·ÂÎ‡ ÛÒÍ¥ ÍÛÎ¸ÚÛ Ì˚ Í‡ÌÚ˝ÍÒÚ Ì‡ ÏﬂÊ˚...

ê‡‰˚fi ë‚‡·Ó‰Ì‡fl ùŸÓÔ‡/ê‡‰˚fi ë‚‡·Ó‰‡

·ÂÎ‡ÛÒÍ¥ ÍÛÎ¸ÚÛÌ˚ Í‡ÌÚ˝ÍÒÚ Ì‡ ÏflÊ˚ ÒÚ‡„Ó‰Á¸‰ÁflŸ

Ç˚·‡Ì˚fl ÔÂ‡‰‡˜˚ê‡‰˚fi ë‚‡·Ó‰‡(1997—2004)

ëfl„ÂÈ ÑÛ·‡‚Âˆ

ÇÓÒÚ‡fl Å‡Ï‡

Сяргей Дубавец. ВОСТРАЯ БРАМА. (Бiблiятэка Свабоды.XXI стагодзьдзе). — Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода, 2005. — 520 с.

Мастак Генадзь МацурКарэктар Аляксандра МакавiкФота на вокладцы Дзянiса Раманюка

«Вострая Брама» — супольны праект Радыё Свабода ірэдакцыі газэты «Наша Ніва». У 1998 годзе перадача былаўганараваная прэміяй імя Алеся Адамовіча БеларускагаПЭН-цэнтру. У цяперашняе выданьне ўвайшлі выбраныяскрыпты.

© Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода, 2005

ISBN 0-929849-09-4

á‚ÓÌ ÇÓÒÚ‡Â Å‡Ï˚

У Вострай Браме звону няма. Але хто мае пры-

мач, чуе «Вострую Браму» ўжо восьмы год — кож-

ны тыдзень, у нядзелю ўвечары, у Беларусі й Сібі-

ры, Амэрыцы і Аўстраліі слухачы ловяць акорды

Брамса, якія адкрываюць перадачу.

У паўвекавой гісторыі «Свабоды» «Вострая Бра-

ма» стварае прэцэдэнт — маратон аднаго аўтара, які

мае паўгадзіны этэру і свой погляд на сьвет. Гэта

сьвет, дзе мінулае яшчэ не мінула, дзе сапраўд-

насьць шукае сваё аблічча, дзе самыя простыя рэчы

выглядаюць няпэўнымі, бо адсутнічаюць каардына-

ты нормы.

«Вострая Брама» аднаўляе кантэкст — нацыя-

нальны, эўрапейскі, агульначалавечы.

«Вострая Брама» робіцца ў Вільні — зь любога

іншага месца рабілася б іншая перадача. Віленскі

погляд дае адчуваньне, якой была і якой можа стаць

беларуская Беларусь.

Калі ў сэрцы трывога і жах за радзіму, першым,

што ўспомніў паэт, стала Вострая Брама.

На пераломе стагодзьдзяў Сяргей Дубавец вяртае

Вострую Браму ў Беларусь.

Аляксандар Лукашук,

Радыё Свабода, Прага

9ÇÓÒÚ‡fl Å‡Ï‡8 ÇÓÒÚ‡fl Å‡Ï‡

Вострае Брамы ў «Энцыкляпэдыi архiтэкту-ры Беларусi» няма. Гэты помнiк дойлiдзтва 16стагодзьдзя на ўезьдзе ў старую Вiльню апы-нуўся за адмiнiстрацыйнай мяжой краiны.Сёньня гэта Вiльнюс, Літоўская Рэспубліка.Разам з тым Вострая Брама застаецца цэнт-ральным вобразам беларускай сьведамасьцi,культуры, паэзii. Нездарма адзiн з нашых на-цыянальных гiмнаў ужо ў трэцiм радку згадваепра яе:

Толькi ў сэрцы трывожным пачуюЗа краiну радзiмую жах, —Ўспомню Вострую Браму сьвятуюI ваякаў на грозных канях.

Максім Багдановіч

Прызнацца, я доўга шукаў якіх iншых архі-тэктурных сьвятыняў з гэтага шэрагу — тых,што згадвалiся i апявалiся б у беларускай кля-сычнай паэзii гэтаксама часта, як Вострая Бра-ма. У выніку шэраг намаляваўся незвычайны:касьцёл Сьвятой Ганны, Замкавая гара, звані-ца Сьвятога Яна... — усё Вiльня, спрадвечнаясталіца краю. Яшчэ, можа быць, ПолацкаяСафiя або Наваградзкi замак разглядаюцца якунiвэрсальная беларуская сымболiка. Але напаўнавартасную паэтычную анталёгiю можапрэтэндаваць толькi Вострая Брама, у якоймесьцiцца цудатворны абраз Божае Мацi, ад-нолькава дарагi як для каталiкоў, так i для пра-васлаўных.

...Твар то збляднее, то зробiцца ў плямы...Стане прад маткай сьвятой з Вострай Брамы,

этэр 12 кастрычніка 1997 г.

ÇÓÒÚ‡fl Å‡Ï‡ i äÛ„‡Ì ëÎ‡‚˚

Мы крочым праз вострыя брамы,якiя ўтварае пара дарагая,мая залатая пара.Але нас ня золата вабiць,што ўрэшце абернеццабруднай iржою i гноем,а готыка голых таполяў,што рукi скрыжоўваюць недзеля самага шэрага, шэрага,шэрага неба.

Мы рушым праз новыявострыя брамы старыя,як некалi, поруч,i вера вяртаецца нам,i нешта нам кажа,што мы не адзiныя ў сьвеце.

Тацяна Сапач


Сьвятыня краю магла служыць для паэтаў iпроста адметным будынкам, i тапаграфiчнымарыенцiрам у горадзе, як, напрыклад, у Мiха-ся Кавыля. Ён усю ноч шпацыраваў з каханаюпа Вiльнi, а разьвiталiся яны ранiцою каля Вос-трай Брамы. Такiх згадак у беларускай паэзiiшмат. Мяне ж цiкавяць сапраўдныя паэтыч-ныя пэрлiны, якiя запамiнаюцца адразу i на-заўсёды. Адзiн з такiх твораў належыць пяруАлеся Салаўя, якi ў 1944-м разьвiтваўся зьВiльняй, яшчэ ня ведаючы, што астатняежыцьцё яму давядзецца пражыць у Аўстралii.Верш называецца «Ля Вострай Брамы»:

I прашчуры схiлялi тут галовы...Мiнаю я праход Яе сьвяты,а вусны шэпчуць дабравесьця словы: — Сьвятая Ты!

За Ёй — i старадаўная сталiцамае радзiмы ў чарах пекнаты.Iзноў табе прыехаў пакланiцца — — Сьвятая Ты!

У вершы iншай эмiгранткi, Натальлi Арсень-невай, Вострая Брама ўяўляецца iндульгенцы-яй, прошчай. А iрваная музыка верша гучыцьроспачна i зусiм непадобна на звычайна мэля-дычныя творы паэткi:

Выходжу й гукаю,гляджу, выглядаю — нямашка...У ходзiшча шчырбах каштанавы тае сьнег.Праз дошкi кастрывыякрыва ўсьмiхаюцца крамы.(На яве ўсё гэта? У сьне?)

Просiць: «Прачыстая, згiнуць ня дай,Гора адкiнь, ад бяды захавай!» —

гэтак Алесь Гарун распавядае пра пакуты ге-раiнi свае «Засьцянковае аповесьцi». На мяжы19 і 20 стагодзьдзяў абразкi ВастрабрамскайБожай Мацi былi ў хатах па ўсёй Беларусi —як галоўны абярэжны знак. Яшчэ ў канцымiнулага стагодзьдзя Янка Лучына апiсаў такiабразок у сваiх «Паляўнiчых акварэльках зПалесься»:

Гаспода вось. На градцы посуд. Чыста ў хаце.Абраз з выявай Божай Вастрабрамскай МацiНа покуцi ў вянку…

Але найчасьцей апявалi ў нас гэтую сьвяты-ню каталiкi, паэты-ксяндзы:

О, Мацi Божая, што ў слаўнай Вострай Браме,Як зорка ясная, нам сьвецiш заўсягды... —

пачынае сваю «Малiтву» Андрэй Зязюля. Уiншага паэта-сьвятара Казiмера Сваяка вершна гэтую тэму — адзін зь лепшых у творчым да-робку:

Вастрабрамска Мацi БожаКраска чыстая, прыгожа.Мiласэрдзе Твае волiСьвецiць Вiльнi у нядолi.

Ўся Цябе Русь славiць БелаI Лiтва i Польшча цэла,Бо Ты мацi мiласьцiва,Сваiм дзеткам дабратлiва...


Нi то лом-ламок,Нi то дом-дамок

Там вiднеецца...

Найлепей вытлумачвае такiя адносiны даВiльнi i Вострае Брамы Мiхась Машара ў сва-ёй паэме «Падарожжа». Часам можна пачуцьдумку, што менавiта такi падыход — сапраўдыбеларускi, народны.

Iду далей... вось Востра-брама.Зьнiмаю шапку (трэба тут).Малiтвай раньняю сабраныКаля муроў таўпiцца люд.

Я не малюсь мурам i тайнамНезразумелым i пустым.Мой Бог — такi прасты, звычайны,Але магутны i жывы.

Яго аўтар — лясы i поле,Яго сялiбай — даль i шыр,I гай зялёны на прывольлiШумiць iмшой, як манастыр.

I я малюсь Яму з калосьсем,I я малюсь Яму з травой,I ў веснашумаў адгалосьсiГуторыць часта Ён са мной.

Вось у чым справа. Тое, што ў нас называлiнароднасьцю ў дачыненьнi да лiтаратуры —гэта насамрэч дух паганства. Вострая Брама iКурган Славы ўступаюць у этычны i эстэтыч-ны канфлiкт менавiта як хрысьцiянская i па-ганская сьвятынi. Можна працягнуць гэтую па-лярызацыю на ўсё, што сёньня адбываецца ў

Чыйсь крок невясёлы i важкi.— Дзе Вострая Брама?— Нямашка.

Кажучы пра нацыянальныя сымбалi, штоапетыя беларускай паэзiяй, я да часу ня згад-ваў савецкiх вершаў. Там мы знойдзем індуст-рыйны Менск, гiганты прамысловасьцi, якiяцяжка ўпiсаць у шэраг нацыянальных сьвяты-няў, а найперш — Хатынь i Курган Славы. Усавецкай сыстэме каардынат уласна беларуш-чына пачынаецца зь мiнулай вайны. Гэтакса-ма як дзень незалежнасьцi сёньня прызначанына дату вызваленьня Менску ад немцаў.

Дзьве сыстэмы сымбаляў: Вострая Брама iКурган Славы — як іртуць i вада, нiякiм чы-нам не спалучаюцца, не ўзаемапранiкаюць. Не-магчыма ўявiць сабе паэтычны твор, дзе б згад-валiся абедзьве гэтыя сьвятынi. Як, зрэшты,немагчыма ўявiць сабе верш Максiма Багда-новiча пра Хатынь. Тут нам адкрываецца глы-бокi раскол нацыянальнае сьвядомасьцi. На-пэўна, нават больш глыбокi, чым падзел наканфармiзм i нонканфармiзм, савецкую i неса-вецкую беларускую культуру. Верш пра Кур-ган Славы цалкам мог напiсаць Янка Купала,бо «курган» — ягонае слова, назва хрэстама-тыйнай паэмы і скразны вобраз усёй ягонайпаэзіі. Але пра Вострую Браму Купала не пiсаўнiколi. Дый вершы пра Вiльню ў яго выходзiлiнейкiя непаважныя, гратэскавыя...

Над Вяльлёй-ракой,Па гары крутой

Туман сьцелецца;


Курган Славы, уваходзячы ў Вострую Браму.Можа быць, калi такi верш усё ж зьявiцца,тады адбудзецца i наша нацыянальная кан-салiдацыя. Калi ж я памыляюся, i два сымбалiнiколi ня ўступяць у эстэтычны кантакт, а бу-дуць працягваць сьмяротны двубой, дык адна-му зь iх рана цi позна давядзецца капiтуляваць,загiнуць, прапасьцi. Але гэта будзе ўжо зусiмiншая краiна або тэрыторыя.


«êÛÊÓ‚˚ ÚÛÏ‡Ì»

Адыходзіць у нябыт таталiтарная савецкаякультура, якая паўстагодзьдзя лiчылася ў Бе-ларусi культурай нацыянальнай. Iлжывая вар-тасьць уласна савецкiх твораў вытлумачвала-ся iлжываю iдэалёгiяй, хоць самi гэтыя творыне рабiлi нам гонару ў сьвеце. Падступны ама-ралiзм партыйнае палiтыкi выяўляўся ў тым,што сацрэалiстычная хлусьня падавалася ме-навiта як беларушчына i менавiта як да бела-рушчыны — як да роднага — да яе выхоўвала-ся любоў. Нiякiм iншым спосабам убiць гэтаўсё ў галовы людзей было немагчыма. I тамубыў абраны самы каварны мэтад. Пры гэтымдобрую палову твораў праўдзівае беларускаекультуры давялося ад народу схаваць.

Што праўда, i ў гэтым каварстве людзi частараспазнавалi фальш. I тады зьяўлялiся iранiч-

Беларусi. Ледзьве абазначыўся ў нас эўра-пейскi, хрысьцiянскi тып цывiлiзацыi, як за-раз жа быў зломлены i адмоўлены рэваншампаганства.

Падзел сьвядомасьцi памiж Вострай Брамайi Курганам Славы можна разглядаць таксамаяк падзел памiж арыстакратычнымi і прале-тарскiмi стэрэатыпамі, памiж культурай сэрцаі стыхiяй душы. Праекцыя гэтага ўнутранагарасколу праглядаецца ў беларускiх палярыза-цыях «захад — усход», «каталiцызм — правас-лаўе». Вынiкi гэтага падзелу — у неаб’ядна-насьцi свайго. Калi цётка гаворыць «па-наша-му», але не прызнае, што па-беларуску. Калiнамэнклятура адчувае проста фiзычную ня-прыязь да фактаў i асобаў нацыянальнай гiсто-рыi i культуры. Калi народ хоча жыць як жыве,але пры гэтым не згаджаецца абазначыць станкраiны як незалежную Беларусь i галасуе заСССР.

Даводзячы гэты раскол да зусiм канкрэтна-га знакавага ўзроўню, я спрабую паставiць эс-тэтычную задачу — убачыць верш, у якiм быапявалiся Вострая Брама i Курган Славы адна-часова. Вострая Брама — мiжканфэсiйны сым-баль. Для курганаслаўнікаў ён незразумелы iчужы. Курган Славы — для вастрабрамнікаў —сымбаль чужое вайны на беларускай зямлi.Хоць нiшто не замiнае разглядаць яго як сым-баль перамогi над фашызмам. Так цi iнакш, усясправа ў трактоўках, якiя яшчэ трэба будзестварыць. Сёньня ж недарэчнасьцю ўяўляеццадумаць пра Вострую Браму, схiлiўшы галаву ляпадножжа Кургана Славы, або разважаць пра


кожны ў сваiм жанры», — яшчэ нядаўна вы-казваўся Iван Шамякiн.

Як можна даваць паказаньнi ў судзе, бачачыў вакне каменнага Ленiна? — уражана пытаюц-ца ў Вiльнi. Суд судом. Але як можна жыць,штодня сустракаючы каменных i бронзавыхленiнаў на вулiцы i на пляцы? Як ня зблытацьэпохаў? Як выйсьцi з гэтага, паводле ВасiляБыкава, ружовага туману?

«Ружовы туман» — караценькае быкаўскаеапавяданьне зь ягонае яшчэ нявыдадзенае кнiгiпрозы*. Савецкiя партызаны падрабiлi ня-мецкiя прадуктовыя карткi i з тымi фальшы-вымi карткамi адправiлi глуханямога селянiнаў краму. Маўляў, нам набярэш i сабе таксама.Той селянiн, нiчога не падазраючы, шчасьлiвы,прынес з крамы прадуктаў. Фальшыўка спра-цавала. I да глыбокае старасьцi глуханямы за-хаваў бязьмежную ўдзячнасьць тым партыза-нам, так i ня ўведаўшы, што хадзiў з падроб-кай, што на iм выпрабоўвалi тыя карткi. Гэтыстан Быкаў i назваў ружовым туманам маны.

Ёсьць, дарэчы, пра ружовы туман і ў Ша-мякiна. Фрагмэнт, варты параўнаньня:

«Дома! Як хораша дома! У суботу жыў у ру-жовым тумане. Цэлы дзень аглядаў сваю рэ-канструяваную дачу. Добра атрымалася. Рас-стаўляў мэблю. Хлопцы расстаўлялi па маiмуказаньнi».

Гэта 1982 год. Наколькi ўсё ж адзiн i той во-браз у розных аўтараў азначае рознае, супраць-

ныя трындушкi пра тое, што «Пятрусь Броўкапiша лоўка, піша лоўка і даўно...»

Але што сёньня рабiць з усёй гэтай неабдым-най спадчынай сацрэалiзму? Не, мы ня станемадмаўляць i хаваць яе так, як яна сама ў свойчас адмовiла i схавала несавецкую беларушчы-ну. Але мы мусiм аднесьцi яе да адпаведнага ёйразьдзелу не літаратуры, а іншае дысцыплiны— гiсторыi таталiтарызму ў Беларусi.

* * *Сёньня ў Вiльнi адбываюцца спрэчкi вакол

iдэi музэю таталiтарнае скульптуры. У вiлен-скiх газэтах адныя прапануюць паставiць усiхленiнаў i сталiнаў у двары былога КГБ, у бу-дынку якога цяпер разьмясьцiўся суд. Iншыясупраць. Iх галоўны аргумэнт такi: як людзi бу-дуць даваць у судзе паказаньнi, бачачы ў вак-не Ленiна?

У гэткай палемiцы найвастрэй выявiлася як-раз тое, што сацрэалiстычныя шэдэўры павод-ле ўзьдзеяньня на чалавека — гэта не культу-ра, i зь iх ня можа вырасьцi новы, нармальныкультурны кантэкст. У такiм сьвятле размовыпра высокую эстэтычную вартасьць манiзе-раўскага Ленiна на плошчы Незалежнасьцi ўМенску гучаць недарэчна. Зразумела, фар-малiстычныя знаходкi могуць сустракацца i ўпрадметах сатанiнскага культу, чым па сут-насьцi i была беларуская савецкая культура,але...

«Думаю, што многiя з нас, савецкiх лiтара-тараў, людзей партыйных, мараць калi-небудзьнапiсаць вобраз Уладзiмiра Iльлiча Ленiна,

* Кнiга Васiля Быкава «Сьцяна» выйшла ў Менску ў вы-давецтве «Наша Нiва» напрыканцы 1997 г.


Пакiнуць усё на водкуп рынку? Але з выда-леньнем савецкага кантэксту многiя матыва-цыi ўчынкаў ды i проста рэалii становяцца не-зразумелымi сучаснаму чытачу. Рынак адкiдаегэтую лiтаратуру. А як быць зь яе вiдавочнымамаралiзмам, няшчырасьцю або перавернутымразуменьнем сьвету?

Камунiсты — гэта слова, як са сталi,Камунiсты — гэта слова, як з агню.Маркс i Энгельс нам iмя такое далiСто гадоў таму назад упершыню.

Аркадзь Куляшоў

Калiсьцi крытык Анатоль Сiдарэвiч сказаўмне па сакрэце, што далi б яму волю, ён бы зьдзевяцi тамоў Броўкi выбраў некалькi дзясят-каў «крэпкiх вершаў», i атрымаўся б прыстой-ны зборнiк. Але ён казаў тое гадоў пятнаццацьназад. Сёньня, думаю, трэба было б зноў адбi-раць — ужо з таго выбранага зборнiка.

Дык хто мы?Песьняры цi хлусьняры?Я добра жыў:Пакутваў i спагадваў,Я веру ЛенiнуЗь дзiцячае пары...Няхай агнём бязьлiтасным гарыцьСьвет бюракратаў, махляроў i гадаў.

Пiмен Панчанка

Амаралiзм у крывi гэтага антымастацтва. Выможаце чытаць пра вясковыя сантымэнты абосцэны каханьня, захапляцца лёгкасьцю пяра,

леглае. Для аднаго — душэўны камфорт, длядругога — аблудны наркатычны падман.

Магчыма, Быкаў стаў тым пiсьменьнiкам,якi першы выйшаў з ружовага туману. Фiгу-ральна кажучы, з Коласам беларуская лiтара-тура ўвайшла ў гэтую хмару, надоўга згубiла-ся ў ёй, а з Быкавым выйшла. Яшчэ ня ўся.Надта цяжка ёй гэта даецца.

Натуральнае пытаньне — што рабiць з тымiсотнямi лiтаратараў i дзясяткамi клясыкаў,якiя цалкам упiсалiся ў савецкi пэрыяд?Выбiраць зь iхнае творчасьцi тое, дзе ня згад-ваюцца дыктатары? Але флюiдамi таталiтарыз-му прасякнутыя нават кнiгi тых аўтараў, наякiх учора гадавалiся сёньняшнiя незалежнiкii дэмакраты. Для пiсьменьнiкаў гэта было за-цятае спаборнiцтва, хто лепш апiша чалавеч-насьць Ленiна i ягоных паплечнiкаў. А ў чыта-чоў у свой час нават паэма «Ленiн думае пра Бе-ларусь» абуджала пачуцьцё нацыянальнае год-насьці.

Пакiнуць усё на водкуп чытачу? А школьныяпраграмы, дзе й цяпер поўна чалавечных баль-шавiкоў, якiя вяршаць свае акты справядлi-васьцi — раскулачваньне, выкрыцьцё шпiёнаўi сабатажнiкаў, удалы расстрэл якога-небудзьпапа?

На золаце — ўзьняты Кастрычнiка сьцяг,Прасторы бязьмежныя, ясныя,Да сонца шырокi праложаны шлях,Багатыя нiвы калгасныя...

Максiм Танк


прычым выняць як з тэксту, так i з кантэксту.Але такая «зачыстка» — гэта таксама мэтад та-талiтарнага рэжыму. У нашым жа выпадку да-водзiцца сьцьвярджаць, што беларуская савец-кая лiтаратура — гэта не разьдзел беларускайлiтаратуры, а, паўтаруся, разьдзел гiсторыi та-талiтарызму.

Яшчэ адзiн мiт беларускай савецкай лiтара-туры — гэта яе эстэтычныя здабыткi. «Пахнечабор», «Сьцяг брыгады» i г.д. Але перачытай-це гэтыя творы сёньня. Зразумела, што ў свойчас, калi iснавала адпаведная сытуацыя дляўспрыняцьця такой эстэтыкi, гэтыя творы па-свойму выдатна дапаўнялi «Марш энтузiястаў»i «Пастанову аб далейшым паляпшэньнi палi-тыка-выхаваўчай работы». Але сёньня гэтагакантэксту няма цi, дакладней, амаль няма. Iўжо нiчога не вытлумачвае тых або iншых па-чуцьцяў Броўкi або Пысiна або Панчанкi. Вы-раз «Ленiн думае пра Беларусь» успрымаеццацяпер як фатальнае таўро на нашай гiсторыi20 стагодзьдзя.

этэр 18 студзеня 1998 г.

ê˝ÒÔÛ·Î¥Í‡ ê‡‰Á¥Ï‡

Адзiн пiцерскi знаёмец некалі распавядаў,што для расейскага вуха «Вячаслаў ФранцавiчКебiч» гучыць як «Бэата Тышкевiч», гэта зна-чыць, не па-свойску. У тыя часы людзi ў Расеi,магчыма, упершыню адчулi, што брацiшка-бе-

празрыстасьцю апiсаньня, але пры гэтым ат-рымлiваць тыя самыя мэтастазы сатанiзму. Бооды Сталiну, чэкiстам i партыi — гэта не мас-кiроўка або недаразуменьне паэтаў. Гэта iхшчыры стан душы, нават у момант замiлавань-ня прыродай.

Апанэнты звычайна кажуць, што адбор пры-вядзе да зьбядненьня лiтаратуры. Але гэтазьбядненьне для тых, хто сумуе па савецкайярархii, хто дагэтуль думае пра золата, якоедля чытача даўно ператварылася ў iржу i гной.Адсюль непапулярнасьць лiтаратуры, яе раз-бэрсанасьць, нявыстраенасьць i неканвэрта-бэльнасьць. Яна, поўная «дарагiх усiм iмёнаў»,нiкому не патрэбная. Прычым творцы ружова-га туману пераблытаныя ў ёй з сапраўднымiклясыкамi i разбураюць тую сапраўдную ярар-хiю, якая мусiць выбудоўвацца сёньня.

Зьбядненьне лiтаратуры — мiт. Калi яно йёсьць, дык выяўляецца ў замоўчваньнi абострымлiваньнi сапраўдных шэдэўраў. Нiхто нябудзе сёньня чытаць усяго Коласа, але даса-вецкi Колас складаецца з патэнцыйных бэстсэ-лераў. Колькi нi выдаюць «Вянок» Багдановiчаў адным шэрагу з кнiгамi савецкiх паэтаў, а«Вянка» не купiць...

У савецкай Беларусi былi свае спосабы «пе-раацэнкi каштоўнасьцяў». Вымалiся, напры-клад, усе вершы Купалы, прысьвечаныя Ста-лiну. Але тут нiхто не казаў пра зьбядненьнеКупалы. I каго гэта сёньня хвалюе, акрамяпяцi спэцыялістаў-навукоўцаў. Паводле гэткаелёгiкi, цяпер мы мусiм выняць Ленiна зь яго-нымi паплечнiкамi, кампартыю зь яе роляю,


Некалькi нумароў запар у «Нашай Нiве» дру-куюцца лiсты беларусяборцаў. Маўляў, кеп-скае iмя нашай краiны фатальна навiсла надейным лёсам i не дае ёй вылузацца, стаць на-поўніцу самастойнай i самавiтай. Адзiн чытачпрапануе называцца Крывiяй, другi — Лiтвой.Абодва падтрымваюць адзiн аднаго ў крытыцыiмя Беларусь, але ў выбары альтэрнатывы ра-зыходзяцца. Маўляў, Крывiя сымбалiзуе толь-кi паганскую веру, а Лiтва — хрысьцiянскую.Трэцi чытач, якому таксама недаспадобы Бела-русь, адмаўляе Крывiю, бо ён гомельскi, г.зн.радзiмiч, і ганарыцца ўласнай рода-племяннойтрадыцыяй. Я думаю, прыгожая магла б атры-мацца назва — Рэспублiка Радзiма...

Чацьверты прапануе, каб ня блытацца зьЛiтвой-Летувой, называцца Вялiкалiтвой.Пяты чытач ужо ня пiша, а тэлефануе мне ў рэ-дакцыю i кажа, што пасьля ўсiх гэтых прапа-новаў у яго ня толькi ўсё пераблыталася ў га-лаве, але й паплыла трывалая глеба пад нагамi.Маўляў, справа, дзеля якой жывеш i выстой-ваеш у супрацьстаяньнi з антыбеларускiмi ўла-дамi, пачынае рассыпацца на мноства чась-цiнак. I калi ўжо на тое пайшло, яму зручнейназывацца, як ягоная вясковая бабка — тутэй-шым, самым мудрым i па-фiлязофску глыбокiмсялянскiм iмем, ад канкрэтнага месца на зямлi— тут. Вось толькi ў горадзе гэтага «тут» няма,не намацваецца...

Парадокс у тым, што ўсе нашыя чытачы ма-юць рацыю. I наконт Беларусi, i наконт Крывiiзь Лiтвой, i наконт Тут. Усе iхныя прапановысто разоў гiстарычна апраўданыя i вартыя

ларус жыве ў iншай краiне. Прычым адчулi насамым жорсткiм, знакавым узроўнi — наўзроўнi ўласных iмёнаў. Тады ж, спрабуючывярнуць братэрскае «единообразие», сёй-той зпалiтыкаў тлумачыў, што ў Беларусi ўладу за-хапiлi палякi. А мясцовыя нацыяналы, наад-варот, вышуквалi ва ўласных iмёнах глыбокiяэўрапейскiя повязi. I калi Кебiч сустракаўся зКолем, яны задаволена адзначалi, што сустра-каюцца дзьве капусты: Кебiч — па-ангельску iКоль — па-нямецку.

Роля ўласных iмёнаў, iх таемны ўплыў налёсы людзей i ўсяго народу магутны i да канцаневытлумачальны.

Мiнулым разам мы гаварылi пра фiксавануюбеднасьць на чалавечыя iмёны, якая з савецкiхчасоў гаспадарыць у Беларусi. Сашы з Машамii Наташамi, безумоўна, пазычаныя ў суседня-га народу, ствараюць пэўны абмежаваны прэй-скурант, за межы якога ў загсах, дзе рэгiстру-юць дзяцей, выходзiць або не рэкамэндуюць,або нават забараняюць. У iншых народаў такiхжорсткiх абмежаваньняў «паводле ўсенарод-най дамоўленасьцi» не iснуе. А ў дачыненьнi данас гэта сьведчыць пра абмежаваны кругагляд,што выяўляецца цi не ва ўсiх сфэрах жыцьця.

Выбар iмя — гэта важны акт, у якiм сыхо-дзяцца традыцыi, густы i астральная энэргiя.Калi ж над народам пануе абмежаваны заг-саўскi прэйскурант, для выбару амаль не заста-ецца месца. На гэтай абмежаванай прасторымы поўнiмся крытыцызмам да iмёнаў сваiх су-айчыньнiкаў i да iмя самое нашае краiны Бе-ларусi.


тым, што iхны адзiны сьцяг разьдзёрты надробныя кавалкi няiсных дзяржаваў.

Як нi круцi, а зьмена назвы не выглядае сёнь-ня панацэяй для Беларусi. Можа быць, у нашаеагульнае маткi i сапраўды ня тое iмя. Але наiншае яна нам не адгукнецца.

этэр 5 красавіка 1998 г.

ä˚ıÛ ÌflÌ‡‚iÒ¸ˆi‰Îfl Ô‡ŸÌ‡Ú˚ Ê˚ˆ¸ˆfl

23 сакавiка мне давялося высадзiцца зь вi-ленскага боiнгу ў бясконцыя калiдоры лёндан-скага аэрапорту Гiтроў i паспрабаваць адчуцьсамога сябе пэрсанажам чытаных у далёкiмдзяцiнстве кнiг. Даўно, хоць i завочна знаёмыгорад абяцаў заваражыць.

Праўда, што толку ад эўфарыi, калi ты адзiну чужой краiне, а тваё веданьне мовы абмя-жоўваецца не заўсёды зразумелымi фразамi зрэпэртуару папулярных некалі рок-гуртоў. Па-ралельна я прывез у сабе яшчэ некалькi iпас-тасяў — разбуральнiка ўласных стэрэатыпаў i,на ўсялякi выпадак, турыста. Зрэшты, апошнiтак i не разьвiўся ўва мне, бо ўсе прыкмет-насьцi, якiмi толькi можна ўразiцца ў сьвеце,я ўжо даўно сабе ўявiў i, наколькi мог, уразiў-ся. А папярэднiя вандроўкi цi то ў Будапэшт,цi то ў Прагу пераканалi, што таго ўяўнага ўра-жаньня бывае дастаткова, каб не ўзьнiкала па-

ўвагi. Адно, што выбар гэтых людзей, якiя сы-ходзяцца ў справядлiвай крытыцы iмя Бела-русь, разводзiць iх у розныя бакi. Ён iх не злу-чае, а разьядноўвае. Бо крывiч нiколi не захо-ча звацца лiцьвiнам або тутэйшым, i наадварот.I чым далей будзе працягвацца дыскусiя, тымбольш непераадольны будзе вырастаць памiжiмi бар’ер. Досьвед у гэтым сэнсе ў нас ёсьць.Гэта расколатая беларуская эмiграцыя, якаяпаглыбiла свае разыходжаньнi ў выбары назвыкраiны на раскол канфэсiйны, партыйны i ўся-лякi iншы. Прымiрэньне ў большасьцi выпад-каў аказалася немагчымым.

А мiж тым якраз беларушчына сёньня —адзiнае, што дазваляе iдэнтыфiкаваць i аб’яд-наць супраць русiфiкацыi i крывiчоў, i лiць-вiнаў, i радзiмiчаў, i тутэйшых. Уявiм сабе«Нашу Ніву» як лiтоўскую або лiцьвiнскуюгазэту; цi напiсаў бы ў яе крывiч або якi-не-будзь яцьвяг — як у сваю, прычым адначасовасваю для ўсiх? Сумнеўна. Таму выбар у гэтайсправе пралягае не памiж альтэрнатыўнымiназвамi, а памiж яднаньнем i расколам.

Назва краiны можа быць зьмененая ў часыўсенароднага ўздыму i прыходу да ўлады нацы-янальных сiлаў, або ў часы, калi нармальнаяўлада стабiлiзуе сытуацыю ў краiне. Скажам,крывiцкая партыя пераможа на выбарах лiць-вiнскую — i Беларусь стане называцца Кры-вiяй. Але гэтага ня здарыцца сёньня. Сёньняантыбеларускi i антыдэмакратычны рэжым,якi заняў пасад краiны, будзе назiраць заспрэчкаю крывiчоў зь лiцьвiнамi, i цешыцца


прыхапiў з сабою. Сярод грыбатых нэграў, цем-наскурых iндусаў, касавокiх карэйцаў i самыхневерагодных мяшанцаў, памiж якiх трады-цыйны ангелец або проста белы складае яўнуюменшыню, я без асаблiвае ахвоты намацваўролю Таго-хто-раскажа. Гэта значыць, чалаве-ка, якому трэба будзе нешта распавядаць пась-ля вяртаньня дахаты. А паколькi цiкавяцьмяне найперш патаемныя пачуцьцi, то мне на-лежала хутчэй ствараць стэрэатыпы, чым раз-бураць iх.

Выйшаўшы зь цягнiка ў лёнданскiм раёнеФiнчлi, дзе няма дому, вышэйшага за тры па-верхi, я адразу знайшоў на станцыйнай схемебеларускi дамок — Марыян-хаўс. Дарога быланедалёкай, пачыналася шарая гадзiна, а разамзь ёй дожджык. Вакол усё квiтнела — цэлаемора самай неверагоднай расьлiннасьцi. У Ма-рыян-хаўсе нiкога не было, i я, пакiнуўшырэчы, адправiўся шукаць свае параўнаньнi.

Штосьцi тут нагадала мне Друскенiкi з май-го дзяцiнства, або нават родны Мазыр — так-сама зь дзяцiнства. Калi там яшчэ былi доўгiявулкi невялiкiх дамкоў. Дамкi ўтваралi над-звычай цёплыя краявiды на высокiх узгоркахпа беразе Прыпяцi. Пасьля iх зьнесьлi разам зузгоркамi. Памятаю, у апраўданьне зносукiраўнiк мясцовага аддзяленьня таварыствааховы помнiкаў БССР у сярэдзiне 80-х назваўгэтыя дамкi «жыдоўскiмi клапоўнiкамi». УЛёндане, дарэчы, таксама зносяць, але зносяцьбанальныя дзевяцiпавярховiкi з «лоджыямi» i«гастраномам» на першым паверсе — тое, штопа беларускiх мерках увасабляе сабою сучасны

трэбы ўражвацца зноў. Забягаючы наперад,скажу, што знакамiтыя Бiг-Бэн пры парлямэн-це i Букiнгемскi каралеўскi палац не разбурылiмайго досьведу.

Сапраўдных моцных уражаньняў, перажы-тых увачавiдкi падчас вандровак у сталiцысьвету, у мяне ня так i шмат. Гэта першае на-ведваньне Варшавы, фактычна, першы выезд«за мяжу». Гэта вугорскi парлямэнт, пасьляякога ўжывую ўражвацца архiтэктурай мнеўжо здаецца немагчымым. Нарэшце, гэта Ду-най у Будапэшце. Хто зь дзяцiнства ня чуў адбабулi даўнiх беларускiх песень пра Дунай i хтоне сьпяваў гэтых песень сам, той нiколi не зра-зумее, што ў iм пры выглядзе гэтай культавайбеларускай ракi зварухнулася штосьцi спакон-вечнае.

У параўнаньнi з Дунаем Тэмза — рака бу-дзённая i нецiкавая. Зрэшты i сам Лёндан —гэта вялiкi быт. Словам, турыст, якi памёр увамне ўжо на ўваходзе ў тутэйшую падземку,underground, так болей нi разу i не падаў прык-метаў жыцьця.

Што праўда, i разбуральнiк уласных стэрэа-тыпаў за ўвесь тыдзень знаходжаньня нiчога неразбурыў. Я нават склаў для сябе такую фор-мулу: у Лёндане нiчога ня ўразiла, але нiчогай не расчаравала. Магчыма, гэта найлепшая ха-рактарыстыка для гораду, якi адзiн мой сябраназывае iдэальным горадам для жыцьця.

Такiм чынам, я праяжджаў свой бясконцыандэграўндавы шлях пад дзесяцiмiльённайсталiцай сьвету i амаль фiзычна ператвараўсяў iншага чалавека, зусiм не таго, чые iпастасi


нуты ўвесь горад. I нiкому ня прыйдзе ў гала-ву замянiць высьлiзганыя за сто гадоў драўля-ныя парэнчы ў старым пабе на новыя — мэ-талiчныя цi плястыкавыя. Калi й заменяць,дык так, што нiхто не заўважыць розьнiцы.

Часам мне думалася, што гэта чыста бела-рускiя адчуваньнi. Наша гiсторыя дваццатагастагодзьдзя ператварае нас у закладнiкаў чу-жых краiнаў i гарадоў, якiя для нас вельмi хут-ка робяцца роднымi. Тады як свае гарады зажыцьцё аднаго пакаленьня страчваюць усезгадкi пра ягонае дзяцiнства.

У Фiнчлi, у беларускай Скарынаўскай бiблi-ятэцы пануе гэтая самая старасьць i несучас-насьць. Тут музэйная, належна захаваная бела-рушчына не мадэрнiзуецца, а проста застаецца.У адрозьненьне ад Беларусi, дзе ўсё беларускаенiбыта кожнага разу ствараецца нанова. Тутнiколi не падумаеш пра тое, цi добры ў нас герб,сьцяг, або нацыянальны гiмн. Або ўрэшце — цiдобрае iмя ў нашай краiны, пра што ў Беларусiдэбатуюць сёньня патрыёты. Тут, у Лёндане,разумееш i яшчэ адзiн сэнс недатыкальнасьцii каштоўнасьцi старога — яно належала iнша-му пакаленьню. Гэты бээнэраўскi пашпарт на-лежаў Янку Чарапуку, а гэтая гулагаўская ка-шуля — Ларысе Генiюш...

У вынiку простыя рэчы выглядаюць, як сьвя-тынi. А можа, гэта таму, што захоўвае iх сьвя-тар i тутэйшы гаспадар айцец Аляксандар Над-сан. Цi таму, што ўсё гэта дзеецца ў Лёндане. Iквiток на тутэйшую падземку з датай 25 сака-вiка 1998-га году, набыты ў дзень 80-х угодкаўБНР, становiцца рэлiквiяй ужо ў маёй кiшэнi...

горад, i што ў нас прыйшло на зьмену ма-зырскiм «клапоўнiкам». Цяпер у Мазыры нямамясьцiнаў майго дзяцiнства. Як амаль няма iхi ў Менску. Затое раз-пораз я знаходжу iх то ўВільні, то ў Празе, то вось цяпер у Лёндане.

Па прыезьдзе ў мяне абавязкова спытаюць:што такое Лёндан, i таму я прыдумляю яшчэадну формулу: у кожнага з нас у розных гара-дах ёсьць свае блiзкiя мясьцiны. Дык вось Лён-дан увесь складаецца зь менавiта такiх тваіхмясьцiнаў.

А яшчэ, каб уявiць сабе Лёндан, можна ўзяцьулюбёную старую Вiльню, памножыць яе ўпяцьдзясят разоў, чыста мэханiчна скласьцiгэта ўсё ў адно — i атрымаецца сталiца сьвету,якую цалкам можна назваць Лёнданам. Нiякаецэнтрычнае структуры не iснуе, бо ў ангель-скай сталiцы не адшукваецца цэнтар. Ёсьцьбясконцыя пляцы з прыкметамi цэнтру, але якiзь iх цэнтральнейшы — ня скажаш. На Окс-фард-стрыт я спытаўся ў свайго праваднiка Iга-ра — цi гэта iхны Ленiнскi праспэкт? Ён пачу-хаў патылiцу i сказаў: ну, увогуле не зусiм, але,калi хочаш так лiчыць...

Чыста прагматычна я магу патлумачыць гэ-тую ўтульнасьць старасьцю — цэглы, дрэва,мэталу. Гэта ў даросласьцi мы кажам, што, на-прыклад, кватэра несучасная, а ў дзяцiнстведля нас гэта бабулiна кватэра, у якой адбылiсяўсе нашыя на ўсё жыцьцё дарагiя адкрыцьцi.Сапраўды, як файна вяртацца з працы ў кватэ-ру, дзе ты некалi слухаў бабулiну казку. Хто ўнас можа пахвалiцца такiм адчуваньнем? Хiбаадзiнкi. У Лёндане гэтым адчуваньнем прасяк-


сказаць, што гэтым разам адчуў, зразумеў, штотакое Захад, што прымушае гаварыць пра ягоi не вяртацца зь яго маiх землякоў. Усе вонка-выя параўнаньнi, дабрабыт i бытавая ўладка-ванасьць — справы ўрэшце дзясятыя. Галоў-нае, як правiла, не называецца, бо гучала б вы-клiкам шматпакутнай Бацькаўшчыне.

Я блукаў па Лёндане, заходзiў у пабы i кра-мы — i чагосьцi там не знаходзiў. Чагосьцi не-намацвальнага. I, урэшце, я зразумеў. Тамняма нянавiсьцi. Такой звыклай, усеагульнайi беспрычыннай, абавязковай i незаўважнай,якая нiбы працяла нашую плоць i кроў.

Звычайна ў такiх развагах баiсься заходзiцьдалёка, каб не будзiць лiха, каб не назваць таго,чаго не павiнна быць, i што магло б адно адтваiх развагаў матэрыялiзавацца. Словам, кабне сурочыць. Але гэтым разам я дазволiў саберазважаць.

Нянавiсьць (я шукаў нейкага iншага слова,але гэта менавiта нянавiсьць) — падспудная,падсардэчная ношка, зь якой мы жывем, як зглыбока схаванаю хваробай. Менавiта яна ўсе-агульная i галоўная прычына крыўд i бед наша-га грамадзкага бытнаваньня, у аснове якога ля-жыць патрэба «зашчымiць блiжняга свайго».Дробная сацыяльна-бытавая нянавiсьць ля-жыць у падмурку нерэлiгiйнасьцi беларусаў, борэлiгiйнасьць мусiла б грунтавацца на любовi.Урэшце, менавiта нянавiсьць рухала электара-там, якi абраў на пасаду першага прэзыдэнтатакога чалавека. Гэта была нянавiсьць да сувэ-рэнiтэту, да начальнiка-кебiча, да суседа...урэшце, да сябе. Кажуць, нянавiсьць — другi

У часе дзясятка сустрэчаў у розных ангель-скiх арганiзацыях, калi гаворка iшла пра Бе-ларусь, даводзiлася разьвiтвацца з сваiмi пры-жывальнымi адчуваньнямi роднасьцi i вяртац-ца ня тое што ў рэальнасьць, а ў гiпэррэаль-насьць. Тут сапраўды нiхто нiчога толкам няведае пра Беларусь, i можна пачуць самыя не-верагодныя гiпотэзы.

За круглым сталом у ВВС абгаворвалiся маг-чымасьцi адкрыцьця беларускай службы гэтайрадыёстанцыi. Ангельскi кiраўнiк заўважыў,што, мабыць, найлепей, каб такая служба вяш-чала па-расейску. Купка беларускiх падарож-нiкаў з апазыцыйнага парлямэнту 13 склiкань-ня жыва падтрымала такую iдэю. Падумалася,што ангельскiя таварышы нядрэнна ведаюцьмоўную сытуацыю ў Беларусi. Няйначай, з па-пярэднiх сустрэчаў зь беларускiмi апазыцыянэ-рамi.

Вiнцук Вячорка на тое заўважыў, што расей-ская мова тут як мiнiмум зашкодзiць ВВС уягонай радыйнай палiтыцы. Слухач, якi прыз-вычаiўся ў караткахвалевым шумавiньнi зна-ходзiць беларускую «Свабоду» або Радыё Ваты-кан паводле моўнага сыгналу, проста ня вылу-чыць расейскамоўную беларускую службу ВВСсярод расейскiх галасоў. Усе мусiлi пагадзiццаз такой нечаканай дасьведчанасьцю прысутна-га суразмоўцы.

* * *Спрабуючы сёньня ў думках ад’ехаць назад

у ангельскую сталiцу, я згадваю адно, можабыць, самае iстотнае назiраньне. Я нават магу


этэр 7 чэрвеня 1998 г.

ë¸‚flÚÎÓ, Á‡¯˚Ù‡‚‡Ì‡Â Ÿ ÒÏÛÁÂ

У цэнтральнай частцы Вашынгтону на скры-жаваньнi P-street i 22-й вулiцы стаiць помнiкТарасу Шаўчэнку, на якiм я прачытаў словыўкраiнскага песьняра:

...колими дiждемося Вашингтоназ новим i праведним законом?А дiждемось таки колись!

У сквэры пры помніку на лаўцы дзень i ночляжыць бяздомны чорны чалавек. Ён не чакаеВашынгтона са справядлiвым законам. Яму,мабыць, i так добра. Бяздомнасьць — ягонаекрэда, яна ня кара, а выбар. А вось Украiна,якая клiкала амэрыканца вуснамi свайго каб-зара ажно ў 1857 годзе, усё яшчэ чакае. I перадновымi прэзыдэнцкiмi выбарамi, якiя адбудуц-ца праз год, тусуе ўсё тую ж зацёртую калодуяшчэ савецкай намэнклятуры, у якой Вашынг-тона няма. Што да мяне, дык прачытваю я ўсловах Тараса Шаўчэнкi пра сваё, пра Бела-русь. «Калi МЫ дажджэмася Вашынгтона»?

***Вашынгтон надзвычай, без усялякай меры

зялёны горад, дзе паўсюль шум аўто мяшаец-ца з птушынымi галасамi. Вулiцы тут нагадва-юць пра Лёндан, а дзiкiя паркi, лагчыны й ярыпрымушаюць ня верыць, што ты — на зварот-

бок любовi. Магчыма. Толькi наш мэдаль яшчэне паварочваўся тым другім бокам.

Далiбог, мне нiколi б не захацелася пра гэтаказаць, i я, можа, першы кiнуўся б перакон-ваць заежджага назiральнiка ў адваротным. Бонянавiсьць — нябачная, яна тое, што мыiмкнемся неяк iгнараваць, на чым iмкнемся незасяроджваць увагi, што iмкнемся лiчыць завыпадковасьць. Але як iнакш мне растлума-чыць, што такое Лёндан, калi, на маю думку,менавiта ў тым яго першае i галоўнае адрозь-неньне ад нашага Менску, што там яе няма, iшто мой душэўны камфорт-дыскамфорт тамувесь час парушаўся яе недахопам. Для «паўна-ты жыцьця» мне адчувальна не ставала яе.

Магчыма, неўсьвядомленая бытавая ня-навiсьць у нас ёсьць, а ў iх яе няма з-за таго,што ў iх даўно не было войнаў i нiколi не былокалектывiзацыi? Толькi i прычыны мяне сёнь-ня ня надта цiкавяць. Урэшце, нянавiсьць —гэта й ёсьць самая галоўная прычына таго, штонаш чалавек прызнае абсалютныя перавагi за-ходняга ладу жыцьця, але пры гэтым усiмiсiламi трымаецца за савок, за калгасы, за са-вецкую атрыбутыку, за рынкавы сацыялiзм зправаслаўным атэiзмам. Каго ён у гэтым вы-падку ненавiдзiць, думаю, тлумачыць ня трэ-ба.


распальскага стагнатара Сьмiрнова. Сытуацыяз Прыднястроўем замарожаная гэтаксама, як iз далучэньнем Малдовы да Румынii. На прыд-нястроўскiм купоне ў 500 рублёў — палкаво-дзец Сувораў. Малдаўскую мову ў Тыраспалi налацiнку не перавялi. У астатняй Малдове ўжо10 гадоў, як перавялi, i называюць румынскай.

Адкат у савецкiя часы з рознай хуткасьцюадбываецца ва ўсiх краiнах СНГ. Толькi нiдзе,акрамя нас, ён ня стаў афiцыйным курсамкiраўнiцтва краiны. Скончылiся фэерыi ўста-ляваньня сувэрэнiтэтаў i для нацыяў, што вы-бралiся ў сьвет, настаў час ставiць наступнуюмэту. Лiтоўцы сказалi — у НATO, мы — назаду СССР, iншыя топчуцца на месцы. Краiнынiбы апусьцiлi ветразi i дрэйфуюць у чаканьнiнаступнага парыву — або ўнутранага, або вон-кавага. Зьдзiўляе, наколькi пабляклi паўсюльшыхты палiтычных фаварытаў. Гэта ўжо ня1991 год. Вашынгтон з новым i праведным за-конам не прыйшоў i на гэты раз.

***Мядзяны Вашынгтон, зялёны ад часу, скача

па горадзе свайго iмя на канi ў натуральнуювелiчыню. Сталiца ЗША лiтаральна заселенаяпомнiкамi. Постаць нашага земляка Кась-цюшкi ўзьведзеная ад iмя польскага народу наплошчы перад Белым домам. А ў мэмарыялеКасьцюшкавага сябра Джэфэрсана, якi, ня-слушна прачытаўшы слова «Lithuania», назы-ваў Беларусь Вялiкiм Княствам Сiлiцыянiяй,мне хочацца думаць, што ягоная трохмэтроваяпостаць увасабляе i нашую гiсторыю. Магчы-

ным баку Зямлi, а ня дзе-небудзь у Вiленскiмнагорным парку цi ў Мазыры. Асаблiва калiсярод гэтай зелянiны цябе засьпее навальнiцазь перунамi i зусiм лiпеньская, як па-нашаму,зьлiва.

Якраз пад такой навальнiцай мы з калегамiвыйшлi з лагчыны да праваслаўнай царквы.Вашынгтонская руская царква — ляпiдарнаезбудаваньне, у якiм вiсяць ляпiдарныя абразы,няма анi кроплі пазалоты або звыклых у наскарункаў, i служба вядзецца па-ангельску, да-кладней, па-амэрыканску, бо ўсе сьпяваюць,ледзьве не прытанцоўваючы, як у большасьцiпратэстанцкiх сьвятыняў ЗША. Калега-жур-налiстка, расейка з Джамбулу, якi цяпер назы-ваецца Тараз, нават паставiла сьвечку, чымвыклiкала ў астатнiх лёгкую пашану. Увечарыза агульным сталом яна прызналася, што пас-тавiла сьвечку за Лукашэнку, якога вельмiлюбiць. Я стаў драматычна распавядаць пратое, што ў нас стагнацыя, ёсьць палiтычныявязьнi, i вельмi цяжка выжываць незалежнымгазэтам. А Лукашэнка — гэта такi дракон, яко-му, як у вядомым фiльме, рана цi позна зьня-суць галаву. На гэта расейка, не зьмiргнуўшывокам, сказала: падарыце мне здымак вашагадракончыка!.. Напэўна, гэта сапраўды былалюбоў. Але я ня стаў ёй патакаць i заўважыў:толькi наўзамен на здымак вашага Назарбаева.Журналiстка скрывiлася.

Гэтак мiжволi ў Вашынгтоне мне давялосяпатрапiць у эпiцэнтар страсьцей i парадоксаўтак званага СНГ. Казахi распавядалi пра ва-люнтарыста Назарбаева, малдаваны — пра ты-


У гэтым сэнсе цiкава было разглядаць мэма-рыял салдатам вiетнамскай вайны. Вайну,якую тут называюць непатрэбнай, Амэрыкавяла з 1959 да 1975 году. Нехта за гэты часпасьпеў нарадзiцца i скончыць школу. ЗШАстрацiлi ў Вiетнаме 158 тысяч салдат. Iх iмёнывыбiтыя на чорнай мармуровай сьцяне. Побач— тры бронзавыя ваякi пасьля цяжкога бою.Скульптурная група — у чалавечы рост. На тва-рах — разгубленасьць, страх, ярасьць. Герой-ства няма. Я праходжу сярод тысяч людзей,якiя аглядаюць мэмарыял, i думаю пра аўган-скую вайну. Iдэолягi ў Беларусi сутыкнулiся зьняпростай праблемай: што мусяць увасабляцьпомнiкi палеглым салдатам-аўганцам. Так цiiнакш, ідэолягі шукалi, iмкнулiся выснавацьсэнс той вайны, у якой нiякага сэнсу не было.Урэшце ў цэнтры Менску паставiлi правас-лаўную каплiцу i анёла. Вельмi спрэчнае ра-шэньне, як, зрэшты, i любое iншае ў гэтай спра-ве. Амэрыканцы, перад якiмi стаяла падобнаязадача, пазьбеглi прывязкi да рэлiгii, хоць мелiна тое болей падставаў. У iх усё ж гiнулi вер-нiкi, а не камсамольцы. Але галоўнае, чагопазьбеглi амэрыканцы — гэта гераiзацыi сваiхсалдатаў. Сваякi i сябры прыходзяць сюдыўшаноўваць памяць блiзкiх, якiх урад выкары-стаў у якасьцi гарматнага мяса. Для iх гэтапомнiк вялiкай несправядлiвасьцi, якая часамзапаноўвае ў сьвеце. Таму тут проста ня могуцьправiць службу сьвятары, сюды ня могуць пры-яжджаць перад загсам маладыя, як гэта адбы-ваецца на аналягiчным мэмарыяле ў Менску.

ма, гэта тое знаёмае пачуцьцё прыжывалы,калi даведзенае да ладу чужое вельмi хутка ста-новiцца сваiм, блiзкiм, бо сапраўднае сваё —занядбанае. Зь iншага боку, хiба амэрыканцына этапах гiсторыi ўяўлялi свой шлях так ясна,як гэта бачыцца здалечынi сёньня? Дык, можа,i ў нашай смузе зашыфраванае нейкае будучаепрасьвятленьне?

На жаль, гэта толькi допуск. Розьнiца памiжнамi сёньня i iмi 200 гадоў назад большая, чымпадабенства. У Амэрыцы тады сабралiся муж-ныя й валявыя людзi, бо iншымi й не маглiбыць першыя эмiгранты. Яны сабралiся i сталiвырашаць, якую iм збудаваць краiну. 200 га-доў таму на iх ня цiснуў цяжар застарэлыхпраблем. I адно, чаго яны iмкнулiся пазьбег-нуць з эўрапейскiх стандартаў — гэта тыранii.Вось чаму Вашынгтон ня стаў каралём, а стаўпершым прэзыдэнтам. Валявыя людзi прыду-малi такую сыстэму, якая дазволiла iхнай кан-стытуцыi праз 200 гадоў стаць самай старой усьвеце.

***Цыкляпiчныя помнiкi Джэфэрсану i Лiн-

кальну — гэта выключэньне. Амэрыканцызвычайна ставяць сваiх бронзавых герояў у на-туральны чалавечы памер. Духу iмпэрскасьцiя ў Вашынгтоне не адчуў нiдзе, хоць i гатовызгадзiцца з выказваньнем, што гэты горад ва-ладарыць у сьвеце. Праўда, на кожнае сьцьвер-джаньне тут iснуе мноства контраргумэнтаў, апобач з сусьветным панаваньнем стала пры-сутнiчае i комплекс вiны.


ма своеасаблiвае, не такое, як у нас, разумень-не законаў. Законы абараняюць ня друк, а на-род — ад умяшальнiцтва ўладаў у сродкi маса-вай iнфармацыi. Дарэчы, у ЗША нiколi й небыло дзяржаўных выданьняў. I прэзыдэнткраiны, каб выступiць у тэлевiзii, мусiць да-мовiцца з тэлекампанiямi. А яны пры гэтымбудуць яшчэ й круцiць носам — цi скажа ёнчаго цiкавага, i цi спадабаецца гэта iхным гле-дачам.

Урад у прынцыпе ня можа чагосьцi прад-пiсаць прэсе або закрыць выданьне. Хутчэй на-адварот. Скандальная адстаўка Нiксана былаажыцьцёўленая фактычна двума журналiстамiWashington Post. Ды i пад сёньняшнiм прэзы-дэнтам разгойдвае крэсла прэса. Менавiта амэ-рыканскiя рэалii нарадзiлi сьцьверджаньне,што прэса — чацьвертая ўлада, якое часам безусялякiх падставаў ужываюць беларускiя жур-налiсты.

***Я ўвесь час думаю пра тое, чаму тут, у Амэ-

рыцы, пазаставалiся многiя не апошнiя людзiБеларусi, сярод якiх нямала i маiх знаёмых?Адказ, вiдаць, ня можа быць адзiн.

Па-першае, тут няма бытавое нянавiсьцi, ад-сутнасьць якой я заўважыў яшчэ ў Лёндане.Нiхто нiкога ня шчэмiць проста так, дзеля са-мазадавальненьня. I гэта галоўны плюс.

Па-другое, даходы тут на ўзроўнi чалавечыхжаданьняў — кожны звычайны жыхар набы-вае дом, машыну i што там яшчэ трэба для таго,«каб дастойна сустрэць старасьць».

***У чым адмысловая жывучасьць амэрыкан-

скае мадэлi? Найперш, у адносiнах да права.Закон тут не рэгулюе жыцьцё, а забясьпечваесвабоду людзей. Дзеля параўнаньня дастатко-ва зiрнуць на правы прэзыдэнта i прэсы.

У адрозьненьне ад кiраўнiка РБ, Клiнтан маефактычна толькi адну магчымасьць рэальнаўмешвацца ў палiтыку — гэта накласьцi вэтана рашэньне Кангрэсу. Усё астатняе робiцьКангрэс. А што ж прэзыдэнт? Ён цэлымi днямi«сядзiць на тэлефоне» i ўгаворвае кангрэсмэнаўгаласаваць за патрэбны яму законапраект. Па-трэбны, але не ягоны, бо сам ён права закана-даўчай iнiцыятывы ня мае.

Наагул, усё жыцьцё ў ЗША точыцца шляхамдамоўленасьцяў i пагадненьняў. Менавiта ге-шэфты, а не закон, рэгулююць жыцьцё. Законiснуе для забесьпячэньня гешэфтаў — раўна-праўных i свабодных. Амэрыканская сыстэманагадвае мне джазавую кампазыцыю, у якойфрагмэнты яснай мэлёдыi зараз жа вар’ююццаi разьвiваюцца ў розныя бакi, нiбы iмкнуццаадлюстраваць усю заблытанасьць жыцьця. Наканцэрце пiянiста Дзiка Хаймэна ў Цэнтры iмяКенэдзi мне падумалася, што джаз — гэта ўцёкiад банальных рашэньняў.

Што да прэсы, дык у Амэрыцы няма нiвод-нага дзяржаўнага выданьня, радыё або тэлека-налу. Голас Амэрыкi i Радыё Свабода — дзяр-жаўныя, але iх забаронена трансьляваць на тэ-рыторыю ЗША. Адзiны нарматыўны акт абпрэсе — гэта прыняты ў 1934-м годзе закон, якiзабараняе цэнзуру з боку ўладаў. I гэта такса-


а выбiраюць Клiнтана, пiшучы заявы на кон-курс зялёных картак.

***Што да прысутнасьцi Беларусi ў амэры-

канскiм жыцьцi, дык тое «замоўчваньне», якоеможа часам раздражняць у Менску, тут успры-маецца зусiм натуральна. Вялiзная, 270-мiль-ённая фэдэрацыя, складзеная з 50 штатаў, укожнага зь якiх ёсьць свая канстытуцыя, жывеў цалкам самадастатковым сьвеце. Што iм Бе-ларусь. Беларусь? — перапытваюцца яны. Ра-сея? Soviet Union? У кнiгарнях я сустракаў туттолькi адну кнiгу, дзе можна прачытаць пранашу краiну — гэта фундамэнтальны даведнiк«Расея — Украiна — Беларусь». Наш разьдзелпачынаецца на 1019-й старонцы. Герб Пагонявыяўлены побач з партрэтам першага прэзы-дэнта. Тое самае ў сувэнiрных крамах, якiя спэ-цыялiзуюцца на сымболiцы розных краiнаў —можна знайсьцi значкi, гадзiньнiкi, папяль-нiчкi зь бел-чырвона-белым сьцягам, а побач —з савецкiм, чырвона-зялёным. Прычым выраб-лена гэта ўсё ў Кiтаi.

На сустрэчы з рэдактарам мiжнародных на-вiнаў CNN я спытаўся, хто ў iх фармуе ўяўлень-не пра Беларусь, i атрымаў адказ: маскоўскаебюро. Тое самае мне сказалi i ў мiжнароднымаддзеле Washington Post. Цiкава, што падзеi ваЎкраiне для гэтай газэты асьвятляе варшаўскаебюро.

У вашынгтонскiм Newseum — адзiным усьвеце iнтэрактыўным музэi iнфармацыi —ёсьць карта сьвету, на якой усе краiны расфар-

Па-трэцяе, тут давяраюць. У краме, у доме,паўсюль. Цана даверу нашмат большая, чым унас. I калi ты скрадзеш, або падманеш, ганьбабудзе неадэкватна (па-нашаму) вялiкая.

Трох гэтых пунктаў ужо дастаткова, каб нашзямляк пераканаўся, што нiчога такога ў Бела-русi пры ягоным жыцьцi ня будзе, i падаў за-яву на эмiграцыю. Летась 750 беларусаў выйг-ралi грын-карту. Нельга нават уявiць, колькiiх прайграла — у сто разоў болей цi ў тысячу.

Фактар радзiмы пакрываецца словам «Чар-нобыль». Г.зн., эмiграцыя для дзяцей i для зда-роўя ня можа падлягаць маральным сумневам.

Што яшчэ? Свабода. Абсалютна незразуме-лае ў Беларусi слова. Па вяртаньнi ў Менск мнесходу давялося прачытаць у газэце тэзу пра тое,што журналiст — гэта самая дзяржаўная пра-фэсiя...

Ну вось, бадай, i ўсё. Усё астатняе 50/50.Зямля ў нас прыгажэйшая. Яшчэ з самалёта яглядзеў на нашыя ўзьлескi i згадваў вашынг-тонскi Патамак, у якiм ня здолеў абмыць твар— такая брудная там вада. I людзi нашыя, па-далося, у масе сваёй прыгажэйшыя. Дык чамуўсё ж iмкнуцца туды нашыя землякi i не вяр-таюцца? Можа таму, што ня меў рацыi Багу-шэвiч — Бог дзелiць якраз роўна, i меў рацыюКараткевiч — каму найлепшая зямля i найлеп-шы народ, таму найгоршае ў сьвеце начальст-ва? У нашага народу было дастаткова часу, кабпераканацца, што балянс у гэтай справе ёсьцьвялiкай раўнавагай iснаваньня, якой нельгапарушаць, бо iнакш — зноў вайна цi зноў рэ-валюцыя. I таму яны галасуюць за Лукашэнку,


этэр 20 сьнежня 1998 г.

å‡Ÿ˜‡Ì¸ÌÂ Ô‡˝Ú‡Ÿ

Гэтаму пытаньню ўжо дзесяць гадоў. I яўрэшце наважваюся яго задаць. Чаму бела-рускiя паэты, якiя ў другой палове 1980-х, навыхадзе з камунiзму, сталi ледзьве ня знакамiгэтага выхаду i нацыянальнага адраджэньня,чаму яны перасталi пiсаць вершы? Адам Глё-бус, Анатоль Сыс, Iгар Бабкоў, Алег Мiнкiн...Тады, у другой палове 1980-х, iхнае лiдэрстваў паэзii было бясспрэчным i зусiм не выгляда-ла на часовае. Нацыя, маладая й сьвядомая яечастка, бачыла ў iх новых багдановiчаў i купа-лаў, як мiнiмум, творцаў, пакліканьне якiх непадлягае сумневу. I раптам на пачатку 1990-хяны замаўкаюць, прападаюць як паэты, няпiшуць. Чаму?

Адам Глёбус: Ня я пiшу вершы, а вершыпiшуцца мною. Я толькi запiсваю словы, радкi,сказы. Быў час, калi гэтыя радкi й словы скла-далiся ў вершы. Цяпер яны складаюцца ў афа-рызмы, нататкi й апавяданьнi. А паэзiяпакiнула мяне. Ды й ня толькi, зрэшты, мяне.Яе вялiкасьць паэзiя пакiнула пакаленьне маiхаднагодкаў. Прымусiць яе вярнуцца няманiякай магчымасьцi. Адно, што застаецца,гэта быць гатовымi да яе вяртаньня. Я гато-вы.

Свой апошнi паэтычны зборнiк «Скрыжа-ваньне» Адам Глёбус выдаў у 1993-м. А перас-таў пiсаць вершы, мабыць, яшчэ раней. У IгараБабкова кнiжка «Solus Rex» выйшла ў 1992-м.

