาวะจตทเรยกวา ฌาน ซงมระดบตาง ๆ กนไป ฌานในระดบท

กาหนดรปธรรมเปนอารมณ เรยกวา รปฌาน ม ๔ ขนฌานในระดบทกาหนด อรปธรรมเปน

อารมณ เรยกวาอรปฌาน ม ๔ ขน รวมกนเรยกวา สมาบต ๘ ภาวะของจตในฌานเปนภาวะทสข

๕๑

สงบผองใส ไมมกเลสเครองเศราหมองปราศจากนวรณ เปนความหลดพนจากกเลสตลอดเวลาทยง

อยในฌานสมาบตนนซงสงบดวยเดชแหงสมาธ นอกจากการเขาฌานแลว สมถะยงมผลทสบเนอง

จากฌานนนอก คอการไดบรรลคณวเศษทเรยกวา อภญญา ๕ ไดแก การแสดงฤทธไดทายใจคน

อนได การระลกชาตได การมตาทพย๑

ในอฎฐกนาครสตร มชฌมนกาย มหาวรรคไดกลาวถงประโยชนของสมถะไววา

ภกษในธรรมวนยน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมบรรลปฐมฌานมวตกวจาร ปต

และสขเกดแตวเวกอย เธอพจารณาอยอยางน ยอมรชดวาแมปฐมฌานน อนเหตปจจยปรง

แตงขนกอสรางขน สงใดสงหนง ทปจจยปรงแตงขนกอสรางขน สงนนไมเทยง มความดบไป

เปนธรรมดา ดงน เธอตงอยในธรรม คอสมถะ และวปสสนานนยอมถงความสนไปแหงอา

สวะทงหลาย ถาไมถงความสนไปแหงอาสวะทงหลายเพราะความไปแหงโอรมภาคยสงโยชน

๕ เธอยอมเปนโอปปาตกะ จะปรนพพานในทนนมอนไมกลบจากโลกนน เปนธรรมดา๒

คาวา วปสสนา กบคาวา ภาวนา เขากนแลว สาเรจรปเปนวปสสนาภาวนาเปนรปศพท

ใหมไดความหมายใหมทใจความและรปศพทเปนอนหนงอนเดยวกนมไดแยกกนแปลทละศพททละ

ความหมายดงนวา วปสสนาภาวนา หมายถง การอบรมในศล สมาธ ปญญาใหบรสทธหมดจด ตาม

ความหมายของพระพทธศาสนา คอ ความพนทกขในวฏสงสาร หรอ แปลวา “การปฏบตวปสสนา

ภาวนา”๓

ในปรมตถโชตกะ๔ คาวา วปสสนาภาวนา มรปวเคราะหวา

“รปาทอารมมเณส ปญตตยา จ นจจสขอตตสภสญาย จ วเสเสน นามรปภาเวน วา

อนจจาทอากาเรน วา ปสสตต วปสสนา”

ธรรมชาตใด ยอมเหนแจงในอารมณตาง ๆ มรปารมณ เปนตน โดยความเปนนาม รป

ทพเศษนอกออกไปจากบญญต โดยการละทงสททบญญต อตถบญญตเสยสน และยอมเหนแจงใน

อารมณตาง ๆ มรปารมณ เปนตน โดยอาการเปน อนจจะ ทกขะ อนตตะ อสภะ ทพเศษนอก

๑ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม, พมพครงท ๒๐, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬา

ลงกรณราชวทยาลย ๒๕๔๕), หนา ๓๐๕.

๒ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๒๐/๑๔.

๓ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, พมพครงท

๑๒, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑), หนา ๓๗๔. ๔ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๙ เลม ๑ สมถกรรมฐานทปน, พมพ

ครงท ๕ , (กรงเทพมหานคร: ว อนเตอร พรนท, ๒๕๔๗), หนา ๑๗.

๕๒

ออกไปจากนจจสญญาวปลลาส สขสญญาวปลลาส อตตสญญาวปลลาส สภสญญาวปลลาสเสย

ฉะนน ธรรมชาตนน ชอวา วปสสนา ไดแก ปญญาเจตสก ทในมหากศล มหากรยา

เมอกลาวถงหลกธรรมในทางปฏบต คาวา วปสสนาภาวนา จะพบความหมายในตว คอ

วปสสนา ไดแก พระไตรลกษณ ภาวนา ไดแก สตปฏฐาน ๔ จงไดความหมายวา การเจรญสตปฏฐาน

เพอใหรแจงพระไตรลกษณ

คาวา วปสสนาภาวนา (insight meditation) หมายถง ขอปฏบตตาง ๆ ในการฝกฝน

อบรมปญญาใหเกดความรแจงในสภาวะของความเปนจรงของสรรพสงโดยการเอารปนามเปน

อารมณ พจารณารปนามใหเหนเปนไตรลกษณวาเปนของไมเทยง เปนทกข ไมใชตวไมใชตน วางจาก

ความยดมนในบญญตทงปวง๕

จากการวเคราะหศพท วปสสนา หมายถงปญญาทพจารณาเหนแจงรปนามเปนไปตาม

กฎไตรลกษณ คออนจจง ทกขง อนตตา ซงไดแก ภาวนามยปญญา มอนจจานปสสนาเปนตน และ

หมายถง ปญญาทเหนแจง รละเอยด รอยางพเศษ รชดวาสงขารไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา จน

ทาใหเกดความเบอหนาย คลายกาหนด สามารถดบ ทาลาย และสลดทงกเลสใหหมดสนไปได เกด

เปนความเหนทถกตองไมหลงงมงาย๖

สตปฏฐาน คอ หลกการทขบวนการปฏบตการรวมกนแหงขนธ ๕ ดาเนนไปโดยเนนให

เกดการปฏบตการแหงสวนหนงในสงขารขนธ ทเรยกวาสต โดยการกาหนดพจารณาใน ๔ หนาท

ตวอยางเชน บคคลทกาลงปฏบตวปสสนากรรมฐาน ชวงเวลาหนงบคคลนระลกรชดวาขณะใดเปน

ลมหายใจเขา ขณะใดเปนลมหายใจออก๗

สตปฏฐาน เปนคารวม มาจาก ๒ คา คอ สต+ปฏøาน ทานแปลและอธบายกนไวหลาย

อยาง วาตงสตไวเปนประธานบาง ตงสตไวเปนเบองหนาบาง และในคมภรอรรถกถากมอธบายเปน

หลายนย เชน อธบาย “สตปฏฐาน” วาเปนทตงอยของสตบาง วาทตงเปนประธานของสตบาง วา

การตงไวดวยสตบาง วาสตตงไวกอนบาง และวาสตเขาไปตงอยบาง

๕ พระมหารงเรอง รกขตธมโม (ปะมะขะ), “ผลการปฏบตวปสสนากรรมฐาน: ศกษากรณเยาวชนผ

ปฏบตวปสสนากรรมฐาน ณ ศนยปฏบตธรรมสวนเวฬวน อาเภอเมอง จงหวดขอนแกน”, วทยานพนธ

พทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙), หนา ๑๗๙. ๖ พระครวนยธรสมเกยรต øานตตโร, “ศกษานามรปปรจเฉทญาณในการปฏบตวปสสนาตามหลก

สตปฏฐาน ๔ เฉพาะกรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑต

วทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), หนา ๑๑. ๗ นายนนทพล โรจนโกศล, “การศกษาวเคราะหแนวคดเรองขนธ ๕ กบการบรรลธรรมใน

พระพทธศาสนาเถรวาท”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลง

กรณราชวทยาลย ๒๕๔๘), หนา ๑๗๑.

๕๓

ในคมภรฎกา สตปฏฐาน ๔ หมายถง การตงสตไวเปนประธาน การตงสตไวเบองหนา

การตงมนแหงสต สตทเขาไปตงมน หมายถง การทสตแลนเขาไปตงอยในอารมณ มสตเขาจดจอง

กากบทกขณะ โดยถอวาไมงาม เปนทกข ไมเทยง และไมใชตวตน เพอใหจตจดจออยกบอารมณ

ฐานกาย เวทนา จต และธรรม ในหมวดนวรณ โพชฌงค เปนวปสสนาภาวนาลวน ๆ อารมณ

นอกนนเปนไดทงสมถะและวปสสนาภาวนา๘

ในปรมตถทปน สตปฏฐาน หมายถง ธรรมทเปนใหญตงมนในอารมณมกองรป

เปนตน มรปวเคราะห เปน อวธารณบรพบท กมมธารยสมาส วา สต เอว ปฏาน สตปฏาน

หมายถง สตโดยทวไป สตปฏาน ศพท มกปรากฏในฐานะ ๒ ประการ คอ ธรรมทเปนใหญตงมน

หมายถงสต (สต เอว ปฏาน สตปฏาน) และทตงของสต หมายถงอารมณ ๔ มกองรปเปนตน

(สตยา ปฏาน สตปฏาน )๙

ในปกรณวเสส ใหความหมายวา สตแลนไปตงอยในอารมณกาย เวทนา จต ธรรมโดย

อาการวาไมงาม ไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน เพอทากจใหสาเรจดวยการละเสยซงความสาคญ วา

งาม วาเทยง วาเปนสข วามตวตน

ในทางอภธรรมกลาวถงลกขณาทจตกะของสตเจตสก๑๐

๔ ประการ คอ

๑) มความระลกไดในอารมณเนอง ๆ คอมความไมประมาทเปนลกษณะ

๒) มการไมหลงลมเปนกจ

๓) มการรกษาอารมณเปนผล

๔) มการจาไดแมนยาเปนเหตใกล

เมอตรวจสอบหลกความหมายในทางไวยากรณบาลจงรวาสตปฏฐานมาจากธาต วภตต

ปจจย และวเคราะหตาง ๆ มากมายดงจะนามาเสนอเพอเปนแนวทางเฉพาะทเกยวกบการปฏบต

วปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐานในสวนทเกยวของกบงานวจย ดงน

๑) สรต จนเตตต สต (กรยาทระลกได)

๒) สรต เอตายาต สต (ธรรมชาตเปนเหตใหระลกได)

๓) ปมาท สรต หสตต สต (ธรรมชาตผเบยดเบยนความประมาท)๑๑

สร ธาตใน

ความหมายวาเบยดเบยน อ ปจจย, ลบ ร ทสดธาต

๘ อภธมมตถสงคหบาล ๖, หนา ๔-๑๒.

๙ พระญาณธชะ, ปรมตถทปน ปรจเฉทท ๗ สมจจยสงคหะ, พระคนธสาราภวงศ แปล,

(กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากด ไทยรายวน กราฟฟค เพลท, ๒๕๔๖), หนา ๖๖๐. ๑๐

ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร), ลกขณาทจตกกะ, (กรงเทพมหานคร: คลเลอรโฟร,

๒๕๓๗), หนา ๒๐. ๑๑

พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ป.ธ.๙. ราชบณฑต), พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน,

ชด ศพทวเคราะห, เลม ๒, ( ม.ป.ท.), หนา ๖๕๕.

๕๔

คาวา ปฏาน มาจาก อปสรรค ธาต วภตต ปจจย วเคราะห และความหมายดงน

ป เปนอปสรรค คอ บทหนาแปลวา ทว ขางหนา กอน ออก øา ธาตในความหมายวา

ตงอย ลง ย ปจจย แปลง ย เปน อน ลง ส ปฐมาวภตตในนปงสกลงค สาเรจรปเปน ปฏาน มรป

วเคราะหวา ปตฏาต เอตถาต ปฏาน แปลวา ทเปนทตง การตง การตงมน๑๒

คาวา สตปฏฐาน มรปวเคราะหวา สตยา กรณภตาย ปฏาน ปฏเปตพพ สตปฏาน

(อารมณเปนทตงแหงสต) สต + ปฏาน แปลวา สตปฏฐาน ทตงแหงสต การตงสต อารมณเปน

ทตงสต๑๓

ดวยเหตน สตปฏฐาน จงหมายถง ทตงแหงสต อารมณเปนทตงสต การตงมนซงสต

การตงมนแหงสต ความตงสต ฯลฯ ธรรมเปนทตงแหงสตปรากฏ ๑๔

คาวา สตปฏฐาน มความหมาย ๓ ประการ คอ

๑) ทตงของสต หมายถงอารมณของสต ๔ ไดแกกาย เวทนา จต ธรรม ตามนยน

ปฏาน แปลวาทตง ลง ย ปจจยในอธกรณสาธนะ มรปวเคราะหวา ปตฏาต เอตถาต ปฏาน สต

ยา ปฏาน สตปฏาน (สตปฏฐาน คอ ทตงของสต)

๒) สภาวะทพงตงไวดวยสต หมายถง การลวงความยนดยนรายตามนยน ปฏาน

แปลวาสภาวะทพงตงไว ลง ย ปจจยในกรรมสาธนะ มรปวเคราะห ปฏเปตพพนต ปฏาน ตยา

ปฏøาน สตปฏาน (สตปฏฐาน คอสภาวะทพงตงไวดวยสต)

๓) สตทเขาไปตงไว หรอ สตทตงมน ตามนยน ปฏฐาน แปลวาเขาไปตงไว หรอ ตงไว

มน ลง ย ปจจยในกตตสาธนะ มรปวเคราะหวา ปฏาตต ปฏาน สตเยว ปฏาน สตปฏาน (สต

ปฏฐาน คอสตเขาไปตงไว หรอสตทตงไวมน) อปสรรค คอ ป ตามนยนใชในความหมายวา เขาไป

แลนไป ยงมนคง๑๕

๑๒ เรองเดยวกน, หนา ๓๘๗.

๑๓ อางแลว, หนา ๖๕๕.

๑๔ พนตร ป. หลงสมบญ, พจนานกรมมคธ-ไทย, (กรงเทพมหานคร: รานเรองปญญา, ๒๕๔๐),

หนา ๖๙๕. ๑๕

พระมหาโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), พระพรหมโมล ตรวจชาระ, พระคนธสาราภวงศ แปล

เรยบเรยง, มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน, (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากด ไทยรายวนการพมพ,

๒๕๔๙), หนา ๒๔.

๕๕

สตปฏฐาน คอสตทเขาไปตงไว หรอสตทตงไวมน โดยจาแนกตามอารมณ ๔ คอ กาย

เวทนา จต และธรรม ซงเปนทางเดยว ทมเปาประสงคเพอความบรสทธของเหลาสตว เพอลวงโส

กะและปรเทวะ เพอดบทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรม เพอทาใหแจงนพพาน

ดงนน การฝกฝนอบรมสตปญญาใหเกดความรแจงในสภาวะความเปนจรงของสรรพสง

โดยการกาหนดรปนามเปนอารมณ พจารณารปนามใหเหนเปนไตรลกษณวาเปนของไมเทยง เปน

ทกข ไมใชตวตน วางจากความยดมนในบญญตทงปวง ผหวงความสนทกข ตองทาตามหลก

สตปฏฐาน ๔ เทานน เพราะเปนทางสายเอกสายเดยว ถาทาอยางอน ภาวนาอยางอน ทไมเปนสต

ปฏฐาน ๔ ถอวาไมใชทางใหสนทกข

ในมหาสตปฏฐานสตรนน พระพทธเจามไดทรงระบจาแนกแยกแยะ วาตรงไหน คอ

สมถะ ตรงไหนคอวปสสนา แตพระองค กทรงแยกหนา ทของสมถะและวปสสนาไว ใน

ปฐมปณณาสกพระสตตนตปฎก คอ

ดกรภกษทงหลาย ธรรม ๒ อยาง เปนไปในสวนแหงวชชา ธรรม ๒ อยาง เปนไฉน คอ

สมถะหนง วปสสนาหนง ดกรภกษทงหลาย สมถะทภกษเจรญแลว ยอมเสวยประโยชน

อะไร ยอมอบรมจต จตทอบรมแลว ยอมเสวยประโยชนอะไร ยอมละราคะได วปสสนาท

อบรมแลวยอมเสวยประโยชนอะไร ยอมอบรมปญญา ปญญาทอบรมแลว ยอมเสวย

ประโยชนอะไร ยอมละอวชชาได๑๖

แมแตผ ทบรรลธรรมชนตนแลว แตยงไมจบกจ ยงไมถงแกนสารชนลกสดของ

พระพทธศาสนา กยงจาเปนตองเจรญทงสวนของสมถะและวปสสนา ดงในมหาวจฉโคตตสตร

พระสตตนตปฎกเลม ๕ ทภกษชอ “วจฉะ” บวชไดเพยงครงเดอนกถงมรรคผลชนตน เปน

พระโสดาบนบคคล ทานกเขาไปกราบทลขอคาแนะนาขนตอไปจากพระพทธองค ซงพระองค

ทรงตรสวา

ดกรวจฉะ ถาเชนนน เธอจงเจรญธรรมทงสอง คอสมถะและวปสสนาใหยงขนไปเถด

ดกร วจฉะ ธรรมทงสองคอสมถะและวปสสนาน เธอเจรญใหยงขนไปแลว จกเปนไปเพอ

แทงตลอดในธาตหลายประการ๑๗

หมายความวา จะเปนผเรมตนภาวนาหรอผภาวนากระทงถงมรรคผลแลว กยงตอง

เจรญทงสมถะและวปสสนาใหยง ๆ ขนไป ใชจะละเลยสวนใดสวนหนงดวยความประมาทวาไม

สาคญ ไมจาเปนตามขอเทจจรงในการปฏบตประการหนง กคอถากเลสยงถกหอหมดวย

๑๖ อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๕๒/๑๐๕.

๑๗ ม.ม. (ไทย) ๓๑/๖๗/๒๖๐.

๕๖

กเลสหยาบ ๆ โอกาสทจะเหนความจรงคอไตรลกษณของรปนาม เพอความปลอยวาง เพอความร

แจงวากายใจไมใชตวตนนน เรยกไดวาไมมเลย ขอใหนกวาถากาลงโลภอยากกนของอรอยตรงหนา

อยางแรงจดขนาดนาลายไหลสอ หรอกาลงฟงซานเปนทกขกบปญหาหนกอกจนมนตอ จตจะอยใน

ความพรอมพจารณาโลภะในจตเปนอนจจงหรอไม หรอพรอมพจารณาทกขเวทนาเปนของทเกด

แตเหตหรอไม

เพราะฉะนนถาใจยงไมสงบจากเครองรบกวนหนก ๆ กตองทาใหสงบลงบาง ดวยการ

ตดใจออกมาจากของหยาบ พอมสตบางแลวกผกใจไวกบสงใดสงหนง วตถอนเปนเครองผกใจ

นนเองเรยกวา “อารมณ” หรอ “อารมณสมาธ” มอยแลวในมหาสตปฏฐานสตร แตเราตองสงเกต

สงกาแยกแยะเอาตามนยามของสมถะและวปสสนา

ยกตวอยางเชนในอานาปานบรรพ พระพทธองคใหรลมหายใจหลายตอหลายแง ถาแง

ทรวานลมเขา นลมออก อนนนคอผกใจไวกบอารมณเฉย ๆ ยงไมไดพจารณาอะไร กเขาขายเปน

สมถะ สวนถาใหปฏบตอะไรอยางเชน พจารณาเหนธรรมคอความเกดขนในกายบาง พจารณาเหน

ธรรมคอความเสอมในกายบาง ดงนเรยกวาใชลมหายใจทถกรนนเอง เปน “อารมณวปสสนา” คอ

เหนธรรมดาเกดดบเพอปลอยวางลมหายใจวาไมใชตวเรา ไมใชของเรา

สรป คอตวของสภาวะอนเปนวตถแหงการถกรนน มใชตวบอกวาเปนสมถะหรอ

วปสสนา เชน ลมหายใจเหมอน ๆ กน ยงถกรไดทงโดยความเปนสมถะและวปสสนา ตวบอกท

แทจรงวาตรงไหนเปนสมถะ ตรงไหนเปนวปสสนา กคอ “วธร” หรออาการดาเนนจตนนเอง รเฉย

ๆ เพอสงบจากกเลสหยาบถอวาเปนสมถะ รเพอเหนแจงวาไมใชตวตนถอวาเปนวปสสนา ทกหมวด

ของมหาสตปฏฐานสตรจะลงเอยดวยการ “รโดยความไมยดมนถอมน” เสมอ เพราะฉะนนจงกลาว

ไดวามหาสตปฏฐานสตรทงหมดกคอการทาวปสสนาใหแจง ผานการไตลาดบมาจากสมถะ

มหาสตปฏฐาน กลาวถงวตถอนเปนทวาง ทประดษฐานของสตชนใดบาง จงเปนโอกาส

อนควรยกตวอยางไปในตววากายใจอนเปนปจจบน สภาพจตอนเปนปกตนจะรจก “สตปฏฐาน ๔”

อยางงายดวยการผกลาดบเชนไร เมอหดสรางฐานใหสต ถาทาถก สงหนงทจะพบกคอพอเผลอแลว

รตววาเผลอเมอใด เมอนนจตจะตดกลบมาอยกบฐานซงสรางไวดแลวเอง ทราบแนวทางเบองตน

เชนน กนาจะพรอมลงรายละเอยดแตละหมวดตอไปแลว หากทาความเหนไววาควรปฏบตสตปฏ

ฐาน ๔ เฉพาะทางทถนด เชนจะขอตามรตามดเพยงกายอยางเดยว หรอเวทนาอยางเดยว หรอจต

อยางเดยว หรอธรรมอยางเดยว กอาจทาใหสตทอลงในหลาย ๆ เวลา เพราะขาดทกษะ

ความสามารถในการกาหนดรสงทกาลงเดนอยเดยวนนตามจรง นบเปนการสมควรทเราจะศกษา

“วธดกายใจ” คอ สตปฏฐาน ๔ ใหถถวน เพอความไมออม เพอความตดตรง เพอความกระจาง

แจงแทงตลอดถงอรยสจ ๔ อยาง แทจรงตอไป

๕๗

๓.๒ ความสาคญของการปฏบตสมถะและวปสสนาภาวนา

เมอครงทพระพทธยงเปนเจาชายสทธตถะ มพระชนมาย ๒๙ พรรษา พระองคเสดจ

ออกประพาสพระนคร ขณะทกาลงเพลดเพลนอยนนพระองคไดพบกบสงทไมเคยเหนมากอนใน

ชวต นนคอคนแกคราครา คนเจบทรมาน และคนตาย ทาใหพระองคทรงหวนวตกวา อกไมนาน

เราเองกตองแก ตองเจบ ตองตายอยางนเหมอนกน ทาอยางไรหนอเราจะรอดพนจากสงเหลานได

เมอมรอนกมหนาวแก เมอมมดกมสวางแก เมอมความแกความเจบและความตาย กตองมวธแก

อยางแนนอน จากนนพระองคจงตดสนพระทยทงราชสมบต ทงกองเงนกองทองออกจาก

พระราชวงไปอยกลางปาเพอคนหาหนทางนน ในทสดกทรงคนพบ นนคอการเจรญภาวนา

การเจรญภาวนาหรอปฏบตกรรมฐานน มนษยทวโลกไดพยายามคนควาและเขาถงมา

นานแลว แตเนองดวยสงสมบญบารมมาไมเพยงพอจงเขาถงไดเพยงบางสวน คนกลมนนกคอพวก

ฤษและศาสดาตาง ๆ พวกทานสามารถเหาะเหนเดนอากาศได มฤทธเดชมากมาย แตกยงไม

สามารถกาจดกเลสในจตใหหมดสนไปได ยงมความโลภ โกรธ เกลยดอย ทานเหลานเขาถงไดเพยง

แคระดบฌานสมาบตเทานน ยงไมสามารถเขาถงวปสสนาปญญา บรรลมรรค ผล นพพานได และ

หลงจากเจาชายสทธตถะเสดจออกผนวช พระองคไดไปศกษาศาสตรนจากสานกฤษตาง ๆ ท มอย

ในสมยนนจนหมดความรอาจารย แตเมอออกจากสมาธกเลสตณหากยงมอย ยงมความกลวความ

กงวลอย พระองคจงตดสนพระทยศกษาคนควาหาวธดบทกขดวยพระองคเองดวยการ ปฏบต

วปสสนาภาวนา การเจรญภาวนา หรอการปฏบตกมมฏฐานในพระพทธศาสนา มอย ๒ ประการ

๑. สมถภาวนา (Development of Tranguility) หรอ สมถกรรมฐาน (Concentration

Meditation) คอ การฝกอบรมจตใหเกดความสงบ ไดแก หลกหรอวธปฏบตเพอใหเกดความสงบ

ทางจตใจ หรอการทาจตใจใหเปนสมาธความมนคงนนเอง

๒. วปสสนาภาวนา (Development of Insight) หรอ วปสสนากรรมฐาน (Insight

Meditation) คอ การฝกอบรมปญญาใหเกดความรแจงตามความเปนจรง ไดแก หลกหรอวธ

ปฏบตเพอใหเกดปญญาเหนแจงตามความเปนจรงในรปนาม ขนธ ๕ วา เปนสภาวะทไมเทยง

(อนจจง) เปนทกข ทนไดยาก (ทกขง) เปนสภาวะทไมใชบคคล ตวตน เราเขา บงคบบญชาไมได

(อนตตา) เรยกวา วปสสนา

ความเขาใจของผปฏบตหลายทาน คดวา การปฏบตสมถภาวนาดกวาวปสสนาภาวนา

เพราะสมถฝกแลวทาใหเหาะได รใจคนอนได เสกมนตคาถาอาคมได สวนวปสสนาลวน ๆ ทาไมได

แตถงอยางไรกตาม ผปฏบตสมถกรรมฐานกยงเปนเพยงปถชนทตองเวยนวายตายเกดใน ๓๑ ภม

หาทสดของภพชาตไมได ยงตองตกอบาย ทรมานในนรกอกนบชาตไมถวน สวนผปฏบตวปสสนา

๕๘

นน ถงแมจะเหาะไมได เสกคาถาไมขลง แตกเหลอภพชาตเพยงแค ๗ ชาตเปนอยางยง และตงแต

ชาตนเปนตนไปกจะไมตกอบายอกเลย ไมวาในอดตจะเคยทาบาปอกศลไวมากมายปานใดกตาม

ผลจากสมถะไมวาจะเปนฌานสมาบตหรออภญญากตาม ยงเปนเพยงโลกยเปนของ

ปถชน เสอมถอยได เชน ฤทธทพระเทวทตได เจโตวมตตของพระโคธกะและฌานสมาบตของ

พระภกษสามเณร ฤาษ และคฤหสถ บางทานทมเรองเลาตอกนมาในคมภรตาง ๆ เปนของมมา

กอนพทธกาล เชน อาฬารดาบสกาลามโคตรไดถงอรปฌานท ๓ อททกดาบสรามบตรไดถงอรป

ฌานท ๔ เปนตน เปนของมไดในลทธภายนอกพระพทธศาสนา มใชจดหมายของพระพทธศาสนา

เพราะไมทาใหหลดพนจากกเลสและทกขไดอยางแทจรง นกบวชบางลทธทาสมาธจนไดฌาน ๔ แต

ยงมมจฉาทฏฐเกยวกบเรองอตตาและยดถอในฌานนนวาเปนนพพาน กมลทธเชนนพระพทธเจา

ทรงปฏเสธ

ผลทตองการจากสมถะตามหลกพทธศาสนา คอการสรางสมาธเพอใชเปนบาทฐาน

วปสสนา จดหมายสงสดของพระพทธศาสนาสาเรจดวยวปสสนา คอการฝกอบรมปญญาทมสมาธ

นนเปนบาทฐาน หาก บรรลจดหมายสงสดดวยและยงไดผลพเศษแหงสมถะดวย กจดวาเปนผม

คณสมบตพเศษไดรบการยกยองนบถออยางสง แตหากบรรลจดหมายแหงวปสสนาอยางเดยวไม

ไดผลวเศษแหงสมถะ กยงเลศกวาไดผลวเศษแหงสมถะคอไดฌานสมาบตและอภญญา ๕ แตยงไม

พนจากอวชชาและกเลสตาง ๆ ไมตองพดถงจดหมายสงสด แมแตเพยงขนสมาธ ทานกกลาววา

พระอนาคามถงแมจะไมไดฌานสมาบต ไมไดอภญญา กชอวาเปนผบาเพญสมาธบรบรณ เพราะ

สมาธของพระอนาคามผไมไดฌานสมาบต ไมไดอภญญานน แมจะไมใชสมาธทสงวเศษอะไรนกแต

กเปนสมาธทสมบรณในตวยงยนคงระดบ มพนฐานมนคง เพราะไมมกเลสทจะทาใหเสอมถอยหรอ

รบกวนได ตรงขามกบสมาธของผเจรญสมถะอยางเดยวจนไดฌานสมาบตและอภญญา แตไมได

ปฏบต วปสสนาไมไดบรรลมรรคผล แมสมาธ นนจะเปนสมาธขนสงมผลพเศษ แตกขาด

หลกประกนทจะทาใหยงยนมนคง ผไดสมาธอยางนถายงเปนปถชนกอาจถกกเลสครอบงาทาให

เสอมถอยได

วปสสนาภม ๖ คอ ทเกดของวปสสนา ๖ อยาง ไดแก ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘

อนทรย ๒๒ อรยสจ ๔ ปฏจจสมปบาท ๑๒ เมอยอวปสสนาภม ๖ แลว ไดแก รปกบนาม ภมทง ๖

น เปนอารมณของวปสสนา หรอเปนธรรมทอบรมเพอใหเกดปญญา วปสสนาภม ๖๑๘

มดงน

๑๘ พระมหาสามารถ อธจตโต (มนส), “ศกษาการบรรลธรรมดวยการเจรญอานาปานสตในคมภร

พทธศาสนาเถรวาท”, วทยานพนพพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณ

ราชวทยาลย, ๒๕๕๔), หนา ๒๐.

๕๙

๑. ขนธ ม ๕ คอ กองทง ๕

๑) รปขนธ กองรป

๒) เวทนาขนธ กองเวทนา

๓) สญญาขนธ กองสญญา

๔) สงขารขนธ กองสงขาร

๕) วญญาณขนธ กองจต๑๙

๒. อายตนะ ๑๒๒๐

คอ สะพานเครองเชอมตอใหเกดความร ม ๑๒

๑) จกขายตนะ องคธรรมไดแก จกขปสาท

๒) โสตายตนะ องคธรรมไดแก โสตปสาท

๓) ฆานายตนะ องคธรรมไดแก ฆานปสาท

๔) ชวหายตนะ องคธรรมไดแก ชวหาปสาท

๕) กายายตนะ องคธรรม ไดแก กายปสาท

๖) รปายตนะ องคธรรมไดแก สตาง ๆ

๗) สททายตนะ องคธรรมไดแก เสยงตาง ๆ

๘) คนธายตนะ องคธรรมไดแก กลนตาง ๆ

๙) รสายตนะ องคธรรมไดแก รสตาง ๆ

๑๐) โผฏฐพพายตนะ องคธรรมไดแก สมผสตาง ๆ

๑๑) มนายตนะ องคธรรมไดแก จตทงหมด

๑๒) ธมมายตนะ สภาพธรรมตาง ๆ ๒๑

๓. ธาต ๑๘ คอ สงททรงไวซงสภาพของตน ม ๑๘

๑) จกขธาต องคธรรมไดแก จกขประสาท

๒) โสตธาต องคธรรมไดแก โสตปสาท

๓) ฆานธาต องคธรรมไดแก ฆานปสาท

๔) ชวหาธาต องคธรรมไดแก ชวหาปสาท

๕) กายธาต องคธรรมไดแก กายปสาท

๑๙ พระครเกษมธรรมทต (สรศกด เขมรส), วปสสนาภม, พมพครง ๖, (กรงเทพมหานคร: บรษท

บญศรการพมพ จากด, ๒๕๕๒), หนา ๑๖. ๒๐

พระครเกษมธรรมทต (สรศกด เขมรส), วปสสนาภม, หนา ๑๗. ๒๑

อภ.ว. (บาล) ๓๕/๑๕๔/๗๙., อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๕๔/๑๑๒.

๖๐

๖) รปธาต องคธรรมไดแก สตาง ๆ

๗) สททธาต องคธรรมไดแก เสยงตาง ๆ

๘) คนธธาต องคธรรมไดแก กลนตาง ๆ

๙) รสธาต องคธรรมไดแก รสตาง ๆ

๑๐) โผฏฐพพธาต องคธรรมไดแก สมผสตาง ๆ

๑๑) จกขวญญาณธาต จกขวญญาณ ชอวาธาต เพราะทรงไวซงการเหน

๑๒) โสตวญญาณธาต โสตวญญาณ ชอวาธาต เพราะทรงไวซงการไดยน

๑๓) ฆานวญญาณธาต ฆานวญญาณ ชอวาธาต เพราะทรงไวซงการรกลน

๑๔) ชวหาวญญาณธาต ชวหาวญญาณ ชอวาธาต เพราะทรงไวซงการรรส

๑๕) กายวญญาณธาต กายวญญาณ ชอวาธาต เพราะทรงไวซงการรสมผส

๑๖) มโนธาต เพราะทรงไวซงการรปญจารมณอยางสามญ

๑๗) มโนวญญาณธาต เพราะทรงไวซงการรอารมณเปนพเศษ

๑๘) ธมมธาต สภาพธรรม เพราะทรงไวซงสภาวลกษณะของตน ๆ๒๒

๔. อนทรย ๒๒๒๓

คอ ความเปนใหญ ม ๒๒

๑) จกขนทรย ธรรมชาตทเปนผปกครองในการเหน

๒) โสตนทรย ธรรมชาตทเปนผปกครองในการไดยน

๓) ฆานนทรย ธรรมชาตทเปนผปกครองในการรกลน

๔) ชวหนทรย ธรรมชาตทเปนผปกครองในการรรส

๕) กายนทรย ธรรมชาตทเปนผปกครองในการสมผส

๖) อตถนทรย ธรรมชาตทเปนผปกครองในความเปนหญง

๗) ปรสนทรย ธรรมชาตทเปนผปกครองในความเปนชาย

(๘) ชวตนทรย ธรรมชาตทเปนผปกครองในการรกษารปและนาม

๙) มนนทรย ธรรมชาตทเปนผปกครองในการรบอารมณ

๑๐) สขนทรย ธรรมชาตทเปนผปกครองในการเสวยความสขกาย

๑๑) ทกขนทรย ธรรมชาตทเปนผปกครองในการเสวยความทกขกาย

๑๒) โสมนสสนทรย ธรรมชาตทเปนผปกครองในการเสวยความสขใจ

๑๓) โทมนสสนทรย ธรรมชาตทเปนผปกครองในการเสวยความทกขใจ

๑๔) อเปกขนทรย ธรรมชาตทเปนผปกครองในการเสวยอารมณกลาง ๆ

๒๒ อภ.ว. (บาล) ๓๕/๑๘๓/๑๐๒., อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๘๓/๑๔๒.

๒๓ พระครเกษมธรรมทต (สรศกด เขมรส), วปสสนาภม, หนา ๑๙.

๖๑

๑๕) สทธนทรย ธรรมชาตทเปนผปกครองในความเชอตอสงทควรเชอ

๑๖) วรยนทรย ธรรมชาตทเปนผปกครองในความเพยร

๑๗) สตนทรย ธรรมชาตทเปนผปกครองในการระลกชอบ

๑๘) สมาธนทรย ธรรมชาตทเปนผปกครองในการตงมนอารมณอนเดยว

๑๙) ปญญนทรย ธรรมชาตทเปนผปกครองในการรตามความเปนจรง

๒๐) อนญญตญญสสามตนทรย ธรรมชาตรแจงอรยสจจ ๔ ทตนไมเคยร

๒๑) อญญนทรย ธรรมชาตรแจงอรยสจจ ๔ ทตนเคยร

๒๒) อญญาตาวนทรย ธรรมชาตรแจงอรยสจจ ๔ สนสดแลว๒๔

๕. อรยสจจะ ๔๒๕

คอ ความจรงอนประเสรฐ ม ๔

๑) ทกขสจจะ ธรรมชาตทเปนทกข เปนความจรงของพระอรยเจา

๒) สมทยสจจะ ธรรมชาตทเปนเหตใหเกดทกขของพระอรยเจา

๓) นโรธสจจะ ธรรมทเปนเครองดบทกขของพระอรยเจา

๔) มรรคสจจะ หนทางทเปนเหตใหถงความดบทกขของพระอรยเจา๒๖

๖) ปฏจจสมปบาท ๑๒๒๗

คอ ความประชมพรอมดวยเหตผล ม ๑๒

๑) อวชชา ธรรมชาตทเปนไปตรงกนขามกบปญญา

๒) สงขาร ธรรมชาตทปรงแตงสงขตธรรมทเปนผลโดยตรง

๓) วญญาณ ธรรมชาตทรอารมณเปนพเศษ

๔) นามรป ธรรมชาตทนอมไปในอารมณ ชอวา นาม

๕) สฬายตนะ ธรรมชาตททรงไวซงวฏฏสงสารทยนยาว

๖) ผสสะ ธรรมชาตทกระทบซงอารมณ

๗) เวทนา ธรรมชาตทเสวยอารมณ

๘) ตณหา ธรรมชาตทตดใจซงวตถกาม

๙) อปาทาน ธรรมชาตทเขาไปยดมน

๑๐) ภวะ (กมมภวะ, อปตตภวะ) ธรรมชาตทเปนเหตใหผลเกดขน

๑๑) ชาต ธรรมชาตทเปนเหตแหงการปรากฏเกดขนของสงขารธรรม

๑๒) ชรา มรณะ และ โสกะ ปรเทวะ ทกขะ โทมนส อปายาส๒๘

๒๔ อภ.ว. (บาล) ๓๕/๒๑๙/๑๔๕., อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๑๙/๑๙๗.

๒๕ พระครเกษมธรรมทต (สรศกด เขมรส), วปสสนาภม, หนา ๒๑.

๒๖ อภ.ว. (บาล) ๓๕/๑๘๙-๒๐๕/๑๑๗., อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๘๙/๑๖๓.

๒๗ พระครเกษมธรรมทต (สรศกด เขมรส), วปสสนาภม, หนา ๒๒.

๒๘ อภ.ว. (บาล) ๓๕/๒๒๕/๑๖๑., อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๒๕/๑๒๑.

๖๒

วปสสนาภมทพระพทธองคทรงแสดงนน มอย ๖ ภมดวยกน เรยกวา วปสสนาภม ๖

แตเมอยอวปสสนาภมลงแลวคงได ๒ อยาง คอ รปธรรม กบนามธรรมกลาวสน ๆ วา รปนาม๒๙

ดงนน สตปฏฐานและวปสสนาภม ๖ เมอพจารณาองคธรรมแลวจะเหนไดวาเปนธรรม

ทเกยวเนองกน คอ เปนอารมณของวปสสนาภาวนา และเมอสรปยอลงกไดรปนามเหมอนกน

มหาสตปฏฐานสตร ในสตปฏฐานประกอบดวย องคกรรมฐาน ๒๑ ขอยอย ไดแกทาง

กาย ๑๔ ทางเวทนา ๑ ทางจต ๑ และทางธรรม ๕ ในหมวดอานาปานะ หมวดปฏกลเปนอารมณ

สมถะวปสสนา หมวดนวสวถกาเปนสมถะ หมวดอรยาบถ สมปชญญะ ธาตมนสการ เวทนา จต

และธรรมเปนวปสสนา ในคมภรฎกา หมวดนวรณ โพชฌงคเปนวปสสนานอกนนเปนไดทงสมถะ

และวปสสนา๓๐

จะไดยกมาอธบายในสวนแหงวปสสนากอน ดงน

๑. ทมาของชอมหาสตปฏฐานสตรแปลวา การเจรญสตปฏฐานสตรใหญชอนตงตาม

เนอหาสาระของพระสตร

๒. ทมาของพระสตร พระสตรนพระผมพระภาคทรงแสดงแกภกษทงหลาย ขณะ

ประทบอย ณ นคมของชาวกร ชอ กมมาสธมมะ แควนกร โดยทรงปรารภพทธบรษทชาว

กมมาสธมมนคมวา มความสนใจในการเจรญสตปฏฐานกนอยางมาก แมพวกทาสกรรมกร และ

บรวารชนกพดกนแตเรอง สตปฏฐาน เหตเกดของพระสตรน จดอยในประเภท ปรชฌาสยะ๓๑

๓. รปแบบของพระสตรเปนบรรยายโวหารแบบถามเอง ตอบเอง และมอปมาอปไมย

ผสมดวย นบเปนกระบวนบรรยายทสมบรณแบบมทงภาคอทเทส ภาคนทเทส และภาคอานสงส

เปนการบรรยายกมมฏฐานทเขาใจงาย

๔. ใจความสาคญของพระสตร พระผ มพระภาคทรงยกหวขอการบรรยายขนเปน

อทเทสวา

“ภกษทงหลาย ทางนเปนทางสายเดยวเพอความบรสทธของเหลาสตวเพอลวงโสกะ

และปรเทวะ เพอดบทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรม (อรยมรรค) เพอทาใหแจง

นพพานทางนคอ สตปฏฐาน ๔ ประการ’’ สตปฏฐาน คอ การตงสตสมปชญญะเพยร

พจารณากาย เวทนา จต และธรรมเพอกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกใหไดโดยแยก

พจารณาเปน ๔ ประการ๓๒

คอ

๒๙ พระครเกษมธรรมทต (สรศกด เขมรส), วปสสนาภม, หนา ๑๕.

๓๐ อภธรรมมตถสงคหะ ๖, หนา ๔.

๓๑ ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๗๒/๒๔๘., ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๒/๓๐๑.

๓๒ ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๗๒/๒๔๘., ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๒/๓๐๑.

๖๓

๑. การพจารณาเหนกายในกาย

๒. การพจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลาย

๓. การพจารณาเหนจตในจต

๔. การพจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลาย

หวขอในการศกษาแบงออกเปน ๔ ขอ คอ

๑. การพจารณาเหนกายในกายแบงออกเปน ๖ หมวด คอ

๑) พจารณาลมหายใจเขาลมหายใจออก

๒) พจารณาอรยาบถ คอ พจารณาการเดน ยน นง นอน

๓) พจารณาสมปชญญะ คอ พจารณาความรสกตวในการเคลอนไหว

๔) พจารณาสงปฏกล คอ พจารณาอาการ ๓๒ ในกายของตน

๕) พจารณาธาต คอ พจารณา ดน นา ไฟ ลม ในกายของตน

๖) พจารณาซากศพ ซงมลกษณะตาง ๆ กนถง ๙ ลกษณะ

๒. การพจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลายในตวเองแบงเปน ๙ ประการ๓๓

คอ

๑) เมอเสวยสขเวทนากรชดเวทนานน

๒) เมอเสวยทกขเวทนากรชดเวทนานน

๓) เมอเสวยอทกขมสขเวทนากรชดเวทนานน

๔) เมอเสวยสขเวทนามอามสกรชดเวทนานน

๕) เมอเสวยสขเวทนาไมมอามสกรชดเวทนานน

๖) เมอเสวยทกขเวทนามอามสกรชดเวทนานน

๗) เมอเสวยทกขเวทนาไมมอามสกรชดเวทนานน

๘) เมอเสวยอทกขมสขเวทนามอามสกรชดเวทนานน

๙) เมอเสวยอทกขมสขเวทนาไมมอามสกรชดเวทนานน

๓. การพจารณาเหนจตในจต แบงเปน ๑๐ ประการ ตามสภาวะของจตเชนจตมราคะก

รชดวาจตมราคะ จตปราศจากราคะกรชดวาจตปราศจากราคะ

๔. การพจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายแบงเปน ๕ หมวด คอ

๑) หมวดนวรณ

๒) หมวดขนธ

๓๓ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตร, แปลและเรยบเรยงโดย พระคนธ

สาราภวงศ, หนา ๒๓๒.

๖๔

๓) หมวดอายตนะ

๔) หมวดโพชฌงค

๕) หมวดสจจะ

ดงนน มหาสตปฏฐานสตรทปรากฏในมชฌมนกายน มขอความเหมอนกบมหาสตปฏฐาน

สตร ในทฆนกายมหาวรรค แตอรรถกถาไดตงชอสตรใหตางกนไปกลาวคอเรยกชอสตรนใน

มชฌมนกายวา สตปฏฐานสตร และเรยกชอสตรในทฆนกายวา มหาสตปฏฐานสตร และอารมณ

ของวปสสนาภาวนา นกปฏบตพงปฏบตวปสสนาภาวนาดวยการกาหนดรรปนามปรมตถเทานนท

ปรากฏชดในปจจบนขณะนน ๆ ตามความเปนจรง๓๔

อนง แมวาอารมณของวปสสนาจะเปนไดทง

อารมณภายในและภายนอกดงขอความในมหาสตปฏฐานสตร๓๕

แตนกปฏบตควรเรมจากการ

กาหนดรอารมณภายในคอรปนามทอยในรางกายทยาวไมเกนวา หนาเพยงคบ กวางเพยงศอก เมอ

วปสสนาญาณแกกลาแลวกจะสามารถรบรอารมณภายนอกไดเองวธนเปนวธปฏบตของสาวก

ทงหลาย ดงปรากฏในฎกาของอนปทสตรทอธบายเรองของพระโมคคลลานเถระผกาหนดร

สภาวธรรมบางสวนแลวไดบรรลธรรมเปนพระอรหนตมขอความดงน

“เอกเทสเมวาต สกอตตภาเว สงขาเร อนวเสสโต ปรคคเหตจ สมมสตจ อสกโกนต

อตตโน อภนหารสมทาคตæาณพลานรป เอกเทสเมว ปรคคเหตวา สมมสนโต.”๓๖

“คาวา เอกเทสเมว (เพยงบางสวน) มความหมายวา พระเถระไดกาหนดหยงเหนเพยง

บางสวนซงตนไมอาจกาหนดรและหยงเหนสงขารธรรมในอตภาพของตนโดยสนเชง ตาม

กาลงปญญาทไดรบสงสมมา”

“ตสมา สสนตานคเต สพพธมเม, ปรสนตานคเต จ เตส สนตนวภาค อกตวา พหทธา

ภาวนาสามæโต สมมสต. อย สวกาน สมมสนจาโร”๓๗

“ดงนน พระเถระจงหยงเหนธรรมทงปวงทเปนไปในกระแสรปนามของตน และหยง

เหนธรรมทเปนไปในกระแสรปนามของคนอนโดยความเปนธรรมภายนอกทวไป มไดกระทา

การจาแนกกระแสรปนามของบคคลเหลานน วธนเปนวธหยงเหนของสาวกทงหลาย”

๓๔ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) รจนา, พระพรหมโมล (สมศกด ป.ธ.๙) ตรวจชาระ,

พระคนธสาราภวงศ แปลและเรยบเรยง, วปสสนานย เลม ๑, (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากดประยร

สาสนไทยการพมพ, ๒๕๔๘), หนา ๑๓๐. ๓๕

ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๗๔/๒๔๘., ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๔/๓๐๒. ๓๖

ม.ฏกา. ๓/๓๒๖. ๓๗

ม.ฏกา. ๓/๓๒๖.