баваныя ў тры колеры, у залежнасьцi ад ста-новiшча прэсы: свабодная яна, не зусiм свабод-ная або зусiм несвабодная. Тут у коле сваiх су-седзяў — вольных Польшчы, Лiтвы, Латвii, незусiм вольных Украiны i Расеi, — Беларусь за-фарбаваная самым нядобрым колерам. Музэйналежыць арганiзацыi Freedom Forum, якаяўважлiва сочыць за становiшчам прэсы ў на-шай краiне, ведае пра арышты журналiстаў,дзяржаўную манаполiю i барацьбу прэзыдэнтазь незалежнымi выданьнямi.

Так цi iнакш, у мяне склалася ўражаньне,што Амэрыка гатовая прыняць Беларусь у сваюiнфармацыйную прастору. Прынамсi БЫЛАгатовая пару гадоў таму. Але сёньня справа за-стопарылася. Пераходны пэрыяд. Два сьцягi,iнфармацыя праз Маскву i немагчымасьцьшто-колечы растлумачыць. Я доўга расказваюперакладчыку Бiлу пра наш back in USSR i пратое, як гэта б’е па свабодзе, па культуры i эка-номiцы, а ён заўважае, што ў апошнiм нумарычасопiса Economist для Беларусi прагназуеццаэканамiчны рост. Дай Бог, — кажу я i ад-праўляюся на скрыжаваньне P-street i 22-йвулiцы, каб дзеля падмацаваньня свайго нацы-янальнага аптымiзму прачытаць на помнiкусловы ўкраiнскага песьняра:

...колими дiждемося Вашингтоназ новим i праведним законом?А дiждемось таки колись!


Сяржук Сокалаў-Воюш: Паэта ня можа непiсаць. Амаль нiчога не стварыў у часе фiзыч-най эмiграцыi Адам Мiцкевiч i, зноў жа, амаль— у часе духовай эмiграцыi — Анатоль Сыс.Але нястворанае на паперы ня ёсьць няствора-ным наагул. Яно — непрачытанае. Бiяграфiiабодвух згаданых паэтаў гавораць самi за сябе.Да гэтых бiяграфiяў можна ставiцца па-розна-му, але нельга адмаўляць, што яны — Бiяг-рафii, у якiх для нас ёсьць цэнтар — паэзiя, iнавакольле, магчыма, не такое паэтычнае длясучасьнiкаў, але цалкам прымальнае для наш-чадкаў.

Паэта ня можа не пiсаць. Наш чалавечыслоўнiк забедны на маўчаньне. Тупое, шмат-значнае, немае, таямнiчае — усё гэта эпiтэ-ты. А яно, маўчаньне, нiколi не бывае толькiтакiм. Яно, як сьнег у якутаў, якi нiколi небывае проста сьнегам. Маўчаньне можна па-чуць, можна зразумець, але ня можна выка-заць. Можа быць, некалi мы цi нашыя наш-чадкi, зможам прачытаць маўчаньнi паэтаў,i, можа быць, гэтыя маўчаньнi будуць большгенiяльныя, чым пiсаньнi. А можа быць, iх i на-агул ня трэба будзе чытаць. Прыходзiш у кра-му i набываеш касэтку, якая называецца«Маўчаньне Адама Глёбуса», i слухаеш. Алепакуль што гэта тэма для фантастаў.

Паэт ня можа не пiсаць. Не пiсаць — гэтатое самае, што ня думаць. У мяне таксама бы-ваюць пэрыяды непiсаньня, але гэта хутчэйсон стомленай музы, чымся ейная адсут-насьць. Заснулае натхненьне не перастае быцьнатхненьнем, яно сьнiць цалкам паэтычныя

Iгар Бабкоў: Маўчаньне паэтаў... Уменьнемаўчаць i слухаць прыходзiць з узростам. Го-лас, якi напачатку мае шмат абэртонаў, па-чынае дрыжаць, ламацца i ўрэшце зьнiкае, пра-падае ў цiшынi сьвету. Крытыкi й чытачызаўважаюць: паэт больш ня пiша. Паэты няпiшуць — гэта мэханiчны вынiк больш глыбо-кай зьявы: паэты маўчаць. Але маўчаньне па-этаў — гэта не маўчаньне паэзii. Тыя, хто маепаэтычны слых, могуць пачуць у гэтай цiшынiнават больш, чым у новых бадзёрых пра-маўленьнях. Раптам пачынаюць перачытвац-ца старыя забытыя вершы. Яны ўжо чытаюц-ца па-iншаму, не як лiтаратурная прадукцыя,частка агульнага працэсу, не як падстава на-цыянальнага гонару (I ў нас ёсьць добрыя паэ-ты!) альбо сораму (Божухна, колькi графама-наў!), яны чытаюцца проста як вершы. Маў-чаньне заўсёды гоiць, i паэзiя тут не выклю-чэньне. Прыгадайце свой стан спустоша-насьцi, вычарпанасьцi пасьля даўгiх прамаў-леньняў, асаблiва калi гэта iстотныя словы,што патанулi ў агульным шуме. Стан маў-чаньня, затрымкi, устрыманьня — гэта стання толькi сёньняшняй паэзii, гэта стан усёйбеларускай лiтаратуры. Лiтаратура нiбызацiхла перад рэчаiснасьцю, лiтаратура на-рэшце дазволiла сабе падзеньне ўглыб. Хiбатолькi голас Быкава гучыць з самых прадонь-няў беларускай безнадзейнасьцi. А потым упаэтаў зьяўляецца iншы голас — голас ценю.

Адзіны зборнік вершаў Сержука Сокалава-Воюша пабачыў сьвет у 1989-м. Ён называўся«Кроў на сумётах».


на, што павiнен быў прайсьцi нейкi час, каб язразумеў i самога сябе i адчуў, пра што я яшчэмагу пiсаць як асоба, як паэт.

Дарэчы, iдэя абароны роднае мовы ў навачас-най паэзii, я бачу, выраджаецца. I гэта зака-намерна, што яна ўжо набiла аскомiну i мала-дзейшыя паэты пiшуць на гэтую тэму ня тоешто iранiчна, а фарсава. Гэтак паэзiя апя-рэджвае жыцьцё. У нейкага бумбамлiтаўцаёсьць твор — наказ Гiла Нiлевiча Толiку, якiпачынаецца так: Любi, Толiк, мову, любi, тваюмаць...

Былi таксама й чыста эканамiчнага харак-тару перашкоды. Я пераехаў у Вiльню, у Вiльнiтады быў дзiкi капiталiзм. Я ня бачыў магчы-масьцi зарабiць грошы на сваiм прафэсiяна-лiзме як рэдактар, як паэт, як творца, а зму-шаны быў кармiць сям’ю, яна ў мяне немалая— дзьве дачкi, жонка, усе беспрацоўныя.

Пачынаючы зь мiнулага году я стаў рэдак-тарам тутэйшай беларускай газэты «Рунь»,заняўся беларускiм кнiгавыданьнем. Таксамапачалi пiсацца вершы новага пляну. Мiжiншым, мне вельмi лёгка пiсаць, калi я пiшу неад свайго ўласнага iмя, а ад тых асобаў, якiхвыдумляю.

Калi казаць пра натхненьне, якое не пры-ходзiць, або пра патрэбу замест вершаў зараб-ляць грошы на пражыцьцё, — гэта ўсё можавытлумачыць змаўканьне асобнага чалавека,якi перастаў быць паэтам. Але гэтым нельгарастлумачыць зьявы. Калi казаць пра тое, штоў юнацтве шмат хто пiша вершы, але са ста-ласьцю перастае, — гэта таксама не тлумачыць

сны. Часам прачынаесься, i ў галаве рэшыццатолькi што складзенае ў сьне. Дай сабе волiзапiсаць сонныя радкi, i ранiцай ты зразумееш,што паэта яшчэ ня ўмёр.

Анатоль Сыс — аўтар двух паэтычных збор-нiкаў, якiя зьявiлiся ў канцы 1980-х.

Анатоль Сыс: Я хадзiў, нос задраўшы: во —Сыс, такiя вершы пiша! Клясык жывы!.. Авысьветлiлася, што пакуль быў бел-чырвона-белы сьцяг, трэба было рабiць грунт для буду-чынi. А шмат хто разважаў гэтаксама, як я.Празявалi — i зьявiўся Лукашэнка.

Апошнi зборнiк Алега Мiнкiна «Расколiна»выйшаў таксама амаль дзесяць гадоў назад.

Алег Мiнкiн: У прынцыпе, я б не сказаў, штоя зусiм не пiсаў. А не пiсаў я недзе тры гады —1995, 96, 97. Магчыма, проста згубiў цiка-васьць да сваёй уласнай друкаванай прадукцыi.Можа быць, гэта зьвязана з узростам. Увогу-ле, нецiкава мне стала друкавацца. Цiкавысам акт творчасьцi.

Канечне, былi й нейкiя духоўныя калiзii, якiяперашкаджалi мне пiсаць. У 1980-я гады я на-лежаў да тых людзей, якiя фактычна распа-чыналi новую хвалю беларускага адраджэньняў Беларусi. I беларуская iдэя ўяўлялася мне на-стальгiчнай, прыгожай, паэтычнай, сумнай,сьветлай i г.д. Словам, паэтычнай. Але калiпайшлi гады гэтак званай перабудовы, калi гэ-тая iдэя пачала ўвасабляцца ў палiтыку, я па-бачыў таксама й ейныя нэгатыўныя бакi, i якбы згубiў галоўную тэму сваёй творчасьцi. Усеастатнiя тэмы маёй паэзii былi трошкi дру-гарадныя ў параўнаньнi з гэтай. I натураль-


каханьне, пра сьмерць i пра чорную котку,якая танчыць на кухонным стале.

Так закончылася гiсторыя паэтычнага пака-леньня. Аднак, нiхто зь яе ўдзельнiкаў непакiдае спадзеву.

этэр 16 траўня 1999 г.

è‡Ì‡ÒÍ‡fl ·¥Ú‚‡ (1831)

Адкрыцьцё адбылося надоечы на ўскрайкуВільні, у Панарскіх гарах. Тут на невялікіх ка-таліцкіх могілках ў 1991 годзе мы пахавалівіленскую пісьменьніцу-мэмуарыстку ЗоськуВерас, а сёньня вырашылі разам са шваграм ад-ведаць яе магілу. Пакуль швагра разглядаўнадпісы на помніках самых розных часоў, маюўвагу прыцягнуў немалы гранітны куб, пераку-лены дагары нагамі. Надпісы давялося чытаць,нахіліўшы галаву. Помнік належаў штабс-капітану і ад’ютанту рэзэрвовага корпусу вой-скаў Ягору Васілевічу Сьвечыну. Абставіныягонае гібелі ўразілі настолькі моцна, што япаклікаў швагру, і мы прачыталі разам: «Убиту подошвы сей горы в сражении 7 июня 1831года, где русския войска разбили мятежников,понеся потерю в 364 человека». На фоне бязь-людных, вясковых з выгляду могілак, разь-мешчаных на высокай, густа зарослай лесамгары, інфармацыя пра пабоішча зь неверагод-нымі чалавечымі стратамі выглядала атворам

зьявы, бо гутарка iдзе пра прафэсiйных паэтаў,якiя пераканалiся ва ўласным пакліканьні i ат-рымалi пацьверджаньне гэтага ад чытачоў.Ставiць пад сумнеў сапраўднасьць гэтых паэтаўтаксама не выпадае, бо iхныя вершы дагэтульчытаюцца, цытуюцца i сьпяваюцца. Апошняеяшчэ раз пацьвярджае такую зьяву, як паэзiяпакаленьня. Вершы апытаных мною паэтаўсталi песьнямі Касi Камоцкай.

Кася Камоцкая: Напэўна, як сказаў Глёбус,вершы пiшуцца ў маладосьцi. Напэўна, яныўжо не адчуваюць сябе такiмi дастаткова ма-ладымi. Але я лiчу, што зараз зусiм непаэтыч-ны час, i вершаў ня пiша амаль нiхто. Мневельмi шкада, што ня пiша Тацяна Сапач. Ядумаю, гэта зьвязана з тым, што яна цяпержыве ў Вiльнi, у Лiтве. Вельмi шкада, што няпiша Сыс, што ня пiша Глёбус. Тэксты цяпе-рашнiх маладых ня йдуць, на жаль, нi ў якоепараўнаньне з тым, што было напiсана раней:i як вершы, i — адмыслова для мяне — як тэк-сты.

Найбольш верагодным з усiх вытлумачэнь-няў асабiста мне ўяўляецца тое, што АлегМiнкiн сказаў пра страту адраджэнскага iдэа-лу. Нашыя паэты кiнулi пiсаць вершы менавiтаў часы атрыманьня краiнай незалежнасьцi,калi над парлямэнтам залунаў бел-чырвона-белы сьцяг. Iдэал палiтызаваўся i зьдзей-сьнiўся, г. зн., прапаў. I паэты, якiя высьпель-валi яго на працягу 1980-х, адчулi, што iм нямапра што пiсаць. Выходзiць, яны таксама палi-тызавалiся. Выходзiць, палiтызавалася самаяэнэргiя, якой яны напаўнялi свае вершы пра


нага месца. Палякам помнік не патрэбны, богэта помнік ворага. Мясцовыя расейцы ўша-ноўваюць свае мэмарыялы, зьвязаныя з гона-рам, а не з пакаяньнем. Беларусы толькі часамвыпадкова натыкаюцца на памяткі свае гісто-рыі ў гэтых мясьцінах, як мы са шваграм. Ітады зьяўляецца падстава ўзгадаць — што гэтабыло за паўстаньне, і ўва што яно абышлосянашай культуры.

Сяргей Харэўскі:Вайна 1831 году дзеліць гісторыю нашае

культуры на «да» і «пасьля». «Да» існаваліўнівэрсытэт, кляштары, магнацкія рэзыдэн-цыі, пры якіх былі калегіюмы, школы, біблія-тэкі, тэатры, музэі, шпіталі... «Пасьля» ўся-го гэтага ня стала. Засталася дата — 1831год, і пытаньні. Першае зь іх — як называцьтую вайну?

У Польшчы яе называюць Лістападаўскімпаўстаньнем, маючы на ўвазе лістапад 1830году. У Беларусі яна пачалася толькі ў са-кавіку 1831-га, а скончылася ў 1833-м. Палякізмагаліся за сваю канстытуцыю й дзяржаў-насьць. Яны мелі аўтаномію, сэйм і нават вой-ска... Беларусы ня мелі нічога і змагаліся «занашу і вашу свабоду»... Стары расейскі слоўнікБракгаўза спасылаецца на кнігу нейкага Пузы-рэўскага «Польская вайна 1831»... Гэтак янаі ўвайшла ў эўрапейскую гісторыю. Чужая вай-на... Але кроў была наша. Атрымалася, што бе-ларусы падарылі тую вайну палякам, якіяпасьпелі эміграваць, французам, супраць якіхРасея не адправіла тады войскі, Каўказу, зь

у прадоньне гістарычнага часу, у космас мі-нуўшчыны. «А што гэта было за паўстаньне?»— спытаўся швагра. Я пачаў распавядаць, ад-чуваючы, наколькі мне бракуе фактаў, і як ня-проста ўвязаць іх ва ўцямную карціну. Пасьлякожнага слова можна было ставіць пытальнік.Стала зразумела, што вырашальнае ў нашымнацыянальным лёсе антырасейскае паўстаньне1831 году, у адрозьненьне ад паўстаньняў Кась-цюшкі або Каліноўскага, ніякім чынам неўпісанае ў беларускі культурны кантэкст 20стагодзьдзя. Такія высновы звычайна робяццабалюча, калі ўявіш сабе сотні і тысячы жыць-цяў, пакладзеных тады дзеля будучыні. Асаб-ліва калі зусім выпадкова трапляеш да пом-ніка, на якім стаіць лічба 364. 364 акупанты.Колькі палегла паўстанцаў, ніхто ўжо не даве-даецца ніколі.

Але два словы пра помнік. Расейскі гранітныкуб патрапіў на каталіцкія могілкі адкульсьціз падножжа гары, дзе, відавочна, стаяў асоб-ным мэмарыяльным знакам. Хутчэй за ўсё, ягозацягнулі наверх дзеля якаснага матэрыялу, зьякога нехта меркаваў або мяркуе зрабіць новыяпомнікі. Пакуль жа ён проста валяецца сяродмагіл. Пройдзе яшчэ крыху часу, і зьнікне зтвару зямлі апошняе сьведчаньне найбуйней-шай, як мы высьветлім пасьля, бітвы бела-рускіх паўстанцаў з расейскім акупацыйнымвойскам 1831 году.

Чаму такое магчыма ў сёньняшняй Літве, дзезь піетэтам ставяцца да памятак мінуўшчыны?Таму, што гэтае паўстаньне не займае ў этніч-най літоўскай гісторыі якога-кольвек заўваж-


ным творам, зьвязаным з вайною, стаў паля-нэз «Разьвітаньне з Радзімаю» Агінскага,напісаны ў 1831 годзе. Сусьветная клясыка...Большага ў беларускай культуры пра тыя па-дзеі не сказана й дасёньня. Напачатку 20 ста-годзьдзя «Наша Ніва» згадала аднаго з нат-хняльнікаў таго вызвольнага руху, Сымона Ка-нарскага, расстралянага ў Вільні. А зусім ня-даўна скульптар Павал Лук стварыў невялікібарэльеф у гонар Эміліі Плятэр. Колькі словаўу кнігах Мальдзіса, Александровіча, Тарасава...Вось, бадай, і ўсё.

Чаму? Па-першае, усё ж польская трады-цыя, узьнятая на шчыт «Вялікай эміграцы-яй», аказалася вызначальнаю. Гэта было наруку й расейцам, якія разьдзімалі «польскуюідэю», пераконваючы тым самым беларусаў утым, што іхняя гісторыя — зусім ня іхняя, ачужая, польская. Менавіта пасьля тае вайнырасейцы забаранілі нават згадваць назвы Бе-ларусь і Літва. Па-другое, за савецкім часамгэтая вайна таксама атаесамлялася са шля-хецкім закалотам, але выстаўлялася чужоюнам ужо з сацыяльных прычынаў.

Чым стала вайна для нашай культуры? На-ступствы паразы былі катастрафічныя. Ты-сячы людзей былі расстраляныя, павешаныя,сасланыя на катаргу. Дзясяткі тысячаў быліпазбаўленыя маёмасьці і шляхецкіх правоў. Укнязя Яўстаха Сапегі канфіскавалі маёнткіў Ружанах і Дзярэчыне. Там былі велізарныякнігазборы і ўнікальныя мастацкія калекцыі.Пры канфіскацыі толькі сьпіс карцінаў склаў

якога тыя войскі таксама былі адцягнутыя ўнаш край. Беларусы сталі героямі... Безь пера-могі, бяз славы, без імёнаў.

Паспрабуем усё ж пэрсаніфікаваць вайну1831 году. Сёньня б тых змагароў назваліінтэлігентамі. Прафэсар Яўхім Лялевель,філёляг і гісторык, колішні загадчык катэдрыў Віленскім унівэрсытэце, стаў ідэйным пра-вадыром для паўстанцкай моладзі. Уся куль-турная эліта Беларусі спрычынілася да вай-ны. Адныя яе рыхтавалі і былі сасланыя кры-ху раней, другія ў эміграцыі зьбіралі апошніясілы й апошнія грошы, трэція біліся са зброяйу руках... Кампазытары Агінскі і Абрамовіч,вучоныя Балінскі й Дамейка, літаратарыХодзька і Гарэцкі, мастакі Сухадольскі і Дма-хоўскі, ды шмат, шмат іншых... Хто стаў ге-роем? Паэтка й зьбіральніца беларускага фаль-клёру, дваццаціпяцігадовая графіня ЭміліяПлятэр камандавала паўстанцамі. МіхалВаловіч, малады філёзаф і эканаміст, сту-дэнт Лялевеля, браў у вайне чынны ўдзел,эміграваў у Парыж, тэарэтычна абгрунтаваўадмену прыгону і стварэньне Беларуска-Літоў-скай рэспублікі. У сакавіку 1833 году вярнуўсянелегальна ў Беларусь. Вёў агітацыю на Сло-німшчыне й Навагарадчыне, стварыў парты-занскі сялянскі атрад. Напрыканцы траўняатрад разьбілі. Гэта быў апошні, трагічныакорд вайны. Валовіч ва ўзросьце 27 гадоў быўпавешаны. Дзьве згаслыя зоркі — дзяўчына йхлапец...

Дзе ж слава? Адам Міцкевіч прысьвяціў па-дзеям тае вайны сваю паэму «Дзяды». Магут-


мацаваліся ў сьвядомасьці публікі імёнамі пра-вадыроў — Тадэвуша Касьцюшкі і КастусяКаліноўскага. Магчыма, дзеля гэтага пра тыяпаўстаньні і болей вядома, яны лягчэй за-трымліваюцца ў памяці жывымі вобразамі.Якім імем можна было б акрэсьліць у беларус-кай гісторыі паўстаньне 1831 году?

— Паўстаньню 1831 году фатальна брака-вала адзінага лідэра. Інсургенты дзейнічалі папаветах аўтаномна і разрозьнена. Паўстаю-чы, кожны павет ствараў свой паўстанцкікамітэт, зьбіраў войска і ставіў свайго ка-мандзера. Акцыі не былі ні скаардынаванымі,ні адначасовымі. У паўночна-заходняй Бела-русі дзейнічалі аддзелы Радзішэўскага, Барт-кевіча, Важынскага, у Наваградзкім павецепаўстанцамі кіраваў Кашыц, у Пінскім —Пуслоўскі, на Мазыршчыне — Кяневіч, у Бела-вескай пушчы — Ронка ды іншыя. Агульны Ча-совы паўстанцкі ўрад быў утвораны толькі ўчэрвені, і Тышкевіч, якi яго ачоліў, зусім незьяўляўся лідэрам. Роля ж такіх паўстанцаў,як вядомы гісторык Міхал Балінскі, пісьмень-нік Ян Ходзька, мастакі Напалеон Орда і Він-цэнт Дмахоўскі, не настолькі істотная, кабзь іх імёнамі атаесамляць увесь рух. Не нада-ецца тут і яркая постаць праслаўленай ге-раіні тых дзён Эміліі Плятэр. Думаю, паў-станьне 1831 так і застанецца ў нашай гісто-рыі «безыменным»...

— Наступнае маё пытаньне — пра бітвы 1831году, у прыватнасьці, пра тую, якую я назваўПанарскай, і пра маштабы чалавечых стратаў.

— Паколькі сілы інсургентаў заставаліся

22 аркушы, а ювэлірных вырабаў з срэбра —18...

Былі скасаваныя й выгнаныя ўсе каталіцкіякляштары. Ліквідаваная царкоўная унія. Спы-нена дзеяньне Вялікага Статуту, зруйнава-ныя многія старасьвецкія ратушы. ЗачыненыВіленскі ўнівэрсытэт. У мусульманаў скаса-валі ўсе правы, забараніўшы нават раманта-ваць мячэці. Палова нашых татараў загінулаў той вайне. Даверлівых сялянаў напаткаўпрыгон новых, расейскіх паноў, і рэкрутчынаў «маскалі»... Культурны й духоўны фон зьмя-ніўся непазнавальна менавіта пасьля 1831году. Тыя калясальныя страты нічым не заме-неныя дасёньня.

Такім чынам, часавы фон, на якім адбывала-ся Панарская бітва, стаў больш-менш праясь-няцца. Што да самой бітвы, дык у спрошчанымвыглядзе сытуацыя выглядала так. Паўстанцызахапілі Коўна і рушылі на Вільню, куды ра-сейцы падцягнулі рэгулярныя войскі. І тут, падсталіцай Вялікага Княства, яны сустрэліся. Мяр-куючы па ахвярах, сеча была страшная. У най-буйнейшай бітве паўстаньня 1863—64 гадоў —пад Мілавідамі — загінула 80 паўстанцаў. Унайбуйнейшай сечы апошняй чачэнскай вайныпалегла 120 чалавек. Панарскае пабоішча за-брала 364 жыцьці толькі з аднаго боку.

Аднак спынім гэты папулярны пераказ ізьвернемся да гісторыка. На мае пытаньні ад-казвае Генадзь Сагановіч.

— Генадзь, з трох найбуйнейшых антыра-сейскіх паўстаньняў 18-19 стагодзьдзяў два за-


меты паўстаньня 1831 году. Сяргей Харэўскі ўсёньняшняй праграме ўжо згадаў, што тое паў-станьне найчасьцей называюць польскім. Ска-жы, калі ласка, Генадзь, як ахарактарызуешяго ты?

— Паўстанцкі рух на абшарах былога Вялі-кага Княства разьвіваўся дастаткова неза-лежна ад Польшчы. Ён ахапіў практычна ўсебеларускія губэрні і доўжыўся тут з красавікапа лістапад 1831 году. За гэты час на нашыхземлях у ім брала ўдзел 15 тысяч чалавек.Аналіз складу ўдзельнікаў паказвае, што гэ-тае паўстаньне не выпадае лічыць ні аднопольскім, ані толькі шляхецкім. Так, шляхтазьяўлялася галоўнай сілай, але ў паўстаньніўдзельнічалі ўсе станы, зь якіх асабліва ўраж-вае адсотак сялян: мужыкі-касінеры склалібольш за чвэрць усіх інсургентаў. Рэшта —гэта каталіцкія і ўніяцкія сьвятары, гэбраі,мяшчане, студэнты. Так што рух быў фак-тычна народным. Застаецца згадаць ідэі,якімі паўстанцы кіраваліся. Іх адозвы заклі-калі люд «брацца за зброю, каб здабыць Айчы-ну і свабоду», дамагацца «вольнасьці і роў-насьці па праву». Пад «вольнасьцю» разумела-ся вызваленьне ад расейскай акупацыі, пад«правам» — законнасьць, традыцыя, спра-вядлівасьць. Так, асноўнай мэтай барацьбыбыло аднаўленьне Рэчы Паспалітай у межах1772 году, але гэта азначала — і ВКЛ як яесуб’екта: ліцьвіны раўніва бераглі самастой-насьць сваёй дзяржавы ў Рэчы Паспалітай,якая, памятайма, была зусім ня Польшчай. Аў дзяржаўнасьці Вялікага Княства ўвасаб-

разрозьненымі, дык паўстаньне стала свое-асаблівай «малой вайной» — сэрыяй лякаль-ных бітваў і сутычак з расейскім войскам. Ікалі ў красавіку яны часта перамагалі, дыкпотым усё больш саступалі перасяжным сіламкарнікаў. Згадаю тут бітву пад Аўсянішкамікаля Вільні 20 красавіка, бітву ашмянскіхпаўстанцаў з генэралам Атрошчанкам падВішневам 23 красавіка, бітву пад Румам наАшмяншчыне 29 красавіка, бітву пад Глы-бокім 15 траўня, а таксама бітву над ракойГаньчай 28 і пад Лідай 31 траўня. Цяжкойбыла сеча пад Мазыром 11 чэрвеня. Адным зсамых крывавых стаў міжбой аддзелу Пус-лоўскага з рэгулярным расейскім войскам падНевелем (на Піншчыне) 8 жніўня, у якім з ты-сячы інсургентаў палегла амаль палова. Алевырашальнай і, думаю, найбольш стратнайбыла бітва за Вільню 19 чэрвеня на Панарскіхгарах. У ёй упершыню аб’яднана выступіліінсургенты шэрагу паветаў, а таксама поль-скае войска, прысланае на падмогу. На жаль,паўтарыць трыюмф 1794 гэтым разам не ўда-лося. Паўстанцы мусілі адступаць, і гэтаяпараза падкасіла дух усяго руху.

— Наўрад ці існуе статыстыка чалавечыхстратаў за ўсё паўстаньне. Верагодна, такі ўліквёўся ў расейскім рэгулярным войску. Хоцьпрактыка «прыпiсак» ды зьмяншэньня лiчбыахвяраў iснавала i ў тыя часы. Што да паўстан-цаў, дык вядома, што яны хавалі свае страты іімёны палеглых інсургентаў, каб пасьля не пад-стаўляць пад рэпрэсіі іхныя сем’і. Наступнаемаё пытаньне датычыць нацыянальнае прык-


дарэчнасьць, або глупства, або крамолу. Быц-цам мы ўсе — нейкія бесьцялесныя стварэньніці літаратурныя пэрсанажы, і існуем не ў жы-вым жыцьці, а на старонках антыўтопіі. А якбы ты з гледзішча першапрычыны растлума-чыў апошняе менскае здарэньне ў пераходземэтро? — пытаецца ў мяне калега. У падзем-ным пераходзе загінула пяцьдзясят тры чала-векі, таму што, — адказваю я, — таму што...пайшоў дождж. Гучыць, згадзіцеся, як неда-рэчнасьць, але любыя іншыя вытлумачэньні —ці то пра агульны чмур, ці то пра кару нябес-ную, бо гінулі акурат перад вачыма Маці Божаез абраза на фасадзе катэдральнага сабору, аяшчэ й на Тройцу — усё гэта ўжо дапушчэньні,а не першапрычыны. Дождж — вось з-за чагобеларускія хлопцы насьмерць затапталі сваіхдзяўчат. Прычым, дождж сярод сьпёкі, дождждоўгачаканы і жаданы... Чыстая літаратура.Памятаеце, калі герой Альбэра Камю, альжыр-скі француз Мёрсо, забівае араба, ён тлумачыцьгэта сонцам, якое асьляпіла яму вочы. У вы-ніку раман «Чужаніца» становіцца адным зьлепшых твораў 20 стагодзьдзя. Але ўявіце, штоКамю прапанаваў сваю вэрсію забойства інфар-мацыйным агенцтвам як навіну дня. На аль-жырскім пляжы нехта Мёрсо забіў араба, тамушто быў асьлеплены сонцам. Глупства. Ніхтоб такое і перадаваць ня стаў. Тое самае і з на-шай менскай трагедыяй, якая мае зусім літа-ратурныя прычыны. Не сказаць пра яе нельга,але чыста па-журналісцку немагчыма, бо пра-падае сэнс. Напрыклад, літоўская тэлевізія пасьвежых сьлядах паведаміла, што там, маўляў,

ляўся сувэрэнітэт і беларускага народу. Таму,з гледзішча нашае гісторыі, паўстаньне 1831ёсьць несумненна найважнейшым этапам бе-ларускага нацыянальна-вызвольнага руху. І зусіх трох, бадай, найменш вядомым...

... Вярнуўшыся дахаты, мы са шваграмкінуліся да кніг. Жонка ўключыла тэлевізій-ныя навіны. «Аказваецца, з расейскага боку ўПанарскай бітве ўдзельнічала 20-тысячнае вой-ска», — сказаў швагра. Я паспрабаваў уявіцьсабе наступ гэтае армады на гару, дзе пад кап-лічкай на вясковых могілках паўстанцкія ка-мандзіры аддаюць апошнія перад боем загады.Тым часам тэлевізійны дыктар распавядаў пра50-тысячную югаслаўскую групоўку ў Косаве.Паказвалі наезд сэрбаў на альбанскую вёску.Такая самая парослая дрэвамі гара... Усё пераб-лыталася: краявiды, твары, часы... Засталасянязьменнаю сутнасьць падзеяў.


ã¥Ú‡‡ÚÛ‡-Ô‡ÍÛ‡ÚÛ‡

Простая лёгіка каторы раз падказвае, што ўкожнага выніку ёсьць прычына. І каторы разсутыкаесься з тым, што — ня тут і не цяпер. Няў сёньняшняй беларускай грамадзкай сьвядо-масьці. Тут і цяпер, як толькі бярэсься тлума-чыць тыя ці іншыя праявы жыцьця іхныміпершапрычынамі, абавязкова скажаш або не-


насьці, і тыя, што загінулі, загінулі ў рэаль-насьці. Забітыя ў часе спэктаклю акторы ўжоне падымуцца са сцэны.

А яшчэ дакумэнт пра Гарэцкага згадваеццатаму, што калі яго — расстраляць, дык чаму бне расстраляць і каго заўгодна: мяне, цябе, вас?І атмасфэра пракурорскага кабінэту нібы паць-вярджае такое дапушчэньне. На стале ў спада-ра Балтунова беспарадак. Адна з наглядныхсправаў зьехала проста мне пад локаць. Чытаюна вокладцы прозьвішча — Сонейка. Рэаль-насьць зноў адступае, расплываецца, вызваля-ючы месца літаратуры. Балтуноў судзіць Со-нейка. Далей — болей, гэта справа аб рабаў-ніцтве. Усё зьляпіць у адзін сказ зноў ніяк невыходзіць. Рабаўнік Сонейка пад наглядампракурора Балтунова. Я згадваю, што калі ёнмне затэлефанаваў першы раз і прадставіўся,маёй натуральнай рэакцыяй было: хлопчык,перастань выдурняцца. Толькі пракурорскіяноткі ў голасе ўстрымалі мяне ад гэтых словаў.

Памочнік пракурора Балтуноў дапісвае маепаказаньні. Аднак літаратура працягваецца. Яяк рэдактар газэты растлумачыў яму, якім чы-нам наш калектыў вылучыў карэспандэнтаСлаваміра Адамовіча ў гарадзкую камісію павыбарах прэзыдэнта Беларусі. Балтуноў пады-мае на мяне вочы апошні раз і бязь ценю сум-неву ўдакладняе: «Вы маеце на ўвазе выбары ўмясцовыя саветы?» Мне застаецца толькі сьце-пануць плячыма, але яго такі адказ задаваль-няе. Ну, даручылі высьветліць законнасьць на-шага ўдзелу ў выбарах, ён і высьветліў. А штотам былі за выбары — афіцыйныя ці апазы-

абвалілася мэтро. Самі журналісты прыдумалі,бо інакш нічога не зразумела. Прыдумалі іяшчэ абурыліся — як гэта маглі так збудавацьтое мэтро, што яно абвалілася...

У панядзелак пасьля здарэньня ў мэтро ўвесьМенск быў наэлектрызаваны. Нават памочнікупракурора, які выклікаў мяне дзеля тлума-чэньняў, у гэты час затэлефанавала маці, як язразумеў, зь вёскі, бо ён называў яе на Вы.Мама «вы» — так у нас яшчэ кажуць сям-таму вёсках. Старэйшаму памочніку пракурора навыгляд гадоў 25. Ён даўно шукаў мяне, каб ядаў паказаньні пра тое, чаму рэдакцыя «НашайНівы» вылучыла свайго карэспандэнта Сла-ваміра Адамовіча ў гарадзкую камісію па вы-барах прэзыдэнта РБ. Выбары тыя даўно міну-ліся, і я, прызнацца, падумваў праігнаравацьужо нікому не патрэбную фармальнасьць. Алепадкупіла прозьвішча старпома — Балтуноў.Пракурор Балтуноў — гэта літаратура, падумаўя, і падаўся ў адведкі ў менскую Маскоўскуюпракуратуру. Пракуратура — гэта ў нас такса-ма літаратура.

У такіх установах мне заўсёды згадваеццадакумэнт са справы пісьменьніка Максіма Га-рэцкага. Дакумэнт датаваны 1938 годам і назы-ваецца пастановаю Тройкі УНКВД Смаленскайвобласьці. Колькі ні перачытваю гэтую ляка-нічную паперу, ніяк не магу зьвесьці канцы зканцамі. Словаў усяго чатыры: «ГарэцкагаМаксіма Іванавіча расстраляць». Сэнсу тут нябольш, чым у дажджы, ад якога загінулi 53 ча-лавекі. Гэта сапраўды літаратура. Адно насьця-рожвае, што яна пазбаўленая мастацкай умоў-


жыцьці мае, як цяпер кажуць, віртуальны ха-рактар. Але зьвярніце ўвагу, калі я загаварыўпра гэта, як мала ў маіх словах стала літарату-ры, і як паболела рэальнасьці. Прычыны і вы-нікі тут не выглядаюць супярэчліва і абсурдна.Наадварот. Гэта цешыць, бо пазначае поступ —гэтаксама, як і зьяднаньне беларускай апазы-цыі супраць аўтарытарнага рэжыму і за Бела-русь. Простая лёгіка ў гэтым выпадку ста-новіцца дарэчнай.


Ü˚‰˚: ‡Ô‡Ÿ‰‡Ì¸ÌÂ ¥Ïfl

За апошнія дзесяць гадоў колькасьць гэбрай-скага насельніцтва Беларусі скарацілася рады-кальна, амаль у пяць разоў — да трыццаці ты-сяч. У параўнаньні зь перадваенным часам —жменька людзей. Ня стала іх, ня стала і нас. Іх— колькасна, нас — роўна настолькі ж — якас-на. Яны — перамясьціліся ў Ізраіль і Амэры-ку, везучы ў сваіх валізах незапатрабаваныянамі ізумруды нашай гісторыі і нашага духу змацерыка Вялікага Княства Літоўскага і РэчыПаспалітай.

Яшчэ да вайны жыды складалі палову на-сельніцтва беларускіх, літоўскіх, украінскіх,польскіх гарадоў і мястэчак. У Расею іх не пу-скалі, таму рыса аселасьці была тут. Не ў апош-нюю чаргу менавіта дзякуючы ім гэтая паласазямлі ад Балтыйскага да Чорнага мора набыла

цыйныя, мясцовыя ці прэзыдэнцкія — гэтаўжо не ягоная справа.

І тут я пераходжу да іншага сюжэту. Пра тыяякраз выбары, дакладней, пра іхны кантэкст.Там таксама поўна літаратуры. Зянон Пазьнякзьняў сваю кандыдатуру, назваўшы апазыцый-ныя выбары сфальсыфікаванымі і таму ама-ральнымі, а старшыня цэнтарвыбаркаму Вік-тар Ганчар у адказ заявіў, што з амаральнымрэжымам немагчыма змагацца маральнымісродкамі. Напэўна, яны спрачаліся пра славу-тую маральную палітыку. Але калі я паспраба-ваў растлумачыць свайму літоўскаму прыяце-лю, чаму Пазьняк выступіў супраць Ганчара,той не зразумеў. Дык яны ж абодва супрацьЛукашэнкі, — зьдзівіўся ён.

І тут было пра што паразважаць. Значыць,яны не абодва супраць яго. Гэта ён супраць іх.Няма сумневу, што Лукашэнка даўно вядзе ха-лодную вайну супраць апазыцыі. Ён вайнуаб’явіў, Ганчар гэты выклік прыняў. А Пазь-няк аб’явіў вайну Ганчару. Каб разабрацца ўгэтай блытаніне, у нас ёсьць больш рэалістыч-ныя прычыны і выразныя арыенціры, чым увыпадках з дажджом і расстрэлам Гарэцкага.Асабіста мне дапамог разабрацца ў заблыта-насьці выбарчай сытуацыі зварот Рады БНР ззаклікам чынна ўдзельнічаць у гэтых выбарах.Маральны аўтарытэт Рады вышэйшы за такісамы аўтарытэт усіх удзельнікаў беларускагаграмадзкага жыцьця. Дык вось Рада свайгозвароту не адклікала, чым дала зразумець сваюпазыцыю.

Зразумела, што ўдзел Рады ў беларускім


расеец, які шчодра дзяліўся з намі сваім ім-пэрскім шавіністычным пачуцьцём. І мы пры-малі гэта, не разумеючы, што фатальна страч-ваем сябе.

Але зьвернемся да статыстыкі. На жаль, намне ўдалося атрымаць дакладныя зьвесткі апош-няга перапісу насельніцтва Беларусі, хоць гэ-тая статыстыка ўжо гатовая. Тыя, хто яе рых-таваў, спаслаліся на сакрэтнасьць. Тым няменш, Сяргей Харэўскі дазнаўся, што за апош-нія 10 гадоў колькасьць жыдоўскага насель-ніцтва ў Беларусі зьменшылася ў пяць разоў.

Сяргей Харэўскі:Колькасьць жыдоўскага насельніцтва ў Бе-

ларусі расла да апошняй вайны. У Менску і ўВільні іх было па 43 працэнты, у некаторыхмястэчках і таго болей.

У 1918 годзе, калі стваралася БеларускаяНародная Рэспубліка, беларушчына з жы-доўствам ішлі поруч. І першая, і другая Ўстаў-ныя Граматы БНР дэкляравалі роўнасьць усіхнародаў і моваў. У адказ на гэта жыдоўскаяфракцыя Менскай гарадзкой думы заявіла прападтрымку беларусаў, пра ўдзел у стварэньніБНР і выдаткаваньне грошай на беларускіясправы.

І ў БССР ад пачатку ўлады таксама пры-хільна ставіліся да жыдоўства, ствараючыпрэсу, школы, тэатры. На гербе БССР быўзроблены надпіс на ідыш. Невыпадкова тамужыды ў большасьці засталіся тут. Калі ж за-працавалі сапраўдныя мэханізмы бальшавіз-му, уцякаць ім ужо не было куды й не было як.

адзінства і свой характэрны выгляд, які ў насасацыюецца з ВКЛ. Сёньня мы, беларусы, існу-ем у стане адчужанасьці зь літоўцамі ды ўкра-інцамі і задаемся пытаньнем: як гэта мы з гэ-тымі народамі пражылі ў межах адной краіныпаўтысячы гадоў? Аднак варта ўявіць сабеколішняга падарожніка ад Каралеўца да Кры-му, які паўсюль сустракаў жыдоў, а яшчэ та-тараў і польскамоўную шляхту, каб зразумець,што гэтая зямля мела адзіны культурны лянд-шафт. Менавіта жыды надавалі нашай цэнт-ральнаэўрапейскай супольнасьці адзіныкшталт.

У Расеі іх не любілі, таму слова «жыд» у ра-сейскай мове стала абразьлівым. Разам з русі-фікацыяй тыя ж адносіны зьявіліся і ў нас.Літоўцы трымаліся за свайго «жыдаса», палякі— за свайго «жыда», інстынктыўна разумею-чы, што той, хто зрабіў імя іншае нацыі ў сва-ёй мове абразаю, не ад тае нацыі адняў, а адсябе.

Аднак і прынесены нам наўзамен «жыда»куртаты ў беларускім гучаньні расейскі «яў-рэй» не прыжываўся. Спатрэбілася забараніцьклясычныя тэксты беларускай літаратуры, утым ліку і Купалаў верш «Усебеларускіяжыды», каб правесьці гэтую ўніфікацыю, кабі мы пачалі разьвіваць у сабе пачуцьцё бытаво-га антысэмітызму. Прытым зьмена адносінаўда жыда стала зьменаю адносінаў да беларуса.Калі жыд — абраза, тады і беларус — абраза.Жыд — скнара, а беларус — калхозьнік. І да-лей: пшэк — таргаш, украінец — хахол, літо-вец — лабус. Абразы, абразы... Харошы толькі


кае незалежнасьці, у 1989 годзе, іх было ўжо112 тысячаў.

Незалежнасьць Беларусі не прынесла чака-нага жыдоўскага адраджэньня. Гэтым разаміх пагнала з нашае краіны ўсё разам — радыя-цыя, эканамічны крызiс і... доўгачаканая свабо-да выбару. Ужо сёньня дэмографы й сацыёлягіпрагназуюць, што жыдоў у Беларусі застало-ся блізу 30 тысячаў.

Калі расстаўляць акцэнты, дык галоўныястраты ў гэтай статыстыцы прыпадуць на гадывайны, якія для жыдоўскага насельніцтвасталі гадамі татальнага вынішчэньня. Гартаю-чы леташні зборнік артыкулаў пра жыдоў Бе-ларусі, іх гісторыю і культуру, я натрапіў наартыкул Аркадзя Лейзерава, які расшукаў уархівах зводкі нямецкага камандаваньня праапэрацыі супраць жыдоўскага насельніцтва наакупаванай беларускай зямлі ў 1941 годзе.Маштабы генацыду ўражваюць.

Пры фільтрацыі ў Менску мужчынскага ля-геру цывільных асобаў і ваеннапалонных «спа-чатку расстраляна 1050 жыдоў. Астатнія што-дзённа дастаўляюцца на экзэкуцыю».

Кідаецца ў вочы, што колькасьць расстраля-ных у розных мясцовасьцях, як правіла, супа-дае — крыху больш за тысячу.

Гэтак у зводцы ад 24 ліпеня паведамляецца,што ў Слоніме пачата акцыя «супраць жыдоў іварожых элемэнтаў. Арыштавана больш задзьве тысячы чалавек, зь іх 1075 расстраля-ныя».

Яшчэ адзін істотны факт, які зьвяртае на

Ва Ўсходняй Беларусі ў 1939 годзе налічвала-ся крыху больш за 400 тысячаў жыдоў, альбо8 з паловай працэнта ўсяго насельніцтваБССР. І гэта была тут самая шматлікая на-цыя пасьля беларусаў.

Блізу таго склалася сытуацыя і ў ЗаходняйБеларусі. Але... У тым самым 1939 годзе сюдыз Польшчы хлынула шмат уцекачоў, якія ра-таваліся ад немцаў. Колькасьць жыдоў у Бела-русі перавысіла мільён чалавек...

Заходнебеларускія мястэчкі былі літараль-на перапоўненыя гэтымі людзямі. Яны жылінават у сынагогах. Як польскія грамадзянеяны, часьцяком не трапляючы ў савецкую ста-тыстыку, траплялі ў савецкія лягеры. Тыя ж,хто застаўся тут, застаўся назаўсёды. Умагілах. Гэтак нямецкія нацысты перакрэсь-лілі цывілізацыю, што праіснавала ў наспаўтысячы гадоў, стаўшы неад’емным склад-нiкам беларускасьці. Невялікая частка бела-рускіх жыдоў была эвакуяваная ў глыбіні са-вецкае Эўразіі. Тых, хто вярнуўся сюды па вай-не, было зусім няшмат. Людзі не хацелі вяр-тацца ў вусьцішныя ўспаміны. Таму па вайнеў Беларусі зьявіліся жыды з Украіны, Расеі,Прыбалтыкі. Адначасова з колькаснымі ад-быліся й зьмены якасныя. Паваенныя жыдыбылі ўжо часткаю савецкае інтэлігенцыі. У1959 годзе жыдоў у БССР стала 150 тысячаўчалавек. Гэта была самая вялікая паваеннаялічба. Бо, пачынаючы з 1970-х, спачатку па-вольна, а пасьля ўсё больш хутка, яны пачаліпакідаць Беларусь, ад’яжджаючы з краіны са-ветаў у вольны сьвет. Напрадвесьні беларус-


бальшавіцкае змаганьне за незалежнасьць, апа-другое, з вобразу ваякі-жыда, які ліха махаешабляй. У абодвух выпадках інфармацыя пярэ-чыла савецкаму школьнаму вобразу «памяр-коўных» прыгнечаных людзей.

Упершыню непрыгнечаных, узброеных жы-доў я пабачыў у тэлепраграме «Время». Але жгэта былі «ізраільцяны». Што да непрыгнеча-ных беларусаў, іх я пабачыў значна пазьней,напрыканцы 1980-х, затое не ў тэлевізары, аў жыцьці. Як усе савецкія «акцябраты», я ўжы-ваў слова «жыд» як сынонім «скнары», вядома,у расейскай вэрсіі. Як большасьць, са зьдзіў-леньнем даведаўся, што гэтае слова мае «на-цыянальную афарбоўку». Але ў чым сакрэт —доўга ня мог уцяміць. Бо ж мой аднаклясьнік-жыд размаўляў, як усе, насіў піянэрскі гальш-тук, як усе, кідаўся сьняжкамі, як усе. Колерваласоў? Дык у дзяўчынкі-палестынкі, штовучылася ў нашай школе, яны былі яшчэ большчорныя й курчавыя. Раскрыў таямніцу арты-кул з энцыкляпэдычнага даведніка «Бела-русь»: «Сучаснае расьсяленьне яўрэяў мае дыс-пэрсны характар, асаблівых адрозьненьняў аднасельніцтва, сярод якога яны жывуць, няма».

Жыхары БССР прыблізна ў адзін перабудо-вачны час пачалі цікавіцца тымі самымі «ад-розьненьнямі», якія канчаткова губляюцца ўпаваенны час савецкай індустрыялізацыі.Мяркую, тады шмат хто з жыдоў пакутаваўад сваёй спадчыннай картавінкі, гэтаксама,як беларусы ад спадчыннага «чэканьня», ды адіншых нацыянальных «анахранізмаў». Ці ду-малі тыя жыхары БССР, што іхныя ўнукі пач-

сябе ўвагу ў нямецкіх дакумэнтах — гэта ха-рактарыстыка беларускага насельніцтва ў тыхумовах. Фашыстоўцы наракаюць на беларусаў,што яны зусім не заражаныя антысэмітызмамі замест таго, каб расстрэльваць жыдоў, усёпамыкаюцца неяк схаваць іх, завезьці ў лес.

Вось выснова са зводкі ад 23 ліпеня: «Бела-русаў нельга справакаваць на пагромы жы-доў». І далей, праз тыдзень: «у Менску не на-зіраецца ярка выражанага антысэмітызму».Але «немцы працягваюць масавыя рэпрэсіісваімі сіламі з прыцягненьнем паслугачоў, да-стаўленых зь Літвы і Ўкраіны». «Інсцэніравацьпагромы супраць жыдоў дагэтуль у зьвязку зпасiўнасьцю... беларусаў аказалася немагчы-ма».

«Падобнае заключэньне, — піша АркадзьЛейзераў, — неаднаразова ўтрымліваецца і ўіншых дакумэнтах акупацыйных уладаў ііхных органаў. Менавіта з гэтай прычыны янывыкарыстоўвалі для пагромаў літоўскія і ўкра-інскія фармаваньні. Заўважым, што апошняяакалічнасьць не дасьледавалася ў савецкай на-вуковай літаратуры пра вайну», — завяршаесваю думку дасьледчык.

Севярын Квяткоўскі:Хтосьці аднойчы параўнаў сьвядомых бела-

русаў з жыдамі. Маўляў, гэткая ж культурнаяменшасьць. Параўнаньне прымусіла задумац-ца. Калі я на пачатку 1990-х пачуў песенькуАндрэя Мельнікава пра «Гэбрайскі швадрон»,дык быў зьдзіўлены зь дзьвюх прычынаў. Па-першае, з таго, што і ў нас было сваё анты-


крамах зьявяцца шыльдачкі «кажыце па-бела-руску», вернуцца і нашыя жыды.

Беларусь без жыдоў і Беларусь безь белару-саў — гэта тоеснасьць. І калі вы шукаеце ў Мен-ску асаблівае духоўнасьці гораду і не зна-ходзіце, калі вы спрабуеце адчуць дух Вяліка-га Княства і не адчуваеце, калі ў вас не заладж-ваецца гаворка з палякам, літоўцам або ўкра-інцам, я магу дапусьціць, з-за чаго гэта, і якаязьвязка выпала з колішняе супольнасьці. Зьіншага боку, з жыдамі і яшчэ хіба з татарамі,у гэткай разнастайнасьці і побач з прыкладамітыранічных дзяржаваў наша колішняе ВялікаеКняства нагадвала Амэрыку часоў стварэньнянайстарэйшай у сьвеце канстытуцыі. Можа,таму паўстаў у нашым краі ўжо ня надта зра-зумелы сёньня фэномэн талерантнасьці...

Але іх няма. Няма і нас. І калі яны зьехалізь незапатрабаванымі ізумрудамі нашай су-польнай духоўнасьці, дык мы пакінулі сабе адіх адно голы і ні на чым не ўгрунтаваны анты-сэмітызм і калхозную беднасьць духу. З тым ізасталіся, бясконца задоўжыўшы свой шлях дасамiх сябе. Статыстычны беларус не пачуваец-ца гаспадаром у сваёй краіне ў тым ліку і таму,што жыве не ў Беларусі, а ў чужой пакінутайпаласе аселасьці.

нуць упарта вывучаць «анахранічныя» мовы,кніжкі, песьні?

Як бы там ні было, жыды зь Беларусі зье-халі. У адной спрэчцы, дзе мне талдычылі пратое, што «жыды пазаймалі ўсе кіраўнічыяпасады ў культурных установах», я сказаў,што ўсіх зьехаўшых жыдоў памяняў бы напрыехаўшых расейцаў. Пазьней я зразумеў,што не зусім быў шчырым. Я казаў пра тыхжыдоў, што мелі свае «адрозьненьні», а зна-чыць, паважалі нашыя.

Ці можна вінаваціць чалавека за жаданьнезьехаць зь беднай краіны, дзе пануе дыктату-ра, у багацейшую, дзе слова «жыд» азначаетолькі адно — нацыянальную прыналеж-насьць? Я далёкі ад думкі, што большасьць бе-ларускіх савецкіх жыдоў ехала ў Ізраіль з пры-чыны сваёй вялікай нацыянальнай сьвядо-масьці. Але. Прыяцель-жыд, які калісьці ўКоўне загаварыў па-беларуску, бо не хацеў пе-рад «эўрапейскімі» літоўцамі выглядаць саў-ком, распавёў мне такую гісторыю. Пра свойшок, калі ў першы тыдзень знаходжаньня ў«абяцанай» яму «зямлі» ў невялікай краме ўХайфе ўбачыў плякат — «У нас можна казацьпа-беларуску». Гаспадыня крамы аказаласябылой настаўніцай белмовы з Бабруйску. Янысустрэліся як суайчыньнікі за мяжой. Дарэчы,прыяцель стаўся грамадзянінам Ізраілю, алевярнуўся жыць у Беларусь, на Радзіму.

У адрозьненьне ад жыдоў, наша «АбяцанаяЗямля» ляжыць у нас пад нагамі. І беларусамімы можам быць толькі на ёй. І калі ў нашых


не ўвайшло сваімі рэаліямі і зьявамі ў яетканіну і кантэкст. Усе здабыткі цывілізацыі,якіх за мінулыя сто гадоў была процьма, мыназываем запазычанымі словамі, чужымі нампаводле духу і літары. Гэтыя словы не нале-жаць мове. Яны ёсьць, а могуць і ня быць, бояны ёсьць і ў іншых мовах — у расейскай,празь якую да нас прыйшлі, або ў ангельскайці нямецкай, у якіх, як правіла, нараджаліся.Але аб’ём такой незасвоенай лексыкі ў белару-скай мове расьце, нібы тое чужароднае цела,выцясьняючы ўсё астатняе, сваё. Бо расьце ва-кол нас колькасьць новых цывілізацыйныхвыгодаў. Усё большая частка моўнага цела за-мяняецца пратэзамі.

Так адбываецца зусім не таму, што бела-рускія навукоўцы нічога не далі сусьветнамунавукова-тэхнічнаму прагрэсу. З гэтым якразпраблемаў няма, пачынаючы яшчэ з 19 ст.,калі ўвогуле не зь сярэднявечча, і сканчаючысёньняшнім днём. Але мова прагрэсу ні тады,ні цяпер — не беларуская. І ў гэтае зьявы пры-чына ўжо чыста палітычная. А менавіта —русіфікацыя, у яе самых падступных праявах.

Пачнем са слоўніка, які дасьць нам магчы-масьць увачавідкі агледзець лексычную кар-ціну. З артаграфічнага школьнага слоўніка бе-ларускай мовы, у якім 20 ст. не адлюстравала-ся амаль ніводным беларускім словам.

Ёсьць, праўда, хрэстаматыйныя выключэнь-ні, але іх, здаецца, усяго два. Гэта слова цем-рашал, якім Кандрат Крапіва пераклаў расей-скага мракобеса, і слова хмарачос, якім не безнасьмешкі пераклалі расейскі небоскреб —


åÓ‚‡-2000

Калега неяк згадаў, што бачыў у адным амэ-рыканскім музэі факсавы апарат 1918 году.Гэта акурат таго часу, калі рэвалюцыйны мат-рос у Расеі браў тэлеграф, каб дабрацца дадоўгіх папяровых стужак і тэлеграфаваць Ле-ніну. А ў Амэрыцы, бачыце, ужо пасылалі фак-сы.

А яшчэ мне давялося ў рэдакцыі газэты «Ва-шынгтон пост» бачыць лінатып канца 19 ст. —такі самы, на якім яшчэ ў 1980-я гады рабілісяў нас усе газэты. Цалкам магчыма, што і сёнь-ня застаўся дзе-небудзь такі — у раённай ці за-водзкай шматтыражцы.

Лінатып — гэта друкарская наборна-адлівач-ная машына, помнік тэхнічнай цывілізацыі,робат з рукамі, страўнікам і ротам... Вось бал-ванка сплаву апускаецца ў кацёл, тым часамклявіятура набірае латунныя літаркі-матрыцыў радок. Матрыцы зь лязгатам лятуць аднекульзьверху, з «барабанаў». І вось радок сабраны.Жалезная рука засоўвае яго ў пашчу лінатыпу,дзе радок адліваецца ў мэтал. Нешта сярэдняепаміж робатам-цацкай і робатам-касьмічнымпрыхаднем. Адно, што перасоўвацца самі ліна-тыпы ня ўмелі. Можа, з-за гэтага і вымерлі. Якдыназаўры навукова-тэхнічнага прагрэсу. Ра-зам зь імі выйшла з ужытку і іхнае імя.

А пачаў я з факсу і лінатыпу — гэтых сым-баляў цывілізацыі, каб сказаць, што 20 ста-годзьдзе ў беларускай мове не адлюстравалася,


што ўсе праграмы ў менскіх карыстальнікаў —як правіла, расейскамоўныя. Што Ўіндаўз, штоІнтэрнэт Эксплорэр, што Ўорд. Хоць уласна ра-сейскага ў іх няшмат. Кажуць: ты працуеш напісі, а я — на макінтошы. Што тут расейскага?А вось што — добраахвотны выбар. Бо каліняма свайго, чаму не карыстацца арыгіналам— ангельскімі праграмамі? Спытайцеся прагэта, і вам хто-небудзь абавязкова адкажа ры-тарычным прэзыдэнцкім «А зачэм?»

Што ЭВМ, што ВЦСПС у школьным слоўнікувыглядаюць аднолькава, як рэчы аджылыя, за-бытыя, а ўжо цяперашняму школьніку і незра-зумелыя.

Ці можам мы суцяшацца тым, што празь дзя-сятак гадоў забудзецца і ўсё гэта? А можа, іяшчэ раней. Давайце падумаем. Можа, заха-ваць мову на ўзроўні спрадвечнай лексыкі і непсаваць яе наватворамі? Урэшце, тое, што незьмяняецца, не разьвіваецца, ніколі й не па-мірае.

А можа, гэта значыць, што тэхнічная цыві-лізацыя не прыняла нас? Ці што мы не прыняліяе? І яшчэ: ці трэба культуры засвойваць тое,што прамінае з часам? Магчыма, наша белару-ская бязьдзейнасьць у гэтай справе дасьць намнейкія дывідэнды ў будучыні?

Каб разабрацца ў гэтым, варта зьвярнуцьувагу на досьвед нашых суседзяў.

Сяргей Шупа:Галоўным клопатам моватворцаў заўсёды

было супрацьстаяць уплыву пануючай на пра-цягу стагодзьдзяў культуры — нямецкай у чэ-

найперш амэрыканскую на той час зьяву.Праўда, са зьяўленьнем легальных праамэры-канскіх настрояў у беларускамоўнай публіцы,зьявіўся і больш лагодны, паэтычны наваттэрмін. Хмарачосы сталі называць небасягамі.

У школьным артаграфічным слоўніку маюўвагу прыцягнулі тэрміны, якія пачынаюцца з«электра». Вось электрапыласос. Цікава, мыніколі яго так не называлі. Магчыма, існаваліі нейкія іншыя пыласосы — мэханічныя, на-прыклад, ці пнэўматычныя. Нехта надзімаемяхі, а нехта другі соўгае шчоткай па падлозе.Або — электрапрайгравальнік. Я так разумею— гэта пра вінілавыя адаптары, якія сышлі ўнябыт, на масавым, прынамсі, узроўні. Белару-ская мова нават не пасьпела ўсё гэта засвоіць,а яно ўжо і зьнікла. Электракамбайн, электра-лямпа, электратранспарт — проста заварожва-ла нашых людзей гэтае электра- яшчэ ў сямі-дзясятыя. Падобна, як сёньня заварожвае пры-стаўка эўра-: эўрарамонт, эўрашыбы, эўрадзь-веры... Ажно тая заварожанасьць зьнікла ку-дысьці, саступіўшы месца іншым страхоцьцямз будучыні. І яшчэ раз пацьвердзіўшы, што на-вукова-тэхнічны прагрэс — гэта толькі вонка-вая праява, інфраструктура, якая не зьмяняе іня зьменіць сутнасьці чалавека. Ажно мова,што ні кажы, мусіць засвойваць тэрміналёгіюгэтага самага прагрэсу.

Вось цяпер — усеагульная кампутарызацыя.Гэта ці не кампутары мы яшчэ ўчора называліЭВМ — электронна-вылічальная машына? Які-небудзь файл палякі называюць «плік», а мыкажам — файл. Пры гэтым можна заўважыць,


і «dešrainis», што па-нашаму больш-менш гуча-ла б як «мясень» і «каўбасень». Прыгожае сло-ва прыдумана для гелікоптэра — «malun-sparnis», «млынакрыл».

Самыя дзівосныя рэчы адбываліся ў эстон-скай мове, дзе на пачатку 20 стагодзьдзя ак-тыўна ўжываўся самы рэдкі спосаб словатвор-часьці — стварэньне каранёў зусім з галавы.Так узьніклі звычайныя сёньня словы «relv» —«зброя» ці «laip» — «нябожчык». А ў 1960-ягады Таварыства Эстонскай Мовы пачалонават рэгулярна абвяшчаць конкурсы на ства-рэньне новых словаў, у якіх бяруць удзел самыяшырокія колы грамадзтва. Што самае цікавае— шмат якія з прыдуманых словаў прыжыва-юцца, накшталт «teabe» — «інфармацыя»,або «raal» — «ЭВМ». Апошняе слова, дарэчы,таксама ўзята з галавы. Проста гучыць пры-гожа і па-эстонску.

Моватворчасьць — з гледзішча самое гра-мадзкае атмасфэры ў сёньняшняй Беларусі —справа неабавязковая, калі нават ня лішняя.Але бяруся сьцьвярджаць, што менавіта ў такіхклопатах чалавечая асобіна ператвараецца ўчалавека. Зрок робіцца танчэйшым, адчувань-не свайго, найбольш адэкватнага сабе робіццавастрэйшым, зьяўляецца ўменьне цаніць абст-рактныя, быццам бы, інтэлектуальныя каш-тоўнасьці. Гэтак найбольш дарагой выглядаекніга, ахайна дагледжаная ў вясковай хаце.Адваротны прыклад — калі кажуць, што дар-маеды-пісьменьнікі ядуць хлеб працоўнага на-

хаў, польскай і расейскай — у літоўцаў, нямец-кай і расейскай — у эстонцаў. Сродкі ўжы-валіся розныя. Найперш актывізаваліся ваўжытку старыя і даўно забытыя словы, пера-глядаліся багацьці народных гаворак, а такса-ма ўтвараліся новыя словы ад наяўных кара-нёў. Так, прыкладам, чэская мова займелашмат сваіх спэцыфічных словаў, якіх няма ўіншых мовах. (Памятаю, як аднойчы зь сяб-рамі мы спрабавалі адкаркаваць бочку з чэскімпівам, але ня здолелі разабраць інструкцыі, дзеўсе словы былі спрэс славянскія. Давялося пра-пароць бочку нажом і абліцца півам з ног дагалавы.) Чэхі няшчадна перакладалі й пера-кладаюць звыклыя нам інтэрнацыяналізмы:«цэнтральны камітэт» — «ústřední výbor», «па-трыёт» — «vlastenec», «радыё» — «rozhlas»,«нумар» — «číslo», «кампутар» — «počítač»,«файл» — «soubor».

У польскай мове хваля пурызмаў была мен-шая, аднак, прыкладам, цалкам спольшчанаянекалі была ўся тэхнічная тэрміналёгія, уякой амаль не знайшлося месца нямецкім,францускім ці ангельскім тэрмінам, якія, пры-кладам, прыжыліся ў расейцаў, дзе пурызмзаўсёды лічыўся нечым непрыстойным. Восьжа «дросэль» у палякаў — «dławik», «пара-шут» — «spadochron», «танк» — «czołg», а«шарыкападшыпнік» — «łożysko kulkowe».

Літоўская мова дагэтуль спрабуе супраць-стаяць наплыву барбарызмаў, і адмысловаямоўная камісія пры Літоўскім Сойме, прыкла-дам, рэкамэндуе замест чужынскіх «гамбур-гер» і «хот-дог» ужываць наватворы «mėsainis»


«чыюк» замест «папугай» ды шмат чаго інша-га. Словы «сьвятар», «спадар», «выканкам»,«тэлефанаваць» ад тых часоў пачалі гучацьнават у афіцыйных радыё і тэлевізіі ды наваттрапілі ў слоўнікі. У ранейшых слоўнікахтакіх словаў або не было зусім, або яны пазна-чаліся абласнымі, састарэлымі, прастамоў-нымі.

Аднак моваабнаўленьне 20 стагодзьдзя ў бе-ларускай мове так і не рэалізавалася поўнась-цю. Лексычнае наватарства не спынілася імагло б стацца цікавай тэмай культурнагадыскурсу. Колькі прадметаў і паняцьцяў наша-га штодзённага побыту яшчэ чакаюць свайгопрыдатнага беларускага найменьня — усе гэ-тыя «батарэі ацяпленьня», «унітазы», «пад’-езды», «лесьвічныя пляцоўкі». Аднаўленьнесусьвету ў беларускай мове — прыгожая спра-ва для новага тысячагодзьдзя.