๖๕

ดวยเหตน นกปฏบตจงไมควรแสวงหาหรอกาหนดรอารมณภายนอก เชน เสยง

โดยไมสนใจตอสภาวะไดยนซงเปนอารมณภายใน เพราะจะทาใหจตซดสายฟงซาน สงผลใหสมาธ

และปญญาไมเจรญขน แมจะปฏบตตดตอกน ๑๕ วนหรอ ๑ เดอนกไมอาจประสบความกาวหนา

และผทมไดกาหนดรสภาวธรรมปจจบน แตกลบไปพจารณาวาเปนรปหรอนามตามทเคยศกษามา

กไมถกตอง เพราะเปนการนกคดดวยสญญา ไมใชการเจรญสตระลกรอยางแทจรง ดงนน

นกปฏบตจงควรกาหนดรอารมณภายในเปนหลก และกาหนดอารมณภายนอกทมาปรากฏเอง

ทางทวารทง ๖ ไดเชนกน ดงคมภรวสทธมรรคมรรคฎกากลาววา

“อชฌตต วา ห วปสสนาภนเวโส โหต พหทธา วา. อชฌตตสทธย ปน ลกขณโต

สพพมป นามรป อนวเสสโต ปรคคหต-เมว โหต.๓๘

“การปฏบตวปสสนาอาจมไดทงภายในหรอภายนอก แตเมอการกาหนดรสาเรจภายใน

กเปนอนกาหนดรรปนามทงหมดโดยลกษณะ (ทเปนลกษณะและสามญญลกษณะ)

โดยสนเชง”

องคคณของวปสสนาภาวนา การเจรญสตปฏฐาน ๔ เพอทาลายอภชฌา (ความยนด)

และโทมนส (ความยนราย) นน ในเวลาปฏบต ไมใชใชสตเพยงอยางเดยว๓๙

แตตองมธรรมขออน ๆ

ควบอยดวย ธรรมทไมบงถงไวกคอสมาธ ซงจะมอยดวยอยางนอยในขนออน ๆ พอใชสาหรบการน

สวนธรรมทระบไวดวยไดแกองคของวปสสนา ๓ ประการ คอ อาตาป มความเพยร สมปชาโน ม

สมปชญญะ และสตมา มสต

อาตาป แปลวา มความเพยรเผากเลส๔๐

คอ มความเพยรชอบทเรยกวา สมมปปธาน ๔

คอ เพยรเพอละอกศลเกา เพยรเพอไมทาอกศลใหม เพยรเพอทากศลใหม และเพยรเพอเพมพน

กศลเกา ทกขณะทนกปฏบตเจรญสตระลกรสภาวธรรมปจจบน ไดชอวาสงสมสตสมาธ และปญญา

ใหเพมพนมากขน

สมปชาโน แปลวา มปญญาหยงเหน หมายความวา หยงเหนสภาวธรรมตามความเปน

จรง คอเหนลกษณะเฉพาะตวของรปนาม๔๑

และลกษณะทวไปของรปนาม (ความเปนไตรลกษณ)

๓๘ วสทธ.ฏกา. ๒/๔๐๖.

๓๙ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, พมพครงท ๒๐, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหา

จฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๕), หนา ๓๓๐. ๔๐

พระโสภณมหาเถระ (มหาสส ยาดอ), พระพรหมโมล ตรวจชาระ, พระคนธสาราภวงศ แปล

เรยบเรยง, มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน, หนา ๓๐. ๔๑

เรองเดยวกน, หนา ๓๑.

๖๖

สตมา แปลวา มสต คอ มสตอยางตอเนองไมขาดชวงตงแตตนนอนจนถงหลบสนท๔๒

การเจรญสตมประโยชน คอทาใหจตตงมนเปนสมาธเพอการพฒนาปญญา

การปฏบตวปสสนาภาวนา ตองมองคประกอบสาคญ คอใหมความเพยร มสมปชญญะ

มสต๔๓

ระลกไปตามฐานทตงทง ๔ คอ กาย เวทนา จต และธรรม อยางตอเนองตงแตตน

จนถงหลบ ดงหลกฐานทปรากฏใน สารปตตสตตนทเทส๔๔

พระผมพระภาคตรสไววา

“ภกษทงหลาย พวกเธอจงเทยวไปในแดนบดาของตนอนเปนโคจรเถด ภกษทงหลาย

เมอพวกเธอเทยวไปในแดนบดาของตนอนเปนโคจร มารกจกไมไดชองไมไดอารมณ

ภกษทงหลาย แดนบดาของตนอนเปนโคจรเปนอยางไรคอสตปฏฐาน ๔

สรป การปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ อนมอาตาป สมปชาโน สตมา

เปนองคคณทจะทาใหเหนสภาวธรรมทงหลายทปรากฏตามความเปนจรง ยอมสามารถกาจด

อภชฌาและโทมนสในโลกได นคอองคคณในการปฏบตวปสสนาภาวนา

๓.๓ หลกการปฏบตวปสสนาภาวนา

หลกการในการปฏบตวปสสนานน พระพทธองควางแนวทางตามหลกสตปฏฐาน ๔ คอ

การพจารณา กาย เวทนา จต และ ธรรม ดงทปรากฏในพระไตรปฎก ดงน

กายานปสสนาสตปฏฐาน วาดวยการพจารณากาหนดรอาการทปรากฏทางกาย คอ

เอาสตไปตงไวทกายในอรยาบถตาง ๆ ตรงกบพระดารสทพระพทธเจาไดตรสรบรองเปนภาษาบาล

ไววา

“กาเย กายานปสส วหรต อาตาป สมปชาโน สตมา” ตามกาหนดรอาการของกาย

อยางหนงในบรรดาอาการทปรากฏอย ไดแก การตามรลมหายใจ การตามรอรยาบถใหญทง

ส คอ ยน เดน นง และนอน การตามรอรยาบถยอยตาง ๆ เชน การเหยยด การค การ

เหลยว การแล การเคลอน การกม การหน เปนตน รวมถงอรยาบถตาง ๆ ทงหมด ไมวาจะ

เปนการเดน ยน นง นอน เหยยด ค เปนตน๔๕

๔๒ อางแลว, หนา ๓๓.

๔๓ ท.ม. (บาล) ๑๐/๑๖๐/๘๖., ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๖๐/๑๐๕.

๔๔ ข.ม. (บาล) ๒๙/๑๙๖/๔๐๔., ข.ม. (ไทย) ๒๙/๑๙๖/๕๗๓.

๔๕ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๓/๓๐๑.

๖๗

เวทนานปสสนาสตปฏฐาน วาดวยการพจารณาตามเหนเวทนาในเวทนา พระผมพระภาคเจา

ไดทรงตรสการเจรญเวทนานปสสนา วา

“อธ ภกขเว ภกข สข วา เวทน เวทยมาโน สข เวทน เวทยามต ปชานาต. ทกข วา

เวทน เวทยมาโน ทกข เวทน เวทยามต ปชานาต. อทกขมสข วา เวทน เวทยมาโน อทก

ขมสข เวทน เวทยามต ปชานาต๔๖

”

ภกษในศาสนาน เมอเสวยสขเวทนา ยอมรชดวาเสวยสขเวทนาอย เมอเสวยทกขเวทนา

ยอมรชดวาเสวยทกขเวทนาอย เมอเสวยอเบกขาเวทนายอมรชดวาเสวยอเบกขาเวทนา

อย๔๗

จตตานปสสนาสตปฏฐาน วาดวยการพจารณาตามเหนจตในจตมในมหาสตปฏฐานสตรวา

“จตเต จตตานปสส วหรต อาตาป สมปชาโน สตมา วเนยย โลเก อภชฌาโทมนสส”

พจารณาใหเหนจต มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกได”

โดยการมสตตามร ๑๖ ประการ๔๘

คอ

๑) เมอจตมราคะเกดขน ใหเอาสตตามกาหนดรวา จตมราคะ

๒) เมอจตปราศจากราคะ ใหเอาสตตามกาหนดรวา จตปราศจากราคะ

๓) เมอจตมโทสะเกดขน ใหเอาสตตามกาหนดรวา จตมโทสะ

๔) เมอจตปราศจากโทสะใหเอาสตตามกาหนดรวา จตปราศจากโทสะ

๕) เมอจตมโมหะเกดขน ใหเอาสตตามกาหนดรวา จตมโมหะ

๖) เมอจตปราศจากโมหะใหเอาสตตามกาหนดรวา จตปราศจากโมหะ

๗) เมอจตหดหและทอถอย ใหเอาสตตามกาหนดรวา จตหดห และทอถอย

๘) เมอจตฟงซาน ใหเอาสตตามกาหนดรวา จตฟงซาน

๙) เมอจตเปนมหคคตะ ใหเอาสตตามกาหนดรวา จตเปนมหคคตะ

๑๐) เมอจตไมเปนมหคคตะ ใหเอาสตตามกาหนดรวา จตไมเปนมหคคตะ

๑๑) เมอจตมจตอนยงกวา ใหเอาสตตามกาหนดรวา จตมจตอนยงกวา

๑๒) เมอจตไมมจตอนยงกวา ใหเอาสตตามกาหนดรวา จตไมมจตอนยงกวา

๑๓) เมอจตสงบแลว (สมาหตจต) ใหเอาสตตามกาหนดรวา จตสงบ

๔๖ ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๘๐/๒๕๔.

๔๗ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๐/๓๑๓.

๔๘ ฉนทนา อตสาหลกษณ, พทธปญญา คมอการสรางปญญา, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร:

ธนธชการพมพ, ๒๕๔๙), หนา ๗๒.

๖๘

๑๔) เมอจตไมสงบ (อสมาหตจต) ใหเอาสตตามกาหนดรวา จตไมสงบ

๑๕) เมอจตพนจากกเลสแลว (วมตตจต) ใหกาหนดรวา จตพนจากกเลส

๑๖) เมอจตไมพนจากกเลส (อวมตตจต) ใหกาหนดรวา จตไมพนจากกเลส

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน ความหมาย คาบาลวา “ธมเมสธมมานปสส” แปลวา

พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลาย คาวา ธรรม คาแรกหมายถงสภาพทรงไว หมายถง ทรงไวซง

ภาวะของตน ทรงไวซงลกษณะของตน๔๙

ธรรม คาหลงหมายถง หมวดกศลธรรมหรออกศลธรรมท

เกดกบใจ การพจารณาเหนธรรมในธรรมโดยมความเพยร มสมปชญญะ มสต

๓.๓.๑ วปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔

สตปฏฐาน ๔ หมายถง ธรรมอนเปนทตงแหงสต หรอขอปฏบตทใชสตเปน

ประธาน หรอหลกในการกาหนดระลกรหรอพจารณาสงทงหลายใหรเหนตามความเปนจรงโดยไมถก

ครอบงาดวยความยนดยนราย ททาใหเหนผดไปจากความเปนจรงตามอานาจของกเลส ตณหาหรอ

กลาวไดวาสตปฏฐาน ๔ เปนธรรมทตงแหงสตจดประสงคเพอฝกสตและใชสตนนพจารณาใน กาย

เวทนา จต ธรรม เพอใหเกดนพพทาคลายความกาหนดความยดมนถอมนความอยากจากการไปร

ตามความเปนจรงของสงนน ๆ จงเปนไปเพอออกละเสยซงตณหา และอปาทานความยดมนถอมน

๑. หมวดกายานปสสนา

ในสวนนของมหาสตปฏฐานสตร พระพทธองคมงแสดงใหเหนโดยรวมวาขอบเขต

ของการปฏบตสตปฏฐาน ๔ อยตรงไหนบาง ถาใหสรปเปนภาษางายสด ลดสนสด กคงไดวา “ร

เหนเขามาในกายใจ” แต “เหนอยางไร” ในแบบทจะทาใหไปถงทหมายปลายทาง คอ แกนสาร

ของศาสนาพทธ อนนนตองมการขยายความถาขยายแบบสนดงเหนพระพทธองคแสดงในบท

อทเทส (ความหมายของอทเทส คอ การยกขนแสดง, การยกขนชแจง, ขอทยกขนแสดง, หวขอ)

กตองวาเหนกายใจแบบมความเพยร มสมปชญญะ รวมทงมสต ชนดทกาจดอภชฌา (ความโลภ

เพงเลงอยากได) และโทมนส (ความเปนทกขทางใจ) ถาเหนแบบไหนยงมอภชฌา ยงมโทมนส

แทรกอย แบบนนยงไมถกถวนดพรอม หรอถกแลวแตยงไมครบองค (ผบรรลธรรมขนสงสดหรอท

เรยกงาย ๆ วา “พระอรหนต” นน จะไมเสวยทกขทางใจเลย แมจะยงมทกขอนเกดจากผสสะ

ทางกายไดอย

เฉพาะตรงททานใหเพยรรกายใจอยางไมมความโลภและไมมความทกขใจนน ถาหาก

ทาความเขาใจอยางดแตเนน ๆ กจะทาใหเขาถงรายละเอยดทงหมดของการปฏบตสตปฏฐาน ๔

๔๙ ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๘๒/๒๕๕., ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๒/๓๑๖.

๖๙

ไดถกตองยงขน ใกลเคยงภาวะ “สกแตร” อนเปนเหตปจจยแหงกระบวนการลางทกขเขาไปมาก

ขน แมแตโลภหวงมรรคผล โลภหวงความสงบ หรอทกขเพราะไมไดมรรคผลดงใจ ทกขเพราะไมได

ความสงบดงใจ กจะไมเกดขนเลยหากปลกฝงความเหนแนวปฏบตไวชอบแลว ตรงแทแลว

ก) กายานปสสนาหมวดอานาปณปพพะ

อานาปานบรรพแมเปนสวนตน กปรงจตใหเขาทไดครบเครองทงในสวนสมถะท

ทาใหจตเรมอยในอาการเขารสภาวะทกาลงปรากฏในปจจบนเชนลมหายใจออกหรอเขา สงบลง

จากอาการนกคดฟงซานเพราะแปรอาการคดสมเปนอาการตรองดลกษณะลมไวตลอดกบทงใน

สวนวปสสนาททาใหจตเรมรเหนความเกดดบตามจรงในสวนของรปธรรมอนเปนของหยาบทราบ

ชดไดงายกวาความเกดดบในสวนของนามธรรมอนเปนของละเอยดในขนตอ ๆ ไป

ผปฏบตเพยงสวนนของมหาสตปฏฐานสตรไดสาเรจ จะพบความเปลยนแปลงอยางเหน

ไดชด เชนมความรสกออกมาจากภายในเดนชดกวาปกต ซงกทาใหเกดอตโนมตขนมาอยางหนง

คอเหนโลกเปนสองมต มตหนงเปนความเคลอนไหวภายนอกอนเปนเปลอกไรสาระอกมตหนงเปน

ความเคลอนไหวของจตอนใกลกบแกนสารของพทธศาสนา และจรงอยทอรยเจามากราย

บรรลมรรคผลโดยอาจไมเคยฝกอานาปานสต เพราะบคคลยอมบาเพญบารมมาเพอความพรอม

บรรลธรรมในรปแบบแตกตางกน แตถาหากกลาวเปนสากล คอคาดหวงวาใหหลกการไปแลวคน

ทวไปควรฝกหดดวยตนเองเพอเปนกาวแรกของสตปฏฐาน ๔ กนาจะใหศกษา และตงความเพยร

ในสวนอานาปานบรรพอยางด เพอปรบจตใหอยในความพรอมรอยางถกตองตงอยบนฐานของสต

อนควร ไมแช ไมจม ไมอดอาด ไมพงทะยานเขาจบอารมณกระทบตาง ๆ ในลกษณะยดมนถอมน

กบทงตวลมหายใจเองกสามารถถกรโดยความเปนของเกดดบ ซงเมอเกดความหยงรตามจรงแลว ก

ยอมเปนแนวทางใหพจารณาเหนสภาวธรรมขออน ๆ เปนแบบเดยวกนในทสด

31ข) กายานปสสนาหมวดอรยาปถบรรพ

เมอสาเรจอรยาปถบรรพแลว ผปฏบตจะเรมเหนวาขนตอนในมหาสตปฏฐานสตร

นนคมกนอย สงเสรมกนอย เหมอนระบบทนตอทน ทนแรกคอมกายใจ มสตปญญาแบบมนษย

เอามาลงทนตามรลมหายใจกระทงทราบชดวาลมหายใจไมใชตวตน ถดจากนนกนบวาไดทนใหมไป

ตอทนอนอกและอก

ศรทธาในศาสนาทงหลายนน บางครงตององอาศยความเชอ บางครงตององอาศย

ความตนเตนในปาฏหารย บางครงตององอาศยความรมเยนเปนสขในสงคมทเลอมใสทางเดยวกน

แตหากเกดเรองใหคลอนแคลนความเชอหรอเกดเหตการณกระทบกระทงจนเดอดเนอรอนใจ

ศรทธากอาจพงทะลายลงอยางไมยากเยนนก ถาใครเขาถงศรทธาในพทธศาสนาดวยการปฏบต

๗๐

จนเกดพทธปญญา เอาแคเพยงมาถงขนทรวาจตปลอยวางความยดมนถอมนในตวตนม รส อยางไร

ใหผลระยะสนและระยะยาวแบบไหน ตอใหวนหนงมใครมาชวาพทธประวตสวนนนสวนนเปนของ

ปลอม ของแตงเตมในภายหลง ศรทธาในพระพทธองคกจะไมไหวสะเทอนเลยแมแตนอย เพราะรแน

เสยแลววาพระพทธองคกอตงศาสนาขนมาดวยเปาหมายเรองทกขและการดบเหตแหงทกข

เมอคอย ๆ ทราบชดวากายใจนไมใชตวตนตามพทธวธทประทานไวอยางเปนลาดบขน กพลอย

เชอมนวาพระองครแน กบทงบอกทางไวถกตองจรง ๆ ตามกตกาแรกทพระองคตงขนไวเอง

ศรทธาทเกดจากความเขาใจแกนแทของ พระศาสนามความสาคญตรงน เมอปฏบตตามแนวทาง

อยางเปนขน เปนตอนกระทงเกดปญญา กยงเสรมใหศรทธามนคง หรอถกทาลายลงไดดวย

ประการใด ๆ

31 ค) กายานปสสนาหมวดสมปชญญบรรพ

หากฝกอานาปานบรรพและอรยาปถบรรพสาเรจผลมาตามลาดบ ถงขนนจตจะ

เบาและคดนอยลงแลว กบทงมความรตวเกาะตดกบกายพอสมควร ฉะนนเมอมาฝกสมปชญญบรรพก

จะเหนวาเปนการตอยอด คอ พฒนาความรตวใหละเอยดยงขนกวาอรยาปถบรรพ

เมอแรกศกษาขนตอนในสมปชญญบรรพ อาจรสกวาไมนายากเยนอะไร จงมโอกาสสง

ทผศกษาโดยไมลงมอปฏบตจรง หรอทดลองเพยงผวเผนแลวเลก จะมองวาแบบฝกตาง ๆ ในบรรพ

นเปนของตนเขน เหมา ๆ ไปวาพยายามระลกเปนครงเปนคราวในกจกรรมประจาวนกคงเพยงพอ

แตความจรงหากใสใจจรงจง จะพบวาการ “รตวอยางละเอยด” นงายเฉพาะตอนทาเลนใหเกดผล

ประเดยว แตยากตอนรกษาผลความรไวอยางตอเนอง หรออยางเปนธรรมชาต หากขาดพนฐานท

แขงแรงพอ กจะไมสามารถพฒนาจตใหมคณภาพเปยมเตมไดดงเปาหมายของบรรพน

พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถานนน ความหมายของสมปชญญะคอความรตวอย

เสมอ หรอความไมเผลอตว สวนความหมายของสมปชญญะในทางธรรมนนมความแตกตางออกไป

บาง โดยเฉพาะในแงของความรชดและรตอเนอง ซงเกยวกบการแจกแจงบรรพนโดยตรงมาแสดง

สมปชญญะเปนไฉน ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรม ความกาหนด

หมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทร ภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด

ความรแจมแจง ความคนคด ความใครครวญ ปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครองทาลายกเลส

ปญญาเครองนาทาง ความเหนแจง ความรชด ปญญาเหมอนปฏก ปญญา ปญญนทรย ปญญาพละ

ปญญาเหมอนศาตรา ปญญาเหมอนปราสาท ความสวางคอปญญา แสงสวางคอ ปญญา ปญญา

เหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลง ความวจยธรรม สมมาทฏฐอนใด นชอวา

สมปชญญะมในสมยนน

๗๑

ขอสงเกตคอในมหาสตปฏฐานสตรน พระพทธเจาตรสวาการรอรยาบถยอยจดเปน

สมปชญญะ ซงมองในมมของผเรมปฏบตภาวนาแลว อาจเหนทงในแงของการใชอรยาบถยอยเปน

ตวสรางสมปชญญะ และทงในแงของการ “รทน” อรยาบถยอยตามจรงเปนเกณฑประเมนวาม

สมปชญญะตามธรรมชาตแลวหรอยง สาหรบบทนจะเนนในแงของการสรางสมปชญญะดวยวธฝก

ทงตามลาดบขนและวธกาหนดรตามจรง

ไมวาจะมองตามภาษาชาวบานหรอภาษาพระ อยางนอยทสดคณสมบตของ

สมปชญญะคอตองมความ “ชดเจน” และ “ตอเนอง” ซงไมใชความตอเนองชนดตลอด ๒๔ ชวโมง

ไมขาดสาย แตเปนความตอเนองสกครหนงพอใหรชดในความเปนเชนนน ขาดไปหนอยแลวกลบมา

ตออก ตว “คณสมบต” ของการรตวเปนเรองนาพดถงอยางทสด แมวาจะรตวไดตอเนองจรงสกสบ

นาทไมพลาดเลย แตถาตองฝนจตฝนใจ หรอเกดอาการเพงเกรงเกนกาลง อนนนกไมนบเปน

สมปชญญะ ชนดทจะกอใหเกดปญญาหรอความสวางใด ๆ ตรงขามอาจเกดผลใหจตยงมดมว

คลมหนกไปดวยโมหะยงกวาเดม

สรป ไดวา นยามของสมปชญญะในสมปชญญบรรพน คอรอรยาบถปลกยอยตาง ๆ

ใหชดเจนตอเนอง ยงชดนานตองยงเบา ยงนมนวลยงสวางไมใชชดนานแลวหนกองหรอมดทบไป

อกประการหนง ผภาวนาบางรายจะเขาใจวาคณภาพของจตชนดเยยมยอดในความมสมปชญญะ

นน จะตองไรรองรอยความคดเจอปน ความจรงแลวหลกไมลแรกทควรไปใหถงหาใช “ความไม

คด” แตควรไปใหถงความ “ขยบเมอไหรรเมอนน” คอขยบอยางเปนธรรมชาต แลวรทนอยางเปน

ธรรมชาต ไมใชจงใจขยบชาหรอเรวกวาปกต สงเดยวทเรวกวาปกต คอ อาการไหวรของจตอน

สมพนธตรงกบความเคลอนตวแหงองคาพยพตลอดกาย เธอยอมเปนอยอกอยางหนง คอเขาไปตง

สตวากายม กเพยงสกวาเอาไวร เพยงสกวาเอาไวอาศยระลกเทานน เธอเปนผไมถกตณหาและทฐ

เขาองอาศย และไมถอมนอะไร ๆ ในโลก ดกรภกษทงหลาย ดวยการปฏบตอยางนแล ภกษชอวา

พจารณาเหนกายในกายอยเสมอ หากฝกอานาปานบรรพและอรยาปถบรรพสาเรจผลมาตามลาดบ

ถงขนนจตจะเบาและคดนอยลงแลว กบทงมความรตวเกาะตดกบกายพอสมควร ฉะนนเมอมา

ฝกสมปชญญบรรพกจะเหนวาเปนการตอยอด คอพฒนาความรตวใหละเอยดยงขนกวาอรยาปถบรรพ

การมสมปชญญะนน ตามนยามทวไปแลวคอความไมเผลอ แตธรรมชาตของจตตองม

หลก มฐานใหร หรอใหเกาะอย จงจะเกดสมปชญญะ มใชวามสตรสาเรจในการทาใหจตอยใน

ภาวะไมเผลอ แลวไมตองรอะไรกได ในบรรพนพระพทธองคใหใชความเคลอนไหวปลกยอยทาง

กายเปนเครองกอและเครองเลยงสมปชญญะ นนหมายความวาผปฏบตทผานบรรพนจะเรมเกด

ประสบการณภายในแบบ รละเอยด ทงแงของความเหนรปธรรมทปรากฏ และในแงของความเหน

รปธรรมนนเปนของเกดดบยบยอย

๗๒

เมอทาไดถงขนน กแปลวา ฐานของสตเรมมนคง จตใจเรมมคณภาพในการรชด เหน

ละเอยด และเกดความสวางไสวตามธรรมชาตของจตทรกระจางอยางตอเนอง แทบกลาวไดวาไม

เหลออะไรยาก ไมมอะไรดเปนเรองเกนกาลงอกตอไปในมหาสตปฏฐานสตรทงหมด เพราะญาณ

หยงรทกชนดตองอาศยสตสมปชญญะน เองเปนพนยนเมอทฏฐทสมบรณมาผนวกเขากบ

สตสมปชญญะทสมบรณ ความพรอมจะสองรกายใจโดยความเปนไตรลกษณกอยแคเออม เมอ

ความสามารถรกายใจโดยความเปนไตรลกษณแกกลาขน การเขาถงธรรมระดบสงตอ ๆ ไป

31ง) กายานปสสนาหมวดปฏกลมนสการบรรพ

บรรพทผานมาเปนการปลกฝงสตใหรเทาทนความเคลอนไหวทางกาย ทงขณะนง

สมาธ (อานาปานบรรพ) เดนจงกรม (อรยาปถบรรพ) และการเคลอนไหวทงปวงในชวตประจาวน

(สมปชญญบรรพ) หากทาอยางถกตองกจะเหนกายเหมอนหนใหสกแตร ความรสกเกยวกบกายยง

จดวาหยาบอย ยงไมเขาถงรายละเอยดอนจะขดแซะกเลสเครองผกจตไวใหหวงแหนกาย หากเรา

พจารณากายตามพระพทโธบายเปนอยางด กจะกาจดความตดใจกาม (ดวยปฏกลมนสการบรรพ)

กาจดความหมายมนวากายเปนเนอเดยวกอนเดยว (ดวยธาตมนสการบรรพ) และกาจดการถอเขา

ถอเรา (ดวยนวสวถกาบรรพ)

ความหมายของ "ปฏกล" คอ สกปรกนารงเกยจ ในทนรางกายมนษยคอเปาหมาย

รางกาย คอ สงปฏกลนาเกลยด ไมนารกนาใคร แออดดวยกอนเลอดกอนเนอโสโครกยงกวาขยะใน

ถง มความหมายอนเดยวกบอสภะ พระพทธเจาทรงให "มนสการ" ซงมความหมายวาการกาหนด

ไวในใจ หรอใสใจพจารณาความสกปรกทมอยแลวจรง ๆ นน เราอาจเรยกปฏกลมนสการอกอยาง

วา “อสภกรรมฐาน” กได (อสภะ แปลวา “สภาพทไมงาม” กรรมฐาน แปลวา “อบายทางใจ”)

ในการพจารณากายโดยความเปนปฏกลนน พระพทธเจาใหมงเนนเฉพาะสวนทกาหนด

รได ๓๒ อยาง นบตงแตผม ขน เลบ ฯลฯ เรอยไปจนกระทงถงปสสาวะ ซงจะเหนวาบางอยางเปน

อวยวะ ทวาบางอยางเปนสวนประกอบของรางกาย จะรวมกนทงหมดเรยก อาการ ๓๒ และเพอ

ความสะดวกกระชบ ตอไปเมอตองกลาวถงสวนประกอบ ๓๒ อยาง อนถกพจารณาเปนปฏกลน

จะขอรวบรดเรยกวา อาการ ๓๒ เชนกน

อนง ถาใครลองนบด ของไมสะอาด ตามเนอความดานบนทยกมาน จะเหนมอยเพยง

๓๑ ขาดไปหนง ไมครบตามอาการ ๓๒ เพราะตดมนสมองทงไป ทงนกเพราะวาตามบาลเดมทาน

นบรวมมนสมองเขาไวเปนอนเดยวกบไขกระดก (ซงหมายถงเนอสวนในของกระดก) โดยถอวา

สมองกเปนเนอในกระดก (กะโหลก) นนเอง ทางการแพทยนน ไขกระดกจะหมายเอาเนอทอยใน

กระดกยาวเชนแขนหรอขา มหนาทสรางเมดเลอด และแมในกะโหลกเองวยเดกกจะมไขกระดก

๗๓

ชนดเดยวกนนนอยดวย แตพอโตไขกระดกในกะโหลกจะฝอไป ซงหมายถงแยกชดวาไขกระดกเปน

คนละเรองกบสมอง เนองจากสมองไมไดสรางเมดเลอด ดงนน สาหรบหนงสอเลมนจงถอตาม

อาการ ๓๒ แหงขททกปาฐะเปนเกณฑ เพราะนอกจากถกตองตามจรงแลว ทางการปฏบตยงเหน

สมองและไขกระดกแยกเปนตางหากจากกนไดดวย ขอยาอกครงใหเขาใจวาบนทกตามบาลนน

บางครงไมไดบนทกทพระพทธองคตรสไวครบถวนทกคา เชนตวอยางในทนคอบนทกตามความ

เขาใจวาไขกระดก (หรอเยอกระดก) เปนอนเดยวกบสมอง เปนตน

สรป การฝกในแบบปฏกลมนสการบรรพน ถาหาก “ทาใหมาก” กเปนไปเพอละกาม

ราคะ และโดยนยามของกามราคะในขอบเขตของบทน จะมงเอาการเสพกามหรอรวมเพศประสา

มนษย และสตวทงหลายเปนหลก จะนบดวยผสสะทางตา ห จมก ลน กาย หรอใจกตามและขอให

สงเกตจดนด ๆ ดวยวาตอง ทาใหมาก คอ ถาทาใหตอเนองนน แตกตางกบทาเดยวเดยว ทาชวคร

ชวคราว อนจะปรากฏผลแควบ ๆ วาบ ๆ ผดกนเปนคนละเรองกบความเพยรในระยะยาว

เพราะฉะนนถาจะใหถงเปาประสงคของปฏกลมนสการบรรพ กตองเขาใจไวกอนในเบองตน วา

เปนของทตองมงมนทากนจรงจงจนกวาจะไดผล อนเปนสงตามมาเองหลงจากประกอบเหตท

สมควรไวพอเพยงแลว เธอยอมเปนอยอกอยางหนง คอเขาไปตงสตวากายม กเพยงสกวาเอาไวร

เพยงสกวาเอาไวอาศยระลกเทานน เธอเปนผไมถกตณหาและทฐเขาองอาศย และไมถอมนอะไร ๆ

ในโลก ดกรภกษทงหลาย ดวยการปฏบตอยางนแล ภกษชอวาพจารณาเหนกายในกายอยเสมอ

31จ) กายานปสสนาหมวดธาตมนสการบรรพ

เมอภกษมจตเปนสมาธบรสทธผองแผว ปราศจากกเลสเครองเศราหมอง ออนควร

แกการงาน ตงมน ไมหวนไหวอยางน ยอมนอมจตไปเพอญาณทสนะ เธอยอมรชดวากายของเราน

แลมรป ประกอบดวยมหาภตรป ๔ เกดแตมารดาบดา เตบโตดวยขาวสกและขนมสด ไมเทยง ตอง

อบ ตองนวดฟน มอนทาลาย กระจดกระจายเปนธรรมดาและวญญาณของเรากอาศยอยในกายน

อกประการหนง คอขอใหทราบวาธาตในทางเคมกบธาตในทางธรรมนนตางกน ธาต

ในทางธรรมนนหมายเอาเฉพาะองคประกอบทกาหนดรได และเมอรแจงแลวกสามารถละวาง

ความเหนผดวาเปนตวเปนตนลงเสย มใชการทาความรจกธาตทางเคมรอยกวาชนดในจกรวาล

ตลอดจนธาตทอาจถกสงเคราะหขนไดดวยหนงสมองและสองมอของมนษยแตอยางใด

หมายความวาเพยงศกษา พจารณาธรรมะในธาตมนสการบรรพกระทงปลงใจเหน

คลอยตามจรงวาแตละธาตทง ๖ อนประกอบขนเปนกายใจน มความไมเทยง ตองแปรไปเปน

ธรรมดา จงไมใชตวตน ไมควรยดมนถอมน และรกษาความเชออนเกดจากการพจารณาเหนจรงน

ไว ชนดทมความระลกไดไมลม ไมเสอมจากความเชอ ยอมชอวาเปน สทธานสาร อยางไรกตอง

๗๔

บรรลธรรมเปนอรยบคคลชนโสดาบนเขาสกวนหนง และดวยความเชออนถกตองเยยงพทธแทน

ยอมไมมกาลงใจอยางหยาบในอนทจะกอบาปกอกรรมเลวราย จงประกนไดวาชาตถดจากความ

เปนมนษยจะไมพลาดรวงลงสอบายภมใหเดอดรอน สวนถาใครมความพากเพยร ยกระดบขนจาก

ความเชอ เปนภาวนาจนเหนแจงวาธาต ๖ ไมเทยง ไมใชตวตนแบบ เพงดวยปญญา คอเอาจต

เขารตามจรง ยอมชอวาเปน ธมมานสาร มความแนนอนยงขนทจะบรรลธรรมเปนโสดาบน และ

ชาตถดจากนยอมไมตกลวงเขาสอบายภม สวนถาใครทามรรคผลใหเกดขนแลว ยอมมความเหน

ธาต ๖ ไมเทยง ไมใชตวตนอยางหมดทางเปลยนแปลง ไมตกตาแน ๆ และจะไดเขาถงแกนสาร

ของพระพทธศาสนา คอ ตรสรสนกเลส เปนพระอรหนตในกาลขางหนาตอไป

31 ฉ) กายานปสสนาหมวดนวสวถกาบรรพ

พระพทธองควางแนวเบองตนใหใชกายเปนเครองละลายความไมรและกเลสหยาบ

ตาง ๆ มาตามลาดบ เรมจากทาความไมรสตใหเปนสตสมปชญญะ รลมหายใจ รอรยาบถ รความ

เคลอนไหว ตอมาใชความโสโครกอนมอยแลวโดยธรรมชาตเปนตวละลายความใคร ลาสดคอให

แยกรความเปนรปกายโดยความเปนธาตเพอขจดความแบงแยกระหวางภายในกบภายนอก เพราะ

เหนตามจรงเสยแลววาความเปนรปนน กสกแตวามหาภตรป ๔ เหมอน ๆ กน หาความแตกตาง

มได ถาลงมอฝกอยางจรงจงจนสมฤทธผล กจะพบกเลสและความไมรอกชนทซอนอยลกลงไปอก แม

ผานบรรพตาง ๆ ของกายานปสสนามาจนเกอบครบแลว เหมอนจะปลอยวางอยราไรแลว ทแทกยง

มอตตามานะฝงแนนอยเตมหวใจ และบางทการปฏบตท ไดผลเยยม ในบรรพกอน ๆ นนเอง ทได

ยอนมาเปนตวเสรมมานะ เชนเหนวาเรามสมาธจากการดลมหายใจเขา ขนฌาน เราม

สตสมปชญญะจากการรความเคลอนไหวทางกายอยางยอด เราสามารถกาหนดรอวยวะภายในอน

มนษยสามญไมอาจเหนได เรามใจอนเปนกลางตางจากผอนทไมอาจทราบความเปนมหาภตรป

หรอยงไมทนไดผลอะไรเลยดวยซากหลงยดเสยแลววาเราเปนนกภาวนา เรากเลสนอย เราม

สภาวจตสงสงกวาผไมปฏบต

ตอเมอใชอบายของพระพทธองคกาจดหรอลดรอนอานาจความถอดมมานะใหแผวลง

จรง ๆ จงจะไดขอเปรยบเทยบเหนหนาตากเลสประเภทอตตามานะ ไดชด ๆ พดงาย ๆ วาถาไม

ทาใหเกดความแตกตางเสยกอน กจะไมมอะไรทาใหมองยอนเขามาดใหรแจงเหนจรงเลยวาเรายงม

มานะอยมากนอยเพยงใด ซอนเรนอยางลลบลกซงขนาดไหน นวสวถกา แปลวา ปาชาสาหรบทง

ซากศพ ๙ อยาง และความหมายในมหาสตปฏฐานสตรจะระบถงซากศพ ๙ ลกษณะ ซงถาหาก

หมนใชเปนทตงของสต คอระลกถงตนเองโดยความเปนศพหนงใน ๙ ลกษณะดงกลาว กจะบงเกด

ผลอนทราบไดแกตนเองวาพระพทธองคประทานนวสวถกาบรรพไวกาจด มานบงตา หรอ

อปสรรคบงนพพาน ชนดใด ปจจยสาคญทเกอกลตอมรรคผล มอยสองสามประการ หนงคอ

๗๕

ความรสกวาตนเองไรคา สองคอมสตและสมาธด สามคอมปญญาเหนกายใจโดยความไมเทยงและ

ไมใชตวตนบางคนแมมสต สมาธ ปญญาเลศเลอเหนความเกดดบนบครงไมถวน แตกกลบแปรตว

เปนมานะ สาคญวาตวเองดกวาคนอน ภมธรรมสงเหนอใครตอใครการฝก นวสวถกาบรรพ

อยเสมอ ๆ จะกาจดความหลงตรงนได เรยกวาทาใหเกดปจจยเกอกลตอมรรคผลครบถวน

31๒. เวทนานปสสนา

มหาสตปฏฐานสตรเปนการเขยผงในตาออกเปนชน ๆ เปาหมายคอพนทกข

นโยบายหลกคอเหนกายใจเปนไตรลกษณ ผานมาถงขนนกเทากบพนทกขเพราะกายไดแลวระดบ

หนง กลาวคอสาหรบผเพยรฝกเตมอตรา จะพบวาปฏกลมนสการบรรพทาใหจตถอยหางจากความ

ยนดในกาย ธาตมนสการบรรพทาใหจตถอนจากความยดมนถอมนวากายนเปนตวเปนตน นวสวถกาบรรพ

ทาใหความรสกวามเราอยยงยนยงหดหายสลายเลอน แมกระนน เมอสารวจเขามาจรง ๆ จง ๆ กจะ

พบวายงรสก มเรา อย นนแสดงใหเหนวาจตไมไดจบยดเพยงกาย แตยงฝงใจลกลงมาในระดบ

ความรสกนกคด โดยเฉพาะอยางยงความหลงเขาใจวา จต เปนตวเปนตนแทจรงของเรา นนคอ

ดานสาคญสดยอดทจะตองละวางใหได ละไดเดดขาด เมอใดกเรยกวาชาแรก ผานความไมร

ขนสดยอดสาเรจ

เมอวาถงเรองการตงสตเฝาดจตใจอนเปนนามธรรม ตองนบวายากกวากาย เพราะถา

เปนกายนนเราสามารถแยกแยะไดแจมชดวาขณะนกาลงหายใจออกหรอหายใจเขา หากปรารถนา

ทตงของสต เพยงระลกเหมอนถามตนเองอยางตอเนองวาหายใจออกหรอเขาอย กนบวาเรมไดกาย

เปนฐานทมนอยางถกตองแลว แตถาจะเอาสตมารความเปนจตเปนใจเลา แงไหนมมใดของจตใจท

ควรยกมาเปนฐานแรกของสต ? ตรงนไมใชวสยทใครจะบอกไดดกวาพระพทธเจา พระองคม

ความสามารถในการทาของลกใหตน ทาของยากใหงาย กบทงวางลาดบปฏบตไลจากตนไปหา

ปลายไดเหมอนใหบนไดเปนขน ๆ แกผตองการขนถงยอดเขา โดยไมตองปายปนเอง ไมตองเลงหา

มมสะดวกแบบเสยงเดาวาถกหรอผดนามธรรมในเราทพระผมพระภาคตรสแนะใหดเขามา เพอ

แกะความยดมนถอมนออกเปนชนแรกนน กคอ เวทนา อนเปนทมาของ เวทนานปสสนา หมายถง

การเฝาร เฝาพจารณาเวทนาโดยสกแตเปนภาวะเกดดบ ไมเทยง ไมใชบคคล ตวตนเราเขา

เมอศกษาอยางด จะพบวาถา ดเปนแลวเราอาจใชเวทนานปสสนาเปนบนไดขนตอจาก

กายานปสสนากได หรอเปนจดเรมตนของสตปฏฐาน ๔ กได หรอจะรควบคกนกบหมวดอน ๆ ของ

สตปฏฐาน ๔ กได เพราะทกหมวดและทกบรรพของมหาสตปฏฐานสตรกกลาวถงการตงสตรอยใน

ขอบเขตของกายใจนเหมอนกนทงหมดทงสน

๗๖

ก) นยามของอามสและเวทนา

อามส คอ เครองลอใจ หรอเหยอ โดยทวไปมกพดรวมเปนเหยอลอใจหรอเหยอลอ

เฉย ๆ ตามคาเปรยบของพระพทธองคในนวาปสตร พระสตตนตปฎกเลม ๔ วาพรานยอมลอฝง

เนอดวยเหยอ เชนปลกหญาลอใจกมไดคดสงเคราะหหรอทาบญทาทานแตอยางใด พอฝงเนอกน

หญาอยางเมามนกลมตว จะกระทาสงใดกบฝงเนอยอมสะดวก บางครงจะใชคาวา โลกามส

(โลก+อามส) แทนคาวาอามสเฉย ๆ เพราะจะมงหมายถงกามคณ ๕ ไดชดเจน คอ กลาววารป

เสยง กลน รส สมผส ลวนเปนเหยอลอใหจตตดหลง และเวยนวายอยในวงวนทกขไมสนสด พระ

พทธองคเปรยบผไมตดเหยอลอวายอมพนจากการถกลอมจบได

สวนเวทนา คอ ความเสวยอารมณ หรอพดใหงายเปนภาษาชาวบานคอ ความรสก

นนเอง ไทยเราเอาคาวา เวทนา มาใชในความหมายวาเจบปวดบาง สงสารบาง ขอใหเขาใจวา

ตอไปนหากเขยน เวทนา คาเดยวจะหมายถงความรสกอยางใดอยางหนงหรอทงหมดระหวางสข

ทกข และเฉย ตวเวทนาในมหาสตปฏฐานสตรนน เราตองมองวาเปนอารมณกรรมฐานชนดหนงท

แสดงความไมเทยงได กลาวคอลกษณะหนงทแนนอนของเวทนาคอเกดแลวตองดบ ความท “เกด

แลวตองดบ” นนไมมอะไรมาพรากแบงออกไปจากความเปนเวทนาได สภาพของเวทนาและสภาพ

ความเกดดบไดรวมอยดวยกนเปนเนอเดยว และเวทนากดกวากายนดหนงตรงทเราเหนความจรง

เกยวกบเรองเกดดบไดเรวกวามาก เวทนาจะเกดขนโดยเหตปจจยใดกตาม ในทสดกตองดบไปโดย

อายขยของมนเอง ไมมใครบงคบใหอยยงยนยง แลวกไมมใครทาใหหายไปกอนจะหมดแรงสงของ

เวทนาหนง ๆ ฉะนนทงหมดทเราจะตองฝกคอ รเวทนาอยางถกตอง ไมใชพยายามสราง ตกแตง

ดดแปลงสงทมอยพรอมแลวนน

หากไมแนใจวาในทางปฏบตนน ลกษณะแบบไหนเรยกสข ทกข หรอเฉย เพราะสวน

ใหญความรสกจะใกลเคยงกน หรอกลาปนคละเคลากนยากจะจาแนก กขอใหนกถงลกษณะ สบาย

แทนสขเวทนา ลกษณะ ไมสบาย แทนทกขเวทนา และลกษณะ แชเฉย แทนอทกขมสขเวทนา

สวนความรสกทซบซอนทปน ๆ ระคนกนมาก ๆ นน อยาเพงนามาคานง เพราะรงแตจะกอความ

ลงเลสงสยมากกวาจะเกดสตร เฝาดเวทนาสกแตเปนของเกดดบ และการฝกเวทนานปสสนาน จะ

ทาใหอานาจของสตรอยเหนออานาจของสขและทกข ทงระดบเลกนอย ระดบกลาง จนกระทง

ระดบกลาแขง เมออานาจของสตรอยเหนอกวาสขทกข ประโยชนเบองตน คอ ทาใหศลบรสทธได

งาย ประโยชนเบองปลายคอทาใหปญญาสวางไสวโดยสะดวก เพราะความยดตดและความทะยาน

อยากในกามนน สบสาวแลวกมตนตอมาจากความสขความทกขนเองเปนแรงบนดาลใจ ถาจา

รายละเอยดแนวทางปฏบตไมได กจาไวแคคาถามทมตอตวเองในแตละขณะ วาขณะนเรากาลงสข

ทกข หรอวาเฉย และทรสกเชนนน มเหยอลอแบบโลก ๆ เปนเครองประกอบดวยหรอไม

๗๗

ข) รเวทนาอาศยอานาปานสต

อานาปานบรรพไดกลาวถงจดนโดยนยของการพจารณาองคประกอบเพอใหจต

พรอมรวมดวงลงถงปฐมฌาน แตในเวทนานปสสนาจะกลาวถงอกครงในแงทนาปต สข และภาวะ

ไรความคด (จตสงขารระงบ) มาเปนเครองพจารณาเวทนา เมอมาถงขนทปตซานแรงและสขเยน

เปนหนง กจดเปนเวทนาชนดแรงทปรากฏตวใหรเองโดยไมตองตงใจกาหนด คอเปนขวตรงขาม

ทสดกบทกขหนกซงเคยกลาวถงแลววามแงดเพราะเปนโอกาสทองในการมองเหนเวทนาชดเดน

เหมอนตาเหนรป สขเวทนาอนเกดจากดวงจตทแนวนงมนคงไรความคดนน ลกษณะของตวเวทนา

จะบรสทธขน ไมกลวปนดวยนามธรรมอน ๆ เชน ความอยากในกามราคะ หรอกระทงความโลภจะ

ไขวควาเอารปธรรมหรอนามธรรมใดอนมาครอง อยางนอยกในชวขณะทยงเสวยวเวกสขอย เพราะ

วเวกสขเองยอมเปนเพดานของความพอใจอนไมอาจแทนทดวยสงอนใด ขอใหสงเกตมาก ๆ กบ

แนววธของพระพทธองค ททานชวาจะรปต รสข รระงบความคดนน ใหรพรอมอาการหายใจออก

และหายใจเขา จะกลาววาใชการหายใจเปนตวประกนความมสตกได หรออยางทเหนพระพทธองค

ระบชดวาความใสใจลมหายใจออกและเขา “อยางด” นนแหละ คอตวเวทนา อนนเหมอนทเคย

กลาววาใจจอเขากบผสสะใดชด เวทนาของผสสะนนกถกรชด เมอเรามจตทสงบนงเปนธรรมเอก ม

อาการ ใสใจอยางด ในลมหายใจ จดศนยรวมของสขเวทนาทงหมดยอมปรากฏ ณ ทนนเอง และ

พระผมพระภาคกบญญตไววาทาไดอยางน ถอเปนสตรเวทนาชนดหนงในเวทนาทงหลาย ผลของ

การรปตสขโดยไมลมลมหายใจออกและเขากคออาการชนดหนงของจต คอแยกออกมาเปนผร

ผเฝาด ผไมกลวปนอยกบตวของเวทนาเสยเอง สมดงทพระพทธเจาตรสให สาเหนยกอยวาเราจก

เปนผกาหนดรปต สข (ในความเชอของนกศกษาบางกลม รปกบนามจะถกรพรอมกนไมได แตตรง

จดนแสดงชดวาได และจะเปนการสรางอาการร แยกเปนตางจากรปนามทถกเฝามองอยอกดวย)