У школе першым прыкладам нэалягізму на-зывалі касманаўта. Маўляў, разам са зьяўлень-нем новых рэаліяў зьяўляюцца і новыя словы.Гэта так, але ўсе, бадай, без выключэньня нэа-лягізмы ў беларускай мове былі нэалягізмамірасейскай мовы, безь якой-кольвек істотнайадаптацыі. Больш за тое, узятыя зь піетэтам дарасейшчыны. Згадайма, што словы большэвікабо совет, альбо коммунізм сьпярша так і піса-лі па-беларуску — праз «о». Гэта значыць, штозасваеньня або адлюстраваньня ў мове новыхрэаліяў жыцьця папросту не было. Люстэркамовы было ў 20 стагодзьдзi завешанае, як за-

роду. На жаль, у цяперашняй Беларусі пашы-раюцца якраз такія настроі.

З сказанага зразумела, чаму так істотна раз-гледзець прэцэдэнты беларускае моватвор-часьці, якія ў сваіх зародках былі нічым ня гор-шыя, чым у суседзяў.

Сяргей Шупа:Якім было 20 стагодзьдзе ў беларускай мове,

відаць, доўга тлумачыць ня трэба. За вынят-кам 1920-х гадоў, калі палітыка і мова ў насішлі больш-менш поплеч, і адбываліся падоб-ныя да апісаных вышэй працэсы, беларускаямова не жыла паўнакроўным жыцьцём дзяр-жаўнай мовы нацыянальнай дзяржавы. Яе ўшматлікіх функцыях замяніла расейская, і ўштодзённым жыцьці беларусы назіралі за ра-сейскімі працэсамі новага называньня. Уафіцыйную, «дэкарацыйна-сувэнірную» белару-скую мову фактычна ўсе слоўныя навіны ста-годзьдзя аўтаматычна пераносіліся з мовырасейскай, таму складаньне тэрміналягічныхслоўнікаў часта ператваралася ў практыка-ваньне ў фанэтыцы — трэба было толькізапісаць расейскае слова па-беларуску.

Калі ў 1970—80-х гадох літаратурная, га-радзкая беларуская мова зноў рэальна зажылаў новых жывых беларускіх колах, пачалася імоватворчасьць, прадыктаваная патрэбаміштодзённага жыцьця. Так, паводле прынцы-пу «абы не па-расейску», пачалі запускаццаслоўцы накшталт «пляшка» замест «бутэль-ка», «гаўбец» замест «балкон», «лейцар» за-мест «штопар», «крама» замест «магазін»,



«ëÍ‡Á Ô‡ ã˚ÒÛ˛ „‡Û»

Калі верыць даведцы часопіса «Вожык»,ананімная паэма пра Лысую гару зьявілася насьвет і пачала перадавацца з рук у рукі 25 га-доў таму. Унікальны твор позьняга савецкагачасу дагэтуль ахутаны хмараю таямніцаў. Ня-хай сабе мы ня ведаем і ніколі не дазнаемся імяаўтара. Верагодна, ён быў калектыўны, вера-годна таксама, што іх было некалькі. Але ёсьцьяшчэ і таямніца паходжаньня, і фэномэн літа-ратурнага лёсу. Паэма, у якой няма ані кропліантысавеччыны ці хоць бы нонканфармізму,перадавалася з рук у рукі нароўні з машына-пісным «Майстрам і Маргарытай» ці фота-копіямі філязофскага эсэ Ігната Абдзіраловіча«Адвечным шляхам» — творамі, якія за са-вецкім часам зусім не ўхваляліся, дзякуючыіхнаму зьместу. Чаму ж бяскрыўдны «Сказ праЛысую гару» патрапіў у гэтую самвыдавецкуюплынь?

Зьміцер Бартосік:Ніяк не магу ўзгадаць, якім чынам на маёй

паліцы апынулася гэтая брашура. Дакладней,што прымусіла мяне набыць чацьверты нумарбібліятэкі часопіса «Вожык» за 1991 год. Нед-зе год кніжка некранутаю пылілася на паліцы,пакуль аднойчы я не пачуў у радыё, што «Сказпра Лысую гару» — рэч ня толькі геніяльная,але й самая вялікая загадка сучаснай беларус-кай літаратуры.

вешваюць люстэрка ў хаце, у якой ёсьць ня-божчык.

Як бачым, і палякі, і літоўцы па крупіцах ле-пяць сучасны вобраз сваіх моваў, імкнуццаўводзіць гэтыя мовы і ў кампутар, і на біржу— балазе, паўсюль гэта рэглямэнтуецца і зако-намі аб мове. У Эстоніі конкурсы нэалягізмаўправодзяцца з шасьцідзясятых гадоў. А ўПольшчы гадоў пяць таму велізарны конкурсправодзіла «Газэта Выборча». Высьвятлялі, дапрыкладу, як можа па-польску гучаць «сэкс-шоп». Для беларускай рэальнасьці такія ўсена-родныя ініцыятывы выглядаюць, згадзіцеся,дзіўнавата. Чаму?

Адказ знаходзім у іншым баку. Дзіўнаватагэта ўсё выглядае і ў расейскай рэальнасьці. Адспробы ўводзіць нэалягізмы ў пачатку ста-годзьдзя засталіся хіба што анэкдоты пралапці-макраступы. У цэлым жа Расея трады-цыйна бярэ заходнеэўрапейскую лексыку, нянадта яе перарабляючы. Прычына гэтага ваўсьведамленьні велічы нацыі й дзяржавы. Агэтая веліч спараджае сон душы. Заклапочаныў такой сытуацыі толькі невялікі народ, якомупраз усю гісторыю стаіць праблема выжывань-ня. Безумоўна, гэтаксама, як літовец або чэх,мусіў бы паводзіць сябе і беларус. Але беларус— у полі расейскага сну.

Гэтай расслабленасьцю, якая прыйшла данас з русіфікацыяй, тлумачыцца, дарэчы, нятолькі стаўленьне да сваёй мовы, але й да гісто-рыі і, калі хочаце, да палітыкі, гаспадаркі, дасябе.


пабудаваў тут хату й многія гады быў стар-шынём праўленьня дачнага пісьменьніцкагакаапэратыву. Мы блукалі па мясьцінах, такпадрабязна апісаных у паэме, і цытавалі най-больш цікавыя кавалкі. Той век, той час, таяэпоха пакрысе пачыналі матэрыялізоўвацца ўстракатым краявідзе рознакаляровых дам-коў, па-над якімі панавала самая сапраўдная,ня лысая, а шчыльна парослая лесам гара.

Гаральд Вольскі:«Адзін празаік (маецца на ўвазе паэт Кірэ-

енка, вось яго дачка якраз) меў удачу: купіцьгаўна ён бочку змог. Прыпёр упоцемку на дачуі начапіў цяжкі замок. Тады, на сорам Чалаве-ку, — ад слаўных будняў убаку — і ўзьнік га-небны лёзунг веку: «Гаўно трымайце на зам-ку!»

А як было... Я, Звонак і Няхай шашлыкоў на-еліся й пайшлі гуляць. Глядзім, тут КастусьКірэенка нешта майструе. Падышлі бліжэй —ён там дзюркі на бочцы робіць і скабу, каб за-мок павесіць. Аказваецца, гэта ён прывез боч-ку курынага памёту і, каб не сьцягнулі, пры-чапіў гэты цяжкі замок. Так што гэта меўсяна ўвазе не празаік, а паэт Кірэенка...

«У зьвязку з гэтаю праблемай, якой жылі га-спадары, дыскусій шмат было й палемік насхілах Лысае гары. — Абы дзярмо, — аднойчыўвечар сказаў Няхай і тут жа скіс. Але паэтузапярэчыў (іхная хата якраз насупраць) пра-заік Сачанка Барыс: Ну, не кажыце: гной няроўны. Найлепшы той, што зробіш сам. Бо ёнжа твой, уласны, кроўны, Як твор, які ты

Легендарную паэму я прачытаў за нейкуюгадзіну. Пачатак інтрыгаваў. «Наш век — на-огул вельмі тлумны, мы з гэтым звыклісядаўно: футбол, і бокс, і джаз бяздумны, і п’янкіз сэксам заадно». Але далей я разумеў усё ме-ней. Чытаньне нагадвала прысутнасьць на чу-жым капусьніку, дзе ўсе адзін аднаго ведаюць,адзін з аднаго пацьвельваюць, адзін з адногарагочуць, а ты вымушаны сядзець дурнем іветліва рабіць выгляд, што ты таксама «ўкурсе» й табе таксама вельмі сьмешна. Я незразумеў, навошта аўтару гэтых тысячыпяціста трыццаці сямі радкоў трэба было ха-вацца за псэўданімам? У той час, той век, туюэпоху ў суседняй Расеі адкрыта пісаліся й сьпя-валіся зусім антысавецкія творы, за якіяіхныя аўтары расплочваліся загубленымікар’ерамі й здароўем. Ну, ня дзеля гэтых жарадочкаў трэба было кансьпіравацца: «Яныдаўно былі гатовы ажыцьцявіць «сьвяты» па-рыў — ліквідаваць дашчэнту мову, якой Купа-ла гаварыў. Калі б іх партыя хоць зрэдку неасаджала пугаўём — дык без указу, без дэкрэ-ту, глынулі б бедную жыўём!» Але самаювялікаю загадкаю быў наклад тае кніжачкі.100057 асобнікаў. Зь якіх ніводзін не затры-маўся ў кнігарнях і шапіках. Нават у букі-ністычных крамах я не заўважаў гэтай кні-жачкі. Прычым выданьне было паўторнае. Абтакім камэрцыйным посьпеху можа марыцьлюбы пісьменьнік. І ці ня лепшы гэта быў до-каз жыцьця «мовы, якой Купала гаварыў»?

...Быць маім экскурсаводам на Лысай гарыласкава згадзіўся Гаральд Вольскі, які першы


тойна. Быў сьпякотны й яркі, амаль летнідзень, які так не гарманізаваў з маўклівымідамамі-дэкарацыямі «тае эпохі». Там дзе не-калі адбываліся шумныя анэкдатычныя лыса-горскія сваркі, п’янкі й гулянкі, сёньня панава-ла сьпякотная цішыня, якую парушалі адно са-лаўі. Я разумеў, што яшчэ не сэзон для маса-вага дачніцтва. Але пачуцьця няўтульнасьцігэта не пазбаўляла. Я блукаў па пустым па-сёлку ў надзеі знайсьці каго-небудзь з пэрсана-жаў. Дзіўна — прывідны аўтар, хочучы тагоці не, ператварыў бальшыню рэальных асобаў,людзей, думаю, зь ня меншымі творчымі амбі-цыямі, ва ўсяго толькі сваіх забаўных пэрсана-жаў, сэнс жыцьця якіх быццам абмяжоўваўсячатырма соткамі зямлі. Зрэшты, ад каго яшчэя мог даведацца пра пісьменьніка й бальшавіц-кага штурмавіка Сілана Гусева, аб якім маў-чыць энцыкляпэдыя? Якая ўсё ж нястрашнаяатрымалася ў таго Ведзьмака эпоха. Ад ідыя-тызму ЦК і СП можна было зьбегчы на леці-шча, уключыць ціхенька беларускую «Свабоду»і зарыцца ў грады. Але пра гэта таксама ў па-эме ёсьць: «Абмаляваўшы голь і ўбоства, паразрабіць мне рэзюмэ: страшней няма самазабой-ства, чым вось такое — на дзярме! І калі, дру-жа Грыша-Міша, мяне ты ў госьці пазавеш —я не спытаю, што ты пішаш? Я запытаю:чым жывеш? Ты зубы мне не загаворыш. Ёсьцьдыялектыкі закон: Дзярмом жывеш — дзярмоі творыш. (А натварыў — дык выкінь вон!)»

Неўзабаве мне пашанцавала на сустрэчу.Каля акуратнага дамка з чырвонай цэглы яспаткаў пісьменьніка, кніжкамі якога зачыт-

напісаў. Мне гной уласны найдарожшы заўсякі куплены другі, хоць, пэўна добры гной уПрокшы, і ў Лукшы, мабыць, неблагі»...

Наконт «Байкануру». Мы гэты ўчастакзвалі «Байканур». Сіла Гусеў паставіў «шпа-коўню», туалет маецца на ўвазе, а даху небыло. Дык ён зь нейкага дому ўзяў такі выцяг-нуты каўпак. А каб вада ня йшла, дык яшчэзрабіў наканечнік. Атрымалася ракета. «Ёнформу ўзяў для туалета — што аж зайздрос-на паглядзець: як ёсьць касьмічная ракета,вось-вось гатовая ўзьляцець! І гэтай формысэнс быў ясны: Заходзь, садзіся і ўключай! Ну,а ці быў там зьмест сучасны — ты ўжо, чы-тач, мне выбачай...» Але яе ўжо няма. СіланціГусеў... Ён жа «аўроравец». Штурмаваў Зімні.Ён расказваў, што ніякага штурму не было.Чырвонагвардзейцы падышлі да жаночага ба-тальёну, прапанову зрабілі, тыя й разьбегліся.Мой бацька таксама прымаў удзел у гэтым.Так што ўсё гэта казкі...

«Таму Валоўшчынская крама амаль заўждыбыла пустой: пітва ніякага ні грама — хоцьтрупам ляж, хоць слупам стой!» Гэта былатакая крама каля фэрмы, і фэрма ўжо разва-леная. У краме той гарэлка была, хлеб быў. Апасьля зачынілі яе, не вазілі нічога. «Дык у сялене без прычыны бурчэлі злосна мужыкі: «Ці неадпэндзіць нам, мужчыны, адсюль пісьмень-нікаў такіх?»

Зьміцер Бартосік:Я разьвітаўся са старым Гаральдам і пра-

цягнуў сваю вандроўку па Лысай гары самас-


ку. Сабраў сяброў і сказаў: «Во, капайце. Якзнойдзеце першую, так і сядзем. І так пасту-пова ўсе дзесяць і апрыходуем». Мы два дні ка-палі гэты ўчастак, бо капалі надта старан-на. Каб не пабіць гэтыя пляшкі рыдлёўкай. Якдабраліся да першай, дык было агульнае сьвя-та. Селі й пасядзелі добра, тут, у гаёчку. Задва дні выбралі ўвесь пырнік, перакапалі ўсюзямлю, і знайшлі ўсе дзесяць пляшак. Ніводнайне пабілі. Вельмі ўдала працавалі людзі, вельмістаранна.

Хто напісаў гэтую паэму, так мы і ня веда-ем. Называлі многа імёнаў, называлі й Звона-ка, называлі й Караткевіча, называлі й Бара-дуліна. Паэма напісаная таленавітай рукой.Вядома, пісаў яе майстар. І ня толькі май-стар, але й чалавек, які глыбока знаў вось гэтурэчаіснасьць. Дэталі, якія ёсьць у паэме, іх не-льга было пачуць ад некага. Іх трэба было ба-чыць самому. Чалавек ведаў усё, усе падрабяз-насьці. Калі нехта пабудаваў там прыбіраль-ню, як ракету — Гусеў, здаецца — дык гэтаадразу ж легла ў паэму. І крыўда была. «Вялікідруг усіх славян», вядома ж, быў абражаны йпакрыўджаны страшэнна. А мы сьмяяліся...

Была нейкая паездка неўзабаве. Тады ЦКлюбіла наладжваць паездкі пісьменьнікаў павёсках, па райцэнтрах. А тады быў сакратарЦК па ідэалёгіі... ня памятаю прозьвішча. ІШамякін пажартаваў у аўтобусе — а што,калі надрукаваць. А той сказаў — чаму не?Друкуйце. І, тым ня менш, надрукавана янабыла значна-значна пазьней. І зрабіў гэтаЛёня Гаўрылкін, зямля яму пухам. Ён быў

ваўся яшчэ ў дзяцінстве, Міхася Герчыка. Раз-мову зь ім я вырашыў пачаць з цытаты: «Аў-рамчык з Герчыкам і Жычка — як бабруйчане-землякі — у бабруйчан вядома звычка — зрадзімы вывезьлі дамкі».

Міхась Герчык:Так. Вось гэтыя дамкі. Вось мой, вось побач

дом Жычкі. Потым я свой абклаў цэглай, алегэта той самы дамок. Ну вось, з 1968 году, зраньняй вясны ўсё гэта пачыналася. Прайшлобольш за 30 гадоў. І, на вялікі жаль, за гэтыя30 гадоў шмат людзей ужо адышло ў нябыт. Ічасам вечарам, калі я хаджу па гэтых вуліцах,мне здаецца, што я хаджу па могілках.

«Сказ пра Лысую гару», калі ён зьявіўся, на-рабіў шораху, канечне. Мы атрымалі яго ў вы-давецтве, гэтак жа, як і атрымлівалі ўсе. Рап-там раніцай прынесьлі пошту, і сакратаркаадкрыла пакет, прачытала, і па ўсiм выда-вецтве пайшоў погалас, што зьявілася такое-нейкае цуда. Пачалі чытаць. Ну, там пра ўсіх.Пра нас неяк так ашчадна, з Жычкам і Аўрам-чыкам. Пра Аўрамчыка там ёсьць больш зло-сна. І пра Жычку. Жычка тады быў рэдакта-рам «ЛiМа». Займаў важную пасаду. Тут Чэр-ня са сваімі хлопцамі памагалі будаваць ямудом. І ў Аўрамчыка маладыя аўтары завіха-ліся. Ён загадваў аддзелам паэзіі. Але ўсё гэтаглупства, вядома. Памагалі па-сяброўску.

Я асвойваў гэты ўчастак вельмі арыгіналь-ным спосабам. Тут быў суцэльны дзірван. Івось я прыехаў раней, прывез дзесяць пляшакгарэлкі і закапаў іх у розных месцах па ўчаст-


ецца, ва ўсе часы ды эпохі гэтага было дастат-кова, каб цікавасьць публікі не вычэрпваласяпраз пару гадоў. «Сказу» Ведзьмака-Лысагор-скага сёлета спаўняецца дваццаць пяць.

Сяргей Харэўскі:Ува ўсіх народаў арыйскага паходжаньня, ад

Ірану да Скандынавіі ёсьць свае Лысыя горы. Іхназва трывала зьвязваецца з рознай чар-таўшчынаю. Менавіта на гэтых гарах гойса-юць бесы й колькі разоў на год зьбіраюцца ведзь-мы на свае шабашы. У Швэцыі — гэта Блаку-ла, у Гішпаніі — Бараон, у Літве — Шатрыяпад Шаўлямі, у Італіі — Сьпінато й Патэр-на, у немцаў з аўстрыякамі іх цэлая плойма —Блёксбэрг, Хорсэльбэрг, Бэхтэльбэрг ды шматіншых. Тое і ў славянаў. Ёсьць гэткая Лысаягара блізу Кіева, ёсьць каля Львова, ёсьць у Кар-патах ля Закапанага. У польскіх Сьвята-крыскіх гарах іх нават дзьве. Адну пераймена-валі ў Сьвятой Кацярыны, а другая засталасяЛысіцай.

Расейскі гісторык 19 стагодзьдзя Хадоўскіналічыў больш за пятнаццаць гор з гэткай на-звай у славянскіх краёх. Ён піша: «Лысыягоры, на якія зьбіраюцца баба-Яга зь нячыс-тымі духамі, зь ведунамі й ведзьмамі — месцыабавязкова прыгожыя. І шабашы твораццатут у чыстае бязвоблачнае надвор’е».

Што ж такое ведзьмін шабаш? Паводлеэўрапейскіх традыцыяў, ведзьмы зь ведзьма-камі адпраўляюцца на шабаш вярхом на мят-ле ці на кіях. Яны выходзяць уначы на ростань.Каля тае ростані раскрываецца страшная

тады рэдактарам «Вожыка». І ў «Вожыку»выйшлі два выданьні. Першае разьляцеласяімгненна. Зачытваліся. Прычым самае дзіў-нае, што зачытваліся людзі далёкія ад літа-ратуры, якім усе гэтыя рэаліі былі абсалют-на чужыя. У таксі садзісься, таксіст пытае...Так размова зойдзе нейкая, альбо гаішнік спы-ніць на дарозе — гэта вельмі часта са Ставе-рам было. Ён бясконца парушаў правілы руху,яго бясконца спынялі гаішнікі. Ён ім адразударыў свае кнігі, крычаў, што ён беларускіпаэт. Яму гаварылі: «Ага! Раскажы пра Лы-сую гару. Што вы там круцілі на Лысай гары».У любым асяродзьдзі звычайна ў той час, прашто заходзіла гаворка, гэта пра «Сказ праЛысую гару». Паэма адлюстравала рэчаіс-насьць, асэнсавала той час — гэта бясспрэчна.Гэта выдатная рэч. «Сказ пра Лысую гару»застанецца помнікам часу. Гэтак жа, як «Та-рас на Парнасе». Гэта адмеціна таго склада-нага часу, і добрага ў нечым, і кепскага, вядо-ма. Добрага, можа, таму, што мы маладыябылі. Былі маладыя, здавалася, што жыцьцёнаперадзе, усё пасьпеем...

Зьміцер Бартосік:«Ну, вось і ўсё маё сказаньне, і кропку ста-

віць мне пара. Пара сказаць на разьвітаньне:бывай жа, Лысая гара!»

Я вяртаўся ў Менск, так і не адкрыўшы даканца сакрэту папулярнасьці старой паэмы.А можа, ніякага сакрэту й не было? А было жы-вое жаданьне паказаць жывое жыцьцё жывоюмоваю. Не за ганарар, а каб цікава было. Зда-


адрозьніваюцца ад суседніх. Падказку дае рым-ская назва гэткіх гор. Па лацiнску іх завуцьCalvus monts, альбо гара чэрапу. Дарэчы, ме-навіта адсюль этымалягічна вынікае й Каль-варыя. Месца сьмерці. Менавіта на колішніхмясцовых Лысых горах і паўставалі пазьней-шыя каталіцкія Кальварыі — у Менску, уВільні, у Жыровіцах...

Цікава, што ў кожным краі побач з Лысайгарою ёсьць месцы чыстыя — горы Сьвятыя.Яны абавязкова складаюць пару. Як дабро йзло, цемра і прасьвятленьне. Сьвятая гара аба-вязкова вышэйшая. Хоць крыху. Гэткія месцыабіралі для сьвяцілішчаў. Але з 1958 году нашаяСьвятая гара, зусім недалёкая ад Лысай, былаперайменаваная ў Дзяржынскую.

Лысая гара — гэта месца шабашу, на якізьляталіся чарты лысыя (менавіта з лысае га-лавы вырастаюць рогі). Зьвярніце ўвагу на тое,чым займаліся нячысьцікі падчас свайго шаба-шу, і ў чым уласна іхны шабаш заключаўся,дзеля чаго ўласна яны зьбіраліся на тую Лысуюгару. А зьбіраліся яны — рагатаць. Яны рага-талі, гагаталі, якаталі, дохлі са сьмеху — бес-прычыннага, дурнаватага і, трэба думаць, па-свойму выверанага. Пасьля таго, як побач зЛысай гарой у Беларусі перастала існаваць гараСьвятая, якую пераназвалі ў Дзяржынскага,зьнік балянс дабра і зла. Чартаўшчына разь-лілася па краі. Верагодна, гэта была савецкаяідэалёгія, дзе элемэнтарныя чалавечыя каш-тоўнасьці ставіліся з ног на галаву. І ў полі гэ-тае ідэалёгіі, зусім не насуперак ёй, учыняла-

пячора. Нячысьцікі станавіліся перад ёю йтройчы гукалі шатана, каб ён забраў іх наЛысую гару. Шатан зьяўляўся на покліч сваіхпрыхільнікаў, апранёны ў шэры каптан, чыр-воныя штаны й вастраверхі капялюх. І бара-да ў яго вялікая рудая... Ён падхопліваў сваіхгасьцей, і яны небам адпраўляліся на балявань-не. На Лысую гару. Шатану дапамагае натоўпчартоў. Усе чарты набываюць выгляд казлоў,верхам на якіх і лятуць усе ахвочыя на шабаш.Многія вядзьмаркі прыводзяць з сабою дзяцей.Асаблівай была й пачостка на гары. Абавязко-выя стравы: капуста з салам, аўсяная каша,масла, сыр ды малако. Зрэшты, што тутдзіўнага? Адсутнасьць алькаголю! Так... паелі,папілі, парагаталі ды й разьляцеліся. Мніх,тэоляг i гісторык Дэль Рыо ў 1611 годзе пісаў:«Найперш там творацца скокі й вусьцішны ро-гат, пасьля сядаюць за стол».

Галоўны шабаш у Беларусі адбываўся на Лы-сай гары на Купальле, а ў заходняй Эўропе — уноч на Сьвятога Вальпурга.

Чаму гара менавіта Лысая? Ці не ад чорталысага? Ва ўсёй іранскай, юдэйскай, хрысь-ціянскай і мусульманскай дэманалёгіі чартый сапраўды лысыя. Лысіна ў большасьці стара-жытных народаў адназначна нэгатыўнаяпрыкмета. Ня дзіва — ранейшая працягласьцьжыцьця была ў палову цяперашняй. А лысіна ўгадоў трыццаць — рэдкасьць. Як кажуць у на-родзе — ад чужых падушак. Глядзі й рогі выле-зуць. Але гэтыя горы зусім неабавязкова голыя.Некаторыя пакрытыя дрымучым лесам, ін-шыя — голым скальным каменьнем, і нічым не


этэр 23 ліпеня 2000 г.

100 „‡‰ÓŸ ç‡Ú‡Î¥ ë‡ÓÚ

Ці вы чуеце іх? Тыя словы, якія нічога нязначаць? Яны быццам нічога ня значаць. Аскладаюцца ў сказы, у тэкст, які азначае ўсёжыцьцё, дае зусім паўнакроўнае ягонае адчу-ваньне. Дарэчы, між іншым, так бы мовіць, яктой казаў, што вы-што вы, пасьля вас, нату-ральна, і толькі так...

18 ліпеня мы маглі адзначыць 100-гадовыюбілей францускай пісьменьніцы Наталі Са-рот. Яна, яе проза — яшчэ адна арыгінальнаяспроба пісаць сутнасьць — адразу, абмінаючы«рэчавы» сэнс слова. Літаратуразнаўцы на-звалі гэта «новым раманам», а яшчэ нас ву-чылі, што гэта — плынь сьвядомасьці. Апош-няе — прыгожае і загадкавае вызначэньне — укантэксьце савецкае ідэалёгіі, дзе слову «сьвя-домасьць» было адведзенае культавае месца,выглядала крыху карыкатурна. Зрэшты, янонічога й не азначала. Калі ісьці гэтым шляхам,дык прозу Наталі Сарот найбольш адэкватнабыло б назваць плынёю прытомнасьці. Гэтанагадвае перапады сьвятла, блікі на рэчах, бу-дынках, у складках фіранак, лёгкі цень завіткана плячы, шоргат далёкай машыны, зыб кавыў кубку, адлюстраваньне на паліроўцы... Пас-прабуйце на хвіліну адарвацца ад таго, што вылічыце галоўным, і вы пачуеце і ўбачыце ваколсябе і ў сабе цэлы сьвет. Можна рабіць на-зыўным ваша галоўнае, а можна — усё, штопры тым, але й па-за тым, усё астатняе. Вось жа

ся рагатуха — пісьменьніцкі шабаш на Лысайгары, адлюстраваны ў ананімнай паэме.

Між іншым, і сам псэўданім аўтара — Вядзь-мак — лішні раз сьведчыць пра тое, што ства-ральнікі ананімнай паэмы разумелі той кан-тэкст, у якім гарусьцiлi свой капусьнік. Мена-віта пісьменьніцкую брацію яны параўновалі зкагортай вадзянікоў, лесавікоў ды ўсялякіх ін-шых чартоў, што сабраліся на шабаш. Алевынік бяскрыўднага рагатаньня аказаўсяіншы, ня той, на які маглі разьлічваць аўтары.

Памятаю, у 1975 годзе я пераздымаў на фотамашынапіс «Сказу пра Лысую гару», які літа-ральна на гадзіну прынес мне калега. Трэбабыло тэрмінова зрабіць копіі. Тады мы шматчаго пераздымалі, і пра гэта можна было б нязгадваць, калі б не адна дэталь. Той машынапіскалега ўзяў у свайго бацькі, які, у сваю чаргу,прынес яго адтуль, дзе працаваў, — з ЦК КПБ.Верагодна, зь нетраў менавіта гэтай арганіза-цыі Лысагорскі шабаш атрымаў пашырэньне.Менавіта цэкоўскія машыністкі пладзілі дзя-сяткі ці сотні копіяў «Лысае гары».

Калі ўлічыць сутнасьць тае ўстановы і тое,што ў ананімнай паэме няма ані слова праўдыпра савецкую ідэалёгію, тады, чытаючы паэму,можна пачуць і гэты беспрычынны ды ідэаля-гічна вывераны рогат. Пісьменьніцкі капусь-нік ня быў выдадзены тады, калі быў напісаны,таму што прыдаўся для службовага карыстань-ня ведзьмакоў ды вядзьмарак з ідэалягічныхаддзелаў камуністычнага ЦК. Гэта, натураль-на, не касуе ягонае вартасьці як дакумэнтусвайго часу.


не старалiся ўспомнiць тыя колеры й пахi тагомястэчка, у якiм расьлi, яны нiколi не адчу-валi, каб у iх раптам узьнiк, — калi яны кро-чылi па вулiцах свайго кварталу, разглядалiкрамныя вiтрыны, пачцiва вiталiся з кансь-ержкаю, праходзячы мiма яе закутка, янынiколi не адчувалi, каб у iх памяцi ўсплыў тойродны мур, за якiм кiпела жыцьцё, цi брук надвары, магутны й адначасова пяшчотны, цiласкавыя прыступкi на ганку, дзе яны сядзелiў дзяцiнстве».

«Трапізмы» Наталі Сарот у перакладзе Зьмі-тра Коласа друкаваліся дзесяць гадоў таму ў«Нашай Ніве», год таму пісьменьніцы ня ста-ла, а пару дзён назад ёй споўнілася 100 гадоў.Чытаючы яе прозу, мне нязьменна хочаццашукаць у біяграфіі францускай аўтаркі геа-графічна блізкія сьляды. Інакш кажучы, за«рэчавымі» словамі датаў і жыцьцёвых па-дзеяў, перамяшчэньняў у часе і прасторы, імё-наў сваякоў убачыць тыя блікі і водбліскі, шор-гаты і ледзь улоўныя пахі, якія б пацьвяр-джалі, што блізкасьць і зразумеласьць ейнагасьветаўспрыманьня — ня толькі плён літара-турнае гульні або агульначалавечых супадзень-няў. Урэшце, кожнае перакананьне ў тым, што«сьвет цесны», заўсёды ўдзячнае, бо ўзбагачаетваю ўласную прыроду і культуру.

Паходжаньне Наталі Сарот у гэтым сэнсевельмі слаба дасьледаванае. Агульнавядомаябіяграфія пра паходжаньне піша скупа. Маў-ляў, Наталі Сарот — француская пісьменьніцарасейскага паходжаньня, нарадзілася ў Івана-ва-Вазьнясенску, недалёка ад Масквы. Бацька

ўсё астатняе — гэта таксама праўда жыцьця,якая напавер выяўляе кантэкст вашага га-лоўнага і па-здрадніцку выкрывае сапраўднуювартасьць таго, на чым вы засяроджваецеся.Вы чуеце іх? Словы, якія нічога ня значаць?..

«Быццам крынiчныя ручаi, яны цяклi аду-сюль, нiбы нараджалiся зь цёплага, трошкiволкага паветра, плылi, мякка, нiбы сачылiсяса сьцен, дрэваў, з лаваў, сквэраў, з бруднагатратуару.

Памiж нежывымi фасадамi дамоў яны вы-цягвалiся доўгiмi цёмнымi гронкамi, перадвiтрынамi крамаў, сям-там зьбiралiся ў шчыль-ныя, нерухомыя згусткi, i часам пачыналi цiхакруцiцца, цiха, як вiр, калi плынь натыкаец-ца на перашкоду.

Ад iх веяла нейкiм дзiўным спакоем, нечымнакшталт безнадзейнага, адчайнага задаваль-неньня. Яны ўважлiва разглядалi стосы спод-няй адзёжы на Выставе бялiзны, адмысловаскладзеныя ў выглядзе сьнежных гор, цi ляль-ку, у якой вочы й зубы праз аднолькавыя iнтэр-валы загаралiся й гасьлi, загаралiся й гасьлi,загаралiся й гасьлi, увесь час праз тыя самыяiнтэрвалы, зноў загаралiся й зноў гасьлi.

Яны доўга глядзелi, стаялi тут, перад вiтры-намi, нерухомыя, загiпнатызаваныя, як ахвя-ры, увесь час адкладаючы яшчэ на iмгненьнетой час, калi трэба будзе iсьцi. I маленькiя,цiхiя дзеткi, што трымалi iх за руку, ужо сто-мленыя ад глядзеньня, няўважлiвыя й цярплi-выя, чакалi, стоячы каля iх».

«Яны нiколi не старалiся прыгадаць тую вё-ску, дзе некалi гулялi ў дзiцячыя гульнi, нiколi


най паласы аселасьці гэбраяў, за мяжу якой —у Расею — іх не пускалі.

Наталі Сарот акцэнтуе ўвагу на сваім этніч-ным паходжаньні, калі кажа пра бацьку: «Ад-нойчы ён пачуў, як адзін рабочы кажа: «Вось,цяпер мы павінны слухацца нейкага жыдзён-ка». Мой бацька ў ярасьці пабег да Макеева ісказаў: «Я не хачу тут працаваць, калі мяне такназываюць». А той яму кажа: «Мілы ты мой,ну, ня хочаш, дык ня будзем так цябе назы-ваць. Мы ж гэбраяў ніколі ня бачылі — ты тутадзіны».

Што ўяўляла сабою тагачаснае Іванава —знакаміты ў савецкія гады «горад нявест»? Ця-перашнія расейскія даведнікі пішуць, што гэтабыў першы горад краіны паводле імклівага ін-дустрыйнага росту, і называюць яго расейскімМанчэстэрам. А мне згадваецца раман Горкага«Маць» — псэўдарэалістычная страшылка дляпсаваньня настрою і выкліканьня грэблівасьціяк да тых заводаў, так і да пралетарыяту. Дзі-кунскі побыт, дзікунскія дачыненьні, дзікун-скія думкі. Памятаеце, Павал Уласаў меў адма-рожаныя ў Сібіры мазгі, і таму «не любіў Па-вал зімы». Галоўны пралетарскі пісьменьніктут пастараўся ад душы. А вось якая карцінапаўстае ў кнізе Наталі Сарот «Дзяцінства»:

«Мяне прывялі да таты на «фабрыку», дзе ёнпрацуе цэлы дзень... я іду празь вялікі брудныдвор міма гліняных збудаваньняў, трэба пера-скокваць праз ручаіны, праз калюгі блакітныя,жоўтыя, чырвоныя... паўсюль сярод бочак ікалёсаў ходзяць барадатыя мужыкі ў картузах,абутыя ў высокія чобаты... пах тут не такі

яе Ільля Чарняк быў хімікам і на тэкстыльнымзаводзе займаўся фарбаваньнем тканіны. Маці— Паўліна Хатаноўская пісала раманы падпсэўданімам Віхроўская. Калі дзяўчынцы былодва гады, сям’я пераехала ў Парыж, у 1906-мвярнуліся ў Расею, у Санкт-Пецярбург. Тутбацькі разводзяцца, у Натальлі зьяўляецца ма-чаха, і праз тры гады, у 1909-м, сям’я перабіра-ецца ў Францыю ўжо назаўсёды. Далейшаежыцьцё расьпісанае па гадах. Мяне ж, гэтымразам, цікавіць тое, што было раней, у часе,калі нарадзілася пісьменьніца, і да яе нара-джэньня.

Францускія дасьледчыкі звычайна не перай-маюцца фактамі іншаземнага паходжаньняўласных клясыкаў. «Родам з Расеі» — для іхзусім дастатковы пасыл — што ў дачыненьні даШагала, што да Сарот. Што да Апалінэра, да-рэчы, таксама. Нам жа якраз гэтыя зачыненыядзьверы карціць адчыніць, бо за імі — і нашапрысутнасьць у культурнай прасторы сьвету.

Натуральна, Ільля Чарняк быў у Іванаве ча-лавекам прыежджым. У адным з інтэрвію На-талі Сарот казала: «Мой бацька быў адзінымгэбраем у Іванава-Вазьнясенску. Гэбраяў там небыло ніводнага, бо закон забараняў ім тамжыць, але яму далі спэцыяльны дазвол. Ёнпрыехаў працаваць на ткацкай фабрыцы, якаяналежала Макееву, бо ведаў сакрэт, як заха-ваць колер тканіны».

Адкуль прыехаў у Іванава бацька Наталі Са-рот — невядома. Найбольш верагодна — з тэ-рыторыі Вялікага Княства Літоўскага тагачас-


Мсьціслаў. Крыху вышэй па Віхры — родаваегняздо хасыдаў Любавіч, які стаіць на рачул-цы Вільнянка. Некалі мы былі ў тых мясьцінахз экспэдыцыяй «Нашай Нівы». Цяпер гэтаамаль няжылы, але фантастычна прыгожыкрай. І калі паспрабаваць вычуць нейкія генэ-тычныя імпульсы творчасьці, дык менавіта згэтае зямлі яны мусілі зыходзіць самым шы-рокім спэктрам. Так тут пераблыталіся куль-турныя знакі. Тыя мясьціны — поўныя та-ямніцаў — далі Эўропе і сьвету не аднаго вы-датнага чалавека.

Гэтак магло б выглядаць паходжаньне На-талі Сарот, напісанае водбліскамі, водгукамі,словамі, якія быццам нічога ня значаць. Ці вычуеце іх?

Некалі я напісаў такі абразок — уступ дачацьвертага выданьня Шляхціца Завальні.Думка заблукала якраз у тых ваколіцах, недзеў віцебскіх ды магілёўскіх лясах, у цёмныхнепралазных пушчах, на сядзібах позьняешляхты, паміж Янам Баршчэўскім і ОскарамМілашам — францускім фантазёрам з Чарэі.Але пісалася выключна і чыста пад уплывамНаталі Сарот-Чарняк. Яе «Залатых пладоў» ці«Трапізмаў». Пісалася словамі, якія нічога нязначаць, адным сказам...

«Кожнага разу, калi настае восень, калi доўгiкастрычнiцкi дождж гонiць нас, нiбы палаелiсьце, зь лесу, з ракi й з суседзкiх двароў, калiшэры дзень так незаўважна перамяняецца ў ве-чар, што раз-пораз пазiраеш на гадзiньнiк, блы-таючы «шэсьць» i «восем», каб адразу ж забыц-ца на час i зiрнуць зноў, — кожнага разу мы з

брыдкі, як ад воцату, але я стараюся ўдыхацьяго як мага меней, настолькі ён непрыемны,востры, кіслы...»

Яркія каляровыя лужыны ніяк не спалуча-юцца ва ўяўленьні з барадатымі мужыкамі ўкартузах. Магчыма, гэта дае сябе знаць савец-кае выхаваньне. Усё пралетарскае мусіць быцьшэрым і суворым, але толькі ня яркім і розна-каляровым...

Такім чынам, Ільля Чарняк прыехаў у Івана-ва аднекуль з паласы аселасьці. Магчыма, з За-ходняй Смаленшчыны. Славуты Айзэк Азімаўз тамтэйшых Пятровічаў да канца дзён так і няздолеў зразумець таямніцу свайго паходжань-ня. Вялікаму фантасту забракавала фантазіі,каб уявіць — як гэта ён мог нарадзіцца ў Ра-сеі, калі Расея была па-за рысай аселасьці гэб-раяў.

Зрэшты, Ільля Чарняк перад Іванавам мусіўяшчэ недзе атрымаць адукацыю доктара хіміі,каб навучыцца фарбаваць тэкстыль. Магчыма,ён вучыўся ў Пецярбургу, бо менавіта тудысям’я на нейкі час вярталася з Францыі. Аледля нас важна — што было да той ягонай аду-кацыі.

Яшчэ большая загадка — з паходжаньнеммаці Наталі Сарот. Паўліна Хатаноўская небыла расейкай. І тое, што расейскія дасьлед-чыкі не цікавіліся ёю, пацьвярджае гэта. Хоцьі друкавалася яна ў часопісе ў Караленкі. Алеасабліва тут цікавы псэўданім, пад якім янапісала свае раманы — Віхроўская. Гэта ад ракіВіхра або Вяхра, як кажуць на Магілёўшчыне,— той самай, на якой стаіць старажытны


Наталі Сарот пазьбягала імёнаў і сюжэтаў.Магчыма, у часы суворых рэалістаў яе папрос-ту ня сталі б чытаць. Але сёньня гэта ўжо боль-шы рэалізм, чым самы крытычны або самыпралетарскі рэалізм пачатку стагодзьдзя. У гэ-тым міжслоўі нашмат болей праўды і амаль незастаецца месца вымыслу. Дакладней, вымыс-лу не застаецца месца наагул. Словы, падобныяна водбліскі, водсьветы, водгукі... Ці вы чуецеіх?

«Я сяджу за сталом ля вакна ў сваім пакоі.Я выводжу словы пяром, змакнутым у чырво-ны атрамант... я бачу, што яны не падобныя насапраўдныя словы, тыя, што ў кніжках... янынібы дэфармаваныя, крыху калекі... І восьадно, якое няцьвёрда трымаецца на нагах,няўпэўненае, я павінна яго паставіць... можабыць, тут... не, там... але я пытаюся ў сябе, ція не памылілася... здаецца, яно ня надта добраспалучаецца зь іншымі, са словамі, што жы-вуць недзе ў іншым месцы... я знайшла іх над-та далёка адсюль і прывяла іх сюды, але я няведаю, што для іх добра, я ня ведаю іхных звы-чак...»

P.S. Пазьней, пасьля перадачы, мне ўдалося-такі адшукаць канкрэтнае месца, адкуль пры-ехаў у Іванава-Вазьнясенск бацька Натальлі —Ільля Чарняк. Гэбрайская генэалёгія паказалана горад Бабруйск. Менавіта адтуль узяўся родЧарнякоў. Самы славуты продак у 19 ста-годзьдзі гандляваў на бабруйскай вуліцы га-зіроўкай, а славуты ён тым, што стварыў у го-радзе першую пажарную каманду — грамадз-

шумам ляцiм па гулкай лесьвiцы да свайго па-верху i, расчырванелыя, штурхаемся ў калiдо-ры, скiдаючы абутак, нешта выкрыкваем,сьмяемся й разьбягаемся па доме, па ўсiх пако-ях, каб неўзабаве сабрацца да вечаровага ста-ла, ля якога ўжо сядзiць наш сiвавусы дзяду-ля, каб пасьля вячэры йсьцi ў вялiкi гасьцёвыпакой, дзе мы з нагамi залазiм на старасьвец-кую канапу, каб зараз жа стаiцца й слухаць,слухаць пад бомканьне дажджу за вакномдоўгi-доўгi роспавед пра iншы сьвет ды iншыхлюдзей, дзе сьвет i людзi такiя дзiўныя й такiяпадобныя да нас самiх, бо гэта наш дзядуля рас-павядае нам свае дзiвосныя гiсторыi, а мы, за-варожаныя, не варушымся, хоць нам зусiм няхочацца спаць, бо трэба абавязкова дазнацца,чым скончыцца гэтае апавяданьне, якое ўжозаўтра мы будзем пераказваць адзiн адному нарозныя лады, але так будзе заўтра, а сёньня мызаўважаем, што дзядулевы гiсторыi апошнiмчасам робяцца ўсё больш кароткiя i ўсё часьцейпаўтараюцца, яны ўжо зусiм не такiя захап-ляльныя, як колiсь, i ад гэтага нам лезуць угалаву ўсялякiя недарэчныя думкi пра тое, штонаш дзядуля зусiм пастарэў i не распавядзе намужо больш нiчога — ён пазiрае на нас сваiмiсумнымi вачыма, у якiх стаяць сьлёзы, нiбывiнавацiцца перад намi, бо штосьцi зьмянiлася— нават ня ў iм, i ня ў нашым вялiкiм пакоi, аў цэлым сьвеце, альбо гэта мы ўжо вырасьлi згэтага сьвету, бо кожнага разу, калi гадзiньнiкпаказваў дзесяць, дзядуля казаў нам: «Параспаць!» — а сёньня ўжо даўно за дзесяць, а ёння кажа нiчога. Ён маўчыць...»


культурнага героя 19 ст. Такая знаходка —сама сабою стымул для далейшых пошукаўпраўды пра Крышталевіча — сучасьнiка Кра-шэўскага i Сыракомлi, якога, як высьветлiла-ся, добра ведалi абодва клясыкi.

Яцак Крышталевіч пахаваны ў 1840 годзе наБэрнардынскіх могілках, на Зарэччы. А Зарэч-ча — гэта найстарэйшае вiленскае прадмесьце,якое ад сёньняшняга старога гораду аддзяляерэчка-Вялейка. Знаўца гораду Лявон Луцкевічказаў, што менавіта на Зарэччы найлепей заха-валася беларушчына старой сталіцы ВялікагаКняства. Тут жылі Фэрдынанд Рушчыц, у яко-га зьбіралася віленская інтэлігенцыя, і слын-ны беларускі ксёндз Адам Станкевіч, якога ад-сюль, проста з кватэры забрала назаўсёдыНКВД...

Вось жа яшчэ напачатку 19 ст. на Зарэччыадкрыліся Бэрнардынскія могілкі. Належаліяны кляштару бэрнардынаў — таму самаму,якому належыць і ўсім вядомы касьцёл сьв.Ганны. Тут ляжыць шмат слынных людзей, ікожная культура — літоўская, польская, ра-сейская — выбірае і згадвае сваіх. Ёсьць тут ібеларускія магілы. Але сёньня мы зьвернемсяда постаці Крышталевіча, якога ніводная з гэ-тых культураў да сябе не прызнае. Пакуль штоён застаецца проста віленскім — валацугам іжартаўніком, вар’ятам і ўлюбёнцам публікі,бажаволкам і імправізатарам вершаў.

Розныя выданьнi называюць Крышталевiчапа-рознаму — хто Яцкам, хто Юзафам, хтоIгнатам. Мабыць, гэта з-за таго, што ў ягонайасобе гiстарычная пэрсона i лiтаратурны пэрса-

кую, бо дзяржаўнае не было. Гісторыя гэтагапажарніка — двухмэтровага, шыракаплечагабеларускага гэбрая — чытаецца, як рамантыч-ная проза. Столькі там усеагульнага натхнень-ня і жаданьня паспрыяць свайму гораду, істолькі ўдзячнасьці — ад гораду. Пазьней такінефармальны калектывізм быў страчаны,выбіты калектывізмам фармальным, накіну-тым зьверху, ідэалягізаваным. А шкада. Кабгэта дзе ў іншым месцы Эўропы, дык, мабыць,гараджане паставілі б таму Чарняку помнік ціхоць бы вуліцу ягоным імем назвалі. А баб-руйскія дзеткі ганарыліся б, што яны землякісусьветна вядомай пісьменьніцы.


üˆ‡Í ä˚¯Ú‡ÎÂ‚¥˜ — „‡‡‰ÁÍi ‚‡’flÚ

Паўгоду таму ў «Вострай Браме» мы гава-рылі пра невядомага пiсьменьнiка 19 ст. Васiляфон Роткiрха, якi пад псэўданiмам Тэабальдапiсваў усялякiя незвычайнасьцi з тагачасна-га жыцьця. У прыватнасьцi, Роткiрх прысь-вяцiў некалькi апавяданьняў вiленскаму дзiва-ку Яцку Крышталевiчу, вулiчнаму iмправiза-тару вершаў. Прычым у расейскамоўных апа-вяданьнях Тэабальда Крышталевіч нязьменнагаворыць па-беларуску.

З тае красавіцкае перадачы мінуў час. I восьнадоечы, акурат на Дзяды, зусім выпадковамне ўдалося адшукаць у Вiльнi магiлу гэтага


жаны брунэт, малы i тоўсты, зь мiлым паваб-ным тварам. Каля вокнаў або пад дзьвярыма звулiцы стаяў адзiн з знаёмых усёй Вiльнiвар’ятаў: альбо Шурлоўскi, або Крышталевiч,альбо абодва разам. Абодва яны, нi для каго няшкодныя, сьфiксаваныя былi на паэзii. Бесьпе-растанку пiсалi вершы. I былi вельмi надатныяў тыя вясёлыя часы. Калi каму ў кнiгарнi ўда-валася з гэтай нагоды або зь якой плёткiскласьцi эпiграмку, вершык, сатырку, а такоездаралася часта, дык гэта зараз жа аддаваласяШурлоўскаму або Крышталевiчу, каб запусь-цiлi гэта ў сьвет, выдаючы за сваё...»

Асабіста ў мяне ацэначны бок гэтых сьвед-чаньняў не выклiкае даверу. Па-першае, легка-важнае стаўленьне аўтара да паэзii, як давар’яцтва ў прынцыпе, па-другое — заўсёдыцяжка ацэньваць сучасьнiкаў. Хто вар’ят і гра-фаман, урэшце, не вызначае часам нават самагісторыя. Скажам, польскі паэт ЦыпрыянНорвід, сучасьнік Крышталевіча, быў прыжыцьці прызнаны вар’ятам. Надрукавалі яготолькі празь пяцьдзясят гадоў пасьля сьмерці,а праз сто гадоў ягоныя вершы пісаў на сваіхлёзунгах польскі прафсаюз «Салідарнасьць».Ідзі тут разьбярыся...

А потым — мова, беларуская мова, у якойнязьменна цытуецца Крышталевіч. Вулічнаямова тагачаснай Вільні. Але настолькі не са-лённая, не літаратурная, што, каб складаць наёй вершы, трэба было набыць імідж або вяско-вага лірніка, або фальклярыста. Што да ўрбані-стычнай постаці Крышталевіча, дык яшчэ непрыйшоў час.

наж яшчэ пры жыцьцi сталi аднолькава даста-вернымi.

Распавядаюць, што паэт прыбыў у Вільню зВалыні і, ня маючы ў горадзе нікога, стомле-ны, заснуў на лаве каля ратушы, а раніцоюпрачнуўся, пабачыў, што яго абрабавалі і, няздолеўшы перанесьці гэткага ўдару лёсу, стра-ціў сьвядомасьць, «зьвіхнуўся». Наіўная гісто-рыя. І гісторыкі, як правіла, распавядаюць яеса шкадаваньнем. Маўляў, Крышталевіч быўнязлы вар’ят і на пытаньні адказваў досыцьдарэчна. Але штосьці ў гэтай наіўнасьці нась-цярожвае. Можа, тое, што кожны імкнеццападкрэсьліць у Крышталевічу менавіта наіў-насьць? Ці тое, што вядомы мастак Кукевіч на-маляваў ягоны партрэт, а купец Вэйс, ведаю-чы папулярнасьць віленскага вар’ята, гэтыпартрэт надрукаваў паштоўкай ды сотняміасобнікаў распаўсюдзіў па ўсім краі і меў з гэ-тага даход?..

Першыя зьвесткi пра Крышталевіча зна-ходзiм у апiсаньнi прадпрыемства Юзафа За-вадзкага — арганiзатара вiленскага кнiгавыда-вецкага i кнiгагандлёвага працэсу. Завадзкi такдобра паставiў справу, што плацiў ганарар —гэта нязьменна адзначаюць мэмуарысты, а яго-ная кнiгарня служыла ўвадначасьсе лiтаратур-ным салёнам. Мэмуарыст Станiслаў Мараўскiзгадваў пра зьвязаны з гэтым эпiзод свае мала-досьцi:

«Кнiгарня Завадзкага, калi я ўжо пачаў праяе казаць, была тады rendez-vous навукоўцаў,лiтаратараў, мастакоў, дасьцiпнiкаў. За вялi-кiм сталом сядзеў сам Завадзкi, каротка стры-


прыватнасьцi, да Крышталевiча. I Крашэўскiадпомсьцiў. У сваiм «Рамане бяз назвы»,апiсваючы Вiльню свае маладосьцi, ён згадвае,памiж iншым, як у акадэмiчнай кавярнi сту-дэнты бавiлiся дэклямацыямi праславутагаграфамана Iгната Крышталевiча, амаль сым-балiчнай постацi для мясцовага калярыту. Восьтак. Кропка.

Працяг нечакана знаходзiм у Сыракомлi. Вя-сковы лiрнiк і ўлюбёнец публікі, мусiць, так-сама пакрыўджаны параўнаньнем з Крышта-левiчам, цi падазрэньнем у такiм параўнаньнi,пiша «Лiст Крышталевiча з Элiзэйскiх Палёўда Рамуальда Бараноўскага», а сьледам — «Ад-каз Бараноўскага на лiст Крышталевiча». I тутвельмi iстотная дэталь. Сыракомля зьдзекваўсяз сымбалю вiленскiх вершаплётаў тады, калiКрышталевiча ўжо не было на сьвеце. Жартыжартамi, а трэба мець сур’ёзныя падставы iматывацыi, каб iсьцi на такi ўчынак. Бiёграфытлумачаць гэта юначай дурасьлiвасьцю Сыра-комлі, маладым выбрыкам. Няхай так. Будземпаблажлiвымi, як ня раз заклiкаў нас ставiццада сваiх твораў сам Сыракомля.

Але ж вернемся i да першага сьведчаньня —з кнiгарнi Завадзкага, адкуль Крышталевiчнiбыта разносiў падслуханыя iмправiзацыi iвыдаваў iх за свае. Вершыкi Сыракомлi сьвед-чаць пра тое, што гэта ўжо Сыракомля панес пасьвеце вобраз Крышталевiча як свой.

Але ня толькі Крашэўскі і Сыракомля былізакранутыя за жывое самой наяўнасьцю ўвіленскім экстэр’еры паэта-імправізатара, якірыфмаваў той моваю, якой яны гаварылі ў

А дадайце да гэтага iнтрыгi памiж лiтарата-рамi, змаганьне за праўдзiвую славу i пры-знаньне. Зусім нескладана было ў паэтычныхколах 19 стагодзьдзя праславіцца графаманамі вар’ятам.

Мiж тым, ёсьць сьведчаньнi, што слава цiняслаўе Крышталевiча разьлягалiся далёка замежы кнiгарнi Завадзкага і Вiльнi. Вось гiсто-рыя пра сапсаваныя адносіны Юзафа Кра-шэўскага з часопiсам «Тыгоднiк Пецярбурскi».У гэтым самым «Тыгоднiку» выйшла зьедлiваярэцэнзiя на паэтычную трылёгiю Крашэўскага«Анафеляс». Аўтар рэцэнзіі высьмейваў стылё-вую манеру пiсьменьнiка, граматычныя па-мылкi, моўнае ўбоства, брак яснасьцi i псыха-лягiчную ненатуральнасьць. Увесь гэты буль-дозэрны наезд на клясыка i цяперашняга фава-рыта польскiх школьных праграмаў быў пад-пiсаны скаротам «Ф.Кол». Неўзабаве высь-ветлiлася, што Ф.Кол — гэта Ян Чачот. Толькiягоную рэцэнзiю ў «Тыгоднiку Пецярбурскiм»перакруцiлi, дадалi ў яе кпiнаў, i таму Чачотмусiў выдаць свой арыгiнал асобнай брашурайз апраўданьнямі. Але вось дэталь той пецярбур-скай рэцэнзii. Крашэўскi там называецца гра-фаманам, у параўнаньнi зь якiм Шурлоўскi iКрышталевiч — сапраўдныя пiгмэi. Згадзiце-ся, такое, хай сабе i прынiжальнае параўнань-не з аўтарам двухста раманаў у пецярбурскiмчасопiсе — нешта ды значыць.

А потым, уявiце сабе, каб вас параўналi зкiм-небудзь з шырокае абоймы сёньняшнiх гра-фаманаў — нават на вашу карысьць — i вы ад-чуеце тое, што мусiў адчуваць Крашэўскi, у


вал Лаўрынец піша, што барон Васіль Аляксе-евіч фон Роткірх належыць да старажытнагарыцарскага роду, карані якога губляюцца ўСылезіі 12 ст., а адгалінаваньні ўнесеныя ў два-ранскія матрыкулы Фінляндыі і Ліфляндыі, адзед ягоны быў жанаты з малодшай дачкойГанібала. І гэтак далей. Ня трэба мець шырокіхгенэалягічных ведаў, каб пераканацца, штокожны шляхціц паходзіць ад Палемона і аба-вязкова недзе паджаніўся зь якой сусьветнайславутасьцю. Ёсьць свае законы даказваньнярадавітасьці для публікі.

На зямлю з дваранскага зааблочча нас апус-кае наступны радок біяграфіі — Роткірх скон-чыў Магілёўскую гімназію і ў 1837 годзе пас-тупіў юнкерам у Галіцкі егерскі полк. З тойпары служыў у частках, што кватаравалі ў за-ходніх губэрнях Расеі. Тут ён пераклаў Міц-кевічавых «Дзядоў» на расейскую мову і заслаўіх у расейскую прэсу, адкуль атрымаў адказ адтагачаснае зоркі — Майкова: «Якія нялепыяпаданьні захоўваюцца дагэтуль у Літве! І якіясумныя выходзяць зь іх паэмы». Гэта — заў-важце — толькі пра сюжэт, якасьць перакла-ду тут ні пры чым. Ці не нагадвае вам прывед-зеная ацэнка раней згадваных ацэнак Кра-шэўскага? Дык вось, перакладаў Роткірх і Кра-шэўскага. Водгук на ягоныя пераклады, якізьявіўся ў пецярбурскіх часопісах, моцна пера-гукаецца з тым, як дасталося самому Кра-шэўскаму ў «Тыгодніку Пецярбурскім»: «Дол-го читали мы такую чушь, наконец вторые пе-тухи пропели, литовская поэма выпала у нас изрук, и тяжелый сон оковал наши бренные веж-

жыцьці, але не насьмельваліся карыстацца ўлітаратуры, бо адчувалі непадымны цяжар гэт-кага першапраходзтва і рызыку ня стаць кля-сыкамі чужой, але ўжо распрацаванай літара-туры. Вобраз Крышталевіча перасьледаваў іпісьменьніка менш вядомага, але ня менш пла-давітага, чыё імя было Васіль фон Роткірх.

Вось эпізод з апавяданьня Тэабальда «ЯцакКрышталевіч, віленскі бажаволак».

«У гарадзкім тэатры Крышталевіч таксаманярэдка заяўляў пра сябе. Трагічнай акторкайбыла тады спадарыня Ашпэргер, прадмет за-хапленьня ўсіх тэатральных партыяў. Адной-чы ішла ў бэнэфіс яе трагедыя «Вар’ятка».Дамы рыдалі. Настаў страшны момант 5 акту,калі вар’ятка, што ўцякла з вар’ятні, у аднойкашулі, з расплеценымі косамі, з кінжалам уадной руцэ і зь дзіцёнкам пад пахаю ў другой,кідаецца ў спачывальню свайго спакусьніка.Усе чакаюць, што яна выскачыць з спачы-вальні з акрываўленым кінжалам і зь дзікімрогатам, што ёй удалося нарэшце забіць яго. Учаканьні гэтага кульмінацыйнага моманту сцэ-на бывае пустая і ў публіцы запаноўвае такаяглыбокая цішыня, што здаецца, чуваць біцьцёсэрцаў. Раптам у адным канцы райка нехтачыхнуў.

— На здароўе! — прарэзаў цішыню гучны го-лас Крышталевіча з другога канца райка.

— Дзякуй! — пачуўся ў адказ дзіцячы голас— і публіка пакацілася са сьмеху.

Акторка зараз жа выскачыла з спачывальнізабітага — але ўвесь эфэкт ужо прапаў».

Віленскі дасьледнік творчасьці Роткірха Па-


Паўлам Лаўрынцом. Пра апалягета я сказаў,каб падкрэсьліць сваё крытычнае стаўленьнеда гэтых фактаў. Бо, скажам, наступны пасажцалкам кантрастуе з тым, пра што мы казалівышэй.

У часе паўстаньня 1863 году Роткірх бярэчынны ўдзел у задушэньні гэтага паўстаньня.За што падпольшчыкі арганізуюць на яго за-мах і раняць атручаным кінжалам. Але ці токінжал аказаўся тупым, ці атрута была пра-тэрмінаваная, але працягу гэты эпізод ня меў.Пярэварацень Роткірх, ня йначай, як той Му-раўёў дзекабрыст-вешальнік, пачынае слу-жыць у жандармэрыі. Праўда, у адрозьненьнеад Мураўёва, ён не прыехаў у гэты край у аку-пацыйным абозе, а быў цалкам тутэйшай га-доўлі. І ў жандармэрыі служыў, як бы цяперсказалі, у лінейнай, гэта значыць, на чыгунцы.У 1873 годзе ён на пяць гадоў заняў пасаду на-чальніка Менскай жандарска-паліцыйнай уп-равы на чыгунцы. А пасьля гэтага перабраўсяў Вільню. Вось тут ён і пачынае па-сапраўдна-му пісаць — пад псэўданімам Тэабальд. Цітаму, што літаратурнае балаўство было не датвару жандарскаму палкоўніку, як расцэньваегэта біёграф Павал Лаўрынец, ці таму... раблюгэтае дапушчэньне, што ўсё ягонае жандарст-ва было чыста службовай функцыяй, тады яклітаратура выглядала на сапраўднае жыцьцё-вае захапленьне. Дый адносіны Роткірха з цэн-зурай і пецярбурскімі літаратурнымі докамі даслужбы ў жандарах і пасьля яе не зьмяніліся.Ён піша аповесьць «Спартанка. Эпізод з пад-зеяў 1863 году», гістарычны твор «Возера Дзя-

ды; целую ночь снились нам поэмы и рифмо-плеты»…

Роткірх, Крышталевіч, Крашэўскі, Міцкевічсышліся ў адно кола для прадзьвінутага расей-скага літаратурнага докі. Яны з сваімі вілен-скімі і літоўскімі праблемамі тут усе — пігмэі.Для паўнаты карціны варта нагадаць, што імяМіцкевіча на той час было пад цэнзурай, іРоткірх даваў пераклады, не называючы аўта-ра. Апроч таго, і сам Роткірх атрымліваў лістыз цэнзурнай адмовай, напрыклад, на свае «На-таткі пра Друскенікі», якія даслаў быў у ча-сопіс «Пантэон».

І тут задумляесься над наступнай зьявай: на-колькі блізка адно ад аднога расейскі літара-турны снабізм і расейская цэнзура. У праекцыіна грамадзкае жыцьцё гэта можна растлума-чыць татальнай падменай паняцьцяў, калі вамкажуць, што вы напісалі бяздарны твор, маты-вуючы гэтым чыста палітычную адмову. Абокалі кажуць, што ў нас палітычных вязьняўняма, суцэльныя крымінальнікі...

Трэба разумець і сытуацыю трактоўкі Рот-кірха. У свой час ён сапраўды разглядаўся, якправінцыйны графаман. Але сёньня, калі наву-коўцы па крупіцах зьбіраюць усіх такіх графа-манаў, каб паказаць, што ў Вільні існавала ра-сейская літаратурная традыцыя, і мараць пратое, каб спаборнічаць з традыцыяй польскай,дык на такія дробязі не зьвяртаецца ўвагі. Тымбольш, што кожная паперка за сто пяцьдзясятгадоў набывае гістарычную вартасьць.

Але вернемся да біяграфіі Роткірха, напіса-най апалягетам расейшчыны ў Віленскім краі


на расчытаць прозьвішча. У тым, што на паўта-растагадовых не расчытаеш, я пераканаўсясам. Але, апроч сучасных інвэнтароў, існуюцьтак званыя пахавальныя кнігі, у якіх запісваліўсіх, каго ў прынцыпе хавалі. Дык вось, паха-вальная кніга Бэрнардынскіх кладоў зна-ходзіцца цяпер у Польшчы, ва Ўроцлаве. Тамяна і апублікаваная. Зь яе я і даведаўся прамесца апошняга прыстанку віленскага вар’ята.

Вяртаючыся на Зарэчча, я спрабаваў уявіцьсабе, хто і як хаваў Крышталевіча. Можа быць,гэта была цэлая працэсія, якая сабрала ўвесьгорад на сьмерць агульнавядомага культурна-га героя. А можа, гэта быў сьціплы вазоксанітарнае службы, вазьніца і работнік, якіявыканалі сваю непрыкметную работу.

Так ці інакш, а культурны герой лёг на ўда-лым месцы. Рана ці позна будуць прыведзеныяў парадак Бэрнардынскія могілкі. Гэта даклад-на. Менш дакладна, што ў нашчадкаў хопіцьэнтузіязму і настрою ўспомніць таго вершаплё-та як паэта і імправізатара, які выклікаў усеа-гульныя насьмешкі галоўным чынам з-за ня-своечасовае мовы сваіх твораў.


á‡„‡‰Í‡ ä‡‡ÚÍÂ‚¥˜‡

Напачатку 1980-х сьвядомыя беларусы сьпя-валі. І сярод песень Беларускай сьпеўна-драма-тычнай майстроўні была Багдановічава «Паго-

вочае вока», «Найпадобнейшая Эўфрасіня,княжна Полацкая». Да гэтага часу належыцьі апавяданьне «Яцак Крышталевіч, віленскі ба-жаволак».

Выдаўшы ўсе свае творы, Роткірх пайшоў напэнсію і празь нейкі час памёр. Пахавалі яго наЭўфрасінеўскіх могілках у Вільні — на Ліпоў-цы, галоўных гарадзкіх праваслаўных могіл-ках.