เมออยในฐานะแปลกแยก กยอมไมยด ไมยนดวานนเปนปตของเรา เปนสขของเรา แต

เหนตามจรงวาปตสขเกดจากเหตปจจย เปนสภาวะทางธรรมชาตทจะตองดบลงเมอหมดเหตปจจย

เราเกบไวเปนขอมลหนงปอนใหจตทราบ วาสขเวทนาอนปรากฏเดนในสมาธจตนน จดเปนสขท

ปราศจากอามสแบบโลก ๆ ไดอยางหนง เปนสขในระดบของสมถะ จะมความแชมชนทหนกแนน

เนยนเสมอกนชนดเตมอกเตมใจ ไมมความพรอง ไมมความกระวนกระวาย ไมมความเรารอนแทรก

เจออยตรงไหนของจตสกกระผกรน เทยบไดกบผนหญางามทขลบเรยบเสมอกนทงสนาม เทยบกบ

ขณะแหงความสขแรง ๆ ขณะอยนอกสมาธภาวนานน มกมกเลสตณหาปนเปอนอย แลวอยได

เดยวเดยวกจางลง เรยกวาสขไมเตมอกเตมใจ มความพรอง มความกระวนกระวาย มความเรารอน

ใครอยากแทรกเหมอนผนหญาเขยวทแซมระเกะระกะดวยวชพช ตะปมตะปาดวยดอกเหดนา

เกลยดไปทงสนามและเมอมาถงขนน กจะทราบวานยามของเวทนานน แปรผนไดตามคณภาพของ

๗๘

จตแตละบคคล สาหรบผทผานสขเวทนาชนเยยมมาแลว สขเวทนาของคนทวไปอาจถกมองวาเปน

อทกขมสขเวทนา สวนอทกขมสขเวทนาของคนทวไปอาจกลายเปนทกขเวทนาเลยทเดยว

ค) รเวทนาอาศยสมปชญญะ

การพจารณาระดบนจะคลายกบการดเวทนา ๖ แตตางกนทกาหนดรตามจรงวา

เมอมสตสมปชญญะตอเนอง ยอมยงผลเปนสขเวทนา สขเวทนาอนเกดจากสมปชญญะนเองทจะ

นามาเปนสงถกร ยกตวอยางเชนขณะเดนจงกรม เมอเกดสตสกแตรอาการเดน ศนยกลางการ

กาหนดอยเฉพาะทเทากระทบพน ถงจดหนงพฒนาขนเปนสมปชญญะเบองตน ทราบสขเวทนาอน

เกดจากการวางเทาอยางไดดลทงนาหนกและความเรว ถงจดหนงพฒนาขนไปอกเปนสมปชญญะ

เบองกลาง ทราบสขเวทนาอนเกดจากการรตวทวพรอม เหนเทาเคลอน เทายก เทาเหยยบเปน

ขณะ ๆ และถงจดยอดของพฒนาการทางสมปชญญะ ทราบสขเวทนาอนเกดจากการรอยกบร

นามธรรมภายในปรากฏเดนชดกวารปธรรมภายนอก กายและสงแวดลอมเปนเพยงเครองเลยงสต

ชนรอง เครองเลยงสตหลกอยทจตผรโดยตวเอง สขเวทนาอนเกดจากสมปชญญะยอมมความ

ละเอยดออนประณตตามระดบของสมปชญญะซงไมอาจพฒนาขนดวยความจงใจ แตจะพฒนาขน

เองแบบโหนราวเกาะ คออาศยสขเวทนาเปนตวชวยทรง ชวยพาแลนไป

เมอไดความเคลอนไหวขณะจงกรมเปนตวอยางสมปชญญะทด ผภาวนายอมรทาง วา

จะนาสมปชญญะแบบเดยวกนนนมาประยกตเปน “ความรสกตว” ในอาการปลกยอยตาง ๆ

ระหวางวนไดอยางไร ยงมสมปชญญะทราบความเคลอนไหวตอเนองละเอยดลออขนเทาไหร สข

เวทนายงปรากฏถพฒนาเปนความเรยบเยนแนบเนยนสมาเสมอในทสด แตความเนยนของสข

เวทนาดงกลาวยอมถกรวาอยไดแคชวเวลาระยะหนง คอตราบเทาทจตไมถกดงไปจากความ

เคลอนไหวอยางใหญและอยางยอยทางกาย ตราบนนยงคงสขเยนไวไดราวกบแผนนาเรยบทไมม

วนไหวตง ตอเมอพบกบผสสะกระทบอนเปนเหตแหงทกขเวทนาบาง อเบกขาเวทนาบาง จตอนรบ

กระทบยอมกระเพอม และถาทรงไมอย ยอมตามทกขเวทนาและอเบกขาเวทนา สขเวทนาอนเกด

แตสมปชญญะจงดบไปเปนธรรมดา นเองเปนจดทพระพทธองคทรงใหสงเกต และเมอสงเกตจน

หยงซงถงความไมเทยงในสขเวทนา กยอมละความยดตด ละความยนดอนนอนเนองในสวนลกของ

จตลงเสยได หมดความอาลยในกายและความรสกเปนสขเสยได ทงนทงนน มใชพจารณากนชวคร

ชวยาม แตตองพจารณาอยางตอเนองกระทงรเวทนาเมอไหร เหนลกษณะ “ทนอยในสภาพเดม

ไมได” ทนท จงจะเรมละความยดตดไดจรงจดของการคลายความยดตดแมในสขเวทนานน เปนสข

อกระดบหนงทประณตยง ทงโปรงเบาทงเหมอนไรสภาวะ ทงปราศจากแรงยดเหนยวสงออกมา

จากแกนกลางสภาพรอนใด เมอนาไปเทยบกบสขเวทนาแบบโลก ๆ ยอมรสกเหมอนเอาหงสไป

เปรยบกบกา เมอพจารณาบอยครงเขา กยอมเกดความฉลาดอยากเลอกสขแบบไรอามสไปเองเปน

๗๙

ธรรมดา และตรงจดของความเกดปญญาน ทกผทกนามยอมเกดความปรารถนามรรคผลขนมา

อยางจรงจง เพราะตระหนกชดวาตองลางผลาญกเลสใหสนซากเทานน จตจงถงวนปลอดโปรงเปน

อสระอยางแทจรง เมอปรารถนาแลว เพยรพยายามแลว ยงไมถงกาลผลดอกออกมรรคผล กเปน

ธรรมดาทจะเกดความโทมนส เรยกวาเปนโทมนสแบบไมมอามส

พระพทธองคจงประทานแนวไวดวย ใหเปรยบเทยบระหวางโทมนสมอามสกบโทมนส

ไมมอามส ซงกจะพบดวยตนเองวาโทมนสไมมอามสนน ยงดกวาโทมนสแบบมอามส ทตองเกลอก

กลวอยดวยสงเราทางโลกอนเสมอนยางเหนยว โทมนสแบบโลก ๆ นนทาใหคนเรารสกตาบอด

ขนาดยอมฆาตวตายได แตโทมนสแบบอาศยเนกขมมะนน อยางดกแคทาใหกลดกลมชวคร แลว

สลายลงเมอมปญญาพจารณาวาโทมนสนกทกขเวทนารปแบบหนง เกดจากเหตปจจยคอปฏบต

ธรรมจนอยากไดมรรคผลแบบเกนประมาณตน มความไมเทยงเปนธรรมดา คอเมอหนเหความ

อยากไปเปนการพจารณาธรรมตอ เอาใจไปจอกบสงอนทเปนประโยชนเฉพาะหนาเสยเทานน

โทมนสกแปรเปนอเบกขา หรอกระทงสขเวทนาอยางลนเหลอไปได

ง) รเวทนาอาศยการพจารณาธาต

ทผานมาเราเขาถงตวเวทนาแตละชนดโดยมความรสกตงตนวาจตเปนอตตา มตว

เราเปนผดเวทนาเกดดบ แตหากผานธาตมนสการบรรพมาอยางด มมมองตงตนจะเปน “จตนนสกวา

ธาตหนง ถกปรงแตงดวยสขบาง ทกขบาง เฉยบาง” ดงนความหยงชดในเวทนาโดยสกแตเปน

ธรรมชาตชนดหนงยอมเหนอกวาความรเหนทผานมาทงหมดทงสน โสมนสอนเกดจากความปลอยวาง

อยางถกตองนน ยอมเหนอชนกวาสขอนทงหลาย เพราะจะมาในรปของความเบกบานไรขอบเขต

มความตงมนสวางไสว สงบกายสงบใจอยางลกลาเหนอคาพรรณนา ปถชนผไมเคยพบสขอน

ละเอยดสขมระดบดงกลาวมากอนยอมเกดความยดตดอยางไมรทางแก ซงแทจรงกเหมอนเสนผม

บงภเขาทพระพทธเจาประทานวธเขยออกใหพนทางตาไวแลว และไดแสดงไวแลวหลายแหงในบท

นนน คอพจารณาตามจรงวาสขแมละเอยดสขมกยอมเกดจากเหต สขเวทนายอมไมเปนตวของ

ตวเองและมความแปรปรวนไปเปนธรรมดาเมอเหตปจจยใหมมาเบยดเบยน โทมนสอนเกดจาก

ความอยากไดมรรคผลเพราะปลอยวางระดบน แมเกดบางกนอยแลว เพราะทนททความทกขทาง

ใจเกดขนจตมกมธรรมดาตดไปหาความรวานนกความปรงแตง “ธาต” ชนดหนง ไมใชเรา ไม

เกยวเนองดวยเราแมมรรคผลอนจะอบตในอนาคตกไมไดมความเปนภาวะอนเดยวกบปจจบนนเลย

ตอใหบรรลธรรมในนาทหนากไมเหนตองดวนตนเตนยนดในนาทน เมอเทยบโสมนสกบโทมนส

ระดบนกบสขทกขแบบโลก ๆ กจะยงเหนความหาง เหนชองวางทหางไกลออกไปอกลบลบ

ผปลอยวางในระดบพจารณาธาตจงมกมความใกลเคยงกบอรยเจา เพราะดารงชวตอยดวย

ความเหนกายใจไมใชตวตนเสมอ ๆ

๘๐

จ) รเวทนาอาศยอรปฌาน

ปกตแลวถาหากเหนความไมเทยงจรง คอจตรชดในสงใด เหนสงนนเกดขนแลวดบ

ลงอยางเปนกลาง กจะเกดความไมยดมนถอมนในสงนน แลวกลบมาอยกบความรอยางเปนอสระ

ปราศจากความเกยวพนกบสงใดชวขณะ กจะเกดความเบกบาน อนจดเปนโสมนสอาศยเนกขมมะ

ชนดหนง

ตวอยาง เชนเมอเหนความทกขเกดขนเพราะคดถงการงานหรอบคคลอนเปนภาระแลว

กลดกลม กรวาผสสะคอความคดกระทบใจกอนใหเกดโทมนส หรอลดเขาไปรโทมนสตรง ๆ ท

ครอบงาใจอย เมอรวากาลงเกดโทมนสชดเจนไดในอาการเหมอนตาเหนรป โทมนสนนกแสดง

ความไมเทยง อาจจะเบาลง หรอดบหายไปเลย เรวบาง ชาบาง ขนอยกบนาหนกโทมนสในแตละ

ขณะเมอเหนโทมนสดบลงโดยปราศจากการคดตอ จตกหมดความเหนวาโทมนสทเพงดบลงนนเปน

ตน แครสกเทานนวามสงหนงดบไปใหร ชวขณะดงกลาวจตจงเปนอสระ และถาไมมผสสะใด ๆ มา

ดงใหไปสนใจกจะเกดความแชมชน เบกบาน ในอาการทเปนอสระนนชวขณะ นนจงเขาขายสขอน

อาศยเนกขมมะตามบญญตของพระพทธองคในสฬายตนวภงคสตร ดงยกแสดงแลวแตตนบท

อยางไรกตาม ทงเมอมองจากทพระผมพระภาคแสดงไว และทงเมอมองจากประสบการณตรงของ

แตละคน กจะพบวาหลายครงจะพจารณารปกายกด จะพจารณาเวทนากด ไมเสมอไปทเราจะ

สามารถเหนความไมเทยงของสงถกร และแมวาเหนความไมเทยง กอาจไมเกดความเบกบาน

เนองจากเหนเพยงคลมเครอ หรอมอารมณอนมากระทบตออยางรวดเรว หรอเมอเหนสงหนงดบไป

แลว กคดเรองอนตอทนท หรอวนกลบไปคดเรองเดมอกแบบออยอง ตรงนเอง ความรสกเฉย ๆ จง

เกดขนไดแมเมอเหนอนจจงของกายและเวทนา พระพทธเจาจงใหพจารณาอเบกขาทงแบบอาศย

เรอนและแบบอาศยเนกขมมะ อยางนอยทสดกไดใชเวทนาอาศยเนกขมมะเปนเครององ แลวกาว

ลวง หรอเอาชนะความตดในเวทนาอาศยเรอนเสยได ขอใหทบทวนขอสงเกตตงแตตนบท วา

ในสฬายตนวภงคสตรนน พระพทธองคตรสวาอเบกขาแมอาศยเนกขมมะกหนไมพนรป คอ ตอง

อาศยรปอยางใดอยางหนงเพอพจารณาความไมเทยงขอสดทายของหลกปฏบตเบองสงนจง

กลาวถงอเบกขาเวทนาอนมความละเอยดสงสด คออเบกขาในอรปฌาน ดงตรสวา

ดกรภกษทงหลาย อเบกขาทมความหลากหลาย อาศยอารมณหลากหลายกม

อเบกขาทมความเปนหนง อาศยอารมณเปนหนงกม กอเบกขาทมความหลากหลาย

อาศยอารมณหลากหลายเปนไฉน คออเบกขาทมในรป ในเสยง ในกลน ในรส ในสมผส

แตะตอง เหลานคออเบกขาทมความหลากหลาย อาศยอารมณหลากหลาย กอเบกขาทม

ความเปนหนง อาศยอารมณเปนหนงเปนไฉน คอ อเบกขาทอาศย อากาสานญจายตนะ

อาศยวญญาณญจายตนะ อาศยอากญจญญายตนะ อาศยเนวสญญานาสญญายตนะ น

อเบกขาทมความเปนหนง อาศยอารมณเปนหนง

๘๑

ดกรภกษทงหลาย ในอเบกขา ๒ อยาง พวกเธอจง “อาศย” คอองอเบกขาทม

ความเปนหนง อาศยอารมณเปนหนงนน แลว “ละ” คอลวงเสยซงอเบกขาทมความ

หลากหลาย อาศยอารมณหลากหลายนน

สรป พระพทธองคใหผมลาภ มสทธเขาถงอรปฌานไดใชอเบกขาเวทนาในอรปฌาน

เปนหลกองอาศยในการลวงความตดหรอความจมแชอยในอเบกขาธรรมดา ๆ เสยและเพอไตลาดบ

ขนสงกวาอเบกขาในอรปฌาน พระพทธองคกประทานหลกไวคอ จง อาศย คอองความเปนผไมม

ตณหา แลว ละ คอลวงเสยซงอเบกขาทมความเปนหนง อาศยอารมณเปนหนงนน ตณหาคอความ

ทะยานอยาก ความยดตด เกาะตดเปนอาการทเกดขนแมในจตระดบละเอยดมาก ๆ เชนแมจะ

เขาถงอรปฌานอนไรสขไรทกข สงบวางเปนหนง ไมตององอาศยรปธรรมใด ๆ แลว กยงพนจาก

ความยดตดสภาพละเอยดสขมไปไมรอด วธรอด คอ พจารณาเขาไปตรง ๆ วาในอรปฌานทถงแลว

นน จตมความถอด หรอชอบใจชนดท อยากยด ไวในระดบละเอยดหรอไม อยางเชนปรารถนาจะ

แชจมอยในรสชาตวางเปลา ไมอยากลมตา ไมอยากเดนจงกรม ไมอยากพจารณาธรรม เอะอะจะ

แกปญหาหรอหลบอารมณกระทบเขาสอเบกขาถาเปนเชนนนกสะทอนถงอาการยดตดอรปฌาน

อยางเหนยวแนนเขาแลวเรากอาจอาศยความตระหนกรดงกลาว พจารณาตอไปอกระดบ วาถาจต

เปนอสระจากความอยากในรสอเบกขาอนแสนสขมนน กจะเปนผไมมตณหา ยอมมสทธเสวยรสอน

ประณตกวากน คอนพพานอนไรเวทนา เมอเตมใจเพราะพจารณาเชนนนกลงมอแกไข โดยอาจจะ

ใชวธจากดตวเองไมใหเขาฌานบอยจนเกนจาเปน เมอมเวลาเขาทภาวนาโดยเฉพาะ กเดนจงกรม

เสย ๓ สวนใน ๔ สวน กลาวคอสวนทเหลอคอยนงสมาธเปนการพกผอนหรออดกาลงเสรม ไมใช

นงสมาธ เพอเสพอเบกขาเวทนาอยางกเลสเรยกรอง

การฝกเวทนานปสสนานจะทาใหอานาจของสตรอยเหนออานาจของสขและทกขทง

ระดบเลกนอยระดบกลางจนกระทงระดบกลาแขงเมออานาจของสตรอยเหนอกวาสขทกข

ประโยชนเบองตนคอทาใหศลบรสทธไดงาย ประโยชนเบองปลายคอทาใหปญญาสวางไสว

โดยสะดวกเพราะความยดตดและความทะยานอยากในกามนน สบสาวแลวกมตนตอมาจาก

ความสขความทกขนเองเปนแรงบนดาลใจ

31๓. จตตานปสสนา

ถาคยกบคนทวไป พยายามทาใหเขาเชอวากายไมใชตวตน ไมใชสมบตของใครก

ยากทใครจะยอมรบ แตสาหรบผปฏบตอยางนอยในระดบอานาปานบรรพทเหนลมเขาออกเปน

เพยงสงเกดดบตามธรรมชาต หรออยางสงสดถงระดบนวสวถกาบรรพซงเหนกายนตองปนเปน

ผงภสมธลแนนอนแลว ใครพดใหฟงวา กายไมใชตวตน ยอมฟงขน ฟงเขาใจถนด และยอมรบโดย

ดษณดวยปญญาประจกษแจงออกมาจากภายใน ยงถาไปบอกใครวาจตไมใชเรา ไมใชตวตน อนน

๘๒

จะใหเถยงกนดวยเหตผลและความเหนนานาทรรศนะไดชวกปชวกลปโดยไมเจอขอสรปอนดทสดท

จะทาให ทกคน ยอมรบดวยใจตรงกนอยางแนนอน

แมจตตานปสสนาจะเปนขนตอนอนมความละเอยดระดบท ๓ ยงไมถงขนสงสดของสต

ปฏฐาน ๔ กเรมประจกษ เรมหยงรดวยปญญาอนสวางขนในภายในแลววาแมแตจตกไมใชตวตน

เปนเพยงธรรมชาตชนดหนงทเกดขนแลวดบลงในทามกลางมวลธรรมชาตทงหลาย ความหลงคด

ความหลงหวงไปวาจะมจตอน มตวตนอนอนยงไปกวาน เปนอนพบฐานลงไดอยางสนเชง เพราะ

การเหนนนเปนการเหนระดบ ธรรมชาตของจตเกดดบ มใชเพยงเหนผวของลกษณะจตชนดใดชนด

หนงเทานนหากเปรยบมหาสตปฏฐานสตรเปนหลกสตรแบบโลก ๆ กตองนบวาเรามาไดครงทาง

แลว แตทางการปฏบตธรรมไมอยางนน เราดกนทจต ดกนทความปลอยวาง ฝกมาถงตรงนหลาย

คนอาจไปไกลเกนกวาครง หรออาจจะถงคอนแลวดวยซา อยางทกลาวแตแรกวาแกนสารของพทธ

ศาสนาคอดบทกข ดบกเลส ไมใชเพอสอบไลใหใครตดสนวาควรรบปรญญาหรอยง จตเราเองเปน

ผเรยน ผสอบ ผพพากษา ปลอยวางความยดมนถอมนวากายใจเปนตวเปนตนไดเมอไหรกเมอนน

กลาวตามจรงแลว ถาใครลงมอฝกรสภาวจตตามแนวจตตานปสสนาทนทอยางตอเนอง

จรงจง แมไมศกษาทฤษฎใหชานาญเสยกอน กอาจเหนจตเปนของไมเทยง เปนของไมใชตวตนได

สาคญ คอความลงเลสงสยของคนเราจะไปขวางทางไวแตตน ถาหากไมกลาวถงขอบเขตของ

ความเปนจต เอาไวเลย คนสวนใหญ โดยเฉพาะพวกทมการศกษาสง ๆ กจะสงสยอยราไป

หาลานจอดใหหยดคดแลวหนมาปฏบตเตมทไมได สวนถากลาวเยนเยอเกนไป เรองจต

กจะกลายเปนการจดชนวนความคด เกดตงคาถามแบบแตกกงกานสาขาออกไปไมรจบยงกวา

รากตนไมขนาดมหมา

ก) มมมองเกยวกบจตของนกวทยาศาสตรปจจบน

แนวคดแบบวทยาศาสตรจะอาศยเหตผลและปญญาคดอานแบบมนษย ไมฝาก

ความเชอถอไวกบผใดผหนง หากมการคนพบ ความจรง ขนในปน แลวปหนามอกคนพบ ความจรง

กวา กเปนอนยอมรบโดยไมยดมนวาผคนพบคนกอนจะตองศกดสทธเสมอ ใครหกลางไมได

เรยกวาเปนการชวยกนมองโดยหลายสายตา หลายการยนยนมากกวาจะปกใจสนทใหกบขอสรป

แมชาญฉลาดยงของอจฉรยบคคลทานใดทานหนง

วทยาศาสตรจงนบเปนเครองมอสารวจความจรงทเขากบธรรมชาตนกคดอยางมเหตผล

ของมนษย สงใดเอามาทดลองไมได พสจนหาหลกฐานมาเปดเผยใหรบรตรงกนไมได กใหถอวาควร

ปลอยไวกอน รอจนกวาจะหาทางทาใหยอมรบรวมกนดวยตา ห จมก ลน และกายไดวาความจรง

เปนอยางน จงคอยนบวาถกรบรองโดยนกวทยาศาสตรสากล

๘๓

อกประการหนง วทยาศาสตรจะมงเนนมาทประโยชนทเหนไดในปจจบน และคอนขาง

ปฏเสธเรองไกลเกนตว เรองทยงมาไมถง หรอเรองทจะมาถงแนหรอเปลากไมทราบ อยางเชนถา

พดถงจต กจะมวทยาศาสตรเกยวกบจตโดยเฉพาะ จดประสงคอาจเปนการศกษาจตผาน

พฤตกรรมมนษยเพอใหเขาใจเหตผล วาคน ๆ หนงโตขนมาอยางนนอยางนเพราะอะไร จะกาหนด

ทศทางโดยมวลรวมของสงคมใหเปนไปในทางดไดอยางไร หรออกสาขาหนงอาจศกษาจตควบคกบ

การแพทย ผสาเรจการศกษาเฉพาะทางมสทธสงยาเพอบรรเทา ฟนฟ หรอรกษาอาการทางจตท

ผดปกตของผปวยไดอยางถกตองตามกฎหมาย พดใหงายคอทราเรยนกนจรงจงในหลกสตร

เกยวกบจตอยางเปนวทยาศาสตรนน จะไมสนใจหาคาตอบในเชงอภปรชญาวาจตคออะไร ไม

หาทางพสจนวาตายแลวไปไหน ไมรบรองวาทาดแลวชาตหนาจะไดเสวยผลเปนกศลวบากแนหรอ

เปลา แตจะยอมรบเขาไปตรง ๆ ในชนแรกเสยกอนวาจตมจรง เสวยสขทกขได จดจาสงตาง ๆ กบ

ทงมเจตจานงเปนอสระ สวนจตของแตละบคคลจะดเลว สรางสมนสยอยางไรไว กตองดเปนราย ๆ

หรออาจวเคราะหจตของกลมชนโดยรวมกแลวแตใครจะสนใจเอาประโยชนจากแงการศกษาชนด

ไหน เชนอยากใหเลกกาวราวเลกสบบหร มอารมณขนมากขน มองโลกในแงดกวาเดม ฯลฯ เมอตง

เปาขนมาแลวกตองหาวธบรรลเปาถาไดผลระดบสากลกนบวาประสพความสาเรจ และไดรางวล

จากสถาบนทรงเกยรตกนไป

อยางไรกตาม จตแพทยรวมสมยเรมศกษาความสมพนธระหวางองคประกอบอน ๆ ท

มองไมเหน เชนพลงบรสทธทปรากฏอยทวไปในธรรมชาต แลวกมนกวทยาศาสตรจานวนไมนอยท

ไมทงความสนใจเกยวกบอภปรชญา และเหนเปนเรองทาทายทจะนาวทยาการยคปจจบนมาพสจน

การเดนทางขามภพขามชาตของจต ไดมคนเกง ๆ จานวนมากตงแงสงเกต เพอนาไปสการทดลอง

สารพดชนด บางแงมมของการคนพบกสนบสนนความเชอวาจตกบกายเปนตางหากจากกน

ยกตวอยางเชนถาเชอวาสมองเปน “ผคดและตดสนใจ” กจะขดแยงกบความจรงบางประการซง

ทราบกนทวไปในผศกษาสรรวทยาพนฐาน เชนเมอนกพมพดดพมพขอความอยางรวดเรวนน

กลามเนอ ๓-๔ มดของนวทควบคมใหกระดกเคาะลงบนแปนอยางถกตองนน ตองทางาน

ประสานกนภายในเวลาไมเกน ๐.๐๐๑ วนาท ซงนบเปนชวงเสยวของเสยวความรสก แต

ขอเทจจรงอนเปนรปธรรมกคอระยะเวลาทกระแสประสาทเดนทางจากสมองมายงมอนน จะอย

ในชวง ๐.๓ ถง ๑.๕ วนาท ซงชากวากนมาก อนนแปลวา สมองไมไดเปนผสง แตมอะไรอกอยาง

อยเบองหลงอกทททาใหกลามเนอทางานประสานกนได แมแพทยบางสวนพยายามหาทางอธบาย

ใหเปนรปธรรม เชนเปนกลไกทางานสะทอนของประสาทเหนออานาจสานก กไมใชคาไขปรศนาท

ลงตวนายอมรบกนทว ทวายงกลายเปนปมคาถามใหมอกมากมายไปแทน อยางไรกตาม บางแงมม

ของการคนพบกทาใหแมแตนกบวชผมศรทธาแกกลาในพระศาสดายงอกใจสนระทก เพราะเหมอน

๘๔

หลกฐานจะบงชวาแทจรงแลว ประสบการณภายในทงมวลของมนษยเราลวนเกดขนจากการทางาน

ของสมองทงสน ยกตวอยางเชนถาสมองสวนทเรยกวา ฮปโปแคมปส เสยหาย กจะเปนบคคลผสญเสย

ความทรงจา เปรยบไดกบแถบเทปบนทกทขาดลงหรอถกทาใหยบ ขอมลภาพและเสยงกจะสาบสญไป

ดวย จงมแงกงขาวาถาสมองไมใชจต ทาไมความจาจงอยในสมอง

สรป ความไดวา ทงสวนของการทาความเขาใจเกยวกบจต และทงสวนของการปฏบต

ใหเหนสภาวจตตามจรง ลวนสงเสรมใหตระหนกวาจตเปนไดแค สภาวะอยางหนง อาศยเหตปจจย

จงเกด หมดแรงสงของเหตปจจยเมอไหรกดบ หาใชวาม "อะไรอยางหนง" ปรากฏเปนดวง ๆ อย

อยางเปนอมตะ กบทงไมใชม ความนกคด ของใครบางคนดารงอยเปนชาต ๆ ดงทโมหะลอลวงให

เราทกทกเอาดอ ๆ เมอสามารถกาหนดสตมาตงรอยทจตได ทกอยางทปรากฏเปนโลกภายนอกจะ

ไรความหมายไปทนท ไมวาจะเคยมความหมายนาอาลยอาวรณสกเพยงใดมากอนกตาม เพราะ

เหนเขามาถงจตเสยแลววาความอาลยอาวรณนนกคออาการของจตชนดหนงนนเอง หากเหนได

ขนาดนน กจะตระหนกวาถาปราศจากสตรลงมาถงจต กยากนกทจะอานตนเองออกอยางกระจาง

กบทงยากนกทจะสลดกเลสชนลกทมความละเอยดออนมาก ๆ นกภาวนาสวนใหญหวงแตจะ เอาด

จากการปฏบต คอจะปฏบตใหไดดอยางเดยว ตอนไมดไมเอา ไมสนใจด เมอพจารณาจตตานปสส

นาอยางลกซง คงทาใหพอมองออกวาตอนจตกาลงรงกตองภาวนา ตอนจตกาลงรวงกตองภาวนา

อกประการหนง สวนใหญเราปฏบตกนเพอ "เลยง" ไมไดปฏบตเพอให ร กลาวคอพอ

สภาวธรรมเกดขนกจอใหมนคงสภาพ หรอบางสภาวธรรมยงไมเกดดวยซากพยายามไปสรางขนมา

แลวกมกประสบแตความลมเหลว เพราะจตเปนอนตตา เขาไมเปนไปตามอานาจความอยากของ

เรา แนวทางในจตตานปสสนาคงทาใหสบายใจไดวาเรา กาลงปฏบตอย ขอเพยงรใหเปน รใหเทา

ทนตามจรง จะเปนราคะ โทสะ หรอโมหะกตาม สงเกตงาย ๆ เพยงวาสงใดถกร สงนนยอมแสดง

ความไมเทยงใหเหนเสมอ ถาสงนนยงถกรกษาไว แปลวาตอนนนเราไมไดรเขามาถงลกษณะทกาลง

ปรากฏแตอาจจะกาลงจงใจสรางสงใดสงหนงขนในใจแทน

ขอสงเกตอกประการหนงทควรทงทายไว คอจตตานปสสนาเรมตนดวยสภาพธรรม

งาย ๆ ทเกดกบจตเชนราคะ โทสะ โมหะ รวมทงจตหดหและจตฟงซาน แตเมอพฒนาขนไป จะ

เนนการสงเกตแงมมตาง ๆ ของจตทมคณภาพด เพอความเหนชดในทกสภาพ และเพอความปลอย

วางเปนเปลาะ ๆ จากหยาบสดไปจนถงละเอยดสด หากเปนไปไดจงไมควรปฏเสธการทาสมาธ

ชนสงพระพทธองคทรงแนะอบายไวหมดแลวในทกหมวดของมหาสตปฏฐานสตร หากพฒนาจต

อยางรจดมงหมายด กจะไมมการหลงยดหลงตดในสมาธอยางทนกภาวนายคเรากลวกนแตอยางใด

ทงนทงนนกตองดตวอยางทมบนทกไวในพระไตรปฎกดวยวาผบรรลธรรมมากมายไมเคยผานการ

อบรมจตจนประสพความสาเรจระดบฌานมากอน เรองของการทาสมาธถงฌานจงประนประนอม

๘๕

ไดทงสองฝายความเหน คอถาทาไดกควรทา ทาไมไดกภาวนาตามแนวสตปฏฐานไป นบวามหวง

ในมรรคผลอนเปนแกนสารของพระพทธศาสนาดวยกนทงสน

๔. ธมมานปสสนา

มหาสตปฏฐานสตรไดชอวา ธมมานปสสนา เพราะจะมองกายใจรวมทงสงอน

ภายนอกเปนสภาวธรรมลวน ๆ ไมมชายหญง ไมมภาวะบคคล ไมมความเปนเราเขาแทรกซมอย

เลย หากจะมองกาย กมองโดยความเปนการประชมกนของธาต หากจะมองใจ กมองโดยความเปน

แงมมของภาวะหมายรหรอภาวะคดอานทาการ ไมยดวาเปนธาตของใคร ไมยดวาใครครองภาวะ

หมายรคดอานใด ๆ อย ไมวาจะแยกรทละอยางหรอรวมกนทวพรอม ดวยเหตน ธมมานปสสนาจง

เปนสดยอดแหงฐานวปสสนาอนผหวงนาพแหงอมตะจะควรใสใจใหลกซง กลาวไดวาเราฝกหมวดกาย

หมวดเวทนา และหมวดจตมา กเพอมจตไวพรอมตอยอดเปนหมวดธรรมในทสดนเอง เพราะจตเปน

ของละเอยด แตกเลสเปนของหยาบ พอพบกเลสหยาบกจะสไมไหว เหมอนของออนยอมแพ

ของแขงเมอถกของแขงโปะทบมาก ๆ เขา อยาวาแตจะไปดกายใจโดยความเปนสภาวธรรม แคฝน

ไมใหยอมตามกเลสไปทาผดศลผดธรรมกนบวาเกงแลว ดงนนจาเปนอยางยงทเราตองรทงกน รทง

แก คอทราบวาทาอยางไรจงจะโกยกเลสหยาบออกจากใจใหเกดความสะอาดสะอานปลอดโปรง

เสยกอน แลวคอยวากนเรองปฏบตขนละเอยด ๆ เปนลาดบตอไป

หลกการของพระพทธองค คอ มทง “ปลอย” และทง “หาม” คอถาเหนวาอยใน

จงหวะทสามารถรไดกปลอยใหเกดแลวดมนหายไป เหมอนมองเฉย ๆ โดยไมเขาไปของเกยวอนใด

ซงความเหนวาเกดแลวตองดบลงเปนธรรมดานน บอยเขายอมทาใหจตเปนกลางไดเอง เหมอนเหน

ไฟไหมฟางเสนเดยวกอยาเดอดรอนวงเตนหาทางดบ รอดมนดบไปเองดกวา แตถาเหนวานวรณ

ครอบงาจตจนไมเปนอนปฏบต กตองหกหามกนดวยเจตนา ทงทางกายและทางใจตอไป เหมอน

เหนไฟเรมลามทงและมเชออยรายรอบ อนนกนงนอนใจไมได ตองหาอปกรณมาดบเสย

ก) เหตเกดและทางละกามฉนทะ

ดกรภกษทงหลาย เราไมเหนธรรมอนแมแตอยางเดยว อนจะเปนเหตใหกามฉนทะทยง

ไมเกดไดเกดขน หรอกามฉนทะทเกดขนแลว ไดทวตวยงขนไป เหมอนสภนมต ดกรภกษ

ทงหลาย เมอบคคลใสใจสภนมตโดยไมแยบคาย กามฉนทะทยงไมเกด ยอมเกดขน และกาม

ฉนทะทเกดขนแลว ยอมทวตวอดมสมบรณ

ดกรภกษทงหลาย เราไมเหนธรรมอนแมแตอยางเดยว อนจะเปนเหตใหกามฉนทะทยง

ไมเกด ไมเกดขน หรอกามฉนทะทเกดขนแลว กจะละเสยได เหมอนอสภนมต ดกรภกษ

ทงหลาย เมอบคคลใสใจอสภนมตโดยแยบคาย กามฉนทะทยงไมเกด ยอมไมเกดขน และ

กามฉนทะทเกดขนแลว กจะละเสยได

๘๖

สภะ คอ ความงาม นมต คอ เครองหมาย สภนมตจงเปนสงกระทบจตทมความหมาย

ในทางสวยงาม ถกใจ ยวกเลสใหหลงชอบได อยางเชนรปรางหนาตาของเพศตรงขาม ถาหากเราใส

ใจกาหนดเสยหนอย ไมมองเฉพาะสงทตาเหน แตกาหนดใจรตามจรงกระทงถงระดบจตสมผส

ประจกษตามจรงวารปสวยนนกอขนดวยสงโสโครกนบจากหวจรดเทา๕๐

ข) เหตเกดและทางละพยาบาท

ดวยพทธลลาเดยวกนกบการแสดงทางมาและทางไปของกามฉนทะ พระพทธองค

ตรสวาปฏฆนมตเปนเหตหลกของพยาบาท ปฏฆะแปลวาความคบแคน ความกระทบกระทงอน

เปนไปในทางกอโทสะ ดงนนปฏฆนมตจงเปนเครองหมายทกระทบใจแลวเกดความเดอดดาลเปน

ฟนเปนไฟขนมา โดยเฉพาะอยางยงเรองราวทเกบคางคาไวในใจ จะเปนตวอยางดทสดของปฏฆ

นมต คลายภาพเสยงผดขนหลอกหลอนไมเลก สตรสาเรจของพระพทธองคในการละพยาบาทคอ

เมตตาเจโตวมตตหรอการเจรญเมตตาภาวนา กลาวคอหากฝกเจรญเมตตาภาวนา กอกระแสสขนม

นวลไดเปนปกตเหมอนสายนาจากหวงทะเลใหญ กจะสามารถทวมทบปฏฆนมตไดอยางราบคาบ

ปฏฆนมตสไมไดเลย

ค) เหตเกดและทางละความงวงเหงาซมเศรา

ดวยพทธลลาเดยวกนกบการแสดงทางมาและทางไปของกามฉนทะ พระพทธองค

ตรสวาความไมยนด ความเกยจคราน ความบดขเกยจ ความเมาอาหาร และความทจตหดห เหลาน

ลวนเปนเหตหลกของความงวงเหงาซมเซา ขอใหทราบวาความงวงในแบบทเปน “ถนมทธะ” นน

แตกตางจากความงวงเพราะเพลยททางานมาอยางหนกและตองการการพกผอนบาง ความงวง

เหงาซมเซาในทนเจออยดวยความขเกยจ ยงไมถงเวลาพกแตกอยากพก ยงไมถงเวลานอนแตก

อยากนอนสตรสาเรจของพระพทธองคในการละความงวงเหงาซมเซาคอความคดเรมกาวไป

ขางหนา ความพากเพยร ความบากบน ขอใหลองนกถงจงหวะทเรากาลงมความตงอกตงใจทางาน

ใหรดไปสเปาหมายดวยความเตมใจยนด จะไมมความงวงเลย แตถาแนใจวาเพยรถกทางดวยความ

เตมใจยนดแลวยงงวง กขอใหดอบายพเศษทพระพทธองคประทานไวแกงวงโดยตรงใหกบ

พระโมคคลลานในบทน ซงจะเหนวากพนปลวงไปกยงคงใชไดผลเปนอยางดยงสาหรบมนษยผหวง

ความกาวหนาทางการปฏบตภาวนา

ง) เหตเกดและทางละความฟงซานราคาญใจ

ดวยพทธลลาเดยวกนกบการแสดงทางมาและทางไปของกามฉนทะ พระพทธองค

ตรสวาความไมสงบแหงใจเปนเหตหลกของความฟงซาน กลาวคอพระองคตรสเขาไปถงสภาพจต

๕๐ อง.ตก. (ไทย) ๑๒/๙๒/๑๕๖.

๘๗

ของแตละคนตรง ๆ วาปกตมแนวโนมจะกระเพอมไหวมากนอยเพยงใด คนเราเคยชนทจะปลอยให

จตใจตระเวนไป ลองเลอนไปตามวมานอากาศในอดตบาง ในอนาคตบาง เปนนกสะสมขยะบาง

เปนนกกอเรองบาง ลวนแลวแตทาใหธรรมชาตของจตขาดความสงบ ความไมสงบนนเองกอพาย

ความคดใหออองไมหยดหยอน ทงทไมนาจะมอะไรตองคดกคด ยากจะบงคบควบคม สตรสาเรจ

ของพระพทธองคในการละความฟงซานราคาญใจคอความสงบแหงใจ คอถาเขาใจวาจะสรางปจจย

ใหจตมปกตสงบลงกวาเดมไดอยางไร กเปนโอกาสลดโรคฟงลงอยางมาก บทนจะกลาวไลมา

ตามลาดบนบแตสถานทและบคคลแวดลอม ตลอดไปจนกระทงพฤตกรรมอนสงบเยนในครรลอง

ของทาน ศล สมาธ และปญญา

จ) เหตเกดและทางละความลงเลสงสย

ดวยพทธลลาเดยวกนกบการแสดงทางมาและทางไปของกามฉนทะ พระพทธองค

ตรสวาความไมใสใจโดยแยบคายเปนเหตเกดแหงความลงเลสงสย ความสงสยนนเปนไปไดหมด

ไมใชเฉพาะสงสยเรองวธภาวนา แตรวมทงปรากฏการณทเกดขนระหวางภาวนาดวย สตรสาเรจ

ของพระพทธองคในการละความลงเลสงสยคอความใสใจโดยแยบคาย บทนจะมตวอยางวธ

พจารณาโดยแยบคายเพอขจดความลงเลสงสยเสยใหสน๕๑

แนวทางแกนวรณ ใครจะมอบายในการกาจดนวรณอยางไรกตาม พงสงเกตดวย

วาตองไมทาใหเกดผลขางเคยง เชนกอนวรณขออนขนแทน ขอสงเกตนจะไดไมทาใหบางคนอางวา

จะหาอบายกระตนจต เหมอนพระบางนกายเหนวาฟงซานเพราะเกดราคะจด แทนทจะพจารณา

กายเปนอสภะตามสตรสาเรจของพระพทธองค กลบมความเหนวปลาสคลาดเคลอนไปวาควร

เสพกามใหหายฟงเสย จะไดมความปลอดโปรงเหมาะแกการนงสมาธตอได แลวอางความจาเปนใน

การกาจดนวรณ หรอความไมยดมนถอมนเครงครดแบกภาระอะไรใหเปนทกข หรออางวา

พระพทธองคประทานอนญาตใหถอนวนยบางขอได หากแมนหลกการวานวรณทกตวตองถกกาจด

กจะมการสบสวนอยางรอบคอบวาเรากระทาจตให เหมาะควรแกการพรอมเหนกายใจ

เปนสภาวธรรมแลวหรอยง หากมนวรณขอใดขอหนงตกคางอย กตองจเขาไปใหถกจด ดวยวธแกท

ถกทาง ปราศจากผลกระทบขางเคยง จงนบวาเปนผสามารถผานนวรณบรรพไปไดสาเรจ

ฉ) อบายกาจดกามฉนทะ

กาม หมายถงทงสงทเปนรปธรรมและนามธรรม หากกลาวถงกามโดยความเปน

รปธรรมกเรยกวา วตถกาม คอวตถอนนาใครหรอกามคณ ๕ ไดแกรป เสยง กลน รส สมผสอนนา

ปรารถนา นาใคร นาพอใจ เปนทรก ประกอบดวยกาม และสาคญคอเปนทตงแหงความกาหนด

ì è อง.ตก. (ไทย) ๑๒/๙๔-๙๗/๑๕๗-๑๖๐.

๘๘

ซงนนยอมหมายความวาถาเปนทตงแหงความกาหนดของคนหมมาก กจดวาเปนวตถกามชนเลศ

ตามคานยมประจาสงคมนน หากกลาวถงกามโดยความเปนนามธรรมกเรยกวา กเลสกาม จะ

หมายถงตวของกเลสทมอยในใจ หรอธรรมชาตททาใหเกดความใคร เชนเรามองใครวากเลสหนา

บากาม หรอตณหาจด กแปลวาคน ๆ นนมพฤตกรรมทสะทอนระดบกเลสกามทสงกวาปกต

ธรรมดา เปนตน การทาความเขาใจกบความหมายของกามอยางดจะทาใหเกดมมมองแจมชด เชน

มวตถกามตงอย แตหากปราศจากสะพานเชอมโยง คอความตรกนกถงวตถกาม ใจเรากยอม

ปราศจากกามกเลส กบทงจะเหนชดวาควรทาการสารวจสงใดกอนเปนอนดบแรกในตน บางทเมอ

นงแลวอาจเกดความรสกเหมอนจตจะดดออกจากราง คลายสวนหนงอนเปนภายในของเราประกบ

กบกายภายนอกไมสนทอกตอไปหลายคนกลวจนเลกนงสมาธ เพราะไมรวาจะเกดอะไรขน หรอจะ

แกไขใหดไดอยางไร ความจรงแลวอาการน เปนเรองปกตทไมนากลวอะไรถารจกวางอเบกขา

ความกงวลนนเองจะยงเพมแรงปนปวน หรอในทางตรงขาม ถานกวานเปนโอกาสถอดจต เกด

ความพยายามจงใจจะสลดจตใหหลดจากกายกนาเปนหวงมาก เพราะกาลงยงไมถงจรง เหมอน

เครองบนยงไมมเครองททรงกาลง แตพยายามดนทรงจะทะยานขนฟา ยงไมทนไรกจะตกพง

เสยกอนถาเราวางเฉย ไมกลว แลวกดอาการของจตเหมอนเปนคนอน พลงทปนปวนอยกจะ

เหมอนพายทซดแรงไดดวยกาลงสงเกาเดยวเดยว ในทสดกหยดเพราะขาดกาลงสงลกใหม จะไมม

อะไรเกดขนอยางทประหวนไวลวงหนา และจะมนใจในคณของการวางเฉยเปนกลางมากขนดวย๕๒

สรป ความไดวา ทกขนตอนในสตปฏฐาน ๔ นน ถาบวก ๆ กนเขาแลวจะปดชองโหวได

หมด ผปฏบตสามารถภาวนาไดตลอด ๒๔ ชวโมงเมอเขาใจวาจะ มอง กายใจของตนเองออกมา

จากภายในอยางไร เพราะแมจตมราคะ โทสะ โมหะ กสามารถรสภาวะเหลานนโดยความเปน

นวรณ นวรณเปนของเกดดบ ไมใชตวตนได ใครทใกลชดกบราคะ โทสะ โมหะมาก ๆ และรสกทอ

วาคงไมมหวงภาวนากบเขา กนาจะเปลยนความคดใหม คอทแทเราอยกบอปกรณภาวนากบเขา

เหมอนกน ขอให “รเปน” เทานน อาการทจตหลดจากนวรณทง ๕ มความตงมน ปลอดโปรง

สะอาดเกลยงเกลาอยางแทจรงนน จะเปนสภาพสขในตวเอง พอใจในตวเอง เหนผลวาคมกบการ

แลก สาคญคอกอนยงไมลมรสสขชนดนน กยงมองเหนนวรณเปนสงนาหวงอย เรมตนจงอาจจะ

ตองคดโดยแยบคายใหมาก วาถกหอหมอยดวยนวรณอนเปนตนเหตทกขรปแบบตาง ๆ เมอถอด

ถอนทงเสยใหหมดกคาดหมายไดวามรางวลอนเปนสขรออยเปนแนแท และสงทเหนอกวาความสข

อนเปนรางวลขนตน กคอศกยภาพพรอมทจะดกายใจโดยความเปนสภาวธรรมเชนขนธ ๕

อายตนะ ๖ ดงทเรากาลงจะศกษากนในบทตอ ๆ ไป

ì í "อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๗๑/๑๗๒.

๘๙

๓.๔ วธการปฏบตวปสสนาภาวนา

วปสสนาภาวนา คอ การฝกควบคมจตเพอแสวงหาปญญาซงจดวาเปนลกษณะพเศษ

ในทางพทธศาสนา แบงออกไดเปน ๒ ประเภท ประเภทแรกเรยกวา วปสสนาสมาธ เปนการ

ปฏบตวปสสนาโดยการนาสมาธในระดบแรก ๆ ทอยระหวาง ขณกสมาธ กบ อปจรสมาธ มาเปน

ฐานรวมปฏบตกบการนาตว สตปฏฐาน ๔ มาเปนเครองมอทสาคญในการปฏบตภาวนา

วปสสนาภาวนาในแบบทสอง เรยกวา สมถวปสสนา หรอ สมาธวปสสนา เปนวปสสนา

ทตอจากอปปนาสมาธภาวนาไดณานซงเปนการทาสมาธทจตถกควบคมดวยพลงความตงใจอยาง

สงเพอเขาสสภาวะของความวเวก อนเปนสมาธทสามารถทาใหจตอยในสภาพการเตรยมพรอมแก

งานในทกกรณ รวมทงการนา สตปฏฐาน และ สมาธ ๓ มาพจารณาเพอการเขาถงความเปนจรงใน

ธรรมชาต

ดงทกลาวมาแลววา การปฏบตสมาธภาวนามเปน ๒ ระดบ กลาวคอ การทาสมาธ กบ

การปฏบตวปสสนา ในการทาสมาธใหจตอยนงนนจาเปนทผปฏบตจะตองแสวงหาสถานทท

เหมาะสม เชนการปลกตวจากสงคมทวไปในระดบหนงเพอแสวงหาสถานทสงบสงดและพนจาก

หนาทการงานและสงรบกวนตาง ๆ ในชวระยะหนง

สวนการปฏบตวปสสนา จะมความแตกตางตรงขามกบการทาสมาธภาวนาตรงทการ

ปฏบตวปสสนาไมมความจาเปนทผปฏบตจะตองอยในบรรยากาศสงบ สงด หรอตองปลกตวจาก

ผคนและการงาน การปฏบตเพยงอยางเดยวนนจะไดประโยชนในระดบหนงในตอนแรก ๆ แตก

เปนการปฏบตเพยงอยางเดยวนนจะไดประโยชนในระดบหนงในตอนแรก ๆ แตกเปนการปฏบต

เพยงเพอใหจตเขาสความสงบในภาวะทเปนเอกคคตา แตกตางจากการปฏบตวปสสนาท

จาเปนตองนาสวนประกอบทเปนประสบการณเบองตน โดยเฉพาะการนาสมมาสตมาใชใน

กระบวนการภาวนา โดยนยนการปฏบตวปสสนาจงสามารถทาไดตลอดเวลา โดยการนาเอา กาย

เวทนา จต และธรรม มาเปนปจจยตอการเพงพจารณา ซงผปฏบตสามารถนามาใชไดในระหวาง

การปฏบตหนาทแมในชวงเวลาสน ๆ ทยงไมพรอมเปนอสระจากการทางาน จงอาจกลาวไดวาการ

ทาวปสสนาดวยวธนสามารถทาไดในทกเวลา ทกสถานท และทกเหตการณ การทาสมาธกบการฝก

วปสสนามเปาประสงคทแตกตางกน สมาธเปนการปฏบตเพอแสวงหาความสงบ ความเปน

เอกคคตา เพอสรางพลงจตและเพออภญญา สวนการปฏบตวปสสนา มความมงหมายเพอการรบร

เพอทาจตใหบรสทธและเพอนพพาน

ในการทาปฏบตวปสสนา สตปฏฐาน ๔ เปนตวสาคญในการนามาใชเพงพจารณาตาม

ความเหมาะสมกบสถานการณและกบจรยะ หรอ จรต ของแตละบคคลทจะเลอกใชหวขอตอไปน

๙๐

ในขณะภาวนา คอ การพจารณารางกาย (กายานปสสนา) การพจารณาอารมณ (เวทนานปสสนา)

การพจารณาจตใจ (จตตานปสสนา) และการพจารณาในองคธรรม (ธรรมานปสสนา) ผทเรมตนฝก

วปสสนาสมาธสวนใหญ ควรเรมจากการพจารณาในกาย เชน การเฝาสงเกตลมหายใจเขาออก

เสยกอนจนเกดความชานาญในการปฏบตแลว จงอาจเปลยนไปพจารณาเกยวกบอรยาบถ อนของ

รางกาย เชน การเฝาพจารณาตดตามดการเปลยนแปลงในอารมณตาง ๆ ตดตามพจารณาการ

ทางานของจตและพจารณาในองคธรรมตามลาดบความเหมาะสมควรแกงานและกจวตรประจาวน

ของ แตละบคคล

อนดบแรก ไดแก กายานปสสนา เปนการเพงพจารณาตดตามดรทนในกาย เชนการฝก

อานาปานสตดวยการเฝาสงเกตลมหายใจเขาออกวา สน ยาว ตน ลก ประณต หยาบ สมาเสมอ

ตอไป เปนการเฝาสงเกตอรยาบถในขณะ นง นอน ยน เดน กน ดม การใชสมปชญญะเฝาสงเกต

การเคลอนไหวขณะปฏบตงาน พจารณาปฏกลภายในรางกาย การพจารณารางกายโดยแยกใหเหน

วาเปนเพยงสงทประกอบดวยธาต ๔ หรอ การพจารณาศพทอยในสภาพตาง ๆ อนเปนสจธรรมท

เราทกคนจะตองพบ

อนดบสอง ไดแก เวทนานปสสนา เปนการตดตามเพงพจารณาในอารมณทเกดขนขณะ

ปฏบตภาวนาวา อยในภาวะทสขนาอยนาพอใจ ทกข ไมนาอยไมพอใจ หรออยในอารมณกลาง ๆ

โดยนาสตและสมปชญญะมาพจารณาขณะเกดขน ทาความเขาใจในปรากฏการณทางอารมณท

เกดขนและดบไปนนวา มนเปนเพยงสงขตธรรมทเกดขนจากการปรงแตงตามกฎแหงเหตปจจย

ไมใชเกดจากการยดถอเอาวา นนเปนตวเรา เปนวญญาณของเรา หรอเปนอารมณของเรา ซง

พระพทธองคทรงถอวาเปนมจฉาทฏฐ ผปฏบตจะตองหมนฝกพจารณาดวยการตดตามเฝาสงเกต

ถงความเปนจรงในสจธรรมขอนใหไดวา มนเปนเพยงปรากฏการณทางจตอยางหนงทมการเกดดบ

อยตลอดเวลาอนเนองมาจากเหตปจจย นอกจากนการพจารณาในอารมณตาง ๆ จะตอง

ระมดระวงในขณะพจารณาไตรตรองธรรมชาตของการเกดดบ ดวยการไมเขาไปยดมนถอมนเมอ

ทาไดเชนนนกเทากบเราสามารถควบคมอารมณตาง ๆ ไดจากการฝกเวทนานปสสนา ดงกลาวแลว

อนดบสาม ไดแก จตตานปสสนา หมายถงการเฝาตดตามดรทนในปฏกรยาของจต

เพอทจะทาใหเราเขาใจรบรโดยการตดตามเฝาสงเกตการทางานของจตในลกษณะตาง ๆ ทเกดขน

ขณะนน (ไมใชในอดต อนาคต) เชน มราคะ ไมมราคะ มหรอไมมโมหะ โทสะ ฟงซาน เปนสมาธ

หลดพน หรอไมอยางไร โดยไมนาเอาวญญาณการรบรหรออารมณความรสกของเราเขาควบคม

สงเสรมหรอตดสนใหกบสภาวะของจตในขณะนน ดวยการฝกเชนน จะทาใหเราเขาถงและยอมรบ

ความจรงแท อนจะทาใหจตหลดพนจากการยดมนถอมนไดอกวธหนง

๙๑

การหมนฝกภาวนาโดยวธดงกลาวอยประจา นอกจากจะทาใหผปฏบตเขาใจและรจก

ตวเองไดดขนแลว ยงทาใหเราสามารถทจะเจาะลกลงไปในจตวญญาณ เพอนามาใชปฏบตใหชวตม

แตความสงบ สนต และอยอยางกลมกลนทงกบตนเองและตอสงคม

อนดบทส ซงเปนวธสดทายในการนามาปฏบต ไดแกการตดตามทาความเขาใจและ

รทนในองคธรรม (ธรรมานปสสนา) ในประสบการณทางจรยธรรมและทางจตวญญาณ เปนการ

ปฏบตดวยการนาเอาองคธรรมอนเปนคาสอนของพระพทธองคมาใครครวญพจารณาใหเกดความ

กระจาง เชนองคธรรมทเกยวกบ นวรณ ๕ ขนธ ๕ อายตนะ ๖ โพชฌงค ๗ และอรยสจ ๔ วา เกด

ดบอยางไร และจะละเสยไดอยางไร จะเจรญเตมสมบรณไดอยางไร เปนตนซงรายละเอยดเกยวกบ

เรององคธรรมเหลานไดกลาวไวแลวในตอนตน

กลาวโดยยอ วปสสนาจะชวยพฒนาจตใจของผหมนประพฤตใหพนจาก ความโลภ

ความโกรธ ความหลง โดยไมจาเปนจะตองหนโลกทตนเองรบผดชอบ ความมงหมายทแทจรงใน

การปฏบตวปสสนากเพอการเพาะบมจตใจใหเกดความปต ถงพรอมดวยพรหมวหารธรรมเปน

ความปตทเกดขนและหลงออกมาจากจตใจทไดรบการฝก เปนนรามสสขทเกดจากจตทสงบระงบ

อยเหนอความทะเยอทะยาน ความใครอยากหลดพนจากโลกยวสยและอยเหนอโลกธรรมทงหลาย

ผปฏบตวปสสนาภาวนาดวยการหมนฝกทาจตใหบรสทธยอมไดชอวาเปนผทตงอยใน

ความไมประมาท จงอยเหนอความหวาดกลวตอทงโลกนและโลกหนา

อกนยคอ การกาหนดรกองรป ในขณะเดน นกปฏบตพงเจรญสตรเทาทนสภาวะ

เคลอนไหวทกยางกาว ดวยการกาหนดวา เดนหนอ ๆ หรอ ยางหนอ ๆ หรอ ยกหนอ ยางหนอ

เหยยบหนอ” เมอสมาธแกกลามากขน นกปฏบตจะสามารถรบรจตทตองการจะเดนไดอกดวยโดย

รวา จตทตองการเดนจะเกดขนกอน แลวจงเกดอาการเคลอนไหวตอมา๕๓

มสาธกในเรองนวา

“ปน จปร ภกขเว ภกข คจฉนโต วา คจฉามต ปชานาต.”๕๔

“ภกษทงหลาย ขอปฏบตอกอยางหนง คอ ภกษเมอเดนอยยอมรชดวาเดนอย”๕๕

“เอส เอว ปชานาต “คจฉามต จตต อปปชชต. ต วาย ชเนต. วาโย วตต ชเนต.

จตตกรยาวาโยธาตวปผาเรน สกลกายสส ปรโต อภนหาโร คมนนต วจจต.”๕๖

๕๓ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) รจนา, พระพรหมโมล (สมศกด ป.ธ.๙) ตรวจชาระ,

พระคนธสาราภวงศ แปลและเรยบเรยง, วปสสนานย เลม ๑, หนา ๒๓๑. ๕๔

ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๗๕/๒๔๗. ๕๕

ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๕/๓๐๔. ๕๖

ท.ม.อ. (บาล) ๒/๓๘๑.

๙๒

“เธอยอมรชดอยางนวา จตทคดนกวาจะเดน ยอมเกดขน จตนนยอมยงธาตลมให

เกดขน ธาตลมยอมยงวญญตรปใหเกดขนการเคลอนไหวขางหนาของรางกายทงหมด ดวย

การขบเคลอนของธาตลมทจตกระทาขน เรยกวา การเดน”

นกปฏบตผตามรสภาวะเดนในปจจบนขณะยอมจะมสตและปญญาแตกตางจากการ

รบรของคนทวไป กลาวคอ เขายอมรบรจตทตองการจะเดนกอนโดยกาหนดวา “อยากเดนหนอ”

แลวสามารถตามรสภาวะเคลอนไหวอยางตอเนองตงแตเบองตนจนถงทสด เขารวาสภาวะ

เคลอนไหวเกดขนจากจตทสงใหเคลอนไหว และสภาวะเคลอนไหวนนกมความขาดชวงในระยะท

ยก ยาง และเหยยบ ไมปะปนกน หลงจากนนกจะหยงเหนความเกดดบอยางรวดเรวของสภาวะ

เคลอนไหวโดยละเอยด นกปฏบตผเกดสภาวธรรมอยางนยอมจะเขาใจวาไมมตวเรา ของเรา ซง

เปนผเดน มเพยงจตทสงงานและกลมรปทเคลอนไหวจากระยะหนงไปสอกระยะหนง มสภาพไม

เทยงเพราะเกดขนแลวดบไป เปนทกขเพราะถกบบคนดวยความเกดดบ และไมใชตวตนทผใดอาจ

บงคบบญชาได เขายอมเพกถอนความเหนผดวามบคคล ตวตน เปนเรา ของเรา และละความยด

มนในตวตน พระพทธองคตรสวธเจรญสตในหมวดสมปชญญะวา

“ปน จปร ภกขเว ภกข อภกกนเต ปฏกกนเต สมปชานการ โหต.”๕๗

“ภกษทงหลายขอปฏบตอกอยาง คอ ภกษยอมทาความรสกตวในการกาวในการถอย”๕๘

ในขณะกาวหรอถอย พงตามรสภาวะกาวหรอถอย บรกรรมวา กาวหนอ เดนหนอ

ยางหนอ หรอ ถอยหนอ เมอวปสสนาญาณมกาลงมากขนจะรบรถงจตทตองการจะกาวหรอถอย

พรอมทงสภาวะกาวหรอถอยทเปนสภาวะเคลอนไหวอยางชดเจน ปราศจากตวตน เรา ของเรา ผท

เจรญสมถภาวนาพงระลกรกรรมฐานของตนมกสณนมตเปนตนอยเสมอ แมเมอตองการจะดสงใด

สงหนงกตองใสใจตอกสณนมตเปนตนนน เหมอนแมววมองดลกนอยกนหญาอย สวนผทปฏบต

วปสสนาภาวนาพงระลกรสภาวธรรมปจจบนทประจกษในปจจบน การตามรในขณะแลและเหลยว

นมหลายอยางตามสมควร คอ

- เมอรบรจตทตองการจะด พงกาหนดจตนนวา “อยากดหนอ”

- เมอรบรการลมตา พงกาหนดวา “เปดหนอ”

- เมอกลอกตา พงกาหนดวา “เคลอนหนอ”

- เมอเคลอนไหวใบหนาหรอคอ พงกาหนดวา “เคลอนหนอ”

- เมอเหนพงกาหนดวา “เหนหนอ”

๕๗ ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๐๙/๗๙.

๕๘ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๐๙/๑๐๕.

๙๓

- เมอความคดพจารณาเกดขนจากการเหน พงกาหนดวา “คดหนอ”

การกาหนดรเวทนาในการเจรญเวทนานปสสนาในมหาสตปฏฐานสตร๕๙

วา

“อธ ภกขเว ภกข สข วา เวทน เวทยมาโน สข เวทน เวทยามต ปชานาต. ทกข วา

เวทน เวทยมาโน ทกข เวทน เวทยามต ปชานาต. อทกขมสข วา เวทน เวทยมาโน อทกขม

สข เวทน เวทยามต ปชานาต.”๖๐

“ภกษในพระศาสนาน เมอเสวยสขเวทนา ยอมรชดวาเสวยสขเวทนาอย เมอเสวย

ทกขเวทนา ยอมรชดวาเสวยทกขเวทนาอย เมอเสวยอเบกขาเวทนา ยอมรชดวาเสวย

อเบกขาเวทนาอย”๖๑

ในเวลาเสวยเวทนาคอมความรสกอยางใดอยางหนงทเปนสขทกข หรอวางเฉย พงตาม

รสภาวะนนโดยกาหนดวา สขหนอ ทกขหนอ หรอ เฉยหนอ

สขเวทนา คอ ความรสกเปนสขทางกายอนไดแก ความโลง เบาสบาย หรอความรสก

เปนสขทางใจอนไดแก ความดใจ เบกบาน โสมนสยนด ในความจรงเดกทยงไมอดนมกรไดวาเปน

สข แตเปนการรโดยความมตวตนวาเราเปนสข และความสขนกเปนของเทยงไมแปรปรวน และ

เปนการไมรวา สขเวทนาเปนเพยงสภาวธรรมทเกดขนตามเหตปจจย จงไมอาจละอตตสญญา คอ

ความสาคญวามตวตน

นกปฏบตทตามรเวทนาตามความเปนจรงยอมรชดวามเพยงสภาวธรรมทเกดขนจาก

ระยะหนงไปสอกระยะหนง เมอเกดขนแลวกดบไป ไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน ไมมเรา ของเรา

ผเสวยเวทนานน ๆ อย ดงสาธกในคมภรอรรถกถาวา “วตถ อารมมณ กตวา เวทนาว เวทยตต

สลลกเขนโต เอส สข เวทน เวทยามต ปชานาตต เวทตพโพ.”๖๒

“พงทราบวาภกษผกาหนดอยวา

เวทนาเทานนยอมเสวยอารมณโดยรบเอาอารมณอนเปนเหตแหงความสข ยอมรชดวาเสวยสข

เวทนาอย”

การกาหนดรกองจต จตทพอใจปรารถนาสงใดสงหนง ชอวา จตทมราคะ (สราคจต)

นกปฏบตพงตามรเทาทนจตดงกลาวโดยกาหนดวา ชอบหนอ โลภหนอ หรอ กาหนดหนอ ใน

บางขณะเมอกาหนดเพยงครงเดยวจตดงกลาวอาจสงบไปได แตถายงไมสงบไปดวยการตามรครง

เดยว พงตามรจนกวาจะสงบระงบไปทงหมด เมอจตนนสงบแลวกพงตามรจตทผองใสปราศจาก

๕๙ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), พระพรหมโมล (สมศกด ป.ธ.๙) ตรวจชาระ, พระคนธสา

ราภวงศ แปลและเรยบเรยง, วปสสนานย เลม ๑, หนา ๒๔๙. ๖๐

ม.ม (บาล) ๑๒/๑๑๓/๘๒. ๖๑

ม.ม (ไทย) ๑๒/๑๑๓/๑๐๙. ๖๒

ท.ม.อ. (บาล) ๒/๓๘๘.

๙๔

ราคะโดยกาหนดวา รหนอ จตดงกลาวชอวา จตปราศจากราคะ (วตราคจต)๖๓

ดงพระพทธพจนใน

มหาสตปฏฐานสตร จตตานปสสนา วา

“ปน จปร ภกขเว ภกข สราค วา จตต สราค จตตนต ปชานาต. วตราค วา จตต ว

ตราค จตตนต ปชานาต.”๖๔

“ดกรภกษทงหลาย อกขอหนง เมอจตมราคะกรวาจตมราคะ

เมอจตปราศจากราคะกรวาจตปราศจากราคะ”๖๕

การกาหนดรกองธรรม ธรรมทตองกาหนดรในหมวดนแบงออกเปน ๕ ดงน

๑. หมวดนวรณ ม ๕ ประการ

๖๖ คอ

๑) กามฉนทะ ความยนดพอใจในกาม คอ สงทนาชอบใจอนไดแกรปสวย เสยง

ไพเราะ กลนหอม รสอรอย และสมผสออนนม แมความตองการจะบรรลฌาน วปสสนา มรรค ผล

และนพพาน กจดเปนกามฉนทะเชนเดยวกน นกปฏบตพงตามรสภาวธรรมนวา “ชอบหนอ”

๒) พยาปาทะ ความหงดหงด ไมพอใจ โกรธ เกลยด ปองราย นกปฏบตพงตามร

สภาวธรรมนวา “โกรธหนอ”

๓) ถนมทธะ ความงวงซมเซา นกปฏบตพงตามรสภาวธรรมนวา “งวงหนอ”

๔) อทธจจกกกจจะ ความฟงซานเดอดรอนใจ นกปฏบตพงตามรสภาวะธรรมนวา

“คดหนอ” “ฟงหนอ” หรอ “รอนใจหนอ”

๕) วจกจฉา ความลงเลสงสยในพระพทธเจาผทรงรแจงเหนธรรมทงปวง สงสยใน

พระธรรมคอมรรค ผล และนพพาน สงสยในพระอรยสงฆผบรรลธรรม สงสยในรปนามทเกดจาก

เหตคออวชชา สงสยในแนวทางแหงการปฏบต หรอสงสยในคาแนะนาของวปสสนาจารย เปนตน

นกปฏบตพงตามรสภาวธรรมนวา “สงสยหนอ”

เมอนกปฏบตตามรกามฉนทะเปนตนจนกระทงสงบไปดวยการกาหนดหนงครงหรอ

หลายครงตามสมควรแลว พงตามรจตทผองใสปราศจากการฉนทะ โดยกาหนดวา “รหนอ”

แมพยาปาทะเปนตนกมนยเดยวกน

๖๓ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), พระพรหมโมล (สมศกด ป.ธ.๙) ตรวจชาระ, พระคนธ

สาราภวงศ แปลและเรยบเรยง, วปสสนานย เลม ๑, หนา ๒๕๙. ๖๔

ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๘๑/๒๕๕. ๖๕

ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๑/๓๑๔. ๖๖

พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), พระพรหมโมล (สมศกด ป.ธ.๙) ตรวจชาระ, พระคนธ

สาราภวงศ แปลและเรยบเรยง, วปสสนานย เลม ๑, หนา ๒๖๔.

๙๕

๒. หมวดอปาทานขนธการตามรขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ เปนตน มนยทกลาวไว

แลวดวยการกาหนดวา “เหนหนอ” “ไดยนหนอ” เปนตน ตางกนเพยงชอตามสภาวะนน ๆ วาการ

ตามรขนธ อายตนะ ธาต ฯลฯ๖๗

นกปฏบตผตามรสภาวะเหนวา เหนหนอ เปนผตามรขนธ ๕ ตาม

สมควร ดงน คอ

๑) รปขนธยอมปรากฏในขณะรเหนความใสในการเหนรป หรอรปารมณ

๒) เวทนาขนธยอมปรากฏในขณะรสกดใจ เสยใจ หรอวางเฉยในการเหน

๓) สญญาขนธยอมปรากฏในขณะหมายรสงทเหน

๔) สงขารขนธยอมปรากฏในขณะตาง ๆ เชน

- ผสสะยอมปรากฏในขณะกระทบกบส

- เจตนายอมปรากฏในขณะตงใจ

- โลภะยอมปรากฏในขณะยนดพอใจ

- โทสะยอมปรากฏในขณะไมพอใจ

- ศรทธายอมปรากฏในขณะเลอมใส

๕) วญญาณขนธยอมปรากฏในขณะทการเหนเปนประธาน

๓. หมวดอายตนะ และหมวดธาต ในขณะเหนรป จกขประสาท ชอวา จกขายตนะ

จกขธาต รปารมณ ชอวา รปายตนะ รปธาต จตทงหมดทเกดขนในขณะเหน ชอวา มนายตนะ เมอ

จาแนกจตโดยธาตไดดงน คอ๖๘

๑) จตททาหนาทเหนรป ชอวาจกขวญญาณธาต (จตททาหนาทไดยน ชอวา โสต

วญญาณธาตเปนตน)

๒) อาวชชนจตทเกดกอนจกขวญญาณซงทาหนา ทพจารณาสง ทเหนและ

สมปฏจฉนจตซงเกดตอจากจกขวญญาณทาหนาทรบเอารปารมณไว ชอวา มโนธาต

๓) จตทเกดในลาดบตอมาคอสนตรณจตทาหนาทไตสวนอารมณ โวฏฐพพนจต

ทาหนาทตดสนอารมณวาดหรอไมด ชวนจตเหมอนกบแลนเขาไปหารปารมณและตทารมมณจต

เกดตอจากชวนจตทาหนาทรบเอาอารมณของชวนจต จตทงหมดนชอวา มโนวญญาณธาต

๔) เจตสกทาหนาทปรงแตงจต เชน การกระทบอารมณ (ผสสะ) การเสวย

อารมณ (เวทนา) การจาไดหมายร (สญญา) ความตงใจ (เจตนา) ความยนด พอใจ (โลภะ) ความไม

พอใจ (โทสะ) และเลอมใส (ศรทธา) เปนตน ชอวา ธรรมายตนะ, ธรรมธาต

๖๗ เรองเดยวกน, หนา ๒๗๑.

๖๘ อางแลว, หนา ๒๗๓.

๙๖

๔. หมวดโพชฌงค เมออทยพพยญาณทหยงเหนความเกดดบไดเกดขนแลว สตทคมชด

อนสามารถระลกรเทาทนสภาวธรรมปจจบนเหมอนเงาตดตามตวยอมเกดขน สตดงกลาวสงผลให

จตแนบแนนจมลงในอารมณปจจบน ดงคมภรอรรถกถา๖๙

กลาววา สต อปลาปนลกขณา (สตมลกษณะ

ทาใหจตไมเลอนลอย) สตอยางน ชอวา สตสมโพชฌงค เพราะอานวยผลใหเกดมรรคญาณได๗๐

ในขณะนนนกปฏบตจะเกดปญญารเหนลกษณะพเศษ (สภาวลกษณะ) ของรปนาม

อยางชดเจนตลอดเวลาทตามรปจจบน และสามารถหยงเหนไตรลกษณ คอ ความไมเทยงซงเปน

ความเกดดบอยางรวดเรว (อนจจง) ความทกข ซงเปนความอดอดไมปรารถนา (ทกขง) และความ

ไมใชตวตนซงไมมใครบงคบบญชาได (อนตตา) ปญญาหยงเหนเชนนชอวา ธรรมวจยสมโพชฌงค

ในขณะดงกลาว ความเพยรทพอดไมหยอนไมตงยอมเกดขนในทกขณะทเจรญสตอย

ความเพยรนไมตงเกนไปจนสงผลใหเกดความฟงซาน และไมหยอนจนสงผลใหเกดความงวงซมเซา

จงไดชอวา วรยสมโพชฌงค ความอมใจ คอ ปต ๕ ประการ ทเกดขนในขณะปฏบตธรรม ชอวา

ปตสมโพชฌงคความสงบกายสงบใจทเกดขนในขณะนนชอวาปสสทธสมโพชฌงคสมาธชวขณะ

(ขณกสมาธ) ซงแนบแนนอยในสภาวธรรมปจจบนโดยปราศจากนวรณรบกวนจต อนเปนเหตให

เกดปญญาทหยงเหนสภาวธรรมตามความเปนจรง ชอวา สมาธสมโพชฌงค

อเบกขาทเรยกวา ตตรมชฌตตตา นเปนเครองปรบศรทธากบปญญา และวรยะกบสมาธ

ใหสมาเสมอกน สงผลใหไมคดเลอมใสหรอคดพจารณา พรอมทงไมมความฟงซานและความงวงซม

นกปฏบตจะตามรสภาวธรรมปจจบนไดอยางชดเจนยง ไมขาดสตระลกรเทาทนตามความเปนจรง

๕. หมวดอรยสจ คอ ความจรงอนประเสรฐ ๔ อยาง๗๑

๑) ทกขสจ ความจรง คอ ทกข

๒) สมทยสจ ความจรง คอ เหตแหงทกข

๓) นโรธสจ ความจรง คอ ความดบทกข

๔) มรรคสจ ความจรง คอ ทางดบทกข

สรป นกปฏบตผตามรรปนามปจจบนตามความเปนจรง ยอมรชดลกษณะหนาท และ

อาการปรากฏของรปนามนน ๆ พรอมทงสภาวะแปรปรวนของรปนาม สภาวะนอมไปสอารมณ

ของนามธรรม และสภาวะเปนทกขทถกบบคนดวยความเกดดบ เมอบรรลวปสสนาญาณขนสงยอม

๖๙ อภ.สง.อ. (บาล) ๑/๑๗๑., ม.ม.อ. (บาล) ๑/๙๑.

๗๐ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), พระพรหมโมล (สมศกด ป.ธ.๙) ตรวจชาระ, พระคนธ

สาราภวงศ แปลและเรยบเรยง, วปสสนานย เลม ๑, หนา ๒๗๙. ๗๑

เรองเดยวกน, หนา ๒๘๓.

๙๗

รเหนสภาวธรรมปจจบนกาหนดรทงหมดนนมสภาพเกดดบอยเสมอไมมอารมณทดงามนาพอใจแต

อยางใดและ วธการปฏบตวปสสนาภาวนาตองมสตกาหนดรอารมณทปรากฏทางกาย เวทนา จต

และธรรม วาเปนเพยงสภาวธรรมทเกดขนตามเหตปจจย มสตปญญารสภาวะของรปนามทเปน

ปจจบนไดอยางชดเจน และสามารถหยงเหนไตรลกษณไดตามความเปนจรง

๓.๕ หลกการปฏบตวปสสนาแบบพอง-ยบ

๓.๕.๑ การปฏบตวปสสนา (แบบพองหนอ ยบหนอ)