* * *На Бэрнардынскіх могілках у гэты халодны

восеньскі дзень у розных месцах корпаюцца ча-лавек пяць — прыбіраюць магілкі да Дзядоў.Згалелыя дрэвы не затуляюць болей касьмічна-га віленскага краявіду, які адкрываецца з гэ-тай гары. Унізе бяжыць порсткая рачулка-Вя-лейка. І вецер шоргае лісьцем паміж урослыміў зямлю надгробкамі, на якіх даўно сьцёрлісяімёны герояў і простых сьмяротных.

Натуральна, магілу самага слыннага вілен-скага вар’ята, вершаплёта і бажаволка я незнайшоў. На гэтых закінутых кладах увогулецяжка расчытаць і стогадовыя надпісы. А датасьмерці Крышталевіча — 1840. Наглядчыкмогілак — дзядзька гадоў трыццаці, які, паўсім ягоным выглядзе, п’е з маленства і цьвя-розым не бываў ніколі, як мог, патлумачыў,што ўсе дакумэнты могілак захоўваюцца ў кан-торы на могілках Роса. Там, у славутым вілен-скім нэкропалі, дзе працуе цэлы штат наву-коўцаў, у інвэнтарызацыйных кнігах Крышта-левіча не знайшлі, але патлумачылі, што ў іхперапісаныя толькі тыя магілы, на якіх мож-


чаную жыцьцёвую праграму. Ізумруд выпра-меньваў вобраз Беларусі настолькі магутна іпры тым інтымна, што ўдавацца ў канкрэтыкуне было пазыву. Нешта падобнае перажывалімайстроўцы, сьпяваючы верш Натальлі Ар-сеньневай «У гушчарах». Эмацыйнай вяршы-няй там былі словы: «Беларусь, Беларусь зала-тая, за цябе, за цябе мы ідзём». Была б на мес-цы «залатой», да прыкладу, «дарагая» — ітэкст адразу б рабіўся звычайным. Магчыма, ісьпявалі б яго ня гэтак ахвотна. А тут — кож-нага разу «дабіраліся» да тых апошніх радкоўз залатой Беларусяй, нібы расьцягваючы зада-вальненьне, нібы доўжачы гэтае чаканьне не-зразумелага шчасьця, быццам рыхтаваліся дараптоўнага эмацыйнага ўзьлёту. Зразумела,што «залатая» была ў Арсеньневай маленькімпаэтычным азарэньнем, бязь нейкага канкрэт-нага намёку ці шыфроўкі. Вось жа гэтаксамаўспрымаўся і Караткевічаў сьвяты ізумруд.Аднак, як высьвятляецца, у ізумрудзе якразбыла зашыфраваная канкрэтная зьява.

Для дасьведчанага ў беларускай літаратурычалавека паходжаньне Караткевічавага ізумру-ду ў вершы «Багдановічу» — не загадка. Дас-таткова зьвярнуцца да твораў самога МаксімаБагдановіча. Ёсьць там такі вершык зь дзіўнаюназвай «Безнадзейнасьць».

Скарына, доктар лекарскіх навук,У доўгай вопратцы на вежы сочыць зоры.Яны спрыяюць! Час! З рухавых рукСкарыны п’е адвар пан земскі пісар хворы.І ўраз пабачыў ён, што ізумруд

ня» — на матыў «Марсэльезы», бо іншай мэлё-дыі — Шчаглова-Куліковіча — тады яшчэ няведалі. Часам замест словаў «Пагоні» на тойсамы матыў «Марсэльезы» сьпявалі верш Ула-дзімера Караткевіча «Багдановічу». Заменападавалася адэкватнай.

Сьцюжны час, бязьмежна-суровы.Сьпіць народ, нібы зерне ў ральлі....................................................Ты прыйшоўІ гарачым словамРунь узьняў на роднай зямлі.Ты сказаў нам: «Унукі Скарыны,Дзе ваш гонар, моц і краса?Ёсьць і ў вас, як у іншых, сьвятыня.Не давайце сьвятыні псам!Не давайце зь яе глуміцца,Бо прасьпіць яна ясну зару,Бо сьвяты ізумруд заімгліццаУ пярсьцёнку тваім, Беларусь».

Караткевічавы словы заварожвалі сваёй та-ямнічай магіяй. І калі найбольш дасьведчаныясьпевакі ўжо ведалі, што паэт выкарыстаў тутсловы Хрыста з Нагорнай казані, дык наступ-ныя словы ўражвалі сваёй экзатычнай вы-ключнасьцю ды нетутэйшым бляскам — сьвя-ты ізумруд у пярсьцёнку Беларусі не павіненбыў заімгліцца. Тэза ўспрымалася настолькі жнеаспрэчна, наколькі была няўцямная. Часамдумалася — чаму гэткі знаўца мовы і стара-жытнасьці, як Караткевіч, ня ўжыў смарагд за-мест ізумруду. Але пра тое, што азначаў гэтыізумруд, разважаць не хацелася. Не хацеласяразбураць гэтую адначасова казку і ўжо вызна-


вы. Некалькіх дзён у Вільні яму хапіла, кабпасьля на працягу гадоў ашчадна выпісвацьсвае ўражаньні. Не кранаючы чыста віленскіхвершаў, сабраных у нізку «Места», можнаяшчэ ў дзясятках іншых твораў убачыць тыявіленскія ўражаньні. Да прыкладу, у зна-камітых «Слуцкіх ткачыхах». Дасьведчанамуў біяграфіі Багдановіча гэты верш, ягоная тэмаі вобразы могуць падацца дзіўнымі, маўляў,пры чым тут Слуцак і радзівілаўскія мануфак-туры. Але варта прачытаць успаміны бацькіпаэта — Адама Багдановіча, напісаныя шматпазьней пасьля сьмерці Максіма. Ва ўспамінахзгадваецца, што найбольшае ўражаньне наМаксіма ад паездкі ў Беларусь зрабілі слуцкіяпаясы, якія ён разглядаў у Вільні ў калекцыіІвана Луцкевіча. Сёньня, між іншым, тыя па-ясы знаходзяцца ў экспазыцыі літоўскага этна-графічнага музэю. Дык ці ж верш пра слуцкіхткачых ня мусіць быць уключаны ў віленскіцыкль? Згадаем радкі:

Цямнее край зубчаты бору...І тчэ, забыўшыся, рука,Заміж пэрсiдзкага узору,Цьвяток радзімы васілька.

Запомнім гэты «васілёк». Аналіз паэтыкіБагдановічавых вершаў падкажа нам, што чы-ста фармальна гэта — той самы ізумруд, таясамая разынка ў палатне верша, што і залатаяБеларусь у Арсеньневай, толькі больш прад-метная — па-багдановіцку. Васілёк дапаможанам далей прасачыць сюжэт з ізумрудам.

У часе тых некалькіх дзён у Вільні Максім

Ў пярсьцёнку залатым на пальцы штосьімгліцца,Што блеску ў ім няма... І з болем тутЁн зразумеў, што ўжо к жыцьцю не вараціцца.

Як бачым, Уладзімер Караткевіч у вершы,напісаным да 75-х угодкаў Максіма Багда-новіча, выкарыстаў Багдановічаву сымболіку івобразы — тут і Скарына, тут і ізумруд, тут іматыў Багдановічавай «Пагоні». Усё нібытазразумела. Аднак ізумруд... З залатога пярсь-цёнка хворага земскага пісара ў Багдановіча,дзе ён імгліўся, прадвяшчаючы сьмерць чала-века, ізумруд у Караткевіча перамясьціўся ўзалаты пярсьцёнак Беларусі. Найбольш простатрактаваць і тут заімгленьне ізумруду як прад-весьце сьмерці Беларусі. Але ёсьць у гэтым во-бразе і канкрэтны кантэкст. Каб адшукаць яго,нам давядзецца зазірнуць у перадгісторыюнапісаньня Багдановічавага верша.

Максім Багдановіч зь пяці гадоў невыезнажыў у далёкіх расейскіх гарадах — НіжнімНоўгарадзе і Яраслаўлі. Там ён з кніжак выву-чыў родную мову і прасякнуўся беларушчы-най, там пачаў пісаць вершы, якія дасылаў урэдакцыю «Нашай Нівы» ў Вільню. У рэдакцыізаўважылі маладога паэта і ягоны талент дывырашылі запрасіць хлапца ў Беларусь. І восьу 1911 годзе Багдановіч прыяжджае ў Вільню.Тут ён праводзіць некалькі дзён праездам уРакуцёўшчыну пад Маладэчнам. У наступныягады ва ўсёй творчасьці паэта будзе выразнапраглядаць жывы досьвед той паездкі, прычымясна падзелены досьвед — на гарадзкі і вяско-


«Сьвятыня» ў Караткевіча ўжытая ў адзіноч-ным ліку, у адрозьненьне ад Нагорнай казані,дзе Хрыстос гаворыць пра сьвятыні. Калі б Ка-раткевіч казаў пра шмат сьвятыняў, атрымаўсяб дыдактычны радок патрыятычнага зьместу.Але гутарка ідзе пра адну, найбольшую. Про-стая аналёгія са словам «храм» тут таксама не-пераканаўчая. Караткевіч ведаў і цаніў шмат-канфэсійнасьць Беларусі, а да таго ж у 1966-мрабіць такі адназначны рэлігійны акцэнт былоі рызыкоўна, і — для багемнага асяродку паэ-таў філялягічнае школы — неадэкватна. Можабыць, Караткевіч назваў сьвятыняю Беларусь?Але ж Беларусь тут названая сама сабою, гэтаў яе пярсьцёнку заімгліцца ізумруд, калі будзезглумленая сьвятыня.

Нарэшце, трэба падводзіць рысу. Пішучыверш-водгук на Багдановічава васьмірадкоўепра Скарыну, выкарыстоўваючы рытміку Баг-дановічавай «Пагоні» зь яе Вострай Брамайсьвятою, Уладзімер Караткевіч меў на ўвазеВільню, страчаную і нічым не апраўдана чу-жую. Вільню зь яе абсэрваторскай вежай і да-мамі бурмістра Бабіча, які даў прытулак пер-шадрукару, зь яе слуцкімі паясамі ў бела-рускім музэі Івана Луцкевіча, з васільком на іхі зь пісарам земскім, які пісаў зразумела наякой мове. Вільню, культурную цану якой Ка-раткевіч і ведаў, і вычуваў, як рэдка хто з су-часных беларусаў.

Звышэмацыйны выкрык Караткевіча, якіпрагучаў у вершы «Багдановічу» менавіта з-загэтай самай звышнасьці ня быў пачуты цэнзу-рай, бо звычайнае вуха ня чуе інфрагукаў,

жыў у сакратара рэдакцыі «Нашай Нівы» Вац-лава Ластоўскага. Ластоўскі — гісторык і мо-вазнаўца, вялікі рамантык беларушчыны, па-казваў Багдановічу Вільню. Вось тут друкаваўсвае кнігі Францішак Скарына, мы пісалі праяго ў «Нашай Ніве», гэта выбітная постаць бе-ларускага адраджэньня. Ня толькі першадру-кар, але і астраном — Ластоўскі паказвае навежу абсэрваторыі Віленскага ўнівэрсытэту.Там Скарына назіраў неба. А яшчэ ж і лекарамбыў. Каго лячыў? Ну, да прыкладу, земскагапісара... У галаве Багдановіча рояцца ўра-жаньні, і ўрэшце, складаецца карціна, якую ёнпасьля апіша вершам. Праўда, аднаго сюжэтуі пераліку Скарынавых умельстваў будзе мала.Гэта Багдановіч ведае з тэорыі паэтыкі. Патрэб-ная нейкая дэталь, якая зробіць верш філя-зофскім і вечным. І тут згадваецца пярсьцёнак,які ён сёньня бачыў у калекцыі Луцкевіча.Дакладна гэтак, як у сюжэце са слуцкімі тка-чыхамі спатрэбіўся васілёк.

І тут самы час перайсьці да галоўнага пы-таньня гэтага вершаванага «вузла»: што меў наўвазе Караткевіч пад сьвятыняй у тым радку зНагорнай казані? Увага:

Ты сказаў нам: «Унукі Скарыны,Дзе ваш гонар, моц і краса?Ёсьць і ў вас, як у іншых, сьвятыня.Не давайце сьвятыні псам!Не давайце зь яе глуміцца,Бо прасьпіць яна ясну зару,Бо сьвяты ізумруд заімгліццаУ пярсьцёнку тваім, Беларусь».


Я ня ведаю, дэман якi над гравюрайпануе пахмура?

I чые гэта вочы халодныя ў вiслых мяшкахРазглядаюць яе? I чыя гэта крэсьлiць

крыжамi гравюру,З жыл-вяровак, старэчая, злая, сухая рука?

этэр 4 сакавіка 2001 г.

ÑÛÒÍÂÌ¥Í¥ Ÿ Î˛Ú˚Ï

Інтрыга сёньняшняй перадачы — у тым, штоДрускенікі — гэта летні курорт. А яшчэ ў тым,што гэтае чыста літоўскае мястэчка на мяжызь Беларусяй да Беларусі ніякага дачыненьняня мае. Вось жа ўсё гэта больш-менш няпраўда.

Кажуць, яшчэ перад вайною ў саміх Друс-кеніках жыла толькі адна літоўская сям’я. Няўсё ясна і з назваю мястэчка. Яшчэ й цяпер унас яго часьцяком называюць Друзгенікі. Такяно згадваецца на беларускамоўных мапах па-чатку мінулага стагодзьдзя і ў «Геаграфіі» Ар-кадзя Смоліча. Праўда, польскамоўны «Слоў-нік геаграфічны» 1881 году выданьня папя-рэджвае, што Друскеннікі (праз два «н») і Друз-генікі — гэта няслушныя, памылковыя назвы.Тым часам, нашы сучасьнікі прыгадваюць, штояшчэ ў 60-я гады 20 ст. сюды прыходзіў цягнікз блізкае Горадні, на якім былі табліцы па-бе-ларуску: «Гродна — Друзгенікі». Дык, можа,Друзгенікі — гэта якраз па-беларуску?

Ці — па-гэбрайску?

якімі перагукаецца з суродзічамі «чорны ка-жан, што шнуруе ля вежы». Гэты выкрык пра-цягвае гучаць і сёньня, ён блукае рэхам павіленскіх вуліцах Завальнай, Вялікай Пагу-лянцы, Вастрабрамскай... Але чуюць яго аднокажаны. Караткевіч выказаўся, як выгукнуў.Тэзіс пра немагчымасьць новага нацыянальна-га адраджэньня бязь Вільні прагучаў на поў-ную моц у 1966-м. Паэт шыфраваў свае думкі,бо выказаць іх адкрыта было цяжка, і думківыходзілі друзлыя, гнятлівыя, амаль невынос-ныя. Побач зь вершам «Багдановічу» ў кнізе«Мая Іліяда» зьмешчаны верш, у якім Карат-кевіч спрабуе сказаць тое самае напрасткі. Маянайвялікшая любоў да беларушчыны падаептушкаю ў нейкія дэманічныя, злыя і бязь-літасныя рукі, — прызнаецца Караткевіч, якможа, эўфэмізуючы свае пачуцьці. Верш назы-ваецца «Вільня ў дождж»:

Вiльня ў дождж, як старая гравюрау «Тэцы Вiленьскай»:

Праз завесу дажджу — кожны даху штрыхах, як страха,

Крадуць даль туманы. Ўсё у зьвiвах, нiбына паперы вяленевай,

Ўсё з шматлiкiх штрыхоў, ўсё ў касыххарактэрных штрыхах.

Ўсё з дакладнай штрыхоўкi гравёра:завеса туману,

Пляма вежы, забытай у дожджна вяршынi гары,

I акрэсьлены контур званiцы вялiкага Яна,I, ля ног яго, пастка зь цямноцьця

i цэглы — Муры.


прасторы. Мы разглядаем Друскенікі праз ат-вор Вострае Брамы.

***У Друскеніках зімою не пакідае адчуваньне,

што мястэчка стаіць на моры. Гэта — прысут-насьць нечага вялікага, неахопнага, касьмічна-га. Магчыма, гэта сосны — бясконцае морахвояў, паміж якіх пракідаюцца будынкі, не-калькі вулак, возера і ўжо зусім сталы Нёману стромых лясістых берагах.

Першае славутае імя маленькіх Друскенікаў— Мікалоюс Канстанцінас Чурлёніс або Чур-лянь, як называла яго «Наша Ніва» пачаткумінулага стагодзьдзя, паведамляючы пра вы-ставу ягонага жывапісу ў Вільні. Чамусьці па-шыранае памылковае ўяўленьне, быццам Дру-скенікі — радзіма Чурлёніса. Напэўна, таму,што ён тут — самая культавая постаць, ёсьцьцэлы музэйны комплекс Чурлёніса. Насамрэчнарадзіўся будучы мастак і кампазытар у Ва-рэне, а ў Друскеніках жыў у сям’і свайго бацькі— касьцельнага арганіста.

Ёсьць і іншая постаць, якая тут мусіла бстаць культавай. Некалі, у спадзеве пераадо-лець хваробу, на тутэйшыя мінэральныя водыпадаўся Ян Чачот. На жаль, ані воды, ані хвоіяму ўжо не дапамаглі. Не дажыўшы да паўве-ку, Ян Чачот памёр тут у жніўні 1847 году іпахаваны на могілках у прадмесьці Ротніца(па-літоўску Ратніча). І сёньня на прыгожымузгорку па-над выгінам рэчкі Ратнічанкі стаіцьпомнік з эпітафіяй па-польску. ПрозьвішчаCzeczott напісанае зь дзьвюма «t» на канцы.

З усіх мясцовых культураў гэбраі аказалісядругімі пасьля беларусаў паводле трываласьцізабыцьця. Далей у гэтым «рэйтынгу» — палякіі расейцы. Што да гэбраяў, дык яны маглі б зга-даць і колішні цэнтар палестынафілаў у коліш-няй Расейскай імпэрыі, калі Друскенікі фігу-равалі ў пераліках паміж Варшавай і Вільняй,або масавае засяленьне гэтых мясьцінаў сваёйпапуляцыяй у канцы 19 ст. Мерапрыемствамела назву — «Населены лес». Маглі б ус-помніць і сынагогу, якая згарэла ў 1961 годзе.Маглі б згадаць, але няма каму. Не засталося ўДрускеніках гэбраяў.

А беларусы ёсьць. Яны тут, як і ў Вільні, па-водле колькасьці трымаюць сваё ганароваечацьвертае месца. Праўда, разгледзець іхамаль немагчыма. Тутэйшыя Юрась і Пятрусьміжсобку гавораць па-літоўску і ветліва назы-ваюць адзін аднаго: Юргіс і Пятрас. Наагул жалітуанізацыя ў Друскеніках праведзеная ўзор-на. Ёсьць, так бы мовіць, чаму павучыцца. Алеёсьць што ўспомніць і зь беларускіх трады-цыяў. І ня толькі колішніх. Мясцовы санато-рый «Беларусь», які належыць РБ — ці не най-буйнейшае і найжывейшае ў цяперашніх Дру-скеніках прадпрыемства. Толькі па-беларускутам умеюць усяго некалькі чалавек — як зьлі-чыць на пальцах.

Пра ўсё гэта й пойдзе гаворка ў сёньняшняйпраграме. А яшчэ — пра канцэптуальнае, празасваеньне чужога і насаджэньне свайго, пранацыяналізм і мультыкультуралізм — два су-пярэчныя прынцыпы арганізацыі культурнае


навінкі літаратурнага сьвету. Ня варта думаць,што ссылка праходзіла ў цяплічных, спрыяль-ных умовах. Вось вытрымка зь ліста:

«Усе мы здаровы. Мы не на лепшай ад няволісвабодзе... Мы блукаем далёка па стэпах, пры-носячы адтуль у душы дадому такую ж, як стэ-пы, аднастайнасьць, панурасьць і млоснасьць.Наш дом — маленькая хатка: зробленая яшчэпры жыцьці пустэльніка магіла... У гэтай дзі-равай і недагледжанай хованцы часам быў такіжахлівы холад, што я змушаны быў сядзецьтут адзеты, як у павозцы — у кажуху, паліто,цёплых ботах, рукавіцах і шапцы. Я так замяр-заў колькі разоў, што ня ведаю, як яшчэ не за-хварэў — калі б ня ўнутранае цяпло, можнабыло б ператварыцца ў лёд».

Для літаратуразнаўцаў Ян Чачот ня стаў на-столькі ж геніяльным паэтам, як ягоны сябраМіцкевіч. Чытаючы Чачотавы лісты, разуме-еш, што ён сам у сваёй ацэнцы ўласнага паэ-тычнага даробку быў яшчэ больш жорсткімкрытыкам. Але ён не пераставаў шукаць сябе.І знайшоў. Некалькі зборнікаў беларускіх на-родных песень, адабраных і складзеных з най-вялікшай любоўю да матэрыялу ды зь ня мен-шай рэдактарскай патрабавальнасьцю — восьшто стала ягоным вялікім плёнам. Праз амаль200 гадоў, прызнаюся, тыя песьні выглядаюцьнашмат больш глыбокімі, гарманічнымі і жы-вымі, чым творы аўтарскія, якія патрабуюць адчытача схільнасьці да архівізму. А тое, народ-нае, як праменіла спрадвечную беларускуюволю і долю, гэтаксама праменіць і цяпер. Сло-вам, знаць Чачота ўсе павінны.

... Як усё ж няпроста іншы раз здабывацьстарую беларушчыну з-пад наслаеньняў іншыхкультураў. Ігар Лучанок нядаўна ў тэлеба-чаньні сказаў, што Міхал Клеафас Агінскі —польскі кампазытар. Нібы кропку паставіў. Бона слых паспалітага беларуса гэта значыць —чужы. Дасьведчаны дасьледнік гісторыі куль-туры ведае, што сам Агінскі ніколі б не назваўсябе так. Але разбурыць стэрэатыпы нашматцяжэй, чым іх ствараць — адной фразай.

І Чачот, беларуска-польскі або польска-бела-рускі, як у нас пішуць, паэт і навуковец ніколіб не назваў сябе так. На тое ёсьць і ўскосныя, іпростыя доказы. У лісьце са ссылкі ў 1825 го-дзе Чачот піша сябрам: «Цяпер арэнбурскаялінія, можна сказаць, запруджаная палякамі(так нас называюць тут і за такіх прымаюць)».Дасьледчык творчасьці Чачота Кастусь Цьвір-ка піша пра незапатрабаванасьць гэтае постаціпольскай культурай. Беларускай культурыяшчэ толькі трэба будзе зацікавіцца гэтай по-стацяй і гэтым творчым даробкам.

Пастаўлены ў студэнцкія гады ў Віленскімунівэрсытэце на адну лінію са сваім сябрамАдамам Міцкевічам, Чачот праз усё жыцьцёімкнуўся зразумець, чаму ён, проста кажучы,не настолькі вялікі творца. Але рухала ім нязайздрасьць або гэтае самае жаданьне стацьвялікім, а шуканьне ў сабе свае праўдзівае рэ-алізацыі. Седзячы ў ссылцы ў Башкірыі, ёнперакладаў Вашынгтона Ірвінга. Факт, які няможа не зьдзіўляць. Амэрыканскі пісьменьнікбыў сучасьнікам Чачота, які (без інтэрнэту) ат-рымліваў нейкім чынам усе самыя сьвежыя


недзе напрыканцы сьпісу. Адкуль жа гэта бя-рэцца — такая воля?

Дапускаю, яна паходзіць ад таго, што ўлітоўцаў як нацыі няма сваякоў. Ці то гэтаксклалася аб’ектыўна, ці яны самі сабе так вы-рашылі, але няма ў іх ані старэйшых, ані ма-лодшых, ані проста братоў і сясьцёр. «Прыбал-тыйская абойма» — насамрэч чыста палітыч-ная гульня. Літоўцы часьцяком недалюбваюц-ца з латышамі. Як, дарэчы, і з палякамі, і з ра-сейцамі. Найлепшае паразуменьне яны знахо-дзяць з намі. Але яны — балты, у іх адрознаямова, у іх, як той казаў, хутаранская сьведа-масьць і вялізная воля да жыцьця. А мы нібы-та славяне, наша мова падобная з расейскай,мы ўвогуле — з братняю Русьсю, і нашая нацы-янальная воля ледзьве падае прыкметы жыць-ця. Наяўнасьць сваякоў — магутнейшых і ба-гацейшых, згадзіцеся, расслабляе. Гэта як спа-куса ў нейкіх справах паспадзявацца на старэй-шага брата, ня ўзяць адказнасьці на сябе. Восьжа літоўцы сабе такой магчымасьці не далі.

Літоўскае засваеньне Друскенікаў паводлемадэлі такое самае, як і засваеньне Вільні.Толькі ў маленькім мястэчку гэта даеццапрасьцей і хутчэй.

Гісторыя паселішча пачынаецца з двароў.Спачатку адзін двор, пасьля два двары, пяцьдвароў. Усе жыхары вядомыя пайменна. Паў-тараста гадоў таму, дакладна — 164 гады назад— на тутэйшых мінэральных водах засноўваец-ца курорт. А ўласна літуанізацыя пачынаеццатолькі пасьля мінулай вайны.

Нібы з аднаго каліва цэлае поле, тут з адна-

Стоячы над ягонай засьнежанай магілай уДрускеніках, я згадваю кніжныя зьвесткі. Па-мёр Ян Чачот на вачах у Юзафа Крашэўскага.Ягоныя апошнія дні найбольш падрабязнаапісаў нядаўна адшуканы намі ў «Вострай Бра-ме» пісьменьнік Васіль фон Роткірх. Але гэтысюжэт яшчэ патрабуе разьвіцьця. На помнікуЧачоту — верш Антона Адынца, які па-белару-ску перакладаў Максім Танк, і які друкаваўсяў кнізе Адама Мальдзіса «Падарожжа ў 19 ст.».У Менску выдадзеная кніга твораў Чачота і не-калькі кніг пра яго. Так мы ўсе пакрысе рас-чышчаем гэтую фрэску з-пад напластаваньняўчасу і пылу.

***У прадмесьці Ротніца, на могілках, дзе паха-

ваны Ян Чачот, ёсьць яшчэ і нядаўні літоўскіпомнік — дэпартаваным пры Сталіне земля-кам. Названыя ўсе пайменна. Уявіць сабе такіпомнік дзе-небудзь у беларускай вёсцы я немагу, хоць гісторыя ў нас адна й тая. Людзі па-рознаму ставяцца адзін да аднаго, часам сва-рацца, часам усёй вёскай кагосьці ня любяць.Тое самае што ў нас, што ў літоўцаў. Але павыніках яны ўсё ж трымаюцца ў сьвеце неякінакш. Яны сваіх помняць кожнага — і благо-га, і добрага. Тут ужо неістотна, хто які. Чамутак? Урэшце раблю выснову, што яны, у ад-розьненьне ад нас — даражаць сваёй папуляцы-яй. Пачуцьцё вельмі мала знаёмае беларусам.Нават у адраджэнскай прапагандзе заклік дабеларусаў даражыць сваімі, калі й гучыць, дык


сабе, чаго вартыя спаянасьць і воля гэтага клю-бу. За часамі незалежнасьці ў цэнтры мястэч-ка зьявіўся і помнік самому князю.

Дарэчы, пра тых Вітаўтасаў. Самі літоўцылітуанізацыю называюць гарманізацыяй. Імё-нам і прозьвішчам надаецца вялікая ўвага. Богэта — вобраз нацыі і, ўрэшце, краіны. Немаг-чыма сярод сьведамых літоўцаў уявіць сабеякога-небудзь Іванова ці Пятрова або нават Іва-новаса зь Пятровасам. Гэткія прозьвішчы —незгарманізаваныя. Затое літоўца па прозь-вішчы адразу відаць, дзе б у сьвеце ён ні апы-нуўся. Згадайце тую зорку маскоўскай эстрадыАрбакайтэ. Зьявіся там беларуска Дарафеева,мы яе проста не адрозьнім як сваю. Журналістбеларускага радыё Ёнас Лаўрынавічус ніколі іў галаве ня меў замяніцца на Івана Лаўры-новіча. Затое шмат якія беларусы Іваны Лаў-рыновічы, якія жывуць у Літве, ахвотна пе-рапісаліся на Лаўрынавічусаў. Гістарычныяпрозьвішчы гарманізавалі навукоўцы. Ска-жам, Ян Чачот па-літоўску — Čečota.

Такім чынам, махавік запрацаваў на поўнуюмоц і ўжо не патрабуе такіх неверагодныхвысілкаў і фантазіі, як тое было напачатку.

***Друскенікі ў лютым пуставатыя. Ня столькі

таму, што зіма. Цяпер ужо і ўлетку тут няматых шумных натоўпаў «з усяго Саюзу», імногія санаторыі стаяць зачыненыя. Але няматут і запусьценьня. Як любяць казаць нашылюдзі, у літоўцаў — культура. Вось жа гэтысапраўды вышэйшы бытавы стандарт — га-

го чалавека паўставала цэлая нацыя. У храна-лёгіі найважнейшых падзеяў з гісторыі мястэч-ка першы ўласна літовец сустракаецца пад1903 годам. Менавіта тады тут нараджаеццаДамінік Вішчыніс, а ў 1912-м — ягоны братПятрас. Зь іх усё і пачалося, хоць усяго тады ўДрускеніках было каля трох тысяч жыхароў.У 1943-м, за немцамі, Пятрас скончыць Ві-ленскі ўнівэрсытэт, а ўжо ў 1944-м, за саветамі,стане стваральнікам і дырэктарам першай тутлітоўскай прагімназіі. Ягоны малодшы брат з1941 году будзе забясьпечваць падтрымку з-замяжы. У Амэрыцы ён узначаліць радыёстан-цыю «Звон свабоды». Так выглядае завязка.Першая школа, першая бібліятэка, першаялітоўская служба ў касьцёле, першая нелегаль-ная антысавецкая арганізацыя, першае сьвяталітоўскай песьні... Гарадзкая хроніка фіксуекожнага, хто спрычыніўся да паўставаньня на-цыі і славы мястэчка. Да прыкладу, 3 ліпеня1949 году друскеніцкая школьніца Яня Вайк-шнорайтэ ставіць рэспубліканскі рэкорд у мя-таньні гранаты. Рэкорд пратрывае 30 гадоў...

Яшчэ крыху, і кола пачне круціцца само.Можна сабе ўявіць, як няпроста было пачы-наць. Але ўсе тыя кроў, пот і сьлёзы ня йдуцьні ў якое параўнаньне з вынікамі. І яшчэ штоважна. Літоўцы рабілі сваю справу вельмі твор-ча. Наўкола будаваліся й адкрываліся ўсё но-выя санаторыі і дамы адпачынку, а ў мясцовыхактывістаў нараджаліся дзеткі. Хлопчыкаўпрыдумалі называць Вітаўтасамі — у гонарВялікага князя Вітаўта. І вось сёньня ў Друс-кеніках жывуць трыста Вітаўтасаў. Уявіце


ку, Чарнігава... Ня дзеля таго, каб гэта ўсё ад-ваяваць. А дзеля таго, каб жывой нацыяналь-най творчасьцю напоўніўся сёньняшні Менск.

Другі падыход — мультыкультуралізм. Бе-ларусы ў Літве спрадвеку жывуць у суплёцерозных традыцыяў — польскай, гэбрайскай,татарскай, літоўскай, расейскай... Нам, якжыхарам краю, цікавая ўся культура гэтагакраю. Узаемапранікненьні зь іншымі ня толькіня шкодзяць, але спрыяюць. Бо гаворка йдзене пра нейкую ачышчанасьць, нацыянальнуюадасобленасьць, а пра ўзвышэньне культуры.Тады мы ня можам гаварыць пра кроў, якаяцячэ ў нашых жылах, адразу прызнаючы, штояна мяшаная. Тут дарэчы будзе клясычны пры-клад трох родных братоў Іваноўскіх, якіяпрызнаваліся кожны да іншай нацыі: беларус,літовец і паляк.

Як мультыкультуралісты, мы цікавыя сьве-ту. Як нацыяналісты — цікавыя найперш сабеі служым нацыянальнаму ўзгадаваньню.

Напэўна, добра, калі ў межах аднае нацыіёсьць прадстаўнікі абедзьвюх плыняў. Белару-сы — пераважна мультыкультуралісты. Між-волі падумаеш, ці ня ў гэтым перакосе нашанацыянальная слабасьць і зьнешняя безабліч-насьць?

***17 верасьня 1939 году Друскенікі ўвайшлі ў

склад Парэцкага раёну БССР, дзе знаходзілісяамаль чатырнаццаць месяцаў. Мала дасьледа-ваная гісторыя. Ці была тут створаная белару-ская школа, ці выходзіла беларуская газэта, ці

лоўны інструмэнт літуанізацыі. Негвалтоўны іпасьпяховы. Быць літоўцам і гаварыць па-літоўску — найперш прэстыжна, а пасьля ўжовыгадна. Праўда, правілы гульні, усталяваныяад пачатку, жалезныя і перагляду не падляга-юць: адна дзяржава і адна мова. Ніхто не спра-чаецца. А чаго спрачацца? Зь літоўскай хутчэйзнойдзеш добрую працу, за якую будзеш ат-рымліваць столькі, што назад у Расею не захо-чаш. Няма сэнсу. З добрым заробкам тут набу-дзеш усё, што табе трэба. Як кажуць, у асарты-мэнце. Каб сапраўды не хацець назад у СССР ціў якое СНГ, жыхарам Літвы дастаткова нагляд-нае ілюстрацыі — суседняй РБ зь яе заробкамі,крамамі і няяснай будучыняй.

Ці надаюцца літоўскія мэтодыкі да беларус-кай сытуацыі? Гэта загадка, якую трэба разгад-ваць. Прыкладам, можна, як літоўцы, ставіццада тутэйшых традыцыяў выбіральна. А можна— мультыкультурна. Два падыходы супярэ-чаць адзін аднаму. Калі маеш на мэце ўзгада-ваньне нацыі, мусіш разумець, што маладаянацыя заўсёды імкнецца да экспансіі. Менавітатак выяўляецца яе воля і інтарэс да жыцьця.Літоўцы працягваюць актыўна засвойвацьВіленшчыну і Клайпедзкі край, імкнуццаўдзельнічаць у пытаньні Калінінграду, некато-рыя залучаюць ва ўласна літоўскія землі цяпе-рашнюю Беларусь — аж да Маладэчна. Дзелячаго ім гэта ўсё трэба? Каб захоўваць маладыжыцьцёвы імпэт найперш у самой Літве. Ба-дзёрасьць духу, прагу пазнаньня і тварэньня.Гэта як бы беларусы актыўна дыскутавалі пы-таньні Вільні, Дзьвінску, Смаленску, Беласто-


Літва, Беларусь, мы з вамі. Дакладней, усё пе-рамяняецца, усё незавершанае. Апусьцелызасьнежаны курорт таксама напружана думае,як вярнуць сабе былую сваю славу і тыя шум-ныя натоўпы аматараў лекавых гразяў, мінэ-ральнай вады і хваёвага паветра.


è‡‰‡ÓÊÊ‡ Ÿ 20 ÒÚ‡„Ó‰Á¸‰ÁÂ

Аднойчы ў падвале бацькоўскага дому я пе-ражыў самую сапраўдную трансфармацыю ўчасе. Прыйшоўшы па бульбу, я стаў разглядацьстосы старых кніг, зьнесеных сюды з хатняебібліятэкі. Раптам вока ўпала на карэньчык зпрозьвішчам «Ваўпшасаў». Гэтая асоба заці-кавіла мяне яшчэ на шыльдзе адной менскайвуліцы. Што за прозьвішча такое? Каўказец —не каўказец. Аказаўся літоўцам. Толькі дапрозьвішча Ваўпшас дадаўся расейскі канча-так -ов. (Унікальны на маёй памяці выпадак.)Што за чалавек? Дывэрсант, чэкіст, опэр,асабіст, чый лёс увабраў заградатрады, НКВД,спэцпадразьдзяленьні... Прафэсія — ліквіда-цыя людзей. Пяцьдзясят гадоў біяграфіі Ваўп-шасава прыпадаюць на Беларусь.

Наша краіна вачыма тэрарыста...Я прысеў, разгарнуў таўставаты, амаль на

500 старонак, том і пачаў чытаць.Паглыбляючыся пры сьвятле тускнай лямпы

ў зьмест Ваўпшасавых мэмуараў, я зразумеў,

заснавалася якое таварыства — невядома. Вя-дома, што менавіта ў тую пару быў адкрытысанаторый «Беларусь» — для супрацоўнікаўАкадэміі навук. У 1952-м быў адкрыты яшчэадзін — санаторый для дзяцей беларускіх чы-гуначнікаў «Пралеска». Але да сёньня даісна-ваў той першы — «Беларусь». Мая маці пры-гадвала, як пасьля вайны курортнікам тут няраілі гуляць блізка каля Нёману, бо з процілег-лага боку ракі пастрэльвалі лясныя браты. Ця-пер, дарэчы, іхная стаянка ў лесе ператворанаяў мэмарыял. Згаданыя ўсе пайменна.

У сёньняшняй перадачы я не назваў ніводна-га беларускага чалавека ў сучасных Друс-кеніках. Але яны ёсьць, і сапраўдныя падзь-віжнікі беларушчыны сярод іх ёсьць. Ёсьцьсуполкі, і нават дзіцячы хор. Праўда, пра шко-лу гавораць, як пра тое, што становіцца ўсёменш рэальным. Беларусы, як і расейцы, і па-лякі, ходзяць тут у расейскую школу. І ўжо таяна мяжы закрыцьця. Юрась і Пятрусь ахватнейадгукаюцца на Юргіса і Пятраса. Санаторый«Беларусь», які быў прадметам міждзяржаў-ных спрэчак за Шушкевічам і Кебічам, якпраблема, ужо нікога не цікавіць. Высьвятляцьісьціну ў архівах стала ня модна. Беларускіяархівы цяпер запатрабаваныя ўладамі дзелякампрамату, а ня ісьціны. Хіба ТБМ часам на-гадвае пра Друскенікі. А ў цэлым справазавіслая. Да лепшых часоў.

Колішнія шумныя Друскенікі, у якіх летняйпарой перабывала столькі беларускага народу,сёньня сустрэлі нас у лютым. Мэтафара, падоб-ная на мэтамарфозу. Усё перамянілася —


ках, а што менавіта, адразу цяжка было зразу-мець».

Пасьля высьветліцца, што гэта — уся жыць-цёвая праграма, якая можа быць пададзеная ўбоскую канцылярыю, бо астатніх вытлума-чэньняў — пра інтарэсы рэвалюцыі і савецкаеўлады — там ня прымуць.

Калі ж адкінуць бальшавіцкую ідэалёгію,якую сёньня больш дакладна назваць ідэ-алістыкай, дык жыцьцёвыя прыгоды Ваўпша-сава ўспрымаюцца як успаміны якога-небудзьбэн Ладэна, ня йначай.

Як нараджаецца тэрарыст? У нашым выпад-ку ён сфармаваўся з вайскоўца.

«На другі дзень раніцою Нехвядовіч атрымаўцывільную вопратку, літаратуру, выбухоўку і,рассоўваючы ўсю гэтую гаспадарку па рэчавыхмяшках, сказаў:

— Вось хутка пераапранемся, і нічога ў насчырвонаармейскага не застанецца. Мужыкі імужыкі. Былі франтавікі — сталі партызаны,і што нас чакае наперадзе, нікому няведама.Але мы далі слова партыі і павінны яго сьвятавыконваць, а хто паверне...

— Няма ў нас такіх, камандзір! — адгук-нуўся Жулега. — Мы ня зьвернем з абранайдарогі да самага сканчэньня ўсясьветнай рэва-люцыі, пакуль апошняга буржуя не прыкон-чым.

— Жулега ў нас такі, — умяшаўся ПецяКурзін. — Барацьбу прызнае толькі ва ўсясь-ветным маштабе. Польскі пан для яго ня пан,а дробная казурка. Як дасьць па фрызуры —так і вырасьце сьвежая магілка».

што паглыбляюся ў самое мінулае стагодзьдзе.Міжволі я параўнаў сваё падарожжа з коліш-няй кнігай Адама Мальдзіса «Падарожжа ў19 ст.». Пэўне ж, не на сваю карысьць. ТамАгінскі, Чачот, Бакшанскі — узьлёты духу ззразумелай адвеку і давеку думкаю пра Баць-каўшчыну, яе свабоду і посьпех. Мальдзіскліча чытача ў нябёсы нязьменных ідэалаў, усьветлыя рамантычныя вышыні, у палёт. Амне з маім падарожжам у стагодзьдзе 20-е вы-пала сядзець у пыльным бульбяным падвалесярод сьпісаных састарэлых кніг, чые ідэалыператварыліся ў скукожаныя ідэалягемы. Тымня менш, я вырашыў прайсьці сваё падарожжа,каб ясьней разгледзець мінулае стагодзьдзе іягоных герояў, ягоных заканадаўцаў і гаспада-роў.

Узьлёты духу... Колькі ж жыцьцяў на сум-леньні аднаго гэтага чалавека! А які матыў со-цень, або і тысяч забойстваў? Усясьветная рэ-валюцыя? Далёкая песьня, усё больш далёкая,ужо амаль неразборлівая... Да аснаваньня, азацем... Словам, матыў кануў некуды ў нябыт.А безь яго з чым будзе стаяць тая душа чалаве-чая перад вечнасьцю, чым растлумачыць сваеўчынкі? Эй, хто ты?

Ужо першы абзац Ваўпшасавай кнігі мяненасьцярожыў і азадачыў:

«Канфліктаваць з жыцьцём я пачаў рана.Асаблівых падставаў для майго неўсьвядомле-нага пратэсту не было, зьнешне ўсё выглядалана дабрабыт, я не магу паскардзіцца на бязра-даснае або жабрацкае дзяцінства. Тым ня меншнешта не задавальняла мяне ў звыклых парад-


шага камандзіра, каб ён вырашыў нашу спрэч-ку. Нехвядовіч уважліва выслухаў нас і сказаў:

— Таварыш Зыс мае рацыю. Мы павінныжыць за кошт праціўніка, забіраючы ў ягозброю, харчы і іншыя матэрыяльныя каштоў-насьці, у тым ліку і грошы. Такая лёгіка пар-тызанскай вайны.

Камандзір прыняў рашэньне: арганізавацьзасаду, ахову і скарбніка раззброіць, але незабіваць, а грошы падзяліць паміж найбольшбеднымі сялянамі, і частку ўзяць сабе для пат-рэбаў падпольля».

Ну, проста калыханка нейкая. Ідылія. Нібыі пісаў гэта ўсё Ваўпшасаў у тыя часы, калі нямеў яшчэ й дваццаці гадоў, а не ў сваім кабінэ-це зь відам на маскоўскі Ленінскі праспэкт.

...Уладкаваўшыся зручней у падвальным ка-туху, я прабягаў вачыма старонкі, запоўненыявадзяністым расповедам. Сярод усіх гэтых роб-леных дыялёгаў раз-пораз натрапляў на назвызнаёмых мне вёсак, сустракаў і ведамых гіста-рычных пэрсанажаў. Але цікавіла мяне, ма-быць, ня гэта.

Масьціты забойца нідзе не апісваў саміх эк-зэкуцыяў, быццам стараўся не пакідаць сьля-доў злачынства. Хіба што ў такіх знакавых вы-падках, як расстрэл памешчыка Вішнеўскага з-пад Вялейкі на вачах ягоных батракоў. Далейімем гэтага памешчыка будуць палохаць ін-шых. Што да астатніх ліквідацыяў, дык яныпапросту выпадаюць з тэксту. Гаворыцца, штоправакатарам няма дараваньня, пасьля эпізоддопыту і... усё. Ліквідацыя шпіёнаў — так ёнсам гэта называе. Насамрэч тут лёгка вычытва-

Ключавое слова тут — пераапранемся. Засваё жыцьцё Ваўпшасаў толькі паводле мэму-араў мяняў прозьвішча і дакумэнты разоў дзе-сяць. Гэта вельмі важная дэталь — закрыцца.З чужым імем ты быццам і недасягальны, і бес-пакараны. Гэтым разам дзея адбываецца яшчэза першай польскай акупацыяй.

У чым зьмест дзейнасьці? Увайсьці на тэры-торыю праціўніка, зьбіць там групу, напасьціна інкасатара, каб было за што піць-есьці, пась-ля арганізаваць напад на абоз ці склад з бое-прыпасамі, а з гэтым ужо прыступаць да ды-вэрсійнай дзейнасьці. Што-небудзь зьнішчыць,каго-небудзь забіць, разграміць невялікі гарні-зон. І пры гэтым сьцягваць да сябе ўсё новыхпрыхільнікаў. Дзеля чаго ўсё гэта? Дзеля ўся-сьветнай рэвалюцыі — гучыць выцьвіла і непе-раканаўча. Калі ж адкінуць ідэалістыку, дыкмаем справу з рамантыкай звычайнага банды-тызму.

Зьвярніце ўвагу, як наіўна гучаць сёньня ап-раўданьні разбою на дарогах. Перайшоўшымяжу, дывэрсанты сядзяць у лесе. Ад мясцова-га агента даведваюцца, што па дарозе Бягомаль— Мсьціж будзе ехаць польскі вайсковы скарб-нік. Нехта прапануе напасьці. Камуністычныядывэрсанты ў сілу сваёй ідэалістыкі пачына-юць сумнявацца. Ваўпшасаў працягвае:

«— Экспрапрыяцыя? — спытаўся я. — Трэ-ба падумаць. Мы ж камуністы, падпольшчыкі,і наўрад ці нам трэба даваць польскім уладампадставу называць нас разбойнікамі з бальшойдарогі.

Але Зыс стаяў на сваім, і мы пайшлі да на-


ца ў ложак і гасяць сьвятло. Далей мусіць за-працаваць уяўленьне гледача — наколькі яноразбэшчанае. Так і тут.

Ня могуць не запыняць увагі эпізоды, дзе ад-ным сказам пазначаюцца некалькі гадоў пра-цы ў НКВД у самы разгар выкрываньня шпі-ёнаў і ворагаў народу. У Ваўпшасава гэты сказгучыць так: «Некалькі гадоў праслужыў у рэс-публіцы, зь якой даўно і моцна зьвязаў свойлёс. Затым зноў Масква». А там — Беламорка-нал. Можна толькі дзівіцца, як адзін чалавекнакрывае сваім лёсам усе гарачыя кропкі ста-годзьдзя. Прычым, па ўсім сьвеце. Вось ён апы-наецца ў Барсэлёне. Аказваецца, яшчэ да Ада-ма Глёбуса гэты горад наведаў, апісаў і палюбіўверны опэр НКВД. Сцэнка сустрэчы двух сяб-роў настолькі беларуская савецкая, што немагу яе не прывесьці.

«Барсэлёну нездарма называюць пэрлінайМіжземнага мора. Горад проста цудоўны сасваімі велічнымі старажытнымі будынкамі,пышнымі пальмавымі бульварамі, шматкіля-мэтровымі праспэктамі і ўзьбярэжнымі, рас-кошнымі віламі ў ваколіцах. Калі я прыехаў,неба над морам і гарадзкімі кварталамі зьзялаяркім блакітам, і ўсё навокал было па-паўднё-ваму яркае, жыцьцярадаснае, прыгожае.

У Барсэлёне я сустрэўся з многімі савецкімідобраахвотнікамі, што прыехалі сюды раней замяне. Вельмі радаснай была сустрэча з Кіры-лам Пракопавічам Арлоўскім, усё такім жа ма-ладым, задорным, агнявым.

— Сьвет малы, Станіслаў! — прамовіў ён,калі мы абняліся. — Колькі разоў мы з табой

ецца правобраз будучых заградатрадаў. Баль-шавіцкія дывэрсанты сядзелі ў лясах за поль-скай мяжою, адсочвалі і зьнішчалі перабеж-нікаў з савецкага боку. Ішоў 1923 год. Вось якгэта выглядала:

«Але хто ня мог чакаць ад нас літасьці, дыкгэта шпіёны і правакатары.

Дзьмітры Балашка паведаміў мне, што яго-ная група затрымала на шашы каля вёскі Бам-балі мужчыну, які назваўся Жылінскім. У ягоадабралі зброю.

— Прывядзіце яго сюды, — папрасіў я.Допыт працягваўся некалькі дзён. Жылінскі

і жартамі аддзелваўся, і сварыўся з намі. Упар-та цьвердзіў сваю легенду:

— Я служыў у Чырвонай арміі, быў на фрон-це і ваяваў супраць белапалякаў. Цяпер дапа-магаю сумленным беларусам змагацца ў тылеворага.

— Патрыёт, значыць? — спытаўся я ў яго,будучы выведзены зь цярпеньня нахабнайхлусьнёю.

— А што, скажаце, не? — адказваў ён, незьміргнуўшы вокам.

— Ва Ўсходняй Беларусі бывалі?— Бываў.— Выпадкова не знаёмы з камісарам лясно-

га наркамату ў горадзе Ігумен?Такога пытаньня арыштаваны не чакаў. Бо

гэтым камісарам да нядаўняга часу быў ёнсам».

Канец эпізоду.Самой экзэкуцыі аўтар не апісвае. Гэта як у

эратычных кiнафільмах — закаханыя кладуц-


дывэрсіі, стварэньне ліквідацыйных групаў іўласна сама ліквідацыя. У прыватнасьці, ёнбярэ ўдзел у арганізацыі забойстваў «актыўна-га буржуазнага нацыяналіста» Фабіяна Акін-чыца, «ворага беларускага народу» ВацлаваІваноўскага і «злобнага буржуазнага нацыя-наліста» Казлоўскага.

«У выніку ўдараў, нанесеных па беларускіхнацыяналістах, гэтыя празрэнныя адшчапен-цы, ня маючы апоры ў народзе, не змаглі ака-заць эфэктыўнай дапамогі фашысцкім акупан-там. Чэкісцкімі групамі праводзілася вялікаяпраца дзеля разлажэньня нацыяналістычныхарганізацыяў і фармаваньняў, якія стваралісягітлераўцамі зь ліку мясцовага насельніцтва».Дэталі не ўдакладняюцца.

Пасьля вайны бальшавіцкі бандыт мяняец-ца месцамі з тымі, хто перасьледаваў яго ў ля-сах. Адбываецца новае важнае пераапранань-не. Цяпер ён ад імя ўлады ловіць бандытаў уБеларусі і Літве.

«Зноў замкнулася кола лёсу: тут у 1920-ягады я працаваў у падпольлі, змагаўся ў пар-тызанскіх атрадах, а цяпер ролі перамяніліся,я бараніў народную ўладу ад усялякага родуўзбройных прайдзісьветаў, што хаваліся ў ля-сах».

Далей Ваўпшасаў пачынае распавядаць гі-сторыю, якая мае ўжо адкрыта казачны зьмест.Ён прыяжджае ў Жэмайцію, дзе ў лесе сядзіцьбанда нейкага Клаюнаса. Наш герой вырашаеліквідаваць банду па-добраму. Ён піша Клаю-насу ліст, каб той перастаў змагацца, бо такоевакол цудоўнае жыцьцё, савецкае. Маўляў, за

разлучаліся, але дарожкі нашыя сыходзяццазноў і зноў. Ці ж ня дзіва!

— Калі разабрацца, Кірыл, ня дзіва. У такоестагодзьдзе так і павінна адбывацца. Закана-мернасьці часу супадаюць з заканамернасьцяміасобы.

— Вось-вось, Станіслаў! Гэтак мы з табою ўсёжыцьцё пройдзем разам».

Дзея адбываецца ў часе гішпанскай грама-дзянскай вайны. Ваўпшасаў прыехаў сюды да-радцам, які кансультаваў дывэрсійныя атрады,як правільна разбураць камунікацыі, мініра-ваць дарогі, ствараць паніку сярод насель-ніцтва.

Наступны эпізод зноў ляканічны, хоць іўбірае некалькі гадоў:

«Па вяртаньні ў Маскву я стаў працаваць уадной з управаў НКВД. Жыў у сям’і, хадзіў пародных маскоўскіх вуліцах, любаваўся сталіч-ным бляскам і дзелавой мітусьнёй вялізнагагораду». І ўсё. Далей адразу — фінская вайна.Задача Ваўпшасава — здымаць з дрэваў «зязю-ляў» — фінскіх снайпэраў.

«Любіў я сваіх падначаленых, па-бацькоўскуклапаціўся пра іх. І яны не аднойчы ратавалімяне ад вернай пагібелі, а паміж сабою заўзрост, гумар і вечную заіндзянеласьць праз-валі Дзедам Марозам»...

Часам правалы здараюцца нават з геагра-фіяй. «Паўтара году я правёў у капіталістыч-най Эўропе, выконваючы спэцыяльныя за-даньні». Увесь пэрыяд нямецкай акупацыі Бе-ларусі Ваўпшасаў на акупаванай тэрыторыінашай краіны займаецца звыклай работай —


нападаў, рабункаў. Словам, чысты Ваўпшасаўнашых дзён. Гэта ён сказаў журналістам нештапра «аптымальную маральную атмасфэру».Газэты не ўдакладняюць, ці кіраваўся Януш-кевіч нейкімі ідэйнымі матывамі, напрыклад,ці ён камуніст. Але калі да ягонае дзейнасьціпрыставіць нейкія матывацыі — скажам, дэс-табілізаваць сытуацыю ў цяперашняй капі-талістычнай Літве, дык мы атрымалі б яшчэаднаго савецкага героя.

Але ж як у выпадку зь Янушкевічам, так і ўвыпадку з Ваўпшасавым усе ўчыненыя ім за-бойствы, рабункі і дывэрсіі засталіся толькі за-бойствамі, рабункамі і дывэрсіямі, бо ўсё, дзе-ля чаго гэта нібыта рабілася, было асуджана,адкінута, забыта. Інтэрнэтаўскія шукалкі наімя Ваўпшасаў адгукаюцца сёньня толькі адра-самі ўстановаў, разьмешчаных на адной зьменскіх вуліц...

На вуліцы Ваўпшасава ў Менску ёсьць ма-торны завод, дзьве аўтазапраўкі і першы ў Бе-ларусі прытулак для бяздомных людзей.

Паўстагодзьдзя наш герой займаўся ды-вэрсійнай і тэрарыстычнай разбойнай дзей-насьцю. У сваёй кнізе ён апісаў нашу краіну неяк краязнаўца або падарожнік, не як навуко-вец, а менавіта як бандыт.

У савецкай Літве, як тады было прынята, нарадзіме героя Савецкага Саюзу ўсталявалі яго-ны бюст. Сам Ваўпшас жыў у сваёй кватэры ўМаскве на праспэкце Леніна і пісаў на машын-цы мэмуары. Сёньня ягоны бюст — у паркускульптуры таталітарнага пэрыяду, у глыбо-кай правінцыі, недалёка ад беларускай мяжы,

24 гадзіны ўся банда на фурманках павінна вы-ехаць зь лесу пад чырвонымі сьцягамі. Гадзіныбягуць хутка, чэкіст хвалюецца. Але хіба жможа ён памыляцца. І вось сапраўды мноствафурманак зь ляснымі братамі пад чырвонымісьцягамі прыяжджаюць у мястэчка. Малайцы,— кажа ім Ваўпшасаў. Чым хацелі б займаццаў мірнымі жыцьці? Тыя адказваюць, што ім заздраду можа дастацца ад іншых лясных братоў,таму яны хацелі б паехаць на Далёкі Ўсход.

Хто б мог падумаць, што пасьляваенныя ма-савыя дэпартацыі літоўцаў у ГУЛАГ адбы-валіся добраахвотна...

Верагодна, у сэнсе даставернасьці гэты эпізодадпавядае і ўсёй астатняй кнізе. І яшчэ — аніразу не ўзьнікае жаданьня параўнаць сябе з ге-роем-распавядальнікам, маўляў, як бы зрабіўя. Наадварот, нязьменна ўяўляеш сябе на мес-цы ахвяраў безагляднага дывэрсанта. Ад гэта-га ўвесь час кніжку хочацца адкласьці. Тым няменш, я дачытваю да апошняга абзаца, які маефілязофскі характар:

«На дарогах жыцьця растуць не адныя пось-пехі ды ўдачы. Вельмі важна пазьбегнуць па-разы і дамагчыся перамогі. Але ня менш важ-на пры любых абставінах захоўваць паўсюль —і ва ўнутраным сваім сьвеце, і ў калектыве лю-дзей, сярод якіх знаходзісься, — аптымальнуюмаральную атмасфэру».

Дзесьці я нешта падобнае нядаўна чытаў.Ага, згадваю. Цяпер у Вільні судзяць нейкагаЯнушкевіча. За пяць гадоў ён учыніў трынац-цаць забойстваў — пераважна інкасатараў імянялаў валюты, учыніў мноства ўзбройных


рыста, гулагаўскага дыплямата адправілі замяжу? Можа, у інтарэсах умацаваньня бясь-пекі краіны, «прадбачачы абарончую вайну»?Не, у абарончай вайне ён там зусім непатрэбны.Як толькі такая вайна пачалася, яго тэрміновавярнулі ў Савецкі Саюз і адправілі ў Беларусьпартызаніць, ствараць нядаўна зьнішчаны пар-тызанскі рух, пачынаючы з нуля... Калі рых-тавалася абарончая вайна, дык навошта ўвесьгэты маскарад зь пераапрананьнем?»

...Забраўшыся па вушы ў 20 стагодзьдзе, язлавіў сябе на адчуваньні, быццам надыхаўсябульбянога пылу. Болей сядзець у цёмным пад-вальным катуху было немагчыма. Адно зафік-саваў сабе ў памяці магію адпаведнасьці — гэ-тага пыльнага катуха, скрыняў зь леташняйбульбай, леташняга стагодзьдзя і гэтай кнігі,гэтай асобы, гэтага чалавечага лёсу, які і забыўбы хутчэй, дык жа не аднойчы нагадае пра ягоўсё яшчэ актуальная назва адной зь менскіхвуліц.


è‡Ò‡‰Ê˝Ì¸ÌÂ Ì‡ ÍÓÎ (1)

Узурпатары ўлады звычайна настолькі ж да-юцца ў знакі сваім народам, наколькі ўдзячныўяўляюць сабою матэрыял для псыхолягаў,пісьменьнікаў, дасьледнікаў культуры. Іх во-бразы часьцяком становяцца знакавымі, іх імё-ны пішуцца на вокладках тоўстых раманаў.

сярод іншых пэрсанажаў таго часу — ленінаў,сталінаў, дзяржынскіх...

Першую спробу даць пераацэнку дзейнасьцівэтэрана савецкага палітычнага тэрарызмузрабіў расейскі пісьменьнік Віктар Сувораў усваёй кнізе «Ледакол. Хто пачаў другую сусь-ветную вайну?» Менавіта Ваўпшасаў спат-рэбіўся Сувораву для даказваньня таго, штоСталін рыхтаваўся не да абарончай, а да на-падніцкай вайны.

«Да 1926 году ваяваў у польскіх лясах.Афіцыйна вайна з Польшчай даўно завяршы-лася, а савецкія «партызанскія атрады», укам-плектаваныя галаварэзамі з ЧК і ГПУ, забіва-юць людзей у імя ўсясьветнай рэвалюцыі.Пасьля вяртаньня Ваўпшас — буйны начальнікна вялікіх будоўлях ГУЛАГу — тысячы галод-ных зэкаў капаюць сталінскія каналы, а кіру-юць будаўніцтвам чэкісты. Ваўпшас — сяродкіраўнікоў. А пасьля наш герой кантраляваўня зэкаў ГУЛАГу, а палітбюро гішпанскай кам-партыі, накіроўваў працу рэспубліканскайконтрразьведкі і дывэрсійных фармаваньняў.А потым Беларусь і падрыхтоўка савецкіх пар-тызан на выпадак уварваньня праціўніка насавецкую зямлю. Але вось падпісаны пакт, іпартызаны больш непатрэбныя. Ваўпшас трап-ляе ў фармаваньні Асназ НКВД і займаеццавысакароднай справай «ачысткі тэрыторыяў адварожых элемэнтаў» у часе «вызваленчых па-ходаў». А вось 22 ліпеня 1941 году ён сустрэўне на мяжы, а за мяжой, на тэрыторыі «вера-годнага праціўніка», маючы ў кішэні дыпляма-тычны пашпарт. Навошта гэтага карніка, тэра-


Незвычайная выснова пра гэткі экзатычныспосаб сыходу гучыць як самавыкрывальніц-кая мэтафара. Сапраўдны змагар за народнуюдолю, якім звычайна падае сябе першы прэзы-дэнт, мусіў бы сказаць — яны мяне ўкрыжу-юць! Але вырвалася іншае — пасадзяць на кол.Такім чынам Аляксандар Лукашэнка неўсьвя-домлена, можа быць, даў характарыстыку сва-ёй уладзе, указаўшы на яе гістарычны прата-тып і на прататып яе праціўнікаў, якія маглі бпрыйсьці да ўлады на зьмену першаму прэзы-дэнту.

Рэч у тым, што пакараньне сьмерцю церазпасаджэньне на кол у гісторыі Беларусі прак-тыкавалася ў дачыненьні толькі да аднаго відузлачынцаў. На кол саджалі казакаў. І гэтаадзіны выпадак, які настаўнік гісторыі Лука-шэнка мог штудыяваць яшчэ ў магілёўскімпэдінстытуце. Арыгінальнае пакараньне за-помнілася на ўсё жыцьцё, бо ў тым процібор-стве першы прэзыдэнт быў на баку пакараных.

Архаічнасьць пакараньня зьвяртае нас дакультуралягічнага зьместу пасаджэньня накол. Раптам ажываюць цэлыя гістарычныяэпохі з нашэсьцямі барбараў, самымі невера-годнымі катаваньнямі і самымі разнастайнымітрактоўкамі тых ці іншых прадметаў забойст-ва...

Сяргей Харэўскі:Пра саджаньне на кол мы ўпершыню давед-

ваемся са школьнага курсу гісторыі Беларусі.У беларускіх савецкіх падручніках гэтай сьмя-ротнай карай ілюстравалі нялюдзкасьць

Канцэнтрацыя ўсёй улады у адных рукахмабілізуе чалавечую асобу, усё, што ў ёй ёсьцьдобрага і благога. Астатнім выходзіць пака-зальная навука — чалавечая прырода «ў чыс-тым выглядзе».

Дыктатары, як правіла, самотныя, звышмеры заклапочаныя ўласнай бясьпекай, а так-сама — думкамі пра свой сыход. Да прыкладу,Сталін на схіле дзён зусім сур’ёзна разважаўпра несьмяротнасьць, а Гітлер баяўся, што ягобудуць вазіць па Расеі ў жалезнай клетцы. Нераўнуючы, Ямельку Пугачова. Прычым нястолькі клетка яго палохала, колькі Расея —агромністая і бяскрайняя, што абяцала рась-цягнуць паездку да немагчымасьці.

Ня склаў выключэньня ў сьпісе такіх кіраў-нікоў і першы прэзыдэнт РБ — гэткі ж усеўлад-ны, гэткі ж самотны, заклапочаны ўласнайбясьпекай і праблемай сыходу. Маю на ўвазенядаўняе шчыраваньне перад супрацоўнікаміКГБ пра тое, што апанэнты пасадзяць яго накол: «Яны крычаць у адзін голас — Лукашэн-ка вінаваты. Гэта дэмакраты, дэмакраты, якіяапрануліся ў дэмакратычную тогу! Яны ўжомяне асудзілі без суду! Мяне, галаву дзяржавы.Дык вось, каб ня мучыліся болей журналістыз нагоды вось гэтых усіх гучных справаў і зла-чынстваў, я хачу заявіць наступнае — так, явінаваты, што гэта здарылася ў краіне. Я, бо —прэзыдэнт. І больш не шукайце вінаватых...Але судзіць мяне будуць толькі тады, калі мнеў даверы адмовіць народ. І калі яны захопяцьуладу. Тады яны ўсе без суду і сьледзтва паса-дзяць мяне на кол».


тое йснавала табу. Марудная пакутніцкаясьмерць, калі душа паволі пакідае цела, несу-мяшчальная з уяўленьнямі пра чысьцец і пек-ла. Кол напаткаць можа хіба пасьля жыцьцязямнога. У сярэднявечнай традыцыі йснаваліцэлыя плоймы грэшнікаў, якіх на тым сьвецечакае менавіта кол. Але нават на тым сьвецекала пазьбегнуць жанчыны. Ва ўяўленьні эўра-пейскіх сярэднявечных тэолягаў і казаньнікаў,вечна пакутаваць на кале павінны былі: ліхвя-ры, аматары салодкага жыцьця, няверныя су-жэнцы, распусьнікі, садаміты... Прытымінтэрпрэтацыі «саджаньня на кол» былі са-мымі разнастайнымі. Напрыклад, у адным ня-мецкім мястэчку, як паведамляе кроніка 13стагодзьдзя Цэзарыя Гэйстэрбахскага, вар-таўнік царквы, які патрапіў на той сьвет, па-бачыў там нейкага спадара Тэадорыха, якіпры жыцьці вызначаўся ўменьнем жыць на шы-рокую нагу ды сваімі неўтаймоўнымі пажа-дамі ў дачыненьні да жанчын. Дык вось жа, упекле таго Тэадорыха чэрці то саджалі на кол,то здымалі. Сам кол быў уторканы гострымілёзамі. А шатаны, цягаючы душу грэшнікаўніз-уверх, напявалі, прысьвістваючы вясёлуюпесеньку пра адрынутага Богам Тэадорыха...Між іншым, і саміх нячысьцікаў можна былозьнішчыць, прабіўшы іх калом. Гэткі спосабпазбаўленьня ад нетапыроў ведамы ўсім інда-эўрапейскім народам. А вось ва Ўсходняй Эўро-пе, ад Трансыльваніі да Падзьвіньня, абавязко-ва ёсьць удакладненьне, што кол мусіць быцьасінавым...