การเจรญสตปฏฐาน (แนวพองยบ) การเจรญสตปฏฐาน หรอการปฏบตวปสสนาแนว

พองยบ เปนเทคนควธการหนง ทมตน แบบของการปฏบตมาจากทานพระโสภณมหาเถระ

(มหาสสยาดอ) โดยยดหลกการเจรญสตปฏฐานท พระพทธองคตรสสอนไวใน มหาสตปฏฐานสตร

ทานเปนพระทเชยวชาญทงดาน ปฏบตและ ปรยต เปนวปสสนาจารยทเปนทยอมรบอยาง

แพรหลาย มสานก ปฏบตในประเทศพมาไมตากวา ๓๐๐ แหง และอกมากมายในประ เทศอน ๆ

ดานปรยตทานไดรบตาแหนงผตงปจฉาในการสงคายนา พระไตรปฎกครงท ๖ ของประเทศพมา

ทานมรณภาพแลวในป พ.ศ. ๒๕๒๔

วธการปฏบตทจะกลาวถง เปนการปฏบตแบบเขาสานก ปฏบตอยางตอเนอง แตเมอได

เรยนรเทคนควธการโดยละเอยด ดวยประสบการณของผปฏบต (ตอไปจะเรยกวา โยค ซง แปลวา

ผเพงเพยรเผากเลส มไดหมายถงโยคแบบฤาษชไพร) กควรนามา ประพฤตปฏบตในชวตประจาวน

มากนอยตามควรแกโอกาสในฐานะทเปนฆราวาสเปนประโยชนในชวตประจาวนพรอมกบเปนการ

สงสมไวเปนนสสย เพอการปฏบตในขนอกฤตตอไปตามแตโอกาส จะอานวยเรมตนเมอโยคไดเสาะ

แสวงหาครบาอาจารย และสานก ทเปนทสปปายะ (เหมาะสมกบจรตของตน) พยายามสะสางการ

งาน และฝากฝงธระทงหลายไวกบใครสกคน ตดปลโพธ คอ ความกงวลใจตาง ๆ ใหไดทงหมดไมวา

จะเปนการงานททางาน และความรบผดชอบทบาน ตดเลบมอเลบเทา โกนหนวด ตดผม อาจชาระ

ศลของตนใหบรสทธอยางจรงจงสกระยะหนง

เพอเปนการเตรยมตวกอนเขาปฏบต ไมตงเจตนาในการปฏบตโดยการ คาดหวงวาจะ

ไดเหนโนนเหนน หรอหวงวาจะตองไดเหนสภาวะด ขนกวาทเคยปฏบตมาแลว แตทาใจใหสบาย ๆ

โดยอาจคดวาการ ปฏบตคอการเจรญมหากศล เปนการบชาคณพระพทธองคตามทพระพทธองค

เคยตรสไววา ปฏบตบชาเปนการบชาทพระพทธองคสรรเสรญทสด แลวจงถวายตวกบอาจารย

เพอใหทานไดสงสอนสมาทานศลหาหรอศล ๘ ถวายตวกบพระรตตนตรยเจรญมรณานสตสกหา

หรอสบนาทเจรญอสภะกรรมฐานสกหาหรอสบนาทเจรญเมตตากรรมฐานสกหาหรอสบนาทการ

๙๘

ปฏบตในแนว พองหนอ ยบหนอ จะเนนมากเรองความตอเนองของการกาหนดร ตามหลกฐานทม

มาในตอนทายวาดวยอานสงคของการเจรญสตปฏฐานวา "ผใดผหนง พงเจรญสตปฏฐาน ๔ น

อยางนตลอด ๗ วน เขาพงหวงผล ๒ ประการ อยางใด อยางหนง คอ พระอรหตผลในปจจบน ๑

หรอเมอยงมอปาทเหลออย เปน พระอนาคาม ๑ ขอนทานกลาวเปนอยางเรวทสด แตอยางชาทสด

กตองตอเนองจรง ๆ ถง ๗ ป

ดงนน เราจะตองกาหนดรอยางละเอยดตลอดทงวนตงแตความรสกแรกทตนนอน

จนกระทงความรสกสดทายกอนจะหลบไป โดยทวไปกประมาณวนละ ๑๘ ถง ๒๐ ชวโมง การ

ปฏบตแนวพองยบ จะมการกาหนด แบงเปน ๓ สวนหลก ๆ คอการกาหนดอรยาบถใหญ ไดแก

การยน เดน (จงกรม) นง นอนการกาหนดอรยาบถยอยไดแกเวลาทนอกจากการกาหนดหลก

ขางตนการกาหนด นามธรรมทงหมดทเหลอ ไดแก เวทนา จต ธรรม ทเกดขนระหวางการกาหนด

อรยาบถใหญและอรยาบถยอยโดยทวไปของการปฏบตหลกในแตละวน คอ การเดนจงกรมสลบ

กบการนงในชวงวนแรก ๆ ของการปฏบต ทานจะกาหนดใหเรมจากการเดนจงกรมหนงชวโมง นง

หนงชวโมงสลบกนไปตลอดทงวน แตเวลาหนงชวโมงอาจจะยาวไปสาหรบโยคทไมไดปฏบตเปน

กจวตรประจาวนกอนเขาปฏบตอยางตอเนองนกอาจเรมในวนแรกทเดนจงกรมสลบนงอยางละครง

ชวโมง และเพมขนเปน ๔๕ นาทในวนทสองและเปนหนงชวโมงในวนทสาม โดยแบงเปนชวงเชา

กอนอาหารเชา ชวงเชากอน อาหารกลางวน ชวงบายตลอดบาย ชวงเยนมกมการฟงธรรมจากคร

บาอาจารย หลงจากฟงธรรมกเดนจงกรมและนงอกหนงรอบ กอนเขานอน แตในกรณทเปนการ

เกบอารมณจรง ๆ วปสสนาจารยจะงดการฟงธรรมของโยคผนน แมแตการสงหรอสอบอารมณ

วปสสนาจารยจะเขาหาโยคเอง เพอใหอารมณทกาหนดของโยคผนนตอเนองไปอยางเงยบ ๆ และ

ใหมการรบกวนอารมณของโยคนอยทสด การกาหนดจะไมมคาวาพกจากการกาหนด ในระหวางท

เวนจากการเดนจงกรมและนงกาหนด จะเปนการกาหนดอรยาบถยอยรวมกบการ กาหนดเวทนา

จต ธรรม ทอาจเกด โดยตลอด

๓.๕.๒ วธเดนจงกรม

การเดนจงกรมนนเรมตนยนขนเอามอวางซอนกนดานหนาหรอดานหลงหรอยนกอดอก

กไดขอใหเปนทายนทรสกสบายการเกบมอทงสองเพอไมเปนการรบกวนสมาธเวลากาวเดนใหรสก

ถงอาการยนหมายถงเรารวา เรายนอยโดยรวมอยางไรกกาหนดรทความรสกนนวายนหนอ ๆ ๆ

การกาหนดใหกาหนดดวยใจมใชกาหนดดวยปากทพอจะเทยบไดคอเวลาเราอานหนงสอถาเราอาน

โดยเอาความเขาใจในความหมายเรยกวาอานดวยใจ แตถาอานโดยเอาใจใสกบคาทเราอานเรากจะ

อานไมรเรองแตทงสองแบบกตองมการอานฉนใดการกาหนดดวยคาวายนหนอ ๆ หรอคาอน ๆ ท

จะกลาวตอไปกทานองเดยวกนคอขณะทกาหนดนนใจจะตองจดจออยทความรสกถงอาการยน

๙๙

สวนคาทใชกาหนดเหมอนกบการสาทบกบจดทใจกาหนดอย เหมอนเปนพยานวา เรากาลงมสตใน

การกาหนดรอยเปนปจจบนนน ๆ เปนการยงความเพยรและสตใหตงอยขณะนน ๆ ตองมสตสมาธ

และความเพยรทมกาลง จตทกาหนดจะจดจอ ดวยตวเองเหมอนเปนอตโนมต รโดยความเปน

สภาวธรรมจรง ๆ ซงจะเดนออกมาในลกษณะของความไมเทยงบาง เปนอาการทไมทนตอการ

ตงอยบาง เปนอาการทปราศจากตวตนอยางชดเจน หรอบงคบบญชาไมไดบาง การใชคากาหนด

ณ ขณะนนทพอทาได คอ รหนอ ๆ เทานน ทคอยกากบอย

การเดนจงกรมตอเมอกาหนดยนหนอสกสามครงแลว จงเรมเดน ระยะทหนง โดย

กาหนดขวายางหนอซายยางหนอ การเดนจงกรมควรเดนใหเปนธรรมชาต แตใหชาลงกวาการเดน

ปกตพอทเราจะกาหนดเหนอาการเคลอนไหวในการเดนชดเจน และสตตามกาหนดไดทนไมเดน

เกรงขา หรอสวนใดสวนหนง ระยะกาวสน ๆ พอประมาณคอปลายเทาขางหนงหางจากสนเทาอก

ขางหนงเลกนอยหรออาจพอดกบสนเทาอกขางเพราะถากาวยาวกวานจะทาใหเกดการเกรงของ

กลามเนอมากเกนไปทาใหเมอเดนนาน ๆ จะปวดนองหรอตนขา การยกเทาระหวางยางกไมตองยก

สง ใหยกขนเพยงประมาณสองนวจากพน แลวเหยยบลงใหเตมฝาเทา ไมตองใชปลายเทาลงกอน

เพราะธรรมชาตของการเดนจะเปนเชนนนโดยปกตการเดนจะชาลงเรอย ๆ เนองจากความ

ละเอยดของการกาหนดแตอยาไปบงคบใหชาเพราะเปนการฝนธรรมชาตระยะทางทใชเดนจงกรม

นนยาวประมาณยสบกาวสน ๆ หรอประมาณหาถงหกเมตรใหเดนกลบไปมาในทางจงกรมนจน

ครบกาหนดเวลาประมาณหนงชวโมงการกาหนดเดนจงกรมระยะทหนงนไมตองแยกกาหนดเปน

ขวา..ยาง...หนอ เปนจงหวะ คอซาย ยกสนขน ขวา ยาง หนอลงไมทาเชนนน เพราะจะเปนการฝน

ความเปนจรงและไมเปนธรรมชาตและจะไปสบสนกบการเดนระยะทสามคอยกหนอยางหนอ

เหยยบหนอแตใหกาหนดขวายางหนอใหลงพอดตงแตเรมยกเทาและจบลงทเทาสมผสพน

(โดยทวไปจะเรมหนอตอนเทาเรมหยอนลง) โดยทใจจะจดจออยทอาการตงแตเรมยกเทาแลว

อาการทเคลอนไปโดยตลอดจนกระทงอาการทเทาหยดนงเมอปฏบตใหม ๆ จะใชอาการเคลอน

ไหวของเทาเปนประธานในการเฝาตดตามกาหนด แตเมอสตสมาธมกาลงแกกลาขนอาการขยบแม

เลกนอยจะถกรบรโดยทวถงทงรางกายไมเฉพาะทเทาอกตอไปแตแรกปฏบตใหเรมทอาการทเทาไป

กอนและขอสาคญอกขอคอไมใชกาหนดโดยการสรางหรอคดใหเหนรปรางสณฐานของเทาเพราะ

นนไมใชเปนการกาหนดทตวสภาวะปรมตถแตเปนบญญตอยางชดเจนแมกาหนดไปกจะไมเหน

สภาวธรรมแทจรงได

การปฏบตแบบเขารบการอบรมนน อาจารยอาจใหโยคเพมจงหวะการกาหนดตาม

จานวนวนของการเขาปฏบต เชน วนแรก กาหนดระยะทหนง วนทสองระยะ ทสอง จนถงระยะท

หกในวนทหกทเจดขอใหทราบวานนเปนรปแบบของการอบรมเพอใหเรามประสบการณและเรยนร

๑๐๐

การเดนใหครบระยะทควรทราบเพอจะไดนาไปใชในการปฏบตดวยตนเองแตโดยการปฏบตตาม

หลกการแลวทานจะเพมระยะการกาหนดตามกาลงของสตสมาธทเจรญกาวหนาขนหรอกลาวอก

อยางคอตามลาดบญาณทเจรญขนเพอรกษาสมดลของอนทรย คอ สมาธวรยะและสต เพอใหเจรญ

ขนเปนพละ ๕ นเปนเหตผลหนงซงในทางปฏบตโยคจะเหนเองวาการกาหนดระยะหนงอาจม

ชวงเวลาหางมากขนนนเปนเพราะสตมความไวมากขน จงมการเพมระยะการกาหนด คอระยะท

หนง ซายยางหนอขวายางหนอระยะทสองยกหนอเหยยบหนอระยะทสามยกหนอยางหนอเหยยบ

หนอระยะทสยกสนหนอยกหนอยางหนอ เหยยบหนอระยะทหายกสนหนอยกหนอยางหนอลง

หนอถกหนอระยะทหก ยกสนหนอ ยกหนอ ยางหนอ ลงหนอ ถกหนอ กดหนอ อยาไดกงวล

เกยวกบระยะการเดนเพราะนนไมใชปจจยหลกการกาหนดรใหถกตองตรงสภาวะไดปจจบน

อารมณอยางตอเนองตามอาการทเกดขนตามเปนจรงเปนสงสาคญของความกาวหนาในการปฏบต

โดยเฉพาะอยางยงอรยาบถยอยทแมเราจะรนกหนาวา มความสาคญแตในทางปฏบตกรรมฐาน

มกจะรวกตรงชวงนนเองดวยอานาจของกเลส คอ ความเกลยดคราน ทาใหไมยอมกาหนด เปนเหต

ใหสตสมาธไมตดตอกนเปนเสนดายกขอเนนอกครงวาความตอเนองของการกาหนดเปนปจจย

สาคญตอความกาวหนาในการปฏบตจรง ๆ

ในระหวางทเดนจงกรมเกดคดถงบานกใหหยดเดนทนทและกาหนดอาการทคดวาคด

หนอ ๆ จนความคดดบไปจงเรมเดนตอไปอาจรสกคนทสวนใดสวนหนงของรางกายกใหไปกาหนด

ทอาการคนนนวาคนหนอ ๆ ๆ เมออารมณอนเกดขนชดกวากใหยายการกาหนดไปทอาการนน ๆ

อาจไดยนเสยงสนขเหา กใหกาหนด ไดยนหนอ ๆ จนกวาความใสใจในเสยงนอยลงหรอหายไปหรอ

มอารมณอนเกดขนอกกไปกาหนดอารมณทเกดชดนน ๆ การกาหนดจะเปนไปในทวารทงหก

นอกเหนอไป จาก ทวารหลก คอ กายทวาร ทวารทเหลอ คอ ตาหจมกลนใจ การกาหนดดงกลาว

เปนการเจรญธมมานปสสนาสตปฏฐานในอายตนะบรรพ

สวนการกาหนดความไมสบายใจไมสบายกายมความปวดอาการคนเหลานเปนเวทนา

นปสสนาสตปฏฐานเมอจตเกดความคดฟงซานคออาการทอารมณมาปรากฏไมแนนอนเดยวคด

โนนคดนจบความคดไมไดกใหกาหนดวาฟงซานหนอหรอฟงหนอ ๆ อยางนเปนการเจรญจตตา

นปสสนา หรอนวรณบรรพในธมมานปสสนาสตปฏฐานในทางปฏบตไมตองไมสนใจวาเปนฐานไหน

แตเมอรอยางไรกกาหนดตามทรคาทใชกาหนดกเปนคาทเราสอกบตวเราเองขอใหเปนคางาย ๆ ท

ถกตรงกบอาการนน ๆ กเพยงพอเมอปฏบตตอไปเรอย ๆ กจะเชยวชาญเองเพราะสภาวธรรมตาม

เปนจรงทเกดขน กจะเกดขนซา ๆ วนเวยนไปมา ให เรากาหนดอยอยางนน

การกาหนดตนจต หรอจตอยากกลบตวในการเดนจงกรม เมอกาหนดยนหนอ ๆ ๆ

แลว ทานมกใหกาหนดจตกอนการเดนแตละรอบ เพอฝกการกาหนดตนจต วา อยากเดนหนอ ๆ ๆ

๑๐๑

แลวจงเรมการเดนโยคทปฏบตใหม ๆ หรอ วนแรก ๆ สวนใหญ ยอมไมสามารถกาหนดตนจตได

จรง ๆ เพราะญาณในการเหนปจจยยงไมเกดขนจรง แตกควรฝกกาหนดไปกอนแมจะเหนไมชดแต

เอาตรงทรสกวา ขณะทยนอยนนตอไปเราจะเดน กาหนดอยากเดนหนอตรงความรสกนสกสามครง

แลวจงกาวเดน และกาหนด ขวายางหนอ ซายยางหนอไปจนสดทางเดน ทกาวสดทาย กาหนด

ขวา (ซาย) หยดหนอ กลบมาอยในทายนในขณะรบรอาการยน ใหกาหนดยนหนอ ๆ ๆ ตอไปเปน

การกลบหลงหน กควรกลบอยางเปนธรรมชาต โดยไมตองไมกะวาจะตองกลบเจดครงหรอแปด

ครง แตกจะไมกลบเรวเกนไป จนสตตามกาหนดอาการไมทน เรมตนทควรกาหนดตนจตกอนวา

อยากกลบหนอสกสามครง แลวจงขยบ พรอมกบกาหนดวา กลบหนอ ขยบแตละครงกกาหนด

กลบหนอ

เมอเดนจงกรมจนครบตามกาหนดเวลาโดยประมาณแลว โยคเกดความรสกอยากนง ก

ใหกาหนดวา อยากนงหนอ หรอ อยากพกหนอ (พกจากการจงกรม) เวลาเปลยนจากอรยาบถเดน

หรอยน มาเปนอรยาบถนง จะตองกาหนดรอาการตงแตเรมเปลยนจน อยในอรยาบถนงเปนท

เรยบรอย โดยอาจกาหนดตงแตยนหนอ ๆ ๆ อยากเปลยนหนอ ๆ ๆ ขยบหนอ ลงหนอ ๆ ๆ ปลอย

หนอ (กาหนดปลอยแขนลงทละขางทงสองขาง) อยากนงหนอ ๆ ๆ ลงหนอ ๆ ๆ หรอขยบหนอใหร

ตามอาการเครงตง และการเคลอนไหวนอย ๆ ตามอาการทยอลง ขยบแขงขยบขาตาง ๆ ตาม

กาหนดรทงหมด เมออยในอาการนงแลว กาหนด นงหนอ ๆ ๆ โดยรทอาการทเครงตงตงตรง การ

นงตองนงใหหลงตรงแตไมเกรง ไมกมคอ หมายถงเมอลมตาขน ระดบสายตาจะขนานกบพน แลว

หลบตาลงตาการวางมอ ทาไดหลายลกษณะ เชนวางมอซอนกนธรรมดา วางมอโดยเอาหวแมโปง

จรดกนไวบนตก หรอตาแหนงแลวแตความเหมาะสมใหรสกสบาย ๆ ไมเกรงหรอ วางควาฝามอ

แยกกนบนหวเขาทาทใชนงกาหนด โดยทวไปอยในทานงขดสมาธ ขาขวาซอนทบบนขาซาย

โดยสวนของตนขาทงหมดสมผสพนตงตวตรงลกษณะซอนขาอาจไมเปนทสบายสาหรบ

บางคนทมหนาทองมาก ทาใหนงแลวตวงอ อาจแกโดยการใชหมอนหรออาสนะรองทกน จะทาให

ตวตงตรงไดดขน หรอ แทนทจะนงซอนขา คอ ขาขวาทบขาซายอาจใชวธนงเรยงขาคอขาซายวาง

ตาแหนงเดม แตขาขวาเรยงอยนอกขาซายและแนบชดกบขาซาย ทาใหสวนของตนขาทงสองขาง

แนบตดกบพนไดโดยตลอด เหมอนเปนการทาสวนฐานใหมพนทมากขน ทาใหมความมนคงในการ

นงมากขน สวนกดทบมนอยลง ลดอาการชาทจะเกดขนไปไดมาก การแกไขทานงใหอยในทาท

สบายทสด เพอเอออานวยในชวงปฏบตวนแรก ๆ เทานน แตเมอปฏบตไปจน กายสงบระงบแลว

จะสงเกตไดเองวา ทานงไมวาทาใด ๆ กมไดเปนอปสรรคตอการปฏบตเลย แมวาจะนงขดสมาธ

เพชรกตาม เพราะแมความปวด เมอย ชา ทอาจเกดขน เมอกาหนดได โดยไมมความเปนเราปวด

เราเมอย กจะเหนความปวด เมอย ชา เปนแตอาการหรอธรรมชาตอยางหนง บางครงอาจเหน

๑๐๒

เหมอนวา อาการนน ๆ อยภายนอกายเลยกม แตในระยะแรกกควรจดทานงใหสบายเทาททาได

เพอเปนสพปายะกบการกาหนดเมอนงในทาทเหมาะควรแลวทาความรสกไปทอาการเคลอนไหว

ของทอง เมอหายใจเขาทองจะพองออก หายใจออกทองจะยบแฟบลง ใหลองหายใจแบบสบาย ๆ

ไมเบงทอง ไมหายใจเรว หรอชากวาปกต ใหการหายใจเปนไปตามธรรมชาตของเขาเองสกระยะ

หนงแลวลองรบรอาการททองพองออก และกาหนดดวยใจวาพองหนอ รบรอาการททองยบลง

กาหนดวา ยบหนอ บางคน เมอกาหนดแลวรสกวา คากาหนดในใจไมลงตรงจงหวะพอดเชน อาจ

กาหนดไดทพอง ไมทนหนอ ทองกยบลง เปนตน

สรป หลกการปฎบตวปสสนาแบบพองยบนน โยคจะพจารณาเหนไดอยางชดเจนตงแต

ตนพอง กลางพอง สดพอง ตนยบ กลางยบ สดยบ ดวยความชดเจนใกลเคยงกน ขณะทกาหนดร

ตามอาการพองยบโดยความไมเทยงอย อาจมอาการปวดทบรเวณใดบรเวณหนงเกดขน เมอไป

กาหนดอาการปวดนน ๆ กจะเหนในลกษณะความไมเทยงชดเจนจะเหนวาความปวดทกาหนดนน

ไมไดเกดทจดใดจดหนงเฉพาะ และระดบความปวดกไมอยในระดบเดยวกนแตจะเปลยนแปลงโดย

ทกขณะตอ เนองไป หรอสภาพธรรมารมณ เชนถนะมทธะ หรอความงวง จะเหนอาการทเรยกวา

ความงวงชดเจน คอ เหมอนจตคอย ๆ วบลงแลวคอย ๆ หายไป แลวกเกดขนใหม ไมคงทเลย

ตงอยในสภาพคงทไมไดแมสกวนาท สภาพธรรมอน ๆ ทเกดขนกเปนไปในลกษณะเดยวกน แต

อาการตาง ๆ ทเกดขนกมไดทาใหพลาดจากการกาหนด กลบทาใหการกาหนดดขนชดเจนขน

อารมณอะไรแมเกดเพยงเลกนอยกตามกาหนดไดทนไปหมด ความรสกเปนเราหามไม ปตทเคยเกด

เมอ จตเรมมสมาธ กจะเกดขนอกเนอง ๆ ในลกษณะเหมอนความอมใจบาง สขใจบาง โลดโผนบาง

เหมอนตวลอยบาง มากนอยแลวแตบคคล ปญญาญาณนจะเกดขนมากนอย เรวชา ชดไมชด ในแต

ละคนไมเหมอนกน ไมวาอาการปรากฏจะเปนอยางไร ควรระลกร หรอ กาหนดรตอไป

เพราะบางทอาจมวหลงเพลนอยกบสงทเปนทนาพอใจอย แลวไปคดโนนน กจะทาให

การปฏบตไมกาวหนา ปญญาญาณทกาลงเจรญอยกจะเสอมถอยลงได เมอดใจ กกาหนดอาการด

ใจนน เมอคดกกาหนดความคดนนในทนท สตสมาธปญญากจะเจรญกาวหนายงขนไปอกกลบมาท

การกาหนดพองยบในระยะแรกตอ เมอโยคกาหนดพองหนอ ยบหนอ ไดตรงกบสภาวะทเกดขน

จรงของวาโยธาตนนแลวเมอมสภาวธรรมอนใดเกดขน เชน ชาทขา กใหทงการกาหนดพองยบ มา

รบรความรสกชาทชาและกาหนดในใจวา ชาหนอ ๆ ๆ กาหนดไปเบา ๆ ไมตองเพงเพราะยงเพง

อาจทาใหอาการชาหรอปวดนนรนแรงมากจน จตทกาหนดอยนนพลอยไมยนดไปดวย สตและ

สมาธกจะถอยกลบลงไป เมอกาหนดไปเรอย ๆ อาการชานนอาจหายไป พองยบ เดนชดขนกไป

กาหนดพองยบ เมอกาหนดพองยบสกระยะหนง จะรวา พองยบจะหางกนมากเหมอนกบวางอย

พกหนง ใหไปรบรอาการนง หมายถงอาการเครงตงตงอยคลายแทงทรงกระบอก มฐานกวาง ๆ ท

๑๐๓

ใจรบรความรสกได โดยกาหนด นงหนอแลวกลบมาทพองยบจะกาหนดไดวา พองหนอ ยบหนอ

นงหนอ พองหนอ ยบหนอ นงหนอ สงสาคญคอกาหนดใหตรงสภาวะ ไดเปนปจจบน คอ ขณะ

อาการพอง กาหนดพองหนอ ขณะอาการยบ กาหนดยบหนอ ขณะปรากฏอาการนงดงทกลาว

กาหนด นงหนอ การขยายการกาหนดนมความสาคญมาก

ระหวางทกาหนดในอรยาบถใหญและอรยาบถยอยทเปนการเจรญกายานปสสนาสตปฏฐาน

แลว ถามความคดสงสย คดถงสงตาง ๆ คดอยาก ฟงซาน โกรธ ไมสบายใจ เจบ ปวด คน สข ทกข

งวงหดห ฯลฯ ทเปนนามธรรม กตองกาหนดรทงหมดขอยกตวอยางการกาหนดตงแตตนนอนมาให

ดคราว ๆ ดงนตนนอน กาหนด ตนหนอ (กาหนดทความรสกทเกดขน) หรอถาไดยน กกาหนดได

ยนหนออยากลมตาหนอ ลมหนอ เหนหนอ กระพรบ (ตา) หนอลกเขาหองนา กาหนด อยากลก

หนอ. ขยบหนอ ลกหนอ ๆ ยนหนอ ๆ อยากเดนหนอ ซายยางหนอ ขวายางหนอ หรอ ซาย ขวา

ซายขวากไดอยในหองนากาหนดเหนหนอ (หยบแปรงสฟน) ไปหนอ ๆ ถกหนอ จบหนอ มาหนอ ๆ

(จบแปรง) ไปหนอ ๆ ถกหนอ จบหนอ มาหนอ ๆ บบหนอ (วางหลอด) ไปหนอ ๆ วางหนอ

มาหนอ ๆ กมหนอ ๆ (เอาแปรงเขาปาก)มาหนอ ๆ ถกหนอ รสหนอ(ขยบแปรง) ขยบหนอ ๆ ๆ

หรอ ขน ลง ๆ ๆ อยากบวนหนอ บวนหนอ (ทาปากขมบขมบ) กาหนดขยบหนอ ๆ บวนหนอ

(เอามอไปหยบแกวนา) ไปหนอ ๆ ๆ ถกหนอ จบหนอ มาหนอ ๆ ๆ ถกหนอ อาหนอ ยกหนอ

ถกหนอ เยนหนอ อมหนอ ลงหนอไปหนอ ๆ ๆ วางหนอ มาหนอ ปลอยหนอ ขยบหนอ บวนหนอ

เงยหนอ เหนหนอ กาหนดลางหนาอยางละเอยดเทาททาได อาจอยากถายอจาระ ปสสาวะ

กาหนด นงหนอ ๆ ถกหนอ อยากถายหนอ เคลอนหนอ ๆ ลงหนอ ไดยนหนอ กลนหนอ เปนตน

จนเสรจธระในหองนาการกาหนดรทสาคญในการปฏบตทมผปฏบตไดประสบการณทดในการ

ปฏบตมากคอการกาหนดร ระหวางการรบประทานอาหาร การรบประทานอาหารในระหวางการ

ปฏบตกแลวแตวาทางสานกปฏบตแตละทจะจดไวอยางไร บางทกอาจเปนแบบเดนไปตกอาหาร

เอง บางกเปนแบบสงปนโตบาง กแลวแตจะเปนอยางไรกตามควรตองกาหนดรตามใหได

ตลอดเวลา

๓.๖ อานสงสการปฏบตวปสสนาภาวนา

อานสงสในปฏบตวปสสนาภาวนา คอ การกาหนดรสตปฏฐาน ผทเจรญสตปฏฐานน

ยอมบรรลมรรคผล และนพพาน เปนพระอรหนตผละกเลสไดโดยสนเชง สามารถระงบความเศราโศก

และความคราครวญ ดบทกขทางกายและโทมนสทางใจในภพน๗๒

เมอไดปรนพพานแลวกไมเวยน

๗๒ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) รจนา, พระพรหมโมล (สมศกด ป.ธ.๙) ตรวจชาระ,

พระคนธสาราภวงศ แปลและเรยบเรยง, วปสสนานย เลม ๑, หนา ๓๑๑.

๑๐๔

ตายเวยนเกดในภพใหมไดรบทกขและโทมนสอก ผบรรลมรรคญาณ ๔ คอ โสดาปตตมรรคญาณ

สกทาคามมรรคญาณ อนาคามมรรคญาณ และ อรหตตมรรคญาณ พรอมทงรแจงพระนพพานอน

เปนสภาพดบทกขทงปวง สมจรงดงพระพทธพจนในมหาสตปฏฐานสตรวา

“เอกายโน อย ภกขเว มคโค สตตาน วสทธยา โสกปรเทวน สมตกกมาย ทกขโทมนส

สาน อตถงคมาย ายสส อธคมาย นพพานสส สจฉกรยาย, ยทท จตตาโร สตปฏ

ผปฏบตวปสสนาภาวนาอานสงสการกาหนดรเวทนา การตามรเวทนาสงผลใหนกปฏบต

หยงเหนความเกดดบของเวทนา ในบางขณะนกปฏบตอาจรบรเหตเกดขนและเหตดบไปของเวทนา

ตามทไดสดบมาอกดวย กลาวคอ สขเวทนาเกดจากการประสบกบอารมณทนาชอบใจ ทกขเวทนา

เกดจากการพบกบอารมณทไมนาชอบใจ อเบกขาเวทนาเกดจาการประสบกบอารมณเปนกลาง

นอกจากน เวทนายงมเหตเกดคอกรรมในอดต อวชชาและตณหา ผทเหนความเกดดบของเวทนา

อยางน จะเกดสตระลกรวามเพยงความรสกสข ทกข หรอวางเฉย ไมมบคคล เรา ของเรา บรษ สตร

เขายอมปราศจากความยดมนสงใดสงหนงในโลก คออปาทานขนธ ดงปรากฏในพระสตรวา

“สมทยธมมานปสส วา เวทนาส วหรต . วยธมมานปสส วา เวทนาส วหรต .

สมทยวยธมมานปสส วา เวทนาส วหรต. อตถ เวทนาต วาปนสส สต ปจจปฏ ตา โหต ยาว

เทว าณมตตาย ปฏสสตมตตาย. อนสสโต จ วหรต. น จ กจ โลเก อปาทยต.”๗๔

“เธอตามรสภาวะคอความเกดขนในเวทนาอยบาง ตามรสภาวะ คอ ความดบในเวทนา

อยบาง ตามรสภาวะคอทงความเกดขนทงความดบในเวทนาอยบาง เธอยอมเปนอยอกอยาง

หนง คอเขาไปตงสตวาเวทนามกเพยงสกวาเอาไวร เพยงสกวาเอาไวระลกไดเทานน เธอเปน

ผอยอยางไมถกตณหา และทฏฐเขาองอาศย และไมถอมนอะไร ๆ ในโลก”๗๕

“ภกษทงหลาย หนทางนเปนทางเดยวทจะทาใหเหลาสตวบรสทธได ลวงพนความโศก

และความราพนคราครวญได ดบทกขและโทมนสได บรรลอรยมรรคและเหนแจงพระ

นพพานได หนทางนคอ สตปฏฐาน ๔ ประการ”

กนบเขาในการเจรญสตปฏฐานเพราะสตเปนหลกสาคญ หากปราศจากสตแลวนก

ปฏบตไมอาจเจรญธรรมอยางอนได

๗๓ ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๐๖/๗๗., ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๐๖/๑๐๑.

๗๔ ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๘๐/๒๖๕.

๗๕ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๐/๓๑๓.

๑๐๕

“เอกายโน อย ภกขเว มคโคต เอตถ เอกมคโค อย ภกขเว มคโค. น ทวธา ปถภโตต

เอวมตโถ ทฏพโพ.”๗๖

“ในพระดารสวา เอกายโน อย ภกขเว มคโค หมายความวาดกรภกษทงหลาย หนทาง

คอสตปฏฐานนเปนทางสายเดยว ไมใชทางสองแพรง”๗๗

นอกจากน พระสมมาสมพทธเจา พระปจเจกพทธเจา และพระอรหนตสาวกทงหมด

ลวนเจรญสตปฏฐานแลวเกดปญญารแจง เปนผหมดจดกเลสโดยสนเชง บางทานฟงคาถาบทเดยว

แลวบรรลธรรมเปนพระอรยบคคล ดวยการเจรญสตระลกรสภาวธรรมในขณะฟงธรรมนนเอง สต

ปฏฐานเทศนาจงเปนหนทางทพระสมมาสมพทธเจาเปนตนดาเนนไป

บคคลผมปญญาปานกลางเจรญสตปฏฐานอยางใดอยางหนงใน ๒๑ หมวด แลวยอม

สามารถบรรลเปนพระอรหนตหรอพระอนาคามไดภายใน ๗ ปจนถง ๗ วน ดงคาปฏญญา ทพระ

บรมศาสดาตรสรบรองไววา

“โย ห โกจ ภกขเว อเม จตตาโร สตปฏาเน เอว ภาเวยย สตต วสสาน, ตสส ทวนน

ผลาน อตร ผล ปาฏกงข ทฏเว ธมเม อญา สต วา อปาทเสเส อนาคามตา.”๗๘

“ภกษทงหลาย ผใดผหนงพงเจรญสตปฏฐานทง ๔ นอยางนตลอด ๗ ป เขาพงหวงผล

๒ ประการอยางใดอยางหนง คอ อรหตตผลในปจจบน หรออนาคามผล เมอยงมขนธ

เหลออย”๗๙

อนง ในโพธราชกมารสตร พระบรมศาสดาตรสถงการบรรลธรรมภายในวนหนงหรอคน

หนงของเวไนยชนผมปญญาแกกลาวา

“อเมห ปจห ปธานยงเคห สมนนาคโต ภกข ตถาคต นายก ลภมาโน สายมนสฏโ

ปาโต วเสส อธคมสสต. ปาโต อนสฏโ สาย วเสส อธคมสสต.”๘๐

“ภกษผเพยบพรอมดวยองคคณทเพยรปฏบตธรรม ๕ ประการนเมอไดรบผแนะนาเปน

พระตถาคตสงสอนในเวลาคา จกบรรลคณธรรมวเศษในเวลาเชา เมอสงสอนในเวลาเชาจก

บรรลธรรมวเศษในเวลาคา”๘๑

๗๖ ท.ม.อ. (บาล) ๒/๓๙๐.

๗๗ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๔๐๕/๓๔๐.

๗๘ ท.ม. (บาล) ๑๐/๔๐๔/๒๖๘.

๗๙ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๔๐๔/๓๓๘.

๘๐ ม.ม. (บาล) ๑๓/๓๔๕/๒๙๑.

๘๑ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๓๔๕/๓๑๙.

๑๐๖

องคคณทเพยรปฏบตธรรมเรยกวา ปธานยงคะ ม ๕ ประการ คอ

๑) มความเลอมใสในพระพทธ พระธรรม พระสงฆ วปสสนาจารย และแนวทางใน

การปฏบต

๒) มสขภาพด มไฟธาตยอยอาหารไดงาย

๓) ไมปกปดโทษของตนแกครอาจารยและเพอนพรหมจรรย

๔) มความเพยรทมองค ๔ คอ การยอมใหรางกายเหลอเพยงหนง เอน กระดก และ

การยอมใหเลอดเนอในรางกายเหอดแหงไป

๕) เกดปญญาหยงเหนความเกดดบของรปนาม

คารบรองในการบรรลธรรมขางตนเปนพระดารสของพระพทธเจาผตรสรธรรมทงปวง

ดวยพระองคเอง และเปนผตรสดตามพระนามวา พระสคต จงไมผดไปจากความเปนจรง ดง

ขอความวา

“อเทวชฌวจนา พทธา อโมฆวจนา ชนา.” “พระพทธเจาทงหลายมพระวาจาแนนอน

พระชนเจาทงหลายไมมพระวาจาไรแกนสาร”๘๒

ดวยเหตน นกปฏบตจงควรเชอมนพระพทธดารสนนแลวเพยรเจรญสตปฏฐานเพอ

บรรลธรรมอนเปนทพงของเราทงหลายเถด การปฏบตธรรมตามนยสตปฏฐาน ๔ อนเปนธรรมหลก

ในโพธปกขยธรรม ๓๗ เพราะไมมใครสามารถบรรลธรรมโดยมไดเจรญสตปฏฐาน ๔ อยางใดอยาง

หนง มกายานปสสนาเปนตน ความจรงแลวทกคนตองบรรลธรรม ดวยการเจรญสตปฏฐานอนเปน

ทางสายเดยวน เพราะวปสสนาญาณและมรรคญาณเปนปญญาทเกดจากการอบรมจต เมอจต

ระลกรสภาวธรรมลวน ๆ และมสมาธตงมนอยในสภาวธรรม ปญญาทเกดรวมกบสตและสมาธ

ยอมจะพฒนาแกกลาขนตามลาดบ ปญญาดงกลาวเรยกวา ภาวนามยปญญา ดงมหลกฐานปรากฏ

ในคมภรอรรถกถาวา๘๓

ยสมา ปน กายเวทนาจตตธมเมส กจ ธมม อนามสตวา ภาวนา นาม นตถ ตสมา

เตป อมนาว มคเคน โสกปรเทว สมตกกนตาต เวทตพพา๘๔

อนง ขนชอวาภาวนาทไมเนองดวยกาย เวทนา จต หรอสภาวธรรมอยางใดอยางหนง

ยอมไมม ดงนน พงทราบวา แมทานเหลานนไดลวงพนความโศก และคราครวญดวยทาง

สายนเอง.

๘๒ ท.ม. (บาล) ๑๐/๔๐๕/๒๘๒., ท.ม. (ไทย) ๑๐/๔๐๕/๓๔๐.

๘๓ สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถระ), อรยวงสปฏปทา ปฏปทาอนเปนวงศแหง

พระอรยเจา,. (กรงเพทมหานคร: ประยรสาสนไทย,๒๕๕๔), หนา ๓๐. ๘๔

ท.อ. (ไทย) ๒/๓๒๖.

๑๐๗

สรป อานสงสในการเจรญวปสสนาภาวนา คอการเจรญสตปฏฐาน อนเปนทางสาย

เดยวเพอชาระกเลสรแจงพระนพพาน ดงนนผทเจรญสตปฏฐานดวยการระลกรกองรป เวทนา จต

และสภาวธรรมอนเปนปรมตถลวน ๆ จงสามารถบรรลจดมงหมายในการปฏบตธรรมคอ ความ

หลดพนจากวฏฏสงสารได การเจรญสตปฏฐาน อาจเรยกวา วปสสนาภาวนา (การปฏบตวปสสนา)

จตสจจกรรมฐาน (กรรมฐานททาใหแทงตลอดสจจะ ๔) และปพพภาคมรรค (หนทางเบองตนใน

การบรรลโลกตตรธรรม) นอกจากน การเจรญภาวนาอนเพอบรรลพระนพพานทปรากฏใน

พระสตรตาง ๆ เชน การเจรญสมมปปธาน การเจรญอนทรย การเจรญโพชฌงค และการเจรญองค

มรรค เปนตน

๓.๗ สรป

จากการศกษาแนวทางในการปฏบตวปสสนาภาวนานน พบวา การปฏบตวปสสนา

ภาวนา เปนการฝกอบรมจตใหเกดปญญา ปญญาทรแจงในสมมตบญญต และปญญาทรแจงเหน

จรงโดยปรมตถ ในการกาหนดพจารณารรป นาม ขนธ ๕ อนปรากฏอยในขนธ ๕ ซงเปนหนทางให

ผปฏบตตามหลกสตปฏฐาน ๔ คอทางกาย เวทนา จต และธรรม และสงทสาคญในการปฏบต

วปสสนาภาวนา ผปฏบตจะตองรวธในการปรบอนทรย คอ ศรทธา วรยะ สต สมาธ และปญญา

ตามสภาวธรรม เพอใหเกดความเหนแจงและตามความเปนจรง ซงสภาวธรรมตามทปรากฏ จน

สามารถหยงรถงความเปลยนแปลง แปรปรวนไปของรปนาม หรอขนธ ๕ วา เปนของไมเทยง เปน

ทกข เปนอนตตา อนไมใชสตว ไมใชบคคล ตวตน เราเขา จนเกดปญญาญาณ สามารถกาจดเสยซง

อภชฌาและโทมนส ตณหาอปาทาน อนนาใหเกดในภพใหม เปนผไมยดมนถอมนอะไร ๆ ดวย

ปฏปทา คอ อรยมรรค อนเปนเปาหมายขนสงสดในทางพระพทธศาสนา นคอแนวทางแหงการ

ปฏบต การปฏบตกมมฏฐานในพระพทธศาสนา มอย ๒ ประการ

๑. สมถภาวนา (Development of Tranguility) หรอ สมถกรรมฐาน (Concentration

Meditation) คอ การฝกอบรมจตใหเกดความสงบ ไดแก หลกหรอวธปฏบตเพอใหเกดความสงบ

ทางจตใจ หรอการทาจตใจใหเปนสมาธความมนคงนนเอง

๒. วปสสนาภาวนา (Development of Insight) หรอ วปสสนากรรมฐาน (Insight

Meditation) คอ การฝกอบรมปญญาใหเกดความรแจงตามความเปนจรง ไดแก หลกหรอวธ

ปฏบตเพอใหเกดปญญาเหนแจงตามความเปนจรงในรปนาม ขนธ ๕ วา เปนสภาวะทไมเทยง

(อนจจง) เปนทกข ทนไดยาก (ทกขง) เปนสภาวะทไมใชบคคล ตวตน เราเขา บงคบบญชาไมได

(อนตตา) เรยกวา วปสสนา ความเขาใจของผปฏบตหลายทาน คดวาการปฏบตสมถภาวนาดกวา

วปสสนาภาวนา เพราะสมถะฝกแลวทาใหเหาะได รใจคนอนได เสกมนตคาถาอาคมได สวน

วปสสนาลวน ๆ ทาไมได แตถงอยางไรกตาม ผปฏบตสมถกรรมฐานกยงเปนเพยงปถชนทตองเวยน

๑๐๘

วายตายเกดใน ๓๑ ภมหาทสดของภพชาตไมไดยงตองตกอบาย ทรมานในนรกอกนบชาตไมถวน

สวนผปฏบตวปสสนานน ถงแมจะเหาะไมได เสกคาถาไมขลงแตกเหลอภพชาตเพยงแค ๗ ชาต

เปนอยางยง และตงแตชาตนเปนตนไปกจะไมตกอบายอกเลยไมวาในอดตจะเคยทาบาปอกศลไว

มากมายปานใดกตาม

ผลจากสมถะไมวาจะเปนฌานสมาบตหรออภญญากตาม ยงเปนเพยงโลกย เปนของ

ปถชน เสอมถอยได เชน ฤทธทพระเทวทตได เจโตวมตตของพระโคธกะ และฌานสมาบตของ

พระภกษสามเณร ฤาษและคฤหสถ บางทานทมเรองเลาตอกนมาในคมภรตาง ๆ เปนของมมากอน

พทธกาล เชน อาฬารดาบสกาลามโคตรไดถงอรปฌานท ๓ อททกดาบสรามบตรไดถงอรปฌานท

๔ เปนตน เปนของมไดในลทธภายนอกพระพทธศาสนา มใชจดหมายของพระพทธศาสนาเพราะ

ไมทาใหหลดพนจากกเลสและทกขไดอยางแทจรง นกบวชบางลทธทาสมาธจนไดฌาน ๔ แตยงม

มจฉาทฏฐเกยวกบเรองอตตาและยดถอในฌานนนวาเปนนพพาน กมลทธเชนนพระพทธเจาทรง

ปฏเสธผลทตองการจากสมถะตามหลกพทธศาสนา คอการสรางสมาธเพอใชเปนบาทฐานวปสสนา

จดหมายสงสดของพระพทธศาสนาสาเรจดวยวปสสนา คอการฝกอบรมปญญาทม

สมาธนนเปนบาทฐาน หากบรรลจดหมายสงสดดวยและยงไดผลพเศษแหงสมถะดวย กจดวาเปนผ

มคณสมบตพเศษไดรบการยกยองนบถออยางสง แตหากบรรลจดหมายแหงวปสสนาอยางเดยวไม

ไดผลวเศษแหงสมถะกยงเลศกวาไดผลวเศษแหงสมถะคอไดฌานสมาบตและอภญญา ๕ แตยงไม

พนจากอวชชาและกเลสตาง ๆ ไมตองพดถงจดหมายสงสด แมแตเพยงขนสมาธ ทานกกลาววา

พระอนาคามถงแมจะไมไดฌานสมาบต ไมไดอภญญา กชอวาเปนผบาเพญสมาธบรบรณ เพราะ

สมาธของ พระอนาคามผไมไดฌานสมาบต ไมไดอภญญานน แมจะไมใชสมาธทสงวเศษอะไรนกแต

กเปนสมาธทสมบรณในตวยงยนคงระดบ มพนฐานมนคง เพราะไมมกเลสทจะทาใหเสอมถอยหรอ

รบกวนได ตรงขามกบสมาธของผเจรญสมถะอยางเดยวจนไดฌานสมาบตและอภญญา แตไมได

เจรญวปสสนาไมไดบรรลมรรคผล แมสมาธนนจะเปนสมาธขนสงมผลพเศษ แตกขาดหลกประกน

ทจะทาใหยงยนมนคง ผไดสมาธอยางนถายงเปนปถชนกอาจถกกเลสครอบงาทาใหเสอมถอยได

วปสสนา คอ การพจารณาเหนประจกษแจงพระไตรลกษณในรปทเหนเสยงทไดยน

อาการทเคลอนไหว ใจทคด เปนตน เปนวธการปฏบตทจะนากายและใจของผปฏบตใหเขาถง

สภาวะดบสงบเยน (นพพาน) ไดถาตองการสขแท สขถาวรทไมกลบมาทกขอกกตองดาเนนไปตาม

หนทางนเทานน ไมมทางอน ความเขาใจของผปฏบตหลายทาน คดวา การปฏบตสมถกรรมฐาน

ดกวาวปสสนากรรมฐาน เพราะสมถะฝกแลวทาใหเหาะได รใจคนอนได เสกคาถาอาคม ไดสวน

วปสสนาทาไมได แตถงอยางไรกตาม ผปฏบตสมถกรรมฐานกยงเปนเพยงปถชนทยบตองเวยนวาย

ตายเกดใน ๓๑ ภม หาทสดของภพชาตไมไดยงตองตกอบาย ทรมานในนรกอก

บทท ๔

แนวทางการเจรญปธานยงคธรรม ๕ ประการในการปฏบตวปสสนา

หลกธรรมทเปนแนวทางในการเจรญปธานยงคธรรมในการประพฤตปฏบตวปสสนา

เปนเรองสาคญ ดงนนในบทนผวจยไดนาเสนอในประเดนดงตอไปน

๔.๑ ความหมายปธานยงคธรรม

๔.๒ ความสาคญปธานยงคธรรม

๔.๓ องคธรรมของปธานยงคธรรม

๔.๔ ผบรรลธรรมดวยการปฏบตปธานยงคธรรม

๔.๕ แนวทางการเจรญปธานยงคธรรมในการปฏบตวปสสนา

๔.๖ แนวทางการเจรญวปสสนาในสงขารปปตตสตร

๔.๗ สรป

๔.๑ ความหมายปธานยงคธรรม

ในบทวา ปธานยงคาน ภาวะคอการตงความเพยร ทานเรยกวา ปธานะ คอ ความเพยร

ของภกษนนมอย เหตนน ภกษนนชอวาผมความเพยร องคของภกษผมความเพยร เพราะเหตนน

ชอวาปธานยงคะ.

บทวา สทโธ แปลวา ผประกอบดวยศรทธา กศรทธานนม ๔ อยาง คอ อาคมศรทธา ๑

อธคมศรทธา ๑ โอกปปนศรทธา ๑ ปสาทศรทธา ๑.

บรรดาศรทธาทง ๔ นน ศรทธาของพระสพพญโพธสตว ชอวาอาคมศรทธา เพราะ

เรมมมาตงแตการบาเพญบารม ทชอวาอธคมศรทธา เพราะบรรลดวยการแทงตลอดของพระอรย

สาวกทงหลาย. ความเชออยางมนคง เพราะไมหวนไหว เมอกลาววา พทโธ ธมโม สงโฆ ดงน ชอวา

โอกปปนศรทธา. การเกดขนแหงความเลอมใส ชอวาปสาทศรทธา. ในพระสตรนทานประสงคเอา

โอกปปนศรทธา.

๑๑๐

บทวา โพธ ไดแก มรรคญาณ ๔.

ภกษยอมเชอวา มรรคญาณ ๔ นนอนพระตถาคตแทงตลอดดวยดแลว กคานนเปน

เพยงหวขอเทศนาเทานน. กศรทธาในรตนะแมทง ๓ ทานประสงคเอาดวยองคน เพราะภกษใดม

ความเลอมใสมกาลงแรงในพระพทธเจาเปนตน ความเพยร คอ ปธานะยอมสาเรจแกภกษนน.

บทวา อปปพาโธ คอ ไมมโรค. บทวา อปปาตงโก คอ ไมมทกข. บทวา สมเวปากนยา

แปลวา มการยอยสมาเสมอ. บทวา คหณยา แปลวา อนไฟธาตเกดแตกรรม.

บทวา นาตสตาย นาจจณหาย ความวา จรงอย ภกษผมไฟธาตเยนเกนไป ยอมกลว

หนาว ผมไฟธาตรอนเกนไป ยอมกลวรอน ความเพยรยอมไมสาเรจผลแกภกษเหลานน (แต) ยอม

สาเรจผลแกภกษผมไฟธาตปานกลาง. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา เปนปานกลาง

เหมาะแกความเพยร.

บทวา ยถาภต อตตาน อาวกตตา คอ ประกาศคณของตนตามความเปนจรง. บทวา

อทยตถคามนยา คอ ทสามารถจะถง คอกาหนดรความเกดและความดบ พระผมพระภาคเจาตรส

อทยพยญาณทกาหนดรลกษณะ ๕๐ ประการ ดวยบทน.

บทวา อรยาย คอ บรสทธ. บทวา นพเพธกาย คอ ทสามารถชาแรกกองกเลสมกองโลภ

เปนตนทคนยงมเคยชาแรก.

บทวา สมมาทกขกขยคามนยา คอ ทใหถงความสนทกขซงสนไป เพราะละกเลส

ทงหลายไดดวยอานาจตทงคปหาน [ละชวคราว] ดวยบทเหลานแมทงหมด พระผมพระภาคเจา

ตรสเฉพาะวปสสนาปญญาเทานน ดวยประการฉะน เพราะความเพยรยอมไมสาเรจแกผลคนผม

ปญญาทราม๑

สรป ปธานยงคธรรม คอองคแหงภกษผมความเพยร ๕ ประการ ประกอบดวยศรทธา

ในพระพทธเจาผมโรคภยนอยเปนผไมโออวด ไมมมารยาปรารภความเพยรในกศลธรรมและละอกศล

ธรรม และเปนผมปญญา เหนการเกดและดบทเปนบาทฐานเบองตน ในการประพฤตปฏบต

วปสสนาภาวนา เพอใหพนทกข ซงเปนจดมงหมายสงสด ในทางพระพทธศาสนา คอ พระนพพาน

๔.๒ ความสาคญปธานยงคธรรม

บคคลผปฏบตธรรมพงมองคแหงความเพยร (ปธานยงคะธรรม) ๕ ประการ คอการ

ปฏบตธรรมจะไดผลดหรอไมขนกบอปนสยของผปฏบต และคณสมบตของผเปนอาจารยเปนสวน

สาคญ ปธานยงคะ คอ องคแหงความเพยรของผปฏบต ดงทพระพทธเจาตรสกบราชกมารวา

๑ อง.ปจก.อ. (ไทย) ๓๖/๓

๑๑๑

ดกรราชกมาร องคของภกษผมความเพยร ๕ เหลาน กฉนนนเหมอนกน.องคของภกษผ

มความเพยร ๕ เปนไฉน?

๑. ดกรราชกมาร ภกษในธรรมวนยน เปนผ มศรทธา เชอพระปญญาตรสรของ

พระตถาคตวา แมเพราะเหตน ๆ พระผมพระภาคพระองคนน เปนพระอรหนต ตรสรเองโดยชอบ

ถงพรอมดวยวชชาและจรณะ เสดจไปดแลว ทรงรแจงโลก เปนสารถฝกบรษทควรฝก ไมมผอนยง

กวา เปนศาสดาของเทวดาและมนษยทงหลาย เปนผเบกบานแลว เปนผจาแนกพระธรรม.

๒. เธอเปนผมอาพาธนอย มโรคเบาบาง ประกอบดวยไฟธาตสาหรบยอยอาหาร

สมาเสมอ ไมเยนนก ไมรอนนก เปนปานกลางควรแกความเพยร.

๓. เธอเปนผไมโออวด ไมมมายา เปดเผยตนตามความเปนจรง ในพระศาสดาหรอใน

เพอนพรหมจรรยผเปนวญทงหลาย.

๔. เธอเปนผปรารภความเพยร เพอละอกศลธรรม เพอยงกศลธรรมใหเขาถงพรอมเปน

ผมกาลง มความบากบนมนคง ไมทอดทงธระในกศลธรรมทงหลาย

๕. เธอเปนผมปญญา เปนผประกอบดวยปญญาอนเหนความเกดและดบเปนอรยะ

สามารถชาแรกกเลส ใหถงความสนทกขโดยชอบ

ดกรราชกมาร เจดปจงยกไว. ภกษผประกอบดวยองคแหงภกษผมความเพยร ๕

ประการน เมอไดตถาคตเปนผแนะนา พงทาใหแจงซงทสดพรหมจรรยอนไมมธรรมอนยงไปกวา ท

กลบตรผออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตโดยชอบตองการ ดวยปญญาอนยงเองในปจจบน แลว

เขาถงอยได. [ใชเวลาเพยง] หกป...หาป...สป...สามป...สองป...หนงป. ดกรราชกมาร หนงปจงยกไว.

ภกษผประกอบดวยองคแหงภกษผมความเพยร ๕ ประการน เมอไดตถาคตเปนผแนะนา พงทาให

แจงซงทสดพรหมจรรยอนไมมธรรมอนยงไปกวา ทกลบตรผออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตโดย

ชอบตองการ ดวยปญญาอนยงเองในปจจบน แลวเขาถงอยได [ใชเวลาเพยง] เจดเดอน.

ดกรราชกมาร เจดเดอนจงยกไว. ภกษผประกอบดวยองคแหงภกษผมความเพยร ๕

ประการน เมอไดตถาคตเปนผแนะนาพงทาใหแจงซงทสดพรหมจรรย อนไมมธรรมอนยงกวา ท

กลบตรผออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตโดยชอบตองการ ดวยปญญาอนยงเองในปจจบน แลว

เขาถงอยได [ใชเวลาเพยง] หกเดอน...หาเดอน...สเดอน...สามเดอน...สองเดอน...หนงเดอน ดกร

ราชกมาร ครงเดอนจงยกไว. ภกษผประกอบดวยองคแหงภกษผมความเพยร ๕ ประการน เมอได

ตถาคตเปนผแนะนาพงทาใหแจงซงทสดพรหมจรรยอนไมมธรรมอนยงไปกวา ทกลบตรผออกจาก

เรอนบวชเปนบรรพชตโดยชอบตองการดวยปญญาอนยงเองในปจจบน แลวเขาถงอยได [ใชเวลา

เพยง] เจดคนเจดวน

ดกรราชกมาร เจดคนเจดวนจงยกไว. ภกษประกอบดวยองคแหงภกษผมความเพยร ๕

ประการน เมอไดตถาคตเปนผแนะนา พงทาใหแจงซงทสดพรหมจรรย อนไมมธรรมอนยงไปกวา

๑๑๒

ทกลบตรผออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตโดยชอบตองการ ดวยปญญาอนยงเองในปจจบน แลว

เขาถงอยได [ใชเวลาเพยง] หกคนหกวน ... หาคนหาวน ... สคนสวน ... สามคนสามวน ... สองคน

สองวน ... หนงคนหนงวน. ดกรราชกมาร หนงคนหนงวนจงยกไว. ภกษผประกอบดวยองคแหง

ภกษผมความเพยร ๕ ประการน เมอไดตถาคตเปนผแนะนา ตถาคตสงสอนในเวลาเยน จกบรรล

คณวเศษไดในเวลาเชา ตถาคตสงสอนในเวลาเชา จกบรรลคณวเศษไดในเวลาเยน. เมอพระผม

พระภาคตรสอยางนแลว โพธราชกมารไดกราบทลวา พระพทธเจามพระคณเปนอศจรรย

พระธรรมมพระคณเปนอศจรรย พระธรรมอนพระผมพระภาคตรสดแลวเปนอศจรรย เพราะภกษ

ทพระผมพระภาคทรงสงสอนในเวลาเยน จกบรรลคณวเศษไดในเวลาเชา ทพระผมพระภาคทรง

สงสอนในเวลาเชา จกบรรลคณวเศษไดในเวลาเยน๒

สรป ความสาคญของปธานยงคธรรม คอ ภกษผประกอบดวยองคแหงภกษผมความ

เพยร ๕ ประการ ยอมทาใหแจงซงทสดพรหมจรรยอนไมมธรรมอนยงกวา ทกลบตรผออกจาก

เรอนบวชเปนบรรพชตโดยชอบตองการ ดวยปญญาอนยงเองในปจจบนแลวเขาถงอยได

๔.๓ องคธรรมของปธานยงคธรรม

องคธรรมปธานยงคะธรรม คอ การปฏบตธรรมจะไดผลดหรอไมขนกบอปนสยของ

ผปฏบต และคณสมบตของผเปนอาจารยเปนสวนสาคญ ปธานยงคะ คอ องคแหงความเพยรของ

ผปฏบตม ๕ ประการ คอ ๑) เปนผมศรทธาในพระพทธเจา ๒) เปนผมอาพาธนอย มโรคเบาบาง

๓) เปนผไมโออวด ไมมมายา ๔) เปนผปรารภความเพยรเพอละอกศลธรรม ๕) เปนผมปญญา

มอธบายดงน ๔.๓.๑ เปนผศรทธาในพระพทธเจา

ศรทธานเปนหลกธรรมทสาคญในคาสอนของพระพทธเจา พระพทธศาสนาเราน หลาย ๆ

ทานทไดศกษาหรอวาไดยนไดฟงมาบาง กจะทราบวาเปนศาสนาทมงเนนในดานปญญา มปญญา

เปนธรรมะสงสดในภาคปฏบต มปญญาเปนยอด ไมเหมอนศาสนาหรอคาสอนอน ๆ บางทอาจจะ

เอาศรทธาเปนใหญ เปนสงสงสด แตทางพทธเรานวาปญญาเปนสงสงสด จนกระทงมบาลรบรองวา

“ปตตรา สพเพ ธมมา ธรรมะทงหลายทงปวงมปญญาเปนยอด มปญญาเปนสงสงสด อม

โตคธา สพเพ ธมมา ธรรมะทงหลายทงปวงมอมตะเปนทรวมลงนพพานปรโยสานา สพเพ ธมมา

ธรรมะทงหลายทงปวงมนพพานเปนทสด”๓

๒ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๕๑๘/๓๕๔-๓๕๖.

๓ อง.ทสก. (บาล) ๒๔/๕๘/๘๕.

๑๑๓

ถาวาตามหลกพทธศาสนาของเราน ธรรมะทงหลายทงปวงนนมปญญาเปนยอดใน

บรรดาธรรมะทเปนฝายสงขาร อรยมรรคมองค ๘ เปนยอด และในอรยมรรคมองค ๘ นนปญญาน

เปนหวหนา แมกระทงคาวาพทธะกด ทวาเปนพระพทธเจา ผทเปนพระพทธเจาคอ ผทไดตรสร

ความจรง ถาพดถงความตรสรทไมเกยวกบบคคลตวตน สภาวะททาหนาทในการตรสร เหนความ

จรง คอปญญา พทธศาสนากเลยเปนศาสนาแหงปญญา เราทงหลายกคงจะไดยนอยเรอย ๆ

พทธศาสนาเปนศาสนาแหงปญญากจรงอย แตถาพดถงหลกธรรมภาคปฏบตเบองตน เปน

คณสมบตของพทธบรษท กลบเรมตนดวยศรทธา คณสมบตทเปนพนฐานของอบาสก อบาสกากด

ของอรยสาวกเบองตนทเปนพระโสดาบนกด ลวนแตมศรทธาเปนตวหลก เปนตวเบองตนทงนน

การประพฤตปฏบตกตองเปนคนมศรทธา มศล เชอกรรม มงกรรม ไมมงมงคล อยางน

เปนตน มศรทธาเขามาเกยวของ มศรทธาเขามาเปนตวนาอย แมคนทจะประพฤตปฏบตเพอทจะ

ไดทรพยสมบตหรอไดสงทดงามตามตองการ ไดความสขในอนาคต กตองมทรพย ทรพยทเปนดาน

นามธรรม คณงามความดทงหลายกเรมตนทศรทธา ทรพยคอศรทธา สทธาสมปทา ความถงพรอม

ดวยศรทธา ศรทธากเปนขอแรกทงนนเลย ทง ๆ ททางพทธนเปนศาสนาแหงปญญา แตศรทธาก

มาเปนขอแรก ๆ อยเสมอ จนกระทงในการปฏบตเพอจะถงความพนทกข คนทจะถงความพนทกขได

จะตรสรไดชา ตรสรไดไว ทานกวาตองดตามอนทรยใครอนทรยออนกตรสรชา บรรลชาใครอนทรย

แกกลากตรสรไว บรรลไว ในอนทรยกมศรทธาอยขางหนาเหมอนกน เปนสทธนทรย๔

๑) ประเภทของศรทธา

ศรทธาแยกออกเปน ๒ ประเภททชดเจนโดยแยกเอาศรทธาทไมสมพนธกบปญญากบ

ศรทธาทสมพนธกบปญญาในทบางแหงหมายถงศรทธาทไมประกอบดวยปญญาจดเปนศรทธา

ญาณวปปยตในทบางแหงหมายถงศรทธาทประกอบดวยปญญาจดเปนศรทธาญาณสมปยต ดงท

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ไดจดศรทธาไว ๒ ประเภท คอชนดทปดกนปญญากบชนดทเปนสอ

นาสปญญาดงนวา

๑. ศรทธาแบบปดกนปญญาใชวธปลกเราหรอแมแตบงคบใหเชอและพอเชอแลวกตอง

มอบความไววางใจใหสนเชงหามถามหามสงสยคอยรอทาตามฉนอยางเดยวศรทธาประเภทท ๑ น

ไมทาใหมการสบคนทางปญญาตอไปเปนศรทธาทใชการบงคบ

๒. ศรทธาแบบสอนาสปญญา คอ ความเชอนนเปนตวชกนาใหสนใจเรมตนศกษา

สบคนสงทงหลายในโลกนมมากมายเรายงไมมจดเรมตนวาจะสนใจเรองใดแตเมอเกดศรทธาตอ

บคคลหรอเรองราวหลกการใดศรทธานนจะเปนปจจยททาใหเรามจดเรมตนศรทธาทาใหเราม

๔ สภร ทมทอง, ศรทธาทถกตอง, (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากด, ๒๕๕๖), หนา ๑๓-๑๕.

๑๑๔

ความสนใจและเขาไปหาโดยเฉพาะศรทธาในคนกเพอจะชกนาใหเขาไปซกถามเขาการทศรทธาใน

พระกเพอจะเขาไปหาและซกถามทานเพอใหเกดความรและความเขาใจความจรงยงขนไป๕

ขอความนชใหเหนวาทานแยกศรทธาออกเปน ๒ ประเภท คอ ศรทธาทไมสมพนธกบ

ปญญาหรอปดกนปญญากบศรทธาทสมพนธกบปญญาหรอศรทธาทเปนสอนาสปญญาศรทธาทง

สองประเภทนมรายละเอยดดงน

ก) ศรทธาญาณวปปยต

ศรทธาญาณวปปยตเปนศรทธาทไมประกอบดวยญาณคอความรพบไดจากลกษณะ

ศรทธาตอไปน

๑. โลกยศรทธา ศรทธาฝายโลกหรอศรทธาของชาวโลกโดยทวไปเปนศรทธาทไมม

ความมงคงไมตงมนหวนไหวและมโอกาสเปลยนแปลงไดเสมอ

๒. จลศรทธาศรทธาทยงหวนไหวและเปลยนแปลงไดอยเสมอไมมนคงไมแนนอน

๓. อาเวคศรทธาศรทธาทมงเราอารมณปลกระดมความรสกไมเกยวของกบเหตผล

๔. อนาการวตศรทธาศรทธาทไมมเหตผลไมมบอเกด

๕. อทสสนมลกศรทธาศรทธาทไมมการเหนเปนมลฐาน

๖. อมลกาศรทธา๖ ศรทธาทไมมมลเหตหรอเชออยางลอย ๆ

๗. ปสาทศรทธาศรทธาชนดเลอมใสขนอยกบบคคลเราอารมณและเปนอตวสย

ศรทธาญาณวปปยตหรอศรทธาทไมประกอบดวยญาณนมชอเรยกหลกวา “อทสสนมล

กาศรทธา” หรอ “อมลกาศรทธา” ศรทธาประเภททไมมความเหนความเขาใจอนเกดจากปญญา

เปนมลฐานรองรบเปนศรทธาทเอยงไปทางโมหะหลงงมงายไดงายปสาทศรทธาและศรทธาฝาย

อาเวคะศรทธาทมงเราอารมณกจดอยในศรทธาประเภทนศรทธาประเภทนเปนศรทธาทปดกน

ปญญาปดโอกาสทจะใหมการโตแยงตรวจสอบหามสงสยหามถามใชวธปลกเราบงคบใหเชอและให

ทาตามอยางเดยวอยางมดบอด

ลกษณะของศรทธาญาณวปปยต คอ ศรทธาทยงหวนไหวและเปลยนแปลงไดอยเสมอ

เกดขนและดบหายไปไดมงเราอารมณปลกระดมความรสกไมเกยวของกบเหตผลไมมเหตผลรองรบ

ไมมการเหนเปนมลฐานหรอเชออยางลอย ๆ ศรทธาชนดเลอมใสหรอทาจตใหผองใสขนอยกบ

บคคลเราอารมณและเปนอตวสย

๕ พระธรรมปฎก, (ป.อ. ปยตโต), พระพทธศาสนาในฐานะเปนรากฐานของวทยาศาสตร,

(กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๑), หนา ๑๐๗. ๖ ดรายละเอยดใน ม.ม. (ไทย) ๑๓/๖๕๔/๖๐๐.