Этнографы й антраполягі зафіксавалі са-

«польска-літоўскіх паноў» у дачыненьні да«мірных казакаў-вызваліцеляў».

Гэткія школьныя стэрэатыпы я прыгадваўпадчас колішніх археалягічных раскопак у Ма-зыры. Тамака на Спаскай гары мы выявілівялізарны роў, шчыльна забіты людзкімі па-рэшткамі. Гэта не былі ахвяры бальшавікоў цінацыстаў. Гэта было масавае пахаваньне ся-рэдзіны 17 ст., то бок, часоў казацкіх набегаў...Шкілеты розныя, жаночыя й мужчынскія,дзіцячыя й старэчыя. У многіх рукі закруча-ныя за сьпіну, некаторыя без галоваў. Сотні,сотні людзей памерлі тутака ўвадначасьсегвалтоўнай сьмерцю. Хто мог гэтак масавазьнішчаць паспалітае насельніцтва старогаМазыра?.. Не татары ці маскалі, бо ім патрэб-ныя былі рабы, не свае вайскоўцы, што нату-ральна... Гэта рабілі казакі. Тутака ляжаць іжыды, якіх казакі нішчылі бязь літасьці, зрэ-шты, як і шляхту, тут і сьвятарства, і про-сты люд паспаліты. Пасьля гэтага рову па-іншаму ўяўляеш сабе тыя школьныя сцэны са-джаньня казацкіх правадыроў на калы. Па-іншаму бачыш ролю Міхала Вішнявецкага ціЯнуша Радзівіла, якія неверагоднымі высіл-камі ўтаймавалі казацкую навалу...

Вобраз кала ў беларускай і агульнаэўрапей-скай традыцыях надта магутны. Перадусім,гэта вобраз мужчынскага, прыяпічнага пачат-ку. Вакол кала ўсё абарачаецца колам. Кол паз-начае межы. На кол навязваюць быдла. Калокстановіцца апірышчам кволаму дрэўцу... Пры-тым у эўрапейскай цывілізацыі кол ніколі невыкарыстоўваўся як спосаб катаваньняў. На


з Асманскай імпэрыяй цюркаў, у якіх саджань-не на кол было распаўсюджанай практыкай. Іменавіта ад турак яе запазычылі ўладцыРэчы Паспалітай, Бальканаў, Расеі. Збольша-га, выглядае, славяне... Нагадаю, што гэткаясьмерць разглядалася ня проста як спосаб не-верагоднага гвалту над целам, а менавіта якспосаб зганьбіць саму мужчынскую прыродутаго, каго гэтак забівалі. У Расеі сьмяротнаякара праз колапасаджэньне была ўдасканале-ная: на кале рабіліся адмысловыя засечкі аль-бо ўбіваліся кліны, каб расьцягнуць сам працэспаміраньня, падчас якога можна было яшчэдапытваць асуджанага...

Стоячы над археалягічным раскопам у Ма-зыры, на Спаскай гары, гледзячы на процьмулюдзкіх парэшткаў, я міжволі ўявіў сабекарціну тае крывавае эпохі 17 стагодзьдзя. У1648 годзе Мазыр быў захоплены казакамі, ад-сюль, дашчэнту зрабаваўшы места, яны вы-праўляліся ў далёкія рэйды ўглыб Палесься, ачасам даходзілі нават да ваколіцаў Нясьвіжуды Слуцку. За год іхнага крывавага балявань-ня былі панішчаныя дзясяткі бажніцаў і кля-штараў, спаленыя мястэчкі, шляхецкія зась-ценкі, вёскі, тысячы людзей былі пазабіваныя.На вызваленьне Мазыра скіраваўся гетманпольны Януш Радзівіл зь вялікім войскам. Аб-ложаныя ў Мазыры казакі, на чале са сваімправадыром Міхненкам, адмовіліся капітуля-ваць. Бо ведалі, што дараваньня ня будзе.Радзівіл узяў места штурмам, а казакаў па-пасаджваў на калы. Недзе тутака ж, на Спа-

джаньне на кол, як спосаб забойства, у прымі-тыўных плямёнаў Цэнтральнае Афрыкі, Но-вай Гвінэі, Амазоніі, там-сям у Азіі. На пад-ставе параўнаўчага аналізу яны прыйшлі давысновы, што гэткая сьмяротная кара былавядомая амаль сярод усіх плямёнаў часоў нэ-аліту й тычылася перадусім ворагаў-ваяроў,то бок усё ж мужчынаў. У тыя часы палонныхня бралі. Працінаньне калом, зьнізу ўверх,абазначала пазбаўленьне мужчынскага і, адпа-ведна, ваярскага пачатку. Прытым, ганеб-насьць гэткае сьмерці была агульназразуме-лая. Таму найлепшым ратункам для патэн-цыйных ахвяраў была сьмерць у баі. Бо ганьбапасаджанага на кол мужчыны лягала на ўвесьрод.

Пад канец пазамінулага стагодзьдзя боль-шасьць плямёнаў, што мелі гэткія звычаі,спрасьцілі працэдуру сьмерці праз кол. Упалінэзійцаў, індзейцаў Амазоніі, у народаў ба-сэйну Конгі гэты рытуал замяніўся насадж-ваньнем на кол галавы ворага. І праўда, выйш-ла эканомія часу, бо ў клясычных выпадкахсьмерць пасаджанага на кол чалавека мусіланаступаць праз два, а то й тры дні. Адрэзанаягалава на кале — дастатковы сымбаль.

Зварачае на сябе ўвагу, што надзяваньне, на-саджваньне, натыркненьне на кол распаў-сюдзілася разам з патрыярхатам. І датрыва-ла гэтае катаваньне да гістарычнага часу ўсамых «мужчынскіх» мадэлях цывілізацыяў. Зазіяцкіх глыбіняў у 15 стагодзьдзі прывандра-ваў гэткі спосаб катаваньняў і ў Эўропу, да-кладней, на яе ўскраіны, што пачалі межаваць


ства і «казацкае» прозьвішча чалавека, празва-нага ў народзе «бацькам».

Атрымліваецца, што карані цяперашняеўлады нашмат глыбейшыя, чым савецкі прале-тарызм і камбедаўшчына. Зрэшты, і гэтыя зья-вы наўпрост паходзяць аднекуль адтуль, зьбесьсямейнай і безмаетнай казаччыны, у якойусю гаспадарку складаў нарабаваны абшчак,паняцьця асобы не існавала, а чалавечае жыць-цё не каштавала нічога.

Паралель з казаччынай і згадка пра кол пад-казваюць нам і гістарычны антыпод гэткагабязроднага разгулу, а менавіта тую сілу, якаявыступала ўтаймавальнікам казачкоў і судзілаіх сваім бязьлітасным судом. Гэта арыстакра-тыя. Менавіта яе, радавітую і багатую шляхту,разам з усімі яе вонкавымі і духоўнымі адзна-камі, разглядалі казакі як свайго найлюцейша-га ворага. Не складала для іх праблемы бра-таньне з татарамі, не было ў іхных шэрагах ад-розьненьняў паводле нацыянальнае прыкметы— сеча зьбіралася пераважна зь беглых сяля-наў ды крымінальнікаў усіх масьцей. А восьарыстакратыю ненавідзелі і баяліся. Міжволізгадаеш, што, толькі прыйшоўшы да ўлады,першы прэзыдэнт адабраў у краіны бела-чыр-вона-белы сьцяг і герб Пагоню — бо гэта арыс-такратычныя сымбалі. На зьмену іх была ўста-ляваная падкрэсьлена дысгарманічная і пад-крэсьлена бязродная сымболіка — зялёна-чыр-воны сьцяг і герб, празваны ў народзе капус-тай. Сюды ж варта далучыць выказваньні но-вага кіраўніка пра дзьве вялікія мовы сьвету іпра тое, што «сваіх рэпіных у нас няма». Што

скай гары, стаялі тыя калы, побач з брацкаймагілаю казацкіх ахвяраў...

Гэта быў выключны выпадак. Нечага падоб-нага болей у нашай гісторыі не было. Кара ты-чылася менавіта казакаў. Бо ў тагачаснымпаспалітым уяўленьні казакі былі недалюд-камі, рабаўнікамі, якія нічога ня сеялі, нічогане выраблялі, ня мелі нават сем’яў. Ніколі ўнашай гісторыі гэткай страшнай сьмерцю некаралі сваіх — хто б то ні быў: шляхціц, се-лянін ці жыд. І ці не таму казакі, вычуваючыўсю сваю асацыяльнасьць, прадбачыўшы сваюганебную кару, гэтак лютавалі на нашайзямлі ад Вільні да Мазыра, не пакідаючы засабою нічога, адно гвалт, дзетазабойства,сьвятакрадзтва?..

Бескарыснасьць казакаў з вышыні гісторыівыглядае нават большым злом, чым іхныя раз-гульныя злачынствы. Гэта прастой, праядань-не і прапіваньне, адсутнасьць руху. Падобнаясытуацыя з нашымі сямю гадамі без рэформаў,бязь зьменаў, безь якога-кольвек імкненьняхоць бы ў які бок. Казаччына. Тая самая інтэг-рацыя з Расеяй — таксама, дарэчы, галоўнаязьнешнепалітычная дактрына Хмяльніцкага— выглядае бесталковай і бязмэтнай як у гісто-рыі, так і цяпер. На простае пытаньне: навош-та Аляксандру Лукашэнку зноў быць прэзы-дэнтам Беларусі, — няма і ня можа быць рацы-янальнага адказу. Як не было і не магло быцьсфармуляванае мэты тых колішніх казацкіхнабегаў. Я ўжо не кажу пра зьнешняе падабен-


Гэткая плебэізацыя на зьмену ранейшаму ары-стакратызму. Доўга так цягнецца ці каротка,але прыходзіць урэшце Радзівіл і садзіць гара-чую галаву на кол — як у Мазыры, у 17 ста-годзьдзі. Ёсьць, аказваецца, і такая гістарыч-ная лёгіка, пра якую міжволі нагадаў першыпрэзыдэнт, абраніўшы такую нечаканую, напершы погляд, фразу пра свой сыход.

Ёсьць і яшчэ адно ў зьвязку з гэтым сьвед-чаньне. Выглядае, што папулярныя песьні праказачэньку-плэйбоя — гэта плён пазьнейшаенароднае творчасьці і акадэмічнае рамантыза-цыі казаччыны. Да ранейшых сьведчаньняўтрэба аднесьці легенду пра казачага атаманаЗалатарэнку, які гойсаў па Беларусі аж даВільні. Між іншым, у Вільні ён, маючы 40 ты-сяч шабель, дачыста выразаў усё насельніцтва— асаблівы мастак быў на ўсялякія мудра-гелістыя забойствы немаўлятаў. Пасьля гэтагадачыста спаліў горад. Далей — цытую легенду:

«Бог не дараваў Залатарэнку ягоных злачын-стваў. Ён быў забіты пад Шкловам. Цела яго-нае выставілі ў царкве на катафалку. Пагляд-зець на страшнага казака сабралася мноства на-роду, але зараз жа народ разьбягаўся ў жаху.Бо труп Залатарэнкі то падымаўся ў труне, тозноў падаў, твар ягоны быў страшэнна скрыў-лены, зубы ашчэраныя, а з роту чуліся енкі. Удзень пахаваньня народу сабралася мора. Каліманахі пачалі адпраўляць жалобнае набажэн-ства, труп Залатарэнкі падняў руку, зь якойсьцякала кроў, і тройчы крыкнуў: Уцякайце!Уцякайце! Уцякайце!

У панічным жаху кінуліся бегчы папы, ка-

можа быць большай сатысфакцыяй для казац-кае душы, чым упікнуць шляхту яе нера-давітасьцю.

Менавіта арыстакратызму так баіцца цяпе-рашнi кiраўнiк краiны ў сваіх апанэнтах, калікажа пра іх, якія пасадзяць яго на кол. Бо як-раз у арыстакратызме хаваецца тая вялікаясіла вяртаньня краіны з прастою на шлях разь-віцьця.

Праўда, не ўяўляю, каб людзі галасавалі заарыстакратаў. Тыя мусяць прыйсьці нейкіміншым шляхам. Народ выбірае казачка. І ме-навіта пра казачка сьпявае ён у сваіх песьнях,а не пра Радзівілаў. Бо казачок, гарачая гала-ва, сымбалізуе сабою вольніцу і адсутнасьцьякога-кольвек змусу, а Радзівіл патрабуе па-радку, умельства і культуры. Казачок, як тойрамантычны камуніст, усталёўвае ўсеагульнуюроўнасьць у беднасьці і цешыцца самымі про-стымі праявамі жыцьця, запрашаючы ўсіх ас-татніх далучацца. А як чаго ня выйшла, дык ітлумачэньні таму самыя простыя — маўляў,нявыкрутка. Радзівіл жа сымбалізуе ярархіюпаводле паходжаньня, маёмасьці, здольнась-цяў, адукацыі. У выніку атрымліваецца поступ— растуць гарады, павялічваецца скарб, ад-крываюцца ўнівэрсытэты, выдаюцца кнігі,краіна і нацыя набывае міжнародны прэстыж.Пасьля налятае на ўсё гэта шараварная брація,зьядае ўсё назапашанае, усе адпачываюць цэ-лымі заводамі і калгасамі, ані табе змусу, аніякіх лішніх патрэбаў, кшталту тых кніг зунівэрсытэтамі. Настаюць часы прастою, нявы-крутак і падзеньня міжнароднага прэстыжу.


З чаго складаецца беларускі арыстакратызм?Каб высьветліць гэта, я прапаную зрабіць экс-курс у гісторыю, але экскурс, так бы мовіць,наадварот. Паспрабаваць у мінуўшчыне раз-гледзець цяпершчыну. Сёньняшняе грамадзтва— гэта ўсяго толькі працяг колішняга. Цягамгісторыі яно растраціла свае ўнутраныя сілы,сваю волю да жыцьця, сваю самабытнасьць,але можа і вярнуць іх, калі будзе падпарад-коўвацца сваёй жа ўнутранай лёгіцы разь-віцьця і ведаць, адкуль прыйшло.

Сяргей Харэўскі:Вобраз беларускага арыстакрата вельмі

розьніцца ад падобных вобразаў у ЗаходняйЭўропе і ў Расеі. Шляхта ў Вялікім Княстве,паводле розных падлікаў, складала 10 адсот-каў. Адпаведна ў той ці іншай ступені боль-шасьць сёньняшніх беларусаў, пераплаўленыху гуце 20 стагодзьдзя, носіць у сабе кроплі шля-хецкае крыві.

За часамі станаўленьня Вялікага Княстванашае шляхецтва напрацавала комплекс спэ-цыфічных ідэяў, што прынята называць «сар-матызмам». Па-першае, яны ўважалі сябесама меней за рыцараў Хрыста, што варту-юць веру на яе апошніх межах, за якімі пачы-наліся «тартары» — неаглядныя й варожыяэўразійскія абшары. Натуральна, што абарон-цам Веры мог быць адно homo militans, то бок,чалавек збройны, які зь дзяцінства не разь-вітваўся з шабляю. За часоў Рэчы Паспалітаетолькі шляхта мела права насіць зброю. А затое ёй даваўся выключны прывілей — толькі

закі і ўвесь народ. У гэты момант царква зага-рэлася, і разам зь ёй труп Залатарэнкі паглы-нуў агонь».


è‡Ò‡‰Ê˝Ì¸ÌÂ Ì‡ ÍÓÎ (2)

У мінулай перадачы мы гаварылі пра паса-джэньне на кол і казакаў. У часе набегаў на Бе-ларусь казакі вызначаліся асаблівай нялюдз-касьцю ў дачыненьні да мясцовага народу —старых, жанчын, немаўлят. Ня дзіва, што іх са-мых — казакаў — лічылі недалюдзьмі. Безма-етныя і бесьсямейныя, яны ня бралі палону, боня мелі права і патрэбы ў рабах, і не захоп-лівалі, не акупавалі гарадоў, бо таксама ня меліправа і намеру тут гаспадарыць, а таму —толькі нішчылі ўсё і ўся, пакідаючы пасьлясябе пустату. Недалюдкам і пакараньне быловызначана зусім нялюдзкае — пасаджэньне накол. Сёньня мы працягнем гэтую тэму, але га-варыць будзем ужо не пра тых, каго саджалі накалы, а пра тых, хто саджаў, хто спыняў няпро-шаныя набегі, караў злачынцаў і вяртаў крайда цывілізацыі, як бы цяпер сказалі — у кан-стытуцыйнае поле.

Менавіта арыстакраты вякамі праводзілі ўБеларусі цывілізацыйны поступ, будавалі гара-ды, адкрывалі ўнівэрсытэты. Менавіта арыста-краты спынялі тыя казацкія набегі і каралі не-далюдкаў на калах.


рымлянаў. Гiдальга, як і наша шляхта, скла-далі вялікую частку насельніцтва. Штопраўда, гэтая частка моцна скарацілася ўГішпаніі пасьля ад’езду на канкісту ў калёніі.

Беларуская шляхта скарачалася ў бяскон-цых войнах на ўласных межах. Адно згадаць —напрыклад, у 17 стагодзьдзі было толькі 32мірныя гады. Дзіва, што цэлыя фаміліі homomilitans зьвяліся ў тых несупынных войнах.Не пайсьці на вайну, адкупіцца, як тое прак-тыкавалася ў большасьці заходнеэўрапейскіхкраінаў, было немагчыма. Бо менавіта кош-там свае рыцарскае крыві арыстакратыяРэчы Паспалітае аплочвала свае правы навольнасьць і рэспубліканскі лад. Калі ў Фран-цыі кароль Людовік XIV мог сказаць: «Дзяржа-ва — гэта я!», дык у нас гэта з поўным пра-вам мог сказаць кожны шляхціц. І тыя, абра-ныя шляхтаю, каралі былі вартыя свайго ры-царства. Сьцяпан Батура біўся сам у сечах, іна зуброў паляваў сам. А пра Яна Сабескага,які разьбіў туркаў пад Венаю, наагул хадзілілегенды. Ён кіраваў гусарамі, летучы наперад-зе іх у той вялікай сечы, што перадвызначы-ла лёс Эўропы. Няўжо ж тым, хто абіраў сабегэткіх каралёў, можна было хавацца за іхнымісьпінамі?

Сарматызм як ідэалёгія адметнасьці. Сап-раўды, для старадаўняга беларуса было б неда-рэчна пагаліць вусы, надзець панталёны і па-рык, як гэта практыкавалася на Захадзе. У насдля стварэньня адметнасьці ўжываліся самыяневерагодныя фантазіі і кампіляцыі з каўкас-

яна мусіла бараніць сваю дзяржаву, праліваю-чы сваю кроў. З таго вынікала адмысловая сы-стэма выхаваньня хлапчукоў. Яны найпершпавінны былі быць спрытнымі ды зухавыміваярамі. Брак фізычнае моцы павінен быў кам-пэнсавацца ўмельствам страляць ды фэхта-ваць. Пацы, Сапегі, Радзівілы, Храптовічы,Агінскія з трох гадоў сядалі ў сядло й бралі ўрукі зброю.

Беларуская шляхта казала пра сваё пахо-джаньне наўпрост ад сарматаў, качавых іран-скіх плямёнаў Прычарнамор’я. На мяжы 17 i18 cтагодзьдзяў сарматызм стаў зброяй і ле-камі супраць касмапалітызму ў культуры, тобок, супраць вонкавых уплываў як з Усходу,так і з Захаду. Праўда, беларускія арыстакра-ты ахватней атаясамлівалі сябе з рымлянамі.Праціўнікі уніі з Польшчаю бурчэлі: «Ляховене была шляхта, а людзі простыя, ані мелі гер-баў сваіх, але мы шляхта старая, рымская».

Нешта падобнае мы можам знайсьці адно насупрацьлеглым краі Эўропы, у Гішпаніі. Дась-ледчыкі культуры шматкроць зварачалі ўва-гу на незвычайнае падабенства ня толькі ідэ-алёгіі, але й мастацкіх формаў між намі йГішпаніяй. Прытым, сьведчаньняў простагаўзаемаўплыву няшмат. Але цэлыя жанры, на-прыклад, партрэты арыстакратаў, маюцьпроста неверагоднае падабенства... Гішпан-скія гідальга гэтаксама пачувалі сябе рыца-рамі Хрыста на мяжы эўрапейскае цывіліза-цыі, гэтаксама надавалі вялізную ролю вайско-ваму й фізычнаму выхаваньню, гэтаксама вы-водзілі свой паўмітычны радавод ад готаў і


мацярок і навучалі гаспадараньню й палявань-ню. Хоць, што праўда, у бацькоў гэта незаўжды выходзіла. Бо чарговы покліч вёў іх упаход. І ролю мужоў у выхаваньні хлапчукоўпераймалі жанчыны. Гэтак сталася нават збудучым каралём, Янам Сабескім. Ягоную мацішляхта ўважала гэтаксама за рыцара (ці торыцарку), як яго самога.

Панятак безьзямельнае шляхты зьявіўсявельмі позна, толькі ў 18 стагодзьдзі, у вынікуўсё тых жа войнаў. Баючыся пазбыцца свайгошляхецтва, гэтыя бедакі змушалі дзяцей ву-чыць напамяць усю сваю генэалёгію, каб не пра-пасьці. А масава шляхта пазбылася зямлітолькі ў выніку расейскае акупацыі. Ад тагомоманту мара пра зямлю стала яшчэ аднымнеад’емным складнікам шляхецкага мэн-талітэту...

Мілітарнае выхаваньне таксама стыхійнапрабіваецца зь сёньняшніх беларусаў. Яго ня-ма, і як бы мэты яму няма, але прырода ці го-лас крыві патрабуе. Неўсьвядомленая гіста-рычная лёгіка. Так ствараюцца суполкі «Край»,«Белы легіён» і падобныя. Не заўсёды толкамведаюць нават — навошта. Але сэрца падказ-вае. Калі ж глядзець на сярэднявечныя вытокігэтых падказак, дык убачым, што ўменьне ва-яваць патрэбнае на тое, каб бараніць сваё май-но, найперш — сваю ўласную зямлю. Ці ня ўгэтым сакрэт доўгага існаваньня Вялікага Кня-ства без усялякіх дыктатураў і валюнтарызмаў.Земляўласьнікі — вось хто быў апірышчамкраіны. Іхная згода ў абароне правоў на зямлю

кіх, пэрсiдзкіх, турэцкіх матываў. Адныяслуцкія паясы чаго вартыя!

Сяргей Харэўскі:Яшчэ адным складнікам ідэалёгіі беларускае

арыстакратыі была Зямля. Bene natus etposessionatus — высакародны земляўласьнік —вось ідэал рыцара! Колькі б тае зямлі ні было,яна мусіла быць. Нават каб і самому давялося«высакародна араць сваё поле». Магнаты жкуплялі зямлю па ўсёй краіне, ад краю да краю.Пачуцьцё годнасьці было проста неаддзельнымад зямлі. Астах Валовіч ці Леў Сапега, пры-тым, што былі адважнымі ваярамі, выдатнаразьбіраліся ў аграрных пытаньнях, кіраваліскладанымі зямельнымі рэформамі. Тыя, хтопраліваў сваю кроў за сваю зямлю, умелі яе йцаніць, і гаспадарыць на ёй. Родавае гняздо,маярат быў каштоўнасьцю выключнай. За яготрымаліся да апошняга, яго багомілі, раман-тызавалі. Зямля продкаў — у літаральным,вузкім сэнсе. Можаце сабе ўявіць, якія па-чуцьці, напрыклад, мусілі казытаць душы ўла-дальнікаў сядзібы ў Мосары, што на Глыбоч-чыне, калі яшчэ ў міжваенным часе на фасадзебыла каменная табліца ў гонар наведваньня яеСьцяпанам Батурам, калі той ішоў паходамна Пскоў... Не было заганаю і ўласнымі рукамікорпацца ў зямлі. Наадварот! Яшчэ бацькіФэрдынанда Рушчыца, графскага паходжань-ня, разам з сынам самі выбіралі бульбу поручзь сялянамі. І зусім ня зь беднасьці, а з... арыс-такратызму.

Хлапчукоў у 7—8 гадоў бацькі адрывалі ад


колькі іншых. Маўляў, у гэткім выпадку пра-тэстанцкая арыстакратыя будзе аб’ектыў-наю й абароніць праваслаўных. Альбо вось яшчэпрыклад. Зь ліста вялікага канцлера Льва Са-пегі, каталіка, да гетмана Канстанціна Аст-роскага, праваслаўнага: «Як каталікам малабудзе карысьці ад вашага злучэньня, так ініякай страты, калі вы застанецеся па-ста-рому ў вашым аддзяленьні... Усё гэта няхайзастанецца пры вас. А навошта ж, аднак, ла-яць Папу, называць яго антыхрыстам, вора-гам Сына Божага, ганіць каталікоў?..» Як ба-чым, гэта заклік да ўзаемапавагі. Гэта быўузровень палемікі «паноў-братоў», якія плячомда пляча стаялі супраць агульных ворагаў.

Паміж мужчынамі-арыстакратамі, нягле-дзячы на ўсё іхнае братаньне, існавала скла-даная сыстэма ярархіі й адпаведнага этыке-ту. Перад кім здымаць шапку, каму ціснуцьруку, а каму цалаваць, каму ківаць, а перад кімскладацца да зямлі — гэта была мудрагеліс-тая навука. Пагатоў, трэба было дакладнаведаць тытулы, званьні, заслугі. Гэта вывуча-лася ў паходах і на соймах. Памылковаепрывітаньне было абразаю.

Істотным складнікам беларускага арыста-кратычнага мэнталітэту было падкрэсьленапаважлівае стаўленьне да кабетаў. Тут малападабенства да куртуазнае культуры Заход-няе Эўропы, пагатоў да расейскага дамастрою.У нашых сарматаў усё выходзіла натуральна.Шляхціц, які вяртаўся з татарскага палонуці з паходу на швэдаў, быў зусім не гатовы дасэрэнадаў ці да букетаў. Не вучылі куртуазна-

была вышэй за ўсялякія іншыя раздоры і ад-розьненьні.

Сяргей Харэўскі:Наступнай адметнасьцю нашае арыста-

кратыі была яе адносна высокая адукава-насьць. Прынамсі, кожны шляхціц, нават ша-рачок, быў пісьменны. Мала таго, неад’емнайчасткаю адукацыі з 16 стагодзьдзя сталалаціна. «Я шляхціц, я гавару на лаціне», —лямантаваў шляхціц у лапцях, калі яго рап-там блыталі з кім іншым. Магнатэрыя пага-тоў рупілася пра выхаваньне нашчадкаў.Радзівілавых дзяцей навучаў Сымон Будны, якідля іх пераклаў Катэхізіс па-беларуску. А Мя-леці Сматрыцкі выхоўваў дзяцей князя Сала-мярэцкага, між іншым, езьдзячы зь імі па ня-мецкіх унівэрсытэтах. Той самы Януш Радзі-віл, які саджаў на калы казакаў, вучыўся дзе-цюком у лепшых унівэрсытэтах Ангельшчы-ны, Нямеччыны, Нідэрляндаў ды Францыі.

Натуральна, чым вышэйшы быў род, чымбольшая была яго адукаванасьць, тым менейувагі надавалася рэлігійным звадкам. Бойкі нарэлігійнай глебе былі справаю чэрні й шалёна-га сьвятарства. Арыстакратыя заўсёды зна-ходзіла між сабою агульную мову, не зважаю-чы на розьніцу вызнаньняў. Напрыклад, ГаннаСтацкевіч-Багданава, якая фундавала ў Мен-ску царкву й брацтва Пятра й Паўла (што наНямізе), прызначыла апекунамі гэтага ася-родку ў 1618 годзе вядомых магнатаў... каль-віністаў: Януша Радзівіла, Марціна Валад-ковіча, Яна Агінскага, Юрыя Тышкевіча ды


Аглядаючы прыгожы і добра дагледжаны гру-шавы сад, сказаў гаспадару:

— Ну, ты арыстакрат! Адразу відаць — бела-рус.

З погляду ў адказ я зразумеў, што патрапіўу кропку, выказаў найвышэйшую пахвалу.


ÑÊ˝ÓÏ ë˝Î¥Ì‰Ê˝

Гэтай парою спаўняецца 50 гадоў адной куль-тавай кніжцы, свайго роду бібліі ўсіх падлет-каў другой паловы мінулага стагодзьдзя. Па-бе-ларуску яна не перакладзеная дагэтуль, таму ўнашых краёх чыталі і чытаюць яе па-расейску.«Над пропастью во ржи» — так гучыць яе ра-сейская назва. Дапытлівыя крытыкі і сёньняпрацягваюць спрачацца пра тое, што такая на-зва занадта расплывістая і далёкая ад ангель-скага арыгіналу, які літаральна гучаў бы «Ла-вец у жыце». Праўда, апанэнты зараз жа ка-жуць, што так было б і грувастка, і ня надтазнакава. Няпростая гэта справа — зьмяніцьклішэ гатовага культу.

Біяграфія амэрыканца Джэрома Сэлінджэра,які напісаў «Лаўца ў жыце», уяўляе сабоюбэстсэлер, ня менш папулярны за згадануюкніжку. Найперш пісьменьнік славуты тым,што аднойчы, недзе ў 1965 годзе, на самай вяр-шыні свае папулярнасьці, раптам кінуў пісацьі наагул дачыняцца з навакольным сьветам,

му абыходжаньню ані ў сям’і, ані ў школах. Авось ліставаньне ўхвалялася. Нашая арыста-кратыя пакінула немалую эпісталярную лю-боўную спадчыну. Насамрэч, як яшчэ можнабыло кантактаваць з каханымі, па дзясяткугадоў не пакідаючы сядла?

Разам з тым, усе ключы ад гаспадаркі быліў жаночых руках. Жанчыну (бабцю, маці,жану) блізу што багомілі, раўнуючы іхныцнатлівы вобраз з Паннай Марыяй. Менавітажанчыны перахоўвалі старыя звычаі ды ся-мейныя паданьні. Ва ўмовах, калі большасьцьмужчынаў непазьбежна гінула ў росквіце сілаўна войнах, на жанчыну лягаў увесь цяжар кло-пату пра дом і пра дзяцей. Каб у сьвет пайш-ло чарговае пакаленьне арыстакратаў, homomilitans, высакародных земляўласьнікаў, якіябудуць бараніць сваю дзяржаву й сваю зямлю.

Усё сказанае і ўбачанае ў сёньняшніх рэаліяхвыглядае больш на фантазію. Ня так простапрасякнуцца ідэалёгіяй арыстакратызму, калінавокал пануе казаччына. Зь іншага боку,гісторыя ясна паказвае нам нас самых і тое,чаго нам сёньня бракуе. Ёсьць праекцыя казац-кага набегу, але няма праекцыі арыстакратыі.У нас падсьведама шукаюць гэткую сілу, а яевідавочна трэба ствараць. І наўрад ці выседзішяе ў менскіх кватэрах, на інтэлігенцкіх кух-нях. Нашыя продкі пакінулі нам вякамі сьпе-леную ідэалёгію. І рэч ня столькі ў нашых ге-нэалягічных табліцах, колькі ў адпаведнасьцісваёй чалавечай прыродзе.

Неяк у вёсцы я крыху паэкспэрымэнтаваў.


«Ён рос у цэнтры Нью-Ёрку, на Мангэтане.Бацька ягоны, гэбрай, пасьпяхова гандляваўпрадуктамі харчаваньня. Звыш меры клапат-лівая маці была ірляндкай, каталічкай. Аднакяна падпарадкоўвалася абставінам і выдаваласябе за гэбрайку, хаваючы праўду нават адсына. Сэлінджэр, які з асаблівай вастрынёйусьведамляў сябе паўжыдкам, на ўласнымдосьведзе спазнаў, што такое антысэмітызм.Вось чаму гэтая тэма неаднаразова і даволі вы-разна праступае ў ягонай творчасьці».

Нічога дзіўнага ў тым, што бацька пісьмень-ніка прыехаў у Амэрыку з колішняй рысы асе-ласьці гэбраяў — з тэрыторыі Вялікага Княст-ва Літоўскага. Больш дакладных зьвестак прарадзіму гэтага роду мне адшукаць не ўдалося.Але факт ёсьць факт. Нашы землякі-гэбраі до-бра спрычыніліся да стварэньня Амэрыкі і яекультуры. Пачынаючы ад таго Мэера Ланска-га-Шушланоўскага, які прыехаў з Горадні,стаў самым крутым мафіёзі ў Штатах і засна-ваў Лас-Вэгас. Або з братоў Гершвіных —Джорджа і Айры, стваральнікаў амэрыканскаеопэры. Або з таго самага Сэлінджэра. Цікава,як гучала прозьвішча ягонага бацькі да ад’ез-ду ў Амэрыку?..

Далейшая біяграфія пісьменьніка нагадваелёс Васіля Быкава. Пры ўсёй непараўналь-насьці гэтых двух стваральнікаў знакавых апо-весьцяў, рызыкну дапусьціць, што менавітавайна сталася тым вірусам, які выклікаў уабодвух захворваньне на прозу. Вось як гэта ўкнізе дачкі Сэлінджэра Маргарэт:

«Ягонае юнацтва прыпала на неспакойны

зашыўся ва ўласнай сядзібе ў глыбокай пра-вінцыі, і больш яго амаль ніхто ня бачыў і нячуў. Гэтак працягваецца ўжо трыццаць гадоў.А самому Сэлінджэру цяпер 82 гады. Але праўсё па чарзе.

«Калі вам насамрэч хочацца пачуць гэтуюгісторыю, вы, напэўна, перадусім захочаце да-ведацца, дзе я нарадзіўся, як правёў сваё дурац-кае дзяцінства, што рабілі мае бацькі да майгонараджэньня, — адным словам, усю гэтуюдэвід-капэрфілдаўскую муць. Але, шчыра ка-жучы, мне няма ахвоты ў гэтым корпацца. Па-першае, сумна, а па-другое, у маіх продкаў, на-пэўна, здарылася б па два інфаркты на брата,калі б я стаў балбатаць пра іх асабістыя спра-вы. Яны гэтага цярпець ня могуць, асаблівабацька».

Няхай даруе нам герой аповесьці, але мысёньня крыху патрывожым продкаў ягонагастваральніка. Дакладней, да нас тое ўжо зра-біла дачка Сэлінджэра Маргарэт, якая нядаўнаразбурыла таямніцу затворніцтва бацькі, над-рукаваўшы кнігу пра яго пад назвай «У пагоніза марай». Маргарэт вырасла побач з бацькамакурат на той недаступнай для цікаўнае публікісядзібе.

«Маё дзяцінства было падобнае на страшнуюказку. Існаваньне Джэрома Сэлінджэра далёкане заўсёды было добраахвотным зьняволень-нем, аднак на жыцьці ягоным ляжаў нейкі зла-весны водсьвет. У гэтым чалавеку заўсёды ад-чувалася трагічная раздвоенасьць».

Дачка пісьменьніка часткова тлумачыць гэтатым, якое было ягонае дзяцінства:


ла ў доме ягоных бацькоў. Але шлюб аказаўсянедаўгавечным. Яна ненавідзела гэбраяў з та-кой самай жарсьцю, зь якой ён ненавідзеў на-цыстаў».

Пасьля ў яго яшчэ былі жонкі. Кожны эпізодз жыцьця пісьменьніка даўно пераплаўлены ўлітаратуру. Ды й неапісаныя, гэтыя эпізодывыглядаюць заўсёды знакава, літаратурна. Які ўсё, што зьвязана зь ім самым і зь ягонымімем. Да прыкладу, пасьля забойства ў Нью-Ёрку Джона Ленана газэты наперабой паведам-лялі пра тое, што забойца, зрабіўшы сваю спра-ву, дастаў з кішэні кніжку і пачаў чытаць.Кніжка была тая самая, Сэлінджэрава, пра 50-я ўгодкі якой мы сёньня гаворым.

Перачытваючы «Лаўца ў жыце», я думаў прапаралелі зь беларускай літаратурай. Культаваякніжка ўсіх падлеткаў выглядае адначасова якдзёньнік і як нататкі псыхааналітыка. Ме-навіта з гледзішча псыхалёгіі ўсе сытуацыі ў ёйтыповыя і для Штатаў, і для Беларусі.

«Дачка нашага дырэктара, старога Тэрмэра,часта ходзіць на матчы, але не такая гэтадзеўка, каб па ёй вар’яцець. Хаця ўвогуле нічо-га. Неяк я зь ёй сядзеў побач у аўтобусе, ехаліз Эгерстаўну і разгаварыліся. Мне яна спадаба-лася. Праўда, нос у яе доўгі, і пазногці абкуса-ныя да крыві, і ў станік нешта падкладзена, кабтырчала ва ўсе бакі, але яе чамусьці было шка-да. Спадабалася мне тое, што яна табе ня ўкруч-вала, які ў яе выдатны татуся. Відаць, сама ве-дала, што ён балбатун несусьветны».

А хто ў падлеткавыя гады не запісваў удзёньнік усялякія банальнасьці пра дзяўчы-

час. Скончыўшы вайсковую вучэльню, Джэромраспусьціўся ў масе амэрыканскіх «джы-ай».У складзе 12-га пяхотнага палка 4-й дывізііўдзельнічаў у другой сусьветнай вайне, адкры-ваў другі фронт, дэсантаваўся на бераг Нарман-дыі. На фронце было нясоладка, і ў 1945-м бу-дучы клясык амэрыканскай літаратуры пат-рапіў у шпіталь з нэрвовым зрывам».

Мусіць, было ад чаго. Там, на фронце, Сэ-лінджэр пазнаёміўся з Гэмінгўэем і на ўсёжыцьцё быў шакаваны тым, як старэйшы та-варыш па-заліхвацку расстрэльвае куранятаў.Тады Джэром яшчэ ня мог ведаць, што празшмат гадоў зьедлівая крытыка назаве яго«Гэмінгўэем для бедных».

У адрозьненьне ад Быкава, Сэлінджэр ваен-ным пісьменьнікам ня стаў. Аднак, калі ўлі-чыць, што ваенны — гэта ня быкаўскае сама-вызначэньне, а прыдумка крытыкі, дык тоеадрозьненьне можа і зьнікнуць. Урэшце, тэма-тычны бок літаратуры — вонкавы. Што да кан-тэксту твораў, дык, думаю, параўнаўчы аналізтут цалкам магчымы.

«Стаўленьне да вайны і пасьляваеннага сьве-ту ў яго было таксама дваістым — на жаль,іншае вызначэньне падшукаць цяжка. У якась-ці супрацоўніка амэрыканскай разьведкі Джэ-ром удзельнічаў у праграме дэнацыфікацыі Ня-меччыны. Будучы чалавекам, які ўсёй душойненавідзіць нацызм, ён аднойчы арыштаваўдзяўчыну — маладую функцыянэрку нацысц-кай партыі. І ажаніўся зь ёю. Тую немку — пер-шую жонку бацькі — звалі Сыльвія. Разам зьёй ён вярнуўся ў Амэрыку, і нейкі час яна жы-


цаць, i ўсе дзяўчаты прыгожыя. А тая, што дацябе блiжэй за ўсiх, — самая прыгожая. Аблiжэй за астатнiх да мяне была Вольга Пак-роўская. За адным сталом на занятках сядзелi.Другi год сядзелi побач, i калi ў мяне ўзьнiкалiрозныя думкi, дык я iх праганяў зь дзiўнай лёг-касьцю. Ну, мала што каму захочацца цi пры-мроiцца на занудлiвых занятках па вайсковайсправе, калi маёр Мухiн у соты раз разьбiрае йзьбiрае аўтамат Калашнiкава, а потым прыму-шае гэта рабiць усiх па чарзе. А аўтамат адзiн.I калi дойдзе чарга, дык адчуеш, як ад Мухiнапахне сьпiртам».

Гэта Глёбус піша пра свае першыя каханьніз усёй дзёньнікавай шчырасьцю. А вось Сэлін-джэр:

«Я жахлівы хлус — такога вы ніколі ўжыцьці ня бачылі. Страшная рэч. Іду ў крамукупляць які-небудзь часопіс, а калі ў мяне рап-там спытаюць, куды, я магу сказаць, што іду ўопэру. Жудасная рэч! І тое, што я сказаў ста-рому Спэнсэру, быццам іду ў гімнастычнуюзалю забіраць рэчы, таксама была хлусьня. Я іне трымаю нічога ў гэтай трыклятай залі».

Вось тут ён ня хлусіць. У выніку — эфэктпранізьлівае, інтымнае шчырасьці.

Чытаньне чужога дзёньніка ў падлеткавымвеку дае адчуваньне ўдвая недазволенага. За са-вецкім часам такое магло ўспрымацца і як ан-тысавеччына. А цяпер аказваецца, што гэта ўсё— амэрыканізм. Дзіўнавата раптам адкрыцьдля сябе, што ты як бы напалову амэрыканец.Але так і ёсьць. Прынамсі, так было ў школе.У глыбокія савецкія часы мы з нашымі жуй-

нак-аднаклясьніц, пачынаючы кожнага разуфразай «Дзень правёў нядрэнна» або «Часпрайшоў пагана» і г.д. Тыя самыя словы, тыясамыя тэмы, пераказаныя пачуцьці. Тое самаенадзіманьне грудзей «пад дарослага». Той самыпогляд на сьвет.

Усё, адным словам, як у нас — што ў амэры-канскага падлетка, што ў беларускага. Але не-льга сказаць, што ў амэрыканскага гэта бела-рускае. Усё наадварот. Бо грудзі нашага земля-ка надзімаюцца найчасьцей менавіта пад амэ-рыканскіх герояў кніжак ды фільмаў. Як і ўсямаскультура наша — зьява амэрыканская. Гэтамы, выгадаваныя ў полі амэрыканізму, чыта-ем Сэлінджэра, нібы пра сябе. Хоць нашымбыцькам або дзядам у падлеткавым веку наў-рад ці гэткае чытво закранула б душу.

Інтрыгу твору робіць эфэкт чытаньня чужо-га дзёньніка. Калі тэматычна, дык у нас падоб-нага дасягаў Андрэй Федарэнка ў сваёй апо-весьці «Гісторыя хваробы». Але Федарэнкавырас наўзбоч ад амэрыканскае масавае куль-туры, і таму аналёгіі яму трэба шукаць хутчэйу расейскай літаратуры. Затое цалкам у поліамэрыканізму вырас Адам Глёбус. Ягоныя апо-весьці з кнігі «Толькі не гавары маёй маме» —найбольшае жанравае і тэматычнае набліжэнь-не да Сэлінджэра ў беларускай літаратуры.

«Кажу табе: нiчога адметнага не было, нiхтоне застрэлiўся. У iншых здараецца страшнае, iяны трапляюць у лякарнi, i труцяцца, i веша-юцца, а ў мяне... Ну, калi ты настойваеш, ска-жу так: мне было сямнаццаць. Лядачы ўзрост,асаблiва калi вясна, травень, i табе сямнац-


ны». Строгае ўстрыманьне ад плоцкіх насало-даў, як і многае іншае, адлюстравалася ў твор-часьці пісьменьніка. Менавіта ў мядовы месяцканчае жыцьцё самагубствам Сэймур — геройапавяданьня «Час бананавых рыбак».

Гэта было апошняе апавяданьне пісьмень-ніка. Вось яно якраз і было адзінае перакла-дзенае на беларускую мову і друкавалася ў пер-шым нумары адноўленае «Нашай Нівы». Да-лей пачынаецца затворніцкае жыцьцё, праякое піша дачка:

«Разам з тым вечная «пагоня за марай» моц-на атручвала жыцьцё ўсёй сям’і. Ягоныя вера-ваньні можна вызначыць як нейкую сумесьіндуізму з эгаізмам. Гэтае захапленьне, бадай,самае сталае з усіх. Пісьменьнік пераспытаўцэлы шэраг экзатычных рэлігіяў: дзэн-будызм,саенталёгію, хрысьціянскія навукі. Гэта былопадобна да блуканьняў закаханага падлетка.Ня менш экстравагантныя былі мэтады «вя-дзеньня здаровага ладу жыцьця». Сэлінджэрувесь час вынаходзіць новыя дыеты. На праця-гу аднаго тыдня ён харчаваўся толькі сыройежай, на працягу іншага з рацыёну цалкамвыключаліся бялкі. Вынікі, праўда, былі нясамыя лепшыя. Ягоная скура пачала зелянець,набыла хвараблівае адценьне, а да дыханьнядамешваўся пах сьмерці. Гэткі быў вынікмікрабіётыкі і галаданьня. Я баялася, што ёнпамрэ».

Аднак пісьменьнік шчасьліва пераступіўмяжу 80 гадоў і працягвае сваё затворніцкаеіснаваньне разам з каторай па ліку сваёй жон-кай. Ягоны «Лавец у жыце» працягвае вы-

камі Рыглес і джынсамі Лэвіс, партрэтамі Джо-на Ўэйна і музыкай «Ролінг Стоўнз» дэ-фактабылі напалову антысавеччыкамі, бо былі напа-лову амэрыканцамі. Нават ніколі ня думаючыпра гэта. І Глёбус, мабыць, таксама ня думаў,калі пісаў сваю кнігу «Толькі не гавары маёймаме». Аднак стыль адносінаў да жыцьця ў яготакі нігілістычны і максымалістычны, які ёнбывае толькі ў падлеткаў. У гэтым найпершГлёбус і падобны да Сэлінджэра. Дзіўным чы-нам мне зноў згадваецца Быкаў. Не за амэры-канізм, натуральна, але за максымалізм, якіяднае яго з Сэлінджэрам і робіць у беларускайлітаратуры непараўнальным ні з кім.

Кажуць, менавіта з-за «Лаўца ў жыце»Сэлінджэр перастаў дачыняцца з вонкавымсьветам і затачыўся ў сваёй сядзібе далёка адлюдзей. Натуральна, цікаўны сьвет ужо трыц-цаць гадоў спрабуе зазірнуць за Сэлінджэраўплот — чым можа займацца славуты на ўвесьсьвет пісьменьнік. Для Беларусі такую сытуа-цыю ўявіць цяжка. Каб літаратар у росквіцеславы ўзяў ды схаваўся ад усіх назаўсёды.Можа, таму, як у нас звычайна кажуць, штогалоўная кніга яшчэ не напісаная, яна напера-дзе. Чаго ня скажаш пра Сэлінджэра. Сьвятлона ягонае затворніцкае жыцьцё праліла ягонаядачка Маргарэт:

«Зрэшты, сьцьверджаньне пра тое, штоСэлінджэр спакусіў юную Клэр, не зусім да-кладнае. Якраз у той час ён духоўна ўдаска-нальваўся і ўстрымліваўся ад сэксу. Ягонымнастаўнікам быў нейкі індыйскі гуру, а на-стольнай кнігай — «Казані Шры Рамакрыш-


вых людзей. Яна злавесная і бязьлітасная, не-лягічная, амаральная і нахрапістая, яна ўсю-дыісная. У страху ёй прыслужваюць малыя івялікія начальнікі, падымаюць яе сьцяг пас-палітыя грамадзяне. Хтосьці кідаецца, каб сар-ваць ейныя прасьцірадлы, але большасьцьпаўтарае, нібы заклён: так і павінна быць.

Акурат у гэтыя дні зьявіўся з друку пятнац-цаты нумар маскоўскага часопіса «Досье нацензуру». Гэта расейская вэрсія вядомага ан-гельскага выданьня Index on Сensorship. Чар-говы нумар цалкам прысьвечаны Беларусі.Журналісты, эсэісты, навукоўцы распавяда-юць расейскаму чытачу пра наш край.

Колькі гадоў таму, у 1996-м, прысьвячаўсяБеларусі і нумар ангельскага мэтрапольнага ча-сопіса. Index on Сensorship знаёміў з выпадкаміцэнзуры, падаваў пераклады забароненых уБеларусі тэкстаў. Там пераважалі пісьменьнікіі літаратурныя творы. Сёньняшні расейскі ча-сопіс карэнна адрозьніваецца ад таго. Ён —журналісцкі, калі не сказаць газэтны. Тут нямаўласна індэксу цэнзуры або дасье на цэнзуру.Аўтары прэпаруюць самое паняцьце цэнзуры іробяць калектыўную разборку паняцьцяў Бе-ларусь, беларуская нацыя, мова, беларускі лёс.Яны абвяргаюць і даказваюць існаваньне Бела-русі. У выніку атрымалася найноўшая прэзэн-тацыя нашай краіны, нашых клопатаў і нассамiх расейскаму чытачу. Але пачну зь пе-радгісторыі.

Сёньня цэнзура выключаная зь беларускагазаканадаўства. Яна супярэчыць міжнароднай

ходзіць па ўсім сьвеце агромністымі накладамі.А ягоная мясьціна даўно перастала быць бязь-люднай. Дрэвы вакол сядзібы пісьменьніка ва-рушацца, бо за галінамі ўвесь час нехта ёсьць:журналісты, школьнікі, рамантыкі, якія ма-раць хоць на імгненьне пабачыць свайго кумі-ра. А ён нібы адказвае ім апошнімі радкамі сва-ёй самай знакамітай аповесьці:

«Вось і ўсё, больш я нічога распавядаць нястану. Вядома, я мог распавесьці, што былодома, і як я захварэў, і ў якую школу мянезьбіраюцца аддаць з восені, калі выпішуць ад-сюль, але ня варта пра тое казаць. Няма ахво-ты, шчыра кажу. Нецікава. Па праўдзе кажу-чы, я й сам ня ведаю, што думаць. Шкада, штоя так шмат набалбатаў. Дзіўная рэч. І вы лепейтаксама нікому нічога не распавядайце. А тораскажаце пра ўсіх — і вам бязь іх стане сум-на».

этэр 2 верасьня 2001 г.

ñ˝ÌÁÛ‡

Прыкметная зьява ў сёньняшнім інтэлекту-альным жыцьці Беларусі — цэнзура. Гаворыц-ца і пра зьніклых палітыкаў, і пра несумлен-ныя выбары прэзыдэнта, і пра ўсё тыя ж чар-нобыльскія наступствы. Але чырвонай ніткайу кожнай тэме — хаваньне праўды. Цэнзура,даўняя знаёмая, захінае сваімі белымі прась-цірадламі ня толькі лічбы і факты, але й жы-


шых крупіцаў здабывалася тое сваё поле, наякім можна было б зноў ажыць беларушчыне.

Пасьля распаду СССР загаварылі пра наступ-ствы Чарнобылю, пра гістарычную праўду, прасталінскія рэпрэсіі. Але неўзабаве і гэтая адлігаскончылася.

За ўсю гісторыю для Беларусі, яе нацыі ікультуры існавала і існуе толькі адна цэнзура— чужая. Ніякай сваёй мы ніколі ня ведалі йня ведаем. Бо ў прынцыпе ўсё наша — ужотолькі за інтанацыю — заслугоўвала і заслу-гоўвае забароны з боку любой адміністрацыі.

Але вернемся да маскоўскага часопіса «Досьена цензуру». Ягоны чарговы, пятнаццаты, ну-мар называецца «Дрыгва на краі Эўропы».

Я ўжо сказаў, што аналізу мэханізмаў цэн-зуры ў Беларусі, як і самых прыкладаў, у гэ-тым часопісе няма. За выключэньнем хіба штонататкі Аляксандра Фядуты пра скандальныя«белыя плямы» ў «Советской Белоруссии» ііншых афіцыёзных выданьнях на месцы анты-карупцыйнага дакладу. Зрэшты, сканчаеццанататка горычным уздыхам аўтара: «А змага-емся ўсё болей са справамі рук сваіх».

Словам, у клясычным выглядзе індэксу фак-таў супраць слова ў Беларусі часопіс не дае.Хоць фактаў больш, чым дастаткова. Верагод-на, прычына ў тым, што часопіс разьлічаны нарасейскага чытача, і што для расейскага інтэ-лігента цэнзура — гэта зьява свая, расейская.Так склалася гістарычна. Чыя ўлада, тых і цэн-зура. З цэнзурных камітэтаў там выходзілімайстры пяра, клясыкі літаратуры. І тут прын-цыповае адрозьненьне ад беларускай сытуацыi,

Дэклярацыі правоў чалавека. Тым ня менш,яна ёсьць.

Калі яна ў нас пачалася? З прыходам расей-скае адміністрацыі дзьвесьце гадоў таму. Аднозь першых сьведчаньняў знаходзім у лісьцеЯна Чачота да сябра. 1822 год. Гаворка ідзе пратворы Адама Міцкевіча, якія будуць друкавац-ца ў Варшаве, бо тут, у Вільні, — піша Чачот,— зубатая цэнзура. Ужо тады — зубатая.

Машына расейскае цэнзуры прыйшла ў Бе-ларусь на штыхах, забараніла друкаваньне па-беларуску і была цынічна адкрытаю. Кнігі ічасопісы без пазнакі «Дазволена цэнзурай» невыходзілі або лічыліся незаконнымі і друка-валіся за мяжой — у Польшчы ці ЎсходняйПрусіі. Быў выпадак беларускага выданьня і ўсталіцы імпэрыі — у Санкт-Пецярбургу. Алетады кніжка выйшла з пазнакаю «На болгар-ском языке» — каб увесьці ў зман цэнзуру.

Першая беларуская газэта «Наша Доля» ўжопасьля дазволу беларушчыны ўсё адно забара-нялася цэнзурай, яе нумары канфіскоўваліся.Сякая-такая адліга настала ў першыя савецкіячасы, прыблізна да 1929 году. Чым мацнейбылі адпушчаныя акупацыйныя лейцы, тыммацней гэта пасьля і ўдарыла, нібы бумэран-гам, — людзей высылалі і расстрэльвалі. Алетой пэрыяд для беларускага слова — перад рэ-прэсіямі — нібы кароткі ўздых на поўныя гру-дзі. Прынамсі, з такім адчуваньнем і сёньнячытаюцца тагачасныя творы, часопісы і кнігі.Пасьля вайны пачаліся доўгія гады больш ціменш пасьпяховага адваёўваньня ў цэнзуры тослова, то імя, то нават літары. З найдрабней-


ў Расеі і Беларусі і немагчымасьць апісаць бе-ларускія выпадкі ў зразумелых расейцам катэ-горыях — усё гэта, верагодна, і прывяло да ад-сутнасьці ў маскоўскім часопісе «Досье на цен-зуру» фактаў і да «баданьня» іншае тэмы —Беларусі. Што ж гэта за штука такая, як яе зра-зумець? Зыходны матыў у тэкстах часьцяком— а ці існуе яна наагул? Ня буду ўступаць заўтарамі ў палеміку, адзначу толькі цікавуютэндэнцыю, якой у папярэднія гады не было.Аўтары ў большасьці сваёй імкнуцца знайсьціБеларусь у самiх сабе — просяць яе адгукнуц-ца. Іншым разам небеспасьпяхова.

Тон гэтаму задала сваім уступным маналёгамСьвятлана Алексіевіч:

«Я б сказала, што паводле свайго сьветапо-гляду я — касмапаліт. А жыцьцёвая філязофія— гэта, канечне, швэйцэрства, этыка глыбокайпашаны да жыцьця, асабліва пасьля Чарнобы-лю... Склалася я, канечне, у расейскай культу-ры. А Беларусь — гэта хутчэй геаграфія, алегеаграфія душы, і ўнутрана я, канечне, чалавекадсюль, ад гэтай мяккасьці, ад гэтай цярпі-масьці, дружалюбнасьці. І шмат іншага, няў-лоўнага...

І беларуская мова — таксама ў нейкім сэнсемая мова. Бо мова — гэта ня толькі словы, гэтаі старыя вясковыя людзі, і пабудовы, і гала-шэньне, якое і ў кнігах у мяне таксама ёсьць,гэта і зацемненасьць, няяснасьць сэнсу, рас-пушчаная ў часе...»

Іншыя аўтары нібы падхопліваюць гэтуюінтанацыю і працягваюць, кожны на свой лад.То нібы ўхіляюцца, баючыся адкрытых словаў

дзе цэнзура ніколі не была сваёй, а была пры-шлай і заўсёды антыбеларускай. Будзь то ўлас-на расейская цэнзура ці цэнзура савецкага ма-рыянэткавага ўраду, ці прарасейскага цяпе-рашняга.

Расейскаму інтэлігенту ўласьціва разважацьпра цэнзуру і дэмакратыю, містыфікуючы гэ-тыя паняцьці. Дэмакратыя, кажа ён, — абст-рактная, а карані цэнзуры — у недасканаласьцісьвету. Ён схільны падмяняць цэнзуру і норму.Расейская цэнзура можа быць і «во благо», янаможа быць «у сабе». На тое й цэнзура, каб яеўмела абыходзіць, — кажа расейскі пісьмень-нік.

Што да нас, дык, ня маючы ў гісторыі пры-кладаў уласна беларускай цэнзуры, мы гаво-рым пра цэнзуру нямецкую, польскую і расей-скую.

Цэнзура ў Расеі можа быць уважлівай і чут-кай, «нястрогай», схаванай і адкрытай, бела-руская — толькі рэпрэсіўнай. Расейцы спрача-юцца пра цэнзуру на карысьць грамадзтва.Словам — цэлая палітра фарбаў. Для беларуш-чыны цэнзура — без адценьняў. Гэта заўсёдыадназначна, як сьмерць, як забойства.

Тое, што расеец можа ўспрымаць гуляючы,як літаратурную гульню ці гульню словаў, унас разумеецца толькі, як ганебнае — самацэн-зура. Гульня з уласнай грамадзянскай годнась-цю і сумленьнем.

Нарэшце, у расейскай літаратуры нярэдкаможна сустрэць выраз — «айчынная цэнзура»,уявіць які ў Беларусі зусім немагчыма.

Вось жа гэткае адрознае значэньне цэнзуры


што чуваская мова непаўнавартая — не пра тоегаворка. Але ёсьць пэўная дадзенасьць, нелічыцца зь якой, прынамсі, памылкова. У тойсамаідэнтыфікацыі, якая адбываецца цяпер,ёсьць сур’ёзная небясьпека: павялічыць пра-вінцыйнасьць нашых інтэлектуальных даля-глядаў, якая зь вядомых прычынаў была не-пазьбежная ў сілу нашага агульнага мінулага.Аднак тады гэтая правінцыйнасьць дыктавала-ся ідэалягічнымі меркаваньнямі, цяпер — на-цыянальнымі».

Трэба думаць, што лёс мовы — зьява рука-творная. Гэты лёс сёньня цалкам залежыць адтворцы, ад інтэлігенцыі і ад дзяржавы. Ска-жам, калі ў Літве па-літоўску выдаецца ў сторазоў болей філязофскіх кніг, чым у Беларусіпа-беларуску, гэта не спрыяе адсталасьцілітоўцаў у гэтай сфэры і хоць нейкаму лепша-му лёсу беларусаў. Што да разьвіцьця філя-зофіі, дык, на маю думку, нас даўно чакаюць уцэнтральнай Эўропе менавiта як беларусаў, бонашае зьвяно ў ланцугу гісторыі думкі цэлагарэгіёну не заменіць ніхто. Літва, Польшча,Украіна, а таксама Ўсходняя Прусія склада-юць гістарычна цэльны з намі культурны рэ-гіён, які спрадвеку падпадаў пад расейскую аг-рэсію, дзякуючы Расеі рабіўся рысаю асед-ласьці гэбраяў, і наша незавязанасьць на Расеізусім ня значыла б, што мы страчаныя ў сьве-це. Якраз навязваньне расейскае адукацыі ірасейскіх культурна-мэнтальных стэрэатыпаўспрыяе вырываньню нас з нашага прыроднагаасяродзьдзя і нашай менавіта расейскай, а небеларускай правінцыйнасьці.

і прызнаньняў, то нібы паглыбляюцца ку-дысьці ва ўласную падсьведамасьць, спрабую-чы апісаць, цытую, «практычны мэтад выклікуў сабе беларускага духу» — ня з родавай альбонацыянальнай традыцыі, а зноў жа вельмі ась-цярожна — зь беларускіх зямлі, вады, паветраі агню. У выніку выходзіць нешта на мяжыкавээну і эсэістыкі. Ніхто з аўтараў не высту-пае, так бы мовіць, магільшчыкам беларушчы-ны, але і будучыню краіны, нацыі, мовы прад-казваюць з многімі агаворкамі і хутчэй зьцьмяным спадзевам, чым з адкрытаю верай.

Зноў гэтае паняцьце — вера ў Беларусь, якоеў нашых перадачах праглядаецца не ўпершы-ню і нібы ўсё больш матэрыяльна.

Заўважце, наколькі зьмянілася яшчэ гадоўдзесяць таму палярнае стаўленьне да будучынібеларушчыны, наколькі яно зьмякчэла і наблі-зілася да таго, каб з «нарысаў гістарычнага пэ-сымізму» — з прыпіскай: хай бы хто-небудзьмяне разуверыў, — стаць нарысамі аптымізму.

Бадай, толькі тры пасылы ў пятнаццатымнумары маскоўскага «Досье на цензуру» па-даліся мне сур’ёзна памылковымі. Першы на-лежыць дырэктару менскага Эўрапейскага гу-манітарнага ўнівэрсытэту Анатолю Міхайлаву.Вось ён:

«На гэтым шляху праблему нацыянальныхмоваў абысьці немагчыма. Але давайце аддамосабе справаздачу ў тым, што існуе нешта нак-шталт лёсу кожнай канкрэтнай мовы. Мы ра-зумеем, напрыклад, якая розьніца паводле сту-пені распаўсюджанасьці паміж ангельскай і,скажам, чуваскай мовамі. Гэта ня значыць,


мысьленьня, нават (а можа быць, і больш заўсё) манера размаўляць маладога лідэра ёсьцьдакладным зьлепкам ладу думак, мэнталітэту,псыхалёгіі сярэдняга беларуса — такім, якімяго вылепілі вякі беларускай гісторыі».

Ня буду пагружацца ў сфэру палітычнаеаналітыкі і супярэчыць аўтару, маўляў, не заяго галасавалі, а супраць папярэдняга. Заўва-жу толькі істотную рэч. Нацыянальная мэн-тальнасьць у такіх сваіх праявах — зьяваамбівалентная. І тая пагалоўная большасьць,якая падтрымала згаданага кіраўніка, — яна жадначасова маральная меншасьць беларускаенацыі. Думаю, у гэтым сэнсе беларусы малаадрозьніваюцца ад іншых эўрапейцаў. Адно,што яны маладая нацыя, чыя маральная боль-шасьць толькі фармуецца, нарастае, набіраец-ца сілаў. Маральная меншасьць, нават калі янафізычная большасьць — заўсёды аморфная ісхільная да застою, да адсутнасьці пераменаў.У ейным полі і робіцца з боку ўладаў усялякаянепатрэбшчына, заводзіцца цэнзура і запа-ноўвае ўсеагульны прытоены страх. Што дамаральнай большасьці, дык яна і бярэцца зьверы ў сваю краіну.

Кожная краіна і нацыя паходзіць з такога пе-ракананьня — гэта мы, мы існуем. А тадытолькі напрацоўваюцца аргумэнты — зусім ад-метная культура, свой гістарычны шлях і зусімспрыяльны патэнцыял на будучыню, каб быцьмоцнай і вартай павагі эўрапейскай дзяржавай.

Мне згадваецца герой аднаго гішпанскагафільма — стары настаўнік, які кажа простыясловы: «Толькі адно пакаленьне павінна вы-

Другое, на маю думку, памылковае ўяўлень-не ў апошнім нумары «Досье на цензуру» — пра«расейскамоўнае» насельніцтва Беларусі.Маўляў, у нас нідзе не пачуеш жывога белару-скага слова. Трэба быць чалавекам, прыеж-джым з Масквы, каб пераканацца, што гэта нятак. Ня буду зноў спасылацца на зьвесткі пе-рапісу пра родную мову, паўтару толькі выказ-ваньне Адама Глёбуса пра тое, што «калі мыгаворым па-расейску, у душы мы гаворым па-беларуску». Мабыць, з гэтым пагадзілася ббольшасьць нашых «расейскамоўных», якія ўапытаньнях паўтараюць адно — ужо ня мы,дык дзеці нашы мусяць загаварыць. Адсюль ітыя вынікі перапісу. Трэба ўлічваць, што гу-тарковая мова — гэта зусім ня тое, што мовапісаная, у адпаведнасьці зь літаратурнымі нор-мамі. Чаго, між іншым, не разумеюць выдаўцынашых расейскамоўных газэт і часопісаў, якіяў імкненьні быць бліжэй да публікі змушаныяпісаць моваю Пушкіна, тады як народ зусім нямоваю Пушкіна размаўляе.

Нарэшце, трэці пасыл, які можа ўвесьці ўзман расейскага чытача. У артыкуле журна-ліста Эдуарда Мельнікава:

«Выкладаючы гэтыя і іншыя факты незвы-чайнай палітычнай кар’еры Лукашэнкі, нябудзе занадта вялікай сьмеласьцю разуверыцькаго б ні было ў тым, што ўсё, што адбылося ўБеларусі, ёсьць нейкай выпадковасьцю, фа-тальным зьбегам абставінаў. Наадварот, усёглыбока заканамерна, бо зь некалькіх канды-датаў у прэзыдэнты беларускі народ беспамыл-кова выбраў «свайго». Бо лад думак, узровень


таму, што радыё ў машыне заўсёды гаворыцьголасам кіраўніка краіны, і ў голасе тым гу-чыць пагроза па-ранейшаму будаваць жыльлё,як заўсёды клапаціцца пра чалавека працы,надалей сябраваць з Расеяй і даваць адпор За-хаду разам зь ягонай цывілізацыяй.

Радыё спыніць нельга. Аляксандар Лука-шэнка сустракаецца з выбаршчыкамі ўжо пя-тую гадзіну. За гэты час мяне на прэзыдэнцкайдарозе канчаткова апаноўвае лацінаамэры-канскі настрой. Я думаю пра падабенства іхныхі нашай дыктатуры. І калі ён распавядае прасваё званьне падпалкоўніка, якое не замінаеяму надзяваць маршальскі мундзір — гэта гу-чыць, як росьпіс, як шчырасьць, што выклікаена памяць радкі з Маркесавай «Восені патры-ярха»:

«І тады ён ледзь прачыніў дзьверы сваёй па-таемнай спальні і, гледзячы ў шчыліну, убачыўу залі паседжаньняў сваё мёртвае цела, аточа-нае запаленымі сьвечкамі, сваё мёртвае цела,апранутае багацей за любога зь нябожчыкаўРымскіх Пап на працягу ўсёй гісторыі ката-ліцтва, аднак вусьціш і сорам уразілі яго, каліён глядзеў на тое цела, уласнае ягонае цела,што патанала ў кветках, з тварам, белым адпудры, з нафарбаванымі вуснамі, з скасьцяне-лымі рукамі капрызьлівай какеткі, складзе-нымі на пакрытых бранёю рэгаліяў грудзях,цела, апранутага ў прыдуманы кімсьці спэцы-яльна для нябожчыка мундзір Генэрала Сусь-вету, зь дзясяткам яркіх сонцаў на пагонах...»

Новыя пяць гадоў ягонага кіраваньня ўяўля-юцца цэлай вечнасьцю, як ужо вечнасьцю па-

расьці ў свабоднай Гішпаніі, і Гішпанія большніколі ня будзе несвабоднай краінай». Ішоўтрыццаць шосты год, пачатак фашызму. На-стаўніка расстралялі. Але праўда ягоных сло-ваў засталася. Што для Гішпаніі, што для Бе-ларусі.


«ÇÓÒÂÌ¸ Ô‡Ú˚flı‡»

Здаўна людзі называюць гэтую дарогу прэзы-дэнцкай. Ад менскай Нямігі яна цягнецца празДразды і ўпіраецца ў вёску Ждановічы. Даро-га шырокая і заўсёды пустая, на ўзбочынахзаўсёды пасьвяцца козы, а абапал дарогі цяг-нуцца вазёры, вада ў якіх заўсёды, пры любымнадвор’і выглядае нежывою, быццам пад ёйхаваюцца нейкія падводныя вайсковыя аб’ек-ты... Я злавіў сябе на тройчы паўтораным«заўсёды» і згадаў трапны жарт, пачуты некаліад дзіцяці: маўляў, у гэтых вазёрах сам Лука-шэнка купаецца ў браняваных плаўках.

Лукашэнка, а дакладней ягоны дух, пры-сутнічае тут ня толькі ў вадзе альбо ў народнайназве дарогі, ён пасяляецца і ў рэдкіх машы-нах, што, здараецца, праяжджаюць тут, і прыабмежаваньні хуткасьці да 90 кілямэтраў нагадзіну, абавязкова скідаюць да 80 і ніжэй.Магчыма, яны робяць гэта ад боязі ці пераст-рахоўкі. Каб чагосьці ня выйшла. А магчыма


***«На зыходзе тыдня сьцярвятнікі-грыфы

разьдзёрлі мэталёвыя ваконныя сеткі, пранікліпраз гаўбец і вокны ў прэзыдэнцкі палац, уз-махамі крылаў скаланулі ў палацавых пакояхзадушнае паветра застаялага часу, і ў панядзе-лак на сьвітанку горад ачомаўся нарэшце ад ве-кавога летаргічнага сну, у які ён быў пагружа-ны разам са сваёй ператворанай у гнільлёвеліччу; толькі тады мы насьмеліліся ўвайсьці,і ня трэба было аблогаю браць крапасныя сьце-ны, да чаго заклікалі адныя, самыя сьмелыя,альбо тараніць дышламі валовых павозак па-радны ўваход, як прапаноўвалі іншыя, бо вар-та было толькі дакрануцца, як самі сабою рас-чыніліся браняваныя вароты, якія ў слаўныядля гэтага будынку часы выстаялі пад ядраміЎільяма Дэмпіра, і вось мы ступілі ў мінулуюэпоху і ледзьве не задыхнуліся ў гэтым аг-ромністым, ператвораным у руіны барлогу ўла-ды, дзе нават цішыня была лядашчай, сьвятлохісткім, і ўсе прадметы ў гэтым хісткім, пры-відным сьвятле адрозьніваліся няясна...»

Габрыэль Гарсія Маркес. Восень патрыярха

Беларуская літаратура не нарадзіла нагэ-тулькі магутнага раману пра дыктатара. Да-кладней, пра свайго дыктатара. Дакладней,пакуль не нарадзіла. І каб зусім ужо дакладна— беларуская літаратура не напісала пакульпра сваіх людзей ва ўмовах сваёй дыктатуры.Чаму? Найперш таму, што, у адрозьненьне адлацінасаў, яна не хацела мірыцца з жыцьцёмпад уціскам. Яна, вядома, шмат казала пра

даюцца гады мінулыя. Верагодна, іх ня сем. Іён мае рацыю, калі кажа, што за гэтыя сем пра-жыў усе трыццаць ці, як мінімум, дваццацьпяць. Я зноў згадваю лацінасаў, якія навучылінас, што дыктатура вымяраецца не гадамі, авечнасьцю. Бо гэта спынены час — аднастайныі нязьменны. Ён — заўсёды.

Тым часам у радыё нейкая жанчына распа-вядае пра Пятра Міронавіча Машэрава, і я ду-маю пра невыпадковасьць таго, што гэтая прэ-зыдэнцкая дарога, па якой еду, носіць імя Ма-шэрава. «Ды вы, Аляксандар Рыгоравіч, адПятра Міронавіча і крохі пабралі», — кажа ка-бета нешта з такім вось сэнсам і пры бурныхвоплесках залі. Словам, поўная пераемнасьць.Асабіста для мяне, калі зазіраць туды, у часыда Машэрава, дык ужо не ва ўласную памяць,а хіба што ў кнігі. Сапраўды, цэлая вечнасьць.І неістотна — пяць гэта гадоў ці дваццаць пяць.

Раман пра вечнасьць дыктатара — «Восеньпатрыярха» Габрыэля Гарсія Маркеса ўпершы-ню ў Савецкім Саюзе быў перакладзены якразу Менску і якраз у часы Машэрава. Зрабілі гэтаВалянцін Тарас і Карлас Шэрман. Але тадынаўрад ці хто думаў пра Машэрава. Разумень-не таго, з чым насамрэч мы маем справу, і на-колькі менавіта нас гэта ўсё тычыцца, пры-ходзіць у поўным аб’ёме толькі сёньня, перадновай пяцігодкай вечнасьці. Сёньня гаворкапойдзе пра стаўленьне да дыктатуры ў лаціна-амэрыканскіх і беларускіх пісьменьнікаў — учым яно падобнае і ў чым адрознае.


Беларускі пісьменьнік перастаў быць палі-тыкам. Гэта значыць, што нелегітымнасьцьулады ўжо ня можа заспакоіць яго. Яму вярта-юцца ягоныя прафэсійныя функцыі — пры-маць чалавека і сьвет такімі, якія яны ёсьць.Толькі так ён можа быць дасьледнікам жыць-ця. Верагодна, цяперашні злом у беларускайпалітыцы ўсё паставіць на свае месцы. Сем га-доў пісьменьнік чакаў або змагаўся, а цяпер ён,як змагар, канчаткова ўпёрся ў маналіт жыць-ця. Ужо зьмененага, ужо іншага. Ягоны супля-меньнік толькі й паўтарае, што хоча ЖЫЦЬтут і цяпер. Кахаць, працаваць, зарабляць гро-шы, нараджаць дзяцей — сёньня. І ніякіх сямігадоў на чаканьне няма і быць ня можа.

Што такое нелегітымнасьць улады для літа-ратара? Гэта значыць, што літаратар выходзіцьадзін на адзін з прэзыдэнтам і горда кажа — па-дай, ты забіты, я ў цябе патрапіў, цябе няма.Слушна, — адказвае дыктатар, — гэта слушна,пакуль мы гуляем у змаганьне. Але гульняскончаная. Дакладней, кожны будзе гуляць насваім полі. Я магу цябе закапаць на Паўночныхмогілках, а ты можаш закапаць мяне ў вачахмайго народу і ўсяго сьвету, калі напішаш сваю«Восень патрыярха» і атрымаеш Нобэлеўскуюпрэмію.

Тысяча выкрывальніцкіх тэкстаў — вершаў,апавяданьняў і п’есаў, у якіх аспрэчвалася івысьмейвалася папулісцкая дэмагогія — усёгэта выматала пісьменьніка і ўжо не ратуе. Нятая зброя. Застаецца сказаць — ён ёсьць. І гэтададзенасьць. І мы ў гэтай дадзенасьці жывем івывучаем чалавека менавіта ў ёй. Для літара-

дыктатуру, але гэта былі хутчэй засьцярогі адмагчымае сытуацыі, чым ад таго, што ёсьцьнасамрэч. Пісьменьнікі ўяўлялі сябе паліты-камі і прарокамі, ад якіх залежыць зьменапалітычнае і грамадзкае сытуацыі. Вось яшчэтрохі — галадоўка ў парлямэнце, і яшчэ —Чарнобыльскі шлях, і яшчэ — заявіць на ўвесьсьвет пра брутальныя арышты, альбо — сама-дзейныя прэзыдэнцкія выбары і байкот парля-мэнцкіх — здаецца, яшчэ зусім трохі падналег-чы, і нашая праўда пераважыць, перацягне. Ітак з дня ў дзень, зь месяца ў месяц. Аднак,нічога не зьмянялася. І яны зноў шукалі нова-га спадзеву. А раптам спрацуе заява дзяржса-кратара, а раптам Ельцын, а раптам Пуцін.Усё, здавалася ім, можа вырашыцца за хвілі-ны. І так сем гадоў. Гэткі быў погляд беларус-кага творцы. Ня дзіва, бо менавіта творцы ў насбылі завадатарамі і перастройкі, і незалеж-насьці.

Лацінасы пазіралі, як дзеці. Сьвет навокалтакі, які ён ёсьць — несправядлівы, грубы, ула-да хамская, жорсткая. Верагодна, некалі,празь вечнасьць, яна зьменіцца на іншую, алемы жывем і пішам цяпер — мы дасьледуемсвайго чалавека менавіта ў такіх умовах.

Урэшце, для пісьменьніка існуе свая веч-насьць. Гэта газэтчыку альбо палітыку такважныя праблема ўлады або выбары. Гэта імважна надаць значнасьць сёньняшняму дню.Гэта для іх вечнасьць — не крытэр. Гэта яныкажуць пра нелегітымнасьць, як пра свойінструмэнт. А ў пісьменьніка такога інструмэн-ту няма.


насьць тварэньня, поўная рызыкі і спадзеву нацудоўнае адкрыцьцё. Іншая рэч, што часьця-ком ён абіраў канфармісцкі шлях.

Выбары і ў прынцыпе выбар для нашага літа-ратара, які прызвычаіўся быць пры ўладзе,сталі спакусай на цэлых апошніх дзесяць га-доў. Няўжо і праўда можна зьмяніць свойсьвет? Зорка Габрыэле д’Анунцыо для ка-госьці, а для кагосьці зорка Юкіо Місімы зазь-зяла на поўную моц. Але калі іхнае халоднаезьзяньне і напаўняла сэрцы адзінак, дык длялітаратуры таго сьвятла не было відаць наагул.

***У нядаўна надрукаванай гутарцы Алеся Ада-

мовіча і Васіля Быкава Быкаў кажа, што няставіць на мэце ані зьмяніць сьвет, ані палеп-шыць чалавека. Мэта — паказаць чалавеку,што ў ім ёсьць і добрае і благое. І калі чалавекгэта ўбачыць, мяркуе Быкаў, ён паразумнее.

Сказана — пісьменьнік заўсёды ў апазыцыі.Можа быць, гэта апазыцыя да недасканалагасьвету. І тут ёсьць спакуса ўсю тую недаскана-ласьць сьвету зьвесьці да гэтага вось дыктата-ра і ягонага рэжыму. Зьменім — і ўсё будзе до-бра. Усё можа быць па-іншаму.

Ня будзе. Нічога ня зьменіцца. Самы часпрыгадаць Астурыяса зь ягоным раманам «Панпрэзыдэнт». Гаворка ідзе пра дыктатуру Эстра-ды Кабрэры:

«Дыктатура — гэта страшны ядавіты павук,які разбэшчвае, падкупляе, запалохвае ўсеклясы грамадзтва, людзі робяцца альбо бяз-душнымі мэханізмамі, альбо фанатыкамі, аль-

туры адкрываецца цэлае поле дзейнасьці. Сап-раўды, наш чалавек можа прапасьці бязь сьле-ду, і быць тым, хто ўчыняе прапажу. У абодвухза плячыма цэлы клубок сувязяў і матывацы-яў. Рыбакі і Сотнікавы доўжаць сваю біблей-скую палеміку ў вечнасьці.

Гаворка ня йдзе пра прыманьне ці непры-маньне ўлады. Пісьменьнік заўсёды ў апазы-цыі. Але беларуская літаратура за савецкімчасам была адвучаная ад таго, каб быць у ма-ральнай апазыцыі. І толькі цяпер яна апыну-лася на сваім месцы, канчаткова пакінуўшыўладныя пасады і быццам наноў засяляючысвой пакінуты на час Парнас.

Калі б Дастаеўскі ставіў на мэце адмаўлень-не свайго Мёртвага дому, а Горкі — свайго Дна,а Быкаў — сваёй Вайны, калі б яны выступалізмагарамі супраць самое наяўнасьці гэтыхагідных праяваў жыцьця — не было б літара-туры. Безумоўна, як грамадзяне, яны супраць.Але іхная справа выявіць гэта праз прыродучалавека, які сам творыць сваё пекла. Бо яшчэСартр апісаў у сваёй п’есе «Пры зачыненыхдзьвярах» ня толькі рукатворнасьць пекла, алей марнасьць пісьменьніка змагацца зь ім, боінакш трэба было б змагацца з чалавекам, уякім ёсьць і добрае і злое.

За савецкім часам так і было — дыктатар ус-прымаўся, як дадзенасьць, і ніводзін пісьмень-нік не задаваўся ідэяй замяніць Машэрава абоПанамарэнку, ніхто ня жыў чаканьнем іхнагасыходу, ніхто не высьмейваў дурасьцi, сказа-най мажнаўладцам, настолькі маналітнай былаўлада. Наперадзе ў пісьменьніка была веч-


нем у чалавеку таго, чаго раней неяк не заўва-жалі, і ў тым, каб данесьці гэтае зразуменьне,набыць высокі аўтарытэт. Каб у масавай сьвя-домасьці Беларусь Лукашэнкі зьмеркла перадБеларусяй пісьменьнікаў — адсюль столькіспадзеву на гэтую Нобэлеўскую прэмію. Алекаб цэлым атрадам нашыя літаратары імкну-ліся да прызнаньня ў сьвеце, а тады і дома. Гэ-так, скажаце, дакаціўся я да тых самых словаў,што кажа дыктатар: няхай пісьменьнікі пі-шуць. Толькі ў гэтым «няхай пішуць» ёсьцьдва розныя сэнсы. Няхай пішуць «Восень пат-рыярха». Новая пяцігодка можа даць ім длягэтага шмат матэрыялу.

Дыктатар сапраўды рукатворны. У ства-рэньні яго ўдзельнічае ўвесь народ. Больш-менш тыпова выглядае шэраг апалягетаў —прапагандыстаў, самадураў і запалоханых. Тутнайменш выяўляецца нацыянальная сут-насьць. Але за дзесяць гадоў стварыліся вобра-зы апазыцыйнага палітыка, апазыцыйнагатворцы, апазыцыйнае моладзі — такія непа-добныя да падобных у іншых культурах. І са-мае галоўнае — паўстаў зусім іншы беларус,якога раней не было. Гэта беларус перад выба-рам. Ён разнастайны, але таксама раскладаец-ца на акрэсьленыя тыпажы.

Варта згадаць і яшчэ адзін досьвед паўднёва-амэрыканскіх дыктатураў. Яны спрычынілісяда стварэньня нацыяў. Гэта факт. ГішпанскаяАмэрыка ператварылася ў коўдру з рознакаля-ровых лапікаў. І далося гэта цаною многіх імногіх жыцьцяў. Не паўсюль удаюцца ак-самітныя або сьпеўныя рэвалюцыі.

бо брыдкімі прыстасаванцамі. Некаторыя ду-маюць, што пасьля дыктатуры настане новычас, і ўсё стане на свае месцы. На жаль, гэта нятак. Мінаюць гады, а дух дыктатара і ягонайсыстэмы ўсё жыве і жыве. Чаму? Ды таму, штодыктатура разьядае грамадзтва да мозгу кос-так».

Між іншым, гватэмалец Астурыяс упершы-ню выдаў свой раман гадоў празь пятнаццацьпасьля таго, як напісаў яго, прычым выдаў заўласныя грошы і толькі за мяжою — у Мэксы-цы. Для пісьменьнікаў з Паўднёвае Амэрыкігэта тыповая сытуацыя, як і творчасьць у вы-гнаньні, з чым беларускія літаратары пачалізнаёміцца толькі за часамі гэтай самай сваёйдыктатуры.

Магу дапусьціць, што сьвет зьмяняецца недыктатарамі і змагарамі — знакавымі поста-цямі з нацыянальнае гісторыі. Усё ня так хут-ка і ня так пасьпяхова. Калі мы мроім пра эўра-пейскую цывілізацыю, дык яна ўся складаец-ца з цывілізацыяў нацыянальных, што высь-пелі празь неверагодныя церні агульнага гра-ху і агульнага пакаяньня. Той, каму ўдалося ўгэтым тралейбусе праехаць зайцам, той сёньняі мае тое, што мае — або дыктатуру, або нябыт.Гісторыя — надта строгі і непадкупны кантра-лёр.

А як жа тады грамадзянская пазыцыяпісьменьніка? Можа быць, яна ўжо ня ў тым,каб выйсьці на пляц, на мітынг і сказаць пра-рочае слова пра тое, што рэжым абавязковаўпадзе. Можа, яна ў тым, каб з усіх сілаўімкнуцца ўразіць сьвет раптоўным зразумень-


Сьцяпана — яшчэ ў 1994 годзе была зробленаяспроба мэтафарычна перадаць сутнасьць кож-нага з кандыдатаў. Тады іх было шэсьць. Кебічзьбіраў грыбы, Шушкевіч лячыў галубку,Пазьняк змагаўся з камуністамі, Новікаў дапа-магаў пэнсіянэрам, Дубко адмаўляўся ад мэда-ля. Пераможца — хто б тады пра такое мог іпадумаць — насіў самбрэра. Казка пра яго,яшчэ кандыдата, так і называлася — «Лука-шэнка і самбрэра»:

«Вельмi ўжо да твару Алесю Рыгоравiчу Лу-кашэнку звычайнае мэксыканскае самбрэра.Надта ж зручная рэч, нашмат лепшая за цюбя-цейку цi генэральскую папаху. I ў сьпёку заўсё-ды цень знойдзеш, i ў дождж не замокнуць дэ-путацкiя плечы. Насiў бы i насiў Алесь Рыго-равiч сваё самбрэра, у якiм так хораша гойсацьна саўгасным «козьлiку» ад кароўнiка да сьвi-нарнiка, але закiнуў лёс Лукашэнку ды ўсталiцу. Змог бы i ў горадзе Алесь Рыгоравiчнасiць любы сялянскаму сэрцу галаўны ўбор,каб была ў яго службовая машына з адкрытымверхам. Але не такi ён чалавек, каб перараб-ляць машыну пад сябе i кiдаць на вецер народ-ныя грошы. I паспрабаваў Лукашэнка езьдзiцьу грамадзкiм транспарце, бо хацеў захавацьiмiдж простага мэксыканскага селянiна. Алеяк ты ўваб’есься-ўшчэмiсься ў лацiнаамэры-канскай шапцы ды ў менскi тралейбус?! Разбрылi пакамечылi, другi пакамечылi, i давяло-ся Алесю Рыгоравiчу Лукашэнку павесiць сваёсамбрэра на цьвiк. Але ня трацiць надзеi Лука-шэнка, што надыдзе час, калi будзе ў яго ма-шына з адкрытым верхам».

Мы ня можам не заўважаць, колькі, насупе-рак уціску мовы, за гэтыя сем гадоў стала ў Бе-ларусі беларускамоўнае моладзі. Уменьне мовыстала добрым тонам палітыка, перадусім апа-зыцыйнага. І самае апошняе сьведчаньне — укультурніцкіх асяродках ужо не гавораць, штогіне мова, нацыя і Бацькаўшчына. Вось чаму яраблю выснову, што беларуская «Восень пат-рыярха» можа быць ня менш значнай, але, бе-зумоўна іншай паводле духу і мовы — яна бу-дзе напісаная па-беларуску, раскажа пра Бела-русь сьвету.

Не хачу, каб падумалі, што я сьпiсваю нацы-янальнае станаўленьне ў заслугi дыктатуры.Гэта прыродная зьява, і адбываецца сама са-бою. Але гарт нацыя набывае ў супрацьста-яньні. Альбо ў экспансіі вонкі, або ўнутры сябемацнее духам. Гэта аб’ектыўныя рэчы. Нельгаўхваліць вайну і ГУЛАГ, але беларуская інтэ-лігенцыя, якая прайшла гэтыя два пеклы —яна сапраўды найбольш загартаваная, мужная,верная Бацькаўшчыне і людзкая.

У пісьменьнікаў з Лацінскай Амэрыкі чась-цяком сустракаем эпахальныя выразы, якіяпадтрымліваюць адчуваньне велічы і вечнасьцінікчэмных дыктатараў. Запомнілася ў Марке-са — Эпоха Вялікага Шуму. У беларускай літа-ратуры гэткіх звышазначэньняў яшчэ, бадай,не завялося. Аднак паралелі з лацінасамі ііхнымі дыктатурамі пачаліся ад самага пачат-ку выбраньня Аляксандра Лукашэнкі. Наватяшчэ перад ягоным выбраньнем. У надрукава-ных у «Нашай Ніве» «Казках пра кандыдатаў»— гэта калектыўны твор Глёбуса, Клімковіча і


добрае і благое. Калі нас пазнаюць толькі дзе-ля Курапатаў, Чарнобылю і Лукашэнкі — гэтазначыць, пазнаюць наша благое. Хіба ж гэта іёсьць усе беларусы і ўся Беларусь?


ÄÏ˝˚Í‡ÌÒÍ‡fl Ú‡„Â‰˚fl

Адразу пасьля падзеяў у Амэрыцы інфарма-цыйныя каналы сьвету перапоўніліся да краёў:сэнсацыі адна за адной, нібы зарніцы ў небе,выблісквалі і прападалі. На тле ўстойлівае ту-пое нуды, якую заўсёды выклікаюць паведам-леньні пра сьмерць, вылучаліся дзьве тэмы.Першая — гэта сьведчаньні ахвяраў, якія яныпасьпелі перадаць з борту захопленага летакаабо з-пад развалінаў Усясьветнага гандлёвагацэнтру. У гэтых сьведчаньнях ёсьць надзея наштосьці, што яшчэ можа павярнуць фатальнуюхаду падзеяў, адвесьці дурную, незразумелуюпагібель. На жаль, надзея засталася марнай.Але мне падалося, што яна мела падставы. Сцэ-нар пісаўся ў паветры ці, прынамсі, мог быцьудакладнены ў паветры. Карэктывы мусілаўнесьці зямля. Але пра гэта — крыху пазьней.

Другая тэма — гэта пошукі спраўцаў злачын-ства. Магчыма, вядома, у клубах дыму разгле-дзець твар дэмана, але імёны бандытаў у кож-ным разе цяпер можна толькі дадумаць —больш ці менш доказна і пераканаўча. Непера-канаўчая, хоць і зусім зразумелая, хаатыч-

Можа быць, лацінасы, пішучы пра вечнасьцьдыктатуры, імкнучыся да нязьменнасьці дэка-рацыяў, што спрыяе спакойнаму дасьледавань-ню чалавека ў гэтых дэкарацыях, нават гіпэр-трафуюць час дыктатуры і пэрыяд кіраваньнядыктатара. Адсюль «сто гадоў адзіноты». Нядзіва, што і наш чалавек іншы раз наіўна гукаепра тое, што вось быў Машэраў, а цяпер такісамы — Лукашэнка. Я вымавіў слова «наіўна»,каб яшчэ раз зьвярнуць увагу на дадзенасьцьсьвету, якім яго ўспрымае дзіця, і пры якойтолькі і магчымыя дзіцячыя вобразы, штосьветлымі водсьветамі кладуцца на ўсё жыць-цё, а таксама каб нагадаць, што і пісьменьнікмае справу з падобнымі вобразамі і водсьветамі,адкуль і струменіць ягоны талент, каб нага-даць, што пісьменьнік і паводзіць сябе ў палі-тыцы часьцяком наіўна, па-дзіцячаму.

Такім чынам, новая пяцігодка дыктатурывыглядае на вечнасьць. Асабліва гэта адчува-еш, едучы праспэктам прэзыдэнта Машэрава ідумаючы пра тое, што ён, гэты праспэкт, быўзаўсёды — са сваімі козамі на ўзбочынах і вай-скова-тэхнічным колерам вады ў азёрах абапалшляху. Для нашых творцаў новая пяцігодка (іколькі іх там яшчэ будзе) ня стане часам спа-кусы, як папярэдняя сямігодка. Беларускіятворцы здольныя заваёўваць прызнаньне наміжнародных тэатральных фэстах, мастацкіхпленэрах і літаратурных кірмашах. Яны гэтадаказваюць, калі спакушаюцца вечнасьцю ма-стацтва, а не мімалётнасьцю дыктатуры. Новычас мусіць стаць часам тварэньня і часам пры-знаньня. Бо ў нацыі, як і ў чалавеку, ёсьць і


ацаніць пачуцьця гумару тых, хто даслаў яеменавіта ў дзень выбараў беларускага прэзы-дэнта. Рэклямка запрашала ўзяць удзел у чар-говым розыгрышы грын-картаў у самую леп-шую краіну сьвету — Злучаныя Штаты Амэ-рыкі.

А праз два дні, адзінаццатага верасьня, ясядзеў на эсплянадзе гандлёвага дому «НаНямізе», «Партызанскім» півам адзначаў но-вую пяцігодку і зьбіраўся затэлефанаваць ад-ной амэрыканскай журналістцы, воляю лёсузакінутай у наш край зь Нью-Ёрку, каб паце-шыць яе гісторыяй пра рэклямку. І раптам за-тэлефанавалі мне. Маці крычала ў слухаўку,што пачынаецца трэцяя сусьветная вайна,што ў Нью-Ёрку гараць хмарачосы, што раз-бураны Пэнтагон, што ў Амэрыцы тысячызабітых і параненых, і каб я тэрмінова ехаўдадому. Яе гістэрыка перадалася й мне. «Якаявайна? Які Пэнтагон? Нікуды я не паеду», —крыкнуў я ў адказ і адрубіў сувязь. Тры шыра-катварыя хлопцы, што пілі піва за суседнімстолікам, ляніва азірнуліся на мой крык. «Га-рыць Нью-Ёрк. Гарыць», — сказаў адзін, жую-чы свой хот-дог. Сказаў так, быццам гаворкаішла пра мінулыя выбары ці пра надвор’е. Я па-спрабаваў уявіць тую карцінку ў навакольнымкраявідзе. Як вялізны самалёт абрынаецца нашэры няміскі гмах, на ўсе гэтыя ўнівэрмагі, набязладна зашклёныя бальконы зь бялізнаю, набестурботных менчукоў. І вырашыў затэлефа-наваць адной прыгожай дзяўчыне, каб даведац-ца пра ўсё больш падрабязна.

«Гарыць твая Амэрыка сінім полымем. Да-

насьць першых дзён. Затрыманыя тэрарысты,праз гадзіну — адпушчаныя, аказалася, нятыя. То ўзьнікае вэрсія пра залётных арабаў,што проста перад вылетам чыталі курс пілята-жу па-арабску, то яна абвяргаецца іншай: гэтабылі прафэсіяналы, рыхтаваліся гадоў пяць.Натуральна, вялізныя ведамствы мусяць вы-конваць сваю работу і даваць адказы. Яшчэбольш натуральная іхная прага адплаты. Іпубліка прагне, сьвядома ці не, разумеючы,што імя аўтара ў гэткай сытуацыі можа зьмя-ніць калі ня ўсё на сьвеце, дык маё прыватнаестаўленьне да многіх рэчаў, маю асабістуюфілязофію жыцьця.

Сёньня ў «Вострай Браме» — амэрыканскаятрагедыя. Яе ахвяры, яе сьведкі, яе ствараль-нікі і яе культурны кантэкст.

Пачну з уражаньняў, якія шмат каму пада-дуцца спрэчнымі. Зьміцер Бартосік шукаў са-мога сябе ў гэтым ці то зьмененым пасьля тра-гедыі, ці то нязьменным нашым сьвеце. Ягоныпогляд зь Менску падаўся мне ня тое што ты-повым, але характарыстычным. У ім, нібы ўлюстэрку, — гама пачуцьцяў менскае публікі,перадусім моладзі, якая ня мае ўстойлівых па-няцьцяў пра самую сябе, сваё спадчыннае мес-ца на зямлі і ў сьвеце, дзеля таго, каб у гэтыхкаардынатах, быццам у амфары, магло за-хоўвацца маналітнае і непарушнае рэчыва спа-гады.

Зьміцер Бартосік:9 верасьня ў сваёй паштовай скрынцы я

знайшоў невялічкую рэклямку. І ня мог не


І хто сьмела ды ўпэўнена глядзіць у заўтрашнідзень. І вось заўтрашняга дня — ня будзе. Мыбудзем. А яны — не.

Дабраўшыся да тэлевізара, я быў уражаныпрыгажосьцю той трагедыі. У вялікай краіненават катастрофы выглядаюць прыгожа йвелічна. Як у кіно. Да тае пары, праўда, пакульбуйным плянам не пакажуць людзей у вокнах.У гэты момант кіно сканчаецца. Бо разумееш— людзі, якія трапілі ў пастку самых верхніхпаверхаў, праз кароткі час загінуць. Але машу-чы хусткамі, яны яшчэ спадзяюцца на нешта.

Якімі дробнымі здаліся раптам усе тыяжарсьці, якімі я жыў яшчэ пазаўчора. Усе на-шыя ганчарыкі й лукашэнкі, стаяньні пад па-расонамі й дзяльба амэрыканскіх грантаў, раз-вагі пра эміграцыю. Ні на Палац рэспублікі, ніна галоўную Рэзыдэнцыю боінг не ўпадзе. На-ват кукурузьнік. Не заслужылі пакуль. І, пась-ля ўбачанага, ужо, напэўна, ніводзін нягоднікня скажа, што Штаты ваююць за дэмакра-тыю, плоцячы чужой крывёю.

А за вакном тым часам працягвалася жыць-цё. Мясцовыя алкашы знайшлі сабе такую на-году для п’янкі. Гэта ж трэба — Нью-Ёрк га-рыць! Тут табе й за ўпакой, і за здароўе. Алепамыляюцца тыя, хто радуецца. Нават падруінамі хмарачоса, сярод аскепкаў боінгаў, ся-род пылу Мангэтану ляжаць зусім не такія, авольныя й багатыя людзі.

Слухаючы Зьмітра Бартосіка, я згадаў ня-даўнюю менскую трагедыю на Нямізе. Тадыўлады адрэагавалі як адрэзалі: ня трэба шукаць

гуляліся ў вайну», — адказала тая. «І табе нешкада людзей?» «Каго, амерыкашак? Не шка-да ні кроплі». «А каго ж табе шкада, расейскіхсалдат у Чачэніі?» — завёўся я. «Так, — ска-зала яна, — іх вельмі шкада». Цікава, што маязнаёмая — зусім не закончаная дурніца і непрыроджаная лукашыстка. І нічога кепскагаёй Амэрыка не зрабіла. Адкуль жа гэткі анты-амэрыканізм у аматаркі амэрыканскіх філь-маў ды грошай? У асобы, якая не пасьпела па-быць нават савецкай піянэркай?

Я бадзяўся па вуліцах і зазіраў у твары міна-коў. Намагаўся адчуць, што ў гэтым сьвеце са-праўды адбылося нешта настолькі непрадка-зальнае, што цяжка паверыць. Але людзі па-водзілі сябе так, як паводзяць заўсёды. Толькіадзін заклапочаны твар я сустрэў на працягугадзіны — знаёмага актора, чыя дачка жывеў Чыкага. Цікава, у колькіх нашых грамадзянтрагедыя на тым беразе акіяну выклікала неспачуваньне, ня страх перад гэтым непрадка-зальным сьветам, не жаданьне хоць чым-не-будзь дапамагчы... а радасьць. Маленькую, под-ленькую радасьць. Не ад таго, што загінулі ідэ-алягічныя ворагі ці былыя супернікі ў халоднайвайне. А толькі ад таго, што загінулі нашматбагацейшыя й дужэйшыя. Загінулі тыя, хтомог дазволіць сабе ня ведаць, хто такі Лука-шэнка. Загінулі тыя, хто заробак атрымліваеў далярах, а ня ў зайцах. Хто жыве на шы-коўных вілах, замест таго, каб жыць у сьмяр-дзючых хрушчобах. Хто адпачывае на Бага-мах, замест таго, каб ехаць саджаць буракі надачу. Хто п’е добры віскі замест «Крыжачка».


рыліся жыхары амэрыканскага мэгаполісу,было ня толькі прэстыжна, але й прыемна.Раніцай, калі ў падземным паверсе адкры-валіся шматлікія буцікі, а народ сьпяшаўся нацягнікі ў бок Нью-Джэрзі, у натоўпе можнабыло заўважыць мноства турыстаў. Адныякіраваліся да хуткасных ліфтаў, каб з гля-дзельнай пляцоўкі паўднёвай вежы пад назваю«Вяршыня сьвету» паглядзець на захапляль-ную панараму Нью-Ёрку. Іншыя з разяўленыміратамі разглядалі маладых «япі» — жанчын убездакорна белых блюзках і мужчын з масiў-нымі кейсамі — супрацоўнікаў самых вядомыхкампаніяў сьвету, офісы якіх разьмяшчаліся ўдвух 110-павярховых будынках. А тыя, абмя-няўшыся прыветным «Morning» з аховай,імкнуліся ў свае ўтульныя кабінэты. Да 9гадзіны прыбіральшчыкі акурат сканчалі сваюпрацу. І можна было, наліўшы кубачак кавы,каторы раз акінуць вокам, як прачынаецца го-рад, і зноў зьдзівіцца бурлівай энэргіі і вечна-му руху. Потым спраўдзіць электронную по-шту, даведацца навінаў, пабалбатаць з кале-гамі».

25-гадовая Тацяна працавала фінансавыманалітыкам аднаго з найбуйнейшых банкаў. Іраніца 11 верасьня была для яе зусім звычай-най. Прыйшоўшы на працу крыху раней за дзя-вятую гадзіну, яна зьбіралася зрабіць званкі,але тут адбылося непамыснае. Будынак раптамгайдануўся, «нібы яго ўдарыла вялізнай бэйс-больнай бітай». У першы момант Тацяна выра-шыла, што пачаўся землятрус, але зараз жаадчула жудасны пах чаду і дым, які разьядаў

вінаватых. Хоць мала хто паверыў, што га-лоўны вiнаваты ў масавай пагібелі моладзі —банальны травеньскі дожджык, які і стыхіяйне назавеш. У Амэрыцы задача знайсьці іадплаціць была пастаўленая адразу. Злачынст-ва прагучала, як выклік цывілізацыі. Але фі-зычных выканаўцаў не існуе ў прыродзе. Гэтазначыць, што ў тым выкліку трэба разглядацьзьяву. Яе назвалі міжнародным тэрарызмам.Магчыма, яна шырэйшая і больш складаная,чым толькі гэтыя групкі непрымірымых ісла-містаў у аўганскіх гарах.

Паўтару — самымі даставернымі з усіх фак-таў выглядаюць сьведчаньні пацярпелых. Тых,што званілі з мабільнікаў з борту самалёта пе-рад самай сьмерцю. Або тых, хто выбраўся з-пад завалаў жывым.

«Арабская» вэрсія выглядае найпрасьцей-шай, але яна патрабуе наўпроставых доказаў.Насьцярожвае, што ні ў адным званку з захоп-леных самалётаў не называліся арабы. Насьця-рожвае і тое, што такую маштабную акцыюнаўрад ці можна было ў Амэрыку прыўнесьцізвонку — больш праўдападобна, што яна высь-пела ўсярэдзіне.

Ужо на другі дзень пасьля здарэньня такіясьведчаньні мільганулі ў друку і прапалі, на-крытыя хвалямі новых і новых фактаў.

Мне запомнілася сьведчаньне 25-гадовай Та-цяны. У часе першага выбуху яна была на 29-м паверсе Ўсясьветнага гандлёвага цэнтру ўНью-Ёрку:

«Працаваць у адной зь вежаў-блізьнятаўУсясьветнага гандлёвага цэнтру, якім гана-


амэрыканскую нацыю будзе сакрушальным істрашным.

Кінафільм «Байцоўскі клюб» і сапраўды па-свойму вытлумачвае тое, што адбылося. Пры-намсі, такая вэрсія можа мець месца. Геройфільма — такі самы славалюбец з прэстыжнайфірмы. Але, у адрозьненьне ад Тацяны, ямумала гэтага ўтульнага сьвету ўсеагульнага рухуі самасьцьверджаньня. Калі жыцьцё ідзе пе-радвызначанаю каляінай — гэта ўжо несвабо-да. Інакш кажучы, гэтага мала, каб адчуць,што жывеш напоўніцу. Бо не пакідае думка,што хоць ты і гома сапіенс у белым каўнеры-ку, але пры тым застаесься жывёлінай — вала-сатай малпай зь невядома якімі таемнымівірамі на самым дне душы. Якім чынам тут рас-крыцца? Герой знаёміцца з такім самым, як іён, чалавекам. Два нармальныя, звычайныя,дастаткова разьвітыя маладыя бізнэсмэны су-стракаюцца, гавораць пра што заўгодна, нама-цваючы тую супольную мяжу жаданьняў. І ад-нойчы калега кажа герою: «Слухай, дай мне ўморду. Ну, праўда, дай». «Проста так даць?»«Проста так»... Большасьці людзей не ўлась-ціва даць іншаму ў морду. Нейкі бар’ер, ней-кая перашкода замінае. А інтуіцыя падказваеім — ага, вось дзе твой бар’ер, твая несвабода,твая абмежаванасьць і немагчымасьць жыцьнапоўніцу.

Герой размахваецца і ня вельмі рашуча на-носіць удар калегу. Што адбылося? Штосьці не-зразумелае, але прыцягальнае. Істота адчуласябе поўнай і неабмежаванай. Цяпер чарга ка-легі... Словам, два зусім добрапрыстойныя дзе-

вочы. Ва ўнісон зьвінелі супрацьпажарная сы-стэма і сыстэма бясьпекі, людзі кінуліся ўкалідоры. Ліфт не працаваў. Тады ўвесь народапынуўся на лесьвіцы запаснога выхаду. Нашчасьце, Тацяне ўдалося дабрацца да падзем-нага гаража да таго моманту, як абрынуласявежа. Адтуль зьнямелую ад жаху яе разам зьіншымі адводзілі па нейкіх лябірынтах у па-мяшканьне, падобнае да бамбасховішча і далімагчымасьць затэлефанаваць сваякам. Той час,што яна адседжвалася ў бясьпецы, падаўся ёйсамым страшным.

«Я думала пра тое, што цяпер адбываецца напаверхні, і ў думках разьвітвалася са сваіміблізкімі. Праз чатыры гадзіны, выйшаўшы навуліцу, я ўбачыла на месцы вежаў месіва з аб-гарэлых чалавечых целаў, кавалкаў мэталу, ас-кепкаў шкла і абгарэлай паперы. І тады я зра-зумела, што майго сьвету болей не існуе. Язазірнула ў ацалелую вітрыну — адтуль намяне глядзела сьсівелая і моцна напалоханаяжанчына. Цяпер над горадам стаіць хмараванітоўнага смуроду, падобнага на шклавату,а вуліцы абляпілі мільёны папераў. Усё, штоздарылася, не ўспрымаецца, як рэальнасьць, ахутчэй — як фінальная сцэна фільма «Бай-цоўскі клюб».

На думку Тацяны, тэрарысты, якія зьні-шчылі Ўсясьветны гандлёвы цэнтар у Нью-Ёрку, нанесьлі ўдар па маладых славалюбцах,па тых, хто ўвасобіў амэрыканскую мару і ат-рымаў працу ў найбуйнейшых міжнародныхкампаніях. І хоць мала хто цяпер кажа прапсыхалягічны аспэкт трагедыі, яе ўплыў на


ёмай амэрыканскай мары і амэрыканскае мас-культуры, у фантазіі стваральнікаў якой паса-жырскія самалёты ўжо не аднойчы таранілівежы Ўсясьветнага гандлёвага цэнтру.

Цяпер — пра выратаваньне, пра тое, штомагло зьмяніць хаду падзеяў. Пасьля аўторка-вай трагедыі ў Амэрыцы свае парады апубліка-ваў адзін палкоўнік расейскай ФСБ:

«Аўтобусы, вакзалы, аэрапорты і самалёты— найбольш улюбёныя месцы ў тэрарыстаў.Таму лепей прыяжджаць на вакзал ці ў аэра-порт як мага бліжэй да адыходу цягніка, аўто-буса ці да пачатку рэгістрацыі. У аэрапорцетрэба як хутчэй прайсьці ўсе фармальнасьці,каб чакаць пасадкi ў адмысловым сэктары, якіахоўваецца. Абіраючы дату падарожжа, супа-стаўце яе з календаром: ці не прыпадае яна наякое рэлігійнае сьвята, памятную падзею цігадавіну тэракту. У дарогу апранайцеся не-прыкметна, не бярыце з сабой упрыгожаньняўі не дэманструйце рэлігійных знакаў. Лепш ля-цець эканомклясай, бо салён першае клясы тэ-рарысты захопліваюць у першую чаргу і разь-мяшчаюць там свой «штаб». У аўтобусе сядай-це ў сярэдзіну салёну. У самалёце найбольшнебясьпечныя месцы каля праходаў і аварый-ных люкаў, празь якія спэцназ пачынае сваеапэрацыі дзеля выратаваньня закладнікаў. Га-лоўная задача — не ўступаць з тэрарыстамі ўкантакты, не супраціўляцца і не выяўляцьініцыятывы. Не глядзіце яму ў вочы, ня скар-дзіцеся, нічога не патрабуйце, не выказвайцестраху і будзьце непрыкметным. Той, хтомітусіцца, загіне першым. Памочнікі тэрары-

цюкі знаходзяць сваё вызваленьне ў гэтым.Удзень яны ўлягаюць у сваіх прэстыжныхфірмах, а па вечарах «адцягваюцца» ў бойцы.Каб знайсьці сваю свабоду, яны ня пішуць вер-шаў і не кахаюцца бесьперастанку, як гэтарабілі іхныя папярэднікі-гіпі. Яны намацалітой комплекс, які з маленства закладзены ці няў кожным мужчыну, і вырашылі яго разбу-рыць. Далей высьвятляецца, што такіх, якяны, — мора. Вялізнае мноства мужчын паўсёй Амэрыцы, для якіх пераадоленьне тагоняўменьня даць іншаму ў морду, што глыбаказасела з маленства, становіцца ледзьве нерэлігіяй. У выніку маленькі напачатку бай-цоўскі клюб нашых герояў ператвараецца ў сет-ку такіх клюбаў па ўсёй краіне. Пасьля таго, якарганізацыя структуруецца, яна мусіць знай-сьці сабе ідэалёгію. Калі ідэалёгіі няма, зьяўля-ецца жорсткая сыстэма падпарадкаваньня іграндыёзная мэта — зрабіць акурат тое, штомы пабачылі ў аўторак 11 верасьня.

Адзін авіядыспэтчар зафіксаваў голас тэра-рыста ў захопленым самалёце. Адна толькіфраза: «Бяз глупстваў» — была сказаная безакцэнту і акурат так, як гэта мог сказаць БрэдПіт у «Байцоўскім клюбе».

Хадзілі чуткі, што «Байцоўскі клюб» забаро-нены да публічнага паказу ў ЗША. Можна зра-зумець, чаму. Там прырода тэрарызму вы-водзіцца на сучаснай амэрыканскай глебе, і тэ-рарыстамі робяцца такія зразумелыя клеркі зофісаў, пекары-аптэкары і развозчыкі піццы.Камікадзэ можа выгадавацца і ў нетрах самайзвычайнай амэрыканскай публікі, на глебе зна-


га не вядома пра захоп гэтага самалёта. Празьнекалькі хвілінаў Барбара зноў зьвязалася зсужэнцам і спытала: «Што я павінна сказацьпілёту?» Гэта былі яе апошнія словы. Высь-ветлілася, што яна ня мусіла ляцець гэтым рэй-сам, бо забранявала квіток на іншы час. Але ўмужа быў дзень нараджэньня, i яна захацелапрыляцець раніцай, каб пасьпець пасьнедацьзь ім разам.

Апошні званок сьведчыць, што разумная івідавочна валявая жанчына не зьмірылася зьлёсам і не жадала склаўшы рукі чакаць сьмер-ці. «Што я павінна сказаць пілёту?» Адказу нагэтае пытаньне мы ня знойдзем у інструкцыях,не знайшоў гэтага адказу і яе муж. Што ён могсказаць ёй? Хіба словы суцяшэньня? Але гэтаня той выпадак, калі суцяшаюць безнадзейнахворага. Жонка прасіла ў мужа таго слова,якое магло паўплываць на пілёта і зьмяніцьхаду падзеяў. Верагодна, калі яна пыталасяпра гэта, яна мела ўжо нейкую размову з за-хопнікамі, прынамсі, мела доступ да таго, хтовёў самалёт у сьмерць. Магчыма, яна нават па-абяцала ўжо нешта сказаць яму. Вось толькіадзін званок, і адтуль ёй перададуць гэтае са-мае запаветнае. «Што я павінна сказаць пілё-ту?»

Мне чамусьці здаецца, што калі б яны быліісламскімі фундамэнталістамі, дык тут сытуа-цыя магла б выглядаць прасьцей. Ня ведаю,якім словам спыніць мусульманіна, але дапус-каю, што такое слова ёсьць. Вера, якая б фана-тычная яна ні была, рэгулюецца словам. Умужа спадарыні Олсан было некалькі хвілінаў,

стаў могуць быць і сярод пасажыраў, таму ні зкім не размаўляйце. Нічога не даставайце зкішэняў або сумкі. Сядзіце ціха і прышпіліце-ся рамянём, бо пры выбуху ў расколіну зацяг-ваюцца ня толькі прадметы, але й людзі».

Натуральна, у жыцьці ўсё адно непазьбеж-ныя адхіленьні ад інструкцыі. Пра тое сьвед-чаць пасажыры самалёта, які ўрэзаўся ў буды-нак Пэнтагону. Тэрарысты паведамілі людзям,што перад сьмерцю яны могуць затэлефанавацьсваякам праз мабільную сувязь. З тых званкоўне вынікае — хто такія былі захопнікі. Вядо-ма толькі, што яны былі ўзброеныя нажамі ішто сагналі пасажыраў у заднюю частку машы-ны. І вось там, сярод гэтага натоўпу, у якімкожны, верагодна, імкнуўся выглядаць не-прыкметным, апынулася жонка намесьнікаміністра юстыцыі ЗША Тэадора Олсана. Былітам таксама супрацоўнікі сэнату, тры школь-ныя настаўнікі з Вашынгтону. Ня кажучы праіншых, ужо толькі зь пералічаных можам да-пусьціць, што гэта былі людзі, здольныя цьвя-роза ацаніць сытуацыю і паспрабаваць нейкімчынам распарадзіцца ўласным лёсам ды паў-плываць на лёсы іншых. Усім ім далі загад за-тэлефанаваць сваякам і паведаміць, што янызараз памруць.

Барбара Олсан, якая да таго ж была некаліфэдэральным пракурорам і вядомай тэлекамэн-татаркай, затэлефанавала свайму мужу двой-чы. Два разы па адной хвіліне. Першы раз янасказала: «Наш самалёт захоплены». Мужтэрмінова зьвязаўся зь міністэрствам юстыцыі,дзе яму адказалі, што афіцыйным асобам нічо-


чуцьцё дакору. Часам мы ведаем месца паха-ваньня, але ня ведаем, хто там ляжыць кан-крэтна, як, да прыкладу, у Курапатах. А часаммы ведаем імя героя і месца ягонага пахавань-ня, але ніхто і ніколі туды ня ходзіць. Ягомагіла ўжо даўно сама стала знакам бяспа-мяцтва. На яе месцы даўно няма ніякагапомніка, толькі брук. Агульнапрынятае бяспа-мяцтва ўсталявалася так даўно і трывала, штоў нас нават не ўзьнікае поклічу што-небудзь угэтай справе зьмяніць. Гэта — амаль як табу.Вось жа ў сёньняшняй перадачы мы разбурымадно такое табу. Гаворка пойдзе пра магілу Ка-стуся Каліноўскага. Сапраўдную, вядомую, аледаўно і трывала забытую. Некалі яна былаўвянчаная мэмарыялам, і сюды ішлі з квет-камі. Пасьля мэмарыял зьнесьлі, і паломніцтваспынілася. Ужо ніхто не прыходзіў на гэтаеспустошанае месца ў самым цэнтры старажыт-нага гораду...

* * *Пасьля таго, як кіраўнік антырасейскага

паўстаньня 26-гадовы Кастусь Каліноўскі быўсхоплены на кансьпіратыўнай кватэры ў Віль-ні, яго ўвязьнілі ў Дамініканскім кляштары,дзе тады была зробленая турма. Адсюль 10 са-кавіка яго прывялі на Лукішкі — знакамітывіленскі пляц. Тут Каліноўскага, як «дзяржаў-нага злачынцу», павесілі. Пасьля гэтага целаяго апынулася ў братняй магіле на тэрыторыівайсковага гарнізону на вядомай усім гары Ге-дыміна.

У паўстанцкай магілы — свая драматычная

каб падумаць у гэтым накірунку. «Што япавінна сказаць пілёту?»

А калі гэта не мусульманін? Калі ўчынак тэ-рарыстаў не афарбаваны ніякімі культурныміці культавымі фарбамі? Калі гэта і сапраўды —байцоўскі клюб? Нават тады напачатку ўсягогэтага ляжала ідэя, задума, выказаная словам.Вось яна і прасіла СЛОВА. Паэтычнага, магіч-нага, фантастычнага...

«Што я павінна сказаць пілёту?»Тут усё — ад дзіцячага «чароўнага слова» да

талстоўскага «Што я павінен сказаць сьвету?»— ёсьць калясальная вера ў сілу слова, якоездольнае зьмяніць бачаньне ўсяго навокал і ад-вярнуць трагедыю. Але маўчыць муж на тымбаку сувязі. Маўчыць інструкцыя палкоўнікаФСБ. Маўчаць Шэксьпір і Дастаеўскі, маўчацьЦыцэрон і Чэрчыль, маўчаць Купала і Колас.Маўчыць наша паважаная цывілізацыя.

Гэтым разам яна прайграла.Гэтым разам яна прамаўчала.


å‡„¥Î‡ ä‡Î¥ÌÓŸÒÍ‡„‡

Кожны год на Дзяды мы прыходзім да магі-лаў продкаў: блізкіх, сваякоў, нацыянальныхгерояў. Часам месца іх пахаваньня невядомае.Як, да прыкладу, са Скарынам. Тады, ад немаг-чымасьці наведаць месца апошняга спачынуасьветніка, застаецца ў сэрцы ніякаватае па-


най цытадэлі), падняўся на гару Гедыміна. Я няведаў, дзе там ляжаць яго косьці, але сеў пася-дзець і бачыў, як над горадам абуджаецца ра-нак».

Вось, бадай, і ўсё, што напісана ў нас прамагілу героя.

Працытаваўшы Караткевіча, мушу зрабіцьадно істотнае ўдакладненьне. Шыбеніца, наякой павесілі кіраўніка паўстаньня, стаяла некаля сьцен кляштара сьв. Якуба, а роўна напроцілеглым баку пляца, паміж будынкамібылога КГБ, дзе цяпер музэй генацыду, і кан-сэрваторыі. Тут пачынаецца вуліца Ахвярнаяі стаіць цяпер літоўскі помнічак ахвярам са-вецкіх рэпрэсіяў. Акурат на месцы помніка ібыла тая шыбеніца. У міжваенны час тут быўпамятны знак з табліцай па-польску — у гонарпаўстанцаў 1863 году. Пасьля на плошчызьявіўся помнік Леніну. Але Ленін ня мог па-казваць рукою на месца колішніх мураўёўскіхэкзэкуцыяў, і табліцу перанесьлі Леніну засьпіну, на процілеглы бок пляца, пад кляштарсьвятога Якуба, дзе яе і пабачыў Караткевіч.

Аднак рушым да галоўнага месца нашагасёньняшняга падарожжа.

Сяргей Харэўскі:Гэтую магілу ў Вільні калісьці добра ведалі

ўсе. Так было перад вайною. Манумэнт над па-хаваньнем паўстанцаў 1863 году зьбіраў дасябе турыстаў і пілігрымаў. Але сёньня, колькіб мы ні кружлялі па Замкавай гары, ня зной-дзем тут ані знаку. Між тым, пахаваньне

гісторыя. Помнік на ёй то зьяўляўся, то зьні-каў, у залежнасьці ад улады і ідэалёгіі. А ўла-ды і ідэалёгіі ў Вільні зьмяняліся шмат разоў.

У беларускай літаратуры зьвестак пра магілуКаліноўскага амаль няма. А тыя, што й ёсьць,неканкрэтныя і нібы не зусім абавязковыя.

Згадалася, магчыма, першае сьведчаньне —яшчэ даваеннае. 16 чэрвеня 1939 году МаксімТанк робіць у сваім дзёньніку наступны запіс:

«Наведаў сваіх літоўскіх сяброў на Антокалі.Вяртаўся ад іх увечары. Не было куды сьпя-шацца. Я ўзышоў на Замкавую гару... Калямагілы паўстанцаў 1863 году — група турыс-таў. Пад крыжам — цярновы, зроблены з дрэ-ва, вянок».

Нічога больш канкрэтнага няма і ў спэцы-ялістаў-гісторыкаў. Генадзь Кісялёў у кнізе«Радаводнае дрэва» з падзагалоўкам «Каліноў-скі — эпоха — наступнікі» піша:

«Гісторыкі лічаць, што астанкі Каліноўска-га, як і іншых змагароў, павешаных і расстра-ляных у Вільні ў 1863 годзе, пахаваны на вяр-шыні гары Гедыміна».

Пры гэтым Генадзь Кісялёў спасылаецца насловы, узятыя з колішняга эсэ пра ВільнюЎладзімера Караткевіча:

«10 сакавіка 1964 году, калі споўнілася стогадоў, як пакаралі сьмерцю Кастуся Каліноў-скага, я яшчэ ў прыцемках прайшоў увесь ягошлях: ад Дамініканскіх муроў да Лукішак, дзеля сьцен кляштара сьв. Якуба стаяла шы-беніца.

А пасьля таксама пехатою пайшоў на месца,дзе хавалі павешаных (на тэрыторыі тагачас-


размовы са спадаром Бікулічам стала ведамавось што...

За часоў паўстаньня 1863 году расейскіяакупацыйныя ўлады на чале з графам Му-раўёвым баяліся паўтарыць сваю памылку1839 году, калі яны пасьля экзэкуцыі аддаліцела расстралянага імі паўстанца СымонаКанарскага віленчукам. Магіла Канарскагаадразу стала месцам паломніцтва і ўся пата-нала ў жывых кветках і сьвечках. А зь ягоныхкайданоў патрыёты парабілі сабе «чорнуюбіжутэрыю» — калечкі, пярсьцёнкі й бранзале-ты.

Целы пакараных сьмерцю паўстанцаў 1863году, у тым ліку Каліноўскага, Серакоўскагады іншых, вырашана было хаваць патаемна.Пасьля страты на шыбеніцы іх звозілі на Зам-кавую гару, дзе тады стаяў расейскі гарнізон.Тут іх і закопвалі пад старадаўнімі мурамі, убратняй магіле. Увесь час магілу вартавалі ма-скалі, і ніводзін цывільны віленчук цягампаўстагодзьдзя ня меў права туды зайсьці.Больш за тое, расейцы зрабілі на магіле паў-станцаў пляцоўку для гульні ў крыкет, прашто сьведчаць тагачасныя фатаздымкі.

Калі ж у 1915 годзе расейцы пакінулі Вільню,дык тутэйшая грамадзкасьць адразу пачалапошук славутае магілы. І праўда, археолягам,сярод якіх, верагодна, быў і Іван Луцкевіч, паш-часьціла знайсьці дакладнае месца пахавань-ня. Балазе, жывы быў яшчэ дворнік, што пра-цаваў колісь у расейскім форце на гары. Падчасраскопак былі знойдзеныя людзкія парэшткі,фрагмэнты паўстанцкіх чамарак, спражкі,

ёсьць. І старыя віленчукі дакладна паказваюцьна ягонае месца.

Натуральна, першай справаю я патэлефа-наваў у сам Верхні Замак, у музэй, што месь-ціцца ў знакамітай Гедымінавай вежы. Тамчамусьці спужаліся, а пасьля пачалі запэўні-ваць, што ніякай магілы паўстанцаў на гарыбыць не магло. І ніхто з супрацоўнікаў музэюнічога нават ня чуў. Але параілі зьвярнуцца дазагадчыка гістарычнага аддзелу Нацыяналь-нага музэю Літоўскай Рэспублікі ТадасаШэмы. Ягоны кабінэт акурат пад гарою. Спа-дар Шэма быў надзвычай зьдзіўлены й разгуб-лены. І ён нічога ня ведае. Заставалася кволаянадзея, што пра мэмарыял распавядзе найста-рэйшы мастацтвазнаўца Літвы спадар Буд-рыс, які ачольвае Нацыянальны мастацкі му-зэй. Я ўжо ведаў, што крыж над паўстанцкаймагілаю вырабіў адзін з самых значных ві-ленскіх скульптараў пачатку 20 ст. АнтонВівульскі. Аднак і спадар Будрыс катэгарыч-на аспрэчыў, што на гары была нейкая магіла.Словам, выходзіла так, што агульнавядомы давайны гарадзкі помнік сёньня не знаёмы наватспэцыялістам. Чаму?

Па параду я зьвярнуўся да найбольш аўта-рытэтнага ў Літве дасьледчыка паўстаньняКаліноўскага, гісторыка й журналіста Ўла-дзіслава Бікуліча. Спадар Бікуліч — аўтарманаграфіі «Рэвалюцыйныя арганізацыі ў Бе-ларусі й Літве ў 1863 годзе», а ў 1963-м павод-ле ягонага сцэнару ў Менску быў зьняты даку-мэнтальны фільм «Кастусь Каліноўскі». З


жмудзкіх крыжоў і зрабіў той крыж у такімжа кшталце.

Спадар Пятровіч, у сваю чаргу, параіў мнезьвярнуцца да вядомага публіцыста ГенрыкаСасноўскага, які працуе ў тутэйшай Фундацыіпольскай культуры імя Мантвіла. Кажа спа-дар Сасноўскі:

— Крыж той зьнішчылі ў 1940 годзе... Каліпольскія археолягі вывучалі тыя магілы, дыкзнайшлі макасiны Каліноўскага й іншыя роз-ныя парэшткі... І Каліноўскі, і Серакоўскі быліпахаваныя менавіта там. Хоць ад часоў дру-гой сусьветнай вайны там досьледы больш неправодзіліся, але была кніжачка, дзе распавя-далася пра тыя знаходкі. Іх пазналі па ботах,гузіках ды іншых рэчах. Крыж Вівульскага быўз дрэва. У мяне ёсьць яшчэ аўтэнтычны зды-мак Грыгаровіча з выяваю Замкавай гары зтым крыжам. І здымак той табліцы памят-най маю... Перад вайною крыж звалілі, пад-палілі... Там цяпер нічога няма. А некалі жлюдзі зрабілі там пляцык, у 1923 годзе наватбыў маленькі фантанчык, была прыгожая мар-муровая табліца з імёнамі пахаваных герояў...

Ідэя аднавіць мэмарыял над магілаю паў-станцаў раз-пораз узьнікала па вайне. Быўнават эскіз помніка. Хто ж яго зрабіў? КажаЎладзіслаў Бікуліч:

— Акадэмік Канстанцінас Богданас. Гэтабыла ягоная дыплёмная праца, калі ў юнацтвеён сканчаў мастацкі інстытут. Я быў ініцы-ятарам гэтае справы, той-сёй з маладыхархівістаў мяне падтрымаў. Але ўлады гэтайсправы не падтрымалі. Цяпер гэтая скульп-

абутак. Самы выбітны тагачасны віленскідойлід Антон Вівульскі вырабіў велізарны ад-мысловы крыж, у народным кшталце, зь вялі-кіх брусоў дрэва. Але неўзабаве расейскіх аку-пантаў зьмянілі нямецкія. На загад камэндан-та Вільні графа Інстэнбурга фон Бэрнштэй-на немцы зламалі крыж і закапалі яго тамса-ма.

Калі ж у 1921 годзе Вільня адышла да Поль-шчы, мэмарыял быў адноўлены. Гэтым разамён складаўся з крыжоў і прыгожай мармуровайтабліцы, на якой былі высечаныя імёны паў-станцаў, якія знайшлі тут свой вечны спа-чын. Ведама дакладна, што менавіта тутбылі пахаваныя, сярод іншых, Кастусь Калі-ноўскі, Зыгмунт Серакоўскі, Браніслаў Ка-лышка, ксёндз Станіслаў Ішора. Усяго каляпятнаццаці чалавек. Але й гэтаму мэмарыялувыпаў нядоўгі век. Пасьля таго, як Сталін пе-радаў Вільню Літве, у 1940 годзе крыжы быліспаленыя, а табліца зьнікла бязь сьледу.

Тым часам віленчукам гэтая гісторыя яшчэвярэдзіць сэрцы. Да прыкладу, вось што распа-вёў мне вядомы віленскі журналіст і літара-тар Войцех Пятровіч:

— У пэўны час там быў пастаўлены крыж,запраектаваны скульптарам і дойлідам Анто-нам Вівульскім. Гэта быў драўляны крыж. Ябачыў яго недзе на здымку й на нейкай карціненамаляваным. Гэта быў цікавы разьбяныкрыж, складзены зь некалькіх частак, трохіпадобны на жмудзка-літоўскія крыжы. Спра-ва ў тым, што сям’я Вівульскіх паходзіць саЖмудзі. Таму й ён меў пэўна сэнтымэнт да


Адна толькі прысутнасьць у Вільні шыльдыСкарыны вымагае ад літоўскіх гісторыкаў за-шмат тлумачэньняў — што ён тут робіць. Нехапала яшчэ магілы беларускага нацыянальна-га героя — ды дзе? — у сэрцы Вільні, на Ге-дымінавай гары. Адкуль гэта ўсё ў літоўскайсталіцы? — задзівіцца турыст. Доўгія тлума-чэньні падаюцца непатрэбным марнаваньнемчасу.

Беларускія гісторыкі маюць цалкам адварот-ны мэтад. Як і самі беларусы, што спрачаюццапра будучыню Беларусі, занепадаюць, як на-цыя, і адраджаюцца. Нашы гісторыкі абсалю-тызуюць факты. У выніку акцэнты аказваюц-ца зблытанымі, а магілы — забытымі.

Аднак, цяпер гутарка пра іншае.Кім мусіць быць запатрабаваная магіла

Каліноўскага? Пытаньне рытарычнае. Мне ду-маецца, што не рытарычна яно сотні разоў гу-чыць па ўсёй Беларусі на ўроках гісторыі, каліпасьля захапляльнага і страшнаватага распове-ду настаўніка пра сьмерць галоўнага беларус-кага паўстанца або на ўроках літаратуры —пасьля чытаньня шматлікіх твораў пра Калі-ноўскага, вучань пытаецца ў настаўніка — адзе пахаваны адважны змагар? У сёньняшняйперадачы мы адказалі на гэтае пытаньне.

турная кампазыцыя стаіць у Мастацкім му-зэі. Я сустракаўся з Богданасам. Ён таксамабыў зацікаўлены. Скульптура была зробленаяў вельмі традыцыйным, рамантычнымкшталце, у духу Антакольскага. Але не пад-трымалі...

Уладзіслаў Бікуліч распавёў таксама, штосупраць мэмарыялу паўстанцам Каліноўскагана Замкавай гары рэзка запярэчыў АнтанасЖугжда, намесьнік прэзыдэнта літоўскайАкадэміі навук, дырэктар інстытуту гісто-рыі.