๑๑๕

ข) ศรทธาญาณสมปยต

ศรทธาญาณสมปยตเปนศรทธาทประกอบดวยญาณคอปญญาความรเรยกอกอยางหนง

วา “ทสสนมลกาศรทธา” ศรทธาทมความเหนความเขาใจอนเกดจากปญญาเปนมลฐานรองรบ

ศรทธาประเภทนจะมปญญาคอยกากบและตรวจสอบความผดถกของสงทเชอวาไดหรอไมได

ศรทธาทมเหตผลทเรยกวาอาการวตศรทธากจดอยในศรทธาประเภทนศรทธาประเภทนจงเปน

ศรทธาทเปดกวางทางปญญาไมมการกนปญญาแตเปนสอนาไปสปญญาไมใชศรทธาประเภทญาณ

วปปยตหรอศรทธาฝายอาเวคโดยสวนเดยวดงกลาวไวในพระไตรปฎกตอไปน

พระพทธศาสนาไดแสดงศรทธาเอาไวในทหลายแหงสวนมากจะมงเนนศรทธาประเภท

ญาณสมปยตน ดงทมปรากฏในคมภรทางพระพทธศาสนาหลายแหงพจารณาได ดงตอไปน

๑. โลกตตรศรทธา ศรทธาฝายธรรมอยเหนอศรทธาของชาวโลกมความตงมนไม

งอนแงนคลอนแคลนและมโอกาสเปลยนแปลงไดยาก

๒. อจลศรทธาศรทธาทไมหวนไหวและไมเปลยนแปลงเปนอยางอนไดงาย ๆ มความมงคง

เทยงแท และแนนอนเปนศรทธาของพระอรยบคคลระดบพระโสดาบนขนไป

๓. อาการวตศรทธาศรทธาทมเหตผลเปนไปตามเหตผลไมมงเราอารมณหรอปลกระดม

ความรสกแตมงตรงไปทเหตผลถอเหตผลเปนประมาณ

๔. ทสสนมลกศรทธา ศรทธาทมการเหนมความเขาใจเปนมลฐาน

๕. มลกาศรทธา ศรทธาทมมลหรอมมลเหต

๖. โอกปปนศรทธา ศรทธาทไมกาเรบกลบกลายเปนอยางอนเปนศรทธาทมนคงไม

หวนไหวเปลยนแปลงงาย

๗. ศรทธาสมปทาเชอสงทควรเชอเชนเชอวาทาดตองไดดทาชวตองไดชวบญมจรงไมใช

เชอในสงเหลวไหล

๘. สมปกขนธลกขณาศรทธาความเชอททาใหจตโลดแลนไปดวยความเพยรพยายาม

เพอใหบรรลมรรคผลทยงมไดบรรลในชนสงขนไป

๙. อเวจจปปสาทความเชอชนดเลอมใสทหยงลงมนดวยปญญาศรทธาทอาศยปญญา

แลวทาใหเกดความมงคง๗

๑๐. ตถาคตโพธศรทธา๘ ความเชอตอพระปญญาตรสรของพระตถาคตวาพระผม

พระภาคพระองคนนเปนพระอรหนตตรสรเองโดยชอบ ฯลฯ เปนผตนแลวเปนผจาแนกธรรมดงคา

สนบสนนวา

๗ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรมฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๔๐๕.

๘ อง.สตตก. (ไทย) ๒๓/๔/๓.

๑๑๖

เมอแสดงศรทธาของอรยสาวกแรกเรมกอนเปนโสดาบนทานแสดงศรทธาเจาะจงลงไป

แงเดยววา “เชอโพธ (ปญญาตรสร) ของตถาคตวาดวยเหตผลดงน ๆ พระผมพระภาคนนเปน

พระอรหนตฯลฯ” ศรทธาตามคาบรรยายนทานเรยกสน ๆ วา “ตถาคตโพธศรทธา” (ความเชอ

ปญญาตรสรของพระตถาคตหรอเชอปญญารสจธรรมของพระผทรงคนพบ) หมายถงความเชอมน

ในพระปรชาญาณของพระพทธเจาในฐานะททรงเปนตนแบบหรอองคแทนหรอผนาของมนษย

ทงหลายทยนยนถงสมรรถวสยของมนษยทงหลายวามนษยสามารถหยงรสจธรรมเขาถงความดงาม

สงสดไดดวยสตปญญาและความเพยรพยายามฝกฝนพฒนาตนเอง๙

ลกษณะของศรทธาญาณสมปยตโดยสรปคอเปนศรทธาทมเหตผลมการใครครวญคดครวญ

อยางรอบคอบดวยดมการเหนเปนมลฐานมการเหนแจงประจกษชดเขาใจชดแจงไมหวนไหวและ

เปลยนแปลงไดยากเกยวของกบเหตผลมเหตผลรองรบมการเหนเปนมลฐานหรอไมใชเชออยาง

ลอยๆ ศรทธาทง ๒ ลกษณะนปรากฏอยในคาสอนของพระพทธศาสนาบางครงบางแหง หมายถง

ศรทธาญาณสมปยตแตบางครงบางแหงกหมายถงศรทธาญาณวปปยตแตพระพทธศาสนาจะเนน

ยาแตศรทธาทประกอบดวยญาณปญญาความเขาใจแจมแจงปรชากาหนดรทเรยกวา ศรทธา

ญาณสมปยต

ศรทธาญาณวปยตกบศรทธาญาณสมปยตปรากฏวามความแตกตางกนในเรองของการ

อทศทมเทความเกยวของสมพนธกบอารมณความเกยวของสมพนธกบเหตผลความเปนอตวสย

ความเปนภาววสยความใกลชดกบความจรงและการใชปญญาเปนฐานรองรบ

๒) หนาทของศรทธา

ศรทธาเมอเกดขนแลวกมหนาท ๒ ประการ คอหนาททาลายหรอกาจดอสทธยะและ

วจกจฉาไมใหเกดขนและหนาทเปนปจจยทาใหเกดกศลธรรมมปตเปนตนโดยมรายละเอยด

ดงตอไปน

ก) หนาททาลายหรอกาจด

หนาทประการแรกของศรทธา คอ การทาลายอสสทธยะความไมมศรทธาและวจกจฉา

ความลงเลสงสยใหหมดไปหรอทาใหองคธรรมทงสองประการเกดขนไมไดดงน

๑. ศรทธาทาหนาททาลายอสสทธยะ คอ ทาลายความเปนผไมมศรทธาความไมเชอ

ความไมศรทธาไมนอมใจเชอไมปลงใจเชอหากเปนคณสมบตของบคคลเรยกวา “อสสทธะ”

หมายถงบคคลผไมมศรทธาผไมมความเชออสสทธยะจดเปนองคธรรมขอหนงทเปนเครองปดกน

ทางปญญาทาใหตนเองไมสามารถจะไดรบรเรองใหมจากทตนเองเคยรศรทธาเปนคณเครอง

๙ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรมฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๔๒๔.

๑๑๗

ขจดอสสทธยะไดตามพระพทธเจาวา “ความเชอเปนทางดบสนทของบคคลผไมศรทธา”๑๐

เมอความเชอเกดขนความไมเชอกดบสนทหายไปการกาจดความไมเชอใหดบหายไปจงเปนหนาท

โดยตรงของศรทธาเพราะคนทมความเชอในเรองใดเรองหนงเชนเรองการทาบญคนทเชอกจะชอบ

ทาบญคนทไมมความเชอกจะไมทาเรองระบอบการปกครองระหวางประชาธปไตยกบสงคมนยม

คนทเชอถอระบบการปกครองแบบไหนกจะใชระบบการปกครองนนปกครองประเทศความเชอทา

ใหเกดความแตกตางกนดงกลาวคนทมศรทธาอยางหนงจงแตกตางจากคนไมศรทธาเรองนน

ความเชอจงเปนแนวทางใหคนทมศรทธาหลกเลยงไมคบหาสมาคมดวยคนทไมมศรทธาดงทม

คารบรองวา “ความเชอเปนทางสาหรบหลกเลยงบคคลผไมมศรทธา”๑๑

๒. ศรทธาทาหนาททาลายวจกจฉาคอทาลายความลงเลสงสยไมสามารถตดสนใจได

เปนอกศลธรรมประเภทนวรณธรรมทเปนเครองขวางกนความเจรญหรอขดขวางจตใจไมให

กาวหนาในการปฏบตธรรม๑๒

เพราะความลงเลสงสยทาใหบคคลคอยพะวงสงสยในสงทตนเอง

ปฏบตอยทาใหไมแนใจในสงทตนปฏบตไมแนใจในผลทจะเกดตามมาจงทาใหเกดความกงวลใจทา

อะไรไมเตมความสามารถทงกายและใจแตเมอบคคลเกดความศรทธาเชอมนในสงในสงหนงหรอใน

บคคลใดบคคลหนงความเชอดงกลาวจะไมทาใหเกดความสงสยลงเลในเรองใด ๆ ทตนเองเชอหรอ

บคคลทตนเชอจงทาใหลงมอปฏบตเพอใหเกดผลอยางเตมความสามารถกายใจ

ข) เปนปจจยใหเกดกศลธรรม

๑. เปนปจจยใหเกดปต ศรทธาทาใหจตเกดปตความอมเอบซาบซานเมอเกดศรทธาตอ

สงใดสงหนงหรอบคคลใดบคคลหนงอยางแรงกลาในครงแรกมกทาใหเกดอาการขนลกซซาและ

ซาบซานทวทงสรรพางคกายลกษณะอาการดงกลาวจดเปนอาการของปตมพทธพจนแสดงเรอง

ศรทธาเปนเหตปจจยใหเกดปตไววา

ภกษทงหลายกอะไรเลาเปนเหตทองอาศยแหงปตควรกลาววาความปราโมทยภกษ

ทงหลายเรากลาวแมซงความปราโมทยวามเหตทองอาศยมไดกลาววาไมมเหตทองอาศยภกษ

ทงหลายกอะไรเลาเปนเหตทองอาศยแหงความปราโมทยควรกลาววาศรทธาภกษทงหลายเรากลาว

แมซงศรทธาวามเหตทองอาศยมไดกลาววาไมมเหตทองอาศย๑๓

๒. เปนปจจยทาใหเกดความสข ศรทธาทาใหเกดความสขดงพทธศาสนสภาษตวา

สขาสทธาปตฏตา๑๔

(ศรทธาตงมนแลวนาความสขมาให)

๑๐ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๐๘/๖๑.

๑๑ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๐๖/๕๙.

๑๒ อง.ปจก. (ไทย) ๒๒/๕๑/๖๔.

๑๓ ส.น. (ไทย) ๑๖/๖๙/๓๐.

๑๔ ข.ธ. (บาล) ๒๕/๓๓/๕๙.

๑๑๘

พทธศาสนสภาษตนแสดงใหเหนถงความสาคญหรอประโยชนของศรทธา คอ ศรทธา

สามารถนาความสขมาใหไดเพราะเมอเกดศรทธาแลวกจะเกดความสบายใจตามมาเชนทาการงาน

นานาประการดวยศรทธาศกษาเลาเรยนศรทธาทาบญทากศลดวยศรทธาไหวพระสวดมนตดวย

ศรทธาการสรรเสรญพระพทธเจาดวยศรทธาเปนตนลวนทาใหเกดความสบายใจเปนความสขได

ทงสนหากทาอะไรทเปนความดงามดวยแรงศรทธากยอมเปนเหตทาใหเกดสขไดแตหากทาดวย

ความไมศรทธาทาดวยความจาใจฝนศรทธาประหนงวาถกบงคบใหกราบไหวในสงทตนไมศรทธาก

จะทาดวยความไมสบายใจอดอดเปนทกขไดมพระพทธพจนแสดงเรองศรทธาทเปนเหตปจจยให

เกดความสขไวใน โคคธสตรวา “ศรทธาศลความเลอมใส และการเหนธรรมมอยแก ผใดผนนแล

ยอมบรรลความสขอนหยงลงในพรหมจรรยตามกาล”๑๕

และมขอความเปนพทธพจนยนยนชดอก

วา กอะไรเลาเปนเหตทองอาศยแหงสขควรกลาววาปสสทธ...ภกษทงหลายกอะไรเลาเปนเหตทอง

อาศยแหงปสสทธควรกลาววาปต...ภกษทงหลายกอะไรเลาเปนเหตทอาศยแหงปตควรกลาววา

ความปราโมทย ภกษทงหลายกอะไรเลาเปนเหตทองอาศยแหงความปราโมทยควรกลาววา

“ศรทธาภกษทงหลายเรากลาวแมซงศรทธาวามเหตทองอาศยมไดกลาววาไมมเหตทองอาศย”๑๖

๓. เปนปจจยทาใหเกดศล ศรทธาเปนปจจยใหเกดศลไดโดยเฉพาะการปฏบตตามศล

อนเปนขอบญญตทางลทธศาสนาตาง ๆ การปฏบตตามศลดวยอาศยศรทธาเปนหลกเพอใหเกด

การยอมรบและสมครใจปฏบตตามกฎขอบญญตนน ๆ โดยไมมการโตแยงคดคานหรอฝาฝนกฎ

ขอบญญตดงกลาวโดยศรทธาทใชกไดทงสองลกษณะ คอศรทธาทใชเหตผล และไมใชเหตผล และ

แสดงถงบคคลทมศรทธาวาเปนผสามารถยดเอาสงทเปนสาระในโลกไวไดวา

ภกษทงหลายอรยสาวกผเจรญดวยธรรมเปนเหตเจรญ ๕ ประการ ชอวา ยอมเจรญ

ดวยธรรมเปนเหตอยางประเสรฐชอวาเปนผยดถอสาระและยดถอสงประเสรฐแหงกายธรรมเปน

เหตเจรญ ๕ ประการเปนไฉน คอ ยอมเจรญดวยศรทธายอมเจรญดวยศลยอมเจรญดวยสตะยอม

เจรญดวยจาคะยอมเจรญดวยปญญาภกษทงหลายอรยสาวกผเจรญดวยธรรมเปนเหตเจรญ ๕

ประการ นแลชอวายอมเจรญดวยธรรมเปนเหตเจรญอยางประเสรฐชอวาเปนผยดถอสาระและ

ยดถอสงประเสรฐแหงกายอรยสาวกผใดยอมเจรญดวย ศรทธา ศล สตะ จาคะ และปญญา ทงสอง

ฝายอรยสาวกผเชนนนเปนสปบรษมปรชาเหนประจกษชอวายอมยดถอสาระแหงตนในโลกน๑๗

ศรทธาทถกตองตามหลกพระพทธศาสนาเปนเหตปจจยทาใหจตหลดพนจากความทกข

ไดเมอเปนศรทธาทถกตองตามหลกพระพทธศาสนาศรทธาจงถกจดเปนคณสมบตประการหนงของ

๑๕ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๑๔๑๕/๓๔๕.

๑๖ ส.น. (ไทย) ๑๖/๖๙/๓๐.

๑๗ อง.ปจก. (ไทย) ๒๒/๖๓/๙๑.

๑๑๙

พระโสดาบนคอการละสงโยชน ๓ ขอขางตนเปนคณสมบตของพระโสดาบนจดเปนคณสมบตฝาย

ลบหรอฝายทหมดสนไปและมคณสมบตฝายบวกหรอฝายม คอ คณสมบตฝายละอกศลธรรมได

ระดบหนงกบคณสมบตฝายมกศลธรรมระดบหนงเกดขนซงกศลธรรมฝายหลงนจดรวมอยใน

หลกธรรมสาคญ ๕ ประการคอศรทธาศลสตะจาคะและปญญามพระพทธพจนกลาวถงลกษณะ

ความสาคญของศรทธาทเปนเหตใหพนทกขไววา

ภกษทงหลายสวนผใดมศรทธาตงมนมความรกตงมนมศรทธาไมหวนไหวมความ

เลอมใสยงยอมไปเหนพระตถาคตหรอสาวกพระตถาคตการเหนนยอดเยยมกวาการเหนทงหลาย

ยอมเปนไปเพอความบรสทธแหงสตวทงหลายเพอกาวลวงความโศกและความราไรเพอความดบ

สญแหงทกขและโทมนสเพอบรรลญายธรรมเพอทาใหแจงซงนพพานภกษทงหลายขอทบคคลผม

ศรทธาตงมนมความรกตงมนมศรทธาไมหวนไหวมความเลอมใสยงไปเหนพระตถาคตหรอสาวก

ของพระตถาคตนเราเรยกวาทสสนานตตรยะ๑๘

ผลสองอยางคออรหตตผลในปจจบนหรอเมอ

ขนธปญจกทกรรมกเลสเขาไปยดถอเปนสวนเหลอยงมอยความเปนพระอนาคามอยางใดอยางหนง

อนสาวกผมศรทธาผหยงลงในคาสอนของพระศาสดาแลวประพฤตพงหวงได๑๙

ชางไมทงหลาย

อรยสาวกผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมเปนพระโสดาบนมความไมตกตาเปนธรรมดาเปนผ

เทยงจะตรสรในเบองหนาธรรม ๔ ประการ เปนไฉน ? อรยสาวกในธรรมวนยนประกอบดวยความ

เลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจาวาแมเพราะเหตน ๆ พระผมพระภาคพระองคนนฯลฯ ใน

พระธรรมฯลฯในพระสงฆฯลฯ มใจปราศจากความตระหนอนเปนมลทนมจาคะอนปลอยแลวมฝา

มออนชมยนดในการสละควรแกการขอยนดในการจาแนกทานอยครองเรอนชางไมทงหลาย

อรยสาวกผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เหลานแลยอมเปนพระโสดาบนมความไมตกตาเปน

ธรรมดาเปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา๒๐

ขอนแสดงใหเหนวาศรทธาเปนเหตปจจยทจะชวยบคคลพฒนาตนเองตอไปเพอ

บรรลธรรมพนทกขไดในทสดศรทธาเปนคณสมบตประการหนงของพระโสดาบนแตเปนศรทธาท

เชอตรงตอความเปนจรงกฎแหงเหตเชอมนสงคมทดงามมความมนคงแนวแนเปนศรทธาทดาเนน

อยในกรอบของปญญาและสงเสรมปญญาไปพรอม ๆ กน ดงคาอธบายถงลกษณะศรทธาดงนวา

เชอมนในความจรงความดงามและกฎธรรมดาแหงเหตผลมนใจในปญญาของมนษยทจะดบทกข

หรอแกไขปญหาไดตามทางแหงเหตผลและเชอสงคมทดงามของมนษยซงจะเจรญงอกงามขนได

ตามแนวทางเชนนนความเชอมนนแสดงออกดวยความเลอมใสอนหยงลงมนดวยปญญา

๑๘ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๔๐๒/๔๓๕.

๑๙ อง.ฉกก. (ไทย) ๒๒/๒๗๙/๓๑๖.

๒๐ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๒๘/๒๓๑.

๑๒๐

ในพระรตนตรยเปนศรทธาซงแนวแนมนคงไมมทางผนแปรเพราะเกดจากญาณคอความรความ

เขาใจ๒๑

พระอรยบคคลระดบพระโสดาบนทใชศรทธาเปนเครองนา จดเปน ๒ กลมไดแก

๑. ศรทธานสาร (ผมศรทธาแรงกลาหรอผแรงกลาดวยศรทธา) ไดแกผปฏบตเพอบรรล

โสดาปตตผลทมสทธนทรยแรงกลาอบรมอรยมรรคโดยมศรทธาเปนตวนาทานผนถาบรรลผลแลว

กลายเปนศรทธาวมตแตมคาเตอนไมใหประมาทดงพระพทธวจนะวา

ภกษทงหลายกศรทธานสารบคคลเปนไฉนภกษทงหลายบคคลบางคนในโลกนไมได

ถกตองวโมกขอนละเอยดคออรปสมบตลวงรปสมบตดวยกายอยแตอาสวะบางเหลาของผนนสนไป

เพราะเหน (อรยสจ) ดวยปญญาอนงผนนมแตเพยงความเชอความรกในพระตถาคตอกประการ

หนงธรรมเหลาน คอสทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย ยอมมแกผนน

บคคลนเรากลาววาศรทธานสารบคคล ภกษทงหลาย เรากลาววากจทควรทาดวยความไมประมาท

ยอมมแกภกษแมนขอนน เพราะเหตไรเพราะเราเหนผลแหงความไมประมาทของภกษณ เชนนวา

ไฉนทานผนเสพเสนาสนะทสมควรคบหากลยาณมตรทาอนทรยใหเสมออยพงทาใหแจงซงทสด

พรหมจรรยอนไมมธรรมอนยงกวาทกลบตรทงหลาย ผออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตโดยชอบ

ตองการดวยปญญาอนยงดวยตนเองในปจจบนแลวเขาถงอยดงนจงกลาววา กจทควรทาดวย

ความไมประมาทยอมมแกภกษน๒๒

๒. ศรทธาวมต (ผหลดพนดวยศรทธา) ไดแก ผทเขาใจอรยสจจธรรมถกตองแลวเหน

ธรรมทพระตถาคตประกาศโดยแจงชดประพฤตปฏบตถกตองดและอาสวะบางสวนกสนไปเพราะเหน

(อรยสจจ) ดวยปญญาแตมศรทธาเปนตวนา (หมายถง ผบรรลโสดาปตตผลแลวขนไปจนถงผปฏบต

เพอบรรลอรหตตผลทมสทธนทรยแรงกลาถาทานผนบรรลอรหตตผล กลายเปนปญญาวมต)๒๓

ศรทธา ความเชอ ความมนใจ เพราะไดพจารณาไตรตรองมองเหนเหตผลดวยปญญา

แลวแยกยอยออกไดเปน ๓ ดาน คอ

ก. ความเชอ ความมนใจในพระพทธเจา ในฐานะทเปนบคคลตนแบบ ซงยนยนถงวสย

ความสามารถของมนษยวา มนษยสามารถหยงรสจธรรม เขาถงความจรงและความดงามสงสดได

ดวยสตปญญาและความเพยรพยายามของมนษยเอง มนษยเปนสตวทฝกได เจรญงอกงามขนได

ทงในดานระเบยบชวตทสมพนธกบสภาพแวดลอมทางกายวาจา ทงในดานคณธรรมทพงอบรม

ใหแกกลาขนในจตใจ ทงในดานปญญาความรคดเหตผล จนสามารถหลดพนจากเครองผกมดบบคนท

เรยกวา กเลสและกองทกข ทาทกขใหสนไป ประสบความเปนอสระดงามเลศลาสมบรณได และใน

๒๑ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๑๔ -๒๐/๔๓๑.

๒๒ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๘๐/๑๑๕.

๒๓ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๖๕/๓๙.

๑๒๑

การทจะเขาถงภาวะเชนน ยอมไมมสตววเศษใด ๆ ไมวาจะโดยชอวา เทวะ มาร หรอพรหม ทจะ

เปนผประเสรฐมความสามารถเกนกวามนษย ซงมนษยจะหนเหไปหาหรอรรอเพอขอฤทธานภาพ

ดลบนดาล อนง บคคลผฝกตนจนลถงภาวะนแลว ยอมมคณความพเศษมากมาย ซงสมควรดาเนน

ตาม และเมอมนษยมนใจในความสามารถทจะทาเชนนนได กควรพยายามปฏบตสรางคณความด

พเศษนนใหมขนในตน หรอปฏบตใหเขาถงความทบคคลตนแบบนนไดคนพบและนามาแสดงไวแลว

ข. ความเชอ ความมนใจในพระธรรม ทงความจรงและความดงาม ทบคคลตนแบบซง

เรยกวา พระพทธเจาไดแสดงไวนน วาเปนสงทพระองคไดปฏบตเหนผลประจกษกบตนเองมากอน

เรยกวาคนพบแลว จงนามาประกาศเปดเผยไว ธรรมนนเปนสภาวะดารงอยหรอเปนไปตาม

ธรรมดาของมนเอง เปนกฎเกณฑอนแนนอนคอนยามแหงเหตและผลอยางทเรยกวา เปนกฎ

ธรรมชาต ไมขนกบการอบตของตถาคต คอไมวาจะมใครคนพบหรอไม เปนกลาง เทยงธรรมตอทก

คน ทาทายตอปญญาและการเพยรพยายามฝกอบรมตนของมนษย บคคลทกคนเมอพฒนาตนให

พรอม มปญญาแกกลาพอแลว กรและบรรลไดประจกษกบตน เมอรหรอบรรลแลว กสามารถ

แกปญหา ดบทกข หลดพนเปนอสระไดจรง

ค. ความเชอ ความมนใจในพระสงฆ คอ ชมชนหรอสงคมแบบอยาง ซงเปนพยาน

ยนยนวา มนษยทวไปมความสามารถทจะบรรลความจรงความดงามสงสดไดอยางบคคลตนแบบ

แตชมชนหรอสงคมนนจะมขนได เปนไปได กดวยการยอมใหธรรม คอความจรงความดงาม

ปรากฏผลประจกษออกมาทางบคคลดวยการปฏบต ชมชนหรอสงคมน ยอมประกอบดวยบคคล

ทงหลายผฝกปรอ ศกษา ซงมความสกงอมแกกลาไมเทากน กาวหนางอกงามอยในระดบแหง

พฒนาการตาง ๆ กน แตมความเปนอนหนงอนเดยวกน เพราะมหลกการรวมกน คอ มธรรมเปน

แกนรวม มธรรมเปนเครองวด เปนทรองรบผลประจกษ และเปนทแสดงออกของธรรม จงเปน

ชมชนทมความดงามนาชนชม ควรเชดชรกษาและเขารวม เพราะเปนสงคมทมสภาพเอออานวย

มากทสด แกการทจะดารงธรรมใหสบตอไวในโลก เปนแหลงแพรขยายความดงามและประโยชน

สขแกโลก

สรป รวมความหมายของศรทธา ๓ อยางนน ไดแก ความมนใจวาความจรงความดงาม

และกฎเกณฑแหงเหตและผล มอยตามธรรมดาของธรรมชาต มนษยมความสามารถทจะเขาถง

และหยงรความจรงความดงามและกฎธรรมชาตนนได และไดมบคคลผประเสรฐซงไดคนพบ เขาถง

และนาความจรงนนมาเปดเผย เปนเครองยนยนและนาทางไวแลว ผทมความมนใจในกฎธรรมดา

แหงเหตผล และมนใจในความสามารถของมนษยแลว ยอมเพยรพยายามปฏบตเพอใหผลสาเรจ

เกดจากเหตคอการกระทา เชอการกระทาและผลของการกระทาทเปนไปตามนยามแหงเหตและ

ผล จนมหลกประกนความเขมแขงทางจรยธรรม พยายามศกษาใหรเขาใจและกระทาการไปตาม

๑๒๒

ทางแหงเหตปจจยอยางมนคง ไมหวงพงอานาจดลบนดาลจากภายนอก และจะมนใจวาสงคมทด

งาม หรอสงคมอดมคตนน มนษยสามารถชวยกนสรางขนได และประกอบดวยมนษยผดาเนนชวต

ดงามตามเหตผลนเอง ซงไดฝกอบรมตน เพอเขาถงธรรม หรอ เพอบรรลคณความดพเศษ อยาง

พระพทธเจา

๔.๓.๒ เปนผมอาพาธนอย มโรคเบาบาง

บคคลผมอาพาธนอย มโรคเบาบาง อนนสาคญตอผปฏบตธรรม เพราะผทจะปฏบตธรรม

นนตองเปนคนทแขงแรงด จะเหนไดงายวา คนทปฏบตธรรม แมอยสถานทสปปายะ ถามโรคภย

เบยดเบยน กยอมทาใหการปฏบตธรรมเปนไปดวยความลาบาก บางคนตอนอยขางนอกกแขงแรง

ด แตพอมาปฏบตธรรมกลบออนแอ ขโรค เปนโรคเปนภยเพราะอะไร เพราะตวเองมอาพาธมาก ม

วบาก เพราะเหตปจจบนธรรมดวย จะแยกออกจากกนเดดขาด กไมไดเหมอนกน จะวาวบากอยด

ๆ กเจบ กปวยขนมา โดยไมมเหต ไมมปจจย กตดไมขาด อนนกเปนเหต เปนปจจย แมทางโลก

บางท หยงไมถง ตามไมได เหมอนกบวาอยด ๆ กเกดขนมา ไดเหมอนกน แทจรง ไมใชอยางนน

ทเดยว ตองมเหต มเหต เลก ๆ นอย ๆ บางครงตามไมถง คนควาไมออก เทานนเอง และบคคลผ

ไมมโรค หรอเปนผอาพาธนอย มโรคเบาบาง ยอยอาหารสมาเสมอ ไมหนาวเกนไป ไมรอนเกนไป

เหมาะแกการบาเพญเพยร และเหมาะแกการประพฤตปฏบตธรรม การเจรญภาวนา ดงทพระพทธ

องคไดตรสกบภกษทงหลายในเสนาสนสตรวา

ดกรภกษทงหลาย ภกษผประกอบดวยองค ๕ เสพอย คบอยซงเสนาสนะอน

ประกอบดวยองค ๕ ไมนานนก พงทาใหแจงซงเจโตวมต ปญญาวมต อนหาอาสวะมได

เพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอนยงเองในปจจบนเขาถงอย ดกรภกษทงหลาย ก

ภกษผประกอบดวยองค ๕ อยางไร ภกษในธรรมวนยน เปนผมศรทธา คอ เชอพระปญญา

ตรสรของตถาคตวา แมเพราะเหตน ๆ พระผมพระภาคพระองคนน เปนพระอรหนต ตรสร

เองโดยชอบทรงถงพรอมดวยวชชาและจรณะ เสดจไปดแลว ทรงรแจงโลก ทรงเปนสารถฝก

บรษทควรฝก ไมมผอนยงกวา เปนศาสดาของเทวดาและมนษยทงหลาย เปนผเบกบานแลว

เปนผจาแนกธรรม ๑ เปนผมอาพาธนอย มโรคเบาบาง ประกอบดวยไฟธาตสาหรบยอย

อาหารสมาเสมอ ไมเยนจด ไมรอนจด เปนปานกลางควรแกการบาเพญเพยร ๑ เปนผไมโออวด

ไมมมารยา ทาตนใหเปดเผยตามความเปนจรง ในศาสดาหรอในเพอนพรหมจรรยทเปน

วญ ๑ ปรารภความเพยรเพอละอกศลธรรม เพอยงกศลธรรมใหถงพรอม เปนผมกาลง ม

ความบากบนมนคง ไมทอดธระในกศลธรรมทงหลาย ๑ เปนผมปญญา คอ ประกอบดวย

ปญญาทเหนความเกดและความดบ เปนอรยะ เปนเครองชาแรกกเลสใหถงความสนทกข

โดยชอบ ๑ ดกรภกษทงหลาย ภกษชอวาเปนผประกอบดวยองค ๕ อยางนแล ฯ

๑๒๓

ดกรภกษทงหลาย เสนาสนะอนประกอบดวยองค ๕ อยางไร ดกรภกษทงหลาย

เสนาสนะในธรรมวนยน อยไมไกลนก ไมใกลนก สมบรณดวยทางไปมา กลางวนไมเกลอน

กลน กลางคนเงยบเสยง ปราศจากเสยงอกทกมเหลอบ ยง ลม แดด และสมผสแหง

สตวเลอยคลานนอย ๑ จวร บณฑบาตเสนาสนะ และเภสชบรขารอนเปนปจจยแหงคนไข

ยอมเกดขนโดยไมฝดเคองแกภกษผอยในเสนาสนะนน ๑ ภกษทงหลายผเปนพระเถระ เปน

พหสต ชานาญคมภร ทรงธรรม ทรงวนย ทรงมาตกา อยในเสนาสนะนน ๑ ภกษนนเขาไป

หาพระเถระเหลานนตามกาลอนสมควร แลวยอมสอบถาม ไตถามวา ขาแตทานผเจรญ ขอ

นเปนอยางไร เนอความของขอนเปนอยางไร ๑ ทานพระเถระเหลานน ยอมเปดเผยขอทยง

ไมไดเปดเผย ยอมทาใหงายซงขอทยงไมไดทาใหงาย ยอมบรรเทาความสงสยในธรรมเปน

ทตงแหงความสงสยแกภกษนน ๑ ดกรภกษทงหลาย เสนาสนะอนประกอบดวยองค ๕

อยางนแล ดกรภกษทงหลายภกษผประกอบดวยองค ๕ เสพอย คบอย ซงเสนาสนะอน

ประกอบดวยองค ๕ ไมนานนก กพงทาใหแจงซงเจโตวมต ปญญาวมต อนหาอาสวะมได

เพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอนยงเองในปจจบนเขาถงอย๒๔

สรป การปฏบตธรรม หรอการเจรญภาวนานน รางกายกนบวาเปนสงสาคญในการ

ประพฤต ฉะนนบคคลผมอาพาธนอย มโรคนอย มไฟธาตดเหมาะกบการยอยอาหาร รจกรกษา

สขภาพตนเอง และถนอมรางกายเพอใชสรางบารมดวยการ ใชปจจยสทไมเปนโทษตอรางกาย

ดแลรางกายใหเหมาะสมกบฤด รกษาอรยาบถของรางกายใหสมดล และไมใชรางกายหกโหม

จนเกนไป เมอบคคลใดขาดคณสมบตเหลาน การเจรญวปสสนากยอมเปนไปไดยาก

๔.๓.๓ เปนผไมโออวด ไมมมารยา

การเปนผไมโออวด ไมมมารยา ทาตนใหเปดเผยความจรงตอพระศาสดาหรอเพอ

พรหมจรรยผรทงหลาย รวมทงเปนผทตงใจแกไขปรบปรงนสยของตนเองอยางจรงจง ไมเปนคน

ลวงโลก โดยอาจฝกใหเปนผไมโออวด ไมมมารยา คอ ฝกพงตนเอง ฝกรกษาสขภาพ ฝกใหมวนย

ตอคาพด เวลา ความสะอาด ความเปนระเบยบ และการสรางบญ ฝกความรบผดชอบตอศลธรรม

ดวยการทาตนใหเปดเผย ตามความเปน จรง ในศาสดา หรอในเพอนพรหมจรรยทเปนวญ เปนผ

ทมความซอสตยในใจ ทาตนเปนคนเปดเผย ทาตนเปดเผยตามความเปนจรง เปนผไมมมายา ไมโออวด

เรองน เปนเรองจรงของบคคลนน ๆ เปนคนซอสตย จรงใจ เปนคนท อสโø โหต อมายาว ยถาภ

ตง อตตานง อาวกตตา แลวสวนมากคนปถชน หรอธรรมดายอมมมายา แลวกมการอยากจะโอ

อวด บคคลเชนนเรยกวา สโถ หรอ สาเถยยะ จตใจขอวด

๒๔

อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๑๑/๑๗-๑๘.

๑๒๔

โดยเฉพาะ ยงเราไมได ยงไมเปน แตเพยงวา เราแคร เพราะฉะนน แคเราร กพยายาม

ใหคนอนเขาเขาใจ ใหไดวาทเอามาพด เปนธรรมะของอาจารย เปนธรรมะของพระพทธเจา เปน

ธรรมะแตแคเราร ทาใหบคคลอนเขาใจผด วาตวเราบรรลธรรมเปนพระอรหนต เปนพระโพธสตว

หรอเปนอะไรกแลวแต ซงเปนการยกตนใหยงใหญ ซงเปนจดทไมเจรญ ไมเปนองคประกอบของ

ความเปนผทจะควรเสพ ควรคบ กบบณฑตทเปน อสโø โหต อมายาว ยถาภตง อตตานง อาวกต

ตา เปนคนทมความจรง มอะไรกเปดเผย ทาตนเปดเผยตน ตามความเปนจรง และตองมความ

รบผดชอบในศลธรรม กลาวคอ

บคคลผมความสานกรบผดชอบตอศลธรรม คอ พฤตกรรม หรอการประพฤตปฏบตท

แสดงวา คนเรามความสานกรบผดชอบตอศลธรรม ตองเวนขาดจากอบายมขทงปวง เชน การตด

สราเมรย รวมทงสงเสพตดประเภทตาง ๆ การชอบเทยวกลางคน การตดการดการละเลน การตด

การพนน การคบคนชวเปนมตร การเกยจครานในการทางาน เพราะสงเหลานเปนเหต เปนทาง

แหงความฉบหาย แททจรงนนอบายมขแตละอยางหาคณไมไดเลย มแตจะกอใหเกดโทษภย

มากมาย ฉะนนสงเหลานไมเปนไปเพอการประพฤตปฏบต และการเจรญภาวนา บคคลทจะ

ประพฤตตองมวนยกบตวเอง และมความรบผดชอบ ไมวาจะเปนคาพด หรอการกระทา ใชวานก

ปฏบตทเปนโยคเทานน ในทางพทธศาสนาพระภกษกมวนย เชนเดยวกน เรยกวา ขอบญญต

ฝกใหมวนยตอตนเอง คาพด เชน พระภกษหรอผบวชในพระพทธศาสนา ตลอดเวลา

ทครองเพศบรรพชตจะตองถอปฏบตศล หรอวนย ๒๒๗ ซงเปนบทบญญตแหงสกขาบทนน ๆ โดย

แบงออกเปน ๓ ระดบ คอ

๑) หนกทสด เทยบไดกบโทษประหารชวตในทางโลก และโทษประเภทนไดบญญต

สาหรบภกษผลวงละเมดปาราชก

๒) โทษอยางกลาง เทยบไดกบการคมขง หรอการถกจาคก อนไดแกอาบตสงฆาทเสส

๓) โทษอยางเบา เทยบไดกบโทษปรบ และวากลาวตกเตอน ได เปนตน

จากจานวนสกขาบทและบทลงโทษทนามากลาวโดยยอขางตน กเพยงเพอใหเหนวา

อาบตใดทภกษพงระวงอยางมาก และจะตองไมลวงละเมด คอ การโออวด หรอ อวดคณวเศษทไม

มในตน เมออวดไปแลว แมจะออกตวสารภาพทหลงกตองอาบตปาราชก โดยเฉพาะอยางยงในการ

ปฏบต จะเกดขนบอย ๆ กบพระภกษในสายปฏบตและมผคนศรทธานบถอมาก ทงนนาจะมเหต

อนมานในเชงตรรกะไดดงน

๑) พระภกษในสายพระปา หรอทเรยกวา อรญวาส ถาลงมอปฏบตโดยไมผานการเปน

ผเรยนในทางทฤษฎ หรอทเรยกวาสายปรยตกอนสมเสยงทจะหลงเขาใจผดวาตนเองไดบรรล

คณวเศษไดงาย หรอททางบาลเรยกวา สญญาวปลาส คอเขาใจวาตนเองไดฌานขนนนขนนทง ๆ

๑๒๕

ทยงไมได และถาอยในภาวะนแลวพดไปใหใครฟง ถาหวงลาภสกการะกอยในขายเปนการ

อวดคณวเศษได แตถาไมหวงผลใด ๆ พดไปดวยเขาใจผด และรตวกลบใจทาในสงทถกตองกไม

ถอวาเขาขายผดศลขอน

อกประการหนง พระภกษในอรญวาสจะมคนศรทธาและเคารพนบถอมาก ถาพระผท

ปฏบตออนไหว และหลงเชอคาเยนยอของคนรอบขางทชอบอวดอางคณวเศษของอาจารยดวยหวง

จงใจใหคนมาศรทธา เพอเปนทมาของลาภสกการะ ทงภกษผไดรบการยกยองไมหามปราม และ

เหนดเหนงาม ในบางรายถงกบออกปากยอมรบในสงทลกศษยอวดอางกเขาขายเปนปาราชกได

เชนกน แตถารแลวหามปรามโดยพดตามความเปนจรง โดยไมกลวการเสอมลาภกเปนสงด และ

รอดพนจากการตองอาบตขอนได

๒) ในปจจบนสงคมไทยผคนไมนอยทเขาวดนบถอพระดวยศรทธาอาศย หรอนบถอ

เพราะเหนวาไดประโยชนจากการนบถอ เชน เขาไปแลวทาตวเปนคนใกลชดแลวหาหนทางทา

เครองรางของขลง โดยอาศยชอเสยง และศรทธาของผทตนเองเขาหาแลวกอบโกยผลประโยชน

จากการขายวตถมงคล ซงมอยอยางดาษดนขณะน

สรป ผไมโออวด ไมมมารยา คอ ตองมคณวเศษ ในทนหมายถง การไดบรรลฌานขน

นนขนน และการอางวาไดไปพบเหนผทไปเกดในโลกอนไดนนจะตองไดทพยจกษญาณเทานน และ

ผทจะไดญาณไดนน จะตองมศลบรสทธ และฝกสมาธจนไดบรรลฌาน ๔ และไดสมาบต ๘ และผท

จะบรรลธรรมไดจะดาเนนตามมรรค ๘ เรมดวยสมมาทฐคอความเหนชอบ คอเหนความจรงตาม

อรยสจ ๔ และทสาคญคอเหนตามความเปนจรง หรอทเรยกวา ยถาภตญาณทสสนะ คอเหนวา

สงขารไมเทยง เหนวาธรรมทงหลายเปนอนตตา (สพเพ สงขารา อนจจา สพเพ ธมมา อนตตาต)

๔.๓.๔ เปนผปรารภความเพยรเพอละอกศลธรรม

ผทปรารภความเพยรในกศลธรรมใหเกดขน และละอกศลธรรม มความบากบนไมทอด

ธระในธรรมทงหลาย การปรารภความเพยรกคอการบาเพญภาวนา ซงเปนการใชอารทธวรโย คอ

ความเพยร เพออะไร เพอละอกศลธรรม เพอยงกศลธรรม ใหถงพรอม เปนผมกาลง มความ

บากบนมนคง ไมทอดธระในกศลธรรม ทงหลาย คาวาไมทอดธระ ในกศลธรรมทงหลาย นเปนคน

ทมสตสมปชญญะปญญา แลวก พยายามขวนขวาย หลกธรรมทอยากยานกปฏบตคอ หลกปฏบต

โพธปกขยธรรม หรอมรรคองค ๘ หรอโพชฌงค ๗ น ๓ ตว หรอ ๓ ภาษาน มรรคองค ๘ โพชฌงค

๗ หรอโพธปกขยธรรม รวม โพธปกขยธรรม กคอโพชฌงค กบ มรรคองค ๘

โพธปกขยธรรม เจดหลกน มสตปฏฐาน ๔ สมมปปธาน ๔ อทธบาท ๔ หลกส สาม

หลกน ซงเปนองคนา ตวปฏบตธรรม เมอปฏบต กจะสรางอนทรย ๕ พละ ๕ ไอนน ๔ ไอน ๕ แลว

๑๒๖

กจะมตวยนยนหลกอย กคอโพชฌงค ๗ มรรค ๘ เวลาปฏบตจรงกคอตวผไมทอดธระ ในกศลธรรม

ทงหลาย ปฏบตจรง ๆ แลว กจะเปนอยางนน เปนคนไมทอดธระ

อธบายวา ไมทอดธระ คอ ไมขเกยจ เปนคนขวนขวาย ไมปลอยเฉอย ปลอยชา เปนคน

กระปรกระเปรา ขวนขวาย มสตตน รตวทวพรอม มสตปฏฐาน ๔ หรอทาใหตนเองอยในภาวะ

โพชฌงค มสตสมโพชฌงค มธมมวจยสมโพชฌงค มวรยสมโพชฌงค เพยรอยเสมอ พยายามอย

เสมอ ปรารภความเพยรนแหละ หรอ อารทธวรโย อารทธวรยะนเพยรอยเสมอ มสตรตววา ตว

เพยร หรอไมเพยร มสตรตววาพยายามหรอไมพยายาม พยายามอะไร ทซอนอยกบชวตปกต ชวต

ปกตเรากทาการงาน เมอมสตรตว กเปนสตสมโพชฌงค รตวเองดวยวา เราใชกเลส มกเลส วจยไป

ใหลกกจะเรว มทภตธาต หรอมทภเต คอ ธาตเราจะเรว ตรวจตรา และจะมตวสงกปปะทเรว

ตกกะ วตกกะ สงกปปะ จนกระทงเปนวจสงขาร ม อปปนา พยปปนา เจตโส อภนโรปนา

จนกระทงมนปรง มหลกของจต แนน มนคง ถายงมตวหลกทแนน แขงแรง อปปนา พยปปนา จต

ทแขงแรง ไมหวนไหว จะกระทบสมผส จะปรงของตวเอง เราหมนเอง นคอสงขาร เราปรงเอง เรา

หมนเอง เหมอนกบ หมนรอบเองใหเรว ถาหลกแกนของเรามนคง แนนอน มสจจะ มทงความจรง

ความร มทงศรทธา ทงปญญา อนทรย ๕ พละ ๕ ของเราแขง แรง เรวกเรวได คลอง รน ไมรอน

ดวย ไมคลอนแคลน หลกแกนดวย ไมออกนอกลนอกทาง ไมมอะไรทเขามากวน มาปน ไมมอกศล

ไมมความผด ความเพยน

ผใดทไมทอดธระ ปฏบตธรรมของโพธปกขยธรรม หรอ มรรคองค ๘ โพชฌงค ๗ ท

สมบรณ ผนนจะรเลยวา ชวตของตวเองอยกบการงาน คดกเปนการงานทมการปฏบตธรรม พดก

เปนการงาน ไมวาจะทากจอะไรกตาม นบวาเปนการปฏบตธรรม ซอนอยในนน ซอนอยในตว

ปฏบตธรรม นนแหละ ผนนไมทอดธระอยางน ไมไดหมายความวา ไมทอดธระกคอ ไมขเกยจใน

การทางานเปลา ๆ กดวย ถาจะหมายความอยางนน กตองเปนคน ไมทอดธระ เปนคนไมดดาย

เปนคนขวนขวาย เปนคนขยน หมนเพยร ทางานทาการ แตไมม ภาษา หรอไมมปรยต ไมมความร

ในทางปรยต และเอาความร ความหมายเหลานน มาฝก มาอบรมตน ใหมการปฏบตธรรมะไปกบ

การทางาน จนสามารถ ปฏบตธรรมอยในการงาน นน ๆ ได ผนนชอวา เปนผไมทอดธระ ในกศล

ธรรมทงหลาย คาวา กศลธรรมนทงการงาน กจะเปนกศลดขนดวย กศลแปลวาด ทงกศลทเปน

กศลทางปรมตถสจจะ เปนการเจรญ ทจะไปส การเปนพระอรยะหรอเปนพระนพพานอยางนน

การทาจตใหผองใส คอ หนงในคาสอนวนมาฆบชาทพระศาสดาทรงแนะนา โดยทรง

สอนใหสาวกของพระองค ละอกศลทงปวง การทากศลใหถงพรอม และ การทาจตใหผองใส ทน

การกระทาสามอยางน ครอบคลม การปฏบตทงหมดในพระพทธศาสนา ครอบอรยมรรค อรยสจ

ทงปวง แตในกระทนจะขอยนยอลงมาในขนตอนในการทาสมาธ ลงในทเดยว

๑๒๗

ละอกศลทงปวง การทาสมาธ นน ควรเรมตนในการละ ความหงดหงด ความกงวล

และ อารมณใด ๆ ทแฝงอย หรอ หากวา ยงละไมไดกให ระลกรวา จตใจเรานน กอนจะไปทา

สมาธนน ยงมอารมณแฝงอยมากนอยเพยงใด แตสวนมากแลว คนสมยน มกจะเปน อารมณปฏฆะ

หรอ ความไมสบายอกไมสบายใจ อนเกดมาจาก ทกขเวทนา นนมกแฝงอย เมอเราระลกรตวดงน

แลว เรากพยายามวาง อกศลอนนลงใหได ดวยการนอม กศลเขามาเอาไวในใจ บางคนทกขกาย

เพราะปวย กขอใหนอมกศลเขามาไวในใจใหได ดงตอไปน

ทากศลใหถงพรอม แมวา เราจะทกขกาย หรอ เราจะหงดหงดใด ๆ กตาม เราสามารถ

นกถงอะไรบางอยางแลวเบกบานได เชน คนแกระลกถงวนวานทสวยงาม แตในทน ใหเรา ระลกถง

บญคณ พระพทธเจาวา ทรงมเมตตากบเรามาก เพราะทรงประทาน คาสงสอนมาใหเรา จนเราน

สามารถมหลกมเกณฑ ไมหลงทาใหใจตกตาไป หรอ เราอาจจะระลกถง พระสงฆ พอแม

ครอาจารย ทเราเคารพศรทธา วา ทานนแหละ คอยสอนสงอมช ใหเราไดเปนผเปนคน หาก

ปราศจากบคคล คนนแลว เรากคงจะไมเปนผเปนคนขนมาไดแบบน หรอ ไมกระลกถง คนทเราม

เมตตากบเขา เชน พอแม ครอาจารย เพอนฝง

การระลกไปแบบน จตใจเราทเคยหงดหงด ทเคยกงวล ยอมหายไป กลายเปนวา เรา

วางอกศลลงไป แลวนอมเอา จตใจทเบกบาน จตใจทเปนกศลเขามาแทน สาคญคอ เราจะตอง

ระลกอารมณทเมตตานน อารมณทผองใส ทดงามนน ใหเกดขนในใจเราใหได ไมใชทาเปนพธ แต

ใหทบทวนตามความจรง เหมอน คนทระลกถงความหลงแลวรสกถงความสขขนมาไดแบบนน

แหละ เมอทาไดดงนแลว จตใจเราจะพรอมทจะทาสมาธ เพราะตงดวยกศลแลว จงทาจตใจใหผอง

ใสในขนตอไป

การทาจตของตนใหผองใส: การทาจตของตนใหผองใส นน เมอจตใจเราวางอกศลไป

แลว มกศลเบกบาน ดวยการระลกถง พระพทธ พระธรรม พระสงฆ คณครบาอาจารย พอแม แลว

เรากเรมลงมอ ทาจตของตนใหผองใส ดวยการ ทองคาบรกรรม เพอทวา จตทแผซานอยนน จะ

สงบตวลง เกดเปนความวาง ความสงบขนภายในจตใจ

การทองคาบรกรรม เปนการรวมสงหยาบ ใหมารวมอยท คาบรกรรม เชน ยบหนอ-

พองหนอ ในขณะทบรกรรมยบหนอ-พองหนอ จตทมกศลเปนฐาน จะทาใหเราไมอดอด ขณะ

บรกรรมจตอาจจะสอดสายออกไป กใหเรา คอยดงกลบมา จตจะคอย ๆ หายพยศ แลว จะเหนคา

บรกรรมเปนหนง จตเปนหนงไมสอดสาย กนงอย ไดอยางนน จตจะคอย ๆ นงสงบ ลงไปอก จน

แมคาบรกรรมเรากแผวไป จนไมมคาบรกรรม เรยกวา ละ วตก วจารณได จตจะสงบตวลงไปอก

เกดเปนความสข สบาย นงอยอยางนน ไมขอกลาวตอไปสาหรบการทาจตใหผองใส ใหฝกทาใหได

เทาน กเรยกวา ทาจตของตนใหผองใส สงบ สวาง คอยประคองความตงมน อาจจะสกระยะ

๑๒๘

เทาทจตเรามกาลงทรงตวอย เอาเทานใหชานาญ แลวเราจะมกาลง มจตทควรคาแกการงาน

เมอทาเสรจ กใหแผเมตตา ใหสรรพสตวทก ๆ ทศ ในชวตประจาวนกเจรญ มหาสต คอยระลก

ในอรยาบถ ไมประมาทในความคด ความรสกทเปนอกศล และ เสรมกศลใหยง ๆ ขนไป ทาให

เปนประจา จะทาให ภมจตน ยกขนสง จะพนจากอานาจมาร หมมารทารายไมได ภยนตราย

กไมมาเบยดเบยน อธษฐานสงใด จะมกาลงมากขน จตจะครองชวต อยางมสข และตรงทาง มแต

เจรญขน ๆ ไป จนเขาส อรยมรรค อรยผล ยง ๆ ขนไป

สรป การเปนผปรารภความเพยรเพอละอกศลธรรม ดวยการเจรญความเพยร การละ

ความชว และการละอกศลทงปวง เจรญกศลใหถงพรอม ทาจตใหผองแผว ฟงแลวมสามงาน เอา

เขาจรงงานเดยว คอถาเมอไหรละบาปอกศลออกไปไดกศลกเกดและทเรยกวากศล อกศลกมโลภะ

โทสะ โมหะ สงทเรยกวากศลนนคอ อโลภะ อโทสะ อโมหะ ถากเลสเกดขนในใจเรารทนนะ โทสะ

เกดเรารทน กเปนอโทสะขนมาแลว และตรงทลางอกศล กศลกเกดในขณะนนเลย ถากศลเกดขน

เมอใด กศลถงพรอมเมอไหร จตกผองแผวในขณะนนเลย เพราะกศลเกดแรก ๆ จตยงไมผองแผว

เตมท จตยงตดกศลอย แตถาเหนอก กศลกตกอยใตไตรลกษณ จตไมเอาทงบญ จตไมเอาทงบาป

แตจตไมทาชว ทาชวไมไดเดดขาดเลย ศลสมาธปญญา กจะบรบรณขนมา ไมใชคดเอาเอง วาไม

ยดถออะไรเลย

๔.๓.๕ เปนผมปญญา

ผมปญญา ประกอบดวยปญญาเปนเครองพจารณา เหนทงความเกดและดบอนเปน

อรยะ ซงเปนปญญาทเกดมาจากการปฏบตสมาธ และเปนผลมาจากการปฏบต

๑. หมวดหรอนยแหงปญญา

ก) ทกะแหงปญญา ๓ นย

ในทกะนยท ๑ จดปญญาไว ๒ ประการ คอ

๑. โลกยปญญาคอปญญาทสมปยตดวยโลกยมรรค

๒. โลกตตรปญญาคอปญญาทสมปยตดวยโลกตตรมรรค

ในทกะนยท ๒

๑. สาสวปญญา คอปญญาทเปนอารมณแหงอาสวะทงหลาย (คอสนบสนนอาสวะ)

โดยเนอความกคอโลกยปญญานนเอง

๒. อนาสวปญญาคอปญญาทไมเปนอารมณแหงอาสวะทงหลายเหลานน (คอไม

สนบสนนอาสวะ) โดยเนอความกคอโลกตตรปญญานนเอง๒๕

๒๕ วสทธ. (ไทย) ๓/๗.