Застаецца сказаць колькі словаў пра тое,чаму на тым месцы няма ані знаку. Паўстань-не 1863 году займае вялікае месца і ў літоў-скай, і ў польскай гісторыі — гэтаксама, як і ўбеларускай. Аднак кожны тут дбае пра сваё. Убратняй магіле, дзе ляжыць Каліноўскі, нібы-та няма этнічных літоўцаў. Для палякаў гэтыялюдзі таксама не зусім свае. Цэльнасьць іхнаепальшчызны разбураюць ідэалы ўніяцтва, бе-ларушчыны і сэпаратызму ў дачыненьні даПольскага каралеўства, якія адстойвалі палег-лыя. Таму гэта чыста беларуская магіла.

У літоўскіх гісторыкаў памяць выбарачная,што зусім зразумела, калі ведаеш абраны імімэтад. Літоўцы не спрачаюцца пра тое, быцьЛітве ці ня быць. Яны не займаюцца нацыя-нальным заняпадам і адраджэньнем. Для іхЛітва ёсьць, і яна вечная, а таму трэба рабіцьяе ўсё больш моцнай, надзейнай і адназначнай.Так нараджаецца міт краіны. Усё лішняепрыбіраецца. Застаецца «чысьціня жанру».


тых вуліцах некалі зьявяцца так званыя гіпа-ры — апалягеты поўнае свабоды, рок-н-ролу івольнага каханьня. Кізі будзе аб’яжджаць амэ-рыканскія правінцыі на сваім аўтобусе, а дзе-небудзь у Полацку Вінцэсь Мудроў будзе за-чытвацца ягоным раманам. Гэты аброслы пат-ламі дзяцюк яшчэ ня ведае, што стане ці ня са-мым акрэсьленым гіпі ў беларускай літарату-ры, які апіша сваю бітнікаўскую маладосьцьсамымі сьветлымі зыкамі роднае мовы...

Вінцэсь Мудроў:«Простым паваротам рэгулятара на сталь-

ных дзьвярах старэйшая сястра можа пускацьнасьценны гадзіньнік з такою хуткасьцю, якёй трэба: заманулася ёй паскорыць жыцьцё,яна пускае яго хутчэй, і стрэлкі круцяцца нацыфэрбляце, як сьпіцы ў коле».

Прывёў гэтую цытату зь «Зязюльчынагагнязда» дзеля ілюстрацыі ўласных пачуцьцяў.Пасьля сарака неяк асабліва гостра адчуваешплынь часу: валадар хронасу безразважнакруціць рэгулятар, час ляціць, і ўсё, што хва-лявала колісь сэрца і розум, незваротна пата-нае ў шэрым калейдаскопе дзён. Але штодзіўна: тыя два золкія верасьнёўскія дні, калія, паваліўшыся на тапчан і паклаўшы нагрудзіну тры сшыткі «Нового мира», чытаўраман Кізі «Над зязюльчыным гняздом», за-помніліся да драбностак. Было гэта ў 1987 го-дзе, у таёжным цюменскім пасёлку, за сотнікілямэтраў ад цывілізацыі; знадворку сьпяваўвіскуцень, па даху вагончыка, у якім я жыў, ля-скатала адарваная бляха, а па мокрай шыбе

этэр 18 лістапада 2001 г.

äÂÌ ä¥Á¥

Калі тыдзень таму паведамілі пра сьмерцьамэрыканскага пісьменьніка Кена Кізі, я зра-зумеў, што прысьвячу ягонай памяці «ВоструюБраму» і нарэшце дабяруся да таго, што ніякне давалася ў папярэдніх перадачах пра Герш-віна, Голдынга або Сэлінджэра.

Амэрыканская ці — шырэй — сучасная за-ходняя культура ў Беларусі мае зусім іншаепрачытаньне, чымся ў Амэрыцы. У нас яна пе-ратвараецца ў нешта цалкам адметнае, інакшуплывае, інакш нараджаецца і зьнікае. Мы гар-таем тыя самыя кнігі, слухаем тую самую му-зыку, глядзім тыя самыя фільмы, але пры тымпрачытваем, бачым, чуем зусім ня тое, штонашы сучасьнікі на Захадзе. Акурат Кен Кізі іпадказвае гэткую выснову: часам мы наватбольшыя амэрыканцы, чым самі амэрыканцы.(Недафармаваныя, недаакрэсьленыя нацыя-нальна, мы ў прынцыпе «большыя», чым хто.)Бо тое, што там праходзіць у патоку шоў-бізнэ-су, тут часьцяком пакідае ў душы пажыцьцё-вы адбітак.

Нарадзіўся Кен Кізі 17 верасьня. Праўда, бе-ларускі народ тады яшчэ ня ведаў, што будзеадзначаць гэты дзень, як адно з найвялікшыхсваіх нацыянальных сьвятаў. Да ўзьяднаньняЗаходняй і Ўсходняй Беларусі заставалася ча-тыры гады. Калі маленькі Кен пачне выяўляцьцікавасьць да кніжак, па ўсёй Беларусі наза-вуць вуліцы днём ягонага нараджэньня. На


ўрэшце махнуў на ўсё рукой і зьехаў у Арэгон,дзе стаў вырошчваць сэльдэрэй і арцішокі, абылыя камсамольскія работнікі, збольшага вя-сковыя мальцы, сталіся ў Беларусі гаспада-рамі жыцьця. Сёньня ў гэтых калгасьнічкаў,якія з маладых дзён ведалі, што дзе казаць ікуды лізнуць, якія зроду ня слухалі «Ролінгаў»і не чыталі Кена Кізі, усё схоплена. І я дзячуБогу, што яны яшчэ не схапілі нас, былыхкізістаў: людзей, якіх на золку жыцьця наве-даў бунтарскі дух.

Чытаючы жыцьцяпіс бітніка прыгожагапісьменства, міжволі шукаеш раўналежнікаўпаміж колішнімі сваімі інтэнцыямі і жыцьцё-вай філязофіяй Кена Кізі. На жаль, а можа, іна шчасьце, мы, тады яшчэ наіўныя падлеткі,ня мелі магчымасьці прачытаць ягоных рама-наў, і закладзеная ў іх філязофія ня сталасяэтыкетам нашых паводзінаў. І ўсё ж мы маемправа назваць сябе кізістамі, ці, лепш сказаць,кізікамі. І хай гэты наватвор ня надта ла-годзіць слых, але затое ён напоўніцу адпавядаемаладзёвай эстэтыцы 1970-х. Пасьля невяліч-кай паўзы заўважым: не прайшлі міма нас інаркотыкі. Ну, вядома, гэта быў не гераін, і ня«Lucy in the Sky with Diamonds», а нейкая бры-да, якую прывозіў з грузінскага Руставі адзінмой знаёмы па мянушцы Жыган.

У папулярныя сярод савецкага афіцэрствапапяросы «Казбек» замест тытуню была на-пханая каляная трава, ад якой, як казаў Жы-ган, можна было заляцець на аблокі. Па сьвед-чаньні знаёмца, травой гэтай забаўляўся самПол Макартні, і такі аргумэнт прымусіў з

паўзла, спрабуючы выбрацца на сухое, самот-ная мушка.

«Уяві сабе, — казаў герой раману індзейцуБромдэну, — Вялікі Правадыр Бромдэн ідзе пабульвары — мужчыны, жанчыны і дзеці задзі-раюць галовы і глядзяць на яго», — я чытаў гэ-тыя радкі і ўяўляў, як мы, тры маладыя хлоп-цы, ішлі ў верасьні 70-га па наваполацкайвуліцы: басанож, у падзертых капелюшах, укашулях, расфарбаваных анілінавымі фарба-вальнікамі ня горай ад таго аўтобуса, на якімКен Кізі выпраўляўся ў свае вандроўкі, і муж-чыны, жанчыны і дзеці задзіралі галовы й гля-дзелі на нас. Як і героі знакамітага раману, мыбунтавалі. Дзяржава, у якой мы жылі, даваласваім грамадзянам мінімум даброцьцяў: мала-габарытную двухпакаёўку, сьціплую еміну,нейкую вопратку — той жа балёневы плашчна плечы. Мы праглі большага, нам было цес-на ў савецкім малагабарытным загоне. Намхацелася слухаць «Бітлз» і «Ролінгаў», чы-таць Кізі і Бёрджэса, насіць на худых азадках«левісаўскі» лэйбл, мы марылі наведаць Лівэр-пуль і фэст у Вудстаку, а яшчэ мы праглі,узьбіўшыся на званіцу сваёй недасяжнай мары,дыхнуць на поўную грудзіну і плюнуць наленінскі камсамол. Дакладней, на прылізаныхкамсамольскіх важакоў, якія ў тыя далёкія 70-я гады спрабавалі нас выхоўваць.

Надарылася тое, што і павінна было нада-рыцца. Мушка, якая завіхалася на мокрымшкле, так і ня выбралася на свой мацярык, вя-зень псыхушкі Макмёрфі — герой «Зязюльчы-нага гнязда» — зазнаў паразу, бунтар Кен Кізі


чыўшы на тэлеэкранах партрэт свайго ко-лішняга куміра, сівагаловыя амэрыканцы, ан-гельцы і французы сумна пасьміхнуліся, зга-даўшы паношаныя джынсы, дэманстрацыі на5-й авэню і саладжавы пах марыхуаны. Дзея ўМарксавай парадыгме: чалавецтва веселаразьвітваецца з сваім мінулым.

Апошнім часам мне здаецца, што там, надругім баку сусьвету, душа — хай і на кароткічас — стрэнецца з душамі іншых людзей. Я па-спрабаваў пералічыць тых, з кім хацеў быстрэцца. Такіх людзей аказалася няшмат:дзьве блізкія мне жанчыны, Максім Багда-новіч, Джон Ленан, і вось сёньня далучыў дасьпісу Кена Кізі.

Так што, уздыхнуўшы і падвысіўшы голас,скажам: — Bye-bye, mister Kesey... І да сустрэ-чы.

У 60-я гады Кен Кізі езьдзіў па Амэрыцы насваім аўтобусе і прапагандаваў наркотыкі. З гэ-тых падарожжаў вырасла цэлая культура. Чымня роля для сучаснага інтэлігента? Хто сказаў,што творца на Захадзе — гэта ўсяго толькі пра-фэсіянал, а не прарок. Гэтаксама, як і кожныпрарок, ён адрынуты правільнай публікай і го-рача вітаны носьбітамі альтэрнатыўных каш-тоўнасьцяў. Прапагандысты апэльсiнавагасоку, разьведзенага з кіслатою, былі сап-раўднымі аднадумцамі. У іхным аўтобусе ства-рыўся культавы рок-гурт Grateful Dead, пер-шая група так званага кіслотнага року. Пазь-ней на гэтую плынь адгукнуцца і «Бітлз», іДжымі Гэндрыкс, і Джэніс Джоплін, плынь

понтам, як тады казалі, стукнуць папя-росінай па пачку і шчоўкнуць запальніцай.Нічога не адчуўшы, я высмаліў яшчэ пару па-пяросін, а потым цэлую гадзіну ванітаваў упрыбіральні, дарэшты ўсьвядоміўшы, што ча-лавечае сталеньне складаецца ня толькі з ду-шэўных парываньняў, але і з памылак.

Раман, пра які тут гаворка, зьявіўся сьветуў 1962 годзе. Цікавы быў час: на парыскай сцэ-не сьпяваў пра апалае лісьце Іў Мантан, заакіянам пачынаў брынкаць на гітары ПітСыгер, а на нябачным з-за шчыльнага ідэа-лягічнага туману Альбіёне ўжо гучаў дуэтДжона і Пола. Раман «Над зязюльчыным гняз-дом» стаў прадвесьцем цэлай эпохі — зь яе біт-нікамі, гіпі, антываеннымі дэманстрацыямі,барыкадамі ў Лацінскім квартале і гіпнатыч-нымі зонгамі Джыма Морысана. Скончыласятая бурная эпоха напачатку 1970-х, акураттым часам, калі моладзь захапілася іншай эс-тэтыкай і іншым бэстсэлерам: аповесьцюЭрыка Сыгала «Love Story». І гэта дае магчы-масьць сьцьвярджаць, што рэпэрнымі пунк-тамі гісторыі зьяўляюцца не рэвалюцыі, акнігі.

Пісьменьнік Кізі ўважаў акаляючы сьвет за-дужа прагматычным, сур’ёзным і хцівым, атаму й непрымальным для сябе. Пісьменьнікня толькі творчасьцю, але й эксцэнтрычныміпаводзінамі змагаўся з усясьветным прагма-тызмам, сур’ёзнасьцю і хцівасьцю. І, як Ільічаб ста тысячах трактараў, марыў аб статысячах размаляваных школьных аўтобусах.

Сьмерць Кізі ня выклікала патэтыкі. Паба-


вацца ўсеагульнай вымозе спажываньня пра-дукцыі, паводле якой людзі павінны працавацьдзеля прывілею спажываць усю гэтую лухту,якая ім насамрэч зусім непатрэбная. Перадмною ўстае мроя пляцаковае рэвалюцыі, тыся-чы і нават мільёны маладых амэрыканцаў па-дарожнічаюць з пляцакамі за сьпінай, карас-каюцца на горы, пішуць вершы, якія прыхо-дзяць ім у галаву, бо яны добрыя, і, робячыдзіўныя ўчынкі, яны падтрымліваюць адчу-ваньне вечнай свабоды ў кожнага, ва ўсіх жы-вых істотаў...»

Джэк Керуак, 1945 год. Самы пачатак рухугіпі. Мы чытаем такое па-свойму. Чым не Ба-гушэвіч са сваім «хай жа ўсе, усе хто можа,возьмуць свой кіёк дарожны» і адправяцца —у сьвяты паход. Чым ня нашы адраджэнцы ўсіхбез выключэньня плыняў, для якіх падарожжабыло заўсёды галоўным спосабам існаваньня. Амы ж і ня ведалі, што з падарожжа пачаўся рухгіпі. Вандруючы то ў Зэльву да Ларысы Гені-юш, то ў Мір да замку, то ў Полацак, то на Па-лесьсе ў фальклёрныя экспэдыцыі, мы й ня ве-далі, што такім чынам «гіпуем». Вы скажаце,што гэта ўсё было іншае. Ня ведаю. З вонкавыхпрыкметаў нічога не адрозьнівалася. І музыкумы слухалі тую самую. Проста выгляд і зна-чэньне гэтых вандровак у нашай сытуацыі былінібыта свае. Але зноў жа — нібыта.

Кен Кізі рана разьвітаўся зь літаратурай. Уадрозьненьне ад многіх сваіх сяброў, што невярнуліся з наркатычнага фронту, ён пераадо-леў залежнасьць і стаў вырошчваць гароднінуна фэрме. Сваёй сапраўднай вынаходкай ён

будзе названая музыкай «абуджанае сьвядо-масьці». Чым ня тэрмін з гісторыі беларускагаадраджэньня? Вынікам аўтобусных падарож-жаў стала тое, што ЛСД у ЗША пакаштавалідва мільёны чалавек. Сёньня гэты наркотыкзабаронены ва ўсіх амэрыканскіх штатах.

У дапушчэньні пра тое, што час зязюльчына-га гнязда для нас яшчэ наперадзе, ёсьць рацыя.Рэч у тым, што сымболіка свабоды ў творах Кізідля заходняга чалавека мае агульнагумані-стычны сэнс. Вар’яты — гэта зусім не вар’яты,а іншыя людзі. Асаблівая ўвага надаецца твор-часьці іншых. Таму рэвалюцыя, паводле Кізі,ёсьць вызваленьнем гэткага чалавечага патэн-цыялу так званых ненармальных, распара-джацца якім так званыя нармальныя ня маюцьмаральнага права. Зусім па-іншаму ўсё гэтавыглядае ў нас. Сымболіка свабоды набывае тутсацыяльнае і нацыянальнае гучаньне. Восьчаму раман Кізі ў савецкія часы ўспрымаўся,як прадвесьне пераменаў. Вось чаму сёньня ёнуспрымаецца ледзьве не як дапаможнік упаліталёгіі. Згадайце, колькі ў нас пішацца прасьвядомасьць народу альбо электарату, пра тое,што нашы людзі самі ня хочуць свабоды і не-залежнасьці і не разумеюць гэткіх перавагаў.Мэтафара настолькі яркая, што асьляпляе.

Кен Кізі перажыў многіх сваіх сяброў-біт-нікаў. Сам ён аказаўся творцам культуры, усьпісе аўтараў якой Джэк Керуак, Уільям Бэ-роўз, Ален Гінзбэрг. Пачынальнік бітніцтваКеруак пісаў:

«Трэба, каб сьвет запоўнілі вандроўнікі зпляцакамі, якія адмаўляюцца падпарадкоў-


най апатыяй, аднак прырода яе — рудымэнтар-ная. Гэта — як здранцьвеньне перад безвыход-насьцю, альбо як псыхічны стан першабытна-га чалавека, які яшчэ ня зьведаў эмоцыяў. Ітам, дзе ў цывілізаванага чалавека выяўляец-ца глыбокая скруха або шчырая радасьць, угэтага — цёмная пустата.

Рудымэнтарная прырода безэмацыйнасьцілёгка прасочваецца і вяртае сучаснага белару-са ў псыхалягічны стан на мяжы каменнага ібронзавага веку альбо аўстралійскіх абарыге-наў. Нездарма бездухоўнасьць параўноўваюцьса зьдзічэньнем. Вось жа зьдзічэньне — гэтазусім не жаданьне забіваць, руйнаваць, паліцьі рэзаць або, скажам, мацюкацца. Сапраўднаезьдзічэньне — гэта страта эмоцыяў.

Менавіта такую падказку дае нам этна-графічнае адкрыцьцё, зробленае нядаўна мас-таком і этнографам Дзянісам Раманюком. Гэтаўнікальны абрад дзіцячых хаўтураў — калідзеці хаваюць дзяцей — які датрываў у Бела-русі амаль да нашых дзён.

Калі беларусы страцілі эмоцыі? Адам Багда-новіч у сваіх «Перажытках старадаўняга сьве-табачаньня» напрыканцы пазамінулага ста-годзьдзя кажа пра наступствы надзвычай цяж-кага прыгону. Можна дадаць да гэтага ня разгвалтам зьмененае веравызнаньне, паляніза-цыю з русіфікацыяй, натуральна, войны. Усёгэта раз за разам вяртала нацыю ў яе дзіцячыстан; дзіцячы, у сэнсе, неразьвіты, дагістарыч-ны, той, адкуль паходзяць многія беларускіабрады, у тым ліку і вось гэты — дзіцячыяхаўтуры — ці то гульня, ці то поўны змрок па-

лічыў ня прозу, а той самы размаляванышкольны аўтобус, які езьдзіць па сьвеце, сым-балізуючы свабоду і супраціў няшчырасьці за-касьцянелых грамадзкіх прынятасьцяў. Ты-дзень таму Кізі ня стала. Але ягоны аўтобус, ба-дай, будзе працягваць сваё падарожжа, бо яго-ная місія ня скончыцца ніколі і нідзе.


ÑÁ¥ˆfl˜˚fl ı‡ŸÚÛ˚

У сёньняшніх рэпартажах з Курапатаў чыр-вонай ніткай праходзіць адна характэрная і за-гадкавая тэма: чаму іх, гэта значыць, абарон-цаў магіл, так мала? Жменька маладых людзейу намётах дзень і ноч пільнуюць, каб будаўнікіне парушылі сьвятога месца. А дзе тысячыіншых? Чаму іх няма? Нават тых, хто дэкля-руе сваю далучанасьць да абароны Курапатаў?Найбольш дапытлівыя і крытычна настроеныякамэнтатары кажуць пра ляноту сэрца, стомудушы або нерэлігійнасьць публікі, савецкуюзвычку не высоўвацца. Праўда, прыходзілі жнекалі ў Курапаты дзясяткі тысяч — за са-вецкім яшчэ часам. Супрацьстаялі міліцыі здубінкамі і газам. Значыць, няма тут спадчы-ны, а ёсьць зьява апошніх гадоў, менавіта —страта эмоцыяў. Гучыць даволі агульна, міжтым, вынікі зусім канкрэтныя.

Дапускаю, што сёньняшняя безэмацый-насьць выкліканая сацыяльнай і нацыяналь-


лых, у якіх дзеці яшчэ ня могуць браць самас-тойнага ўдзелу. Разам з тым, яны абіраюцьнайбольш цікавыя й эмацыйна насычаныя бакіжыцьця. Пахавальны абрад і ёсьць менавіта зтых сфэраў, дзе драматызм пачуцьцяў спалу-чаны з рознымі рытуаламі. Беларускія дзеці,як і іншыя дзеці Эўропы, гуляюцца ў сьмерць.Розьніца ў тым, што эўрапейскіх дзяцей затакія гульні паўсюдна караюць. А ў фінска-моўных народаў гэта наагул лічыцца вельмікепскім знакам, што можа прынесьці бядусям’і, пагатоў, калі дзеці гуляліся ў пахавань-не каля дому ці на сапраўдных могілках.

З уласнага дзяцінства згадваю падобны дось-вед. Толькі ў мяне была ня лялька, а голуб. Га-доў у пяць на мазырскай гары мне напаткаўсямёртвы шызы голуб. Я паклаў яго ў маленькістары чамаданчык — тады такія называліся«баннымі» — і ахоўваў свой скарб ад дарослых.Верагодна, я імкнуўся схаваць сьмерць — не-зразумелую і таямнічую. Але сьмерць неўспрымалася эмацыйна. Гэта быў першы набы-так, скарб, штосьці важнае, каштоўнае і пры-тым маё. Магчыма, тут прысутнічаў і яшчэадзін матыў — схаваць голуба найперш ад сябе.Навязьлівае імкненьне закапаць чамаданчыкцяпер асацыюецца ў мяне з закапваньнем пу-павіны або з тым, як дзіця імкнецца далёкасхаваць сваю дунду. Памяць пра паходжаньнеяшчэ жывая ў душы, тады як розум спаквалянапаўняецца іншым досьведам іншага, гэтагасьвету. Вось тую памяць, досьвед таго, адкуль

ходжаньня. Заўважу адразу, што зафіксаваныабрад на поўначы Беларусі, таму мы зрабіліспробу пашукаць яго карані ў балцкай пе-радгісторыі. Аднак літоўскія культуролягі, зьякімі давялося гаварыць, нічога гэткага ў сва-ёй спадчыне ня ведаюць.

Каб разабрацца ў сутнасьці абраду, пачнемгаворку зь дзіцячае гульні ў пахаваньне. Цігульня гэта, і што яна можа значыць?

Сяргей Харэўскі:Беларускія дзеці здаўна гуляюць у пахавань-

не. Памятаю, маці распавядала, як яна зь сяб-роўкамі, яшчэ зусім малыя, хавалі лялькі ў са-дзе. Рабілі трунку, клалі туды розныя фанцікі,карункі й закопвалі. А аднаго разу, падгле-дзеўшы ў дарослых, паклалі ў такое лялечнаепахаваньне грошы, якія ўзялі ў бацькоў. У па-ваенныя нішчымныя гады гэта была сур’ёзнаяправіна. Дзеці плакалі, а бацькі перакопвалісад у пошуках тых пахаваных грошай. Малымя зь сёстрамі таксама гуляў у гэтую гульню.Ды й сёньняшнія дзеці ладзяць сваім лялькамхаўтуры.

Мёртвых зазвычай любяць болей за жывых.І таму дзіцячая гульня ў пахаваньне ўласныхцацак ёсьць праяваю фэтышызму, дзе хочаццадаставіць сабе салодкую пакуту ад стратыадухоўленага ўжо прадмета. Па сутнасьці,дзеці заўсёды гуляюць у дарослых.

У разьвітых культурах такія ролевыягульні ў лекараў і лётчыкаў, у краму й цыруль-ню, у мамаў і ў вайскоўцаў, а таксама ў паха-ваньне капіююць тыя галіны жыцьця дарос-


— Знаеце, як... Узрослых везьлі да касьцёла,мша была, ксёндз хаваў. А дзеці, значыць, янынягрэшныя, яны маленькія дзеці, за іх імша неадпраўлялася. Дык вот, бралі дзяўчаты, баль-шынство дзяўчаты, на ручнікі і несьлі трун-ку. Чацьвёра. На адзін ручнік дзьве дзяўчаты,і тутака двёх. І панесьлі хаваць туды. Ну, аўперадзе ідуць чалавек чатырох-трох і сьпява-юць сьвятыя песьні.

— І менавіта дзяўчынкі несьлі? Ці маці не-сла?

— Не, маці — не. І ня бабы старыя. Дажэ імаладыя жанчыны-то ня несьлі. Толькі водзеткі. Памерлых так да году, год-два. Больш— ужо не. Калі болей, дык ужо везьлі туды, да-лёка. А гэтых маленькіх тутака хавалі. Дыкдзяўчаткі, якія ў шосты клас ходзяць ці ўсёмы, во такія дзеткі несьлі... Як хлопчыка,дык хлопчыкі нясуць...

У маім уяўленьні на панараме пыльнай да-рогі побач са мною вымалёўвалася групкадзяўчынак у белых строях. Яны павольна ру-халіся ў прасторы ў чырвані промняў восень-скага сонца пад гукі ціхай памінальнай песьні.Набліжаная праекцыя дала магчымасьць раз-гледзець, што іхныя дзіцячыя рукі моцна тры-маюць бялюткія ручнікі, на якіх, як на арэлях,гайдаецца маленькая труна...

Абшукаўшы ўсё ўздоўж і ўпоперак, я зь цяж-касьцю знайшоў два крыжыкі, што захавалісяда сёньня. Ад аднаго застаўся толькі вэрты-кальны слуп і кавалак плоту вакол. Другі жбыў нядрэнна дагледжаны, што сьведчыла праіснаваньне чалавека, які быў удзельнікам таго

прыйшоў і куды некалі сыдзеш, і трэба былохаваць.

Добра запомнілася менавіта безэмацый-насьць таго сьвету, пра які была тая памяць,што сьвярбела схаваць ад іншых.

Так спакваля я наблізіўся да адкрыцьця, зьякога пачаў сёньняшнюю гаворку. Дзяніс Ра-манюк — мастак і сын заўчасна памерлага эт-нографа Міхася Раманюка — выдаў бацькаўальбом «Беларускія народныя крыжы». Зборзьвестак пра беларускі пахавальны абрад, якібацька вёў праз усё жыцьцё, цяпер працягваесын. Аказваецца, што ў гэтай справе можнанапаткаць яшчэ шмат невядомых або забытыхсьведчаньняў.

Этнаграфічныя адкрыцьці прыходзяць вы-падкова. Дзяніс бясконца езьдзіць па Беларусі,зварочвае з асфальту на гравейку і ўважліваазіраецца па баках...

Дзяніс Раманюк:Зьвярнуўшы з асфальту на гравейку, я стаў

уважліва азірацца па баках. Справа былі бач-ныя стрэхі вёскі. Каб не пятляць зноў, яспыніўся каля сьвежых разораў і пайшоў дадзьвюх жанчын, што выбіралі бульбу. Аказала-ся, я зусім блізка да мэты, таму зараз жа па-чаў свае роспыты. «Ці праўда, што раней у гэ-тых краях былі асобныя дзіцячыя могілкі?»Жанчыны адставілі поўныя кашы...

— Магілачкі такія даўнейшыя. Гэта ўжодаўно было...

— А чаму дзяцей так вось асобна ад іншыххавалі?


мяжы жалезнага і бронзавага веку, альбо ў тыхплямёнаў, якія ўсё яшчэ жывуць у першабыт-ным стане.

Сяргей Харэўскі:Па-іншаму глядзяць на гульні ў архаічных

супольнасьцях. Там гульня для дзяцей — пры-цягваньне іх да працоўнае дзейнасьці. Янырана сталеюць і становяцца самастойнымі. З-за таго ролевых дзіцячых гульняў у народаў,што вядуць першабытны лад жыцьця, няма.Малыя індзейцы, папуасы ці аўстралійцы бя-руць удзел у паляваньнях, шукаюць пладоў,удзельнічаюць у рэлігійных і пахавальных цы-рымоніях. Дзіцячы й дарослы сьвет для іх не-падзельны. Адзіным табу для дзяцей, да часуіхнае ініцыяцыі, ёсьць удзел у мужчынскіх та-варыствах і, натуральна, сэксуальнае жыць-цё, хоць яно ня ёсьць для іх таямніцаю.

Дзіцячы й дарослы сьветы разыходзяцца ра-зам з паглыбленьнем падзелу працы і ўсталя-ваньнем клясычнага патрыярхату. Месца ча-лавека, малога ці старога, наўпрост залежыцьад ягонае вартасьці як працаўніка. У гэтымсэнсе немаўля ці нямоглы стары — ня вартыявялікае ўвагі.

Сьведчаньняў пра адмысловыя дзіцячыя па-хавальныя цырымоніі, то бок, калі дзеці наса-мрэч хаваюць дзяцей, вельмі мала. Гэткія аб-рады былі ў плямёнаў квакіютль і тлінкітаўу Брытанскай Калюмбіі, у індзейцаў піма й па-пага ў Каліфорніі, у горнага народу яо ў Лаосе,у некаторых народаў Цэнтральнае Афрыкі.Словам, у найбольш архаічных культурах. Ра-

спэцыфічнага пахаваньня. Агульны ж стантаго, што магло называцца калісь могілкамі,засмучаў. Відавочна, што неўзабаве яны зьнік-нуць у гісторыі. Хіба, можа, падбае пра іх мяс-цовы сьвятар.

Дзяніс Раманюк распавёў пра сваё адкрыць-цё «ў першым набліжэньні». Як вы заўважылі,адбылося яно, калі ў вёсцы капалі бульбу. Зтаго часу Дзяніс колькі разоў наведваўся ў тыямясьціны і прывозіў новыя факты і ўдаклад-неньні. Адна кабета — з суседняе вёскі — рас-павяла, што дзіцячыя пахаваньні ладзілісяяшчэ ў 1960-я гады і што толькі на яе памяцітакіх было тры дзясяткі. А пачалася традыцыяў пракаветныя часы. На самых дзіцячых мо-гілках ледзьве ўгадваюцца ня больш за 10магілак. Яны безыменныя. Простая арытмэты-ка дазволіла Дзянісу сьцьвярджаць, што хавалітут адно на адно, і што ляжаць на гэтым лапікузямлі парэшткі соцень дзяцей.

Іх не адпявалі, не рабілі памінальнай вячэ-ры, не прыходзілі сюды на дзявяты дзень. Ста-рыя кабеты тлумачаць, што гэта ж дзеткі, яныяк анёлкі, во і паляцелі. Зьвярніце ўвагу — угэтым параўнаньні з анёлкамі гучыць не матыўзамілаваньня або шкадаваньня. Дзеці — такіяж бескарысныя, як і анёлкі, таму яны самісваіх і хавалі. Хлопчыкі несьлі хлопчыкаў, адзяўчынкі — дзяўчынак. Дарослыя нібыта і неспрычыняліся да тых хаўтураў. Падкрэсьлю,што зьява гэта чыста беларуская і аналягаў ёй,як, зрэшты, і нашай безэмацыйнасьці, няма ўсуседніх культурах. Аналёгіі знаходзім на


прыкладаў мноства, і сьведчаць яны ўсё пра тоеж неэмацыйнае стаўленьне да сьмерці, пра по-гляд туды — у спракавецьце, дзе не было яшчэчалавека радаснага і скрушнага, а быў надтападобны да жывёлаў і яшчэ неаддзельны адіншага жывёльнага сьвету.

Дзіцячыя хаўтуры ў Беларусі — чым не мэ-тафара 20-га стагодзьдзя, якое стала най-вялікшым выпрабаваньнем людзей на дзікун-ства і безэмацыйнасьць. Цэлае стагодзьдзезьдзяцінелае чалавецтва хавала свайго мёртва-га голуба, зрабіўшы яго вобразам міру пасяродбясконцых вынішчальных войнаў. Курт Вонэ-гут піша пра Крыжовы паход дзяцей, АлесьАдамовіч згадвае дзіцячы фашызм, УільямГолдынг распавядае пра выспу, населенуюхлопчыкамі, у рамане «Валадар мух»...

Разважаючы пра дзіцячыя пахаваньні, яспрабаваў вырашыць адну праблему — штогэта? Чысты рудымэнт дзікунства ў закінутайбеларускай вёсцы, ці знак адкату, характэрныдля той чалавечай супольнасьці, да якой мысябе залучае? Абодва варыянты адказу ап-раўданыя. Па-першае, гаворка ідзе зусім не праадну і зусім не пра закінутую вёску, а пра са-мую што ні ёсьць магістральную беларускуютэрыторыю. Днямі стала вядома, што і яшчэсям-там такая практыка мела месца да ня-даўняга часу. Па-другое, усё мінулае ста-годзьдзе на нашай зямлі толькі й займаласятым, што руйнавала знакі і сымбалі верыхрысьціянства і культуры. А менавіта яны ад-казваюць у людзтве за эмоцыі.

Зрэшты, гістарычна ў нас гэты адкат у пер-

зам з тым, гэта народы з разьвітай касма-лёгіяй, рэлігіяй, рамёствамі. Абыякавасьць жада самых малых ёсьць адлюстраваньнем тагопогляду, што яны, малыя, не прыносяць ка-рысьці, рэальнага плёну працы. І, адпаведна,малымі мусяць займацца малыя. Але гэтанаўпрост пярэчыць хрысьціянскай маралі. Бодзіця мае душу яшчэ ў матчыным улоньні. Па-добны звычай існаваў і ў Францыі, праўда, у13-м стагодзьдзі. Сьвятар-дамініканін ЭцьенБурбонскі пісаў, што ў ваколіцах Ліёну, у мяс-цовасьці Навіль, існуе гай, куды сялянскія дзеціносяць хаваць немаўлятаў ці памерлых ад хва-робаў дзяцей. Да таго ж па дрэвах яны разьвеш-валі іхныя пялюшкі. Гэты звычай выклікаўабурэньне ў каталіцкага сьвятара. Ён перака-наў тамтэйшых земляўласьнікаў сьсекчы гайі спаліць дрэвы на тых нячыстых, на ягонуюдумку, магілах.

Можна меркаваць, што на мяжы нэаліту йбронзавага веку гэткія абрады йснавалі паў-сюдна ў сьвеце.

Словам, беларускія дзіцячыя пахаваньні не-льга разглядаць, як гульню. Тут больш дарэчысацыяльнае вымярэньне, калі дзеці выступаліў ролі пэўнае сацыяльнае групы. Неработнікі.Нясталыя — тыя, што яшчэ ня сталі.

Могуць быць і іншыя паралелі. Прычым, не-абавязкова такія самыя паводле абраду. Ска-жам, у Тыбэце бутанцы пакідалі целы памер-лых дзяцей на корм птушкам. А старажытныяскіфы хавалі сваіх герояў, расчляняючы іх, кабтыя не маглі вярнуцца ў сьвет жывых. Такіх


здагадваюцца, што гэта голас Пэгі Лі, і хто янатакая, і што акурат днямі яна пакінула нашзямны сьвет, назаўсёды перасяліўшыся ў сваепесьні. Але гэта не замінае наведнікам піць гар-бату і размаўляць міжсобку ў камфортным ата-чэньні яе сьпеваў.

Мог нічога ня ведаць пра яе і я. Так, чыстаявыпадковасьць. Пэгі Лі — зусім ня тая сьпявач-ка, якіх бясконца паказваюць у нас у тэлевізіі.Гэта выпадак, калі маскультура губляе свойпрыдомак мас-.

Кажуць, што нарадзілася Пэгі Лі ў штацеПаўночная Дакота, а памерла ў Каліфорніі, на82-м годзе жыцьця. Аднак, усё ў гэтых зьвест-ках выглядае падазрона, прынамсі, патрабуеўдакладненьня. «Чыстакроўная амэрыканка»была насамрэч швэдкай, яе сапраўднае імяНорма Дэлёрэс Эгстром. А яе доўгі век быццамаспрэчвае праўду пра фатальна слабое здароўе.Кажуць, што нават сваім спэцыфічным і пазна-вальным голасам яна абавязаная хваробе гор-ла, якую перанесла ў юнацтве. Зрэшты, казацьмогуць, што заўгодна, было б пра каго.

Распавядаюць, да прыкладу, што сваюкар’еру яна пачала ў 1941 годзе — салісткай уаркестры Бэні Гудмэна. Здымалася ў фільмах,сама пісала песьні, займалася жывапісам іскульптурай. У 1969-м ёй далі «Грэмі» і назвалінайлепшай сьпявачкай сучаснасьці. За соракгадоў Пэгі Лі запісала 60 альбомаў разам з са-мымі гучнымі творцамі амэрыканскага джазу.Натуральна, такія біяграфіі можна пераказ-ваць бясконца, як самое жыцьцё. Апроч тво-раў, засталіся ў яе дачка, тры ўнукі і тры праў-

шабытную сьведамасьць пачаўся, відаць, пась-ля паўстаньня Касьцюшкі і далучэньня Бела-русі да Расеі. Усе лепшыя, арыстакраты духу,выехалі або былі забітыя. Далей зь імі, арыс-такратамі, гісторыя гэтая бясконца паўтарала-ся. А народ... Аблівалі памыямі магілы паў-станцаў Каліноўскага, напроч забылі пра маса-выя пахаваньні часоў першай сусьветнай. Не-актуальна.

Пра безэмацыйнасьць сьведчаць і сталінскіякатаваньні, і расстрэлы, і Курапаты — па ўсёйбеларускай зямлі безьліч масавых — адно наадно — і прытым безыменных пахаваньняў.Расстрэлы паэтаў у 1937-м. Урэшце, і сёнь-няшні наезд на тыя магілы з рацыянальнымівытлумачэньнямі пра кальцавую дарогу — хібагэта ня тая самая безэмацыйнасьць? Яно-тоясна, магілы. Але ж дарогу будаваць трэба. Такі просіцца на язык просьценькі троп — кальца-вая дарога на мяжу жалезнага і бронзавагавеку.


ë˛Ê˝Ú ÔÂ‡Ÿ‚‡Ò‡·ÎÂÌ¸Ìfl: è˝„¥ ã¥

На століку маленькай віленскай кавярні ўкубку з гарбатай танчыць скрылёк цытрыны.Здаецца, ён кругамі дакладна паўтарае рытмпесьні, якую сьпявае Пэгі Лі. А за вакном ця-рушыць і цярушыць несуцешны зімовыдождж. Па тварах наведнікаў я бачу: яны й не


з дачкой». Мы бачым, што менавіта пачуцьцёадказнасьці найчасьцей выяўляецца пры тако-га кшталту сустрэчах са сьмерцю».

Такую выснову робяць псыхолягі на пры-кладзе Пэгі Лі. Дарэчы, падрабязна дасьледа-ваў гэтую праблему Алесь Адамовіч у сваёйапошняй аповесьці «Vixi». Адамовіч спасы-лаўся на ангельскіх мэдыкаў, якія зафіксавалішмат сьведчаньняў таго згаданага «прыемна-га стану» перамяшчэньня ў іншую сутнасьць,тое, што Ландсбэрг і Фэй называюць ДосьведамПа-за Целам.

Мне падумалася, што сьпеў можа разглядац-ца, як мэтафара таго досьведу. Асабліва такісьпеў, як у Пэгі Лі — з падобным прыемным ад-чуваньнем.

Урэшце, песьні і застаюцца, як сьведчаньніДосьведу Па-за Целам. Песьні працягваюцьжыць сваім асобным жыцьцём. Прычым, ужоня толькі ў мэтафарычным сэнсе, але і ў самымшто ні ёсьць рэальным.

У 1961 годзе галяндзкая рок-група TheTornados высьвятляе, што гурт з такой самайназвай ужо ёсьць у Англіі. Музыкі вырашаюцьперайменавацца ў The Golden Earrings — «За-латыя Завушніцы» — песьню з такой назвай зрэпэртуару Пэгі Лі The Tornados выконвалі знайлепшым посьпехам. Першае турнэ пад но-вай назвай прынесла музыкам эўрапейскі пось-пех. А сёньня Golden Earrings — прызнаныяклясыкі рок-музыкі.

Сама Пэгі Лі мела творчыя і дзелавыя кан-такты з многімі зоркамі маладзёвай на той часкультуры. Да прыкладу, з Полам Макартні.

нукі. «Няўжо гэта ўсё, і іншага ня будзе?» —сьпявала Пэгі Лі ў сваёй культавай для амэры-канцаў песьні...

Адзін джазавы крытык некалі напісаў праяе: «Калі ня чуеш дрыжыкаў, слухаючы ПэгіЛі, гэта значыць, што ты мёртвы».

Што да ўсялякіх хворасьцяў, дык на 82 гадысьпявачкі іх выпала спаўна. Гэта калі не лі-чыць траўмаў пры падзеньні зь лесьвіцаў.Цікава, ці ёсьць людзі, якія за жыцьцё ані разуня ўпалі з прыступак?

Між тым, выпадак славутай сьпявачкі стаўанталягічным у псыхолягаў. Яго апісалі АланЛандсбэрг і Чарлз Фэй у сваёй працы «Сустрэ-чы з тым, што мы называем сьмерцю». У пры-ватнасьці, гаворка ідзе пра выпадкі вяртаньняадтуль, з таго сьвету, і пра матывы, якія пры-мушаюць людзей вяртацца. Адзін з такіх маты-ваў — пачуцьцё адказнасьці.

«Многія кажуць, што «вярнуліся назад»таму, што лічылі сваю працу на зямлі незавер-шанай. Абавязак прымусіў іх абраць вяртань-не. Сьпявачка Пэгі Лі выступала ў вечаровымклюбе ў Нью-Ёрк Сіцi ў 1961 годзе і за кулісамістраціла прытомнасьць. Яе адправілі ў лякар-ню з пнэўманіяй і плеўрытам. Сэрца Пэгіспынілася, і каля трыццаці сэкундаў яна былаў стане клінічнае сьмерці. ДПЦ (так скароча-на аўтары называюць Досьвед Па-за Целам)Пэгі быў вельмі прыемны, але яе моцна турба-вала думка пра вяртаньне. «Боль — зусім не-вялікая плата за тое, каб жыць для людзей,якіх любіш, — распавядала яна пасьля. — Я немагла вытрываць смутку і тугі ад разьвітаньня


расейскіх эратычных газэтак, нізкапробнаерасейскае папсы, у якой нікога ўжо не бянтэ-жаць цяжкія барабаны і няўстрымны віск ва-калістаў. Толькі родная мова засталася на тымсамым паўпадпольным становішчы...

...За вакном усё цярушыць несуцешны зімо-вы дождж. А песенька, такая ж сумная — пралетні дзень. Кругамі ўсё марудней паўтарае яерытм цытрыновы скрылёк у кубку з гарбатай,які, нарэшце, замірае ад музыкі некалі выпад-кова сустрэтай і цяпер ужо незабыўнай Пэгі Лі.


ç‡ˆ˚fl Ô‡˝Ú‡Ÿ ¥ flÂ ıÓÒÌ˚fl ·‡ˆ¸Í¥

Гэтая гісторыя мае даўні пачатак, а завярша-ецца яна ў нашы дні, на нашых вачах. Гэтагісторыя пра хроснага бацьку, у абліччы якогаза стагодзьдзе выступалі розныя людзі, але ўсеяны клапаціліся пра сям’ю і ўсе пакінулі насваім шляху мноства забітых і панявечаных ся-мейнікаў. Што рабіць, калі гэткі неспра-вядлівы сьвет! Хочаш, як найлепей, а вы-ходзіць — горш не прыдумаеш. Гэта гісторыяпра хроснага бацьку нацыі, дакладней, як мы,беларусы, сябе называем — нацыі паэтаў.

Мы сапраўды — нацыя паэтаў. Ні адзін на-род не пахваліцца такой колькасьцю верша-складальнікаў — геніяў і графаманаў, пра-фэсіяналаў і аматараў, якія ёсьць у кожнай вёс-цы і, бадай, у кожнай вясковай хаце. Што ўжо

Менавіта пад яе імя ён браў банкаўскі крэдытна выпуск альбому Band on the run. І гэты пра-ект меў посьпех.

Урэшце, тое, што песьні Пэгі Лі цяпер пе-расьпеўваюць многія сучасныя зоркі, самосьведчыць пра іхную жывучасьць. Вось і Мадо-на ўключыла ў свой альбом «Эротыка» песень-ку Fever — «Ліхаманка». Нават у нас тады ўтэлевізары паказвалі гэты канцэрт, дзе Мадо-на з русальчынымі грудзямі і радыёмікрафо-нам на галаве добрыя дзьве гадзіны лётала пасцэне, нібы ў сапраўднай ліхаманцы.

Заўсёды зьдзіўляла тое, што на Захадзе небыло такога бар’еру паміж рок-музыкамі і тра-дыцыйнымі выканаўцамі.

Цяжка сабе ўявіць, каб у 1970-я Тамара Ра-еўская або Віктар Вуячыч выступалі зь «Песь-нярамі» ці «Сузор’ем». Калі на Захадзе гард-ро-керы накшталт Deep Purple запісвалі альбомыразам зь Лёнданскім сымфанічным аркестрам,у нас цяжкая рытм-сэкцыя, напружаны фар-сіраваны голас і гітарныя «запілы» ўсё яшчэмаглі абразіць слых публікі. Памятаю, як на-ват у канцы 70-х гадоў, калі мне давялося грацьу адным менскім, як тады казалі, вакальна-інструмэнтальным ансамблі, на нейкім конкур-се журы запатрабавала адключыць апаратуру,усе гэтыя «непрыстойныя» бас-гітары ды ёнікі.Хоць сьпявалі мы лірычную баляду «Таполі»на верш Янкі Купалы. У тыя часы ў беларускімграмадзтве прыблізна на адным узроўні дазво-ленасьці былі тры тэмы — сэкс, рок-музыка іродная мова. Сёньня шмат што зьмянілася.Публіка спакойна ставіцца да бурнага патоку


му і энтузіязму, каб аб’явіўся наш першы донКарлеонэ, і каб уласна й пачалася тая гісторыя,якая сканчаецца сёньня.

Гэта быў Міхась Клімковіч — суворы чала-век з валявым тварам і празрыстымі халоднымівачыма. Акурат тады з нашае нацыі паэтаў на-выходзіла так шмат прафэсійных вершаскла-дальнікаў, што сама сабою насьпела патрэбавылучыць зь іх найлепшых і аб’яднаць іх у ка-сту самых-самых таленавітых. Такіх паэтаўнайвышэйшае касты пачалі называцьпісьменьнікамі, а іхную сям’ю — Саюзам. Восьжа на чале гэтай новапаўсталай сям’і і аказаўсяяе хросны бацька — Міхась Клімковіч.

Цяпер такіх, бадай, не сустрэнеш. МіхасьКлімковіч быў сапраўдны дон Карлеонэ — стат-ны мужчына ў плашчы і капелюшы, з грана-тай у кішэні, які мог выскачыць з аўтамабіляі, даведаўшыся, што мінулай ноччу былі расст-раляныя ня дзесяць паэтаў, а ўсяго два-тры,уздыхнуць па-бацькоўску з палёгкай. Ён думаўпра сям’ю, а тады кожная ноч несла для яе па-грозу і страты.

Стратаў трэба было пазьбягаць. Ня дзіва, штоз тых часоў існаваньне сям’і ператварылася ўсуцэльную барацьбу, а шлях яе быў шчодрапаліты крывёю. Відаць, у гэтым бязжаласнымсьвеце інакш і не магло быць. Ворагі ўвесь часвыхоплівалі зь сям’і дзяцей, а яе старэйшынаў,такіх, як Янка Купала або Цішка Гартны, тоаднаго, то другога — даводзілі да самагубства.Хроснаму бацьку трэба было дбаць пра тое, кабколькасьць сям’і не расла, а наадварот, зьмян-шалася. Што ні кажыце, а вузкім гуртом у та-

казаць пра гарады, дзе выходзяць газэты, і прыкожнай рэдакцыі ўвіхаюцца дзясяткі й дзя-сяткі паэтаў і тых, хто проста ня здолеў на пе-раломе сталасьці разьвітацца з гэтай ці то звыч-кай, ці то патрэбай — складаць вершы.

Гэтая гісторыя пачалася яшчэ ў пазаміну-лым стагодзьдзі, калі самую назву нашай нацыі— беларусы — даў чалавек, якога мы прызна-ем за пачынальніка. Імя ягонае было Фран-цішак Багушэвіч. Гэты чалавек з агромністымівусамі ў старой паўстанцкай сьвітцы сядзеў усваёй сядзібе ў Кушлянскім лесе і прыдумляўдля нас наш лёс, наша імя. А імя для паэта —гэта і ёсьць лёс. Нічога дзіўнага, што такімчынам Багушэвіч стаў хросным бацькам нацыі.

(Здаецца, нават у прозьвішчы ягоным — Ба-гушэвіч — закладзена быць хросным бацькамнацыі. Але гэта ўжо паэтычная думка, а распа-вядаць пра паэтаў вершамі я не зьбіраўся. Ботады вам цяжка будзе што-небудзь зразумець.)

Францішак Багушэвіч памёр роўна ў 1900годзе, акурат, дарэчы, у такі самы дзень, 28красавіка. Ён не пакінуў спадкаемцаў пажыцьці, затое пакінуў у літаратуры. Можабыць, з тых часоў мы і сталі такой асаблівайнацыяй, для якой іхная ўлюбёная, найлепшаяў сьвеце краіна жыла і жыве найперш у вер-шах, а не ў рэчаіснасьці.

Аднак, сям’і Багушэвіч не запачаткаваў.Спатрэбіцца яшчэ трыццаць гадоў, каб нована-роджаная нацыя стварыла свае газэты й ча-сопісы, школы і ўнівэрсытэты, дзьве свае рэс-публікі, каб насталі часы вялікай дэпрэсіі ці,як іх у нас называлі, часы ўсенароднага ўзды-


спачын. Цяпер ён сядзеў у качалцы на сваімлецішчы, слухаў птушак, думаў пра дзяцей іпра тое, што яму ўдалося-такі вывесьці сям’юз гэтага агню і ўсеагульнага зьнішчэньня.

А сям’я тым часам перайшла пад кіраўніцтвановага хроснага бацькі. Яго звалі ПятрусьБроўка. І акурат у той дзень, калі ягоны амэ-рыканскі калега дон Карлеонэ вырашыў, штосям’я больш ня будзе займацца наркотыкаміды іншым экстрэмізмам і цалкам легалізуесвой бізнэс, акурат у той самы дзень і ў туюхвіліну гэтая самая думка наведала і хроснагабацьку беларускае пісьменьніцкае сям’і. Мы нябудзем займацца экстрэмізмам, ня будзем ніко-га забіваць і падпальваць ці там раскідаць якіяўлёткі, мы цалкам легалізуемся, што прывядзенас да ўзбагачэньня і дабрабыту. А што яшчэтрэба для сям’і?!

Пасьля гэтага дон Карлеонэ ледзьве ўцёк з-пад куль сваіх калег, якія не згаджаліся адда-ваць свой хай і нячысты бізнэс. А ў Беларусігэта прывяло ўрэшце да ўнутранага падзелусям’і. У адных пісьменьнікаў зьявіліся служ-бовыя машыны, шыкоўныя летнікі, яны невылазілі зь ціхаакіянскіх круізаў. Другіяпабіраліся па суседзях і спалі на падлозе,абліваючы сваё лежбішча паласою вады — адклапоў. Сацыяльны статус мала адбіваўся наталентах пісьменьнікаў і мала залежаў ад іх, боталенты былі дадзенасьцю, і даваў іх кожнамуад нараджэньня Бог. Таму з гэтым разьмерка-ваньнем не спрачаліся і пад яго ярархію ў сям’іне падганялі. Маўляў, Богу Богава. Бяда былаў іншым.

кой аблозе выжыць лягчэй, а таму можна пазь-бегнуць непатрэбных ахвяраў. Вось жа да-водзілася пазбаўляцца ад лішніх дзяцей.

Дзеці — найдаражэйшае, што ёсьць у сям’і.Але менавіта дзеці схільныя да рызыкі, яныменш асьцярожныя за дарослых і ня ведаюцьусёй складанасьці дачыненьняў у гэтым сьве-це. Зь дзецьмі толькі праблемы. Добра, калі надвары — лагодныя часы. Але тыя часы былі су-ворыя.

Гэта былі часы, калі пісьменьнікі не выхо-дзілі з дому безь пісталета, і калі кожную ночрасстрэльвалі паэтаў. Турма тайнай паліцыі —«амэрыканка» — літаральна ламілася ад паэ-таў, сталічных і прывезеных з правінцыі або зновадалучаных земляў Заходняе Беларусі. Са-мым частым зьвінавачаньнем, якое чулі паэты,быў шпіянаж. А яшчэ нацдэмаўшчына — такна жаргоне ворагаў гучала слова паэзія.

Нарэшце, дайшло да таго, што ня толькі на-цыя страціла большасьць сваіх паэтаў, але йкаста абраных — пісьменьнікі — згубілі боль-шую частку чальцоў. У іхным Саюзе ледзьвенашкрабалася два дзясяткі чалавек. І здавала-ся, як напіша пазьней Караткевіч, ужо й наразвод ня будзе. Але ўсё аджыло. Бо нацыя, незважаючы на страты, працягвала нараджацьсваіх дзяцей, і хутка сям’я зноў набрала раней-шыя аб’ёмы ў некалькі соцень чалавек. Разамз тым вярнуліся і ранейшыя праблемы.

Пасьля вайны спакваля адышлі ў мінулаерасстрэльныя сьцены, пісьменьнікі здалі та-бэльную зброю, жыцьцё, якое ні ёсьць, сяк-такналаджвалася, і стары дон Карлеонэ падаўся на


нам і, у адрозьненьне ад Броўкі, не мітусіўся,а хадзіў гэтак па-міністэрску разьмерана і грун-тоўна. Ён усё болей выседжваў у прэзыдыюмах,езьдзіў па сьвеце і, здаецца, ні пра што й нядумаў, а толькі чакаў — увесь час цярпліва ча-каў імпульсу ад свайго найвышняга патрона.Патрон час ад часу дыктаваў яму геніяльныявершы.

У наступнага хроснага бацькі ўжо ўвогуленічога, апроч саліднай паставы, не засталося.Ані пісталета, ані сьмелых і каварных плянаўперахітрыць ворагаў, ані славы спрытнага ва-яра. Між тым, сьвет зусім не рабіўся дабрэй-шым, і прымірэнчая пазыцыя гэтага хроснагабацькі, як і заўсёды, успрымалася за слабасьць.Тым часам, паэты па-ранейшаму сканчаліжыцьцё самагубствам або высылаліся кудыдалей. Ніл Гілевіч, так звалі новага хроснагабацьку, шукаў кансэнсусу, а пазыцыі сям’і па-далі, падалі, падалі...

Ён, здаецца, ні разу й ня крыкнуў ні на кога,ня грукнуў кулаком па стале, нічым іншым нявыявіў, хто ў гэтым доме гаспадар. Ня дзіва,што дому таго хутка ня стала. Праўда, не заГілевічам, а пазьней.

У ягонага пераемніка не было ўжо і стаці. Ённаагул быў добрым чалавекам і шукаў ужо некансэнсусу, а згоды — усіх з усімі. А такога, яквядома, не бывае. Гэтак прыйшлі часы, калі зьсям’ёй канчаткова перасталі лічыцца. Ну, на-самрэч, разважалі ворагі, ты толькі зьлёгкупадвышаеш голас, а ён ужо пачынае плакаць.Ды не хацеў ты адбіраць у яго ягоную мову. Тытолькі хацеў спраўдзіць, наколькі ён моцны,

Бяда была ў тым, што ўся нацыя былі паэты.Яны нараджаліся, вырасталі і бесьперастанкупрэтэндавалі на тое, каб увайсьці ў сям’ю. Рас-парадзіцца зь імі так, як гэта можна было ўтрыццатыя гады, цяпер не выпадала. Аднакгэта ня значыць, што пра тое ня думалі. І пер-шы, хто разважаў пра гэта — Пятрусь Броўка,высокі лысаваты мужчына ў акулярах, якіяблікавалі ягоны прышчураны і шмат для кагофатальны пагляд. Ён нібы сымбалізаваў сабоюпераход ад вайны да мірнага існаваньня, ува-сабляючы ў сабе ўсемагутнасьць першага донаКарлеонэ, а разам з тым — слабасьць і безда-паможнасьць наступнікаў. Вядома, што кож-ная парода з часам драбнее.

Уся нацыя паэтаў ведала Броўку як чалаве-ка неталенавітага, прынамсі, у паэзіі. Таму на-род складаў пра яго вершыкі, дзе ў абразьлівайформе характарызаваў ягоны літаратурны да-робак. «Пятрусь Броўка піша лоўка, пішалоўка і даўно, але ўсё, што ён напіша, называ-ецца...» Менавіта ад Броўкі бярэ пачатак таятэза, што імянітым паэтам у атачэньні адпавед-нага дабрабыту можна стаць і апошняму графа-ману, што да сёньня актыўна выкарыстоўваец-ца ўсё новымі прэтэндэнтамі на ўдзел у сям’і.

Што праўда, наступнік Броўкі, Максім Танк,быў сапраўдным паэтам, нават больш ад Бога,чым ад сябе самога. Нягледзячы на сваё непра-бойнае і наступальнае прозьвішча, гэты хрос-ны бацька болей жыў сваім унутраным жыць-цём, і ўсім заставалася толькі здагадвацца —што ў яго насамрэч у галаве.

Танк таксама быў высокім статным мужчы-


У канцы трэцяй часткі фільма, які так і на-зываецца «Хросны бацька», ворагі забіваюцьсамае дарагое, што ёсьць у дона Карлеонэ —ягоную памочніцу-дачку. Думка простая —жанчынам ня месца ў мафіёзных разборках,няхай сабе гэта разборкі Саюзу пісьменьнікаўз уладамі, ці талентаў з графаманамі, ці штозаўгодна. Усё ж гісторыя Жанны д’Арк — гэтавыключэньне, а ня правіла. Гэта першае. Дру-гое — забойства дачкі паклала канец сям’і Кар-леонэ. Яе існаваньне страціла сэнс. Тое самаеадбылося і з нашай сям’ёй пісьменьнікаў. Дра-матычны канец. Канец фільма.

* * *Сёньня ўсё, што засталося ад сям’і — гэта

толькі ідэя сям’і — такой, якой запачаткаваўяе Міхась Клімковіч. Але ён усё рабіў дзеля яедабрабыту і для дзяцей. А сёньняшнія ягоныянашчадкі найчасьцей кажуць, што адраджэнь-не сям’і немагчымае менавіта таму, што нямадабрабыту. Яны страцілі смак да жыцьця. Во-рагі адабралі ў іх іхныя выдавецтвы, іхнуюсядзібу, цяпер забіраюць іхныя часопісы. Імняпроста своечасова распазнаць ворага, бо тойможа прыйсьці звонку, а можа і з самой сям’і.Той, хто нібыта твой брат, насамрэч аказваец-ца тваім магільшчыкам. Нічога ня зробіш,такія законы жанру.

Пасьля Броўкі новыя энэргічныя паэты спра-бавалі ствараць свае сем’і ўнутры сям’і. Такзаўсёды бывае, калі падрастаюць дзеці. Яныцягнулі з сваіх правінцыяў сваякоў, стваралізямляцтвы. Гэтак казалі, што Барыс Сачанка

каб далей трымаць сваю маёмасьць — свае вы-давецтвы, сваю сядзібу, сваю сям’ю... А ён па-чынае плакаць і прасіць, каб ты не чапаў мовы.

Натуральна, ты ведаеш, што мова — найда-ражэйшае, што ёсьць у паэта. І няхай ён з гэ-тым застанецца. Толькі нашто яму грошы, не-рухомасьць, прадпрыемствы, а ўрэшце і сям’я,калі ён ня здольны гэтага бараніць, і калі самня ведае, як гэтым распарадзіцца.

Так разважалі ворагі.З гэтага моманту дон Карлеонэ канчаткова

растварыўся ў паветры. Засталося толькі яго-нае высокае крэсла, куды прымерваліся сядацьновыя дзеці нацыі паэтаў. Іншы зь іх і спраба-ваў быў бразнуць дзьвярыма і абазвацца дляўсіх хросным бацькам, але яму ня верылі. Дынават калі б і паверылі, гэта ўжо даўно нічоганя значыла. Не было ўжо сям’і, не магло быцьі бацькі.

А канчатковы крах сям’і настаў тады, калімужчыны паўцякалі за мяжу, пакінуўшы ўкрэсьле дона Карлеонэ... жанчыну. І зрабілігэта не ад фэмінізму свайго ці ад джэнтэльмэн-ства, а таму што жанчына, як вядома, слабыпол. І выяўляецца гэта ў тым, што колькі нівалі на яе — усё вывезе, ня пікне. Гэтак Воль-га Іпатава апынулася ў неадэкватным ста-новішчы. Уявіце сабе, што кабета трапляе ўкрэсла бацькі сям’і, чый шлях шчодра ўсыпа-ны трупамі і паліты крывёю. Жанчыны, вядо-ма, заўсёды ўплывалі на лёсы, можа быць,іншым разам больш за самых важныхпісьменьнікаў. Але яны рабілі гэта не на полібою.


быцьця, якая часам адыходзіла, але нахлынь-вала зноў і зноў з новай сілай — як хвалі. І тадыяны гатовыя былі палюбіць адзін аднаго і чы-таць, чытаць, чытаць свае фантастычныя вер-шы, якія гучалі, як гімны яднаньня, як найвы-шэйшыя сьведчаньні іхнае роднасьці. І гэтабыла паэма! Гэта было адкрыцьцё. Дзе-небудзьна нарачанскім беразе пры вогнішчы яны гато-выя былі забыцца, хто зь іх каго пасадзіў, хтона каго настучаў, бо над імі было высокае небаідэалу — самае большае, што было ў іх наагул.Яны: і сівагаловыя вэтэраны, і захопленыя ба-радаценькія юнцы, — раптам ператвараліся ўдзяцей. І да плачу слухалі адзін аднога, пе-рабівалі, і зноў слухалі. І гэта была паэзія — іхгалоўная стыхія.

Божа, якое шчасьце вычуць у бліжнім не ка-варства, а ў сабе — не раздражненьне, а гэтуюсамую сарамяжлівую любоў! І ім заўсёды тоедавалася на гэтай зямлі, якая нараджала паэ-таў. Гэта была зямля паэтаў. Таму яна здава-лася ім ідэальнай зямлёю, таму ўлады ім заўсё-ды бачыліся найгоршымі ў сьвеце, бо паэтыцураюцца ўладаў. Яны думалі, што заўсёдыбудуць дзецьмі, і ніколі ніхто ня выставіць імрахункаў. Якія могуць быць рахункі да дзіця-ці? Калі гэтак ставіцца пытаньне, дзіця знойд-зе на вашыя рахункі свой пісталет. А як яшчэвы хацелі размаўляць з паэтам? Якой мовай?

...Паэт надзявае шыракаполы капялюш абобэрэт і плашч. Беларускі паэт — чысты ганг-стэр. Ці даводзілася вам дажджыстым шэрымпанядзелкам сустрэць у парку Горкага паэтаНіла Гілевіча? Сівы аксакал прамінае вас, як

спрыяў землякам — Мятліцкаму і Канапель-цы...

Сачанка загінуў проста за рабочым сталом,пры нявысьветленых да канца абставінах.Сёньня Канапельку пагналі з крэсла галоўна-га рэдактара часопіса «Крыніца», а Мятліцка-му далі такое крэсла — галоўнага рэдактарачасопіса «Полымя». Я думаю, на чыім баку быўбы сёньня Сачанка? Можа быць, на баку Кана-пелькі. А можа, і ні на чыім. Адно ведаю, штоМятліцкага б ён у гэтай справе не падтрымаў іне ўхваліў ніколі. А гэта значыць, што і натакім вось мікраўзроўні новая сям’я стварыц-ца не магла.

Мятліцкі не забыўся на той урок, які некалідаў Броўка. Мікола, натуральна, хоча быць до-нам Карлеонэ. Няхай паспрабуе. Толькі што някожны на тое здольны, а часам трапляюцца іздольныя, але без галоўнае рысы хроснагабацькі — тыя, што ня думаюць пра сям’ю і га-товыя здраджваць яе інтарэсам. І калі імпэтуў цябе навалам, а Бог ня даў сапраўднага тален-ту, тады даводзіцца скіроўваць той імпэт уіншае рэчышча. Заваёўваць сабе жыцьцёвуюпрастору падманам і каварствам. Але гэта, ба-дай, немагчыма, пакуль у іншых застаеццавыбар, а ў цябе яшчэ не зьявілася табэльнайзброі...

Так, яны сапраўды змагаліся самі з сабою,прыдумляючы сабе ворагаў зь ліку чужых — ціто «марыністаў», ці то дзяржаўных прызначэн-цаў, але яны любілі сваё і мучаліся гэтай лю-боўю, і ня спалі доўгімі начамі, ствараючыадзін адному тую невыносную цяжкасьць


паэт, але чалавек, які сьцьвердзіў, што з паэзііможна рабіць і біяграфію, і прэміі. І кожныкранаўшчык ці мэліяратар, які парываеццасёньня пачаць сваю справу, мог бы павучыццаў Міколы, як рабіць яе зь беларускай паэзіі. Няведаю Ніну Чайку. Ведаю толькі, што пры яекіраўніцтве «Беларуская маладзёжная» надзяржаўным савецкім радыё стала самай лібэ-ральнай рэдакцыяй. І ў гэткім вось разваль-неньні яе пераняла наша Жанна Літвіна —хросная маці беларускай журналістыкі. Усезьмяняюцца. Верагодна, зьмянілася і Чайка —павяла свой «разгавор па сушчаству»...