๑๒๙

ผวจยมความเหนวาปญญา ๒ อยางนโลกยปญญา และสาสวปญญาเปนปญญาทวไป

สาหรบปถชนทยงมกเลสตณหา สวนโลกตรปญญา และอนาสวปญญาเปนปญญาทปราศจากกเลส

ราคะของอรยบคคล

ในทกะท ๓

๑. นามววฏฐาปน ปญญาคอปญญาในการกาหนดอรปขนธ

๒. รปววฏฐาปน ปญญาคอปญญาในการกาหนดรปขนธ๒๖

ผวจยมความเหนวาปญญา ๒ อยางนเปนปญญาในการพจารณาขนธ ๕ ตามหลก

วปสสนากมมฏฐานนามววฏฐาปนปญญาเปนปญญาสาหรบพจารณาอาการของเวทนาสญญา

สงขารวญญาณสวนรปววฏฐาปนปญญาเปนปญญาสาหรบพจารณาอาการของกายเชนลมหายใจ

อาการพองยบทหนาทองเปนตนทาใหเกดการรเทาทนอาการของขนธ ๕ และมสตตนอยเสมอ

ข) ตกะหมวดแหงปญญา ๓ ประเภท

ในตกะท ๑ จดปญญาไว ๓ ประการคอ

๑. จนตามยปญญา ปญญาเกดจากการคด

๒. สตมยปญญา ปญญาเกดจากการฟง

๓. ภาวนามยปญญา ปญญาเกดจากการเจรญภาวนา๒๗

ผวจยมความเหนวาปญญาทง ๓ ประการน ปญญาทเกดจากการศกษาเลาเรยนจากคน

อนเปนความรทเกยวกบหนาทการงานศาสตรตาง ๆ โดยอาศยการคดพจารณาปญญาประเภทท ๒

คอ สตมยปญญาเปนปญญาทเกดจากการเรยนรจากคนอนหรอทเรยกวา ปรโตโฆสะ คอ ไดยนได

ฟงมามากปญญาประเภทท ๓ คอ ภาวนามยปญญา เปนปญญาทเกดจากการเจรญวปสสนา

กมมฏฐาน

ในตกะท ๒ ปญญาในทบางแหงทานใชคาวาโกศลแทนคาวาปญญาเรองโกศลนก คอ

ความรหรอความฉลาดม ๓ ประเภท ไดแก

๑. อายโกศล คอ ความรหรอความฉลาดในความเจรญ

๒. อบายโกศล คอ ความรหรอความฉลาดในความเสอม

๓. อบายโกศล คอ ความรหรอความฉลาดในใชอบาย๒๘

๒๖ วสทธ. (ไทย) ๓/๗.

๒๗ วสทธ. (ไทย) ๓/๘-๙.

๒๘ วสทธ. (ไทย) ๓/๑๐.

๑๓๐

ผวจยมความเหนวาปญญา ๓ ขอนปญญาขอแรกเปนปญญาอนฉลาดในการพจารณา

ความเจรญ คอ เมอความเจรญ เกดขนทาใหความรแจงเหนจรงอกศลกรรมกจะสนไปเชนผปฏบต

ธรรมมศลบรสทธแลวปฏบตสมถะและวปสสนาจนจตเปนสมาธแลวใชปญญาพจารณาทาใหรแจง

เหนจรงอกศลธรรม คอ ธรรมฝายตาจะเสอมสนไปกศลธรรมคอธรรมฝายสงจะเจรญขนแทน

ปญญาขอท ๒ เปนปญญาทฉลาดในการพจารณาถงเคามลของความเสอม คอเมอ

อกศลธรรมเกดขนกพจารณาใหรแจงเหนจรงอกศลกรรมกจะเสอมไป

ปญญาขอท ๓ เปนปญญาทฉลาดในการใชอบายรวาอะไรดอะไรชวอะไรถกอะไรผด

เลอกประพฤตในธรรมทเปนกศลอนจะนาตนไปสความดความถกตองความสาเรจได

ค) จตกกะหมวดแหงปญญา ๔ ประเภท

ในจตกกะท ๑ จดปญญาไว ๔ ประการ คอ

๑. ทกขญาณ คอ ปญญาอนปรารภราพงเอาทกขสจเปนอารมณและประพฤต

ใหเปนไปในสนดานนน

๒. ทกขสมทยญาณ คอ ปญญาทปรารภราพงเอาตณหาอนเปนทกอใหเกดทกข

นนเปนอารมณและประพฤตใหเปนไปในสนดานนน

๓. ทกขนโรธญาณ คอปญญาทปรารภราพงเอาพระนพพานเปนอารมณ และ

ประพฤตใหเปนไปในสนดานนน

๔. ทกขนโรธคามนปฏปทาญาณ คอปญญาทปรารภราพงเอาขอปฏบตอนจะให

ถงซงพระนพพานเปนทดบทกขนนเปนอารมณแลวและประพฤตใหเปนไปในสนดานนน๒๙

ผวจยมความเหนวาปญญา ๔ ขอน ปญญาขอแรกทกขญาณ หมายถง การรแจงเหน

จรงในกองทกขมชาตทกขเปนตนเมอรถงทกขแลวทกขสมทยญาณ หมายถง การรแจงเหนจรงใน

สาเหตของทกขทาใหรวาสาเหตททาใหเกดทกขนนเกดจากตณหาคอความทะยานอยากในสงตาง ๆ

แลวกปหาน คอ กาจดสาเหตของทกขเหลานนทกขนโรธญาณ หมายถง การรแจงเหนจรงในการ

ดบทกขความรในขนนตองกาหนดจดหมายใหชดเจนวาควรจะปฏบตไปในทศทางใดแลวลงมอ

ปฏบตทกขนโรธคามนปฏปทาญาณ หมายถง การรแจงเหนจรงในขอปฏบตใหถงความดบทกขนน

ก คอ มรรคมองค ๘ มสมมาทฏฐความเหนชอบเปนตน

ในจตกกะท ๒ ปญญาในทบางแหงทานใชคาวาปฏสมภทาแปลวาปญญาแตกฉานใน

ดานตาง ๆ

๒๙ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๓๙/๑๘๑.

๑๓๑

๑. อตถปฏสมภทา หมายถง ปญญาแตกฉานในอรรถ

๒. ธมมปฏสมภทา หมายถง ความรแตกฉานในธรรม

๓. นรกตปฏสมภทา หมายถง ความรแตกฉานในภาษา

๔. ปฏภาณปฏสมภทา หมายถง ความรแตกฉานในญาณ๓๐

ผวจยมความเหนวาปญญา ๔ ประเภท นปญญาขอแรกอตถปฏสมภทาเปนปญญาทร

แจงเหนแจงในอรรถคาวาอรรถนกคอผล คอ รแจงเหนแจงวาผลนเกดขนไดเพราะอาศยเหตน

ทงสามารถรแจงในความหมายของขอธรรมหรอความยอและสามารถแยกแยะอธบายขยายออกไป

ไดโดยพสดาร

ปญญาขอท ๒ ธมมปฏสมภทาเปนปญญาทรแจงวาเมอมเหตนสามารถทจะรไดวาผล

จะตองเปนอยางนความแจมแจงในถอยคาหรอขอธรรมตาง ๆ สามารถจบใจความคาอธบายไดโดย

พสดารมาตงเปนกระทหรอหวขอไดเมอมองเหนผลตาง ๆ ทปรากฏกสามารถสบสาวกลบไปหาเหต

ไดเปนความรในเหตหรอความรในธรรม

ปญญาขอท ๓ นรกตปฏสมภทาเปนปญญารภาษาตาง ๆ และรจกใชถอยคาชแจง

แสดงอรรถและธรรมใหคนอนเขาใจและเหนตามไดรศพทรถอยคาบญญตและภาษาตาง ๆ เขาใจ

ใชคาพดชแจงใหผอนเขาใจและเหนตามไดเปนความรหรอเปนปญญาในการแปลความหมายทาง

นรกตศาสตร (ศาสตรทางดานภาษา)

ปญญาขอท ๔ ปฏภาณปฏสมภทาเปนปญญาทมความมไหวพรบปฏภาณสามารถ

เขาใจคดเหตผลไดเหมาะสมทนการณและมความรเขาใจชดเจนในความรตาง ๆ วามแหลงทมาม

ประโยชนอยางไรสามารถเชอมโยงความรทงหลายเขาดวยกนสรางความคดและเหตผลขนใหมได

เปนปญญาหรอความรในเรองญาณ

ง) ญาณ ๑๖ (โสฬสญาณ)

ปญญาในทบางแหงทานใชคาวาญาณญาณหรอเรยกวาวปสสนาญาณหมายถงความรท

ทาใหเกดความเหนแจงเขาใจสภาวะของสงทงหลายตามความเปนจรงทาจตใหหลดพนจากกอง

กเลสทงปวงไดญาณนนม ๑๖ ประการไดแก

๑. นามรปปรจเฉทญาณญาณกาหนดรนามและรป

๒. ปจจยปรคคหญาณญาณกาหนดรปจจยของนามและรป

๓. สมมสนญาณญาณกาหนดรดวยพจารณาเหนนามและรปโดยไตรลกษณ

๔. อทยพพยานปสสนาญาณญาณอนตามเหนความเกดและความดบ

๓๐ วสทธ. (ไทย) ๓/๑๒–๑๘.

๑๓๒

๕. ภงคานปสนาญาณญาณอนตามเหนความสลายเหนวาสงขารทงมวลลวน

จะตองสลายไปหมด

๖. ภยตปฏฐานญาณญาณอนมองเหนสงขารปรากฏเปนของนากลวเพราะลวนแต

จะตองสลายไปไมปลอดภยทงสน

๗. อาทนวานปสสนาญาณญาณอนคานงเหนสงขารทงปวงวาเปนโทษ

๘. นพพทานปสนาญาณญาณอนคานงเหนดวยความหนาย

๙. มญจตกมยตาญาณญาณอนคานงดวยความใครจะพนไปเสยเมอหนายสงขาร

ทงหลายแลวยอมปรารถนาทจะพนไปเสยจากสงขารเหลานน

๑๐. ปฏสงขานปสนาญาณญาณอนคานงพจารณาหาทางเพอมองหาอบายทปลด

เปลองออก

๑๑. สงขารเปกขาญาณญาณอนเปนไปโดยความเปนกลางตอสงขารไมยนดยน

รายตอสงขารทงหลาย

๑๒. สจจานโลมกญาณหรออนโลมญาณญาณอนเปนไปโดยอนโลมไดแกการหยง

รอรยสจจ

๑๓. โคตรภญาณญาณหยงรทเปนหวตอแหงการขามพนจากภาวะปถชนเขาส

ภาวะแหงอรยบคคล

๑๔. มคคญาณญาณในอรยมรรคความหยงรทใหสาเรจภาวะอรยบคคลแตละชน

๑๕. ผลญาณญาณในอรยผลความหยงรทเปนผลสาเรจของพระอรยบคคลชนนน

๑๖. ปจจเวกขณญาณญาณหยงรดวยการพจารณาทบทวนสารวจรมรรคผลกเลส

ทละแลวกเลสทเหลออยและนพพาน๓๑

ญาณนทานแบงใหมองเหนในหลายดานเพอทจะใหรจกหรอมองเหนความรใน

พทธศาสนาเถรวาทหลายดานแตเมอสรปลงแลวผวจยเหนวานาจะแบงปญญาออกเปน ๒ ประเภท

เพอทจะใหสอดคลองกบความจรงในพระพทธศาสนาเถรวาทคอปญญาระดบสมมตเปนปญญาทใช

กนทวไปเปนปญญาทไดจากผอนเปนปญญาทางออมยงไมไดมการพสจนทดสอบไมใชปญญาทจะ

ทาใหหลดพนจากความทกขไดเปนเพยงปญญาทใชในการดารงชวตไมมความสมพนธกบฌานสวน

ปญญาระดบสงอนไดแกญาณเปนปญญาทเปนเปาหมายสงสดทางพระพทธศาสนาเปนปญญาท

ตองมการลงมอปฏบตตนตามหลกไตรสกขาหรอตามมรรคมองค ๘ ประการ อยางเครงครดและ

เปนปญญาททาใหเขาถงความจรงและหลดพนจากความทกขได

๓๑ ข.ม. (ไทย) ๒๙/๑๐๓/๓๑๗.

๑๓๓

๒. ระดบของปญญา

ปญญาความรอบรเมอวาโดยความลกซงโดยยอม ๒ ระดบ คอ ระดบโลกยปญญา

และโลกตตรปญญา โดยพสดารม ๖ ระดบ คอ ระดบวญญาณ ระดบสญญา ระดบทฏฐ

ระดบอภญญา ระดบญาณ ระดบตรสร เมอวาโดยประเภทม ๒ ประเภท คอ โลกยปญญา และ

โลกตตรปญญา คาวา ระดบ และประเภททตางกน คอ ระดบ หมายถง คณภาพของปญญา

สวนประเภทของปญญา มรายละเอยด ดงตอไปน

ก) ระดบโลกยปญญา

เปนปญญาทเกยวกบทางโลกเปนเรองของชาวโลกยงอยในภพทง ๓ คอ กามภพ รปภพ

อรปภพ เปนปญญาทประกอบดวยอาสวกเลสเปนปญญาทยงถกรอยรดดวยกเลสมสงโยชนเปนตน

คกบโลกตตรปญญา

ข) ระดบโลกตตรปญญา

เปนปญญาทเหนอจากโลกเปนปญญาทพนวสยของโลกไมเนองในภพทงสาม คอ

กามภพรปภพอรปภพเปนปญญาทประกอบดวยโลกตตรมรรค คอ มรรคผลนพพาน๓๒

ค) ระดบโลกยอภญญา

การรอารมณตาง ๆ และคณลกษณะของมนโดยอาศยพลงจตโดยตรงโดยไมตองอาศย

ตาหจมกลน และผวกายเชนหลบตาแลวแตอาจมองเหนรปวตถและเหตการณไดซงอยไมไกลเกน

วสยของตาเปนตน๓๓

ม ๕ ประการ คอ

๑. อทธวธแสดงฤทธได

๒. ทพโสตหทพย

๓. เจโตปรยญาณรจกกาหนดใจผอน

๔. ปพเพนวาสานสสตญาณระลกชาตได

๕. ทพจกขตาทพยและระดบโลกตตรอภญญาม ๑ ประการ คอ

๖. อาสวกขยญาณรจกทาอาสวะใหสน๓๔

๓๒ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๙๑๑/๓๔๔.

๓๓ แสงจนทรงาม, ศาสนศาสตร, พมพครงท ๒, (กรงเทพเทพมหานคร: โรงพมพไทยพฒนาพานช,

๒๕๓๔), หนา ๗๙. ๓๔

ข.ป. (ไทย) ๓๑/๑๐๑/๑๐๖–๑๖๘.

๑๓๔

ง) ระดบปญญาทแบงตามลกษณะสมมาทฏฐ

ทฏฐ คอ ความเหนความเขาใจตามแนวคดของตนลกษณะสาคญของทฏฐคอการยดถอ

เปนของตนความรทเปนทฏฐนมไดตงแตขนไมมเหตผลมเหตผลนอยบางมากบางแตเมอใดทฏฐนน

พฒนาขนไปเปนความรความเขาใจตามความเปนจรงทถกตองตรงตามความเปนจรงคอรตรงตาม

สภาวะเรยกวาสมมาทฏฐ๓๕

ปญญาทแบงตามลกษณะสมมาทฏฐนม ๒ ประการ ดงตอไปน

๑. โลกยสมมาทฏฐ คอ ปญญาทยงขนตรงตอโลกไดแกมความเหนความเชอความ

เขาใจเกยวกบโลกและชวตทถกตองตามหลกแหงความดเปนไปในทางทสอดคลองกบศลธรรมอนด

งามรจกผดชอบชวดรทางทเปนไปเพอประโยชนเพอความสขแกชวตตนเองครอบครวและสงคมแต

ยงไมหมดทกขโลกยปญญานเปนบาทฐานหรอเปนบนไดกาวแรกใหมนษยกาวเดนไปสเสนทาง

แหงโลกตตรปญญาในโอกาสตอไป

๒. โลกตตรสมมาทฏฐ คอ ปญญาทเหนอโลกไมขนตอโลกธรรมไดแกความรความ

เขาใจเกยวกบโลกและชวตถกตองตามความเปนจรงหรอรเขาใจตามสภาวะของธรรมชาตไมตก

เปนทาสของกเลสตณหาอนเปนมลเหตของความเรารอนทางดานจตใจทเรยกกนในภาษาสมยใหม

วาไมตกเปนทาสทางอารมณของตนเองไมตกเปนทาสของอานาจหรอคานยมจากภายนอก

มพฤตกรรมทอสระเพราะมจตใจทหลดพนจากอานาจของการปรงแตงจากสงภายนอกของสงคม

ไดอยางสนเชง๓๖

นอกจากนปญญาสามารถแบงระดบไดละเอยดดงน

๑. ระดบวญญาณ เปนปญญาทเกดขนทกครงเมออายตนะภายใน ๖ คอ ตาหจมกลน

กายใจกระทบกบอายตนะภายนอก ๖ คอ รป เสยง กลน รส สมผส และธรรมารมณ เกดการรบร

ขนมา๓๗

สามารถวเคราะหไดวา ความรระดบวญญาณนเปนความรทมความบรสทธเนองจากเปน

การรโดยตรงในระยะแรกยงไมมการใหรายละเอยดหรอความหมายอะไรคอเมอตาเหนรปกรเพยง

วาเหนเทานนแตไมรวาเปนรปอะไรการเกดขนของความรระดบวญญาณนเกดขนมาไดตองม

องคประกอบครบทง ๓ อยางคออายตนะอารมณและจต

๒. ระดบสญญา หมายถง การจาไดหมายรในเรองนน ๆ จะมความละเอยดกวาปญญา

ระดบวญญาณปญญา ระดบนเกดขนโดยอาศยการเทยบเคยงระหวางประสบการณเดมหรอความร

เกากบความรใหมเปนความรทตอเนองมาจากความรระดบวญญาณแบงออกเปน ๖ อยางตามทาง

แหงการรบรคอรปสญญาสททสญญาคนธสญญารสสญญาโผฏฐพพสญญาและธมมสญญา

๓๕ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบขยายความ, หนา ๔๔.

๓๖ เรองเดยวกน, หนา ๗๓๗-๗๓๙.

๓๗ เดอน คาด, พทธปรชญา, (กรงเทพมหานคร: โอเอสพรนตงเฮาส, ๒๕๓๔), หนา ๑๒๗–๑๓๕.

๑๓๕

อาจกลาวไดวาความรระดบสญญานกคอกระบวนการเรยกเกบรวบรวมและสะสมขอมลของการ

เรยนรและวตถดบสาหรบความคดนนเอง๓๘

๓. ระดบทฏฐ หมายถง ปญญาทเปนทรรศนะแนวคดหรอทฤษฎตาง ๆ ทเกดขน

หลงจากการฟงการคดทเปนไปตามกระบวนการทางเหตผลหรออนมานความรระดบทฏฐนตาม

ทรรศนะของพทธปรชญาแบงออกเปน๒ประเภทคอมจฉาทฏฐเปนความเหนทผดจากความเปนจรง

เปนไปเพอสรางโลกสรางกเลสและสมมาทฏฐคอความเหนชอบเหนความจรงไดแกการเหนท

ถกตองตามอรยสจ ๔ ดงทมพระพทธพจนแสดงไววา “ดกรภกษทงหลายสมมาทฏฐคออะไร คอ

ความรในทกขความรในสมทยความรในทกขนโรธความรในทกขนโรธคามนปฏปทานเรยกวา

สมมาทฏฐ”๓๙

๔. ระดบอภญญา เปนปญญาทเกดขนจากความสามารถพเศษทางจตโดยอาศยการฝก

จตใหมพลงความรโดยไมตองอาศยประสาทสมผสใด ๆ ทงเปนสงทสามารถรบรไดโดยไมขนกบ

กาลเทศะ (Time and Space) แตอยางใดการรบรระดบนเมอเกดขนสามารถทจะรบรสงตาง ๆ

ไดเกนวสยสามญของมนษยเราเรยกความรแบบนวาอภญญา

๕. ระดบญาณ เปนปญญาทเกดจากการหยงรสภาวะแหงความจรงรวบยอดทงหลาย

ตามความเปนจรงเปนความรทเกดขนภายในตวของผรเทานนเปนการเรยนรโดยประสบการณตรง

ผานขนตอนการปฏบตตามหลกไตรสกขา คอ ศลสมาธปญญาความรระดบญาณนมขนตอนแหง

การเจรญเรยกวาวปสสนาญาณ๔๐

๖. ระดบตรสรหรอสมโพธ เปนปญญา ความรระดบญาณชนสงสดในพระพทธศาสนา

เถรวาท คอ เปนญาณทรวาตนหลดพนจากสภาวธรรมฝายสงขตะทงปวงและเมอไดบรรลโลกตตรธรรม

กรวาตนไดอยจบพรหมจรรยแลวกจทพงทาทกอยางกไดทาเสรจแลวไดบรรลถงความเปนอสระจาก

โลกยธรรมทงมวลโดยสมบรณไมมกจทตองทาอกตอไปความรระดบนจะเกดขนมาไดตองมเงอนไข

๓ ประการ คอ “ไดปฏบตตามอรยมรรคมองค ๘ บรบรณดวยด มความรระดบญาณเกดขนแลวโดย

สมบรณและเกดความเปลยนแปลงทง ๕ ประการ คอ เปลยนแปลงทางปญญาเปลยนแปลงทาง

คณภาพจตเปลยนแปลงทางอารมณเปลยนแปลงทางทศนคต และเปลยนแปลงทางพฤตกรรม”๔๑

๓๘ เรองเดยวกน, หนา ๑๒๙.

๓๙ ท.ม. (บาล) ๑๐/๔๐๒/๒๖๖.

๔๐ ข.ป. (บาล) ๓๑/๑/๑

๔๑ บญม แทนแกว, ญาณวทยา, (กรงเทพมหานคร: ธนะการพมพ, ๒๕๓๕), หนา ๕๕.

๑๓๖

ปญญาระดบโลกยะนเปนกระบวนการพฒนาปญญาโดยการทาใหเกดฌานโดยอาศย

สมถกรรมฐานเปนเบองตนกอนโดยอาศยฌานเปนสญญาผานอายตนะภายในภายนอกจนเกดฌาน

ขนมาและปรบพฤตกรรมใหเปนสมมาทฏฐจนกระทงสามารถบรรลระดบอภญญา ๕ เปนจดหมาย

สงสดสบเนองจากการพฒนาปญญาระดบกลางจากฌานหลงจากนนฌานทไดเปนบาทฐานในการ

พฒนาสปญญาขนโลกตตรธรรมตอไปจนบรรลอาสวกขยญาณนนเอง

๓. วธปฏบตตนเพอใหเกดปญญา

การปฏบตตนเพอใหเกดปญญาตามหลกพทธศาสนามรายละเอยด ดงน

๑) ปพพปโยโค ไดแก การเจรญวปสสนากรรมฐานจนญาณตาง ๆ เกดขนโดย

ลาดบจนถงอนโลมญาณและโคตรภญาญเปนเหตใหเกดปญญาขนสงคอมคคปญญา

๒) พาหสจจ ความเปนผไดยนไดฟงมามากไดศกษาเลาเรยนมามาก

๓) เทสภาสา ความเปนผฉลาดในภาษาตาง ๆ มภาษาบาลเปนตนจนกระทง

ภาษาตางประเทศทวโลก

๔) อาคโม คอการศกษาเลาเรยนพระพทธพจนคาสงสอนของพระพทธเจา

๕.) ปรปจฉา หมนไตถามครบาอาจารยบอย ๆ และหมนดหมนสอบสวนคนควา

ตาราบาลอรรถกถาฎกาบอย ๆ

๖) อธคโม หมนเจรญวปสสนากรรมฐานบอย ๆ จนไดบรรลมรรคผลเปน

พระอรยบคคลเบองตนเปนตนไป

๗) ครสนนสสย อยในสานกของครอาจารยผฉลาดสามารถ

๘) มตตสมปตต ไดมตรทดชกชวนกนแนะนากนแตในการศกษาเลาเรยนและการ

ประพฤตปฏบต

๙) ปเรสธมม เทเสตแสดงธรรมแกผอน

๑๐) อนวชชาน สอนศลปะการงานวชาชพทปราศจากโทษใหแกผอน

๑๑) ธมมกถกสกการธมมกถาเปตนมนตพระธรรมกถกมาแสดงธรรมแลว

สกการะบชาธรรม

๑๒) อายตปญวาภวสสาม ทาทานกศลอยางใดอยางหนงแลวปรารถนาใหม

ปญญาเฉลยวฉลาด

๑๓) ไดสงสมกรรมทจะทาใหเกดปญญาเชนถวายหนงสอสรางหนงสอเปนตน

๑๔) เกดในโลกทไมมการเบยดเบยนกนและกน

๑๕) มอนทรยแกกลาคอไดสรางปญญาบารมมามาก

๑๖) หางไกลจากกเลสเพราะไดเจรญกรรมฐาน

๑๓๗

๑๗) ยงอนทรยหาใหสมาเสมอกน

๑๘) ทาวตถภายในและภายนอกใหสะอาด

๑๙) เวนจากบคคลผโงเขลาเบาปญญาไมรขนธธาตอายตนะอนทรยอรยสจ

๒๐) คบหาสมาคมแตบคคลผมปญญารรปนามรพระไตรลกษณเปนตน

๒๑) พจารณาถงประเภทแหงปญญาอนลกซงอนเปนไปในวปสสนาภม ๖ มขนธ ๕

อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ อนทรย ๒๒ เปนตน

๒๒) นอมใจไปในการกาหนดนน คอ นอมใจไปตามสตปฏฐานทง ๔

๒๓) มโยนโสมนสการคอการเอาใสใจโดยอบายแยบคายโดยมความเพยรม

สตสมปชญญะอยเสมอ ๆ

๒๔) พหลกโรพยายามทาใหมาก ๆ ทาบอย ๆ ฝกบอย ๆ ทง ๒๔ ขอนเปนเหตให

เกดปญญาขนตา (สตมยปญญา), ปญญาขนกลาง (จนตามยปญญา), และปญญาขนสง

(ภาวนามยปญญา)๔๒

สามารถวเคราะหไดวาการพฒนาปญญาดงกลาวนโดยสรปตองอาศยความสาคญของ

มนษย ๒ ประการคอรางกายและจตใจรางกายไมมความสามารถจะรบรอะไรไดเพราะเปนวตถธาต

ตวททาหนาทรคอจตในพระพทธศาสนาเถรวาทจะใหความสาคญกบจตมากกวารางกายในฐานะท

เปนตวควบคมพฤตกรรมตาง ๆ ของรางกาย ทงกายและใจตองอาศยกนและกนเพอเขาส

กระบวนการพฒนาปญญาขนสงสดเปรยบดงฌาน และปญญายอมองอาศยกน และกนดงพระพทธ

พจนทวา ฌาน และปญญามแกผใดผนนแลอยในทใกลพระนพพาน๔๓

ฉะนน ควรพจารณาใหดวาฌานกบปญญาตององอาศยกนและกน มนษยจะเกดปญญา

ไดตองอาศยประสาทสมผสทางการรบรทงอายตนะภายใน ๖ คอ ตา ห จม กลน กาย ใจ และ

อายตนะภายนอก ๖ คอ รป รส กลน เสยง สมผสธรรมารมณดงพระพทธพจนทวา “จกขวญญาณ

เกดขนเพราะอาศยตา และรปเพราะประชมธรรม ๓ ประการ จงมผสสะเพราะผสสะเปนปจจย

จงเกดเวทนา สวนสญญาเครองเนนชากครอบงาบรษ เพราะเนนชาอยทเวทนานนเปนเหตในรป

ทงหลายทจะพงรดวยตนเปนอดตกดเปนอนาคตกดเปนปจจบนกด”๔๔

สามารถวเคราะหไดวากระบวนการพฒนาปญญาและความรตาง ๆ ของมนษยนนม

ปจจยสาคญคออายตนะภายใน ๖ และภายนอก ๖ หากผใดยดตดตดใจในอารมณนน ๆ ยอม

๔๒ วงศชาญบาล (ผชาระ), คมภรพระวสทธมรรค (ไทย), (กรงเทพมหานคร: โรงพมพธรรม

บรรณาคาร, ๒๕๒๕), หนา ๕๓๔ - ๕๓๖. ๔๓

ข.ธ. (ไทย) ๒๕/๓๗๒/๑๔๙. ๔๔

ม.ม. (บาล) ๑๒/๒๐๔/๑๗๒.

๑๓๘

นาพาใหวนเวยนในวฏฏะสงสารเปนเวลานานทาใหเนนชาเสยเวลาในการพฒนาสปญญาขนสงสด

เชนมนษยยดตดในความสขความสบายการกนการนอนการบนเทงในยศในสรรเสรญผกพนเปน

มจฉาทฏฐ ยากจะพฒนาสปญญาขนสงได

สรป ผมปญญา คอ ประกอบดวยปญญา ทเหนความเกด และความดบ เปนอรยะ เหน

ความเกด ความดบอยางโลก ๆ กจะไปยากอะไรละ หมามนใหคลอดลกออกมา กเหนความเกด

แลว ววควายมนคลอดลกออกมา กเหนความเกดแลว หรอจะมองไปในแง ธรรมะบาง กวาเออ มน

มสภาพนนเกด สภาพนเกดขน กเหนความเกดแบบวตถโลกธรรมดา กเปนการเหนความเกดได

การเกดขนของเหตการณ การเกดขนของนนของน แตของพระพทธเจานน ทวาการเกด อยางท

เกดจากหม หมา แมว หรอแมแตมนษย เกดจาก ทองมารดา กเขาใจนะ เรองอยางนน จะไมรเสย

จนอยางนน มนจะเปนไปไดไมไดนะ กรอยางนนกร แลวเปนความเกดทลกซงเขาไปถง การเกด

ของดน นา ลม และไฟ การเกดของอะไร ตออะไรตาง ๆ นานา จนกระทงถงการเกดของกเลสน

แหละ เปนตวเปาหมายหลก การเกด ในจตใจ การเกดทางกาย ทางวาจา โดยเฉพาะการเกดทาง

จตใจ เกดอยางไร อารมณอยางไร แลววเคราะหวจยออก จนกระทงแยกในการเกดขน ของกเลสท

ซอนอยในจตใจไดอก แลวทาใหดบ รการเกดการดบเปนอรยะนหมายถงอนน ทบอกวารการเกด

การดบเปนอรยะ เปนเครองชาแรกกเลส ใหถงความสนทกขโดยชอบ

๔.๔ ผบรรลธรรมดวยการปฏบตปธานยงคะธรรม

ผบรรลดวยการปฏบตปธานยงคะธรรม ไดแก พระปญญาวมต ปฏสมภทปปตตะ

พระอภโตภาควมต ๔ และ พระฉฬภญญะ ซงแสดงรายละเอยดของแตละประการได ดงน

๔.๔.๑ พระปญญาวมต

ผไดฌาน ๔ อยางนอยขนหนงกอนแลวจงเจรญวปสสนาทใหบรรลอรหตตผลดงท

พระอทายถามพระอานนทดงน “ ทานพระอทายถามวา “ผมอายพระผพระภาคตรสเรยกบคคลวา

“ปญญาวมต” ผมอายดวยเหตเพยงเทาไรหนอพระผมพระภาคจงตรสเรยกบคคลวาปญญาวมต”

พระอานนทตอบวา “ผมอายภกษในพระธรรมวนยนสงดจากกามฯลฯบรรลปฐมฌาน ฯลฯ และ

ยอมรชดปฐมฌานนนดวยปญญาดวยเหตเพยงเทานพระผมพระภาคจงตรสเรยกบคคลวา “ปญญาวมต”

โดยปรยายแลว ฯลฯ”๔๕

๔๕ อง.นวก. (ไทย) ๒๓/๔๔/๕๓๗.

๑๓๙

๔.๔.๒ ปฏสมภทปปตตะ

ผบรรลปฏสมภทา ๔ คอมปญญาแตกฉาน ๔ ประการ๔๖

๑) อตถปฏสมภทาปญญาแตกฉานในอรรถหรอปรชาแจงเจนในความหมาย

๒) ธมมปฏสมภทาปญญาแตกฉานในธรรมหรอปรชาแจงเจนในหลก

๓) นรตตปฏสมภทาปญญาแตกฉานในนรกตหรอปรชาแจงเจนในภาษา

๔) ปฏภาณปฏสมภทาปญญาแตกฉานในปฏภาณหรอปรชาแจงเจนในความคด

ทนการณ

๔.๔.๓ พระอภโตภาควมต

พระอภโตภาควมต แปลวา ผหลดพนโดยสวนทงสองคอหลดพนจากรปกายดวยอรป

สมาบตและหลดพนจากนามกายดวยอรยมรรคเปนการหลดพน ๒ วาระ คอดวยวกขมภนะ

(ขมกเลสถอนรากเหงาดวยปญญา) อกหนหนงจาแนกไดดงน๔๗

๑. พระอภโตภาควมต คอพระอรหนตผไดสมถะถงอรปฌานอยางนอยหนงขนแตไมได

โลกยวชชาโลกยอภญญา

๒. พระเตวชชะพระอรหนตผไดวชชา ๓ คอ พระอภโตภาควมตนนผไดวชชา ๓ ดวยคอ

๑) บพเพนวาสานสตญาณญาณ เปนเหตระลกไดซงขนธทเคยอยอาศยในกอนแปล

กนงาย ๆ วาระลกชาตได

๒) จตปปาตญาณญาณ หยงรการจตและอบตของสตวทงหลายทเปนไปตามกรรม

ถอกนวาตรงกบทพพจกขหรอทพยจกษ

๓) อาสวกขยญาณญาณ หยงรในธรรมทสนไปแหงอาสวะทงหลายหรอความรททา

ใหสนอาสวะ

๔.๔.๔ พระฉฬภญญะ

พระอรหนตผไดอภญญา ๖ คอ พระอภโตภาควมตนนผไดอภญญา ๖ ดวย คอ

๑) อทธวธหรออทธวธความร ททาใหแสดงฤทธตาง ๆ

๒) ทพพโสตญาณ ททาใหมหทพย

๓) เจโตปรยญาณ ญาณททาใหกาหนดใจคนอนไดคอทายใจเขาได

๔๖ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๗๖/๑๒๗–๑๓๑.

๔๗ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ประโยชนสงสดของชวตน, (กรงเทพมหานคร: มลนธพทธธรรม,

๒๕๔๒), หนา ๑๖๕–๑๖๘.

๑๔๐

๔) ปพเพนวาสานสตญาณ ททาใหระลกชาตได

๕) ทพพจกขญาณ ททาใหมตาทพย

๖) อาสวกขยญาณญาณ ททาใหอาสวะสนไป๔๘

สรป การบรรลธรรมดวยการปฏบตปธานยงคะธรรมนน กลาวคอ ปญญา เทานนเปน

ตวตดกเลสอยางสนเชง เนองจากเปนปญญาทเกดขนโดยตรงโดยผรไดรบความรดวยตนเองเปน

ความรทไดมการลงมอปฏบตสบคนทดสอบดวยประสบการณจนเกดประจกษเหนจรงดวยตนเอง

ทงทางประสาทสมผสทวไปและทางประสาทสมผสขนพเศษถอวาเปนปญญาทพระพทธศาสนาเถรวาท

ใหการยอมรบเพราะวาเปนปญญาททาใหมองเหนสงทงหลายตามความเปนจรงไดทงทาใหหลดพน

จากความทกขไดอยางแทจรง

๔.๕ แนวทางการเจรญปธานยงคธรรมในการปฏบตวปสสนา

บคคลผมความถงพรอมดวยองค ๕ คอ องคแหงภกษผมความเพยร ประกอบดวยศรทธา

ในพระพทธเจาผมโรคภยนอยเปนผไมโออวด ไมมมารยาปรารภความเพยรในกศลธรรมและละอกศล

ธรรม และเปนผมปญญา เหนการเกดและดบทเปนบาทฐานเบองตนทชวยใหผประพฤตปฏบตใหม

อนทรยแกกลา พระพทธองคแสดงขนธ ๕ และปฏบตตามแนวขนธ ๕ ผมอนทรยอยางกลาง ทรง

แสดงอายตนะ ๑๒ ผมอนทรยออนและทรงแสดงธาต ๑๘ ผชอบยอทรงแสดงขนธ ๕ ชอบอยาง

กลางทรงแสดงอายตนะ ๑๒ ชอบอยางพสดารกทรงแสดงธาต ๑๘ ลกษณะการสงเคราะหภมทเกด

ของวปสสนา เพอเปนหลกทฤษฏในการปฏบต เชน รปขนธ สงเคราะหเปนรปธรรม เวทนา สญญา

สงขาร วญญาณ สงเคราะหเปนนาม สงเคราะหขนธทงรปนามเปนอายตนะและธาต ไดดงน

รป เปนรปธรรม–รปายตนะ–รปธาต เหนเปนนามธรรม–มนายตนะ–จกขวญญาณธาต

เสยง เปนรปธรรม–สททายตนะ–สททธาต ไดยนเปน นามธรรม–มนายตนะ–โสต

วญญาณธาต

กลน เปนรปธรรม–คนธายตนะ–คนธธาต ไดกลนเปนนามธรรม–มนายตนะ–ฆาน

วญญาณธาต

รส เปนรปธรรม–รสายตนะ–รสธาตรรสเปนนามธรรม–มนายตนะ–ชวหาวญญาณธาต

เยน รอน ออน แขง เปนรปธรรม โผฏฐพพายตนะ โผฏฐพพธาต รสกเปนนามธรรม

มนายตนะ กายวญญาณธาต

ยน เดน นง นอน ค เหยยด เคลอนไหว เปนตน เปนรปธรรม

๔๘ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๑๐๑/๑๐๖–๑๖๘.

๑๔๑

ธมมายตนะ - ธมมธาตจตทสงใหเดน นง นอน คเหยยด เคลอนไหว เปนนามธรรม –

มนายตนะ – มโนวญญาณธาต ฯ

จากหลกการภาคปรยตแหงพระสทธรรม คอ อายตนะ ๑๒ ดงกลาวน เมอนาไปส

ภาคปฏบต ตองรอารมณปรมตถทเปนปจจบนขณะ เทานน ไมใหนกหนวงกบอารมณทเปนอดต

ตามสญญา ในประเดนการนาภาคปรยตสการปฏบต พระโสภณมหาเถระ ไดแสดงทศนะไววา ใน

ปจจบนบางแหงกลาวสอนวา ในขณะเหนใหพจารณาวา ตาเปนรป รปารมณเปนรป จตทรเปน

นาม การพจารณาอยางน ไมใชวปสสนา เพราะเปนเพยงการพจารณา ตามสญญาทจาไดหมายร

โดยรบรสมมตบญญตเปนอารมณหลก ไมใชการเจรญสตทระลกรสภาวธรรม ปจจบน นอกจากนน

ปญญาจากการเรยนรทเรยกวา สตมยปญญา (ปญญาเรยนร) ปญญาจากความดารทเรยกวา

จนตามยปญญา (ปญญาคดร) ไมใชวปสสนา เพราะมไดเกดจากประสบการณภายใน ตนเอง

ปญญาทงสองนน อาจเปลยนแปลงไดเมอไดรบขอมลใหมหรอพจารณาทบทวนในภายหลง แต

วปสสนาเปนปญญาจากการอบรมจต เรยกวา ยถาภตญาณทสสนะ คอ ปญญารเหน หมายถง เหน

ดวยปญญาจกษจากประสบการณตนอยางแทจรง

สรปไดวา จากการศกษาหลกธรรมในปธานยงคะ หลกการเจรญวปสสนาทปรากฏใน

พระสตรน เปนการแสดงองคแหงความเพยร โดยกระบวนการของอายตนะ คอ อายตนะ ผสสะ

เวทนา ตณหา อารมณของวปสสนา เปนสภาวปรมตถ เปนอายตนะ เปนธาต เปนธรรมะ ไมใชสตว

บคคล ตวตน เรา ของเรา แตทวาสภาวธรรมดงกลาวน มอยเปนประจาทอารมณและอรยาบถ

ในขณะเหนรป ไดยนเสยง ดมกลน ลมรส ถกตอง เยน รอน ออนแขง ยน เดน นง นอนค เหยยด

เคลอนไหวขนคราวใด กไดชอวาเกดนามรป เกดอายตนะ เกดธาต เกดธรรมขนในกาลนน

๔.๖ แนวทางการเจรญวปสสนาในสงขารปปตตสตร

การเจรญวปสสนาภาวนาเปนการตงความปรารถนาของแตละบคคลผเมอละจากโลก

มนษยไปแลว ยอมไปเกดในภพภมตาง ๆ แลวแตการตงจตอธษฐาน เจรญจตนนและทาใหยง ๆ

ขนไปและเปนไปเพอความสาเรจ

ในการเจรญวปสสนาในสงขารปตตสตร ตองประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ

ปญญา และตงอยในศล ทากสณและบรกรรม ทาสมาบตทงหลายใหเกดขน เมอเจรญวปสสนาได

ขนสมาบต ยอมปรารถนาในพรหมโลกทมรป ถาปฏบตไดระดบอรปฌาน ยอมเกดในพรหมโลกท

ไมมรป ถาเจรญวปสสนามสมาบตปทฏฐาน แลวทาใหแจง อนาคามผล ยอมบงเกดในชนสทธาวาส

ถาปฏบตถงขนมรรค ยอมหมดกเลส เขาสแหงพระนพพาน

๑๔๒

มรรคผลน พระพทธองคทรงจาแนกไว ๔ ขนดวยกน คอ มรรค ๔ ผล ๔ คอ ๑. โสดา

ปตตมรรค โสดาปตตผล ๒. สกทาคามมรรค สกทาคามผล ๓. อนาคามมรรค อนาคามผล ๔.

อรหตตมรรค อรหตตผล แลวจงจะถงพระนพพาน ทงหมดนรวมเปนโลกกตรธรรม ๙๔๙

พระโสดาบนจะมภพชาตเหลอเพยง ๗ ภพชาตเทานนเอง จะเกดอยแตในสคตภพ คอ

จะไมไปเกดในอบายภมอกตอไป ไมตองเกดเปนสตวเดรจฉาน เปนเปรต เปนอสรกาย เปนสตว

นรก เพราะมธรรมะคอยปองกนไมใหตกลงไปสทตา พระโสดาบนนจะรกษาศล ๕ ยงกวาชวต

จะไมละเมดศล ๕ อยางเดดขาดไมวาในกรณใดทงสน พระโสดาบนเปนบคคลทยงครองเรอนอย

เพราะยงไมไดละสงโยชนเครองพนธนาการอก ๒ ตว คอกามราคะและปฏฆะ กามราคะ หมายถง

ความยนดในกาม ปฏฆะหมายถงความหงดหงดใจ แสดงวาพระโสดาบนยงยนดกบการครองเรอน

มสาม มภรรยา จนกวาจะละกามราคะและปฏฆะได คอตองเจรญสกทาคามมรรคและ

อนาคามมรรคจนบรรลอนาคามผล

การเจรญสกทาคามมรรคและอนาคามมรรค คอการพจารณารางกายใหเหนวา

เปนของไมสวยไมงาม เรยกวาการเจรญอสภกรรมฐาน พจารณาอาการ ๓๒ ของรางกายทงสวน

ขางนอกของผวหนงและสวนทอยใตผวหนงอวยวะตาง ๆ เชนเนอ หนง เอน กระดก หวใจ ปอด

ตบ ไต ไสพง เปนตน ทงขณะทเปนอยและขณะทตายไป เปนซากศพในลกษณะตาง ๆ ถาได

พจารณาอยเรอย ๆ ตอไปกามราคะความยนดในกามกจะคอย ๆ คลายลงไปเรอย ๆ จะคอย ๆ

เบาบางลงไป ปฏฆะความหงดหงดใจ กจะคอย ๆ เบาบางตามไปดวย เมอไดทาใหกามราคะและ

ปฏฆะเบาบางลงไป กจะบรรลสกทาคามผล พระสกทาคามจะมความรสกเบอ ๆ อยาก ๆ กบเรอง

ของรางกาย ถาเปนนากไมใชนาเยน ไมใชนารอน แตเปนนาอน ๆ ภพชาตของพระสกทาคาม

จะเหลอเพยงภพชาตเดยวเทานนเอง ถาปฏบตตอไป คอ เจรญมรรคขนท ๓ คอ อนาคามมรรค

พจารณาเรองอสภความไมสวยงามของรางกายใหมากยงขนไป พจารณาอยางตอเนองไมหยด

หยอน จนเหนอสภความไมสวยงามของรางกายไดตลอดเวลา กจะบรรลอนาคามผล เพราะตด

กามราคะความยนดในกามและปฏฆะความหงดหงดใจไดหมด

พระอนาคามเมอตายไปจะไมกลบมาเกดในกามโลกนอก จะไปเกดบนสวรรคชนพรหมโลก

ชนใดชนหนง ม ๕ ชนดวยกน แลวกจะบรรลเปนพระอรหนตในสวรรคชนพรหมโลก และเปนผไม

กลบมาเกดในกามภพอก คอ ไมมาเกดเปนเทวดา เปนมนษย เปนสตวเดรจฉานเปนตน ถาปฏบต

ตอไปได คอเจรญมรรคขนท ๔ คออรหตมรรค จะตองพยายามตดสงโยชนอก ๕ ตว คอ รปราคะ

ความยนดในรปฌาน อรปราคะความยนดในอรปฌาน มานะความถอตน อทธจจะ ความฟงซาน

อวชชา ความไมรจรง ซงในขนพระอนาคามมจตทละเอยดมาก สงบมาก และสขมาก จนทาใหทาน

๔๙

ดรายละเอยดใน อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๗๐๖/๒๗๘.

๑๔๓

ตดอยกบความสงบของจตใจ ไมเจรญปญญาเพอตดกเลสละเอยดทยงซอนเรนอยในจตใจ ตอมา

เมอเหนวายงมความทกขทเกดจากมานะ จากอวชชา จงไดออกจากการตดความสงบของรปฌาน

และอรปฌาน มาสการเจรญปญญา แตทาเลยเถดไปเกนความพอด เลยกลายเปนอทธจจะความ

ฟงซานไป ทางทถกควรจะยดทางสายกลางระหวางการเจรญสมาธและปญญา สลบกนไป ปญญา

ไวทาลายกเลส สมาธไวสาหรบพกผอนเตมพลง เมอทาไดดงนกจะตดอทธจจะความฟงซานไปได

มรรค ๔ ผล ๔ นพพาน ๑ นพพานนนมอย ๒ ลกษณะดวยกน คอ สอปาทเสสนพพาน

นพพานในขณะทยงมชวตอย และอนปาทเสสนพพาน นพพานทไมมชวตอยแลว ดงทพระพทธองค

ขณะนงบาเพญจตใตตนโพธในวนเพญเดอน ๖ ไดทรงตรสรธรรมขนมาในขณะนน พระพทธองค

ทรงบรรลถงพระนพพานแลว แตเปนสอปาทเสสนพพาน นพพานทยงมเบญจขนธอย ยงมชวตอย

หลงจากทพระพทธองคไดทรงใชเวลาถง ๔๕ พรรษา สงสอนสตวโลกจนกระทงครบอาย ๘๐

พรรษา จงไดเสดจดบขนธปรนพพาน เปนอนปาทเสสนพพาน นพพานทไมมเบญจขนธ ไมมชวต

เหลออยแลว จตนพพานคอจตทมความสะอาดหมดจด เปนจตทปราศจากความโลภ ความโกรธ

ความหลง เปนจตทเปยมดวยบรมสข เปนผลทผประพฤตปฏบตทไดรบ คอ มรรค ๔ ผล ๔

นพพาน ๑ เปนผลทนาพงปรารถนาอยางยง เพราะเปนความสขความเจรญอนสงสดเมอกเลส

ไดหมดไปแลว ดบลงแลว เรยกวาภาวะ กเลสนพพาน๕๐

๔.๗ สรป

ปธานยงคธรรม คอ องคแหงภกษผ มความเพยร ๕ ประการ ประกอบดวยศรทธา

ในพระพทธเจาผมโรคภยนอยเปนผไมโออวด ไมมมารยาปรารภความเพยรในกศลธรรมและละอกศล

ธรรม และเปนผมปญญา เหนการเกดและดบ มความสาคญ คอทาใหซงทสดพรหมจรรยอนไมม

ธรรมอนยงกวา ดวยปญญาอนยงเองในปจจบนแลวเขาถงอยได และผประพฤตปฏบตจะไดผลด

หรอไมขนกบอปนสยของผปฏบต และคณสมบตของผเปนอาจารยเปนสวนสาคญ คอ ตองมองค

แหงความเพยรของผปฏบต คอ เปนผมศรทธาในพระพทธเจา เปนผมอาพาธนอย มโรคเบาบาง

เปนผไมโออวด ไมมมายา เปนผปรารภความเพยรเพอละอกศลธรรม และเปนผมปญญา ทาให

ผประพฤตปฏบตบรรลพระปญญาวมต ปฏสมภทปปตตะ พระอภโตภาควมต ๔ และ พระฉฬภญญะ

เพอทาใหแจงซงพระนพพาน ตามลาดบ

๕๐

ดรายละเอยดใน ม.ม. (ไทย) ๑๓/๒๘๗/๒๘๑., ข.ธ. (ไทย) ๒๕/๒๕/๔๒.

บทท ๕

สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ

การศกษาวจยเรอง ศกษาหลกธรรมและแนวทางการเจรญปธานยงคธรรมใน

สงขารปปตตสตร มวตถประสงคดงน คอ ๑) เพอศกษาเนอหาหลกธรรมในสงขารปปตตสตร

๒) เพอศกษาแนวทางการเจรญสมถะและวปสสนาในสงขารปปตตสตร ๓) เพอศกษาแนวทาง

การเจรญปธานยงคธรรม ๕ ประการในการปฏบตวปสสนา โดยการศกษาขอมลจากคมภร

พระพทธศาสนาเถรวาท คอ พระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา และคมภรอน ๆ ทเกยวของแลว

รวบรวมขอมล เรยบเรยง บรรยายเชงพรรณนาและตรวจสอบความถกตอง โดยอาจารยทปรกษา

และผเชยวชาญดานวปสสนาภาวนา

๕.๑ สรปผลการวจย

๕.๑.๑ เนอหาหลกธรรมในสงขารปตตสตร

เนอหาหลกธรรมในสงขารปตตสตร พบวา เปนพระสตรทพระสงคตกาจารยประมวล

ไวเกยวกบหลกคาสงสอนของพระพทธเจา จดอยในพระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก

วาดวยการอบตของสงขาร เปนสตรท ๑๐ ใน อนปทวรรคท ๒ ในวรรคเดยวกน มทงหมด ๑๐ สตร

ในพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย เลม ๑๔ ขอ ๓๒๐ หนา ๑๒๐ เหต

เกดของพระสตรน ครงพระผมพระภาคประทบอยท พระวหารเชตวน อารามของอนาถบณฑกเศรษฐ

เขตพระนครสาวตถ สมยนนแล พระผมพระภาคตรสเรยกภกษทงหลายวา เราจกแสดงเหตสาเรจ

ความปรารถนาแกเธอทงหลาย พวกเธอจงฟงเหตสาเรจความปรารถนานน จงใสใจใหด เราจก

กลาวตอไป ภกษเหลานนทลรบพระผมพระภาควา ชอบแลวพระพทธเจาขา มความสมบรณในตว

คอ ภกษผมความปรารถนา เพอความสาเรจในภาวะนน ๆ ซงเปนแนวทางปฏบตไปสมรรค ปฏปทา

ทเปนไปเพอความสาเรจ มความชดเจนทงในดานเนอหาสาระและสานวนโวหาร โดยเฉพาะอปมาโวหาร

ททรงใหนนชดเจนมาก ทรงใชภาษางาย ๆ แตสละสลวยกะทดรด ไมสนหรอยาวเกนไป เปนหมวดทวา

ดวยโทษของกามและวธออกจากกาม จนบรรลธรรมตามลาดบบท หรอการปฏบตวปสสนา ดวยการเหน

๑๔๕

แจงธรรมตามลาดบ ดวยอานาจขององคฌาน ซงมความหมายตามหลกสททนยและหลกอตถนย

ประกอบดวยหลกธรรมทเกยวของคอ ศรทธา ศล สตะ จาคะ และปญญา

ศรทธาในพระพทธศาสนากลาวไวในทานองเดยวกนหมดวา เปนศรทธาทเนองดวย

เหตผลมปญญารองรบเชอโดยปญญาใชคกบปญญาไมหลบหหลบตาเชอเชอสงทควรเชอเชอดวย

เหตและผลเชอเพราะยอมรบหลกแหงเหตผลทงหมดนเทากบเปนคารบรองและยนยนวาศรทธาใน

พระพทธศาสนาเปนศรทธาแบบญาณสมปยต

ศล คอการสารวม ทางกาย ทางวาจามความมงหมายทเอออานวยตอการปฏบตสาหรบ

พระภกษเพอปองกนความเสยหายอนจะเกดกบพระภกษหรอเกดกบสงฆหม ใหญความ

มงหมายหลกกคอเพอความเรยบรอยแหงสงฆในพระพทธศาสนานอกจากนยงมประโยชนสาหรบ

กลมชนหมคณะและประเทศชาตเพราะสามารถควบคมความเปนไปของสงคมใหเรยบรอยไมวาจะ

เปนคาสงกฎระเบยบหรอจารตประเพณทมชอตางกนออกไปเชนกฎหมายพระราชบญญตพระราช

กฤษฎกากฎกระทรวงขอบงคบเปนตนกตกาเหลานถอวาเปนวนยและกฎหมายของกลมชนทอย

รวมกนคนทเจรญและชาตทเจรญไดยอมตองมวนยและกฎหมายเปนแนวทางปฏบต ดงนนไมวา

บรรพชตหรอคฤหสถตางปฏบตหนาทของตน ไมละเมดไมละเวนไมเพกเฉยดดายไมกาวกายหนาท

ของกนและกนการประพฤตใหอยในขอบเขตยอมเกดความดงามขนและเมอประชาชนแมรกษา

วนยของชาตแลวยงตองปฏบตตามวนยของศาสนาคอศล ๕ หรอศล ๘ สวนบรรพชตเมอรกษาวนย

ของศาสนากยงตองรกษาวนยของชาต

สตะ ในพระพทธศาสนา กลาวคอ ความทไดศกษาเลาเรยนมากทรงความรกวางขวาง

ใสใจสดบตรบฟงคนควาหาความรอยเสมอสวนพาหสจจะในความหมายของนกวชาการกลาว

ตรงกนวาคอความเปนผไดศกษาเลาเรยนมามากมความรความเขาใจอยางลกซงดงนนความทได

ศกษามามากไดยนไดฟงมากนเรยกได๓อยางคอพาหสจจะพหสตหรอสตะเพราะตางมความหมาย

เหมอนกนคอทรงไวซงสตะสงสมสตะเปนผไดสดบมากทรงจาไวไดคลองปากขนใจสตะเปนปจจย

แกความเปนพหสตบคคลเปนพหสตและเปนผเขาถงสตะบคคลบางคนมสตะ (ความรทไดเลาเรยน

สดบไว) เปนอนมากรทวถงอรรถรถงธรรมแหงสตะทมากนนแลวเปนผปฏบตธรรมถกหลก

(ธรรมานธรรมปฏบต) บคคลนนชอวาเปนพหสตและเปนผเขาถงโดยสตะ

จาคะ อยในระดบของบารมม ๓ ระดบ คอ ระดบบารมเปนระดบชนตน ไดแกการ

บรจาคทรพยสนเงนทองบตรธดา และภรรยาเปนทานแกผอน, ระดบอปบารม เปนระดบชนกลาง

ไดแก การบรจาคอวยวะอนเปนสงทอยในตวเราเองเปนทานแกผอน, ปรมตถบารม ไดแกการสละ

ชวตเปนระดบสงสดของการสละ ในการทจะสงเคราะหบคคลอนโดยการบรจาคทรพยสงของใหนก

๑๔๖

อยางเดยววาเราจะเปนผใหจะตองทงอารมณทนกวาเราจะเปนผแยงคอวาแยงหรอวาโกงทรพยสน

ของบคคลอนมาเปนของตนอนนไมมในจตใจของเรามอารมณนกอยางเดยววาเราตองการให

เทานนคอใหเขามความสขใหดวยการเสยสละเปนปจจยใหเกดบนสวรรคหรอวาถาจะวากนยงไม

ตายกเปนปจจยใหเกดความรกแกบคคลผรบเมอเรามความรกมากเรากมความสขมากไปไหนกมแต

รอยยมแยมแจมใสมความเคารพซงกนและกนแสดงความเออเฟอซงกนและกนจาคะใหผลปจจบน

ในชาตนมความสขถาตายจากชาตนไปแลวกไปสวรรค จาคะ หมายถงความปราศจากความตระหน

ความเสยสละสงของโดยการบรจาคทานใหผอนดวยความยนดเตมใจแบงปนสงของทตนมอยเพอ

ความปรารถนาใหผอนมความสขรวมไปถงการชวยเหลอเกอกลสละทรพยทงภายในและภายนอก

กาลงกายกาลงใจเพอสรางประโยชนใหเกดขนกบสงคม

ปญญา หมายถง ความรอบรความรชดความรแจง คอ รเหตรผลรในสงทเปนประโยชน

และสงทมใชประโยชนรในสงทควรและสงทไมควรในพระพทธศาสนาถอวาปญญาเปนสงทสาคญ

ทสดประการหนงเพราะการกระทาทกอยางลวนตองอาศยปญญาทงทเปนโลกยะและปญญาทเปน

โลกตระทงนนเมอมนษยมปญญาทาใหสงคมอยรวมกนอยางสงบสขผลของการพฒนาปญญา

(วปสสนาปญญา) ทาใหไดบรรลปญญาขนสงทเรยกวาญาณทงปญญาเปนกระบวนการพฒนาส

จดหมายสงสดในพระพทธศาสนา ฉะนน ปญญา จงจดวาเปนธรรมะทสาคญทควรตงไวในใจ

ประการหนงทมความสาคญมากสาหรบชวตลาพงแตความรอบรหากบคคลไมหลกเลยงเหตแหงความ

เสอมทรามไมดาเนนปฏบตไปในเสนทางแหงความเจรญกไมมประโยชนปญญาซงเปนธรรมะถงแม

จะดมคณคาสงสงเพยงใดกตามจะเปนสงไรคาหาประโยชนไมไดหากเราไมนามาปฏบตใหเกด

ประโยชนตอชวตดงพระพทธพจนทตรสไววา “ปราชญผรทงหลายกลาววาชวตของผเปนอยดวย

ปญญาประเสรฐสด

ดงนน กลาวไดวา สงทเกดขนเบองตน คอ ศรทธา ซงทาใหเกดความเชอตอบญ และ

บาป จงมการรกษาศล เปนการละเวนดวยกาย วาจา แลวมสตะ ไดฟงคาสอนของพระสมมาสมพทธเจา

เกดจาคะ สละซงสงของใหเปนทาน เปนหนทางนาไปสปญญา มการเจรญสมาธไมวาจะเปนดาน

ฌานหรอปญญามความสาคญทงนน คอ มจดมงหมายเดยวกนไดแกความหลดพนจากกองทกขผท

บรรลฌานเรยกวาเจโตวมต คอการหลดพนดวยการปฏบตสมถกรรมฐานสวนผทบรรลปญญา

เรยกวาปญญาวมตและผลของการเจรญปญญาโดยอาศยฌานเปนบาทฐานนทาใหผปฏบตไดความ

รบสามารถพเศษ คอ มฤทธตาง ๆ เชน มหทพยเปนตน ทงยงหลดพนจากกเลสราคะทาใหลวงพน

ภพไปสพระนพพาน

๑๔๗

๕.๑.๒ แนวทางการเจรญสมถะและวปสสนาในสงขารปปตตสตร

แนวทางการเจรญสมถะและวปสสนาในสงขารปปตตสตร พบวา แนวทางการเจรญ

ภาวนา มอย ๒ ประการ คอ

๑. สมถภาวนา หรอ สมถกรรมฐาน ซงเปนการฝกอบรมจตใหเกดความสงบ ซงผลทได

จากสมถะ คอ ฌานสมาบต หรอ อภญญา ทเปนฝายโลกยะ ทสามารถเสอมถอยได สมถะตามหลก

พทธศาสนา คอการสรางสมาธเพอใชเปนบาทฐานวปสสนา จดหมายสงสดของพระพทธศาสนา

สาเรจดวยวปสสนา คอการฝกอบรมปญญาทมสมาธนนเปนบาทฐาน หากบรรลจดหมายสงสดดวย

และยงไดผลพเศษแหงสมถะดวย แตหากบรรลจดหมายแหงวปสสนาอยางเดยวไมไดผลวเศษแหง

สมถะกยงเลศกวาไดผลวเศษแหงสมถะคอไดฌานสมาบตและอภญญา ๕ แตยงไมพนจากอวชชา

และกเลสตาง ๆ ไมตองพดถงจดหมายสงสด แมแตเพยงขนสมาธ ทานกกลาววา พระอนาคาม

ถงแมจะไมไดฌานสมาบต ไมไดอภญญา กชอวาเปนผบาเพญสมาธบรบรณ เพราะสมาธของพระ

อนาคามผไมไดฌานสมาบต ไมไดอภญญานน แมจะไมใชสมาธทสงวเศษอะไรนกแตกเปนสมาธท

สมบรณในตวยงยนคงระดบ มพนฐานมนคง เพราะไมมกเลสทจะทาใหเสอมถอยหรอรบกวนได

ตรงขามกบสมาธของผเจรญสมถะอยางเดยวจนไดฌานสมาบตและอภญญา แตไมไดเจรญ

วปสสนาไมไดบรรลมรรคผล แมสมาธนนจะเปนสมาธขนสงมผลพเศษ แตกขาดหลกประกนทจะ

ทาใหยงยนมนคง ผไดสมาธอยางนถายงเปนปถชนกอาจถกกเลสครอบงาทาใหเสอมถอยได

๒. วปสสนาภาวนา หรอวปสสนากรรมฐาน เปนการฝกอบรมปญญาใหเกดความรแจง

ตามความเปนจรง ไดแก หลกหรอวธปฏบตเพอใหเกดปญญาเหนแจงตามความเปนจรงในรปนาม

ขนธ ๕ วา เปนสภาวะทไมเทยง (อนจจง) เปนทกข ทนไดยาก (ทกขง) เปนสภาวะทไมใชบคคล

ตวตน เราเขา บงคบบญชาไมได (อนตตา) เรยกวา วปสสนา ความเขาใจของผปฏบตหลายทาน

คดวาการปฏบตสมถภาวนาดกวาวปสสนาภาวนา เพราะสมถะฝกแลวทาใหเหาะได รใจคนอน

ได เสกมนตคาถาอาคมได สวนวปสสนาลวน ๆ ทาไมได แตถงอยางไรกตามผปฏบตสมถกรรมฐาน

กยงเปนเพยงปถชนทตองเวยนวายตายเกดใน ๓๑ ภมหาทสดของภพชาตไมไดยงตองตกอบาย

ทรมานในนรกอกนบชาตไมถวน สวนผปฏบตวปสสนานน ถงแมจะเหาะไมได เสกคาถาไมขลงแตก

เหลอภพชาตเพยงแค ๗ ชาตเปนอยางยง และตงแตชาตนเปนตนไปกจะไมตกอบายอกเลยไมวา

ในอดตจะเคยทาบาปอกศลไวมากมายปานใดกตาม วปสสนา คอ การพจารณาเหนประจกษแจง

พระไตรลกษณในรปทเหนเสยงทไดยน อาการทเคลอนไหว ใจทคด เปนตน เปนวธการปฏบตทจะ

นากายและใจของผปฏบตใหเขาถงสภาวะดบสงบเยน (นพพาน) ไดถาตองการสขแท สขถาวรทไม

กลบมาทกขอกกตองดาเนนไปตามหนทางนเทานน ไมมทางอน ความเขาใจของผปฏบตหลายทาน

๑๔๘

คดวา การปฏบตสมถกรรมฐานดกวาวปสสนากรรมฐาน เพราะสมถะฝกแลวทาใหเหาะได รใจคน

อนได เสกคาถาอาคม ไดสวนวปสสนาทาไมได แตถงอยางไรกตาม ผปฏบตสมถกรรมฐานกยงเปน

เพยงปถชนทยบตองเวยนวายตายเกดใน ๓๑ ภม หาทสดของภพชาตไมไดยงตองตกอบาย ทรมาน

ในนรกอก สวนผปฏบตวปสสนานน ถงแมจะเหาะไมไดเสกคาถาไมขลงแตเมอบรรลไดเพยงขน

โสดาบนเทานน กจะเหลอภพชาตเพยง ๗ ชาตเปนอยางยงและตงแตชาตนเปนตนไปจะไมตก

อบายอกเลย ไมวาในอดตเคยทาบาปอกศลไวมากมายปานใดกตาม จะไมตกนรกอกแลว

๕.๑.๓ แนวทางการเจรญปธานยงคธรรม ๕ ประการในการปฏบตวปสสนา

แนวทางการเจรญปธานยงคะธรรม ๕ ประการในการปฏบตวปสสนา พบวา ปธานยงคะธรรม

คอ องคแหงความเพยร ๕ ไดแก ศรทธาในพระพทธเจา เปนผมโรคนอย เปนผไมโออวด และไมม

มารยา ทาความเพยรในกศลธรรม และละอกศลธรรม และมปญญา ในความเกด และความดบ

ความเชอ ความมนใจในพระพทธเจา ในฐานะทเปนบคคลตนแบบ ซงยนยนถงวสย

ความสามารถของมนษยวา มนษยสามารถหยงรสจธรรม เขาถงความจรงและความดงามสงสดได

ดวยสตปญญาและความเพยรพยายามของมนษยเอง มนษยเปนสตวทฝกได เจรญงอกงามขนได

ทงในดานระเบยบชวตทสมพนธกบสภาพแวดลอมทางกาย วาจา ทงในดานคณธรรมทพงอบรม

ใหแกกลาขนในจตใจ ทงในดานปญญาความรคดเหตผล จนสามารถหลดพนจากเครองผกมดบบ

คนทเรยกวา กเลสและกองทกข ทาทกขใหสนไป ประสบความเปนอสระดงามเลศลาสมบรณได

และในการทจะเขาถงภาวะเชนน ยอมไมมสตววเศษใด ๆ ไมวาจะโดยชอวา เทวะ มาร หรอพรหม

ทจะเปนผประเสรฐมความสามารถเกนกวามนษย ซงมนษยจะหนเหไปหาหรอรรอเพอขอฤทธาน

ภาพดลบนดาล อนง บคคลผฝกตนจนลถงภาวะนแลว ยอมมคณความพเศษมากมาย ซงสมควร

ดาเนนตาม และเมอมนษยมนใจในความสามารถทจะทาเชนนนได กควรพยายามปฏบตสรางคณ

ความดพเศษนนใหมขนในตน หรอปฏบตใหเขาถงความทบคคลตนแบบนนไดคนพบและนามา

แสดงไวแลว

เปนผมโรคนอย การปฏบตธรรม หรอการเจรญภาวนานน รางกายกนบวาเปนสงสาคญใน

การประพฤต ฉะนนบคคลผมอาพาธนอย มโรคนอย มไฟธาตดเหมาะกบการยอยอาหาร รจกรกษา

สขภาพตนเอง และถนอมรางกายเพอใชสรางบารมดวยการ ใชปจจยสทไมเปนโทษตอรางกาย ดแล

รางกายใหเหมาะสมกบฤด รกษาอรยาบถของรางกายใหสมดล และไมใชรางกายหกโหมจนเกนไป

เมอบคคลใดขาดคณสมบตเหลาน การปฏบต และการเจรญวปสสนากยอมเปนไปไดยาก

เปนผไมโออวด ไมมมารยา หรอไมอวดคณวเศษทมอยในตวเอง ในทน หมายถง การได

บรรลฌานขนตาง ๆ และการอางวาไดไปพบเหนผทไปเกดในโลกอนไดนนจะตองไดทพยจกษญาณ

๑๔๙

เทานน และผทจะไดญาณ จะตองมศลบรสทธ และฝกสมาธจนไดบรรลฌาน ๔ และไดสมาบต ๘

จงจะทาสงทอวดอางเชนนได และผทจะบรรลธรรมไดจะดาเนนตามมรรค ๘ เรมดวยสมมาทฐคอ

ความเหนชอบ คอเหนความจรงตามอรยสจ ๔ และทสาคญคอเหนตามความเปนจรง หรอทเรยกวา

ยถาภตญาณทสสนะ คอเหนวาสงขารไมเทยง เหนวาธรรมทงหลายเปนอนตตา (สพเพ สงขารา

อนจจา สพเพ ธมมา อนตตาต)

การทาความเพยรในกศลธรรมใหเกดและละอกศลธรรม คอ การละความชว ละบาป

อกศลทงปวง เจรญกศลใหถงพรอม ทาจตใหผองแผว ผปฏบตถงวาระหนง ๆ หรอละบาปอกศล

ออกไปได กศลกเกด ทเรยกวากศล เพราะอกศลกมโลภะ โทสะ ทเรยกวากศลนน คอ อโลภะ อโทสะ

และอโมหะ เมอกเลสเกดขนในใจเรารทนนะ โทสะเกดเรารทน กเปนอโทสะขนมาแลว และตรงทลาง

อกศล กศลกเกดในขณะนนเลย ถากศลเกดขนเมอใดนะ กศลถงพรอมเมอไหร จตกผองแผวใน

ขณะนนเลย เพราะกศลเกดแรก ๆ จตยงไมผองแผวเตมท จตยงตดกศลอย แตถาเหนอกนะ กศลกตก

อยใตไตรลกษณ จตไมเอาทงบญ จตไมเอาทงบาป แตจตไมทาชว ทาชวไมไดเดดขาดเลย ศลสมาธ

ปญญา กจะบรบรณขนมา ไมใชคดเอาเอง วาไมยดถออะไรเลย

ผมปญญา คอ ผประกอบดวยปญญาทเหนความเกดและความดบ คอ เหนตามความ

เปนจรงวา ทกสรรพสงในโลกน มการเกดขน ตงอย และในทสดกดบสลายไป พระพทธเจานน ทวา

การเกด อยางทเกดจากหม หมา แมว หรอแมแตมนษย เกดจาก ทองมารดา กเขาใจนะ เรองอยาง

นน จะไมรเสยจนอยางนน มนจะเปนไปไดไมไดนะ กรอยางนนกร แลวเปนความเกดทลกซงเขาไป

ถง การเกดของดน นา ลม ไฟ การเกดของอะไร ตออะไรตาง ๆ นานา จนกระทงถงการเกดของ

กเลส ซงเปนตวเปาหมายหลก การเกด ในจตใจ การเกดทางกาย ทางวาจา โดยเฉพาะการเกดทาง

จตใจ เกดอยางไร อารมณอยางไร แลววเคราะหวจยออก จนกระทงแยกในการเกดขน ของกเลสท

ซอนอยในจตใจไดอก แลวทาใหดบ รการเกดการดบเปนอรยะ เพราะรการเกด การดบเปนอรยะ

เปนเครองชาแรกกเลส ใหถงความสนทกขโดยชอบ สวนผบรรลธรรมดวยการปฏบตปธานยงคธรรม

ไดแก พระปญญาวมต ปฏสมภทปปตตะ พระอภโตภาควมต ๔ และพระฉฬภญญะ

๕.๒ ขอเสนอแนะ

ในการศกษาเรอง หลกธรรมทเกยวของกบการปฏบตวปสสนาภาวนา ในสงขารปปตตสตร

ผศกษามงประเดนศกษาเฉพาะขอความทปรากฏใน สงขารปปตตสตร ซงเปนเนอหาทกลาวถง

ศรทธา ศล สตะ จาคะ และปญญา ทมองคธรรมของผปรารภความเพยร ๕ คอ ศรทธา

ในพระพทธเจา มโรคนอย ไมโออวด มความเพยร และมปญญา ซงเปนองคธรรมในการปฏบต

วปสสนาภาวนา ตามหลกสตปฏฐาน ๔ โดยมขอเสนอแนะดงน

๑๕๐

๕.๒.๑ ขอเสนอแนะในการนาผลการศกษานาไปใช

๑) ควรศกษาหลกธรรมและแนวทางการเจรญปธานยงคธรรมในสงขารปปตตสตร

ใหเขาใจจากพระไตรปฎก ทงสมถะ และวปสสนา จากนน ลงมอปฏบตดวยตวเองตามสมควร

แกธรรมในสถานปฏบต และประยกตนาหลกการมาปฏบตในชวตประจาวน เพอไดมสต พจารณา

อารมณอยางตอเนอง และเปนปจจบนธรรมตอไป

๒) ควรเผยแผ หลกการ และวธการ ในการเจรญปธานยงคธรรม ตามหลก

สตปฏฐาน ๔ เพอเกอกลประโยชนสขตอสงคม คอ การปฏบตทมสตใน กาย เวทนา จต และธรรม

๕.๒.๒ ขอเสนอแนะเพอการวจยครงตอไป

จากการศกษาหลกธรรมและแนวทางการเจรญปธานยงคธรรมในสงขารปปตตสตร ยงม

หลกธรรมอกหลายประการ ทมความสมพนธและเกยวเนองกบพระสตรน ฉะนนผวจยเหนวา

หลายแนวคด หลายประเดนทนาสนใจ ควรนาไปศกษาวจยในหวขอตอไป

๑) ควรศกษาการบรรลธรรมจากการเจรญปธานยงคธรรมตามแนวสตปฏฐาน ๔

๒) ควรศกษาการบรรลธรรมและแนวทางการเจรญวปสสนาในสปปรสสตร

๓) ควรศกษาหลกธรรมและแนวทางการเจรญวปสสนาภาวนาใน สตรอน ๆ

บรรณานกรม

๑. ภาษาไทย

ก. ขอมลปฐมภม

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาบาลฉบบมหาจฬาเตปฏก ๒๕๐๐. กรงเทพมหานคร:

โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๕.

_________. พระไตรปฎกภาษาไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร: โรงพมพ

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

_________. อรรถกถาภาษาบาลฉบบมหาจฬาอฏฎกถา. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย, ๒๕๓๒.

_________. ฎกาภาษาบาลฉบบมหาจฬาฎกา. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

๒๕๓๙.

_________. ปกรณวเสสภาษาบาลฉบบมหาจฬาปกรณวเสโส. กรงเทพมหานคร: โรงพมพวญญาณ,

๒๕๓๙.

มหามงกฏราชวทยาลย. พระไตรปฎกพรอมอรรถกถาแปลชด ๙๑ เลม. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏ

ราชวทยาลย, ๒๕๔๑.

ข. ขอมลทตยภม

(๑) หนงสอ:

ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร). ลกขณาทจตกกะ. กรงเทพมหานคร: คลเลอรโฟร, ๒๕๓๗.

คณาจารยแหงโรงพมพเลยงเชยง. นวโกวาทฉบบมาตรฐาน. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: โรง

พมพเลยงเชยง, ๒๕๓๕.

ฉนทนา อตสาหลกษณ. พทธปญญา คมอการสรางปญญา. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร:

ธนธชการพมพ, ๒๕๔๙.

เดอน คาด. พทธปรชญา. กรงเทพมหานคร: โอเอสพรนตงเฮาส, ๒๕๓๔.

ทองหลอ วงษธรรมา. ปรชญาอนเดย. กรงเทพมหานคร: สานกพมพโอเดยนสโตว, ๒๕๓๕.

บญม แทนแกว. พระธรรม. กรงเทพมหานคร: สานกพมพโอเดยนสโตร, ๒๕๔๖.

๑๕๒

_________. ปรชญาศาสนา. กรงเทพมหานคร: โรงพมพ หจก. ธนะการพมพ, ๒๕๓๖.

_________. ญาณวทยา. กรงเทพมหานคร: ธนะการพมพ, ๒๕๓๕.

ผาสก มทธเมธา. รศ.. คตชาวบานกบการพฒนาคณภาพชวต ฉบบปรบปรง. กรงเทพมหานคร:

โอ.เอส. พรนตงเฮาส, ๒๕๓๕.

พนตร ป. หลงสมบญ. พจนานกรมมคธ-ไทย. กรงเทพมหานคร: รานเรองปญญา, ๒๕๔๐.

พ.อ.ปน มทกนต. มงคลชวต. กรงเทพมหานคร: สรางสรรคบคส, ๒๕๔๙.

_________. เรอนชนใน-ชนนอก. กรงเทพมหานคร: อาทรการพมพ, ๒๕๔๐.

พทธทาสภกข. สนตภาพ. กรงเทพมหานคร: เพชรประกาย, ๒๕๔๙.

_________. อรยศลธรรม. กรงเทพมหานคร: หจก. การพมพพระนคร, ๒๕๒๐.

_________. พจนานกรมธรรมของพทธทาส. กรงเทพมหานคร: สานกพมพธรรมสภา, ๒๕๔๕.

_________. คมอมนษย ฉบบสมบรณ. กรงเทพมหานคร: สานกพมพธรรมสภา, ๒๕๓๔.

พระคนธสาราภวงศ. โพธปกขยธรรม. พมพครงท ๑. กรงเทพมหานคร: บรษท บญศรการพมพ

จากด, ๒๕๔๙.

พระครเกษมธรรมทต (สรศกด เขมรส). วปสสนาภม. พมพครง ๖. กรงเทพมหานคร: บรษท บญศ

รการพมพ จากด, ๒๕๕๒.

พระครกลยาณสทธวฒน (สมาน กลยาณธมโม). พทธบญญต ๒๒๗. กรงเทพมหานคร: มหาจฬา

ลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙.

พระญาณธชะ. ปรมตถทปน ปรจเฉทท ๗ สมจจยสงคหะ . พระคนธสาราภวงศ แปล.

กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากด ไทยรายวน กราฟฟค เพลท, ๒๕๔๖.

พระเทพดลก (ระแบบ øตæาโณ). อธบายหลกธรรมตามหมวดจากนวโกวาท. กรงเทพมหานคร:

ธรรมสภา, ๒๕๓๔.

พระเทพโสภณ (ประยร ธมมจตโต). “ปญญากถา”. ในวชาการเทศนา. รวบรวมโดยพระครปลด

สวฒนจรยคณและคณะ.กรงเทพมหานคร: หจก. เอมเทรดดง, ๒๕๔๔.

พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ป.ธ.๙. ราชบณฑต). พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน.

ชด ศพทวเคราะห. เลม ๒. (ม.ป.ท.)

พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). สลายความขดแยงนตศาสตร-รฐศาสตร-เศรษฐศาสตรแนวพทธ.

กรงเทพมหานคร: สหธรรมก, ๒๕๔๖.

_________. พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ. กรงเทพมหานคร: โรงพมพ บรษท

สหธรรมมก จากด, ๒๕๔๕.

๑๕๓

_________. พทธธรรม. พมพครงท ๒๐. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

๒๕๔๕.

_________. ประโยชนสงสดของชวตน. กรงเทพมหานคร: มลนธพทธธรรม, ๒๕๔๒.

_________. พระพทธศาสนาในฐานะเปนรากฐานของวทยาศาสตร. กรงเทพมหานคร: มหาจฬา

ลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๑.

_________. พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน. ชด ศพทวเคราะห. เลม ๒. (ม.ป.ท.).

_________. หลกการพฒนาตน. กรงเทพมหานคร: สานกพมพเลยงเชยง, ๒๕๔๒.

พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ). หลกปฏบตสมถะและวปสสนากรรมฐาน.

กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๒.

พระธรรมมงคลาจารย (ทอง สรมงคโล). ทางสายเอก. เชยงใหม: หางหนสวนจากด, ดาราวรรณ

การพมพ, ๒๕๕๓.

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม. พมพครงท

๑๗. กรงเทพมหานคร: สานกพมพจนทรเพญ, ๒๕๕๒.

_________. พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท. พมพครงท ๑๒. กรงเทพมหานคร: โรง

พมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑.

พระพทธโฆสาจารย. คมภรวสทธมรรค. แปลโดยพระเมธวราภรณ (ยย อปสนโต ป.ธ.๙), (ราชบร:

หจก. สามลดา, ๒๕๔๙.

พระมหาสมปอง มทโต. คมภรอภธานวรรณนา. กรงเทพมหานคร: โรงพมพธรรมสภา, ๒๕๔๒.

พระมหาโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ). วปสสนาชนหลกการปฏบตวปสสนา. แปลเรยบเรยง

โดย จารญ ธรรมดา. กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากด ประยรสาสนไทยการพมพ,

๒๕๕๓.

_________. มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน. กรงเทพมหานคร: หางหนสวน จ า กด ไทย

รายวนการพมพ, ๒๕๔๙.

_________. วปสสนานย เลม ๑. กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากดประยรสาสนไทยการพมพ,

๒๕๔๘.

พระโสภณคณาภรณ (ระแบบ ฐตญาโณ). อานภาพแหงกาลง. กรงเทพมหานคร: สานกพมพ

ปญญา, ๒๕๓๗.

พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต). กรรมการเวยนวายตายเกด . พมพครง ท ๑.

กรงเทพมหานคร: รงแสงการพมพ, ๒๕๓๔.

พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ. ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๙ เลม ๑ สมถกรรมฐานทปน. พมพ

ครงท ๕. กรงเทพมหานคร: ว อนเตอร พรนท, ๒๕๔๗.

๑๕๔

พระอรยนนทมน (พทธทาส อนทป โæ). อบรมธรรมพทธทาสภกข .พมพค รง ท ๒ .

กรงเทพมหานคร: สานกพมพสขภาพใจ, ๒๕๑๕.

พระอดรคณาธการ (ชวนทร สระคา). จาลองสารพดนก. รศ.. พจนานกรมบาล-ไทยฉบบศกษา.

พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๐.

พระอมราภรกขต (เกด). บพสกขาวรรณา. พระนคร: พระจนทร, ๒๕๐๘.

พระเอฮาราพระโสมเถระและพระเขมนทเถระ. วมตตมรรค. แปลโดยพระเทพโสภณและคณะ.

พมพ ครงท ๒. กรงเทพมหานคร: สานกพมพศยาม, ๒๕๓๘.

มหามกฏราชวทยาลย. มงคลตถทปนแปล เลม ๒. พมพครงท ๑๒. กรงเทพมหานคร: มหา

มกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๙.

สมเดจพระญาณสงวร (เจรญ สวฑฒโน). ประมวลสารคดธรรม. กรงเทพมหานคร: คณะกรรมการ

อานวยการงานเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระเจาอยหวจดพมพเนองในพระราช

พธมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา ๕ รอบ, ๒๕๓๐.

สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถระ). อรยวงสปฏปทา ปฏปทาอนเปนวงศแหง

พระอรยเจา. กรงเพทมหานคร: ประยรสาสนไทย,๒๕๕๔.

_________. อรยวงสปฏปทา. กรงเทพมหานคร: หจก.ประยรสานสไทยการพมพ, ๒๕๕๔.

สมเดจพระมหาสมณเจากรมพระยาวชรญาณวโรรส. สารานกรมพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร:

มหากฎราชวทยาลย, ๒๕๒๕.

สมเดจพระมหาสมณเจากรมพระยาวชรญาณวโรรส. สารานกรมพระพทธศาสนา. พมพครงท ๒.

กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

สชพ ปญญานภาพ. แนวนกทางศาสนา. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย,

๒๕๔๓.

สภร ทมทอง. ศรทธาทถกตอง. กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากด, ๒๕๕๖.

แสงจนทรงาม. ศาสนศาสตร. พมพครงท ๒. กรงเทพเทพมหานคร : โรงพมพไทยพฒนาพานช,

๒๕๓๔.

ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒. กรงเทพมหานคร: บรษท

นานมบคสพบลเคชนส จากด, ๒๕๔๖.

วศน อนทสระ. ชาวพทธกบวกฤตศรทธา. กรงเทพมหานคร: สานกพมพปญญา, ๒๕๓๗.

_________. การชวยเหลอตนเอง. พมพครงท ๔. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราช

วทยาลย, ๒๕๒๘.

วงศชาญบาล (ผชาระ). คมภรพระวสทธมรรค (ไทย). กรงเทพมหานคร: โรงพมพธรรม

บรรณาคาร, ๒๕๒๕.

๑๕๕

(๒) วทยานพนธ:

นายนนทพล โรจนโกศล. “การศกษาวเคราะหแนวคดเรองขนธ ๕ กบการบรรลธรรมใน

พระพทธศาสนาเถรวาท”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย:

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๔๘.

พระครวมลศาสนการ (ประหยด อนชวย). “ศกษาหลกธรรมและการปฎบตวปสสนาภาวนาในภย

เภรวสตร”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหา

จฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๖.

พระครวนยธรสมเกยรต านตตโร. “ศกษานามรปปรจเฉทญาณในการปฏบตวปสสนาตามหลก

สตปฏฐาน ๔ เฉพาะกรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน”. วทยานพนธพทธ

ศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

๒๕๕๒.

พระมหาประเสรฐ มนตเสว (พรหมจนทร). “ศกษาวเคราะหหลกปฏบตอานาปานสตภาวนาเฉพาะ

กรณคาสอนพทธทาสภกข”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย:

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑.

พระมหาสธน ยสส โล (ผลชอบ) . “การศกษาเชง ว เคราะห เ รอง วปสสนากรรมฐานใน

พระพทธศาสนา. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลย

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๑.

พระมหารงเรอง รกขตธมโม (ปะมะขะ). “ผลการปฏบตวปสสนากรรมฐาน: ศกษากรณเยาวชนผ

ปฏบตวปสสนากรรมฐาน ณ ศนยปฏบตธรรมสวนเวฬวน อาเภอเมอง จงหวด

ขอนแกน”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหา

จฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙.

พระวมาน คมภรปโæ (ตรกมล).“การศกษาวเคราะหศล ๕ ในฐานะเปนรากฐานของสนตภาพ”.

วทยานพนธพทธศาสตรดษฎบญฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณ

ราชวทยาลย, ๒๕๕.

ภาคผนวก ก

พระไตรปฎกภาษาบาลฉบบมหาจฬาเตปฏก, ๒๕๐๐.

๑๕๗

๑๕๘

๑๕๙

๑๖๐

๑๖๑

๑๖๒

๑๖๓

ภาคผนวก ข

พระไตรปฎกภาษาไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

๑๖๕

๑๖๖

๑๖๗

๑๖๘

๑๖๙

๑๗๐

๑๗๑

๑๗๒

ประวตผวจย

ชอ - ฉายา/นามสกล : พระสรชาต ฉนทสโล (ปนเกยง)

วน/เดอน/ป : วนท ๑๙ เดอน กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๑๖

ภมลาเนาเดม : ๘๗ หมท ๖ ตาบลแมลอย อาเภอเทง จงหวดเชยงราย ๗๕๒๒๐

อปสมบท : ๒๗ เมษายน ๒๕๓๙ ณ อโบสถ วดแมลอยไร ตาบลแมลอย อาเภอเทง

จงหวดเชยงราย

การศกษา : พ.ศ. ๒๕๔๓ สาเรจการศกษานกธรรมชนเอก

พ.ศ. ๒๕๔๙ สาเรจการศกษาปรญญาตร พทธศาสตรบณฑต

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

ประสบการณ : พ.ศ. ๒๕๔๕ เปนครสอนปรยตธรรมแผนกธรรม สานกเรยนวดนางช

พ.ศ. ๒๕๔๘ เปนกรรมการตรวจขอสอบธรรมสนามหลวง

พ.ศ. ๒๕๕๖ เปนพระธรรมทตสายตางประเทศ รนท ๒๐

ปทเขาศกษา : ๑ มถนายน ๒๕๕๓

ปทสาเรจการศกษา : ๓๑ มนาคม ๒๕๕๘

ทอยปจจบน : วดนางช ๓๙ ถนนเทดไท แขวงปากคลอง เขตภาษเจรญ กรงเทพมหานคร

๑๐๑๖๐

โทรศพท : ๐๘๔–๓๕๕–๐๒๑๖,

E-mail : Chanta.01@hotmail.com