Некалі мне давялося працаваць у «Нёмане»,які ўзначаліла цяпер Чайка. Дзівосны быў час.Другая палова 1980-х. Анатоль Кудравец,прыйшоўшы на галоўнага рэдактара, першае,што зрабіў, паставіў кропкі над «ё» ў назве ча-сопіса. І ўсім стала ясна, што плянэркі будуцьпраходзіць па-беларуску. Што гэта быў за час,і што за калектыў, і што за часопіс... Не ска-жу, каб ня зьбіцца на рыфмы, бо пра такоеможна расказваць толькі вершам. Во дзе каваліпрафэсіяналаў. Але «Нёман» даўно ня той. ІЧайка зьмяніла на пасадзе Алеся Жука. А гэтаяшчэ адна мая памяць і яшчэ адна паэзія. Бода «Нёману» ў мяне быў «ЛіМ», і рэдагаваў ягоАлесь Жук, чалавек, якому ўся намэнклятур-насьць ягонай пасады і ўвесь камунізм нава-кольнага жыцьця былі неяк нават для ар-ганізму чужыя. Гэта ў ягонай рэдакцыі праца-ваў Анатоль Сідарэвіч, ля стала якога я чась-цяком засьпяваў Міхася Стральцова — таго

дон Карлеонэ. І ня дзіва, калі ў абойме ў яго ўсегэтыя сысы, глёбусы ды славаміры адамовічы.Хто сьпіўся, хто не, а хто ў турме. Пачакайце,хлопцы выйдуць — кожны з сваёй сытуацыі.Але ведайце адно. Гэта нацыя паэтаў. Гэта зям-ля палескіх рабінзонаў і дзіўных кентаўраў,якіх тут ласкава называюць Міколкамі-параво-замі. Гэта зямля, дзе раптам пачынае пахнуцьчабор, і дзе найвялікшыя ворагі сям’і — АлесьБачыла, які, надзеўшы вышыванку, адпраўля-ецца да Ларысы Геніюш; Леанід Прокша, нанезабыўных пасквілях якога вырасла цэлаепакаленьне новых паэтаў; дзе стары Алесь Ку-чар замест пісталета ўжывае расейскія мацюкі,бо гэта ўся зброя, што ў яго засталася.

Гэтая нацыя ведала столькі чужацкіх на-шэсьцяў, што ўжо перастала лічыцца зь імі. Неглядзіце, што мы кажам — КГБ, Масква, аку-пацыя. Нашыя галоўныя ворагі даўно сяроднас. Мы іх прыватызавалі. Вы падсоўваеце намКасьцяна, мазырскага галерэйшчыка? Што зацуд гэты Мазыр! Але галоўны вораг і галоўныянашыя антаганісты ў гэтай сытуацыі — тыя,што ідуць з гэтым Касьцянам, — нашы. ВосьТаіса Бондар, аўтарка кніг, якія варта прачыт-ваць назвамі — «Двое на востраве сьлёз»! Чагочакае калюмбійская тэлевізія? А вось РаісаБаравікова — ці ня новая хросная маці нацыіпаэтаў? Мілую Раісу любілі і любяць, як бу-дуць заўсёды любіць прыгажуню і сымбальжаноцкасьці, для якіх ніколі ня будзе веку ці— як вы сказалі? — грамадзянскай пазыцыі.А во наш знаёмы Мікола Мятліцкі — Лукашэн-ка з закрытай формай гэтае хваробы. Ну, не


харошых паэтаў. Ён заўсёды любіў Пысіна,свайго земляка, здаецца, нават больш за ўсюпісьменьніцкую сям’ю. Усе ўспрымалі Алеся зсымпатыяй — і як паэта, і як чалавека. Але неяк рэдактара. Бо «ЛіМ» за ім апусьціўся ніжэйузроўню 1956 году. На жаль. Але паэт — зусімня значыць рэдактар. Тут, верагодна, простанейкая кабінэтная памылка.

Аднак я спыняюся, бо неўзабаве раскрыювам усе таямніцы, а тады, ведаючы гісторыюсям’і, вам раптам не захочацца браць у рукітворы сямейнікаў. І гэта, паверце, будзе ня-слушна. Бо творы існуюць самі па сабе і шматякія зь іх вартыя чытаньня і нават захаплень-ня.

Калі ў выпадку кінарэжысэра Копалы чаць-вертай сэрыі ягонага фільма быць ня можа,дык у нашай гісторыі працяг цалкам магчымы.Страціў сэнс існаваньня Саюз пісьменьнікаў,але працягвае жыць і разьвівацца нацыя паэ-таў. Яе нішто ня зьнішчыць. Трэба было б спы-ніць жыцьцё кожнага беларуса. Але гэта немаг-чыма. Нас усё яшчэ 10 мільёнаў, і знайсьці насможна і ў Беларусі, і ў суседніх краінах, і ўАмэрыцы ці Аўстраліі, і нават у Афрыцы. Ніадна іншая мафія ня здолее пералавіць насусіх. І нішто не перапыніць нашай апантанайцягi да паэзіі. Мы пішам вершы. Мы ўсе пішамвершы — на паперы, у кампутары ці проста ўгалаве, бо мы нацыя паэтаў. І так будзе вечна.

самага, які ўжо й не пісаў нічога, а калі ў ягопыталіся — чаму, адказваў — ня чую.

Божа, як усё перавяртаецца! Чайка заместЖука, Баравікова — замест Далідовіча, ціха-га і звышкансэрватыўнага, амаль як Марыяк,празаіка! А Вячаслаў Дашкевіч — фантастыч-ны паэт, які некалі пісаў — «Я прашу ў дакта-роў: замяніце мне кроў!» — гэта вам не графа-ман Мятліцкі. Дашкевіч страшна нязручнычалавек са сваімі ідэямі і канцэпцыямі. А хтозручны? Сыс? Ці Славамір Адамовіч? Ці,можа, Глёбус зручны? Скажу вам па сакрэцетое, што зразумеў зь немалога досьведу. Сап-раўдныя паэты — нязручныя людзі, як пра-віла. Некалі я яшчэ думаў, што з гэтым рабіць,а пасьля зразумеў, што — цаніць, друкаваць,пашыраць. І не крыўдаваць. На паэта крыўда-ваць нельга. Так распарадзілася неба. Сядзі йкрыўдуй, а ён ужо там, далёка, яго чытаюць угэты момант праз сто гадоў, а ты тут сядзіш ікрыўдуеш. Згадзіцеся, марны занятак.

Хто ў нас яшчэ? Таіса Бондар... Некалі, яшчэў брэжнеўскія часы, Сяржук Сокалаў-Воюшпрапанаваў зрабіць сталіцай падпольнага бела-рускага адраджэньня Рудзенск — маленькі га-радок на чыгунцы. Маўляў, усе рэвалюцыі па-чыналіся з чыгуначнікаў. Мы нават зьезьдзілітуды — агледзець мясьціну. З усіх зьвестак праРудзенск у нас было толькі тое, што гэта —радзіма Таісы Бондар. Асоба спадарыні Таісыадразу набывала таямнічы, загаворніцкізьмест.

Алесь Пісьмянкоў — з тых хлапцоў, што, ка-жучы словамі нашых мэтраў, ператварыліся ў


ята стаў асабліва прыцягальным у мінулымстагодзьдзi, і сёньня перажывае пік свае славы.Папулярная навука з радасьцю паведамляенам, што ўсе мы «крыху таго», і што вар’яты— ня хворыя, а — інакшыя; Галівуд раз-поразвыпускае на экраны то «Чалавека дажджу», то«Форэст Гамп». Прычым творчы запас гэтагапэрсанажа і самой тэмы ўяўляецца невычэрп-ным. Дастаткова толькі засяродзіцца на словах«я звар’яцела», або «я зусім згубіў галаву»,якія мы чуем і прамаўляем ледзь не штодня, ікрыху пафантазіяваць. Што можа быць леп-шым сьведчаньнем жывасьці розуму, чым ры-зыкоўныя фантазіі! Вось чаму няма ў гісторыілепшае кнігі, чым «Дон Кіхот».

А, між тым, пісаўся «Дон Кіхот» вельмідаўно — на пачатку 17 ст. Пародыя на папуляр-ныя тады рыцарскія раманы — а менавіта такіжанр «Дон Кіхота» — была настолькі не ў сваімчасе, што быццам сама вымалявалася з-пад бяз-вольнага пяра аўтара. Напалоханы такім сва-вольствам Сэрвантэс зараз жа па сканчэньні«Дон Кіхота» сядае і піша правільны рыцарскіраман, які, натуральна, кануў у гісторыі разамз цэлым эвэрэстам падобнай літаратуры. А«крывое дзіцятка» выжыла і, здаецца, яшчэтолькі ўбіраецца ў сілу.

Аднак што гэта быў за час? У 1606-м у Ма-гілёве ўздымаецца бунт жыхароў супраць зло-ўжываньняў магістрату. Гарадзкую ўладу скі-даюць, а на яе месца абіраюць новую. Росквітсамакіраваньня! Ня тое, што цяпер. У 1608-мпамірае Канстанцін Астроскі, адзін з найбуй-нейшых магнатаў ВКЛ. Ня той, які перамог у


«ÑÓÌ ä¥ıÓÚ» — Ì‡ÈÎÂÔ¯‡fl ÍÌ¥„‡Ì‡ ŸÒÂ ˜‡Ò˚

Зусім нядаўна Нобэлеўскі інстытут назваў«Дон Кіхота» найлепшай кнігай чалавецтва.Паўнавартаснага беларускага перакладу гэта-га шэдэўра не існуе дагэтуль. Выбіраючы зсусьветнае клясыкі найважнейшае, акуратСэрвантэсаў раман наша культура абмінала.

Перад тым, як назваць «Дон Кіхота» найлеп-шай кнігай усіх часоў і народаў, Нобэлеўскіінстытут апытаў сто найбольш вядомых і пры-знаных у сьвеце літаратараў. Сярод рэспандэн-таў былі Мілан Кундэра, Сальман Рушдзі,Джон Ірвінг, Карлас Фуэнтас ды іншыя. Названамінацыі гучала так: «Найлепшы мастацкітвор у гісторыі». У выніковым сьпісе, апрочСэрвантэса, на першым месцы знайшліся тво-ры Флябэра, Талстоя, Томаса Мана, Кафкі,Маркеса, Вірджыніі Вулф. Знайшлося месца ідля Гамэра з Шэксьпірам. Беларускага чалаве-ка можа цешыць тое, што паводле колькасьцінайлепшых раманаў лідэр — наш суродзіч Да-стаеўскі.

Галоўнае тлумачэньне перамогі Сэрвантэсагучыць так: менавіта «Дон Кіхот» стаў першымтакога кшталту раманам, зь якога бяруць па-чатак усе наступныя, што патрапілі ў сьпіс.Мэксыканец Фуэнтас кажа пра «першы вялікіраман» у сусьветнай гісторыі. Гэта, вядома,слушная, але й чыста аб’ектывісцкая ацэнка.Вобраз высакароднага ці проста добрага вар’-


га сябе, а ў Санчу Пансу — свайго збраяносца.А «Пагоня», рыцар на кані, які спрэс патрап-ляў на вочы і ў жыцьці, і на дзяржаўным дыгарадзкіх гербах... Вобраз беларускага зьбядне-лага шляхціца, які «высакародна арэ сваё по-ле» зь мячом на баку, маляўніча выпісаў Ула-дзімер Караткевіч у рамане «Хрыстос прызям-ліўся ў Гародні»...

Усё сказанае сьведчыць, што разглядаць ДонКіхота, як мэнтальна чужога для беларусаў, невыпадае. Тым больш, што сам вобраз гішпан-скага рыцара багата сьлядоў пакінуў і ў бела-рускай літаратуры.

Расейскі біёграф Сэрвантэса Іван Тургенеў упублічным выступе 1860 году зьвярнуў увагуна тое, што першае выданьне трагедыі Шэк-сьпіра «Гамлет» і першая частка «Дон Кіхота»зьявіліся ў адзін год — у 1604-м. Тургенеў на-зывае такое супадзеньне сымбалічным, бо, наягоную думку, гэта два супрацьлеглыя вобра-зы: самаахвярны альтруіст Дон Кіхот і эгаістГамлет, які жыве толькі для самога сябе.

Украінскі біёграф Сэрвантэса Іван Франкозаўважае, што памёр пісьменьнік у 1616 годзеў той самы дзень, калі ў Англіі памёр вялікідраматычны паэт Ўільям Шэксьпір.

«Гамлет» па-беларуску перакладаўся ня раз.Але ў найноўшым рэйтынгу галоўных кніг ча-лавецтва перамог ня ён, а «Дон Кіхот». Праўда,рэйтынгі — рэч ня самая стойкая. І яшчэ празсто гадоў найлепшай кнігай можа стаць іншая.Эпоха, у якой мы жывем, моцна ўплывае нанаш выбар. Нейкія пачуцьці сьцішваюцца, анейкія робяцца вострымі, як лязо.

славутай бітве пад Воршай, а ягоны нашчадак,заснавальнік Астроскай друкарні. Надта бага-ты быў чалавек. Яму належала 25 гарадоў, 10мястэчак і 670 вёсак. Гэты Астроскі любіў кнігіі падтрымліваў школьніцтва. Няма сумневу,што ён чытаў Сэрвантэсаў бэстсэлер, бо тадыэўрапейскія навінкі даходзілі да нашых краёўхутка. Ня тое, што цяпер. У 1610-м пакідае гэ-ты сьвет Андрэй Волан, філёзаф і правазнаўца,аўтар трыццаці працаў, што ня страцілі акту-альнасьці да нашых дзён, бо казалі пра роў-насьць усіх перад законам, пра верацярпі-масьць, а ў такіх рэчаў няма мяжы даскана-ласьці. Вось жа Волан мог «Дон Кіхота» і нечытаць, каб не муціць сабе розум марнымі ля-тункамі. Але доступ да кнігі, безумоўна, меў.Тады адукаваныя людзі ведалі шмат моваў. Нятое, што цяпер. У 1611-м Смаленск захапілірасейцы. Усходняя крэпасьць Вялікага Княст-ва апынулася ў чужых руках. І далей на пра-цягу 17 стагодзьдзя гэты крывіцкі горад будзенекалькі разоў пераходзіць з рук у рукі, пакульне адыдзе да Расеі назаўсёды. А тады гэта быўгорад зусім беларускі, цэнтар княства. З сма-ленскага рыцарства выходзілі пісьменьнікі іасьветнікі. І Смаленск зусім ня быў правінцы-яй. Ня тое, што цяпер...

Словам, часы былі супярэчлівыя. І для мно-гіх людзей у тагачаснай Беларусі не складалапраблемы знаёмства з «Дон Кіхотам». Пры-чым, ня толькі таму, што часта не было моўна-га бар’еру, але й таму, што рэаліі раману — ты-повыя для тагачаснае Эўропы. Кожны зьбядне-лы шляхціц мог пазнаць у гішпанскім гідаль-


пераклад з расейскай. Але такога беларускага«Дон Кіхота» цяжка назваць і беларускім, і«Дон Кіхотам». Расейскія перакладчыкі ўтакіх выпадках карыстаюцца архаічным «вы-сокім штылем» — каб перадаць і гістарычныдух твора, і экзатычную для расейскай мі-нуўшчыны сярэднявечную Эўропу. Што да на-шай мовы, дык у ёй такога «высокага штылю»няма, і сярэднявечныя беларускія рэаліі, калінаша краіна была ў складзе Вялікага КнястваЛітоўскага, нічым асабліва не адрозьнівалісяад заходнеэўрапейскіх. Тая самая шляхта, ры-цары ды збраяносцы, замкі і палацы, каралі-каралевы... У Расеі нічога такога не было. Аб-салютызм цара, баярыня Марозава і «Раніцастралецкае кары»... Таму пераклад з расейскайаўтаматычна праводзіць паміж кнігай Сэрван-тэса і беларускім чытачом лінію адчужэньня.

Некалі праблемы зь якасным перакладамбылі і ў Расеі. Да прыкладу, у 1860 годзе, каліІван Тургенеў у публічнай лекцыі казаў:

«На жаль, мы, расейцы, ня маем добрага пе-ракладу «Дон Кіхота»; большая частка з нас за-хавала пра яго даволі няпэўныя ўспаміны; падсловам «Дон Кіхот» мы часта маем на ўвазепроста блазна, — слова «донкіхоцтва» ў насраўназначнае з словам «недарэчнасьць» — міжтым як у донкіхоцтве нам трэба было б прыз-наць высокі пачатак самаахвярнасьці, толькісхоплены з камічнага боку. Добры пераклад«Дон Кіхота» быў бы сапраўднай заслугай пе-рад публікай, і ўсеагульная ўдзячнасьць чакаетаго пісьменьніка, які перадасьць нам гэтыадзінкавы твор ува ўсёй ягонай красе».

Іван Франко, які ў 1913 годзе апублікаваўсвой вершаваны пераклад «Дон Кіхота» наўкраінскую, пісаў пра Сэрвантэса — Мігуэль,а ў дужках — Міхайла. А ў назве пазначыў ге-роя не як гідальга, а як шляхціца. Менавіта такмусіць быць і па-беларуску. (А ў гішпанскімперакладзе наш шляхціц Завальня няхай назы-ваецца гідальгам.) Вось што пісаў Франко:

«Гэтая аповесьць мела нечуваны датуль пось-пех, першае выданьне разышлося на працягучатырох тыдняў, а яшчэ ў той самы год выйшлічатыры выданьні. У тым самым годзе пачалітаксама зьяўляцца яе пераклады на іншыя мо-вы, асабліва ў Францыі... Пра папулярнасьцьможа сьведчыць хоць бы тое, што ў Гішпаніі гэ-тую кнігу выдавалі больш за 400 разоў, што янаперакладалася на ангельскую мову 200 разоў,на францускую 168 разоў, на італьянскую 96,на партугальскую 80, на нямецкую 70, нашвэдзкую 13, на польскую 8, дацкую 6, расей-скую 2 разы і на лаціну 1 раз. Поўнага ўкра-інскага перакладу «Дон Кіхота» дагэтуль яшчэня маем, дый, відаць, няхутка дачакаемся».

Сёньня на «Дон Кіхота», напісанага зь бела-рускім «і», адгукаецца ў інтэрнэце мноства як-раз украінскіх сайтаў — пераклады і крытыка.А да беларускай сытуацыі пасуе менавіта таястогадовае даўніны характарыстыка ІванаФранка — ня маем, а поўнага перакладу дача-каемся ці хутка.

У 1940 годзе зьявіўся першы пераклад на бе-ларускую, але не з арыгіналу, а з расейскай. У1999-м гісторыя паўтарылася. У сэрыі«Школьная бібліятэка» выйшаў яшчэ адзін


стала найлепшай кнігай чалавецтва? Мойасабісты адказ наступны. Дон Кіхот — першыпаводле перасьпеваў. У розных культурах напрацягу ўсёй гісторыі за гэты вобраз бралісяпісьменьнікі — як за толькі абазначаны матыў.Гэтак увесь сьвет пісаў і працягвае пісаць свойагромністы гіпэртэкст, якi часам надта далёкіад першакрыніцы, і якому няма канца. Длялітаратуры факту і проста для будзённае сьвя-домасьці Дон Кіхот — гэта ўстойлівы сымбальіррацыянальнага дабра.

Расейскі пісьменьнік-эмігрант УладзімерНабокаў згадваў, як у часе сваіх гарвардзкіхлекцыяў ён у Мэмарыяльнай залі на вачахшасьціста студэнтаў разьдзёр «Дон Кіхота» накавалкі, назваўшы яго злобнай, тапорнай ста-рой кнігай. Набокава раздражняла будова ра-ману, устаўныя навэлы, бесьсюжэтны сюжэт.Асабліва абурала яго чамусьці тое, што ёсьцьмноства людзей, якія не чыталі Сэрвантэса, алегатовыя ўва ўсіх дэталях распавесьці пра пэры-пэтыі ягонага раману.

І яшчэ — спэцыфічная гішпанская жорст-касьць, якой, на думку Набокава, напоўненаякніга. Бязьлітасная жорсткасьць, што караестарога, які гуляецца, бо стаў падобны да дзі-цёнка. Кніга пісалася ў тыя часы, калі з карлі-каў і вар’ятаў пасьміхаліся, калі тых, хто ду-мае інакш, спальвалі на пляцы пад усеагуль-ныя воплескі, калі міласэрнасьць і дабро нібывыпарыліся. Набокаў лічыў, што сучасьнікіСэрвантэса сьмяяліся менавіта з жорсткасьці ўягонай кнізе:

«Аднак у сьвеце хутка знайшоўся іншы спо-

Напэўна, і ў гэтым выпадку беларуская сы-туацыя адрозьніваецца ад расейскай. Пры-намсі, той першы, хто зробіць якасны наўпро-ставы пераклад «Дон Кіхота», наўрад ці станеў нас такім вось нацыянальным героем. Добраўжо, што такі перакладчык ёсьць. Гэта ЯкубЛапатка, які цяпер жыве ў Фінляндыі. Кабвысьветліць, у якім стане беларускі перакладраману Сэрвантэса, я затэлефанаваў у Хэль-сынкі. Кажа Якуб Лапатка:

— Я зрабіў некалькі разьдзелаў. Частка іхнадрукаваная ў «Хрэстаматыі сусьветнайлітаратуры». Яшчэ некалькі разьдзелаў умяне тут перакладзена. Я хачу зрабіць няпоўную вэрсію, а... Ну, не такую ўжо, як, веда-еш, «клясыкі на 20-ці старонках», а сярэднюювэрсію для аблегчанага чытаньня. Таму што,будзем казаць так, чытаць яго вельмі цяжка.Па-гішпанску яшчэ цікавасьць ёсьць да мовы, ігэтак далей, а так калі чытаць... Я яго ў дзя-цінстве чытаў і вельмі зьдзіўляўся — чагогэта ўсе на яго так накінуліся. Таму я тутвыбіраю такія разьдзелы, знакамітыя... На-прыклад, пра ветракі, зь якімі ён змагаўся, боўсе ведаюць — «змагацца зь ветракамі», а хтоі што — ня ведаюць. Карацей, я паціху калу-паю і думаю, што праз годзік я яго закончу.

Якуб Лапатка кажа тое, што скажа кожны,хто чытаў «Дон Кіхота» ў неадаптаванай вэрсіі— чытаць яго цяжка. Гэта, бадай, клясычныпрыклад таго, як усеагульнае прызнаньне на-бывае зьмест твора, форма якога — хутчэй дляспэцыялістаў.

Чаму ж такая цяжкая для чытаньня кніга


іхную глупоту і хлусьлівасьць, і адзінае, штомяне засмучае, гэта што ацьверазеньне наста-ла занадта позна, і ў мяне ўжо няма часу вы-правіць памылку і ўзяцца за чытаньне іншыхкніг, якія ёсьць сьветачамі для душы. Мне ха-целася б памерці так, каб людзі пераканаліся,што жыў я недарэмна, і каб за мною не заста-лося мянушкі вар’ята, — няхай я гэткі і быў,аднак жа сьмерцю сваёй хачу даказаць адварот-нае».

Праз два гады ўвесь сьвет будзе адзначаць ча-тырохсотыя ўгодкі «Дон Кіхота» — найлепшайкнігі ўсіх часоў і народаў. Кнігі пра іррацыя-нальную дабрыню і высакароднага вар’ята.Магчыма, да таго часу пабачыць сьвет і паўна-вартасны беларускі пераклад гэтага твору. Да-лейшы ягоны лёс губляецца ў смузе будучыні.Бо ніхто не адкажа на пытаньне, што нас чакаетам. Хіба што Дастаеўскі, які, відаць, прадба-чыў сёньняшні посьпех і меркаваў, што «ДонКіхот» Сэрвантэса здолее паслужыць чала-вецтву апраўданьнем на Страшным судзе».


ëÚ‡flÌÍ‡ ÔÂ¯‡„‡ ˜‡Î‡‚ÂÍ‡

Дарожныя паказальнікі на гомельскай Бела-русі не такія, як на віленскай. Залесься ці На-васёлак я ня ўлічваю. Гэта, скажам так, агуль-ны фон. Але чаго тут зусім няма, дык гэтабалцкіх назваў вёсак: Жупранаў з Кушлянамі

саб прачытаньня. Кніга дала штуршок сучасна-му раману па ўсёй Эўропе. Філдынг, Смолет,Гогаль, Дастаеўскі, Дадэ, Флябэр выдрапалі зГішпаніі гэтую гісторыю і ўжылі яе дзеля сваіхуласных мэтаў. Герой, які выйшаў з-пад пярастваральніка блазнам, зь цягам часу ператва-рыўся ў сьвятога».

Сваё арыгінальнае прачытаньне Сэрвантэса— у дзёньніках Франца Кафкі:

«22 кастрычніка 1917 году. 5 гадзінаў ра-ніцы.

Адзін з найважнейшых подзьвігаў Дон Кіхо-та, яшчэ больш настойлівы, чым змаганьне зьветраком, — гэта самагубства. Мёртвы ДонКіхот хоча забіць мёртвага Дона Кіхота; аледля гэтага яму патрэбны хоць адзін жывы ка-валачак, які ён і вышуквае мячом — настолькіж бесьперапынна, наколькі і безнадзейна. Угэтым занятку барукаюцца абодва мерцьвякінеразрыўным клубком праз усе стагодзьдзі».

Пасьля Кафкі мне згадаўся прынцып «апош-няга абзацу». Гэта калі пачынаеш чытаць кнігуз канца, і паводле той выбуховай энэргетыкі,што зьбіраецца «на дне твора», разумееш, ціварта прачытаць яго ўвесь. Натуральна, Каф-ка ня меў на ўвазе сьмерць Дон Кіхота, штоапісваецца ў рамане Сэрвантэса. І ўсё ж заха-целася перачытаць ня той разьдзел пра зма-ганьне зь ветраком, а той апошні, дзе гішпанскірыцар піша перад скананьнем свой запавет.

«Розум мой праясьніўся, цяпер ён ужо воль-ны ад густога змроку невуцтва, у які яго абры-нула злашчаснае й няспыннае чытаньне мяр-зотных рыцарскіх раманаў. Цяпер я бачу ўсю


Міхась Раманюк. Гэта калі ля крыніцы ставяц-ца крыжы, і месца робіцца сьвятым, нештанакшталт царквы пад адкрытым небам. Тутзьбіраюцца мясцовыя людзі і на крыжы веша-юць ручнікі. І так з году ў год. Старых ручнікоўне здымаюць, таму крыжы з часам ператвара-юцца ў такія захутаныя постаці...

Вялікія Нямкі — радзіма пісьменьнікаАкуліна. У самых гэтых словах — літаратура.Мусіць, так доўга маўчалі гэтыя Нямкі, так іму нутры ўсяго надумалася, нацешылася і наба-лела, што не маглі ня выплеснуць усё сваімуласным пісьменьнікам. Гэтак разам з ванд-роўкай пачынаецца яшчэ адна тэма — «радзімапісьменьніка». Далей на нашым шляху такіхбудзе шмат, аж да Бярозаўкі за Мазыром —радзімы пісьменьніка Федарэнкі. У гэтых кра-ях радзімы пісьменьнікаў — як тыя этнагра-фічныя крыжы, трапляюцца на кожным кро-ку. Верагодна, таму, што тут і сапраўды —радзіма, яшчэ і ў гэтым сэнсе.

... У Гомелі бацька нахінаецца да пяцігадо-вага хлопчыка, робіць вуснамі «пу-у» і кажа:«Ты што зрабіў?» Малы падымае ўгору вінава-тыя вочкі. Ай-яй-яй, — кажу я, нашто ж такбянтэжыць хлопчыка. — Каб вучыўся саромец-ца, — адказвае бацька. Эпізод нацыянальнаепэдагогікі...

Ну, вось і Чамярня. Заснавальнік Веткаўска-га музэю Фёдар Шкляраў — чалавек вельміадораны і дасьціпны, заўсёды згадваў гэтуюЧамярню, як узор краявіду. Чамярня — амальна мяжы з Расеяй. Гэта спракаветнае гара-дзішча на беразе Бесядзі. Сказаць, што мясь-

ды Мірклішак са Скірдзімамі. На Гомельшчы-не: Пакалюбічы, Сьвяцілавічы, Сенажаткі... Авось яшчэ вёскі — Барэц і Дварэц. Гэта нерусізмы. Гэта якраз чыстая Беларусь, бо назвыўтвораныя ад словаў «бор» і «двор». Яны такімсамым чынам названыя, як невялікі трактартут называюць «трактарэц».

У гэткую вось тапанімічную раскошу мы вы-праўляемся зь Вільні на другі край Беларусі —у Рэспубліку Радзіму, якую называем так ітаму, што гэта край старадаўніх радзімічаў, ітаму, што самі нарадзіліся ў гэтых мясьцінах.А ў майго калегі літаратара Барыса Пятровіча— яшчэ й бацькі ў Хойніцкім раёне. Туды мызьявімся пазьней, бо пачынаем — для паўнатыкарціны — зь Веткаўшчыны, дакладней, з Ча-мярні...

Навокал — краіна кантрастаў, дзе адселеныяпасьля Чарнобылю вёскі, у якіх «зашкальвае»дазымэтар, суседзяць зь дзейнымі дамамі адпа-чынку, дзе сьмяротна небясьпечна жыць, аледзе буяе й памнажаецца жывая прырода, дзеБеларусь пакінула самыя лепшыя й плодныясвае палі; край, у якім, паводле пашыранагаўяўленьня, высьпяваюць абрыкосы і дыні. І нятолькі ў гэтым кантраст. Забягаючы наперад,скажу, што, бадай, нідзе ў Беларусі ня бачыў умястэчках і вёсках такой дамінацыі дзяцей імоладзі, як тут, у гэтых раёнах, у зоне, штопадлягае адсяленьню.

За Сьвяцілавічамі — вёска Вялікія Нямкі,акурат тут давялося пабачыць «жыўцом» пры-крынічныя крыжы — знак спракаветнай бела-рускай архаікі, які падрабязна апісаў этнограф


зала, што гэта яна адкрыла яму гэтую мясьціну— Чамярню. Пасьля Шкляраў не аднойчы пры-яжджаў сюды з эцюднікам, бо быў яшчэ й жы-вапісцам. А мабыць, яшчэ часьцей — з гась-цямі. Каб проста так завезьці людзей, вывесьціна стромы бераг і сказаць: «Глядзіце!» І раптамтакая музыка пачынае гучаць, такая нахлынь-вае гармонія, што куды там да гэтага японскімшколам зь іхным урокам любаваньня прыро-дай. Нашу сытуацыю нават любаваньнем неназавеш. Гэта хутчэй нейкае філязофскае гля-дзеньне ў абсалют. Ты ня сьлізгаеш позіркам,а зазіраеш у прадоньне сябе самога...

Дарэчы, у Ветцы, дзе сьцяной стаяў дождж,Галіна Нячаева паказала нам абноўленую экс-пазыцыю музэю, дзе гісторыя і мастацтва ста-раабрадцаў увесь час падсьвечваюцца тутэй-шай беларускай традыцыяй — ручнікамі з ге-амэтрычнымі ўзорамі, у якіх спадарыня Галінавялікі сьпец. Ад свайго папярэдніка Шкляра-ва яна пераняла ня толькі пасаду, але й мане-ру размаўляць з наведнікамі. Гэта і экскурсія,і лекцыя, а раптам разумееш, што ўсё гэта —урок этыкі.

Веткаўскі музэй — самы дасканалы і жывы,а таму і самы багаты з усіх, якія даводзілася ба-чыць у Беларусі. Не зважаючы нават на дара-жэзныя экспанаты, столькі сюды ўкладзенаўсяго нематэрыяльнага, што музэй гэты, здаец-ца, стаў сувымернай духоўнай альтэрнатывайсамой чарнобыльскай бядзе.

Яшчэ адзін кантраст: самы жывы музэй у са-мым нежывым месцы. Турысты сюды валам няваляць, бо баяцца радыяцыі...

ціны прыгожыя, будзе банальна. Зрэшты, загэтую вандроўку мы пабачылі вялікае мноствакраявідаў, якія, перанясі іх на холст, выгля-далі б абсалютнай пошласьцю. І ў гэтым длямастака-пачаткоўца — вялікая спакуса: пера-даць боскае стварэньне так, як яно ёсьць. І ўгэтым вялікі ўрок для кожнага майстра — чамулітаральна змаляваны прыгожы краявід нахалсьце ператвараецца ў пошласьць.

У Чамярні, на гэтым самым гарадзішчы —спаленыя могілкі: карціна, якая сёлета ў Бела-русі суправаджае цябе паўсюль, куды б ні пае-хаў. Абгарэлыя сосны. Першыя такія ў траўнімы бачылі адразу за беларускай мяжой наПскоўшчыне. У пакінутай вёсцы — ржавагаколеру сасновая купа на ўзгорку. Згарэла ўсё,што было з дрэва — усе драўляныя крыжы.Засталіся на папялішчы толькі крыжы кава-ныя і цясаныя з каменя. Першая і найбольшверагодная здагадка — нехта падпаліў леташ-нюю жухлую траву, ад якой загарэлася і ўсёастатняе. Праўда, траву ў нас палілі заўсёды,а столькі спаленых могілак давялося пабачыцьтолькі сёлета.

Мы ад’ехалі ад гарадзішча, каб паглядзецьна яго з дарогі. Сапраўды, сярод лысага поляплаўна вырастае пагорак, які раптам рэзка апа-дае да ракі. І на гэтым спадзе купкаю — тыяржавыя сосны. Барыс Пятровіч, які меўсязнайсьці літаратурнае параўнаньне ўсяму гэта-му, ляканічна сказаў: «лабок».

У Ветцы наша даўняя знаёмая Галіна Няча-ева, якая зьмяніла на пасадзе дырэктара музэюФёдара Шклярава пасьля ягонае сьмерці, ска-


каў. Радзіма пісьменьніка Толіка Сыса. Барысперакананы, што і сам пісьменьнік цяпер не-дзе тут. Але шукаць яго ня сталі. У Толіка ця-пер усе сюжэты пачынаюцца зь мілым па-лескім акцэнтам: «Я ўупіў альбо му ўупілі і...»,далей ідзе сюжэт. Чаму мы да яго не заехалі?Барыс кажа, што калі я так хачу зь ім пабачыц-ца, мушу ўзяць бутэльку і з Сысом ўупіць. Аінакш — навошта я яго шукаў? Жалезнаялёгіка.

І мы пакідаем гэтае месца зь ня надта добрымпаветрам. Тут рэчыцкія адстойнікі — ці то бы-тавыя, ці для нейкай вытворчай гадасьці — няважна.

...Ізноў назвы паселішчаў на паказальнікахуражваюць. Едзеш, як па Ірляндыі. Вось вёс-ка Дублін, а вось нейкі Велін дый сам Брагінтаксама. Мужчынскія словы.

Лоеў, як і ўсе тутэйшыя мястэчкі і вялікіявёскі, гадоў сто таму быў жыдоўскім. Гэта зна-чыць, што апроч наежджай расейскай адмі-ністрацыі, тут жылі пераважна гэбраі, а сялян-ская маса, якая атачала паселішча, была бела-руская. Ад гэбраяў засталіся камянічкі, якія йсёньня ўтвараюць аблічча гэтага зусім курорт-нага гарадка. Ціхі і ўтульны, акуратны Лоеўмае ўсе падставы прыцягваць турыстаў. Вялі-кую ваду дае зьліцьцё Дняпра з Сожам, пляжы,прыгажэнныя краявіды... І асаблівае радыяцыітут няма. Праўда, колішні дух і інтэлект малю-сенькага мястэчка ўжо ня тут — ён разьвеяныпа ўсім сьвеце. Варта згадаць, да прыкладу,лоеўскага выхадца бэн Бэцалеля, знакамітагаталмудыста, які апынуўся ажно ў Празе і на-

Гомельшчына даволі позна ўвайшла ў літа-ратуру. Але выглядае яна ці не найбольш бела-рускай. Тут заўважна часьцей гавораць па-бе-ларуску, і беларускае візуальнае інфармацыібольш. Часам гэта калькі — «Шчасьлівагашляху!», часьцей нармальна — «Шчасьлівайдарогі!»

Барыс распавядае, як бачыў у адной тутэй-шай вёсцы хворага на AIDS. Той лічыў сваё за-хворваньне несправядлівым (заразілі!) і пом-сьціў. Жыў у зоне адсяленьня, а абсьледавац-ца езьдзіў у Маскву. Кожнага разу купляў купэі спакушаў якую-небудзь кабету. Туды кабету,назад кабету. Гэтак помсьціў. Калі Барыснапісаў пра гэта ў газэце, зь ім ледзьве несудзіўся цэнтар прафіляктыкі AIDS, маўляў,аўтар раскрыў мэдычную таямніцу. Справабыла гадоў дзесяць таму, а Барыс абураеццадагэтуль. Чаму хворыя на AIDS абароненыятаямніцай ад астатніх, а астатнія ад іх — не!

А што табе «Ваўчыная яма»? — пытаюся ўБарыса пасьля гэтай гісторыі. Быкаў, — кажа,— у краявідах Чарнобыльскай зоны ўпартаапісвае Віцебшчыну, хмызьнякі ды ўзгоркі. Аякія тут, на Палесьсі, хмызьнякі?..

Тым часам мы заяжджаем у Гомель. Гомель— увесь у рысях. Гарадзкі герб, праўдзівасьцьі права на існаваньне якога яшчэ пятнаццацьгадоў таму трэба было даказваць, цяпер паў-сюль — на шыльдах, на этыкетках, у газэтах...

Далей — на Лоеў. Там нас чакае другі пась-ля Чамярні «эратычны эпізод» гэтай ванд-роўкі. А пакуль пераяжджаем Дняпро. Наўвесь прасьцяг па даляглядзе — вёска Гарош-


зьвязваючы гэта ўсё з заклінаньнем плод-насьці. А яшчэ думалася пра тое, што людзі ўнас часта на такія рэчы не зьвяртаюць увагі.Усё ж такі Ленін — штука сур’ёзная, таму, калій бачыш у ім нешта «ня тое» — ня вер вачамсваім.

...Чарнобыль суправаджае нашу вандроўкухутчэй як вобраз, чым як рэальнасьць. Сап-раўды ж, радыяцыi не памацаеш, а што ў гор-ле запяршыла — дык магло і ад цыгарэты. Чар-нобыль — невідзімка. Іншы раз хацелася ду-маць пра яго, як пра вялікі міт, створаны бе-ларускім народам у канцы мінулага стагодзь-дзя, як пра фальклёр. Нешта падобнае да пач-вары Нэсі ў шатляндзкім возеры, толькі не та-кое «матэрыяльнае». Чарнобыль нагадвае духНэсі. Такое прыблізна адчуваньне Чарнобылю,па-мойму, у людзей, якія жывуць на забруджа-ных тэрыторыях. І ў такім стылі пра яго рас-павядаюць. Пра хваробы гавораць, як праіншую тэму, падыходзячы ўжо нібы «з друго-га боку». Хваробы — гэта рэальнасьць. А Чар-нобыль — злая, натуральна, але ўсё ж казка.Зьмешваць іх, складаць у прычынна-выніко-вую сувязь не выпадае. Як нельга зьмешвацьуласную хату з палацам якога Зьмея Гарыны-ча. Гэта два розныя жанры. І калі зьмешваць— як тады жыць?

...У вечаровым сонечным Брагіне на акурат-ным цэнтральным пляцы парамі шпацыруюцьдзяўчаты і хлопцы. Дзеці ядуць хойніцкае ма-розіва. Маладая жанчына годна нясе свойвялікі жывот — цяжарная. На сьветлавым таб-ло на будынку палаца культуры сьвецяцца

прыканцы 16 ст. стаў галоўным праскім рабі-нам. Гэта ён прыдумаў слыннага праскага го-лема. А з Францішкам Скарынам яны тамразьмінуліся прыблізна на чвэрць стагодзь-дзя...

Зрэшты, алюзіі колішняга лоеўскага інтэ-лектуалізму і досьціпу можна пабачыць і сёнь-ня. Гэта я пра той абяцаны «эратычны сюжэт».А ўбачылі мы яго на цэнтральнай плошчы мя-стэчка, побач з будынкам райвыканкаму. Уба-чылі, і вачам сваім не паверылі. Ленін. Звычай-ны Ленін, вельмі акуратны помнік, вельміправільны, амаль такі, як у Менску на плош-чы Незалежнасьці, чорны. Толькі Ільліч тут ніна што не абапіраецца, а паказвае пальцам насутоку Дняпра і Сожа, туды, дзе гарадзкі пляж.А замест указальнага пальца ў Леніна — фалас.Самы што ні ёсьць рэалістычны, адпаведныўсяму помніку. Ну, усякіх даводзілася бачыцьленінаў — і пафарбаваных зялёнай ці бла-кітнай фарбай, і нават такога, як у пасёлкуЖаркоўскі на Цьвершчыне, у якога штаныўехалі ў зад, але гэткага — з фаласам заместуказальнага пальца...

Мы сьмяяліся, але стрымана. Усё ж месцатут сур’ёзнае — штаб раённай вэртыкалі, ваколдзелавіта сноўдае мясцовае начальства. І по-тым, сам факт такога Леніна ўяўляўся за ме-жамі магчымага. Ці гэта жарт скульптара? Алеж ставіўся помнік у самыя суворыя сталінскіячасы — у 1948-м. Магчыма, пажартаваў якіпазьнейшы рэстаўратар? А можа, гэта водгукбеларускай палескай архаікі, дзе фаласам, дапрыкладу, упрыгожвалі вясельны каравай,


мову беларускую праз расейскую. Зусім яскра-вы прыклад — Гайнаўка. Яна цяпер з польска-га боку мяжы, і па-польску — Гайнувка, а ў ра-сейцаў няма такога «г», і яны польскую ўжоназву перадаюць праз «х» — Хайнувка. Ну, апаколькі ў нас доўгі час за эталён ва ўсім бра-лася расейская мова, дык цяпер і па-беларус-ку афіцыйна — Хайнуўка. У выніку беларус-кая вёска зь беларускім насельніцтвам, якоетак прыгожа назвала сваё паселішча Гайнаўка,цяпер па-беларуску — Хайнуўка.

Праўда, нашы людзі, як правіла, на такіяалягізмы не зьвяртаюць увагі, як на той фаласЛеніна ў Лоеве. Альбо — як на расклад руху наашмянскай аўтастанцыі, дзе Літва названая«дальнім зарубежжам», хоць ехаць да яе 20кілямэтраў, а быў бы аўтобус на Ашгабад — на-зываўся б «блізкім зарубежжам», хоць ехаць даяго трэба было б 3 тысячы кілямэтраў, далей,чым да Нью-Ёрку, дарэчы...

Празаік Барыс Сачанка, які пра тутэйшуюсваю родную вёску Вялікі Бор напісаў тоўстыраман «Вялікі Лес», тлумачыў, што спрадвеч-ная беларуская назва Хойнікаў — Хвойнікі.

Глінішча. Радзіма пісьменьніка Мележа.Дом-музэй, як той казаў, вылізаны, акурат-ненькі. Перад ім — бюст Мележа, які ў гэтымвыкананьні нагадаў нам Быкава. Барыс Пят-ровіч зьвяртае ўвагу на тое, што дом-музэй на-лежыць аддзелу культуры Хойніцкага райвы-канкаму. А ў Хойніках сваіх пісьменьнікаў,маўляў, любяць, як нідзе. Натуральна, праяж-джаючы такой вёскай, пачынаеш углядацца ўабліччы вяскоўцаў — хто тут знакаміты Васіль,

лічбы — 96 мікрарэнтген у гадзіну. За бюстамземляка-пажарніка, які загінуў на АЭС, — трысьпісы населеных пунктаў: пахаваных, якіязрылі бульдозэрамі, адселеных і тых, якія зна-ходзяцца ў стадыі адсяленьня. Брагін — у гэ-тым апошнім сьпісе.

Дарога з Брагіна ў Хойнікі ідзе паміж засея-ных палёў. Зьлева і справа — адселеныя, пус-тыя вёскі. Проста сярод поля раз-пораз стаяцьзнакі — трохсотмэтровая забарона на прыпы-нак. Гэта яны абазначаюць, што злы казачныдракон усё ж існуе, і адчуць ягоны дотык, ма-тэрыялізаваць небясьпеку пры жаданьні мож-на акурат у гэтым месцы.

Дарога на Бабчын закрытая шлягбаўмам іахоўваецца міліцыяй. Але гэтым разам у насняма задачы патрапіць у трыццацікілямэтро-вую зону, і таму мы праяжджаем міма. Баб-чынскі пэдтэхнікум, у якім у 1920-я гады ўтва-рылася беларуская нацыяналістычная ар-ганізацыя альтруістых, застаецца пакуль неад-веданым. А яшчэ Бабчын — радзіма пісьмень-ніка Мятліцкага, таго самага, які цяпер прыз-начаны рэдактарам часопіса «Полымя», і якіпісьменьніцкую кар’еру зрабіў на вершах праЧарнобыль. Я цытую нешта з колішняга вершаМятліцкага пра радзіму: «Дзе помнічак падліпамі ля школы вартуе даўняй памяці гра-мы». І мы ўсе разам задумляемся, што гэта ўсёзначыць...

Хойнікі — чыста польскае слова. Толькінаціск трэба ставіць правільна — Хойнíкі. Гэтаяк Мінск або Гродна — таксама польскія вары-янты беларускіх назваў, якія прыйшлі назад у


вырашыў пасяліцца? Свой адказ мы знаходзімдаволі хутка. На месцы.

Уявіце сабе, што вы праехалі кілямэтраў стопа абсалютнай роўнядзі сярод палёў, лясоў івёсак. Такая роўная плоскасьць на месцы асу-шаных балот. І раптам гэтая плоскасьць аблам-ваецца, і вы глядзіце з трыццацімэтровай гары,а перад вамі — унізе, на ўвесь прасьцяг, на ўсюшырыню далягляду — іншая плоскасьць зтымі самымі палямі, лясамі і вёскамі, тольківід зьверху. Здагадка прыйшла адразу. Гэта жмы стаім на беразе легендарнага мора Герадо-та, якое славуты грэцкі гісторык намаляваўнекалі на месцы сучаснага Палесься... І тамунічога дзіўнага, што першабытны чалавек вы-рашыў пасяліцца на беразе мора.

Хто быў той першы чалавек, таксама ста-новіцца зразумела хутка, на самой стаянцы.Праўда, ад яго захаваўся толькі пастамэнт знадпісам «В.И.Ленин». Сюды ж праведзенаяэлектрычнасьць. Падсьветка. Жыва ўяўляец-ца, як у сталінскія часы гэты першабытны ча-лавек ці першачалавек стаяў высока і горда па-над морам Герадота. Такі сабе Заратустра. Насамым глыбінным узроўні скрайнасьці змыка-юцца. І тут гэта адчуваеш. Лысы карузьлік —звышчалавек. Пастамэнт сталінскага часу зтакімі самымі ляпнінамі, як на менскім Ста-лінскім праспэкце. Але Леніна няма. Ён сы-шоў, хутчэй за ўсё, разам з разьвянчаньнемкульту Сталіна. Дакладней, пераставілі ягокудысьці — ці на плошчу, ці на які школьныдвор. Але вось сымболіка! Ленін на стаянцы

а хто — Ганна Чарнушка. Людзі на балоце, яко-га даўно ўжо няма...

У Юравічах Барыс заявіў, што менавіта тутсамыя прыгожыя беларускія дзеўкі. Ён наагулпатрыёт Хойнікаў ці Хвойнікаў. Але тут нештаздаўся на карысьць, выходзіць, Калінкавіччы-ны. Гэтая -ччына правакуе цэлую плойму зга-дак пра тое, як гомельцы або гамяльцы абоафіцыйныя гамяльчане — у сэнсе, жыхары воб-ласьці — называюць жыхароў сваіх гарадоў івёсак. Можна ж брагінцы сказаць, а можна ібрагінчане, хойнікцы — і хайнічане. Гэтыя-ане гучаць больш на расейскі манер, хоць гэтаняпраўда, дакладней, гэта чыста мясцоваяпраўда. А ўсё расейскае ў нас ухваляецца, і няг-ледзячы на ўзор якіх-небудзь ленінградцаў, тутжыхароў Чачэрску, да прыкладу, упарта назы-ваюць чачарчане. І толькі так. Чачэрцы ўжо якбы і не па-нашаму.

Архітэктурная прыкметнасьць Юравічаў —руіна кляштару і стары калегіюм, у якім сёнь-ня праваслаўны манастыр. Усё гэта абнесенавысокім плотам. Уваход — напісана — толькіз блаславеньня, і побач табліца з папярэджань-нем пра злога сабаку. Нечым усё гэта нагадваезону. Магчыма, так і трэба. Тут утаймоўваюцьцелы, каб мацаваўся дух...

Юравічы можна лічыць абсалютным пачат-кам чалавека ў Беларусі. Менавіта тут зной-дзеная самая старая ў нас чалавечая стаянка.Каля 30 тысячаў гадоў таму. І — абсалютнаяпрастора для фантазіі. Што гэта быў за чала-век, адкуль прыйшоў, і чаму ён менавіта тут


першабытнага чалавека зьнік разам са зьнік-неньнем таго, каго называлі Ленінам сёньня...

Не дае спакою той першы чалавек. БеларускіАдам. За сваю гісторыю Палесьсе ведала многіяперасяленьні і засяленьні. Кажуць, што славя-не прыйшлі сюды з Дунаю, бо ўсе тутэйшыяпесьні — пра Дунай. А яшчэ тут сьпяваюць прамора. «Колькі раз я ў моры парынала, не дас-тала ў моры дна, я сваімі белымі рукамі адма-хала ўсім людзям, я сваімі русымі касамі пры-плывала к берагам». Што дзіўнага, што народ,які жыве па берагах колішняга мора, захаваўтое мора ў сваіх песьнях?

Пазьней тут масава сяліліся... Хто толькі нісяліўся. Нават туркі. Але мястэчкі былі гэб-райскія. Сёньня гэтага ўжо не відаць. Пагналігэбраяў тутэйшыя партыйцы са сваім прыро-джаным антысэмітызмам. Самы паказальныпрыклад гэткага выгнаньня — сёньняшні ста-ры Мазыр, акуратны і прылізаны на мінулыяДажынкі, але цалкам спустошаны, выхалаш-чаны. Таксама, дарэчы, кантраст. Акуратныгорад, у якім ніхто не жыве, а толькі прагуль-ваюцца. Зь дзяцінства памятаю стары драўля-ны рынак, які заўсёды быў проста затопленынародам. Цяпер на ягоным месцы — новы,вялізная бэтонная гаргара. Таксама меўся быцьрынкам. Але ня стаў. Няма каму сюды хадзіць,бо ўся забудова прылеглых вуліц зьнесеная.Мне згадваецца, як у 1980-я, калі старыя ка-мяніцы тут руйнавалі цэлымі вуліцамі, мясцо-вы загадчык аховы помнікаў зьдзіўлена пы-таўся — навошта нам пакідаць гэтыя «жы-доўскія клапоўнікі»? На сьцяне ў ягоным ка-

бінэце — і гэта ў сярэдзіне 80-х! — вісеў парт-рэт Сталіна. Цяпер я думаю, што з такой «філя-зофіяй» можна было б і ад старой Вільні зь яе«жыдоўскімі клапоўнікамі» не пакінуць каме-ня на камені. Але пакінулі. І цяпер «клапоў-нікі» ўнесеныя ў сьпіс сусьветнае спадчыныЮНЭСКА.

Апошняе ўражаньне — нібы ў працяг гэтаетэмы — я вынес з гастраному ў Калінкавічах.У прадавачкі-жыдовачкі на бэджы прачытаў яеімя і прозьвішча: Надзея Фундамэнт. Побач яекаляжанка, наліваючы мне смачнага мазыр-скага квасу, распавядала яшчэ адной, трэцяйпрадавачцы: «Я ў Фундамэнт летам зьбіраццане люблю, вып’еш 50, а ап’янееш на 150, па-нэльны дом, сонечны бок — чыстая саўна...» Іўсе сьмяяліся, разам з гэтай самай ва ўсіх сэн-сах сымбалічнай Надзеяй Фундамэнт.


ÉÓ¯˚

Калі мы гаворым міжсобку пра тое, чаго заапошнія пятнаццаць гадоў у беларускім жыць-ці паболела і чаго паменела, найчасьцей назы-ваюцца дзьве рэчы: свабода і грошы. Свабодаразам з вызваленьнем ад татальнае апекі з бокудзяржавы прынесла і выдаткі — разарэньне,эміграцыю сяброў і блізкіх, дэпрэсію. Грошызмарнелi, затое значна паболела іх як чыньнікаў размовах, у паспалітай філязофіі, у чалаве-чых лёсах.


віліся браць даляры, а чарга вясковых цётак сазьдзіўленьнем разглядала «амэрыканскі ру-бель». Сёлета ў той самай вёсцы мы пабачыліажно тры крамы — тое самае сельпо, толькізначна пабагацелае, і дзьве камэрцыйныя. Укамэрцыйных бяруць і даляры. Гэта так, ма-ленькі штрышок у карціне параўнаньня бела-рускай і расейскай сытуацыі. У нас за гэты часамаль нічога не зьмянілася.

Падобную выснову робіць таксама філёзаф ібізнэсовец Уладзімер Мацкевіч:

— Пачатак 1990-х гадоў прызвычаіў людзейда таго, што грошы нешта каштуюць. І гэтабыў, так бы мовіць, культурны прарыў у гэ-тых адносінах. Але ж грошы ня сталі для бе-ларусаў каштоўнасьцю да сёньняшняга часу. Ітаму людзі болей дбаюць пра тое, каб зарабіцьна жыцьцё, чым пра тое, каб ставіцца да гро-шай, як да сродку — сродку разьвіцьця сваёйсям’і, самога сябе, сваёй справы. Гэтага пакульшто не назіраецца. Ну, за выключэньнем колабізнэсоўцаў і прадпрымальнікаў.

Нашы людзі трымаюць у руках валюту па-дзіцячаму: нібы не асабліва разумеюць, штогэта такое; падкрэсьлена без пашаны, каб невыглядаць скнарамі; і крыху грэбліва, каб невылучацца сваім «багацьцем» сярод іншых.Дзяцінства беларускай нацыі — тая стадыя,куды яе адкінуў савецкі час. Да рэвалюцыі гэтабыла сялянская нацыя, у сваю чаргу, адкіну-тая ў такі стан пасьля далучэньня краіны даРасеі. Але тады, у нашаніўскі пэрыяд пачатку20 ст., сялянская нацыя мусіла пайсьці ў шко-лу, навучыцца весьці гаспадарку і абыходзіцца

Свабода і грошы прапанавалі беларускамучалавеку выбар: адчуць сябе вольным гаспада-ром, або нікому не патрэбным і таму пакінутымучорашнім утрыманцам.

Праўда, нельга сказаць, што такі выбар —пан або прапаў — спасьціг кожнага беларуса.Старэйшым прыносяць дахаты пэнсію, моладзьпераарыентоўваецца на капіталістычныя каш-тоўнасьці. Найцяжэй, бадай, сярэдняму пака-леньню. Акурат таму, якое ў культуры аб’ек-тыўна аказалася адказным за гэты пераходныпэрыяд. Скажам, старэйшыя пісьменьнікі і ма-стакі, як правіла, спадзяюцца дажыць свой веку той схеме, да якой прызвычаіліся за савецкімчасам. Самыя маладыя ладзяць пэрфомансы ішукаюць кантактаў за мяжой. Што да сярэд-няга пакаленьня, дык яно не стварае раманаў,а піша гэты час перавалу сваімі ўласнымі лё-самі. Як правіла, атрымліваецца тое, што па-жылыя жанчыны па выхадзе з кіназалі назы-ваюць «цяжкое кіно».

Пра драматычныя лёсы трох маіх знаёмцаў— журналіста, паэта і празаіка, у жыцьці якіхгрошы адыгралі фатальную ролю, я распавядунапрыканцы сёньняшняй перадачы. А пачну зсамога месца валюты або матэрыяльных рэсур-саў, або, зусім ужо па-вулічнаму, «бабак» ужыцьці беларускага грамадзтва. Ці зьмяняец-ца гэтае месца цягам апошніх 10—15 гадоў? Ве-рагодна, ня так хутка, як гэта адбылося ў су-седніх Літве, Польшчы ці нават Расеі. Сказва-ецца беларускі постсавецкі застой.

Мне згадваецца, як у глухой расейскай вёс-цы сем гадоў таму ў краме сельпо ў нас адмо-


камунізму пасьля таго, як сталі пераводзіцьсвае зьберажэньні ў амэрыканскія даляры?Аднак ёсьць у паводзінах з грашыма беларусаўі прадстаўнікоў іншых народаў і паказальныяадрозьненьні.

— Што тычыцца, напрыклад, каўкаскіх на-родаў... — кажа Ўладзімер Мацкевіч. — Грошыяны, так бы мовіць, любяць. Шануюць. Але жтам няма індывідуалізму ў стаўленьні да біз-нэсу, да грошай. Там — сям’я, тэйп, клан. І гро-шы ходзяць у кланавых групоўках, амаль як ухолдынгах. Таму нельга сказаць, калі маемсправу з заможным каўказцам, што гэта ягогрошы. Гэта грошы сям’і. У беларусаў гэтаганяма. Беларусы больш эканомныя, большсьціплыя, чым расейцы. Расейцы грошай не ша-нуюць звычайна. Таму ўсе заробленыя грошыпускаюцца на жыцьцё, на прадметы раскошы.У беларусаў гэта таксама назіраецца, тамушто некаторыя бяруць прыклад з так званых«новых рускіх». Не па сродках звычайна жы-вуць тыя, хто добра зарабляе. Але ж не ў та-кой ступені, як у Расеі. Больш значныя адрозь-неньні ўсё ж існуюць там, дзе ёсьць пратэс-танцкае стаўленьне, той так званы дух капі-талізму. Гэта эстонцы, латышы. Нават мен-шае адрозьненьне паміж беларусамі і летуві-самі ў гэтым сэнсе. Гэта што тычыцца звы-чайных паводзінаў чалавека, беларуса. Іншаясправа — гэта ўмовы. Пагадзіцеся, што немэнталітэт звычайнага беларуса вiнаваты ўтым, што ў краіне за больш чым 10 гадоў не-залежнасьці так і не зьявілася ўласнай грашо-вай адзінкi, што мы да сёньня жывем зь незра-

з грашыма. Мусіла адбыцца тое, што свойкапіталізм зрабіў зь літоўцамі — таксама ся-лянскай нацыяй, якая за дваццаць міжваен-ных гадоў пасталела ў дарослую. Беларусы жзасталіся дзецьмі, і іхнае сталеньне прыпадаеўжо на 21 стагодзьдзе. Вось што кажа пра гэтаЎладзімер Мацкевіч:

— Традыцыйна, са старых часоў Беларусь —краіна грашовая. Нягледзячы на тое, што ў17—18 ст. гандаль ажыцьцяўляўся магна-тамі, усё ж гандлёвыя адносіны ў гарадах інават на вёсцы былі. У адрозьненьне ад Расеі.У Беларусі да грошай ставіліся больш па-эўра-пейску. А вось тое дзіцячае стаўленьне — гэтанаступства савецкага часу. І ў гэтым сэнсемы нічым не адрозьніваемся ад іншых народаў.За выключэньнем тых, хто праз пратэстанц-кую этыку меў каштоўнасьці прыбытку, за-можнасьці. І тут адрозьненьні нават паміжбеларусамі заходнімі і ўсходнімі. Я яшчэ за-стаў часы, калі ў Гарадзенскай вобласьці сяля-не марылі пра каня, пра тое, каб ім вярнулізямлю й гэтак далей. На жаль, гэта былі ста-рыя людзі, якія засьпелі яшчэ польскі час. Асёньня іх дзеці ўжо пра гэта ня мараць. Але ўсёж людзі пра грошы пачалі дбаць. І перасталісаромецца лічыць грошы, таргавацца.

Калі ісьці за прыкладам нашых балтыйскіхсуседзяў альбо палякаў, дык можна зрабіць вы-снову, што менавіта капіталізм, грашовыя да-чыненьні давершаць працэс фармаваньня бела-рускае нацыі, якая запынілася ў сацыялізме,нібы ў сваім уласным дзяцінстве. Вам не да-водзілася назіраць, як памякчэлі апалягеты


данасьці ў працы, таму што паводзіны бізнэ-соўцаў у Беларусі больш цывілізаваныя, чым уРасеі. Але гэта ніяк не зьмяняе стаўленьнярасейцаў да Беларусі. Расейцы ставяцца звы-сака. Што тычыцца летувісаў ці латышоў,палякаў, дык тут ня трэба перабольшвацькультурных і нацыянальных адрозьненьняў.Бізнэс — інтэрнацыянальная, касмапалітыч-ная справа. Там маюць справу з чалавекам ізьвяртаюць увагу на тое, што можна назвацьплацёжнай дысцыплінай, уменьнем трымацьслова. І ў гэтым сэнсе адрозьненьняў паміжбізнэсоўцамі беларускімі і летувіскімі няма.

А як самі беларусы, у масе сваёй далёка небагацеі, ставяцца да багатых суайчыньнікаў? Іяк багатыя суайчыньнікі на гэта рэагуюць? Ціне пачуваюцца яны няёмка? Усё ж той савецкіфон роўнасьці ў жабрацтве ў Беларусі яшчэ ад-чуваецца, і калі на гэтым фоне зьяўляецца ча-лавек з грашыма, ён мусіць пачувацца крыхузамежнікам ці, іншы раз, нават іншапля-нэтнікам. А яшчэ ён мусіць паводзіць сябе так,каб не даваць падставаў зараз жа накідвацца наяго і прасіць грошы...

— Ёсьць такая рэч — жабрацкі этас. До-блесьць у тым, што мы бедныя. Гэта рас-паўсюджаная зьява. Як толькі чалавек дае зра-зумець асяродку, што ён мае грошы, што ён за-можны, ён сутыкаецца вось з гэтым стаўлень-нем. Калі ты маеш грошы, дык дай. І тое, штоправа жабрака — прасіць, і права бізнэсоўца —даць ці ня даць — асымэтрычныя адносіны,гэта яшчэ не разумеецца. Патрэба чалавекабеднага не дае яму права патрабаваць у таго,

зумелымі грашыма, якія як былі разьліковымібілетамі, уведзенымі ў сытуацыі крызiсу, такі засталіся. І вось гэтая сарамлівасьць на дзяр-жаўным узроўні, узроўні тых, хто кіруе нашайэканомікай, не зьяўляецца наступствам мэн-тальнага стаўленьня беларуса да грошай.

Што да расейцаў, дык не аднойчы даводзіла-ся назіраць, як чалавек, гатовы аддаць табе«апошнюю кашулю» або рассыпаць мільёныпад ногі цыганам, акажацца скнарай у самайдробнай дробязі. Урэшце, пацьверджаньне та-кой рысы даюць і самі расейскія назіральнікі іпісьменьнікі, а я згадаў пра гэта таму, што ўбеларусаў такой рысы няма. Беларус у справеграшовых аб’ёмаў больш адэкватны, і ня станевыкідаць многа і шкадаваць мала. Напэўна,калі гэта ня той беларус, які «новы рускі». Да-рэчы, адносіны паміж «новым рускім» белару-сам і «новым рускім» расейцам ці палякам, цілітоўцам — таксама маюць у падмурку сваімтэму грошай.

— Што тычыцца расейцаў, дык яны ста-вяцца да беларусаў, як да меншых братоў.Прычым, без падставаў для гэтага. Беларускібізнэс больш цывілізаваны. Больш эўрапейскі.І гэта відаць ня толькі на прыватных ад-носінах прадпрымальніка з прадпрымальні-кам, фірмы зь фірмай. Гэта і на заканадаўчымузроўні таксама адбываецца. У нас у сярэднімбізнэсе (буйнога бізнэсу няма) амаль выключа-ныя разьлікі «кэшам», наяўнымі грашыма,што да сёньняшняга дня практыкуецца ў Ра-сеі. Нават калі беларускія фірмы маюць ра-сейскія філіялы, яны адчуваюць значныя скла-


Нельга купіць «Мадону» Рафаэля. Але ж янанешта каштуе. Нават утрыманьне й заха-ваньне яе ад разбурэньня і то патрабуе грошай.І чым больш дарагая рэч культуры, тым большяна патрабуе на сваё захаваньне грошай. Тамугрошы дазваляюць усё пералічыць і ўсяму прыз-начыць свой кошт. І радзіме. Кажуць, што не-льга гандляваць радзімай. Але ж радзіма, пат-рыятызм, любоў да краіны, яны таксама мо-гуць быць вызначаныя грашыма. Ну, напры-клад, такім чынам. Чалавек не зьяжджае ўэміграцыю, нягледзячы на тое, што яму прапа-нуюць большыя грошы, а працуе на радзіме.Таму, што ён тут патрэбны, таму, што ёнлюбіць гэта. Вось гэта мера. І ўвогуле, грошыдаюць магчымасьць абменьвацца самымі роз-нымі каштоўнасьцямі. Захоўваць каштоў-насьці. І вызначаць — што чаго каштуе.

* * *Напачатку 1990-х адзін знаёмы журналіст

пазычаў ва ўсіх сяброў грошы, абяцаючы вяліз-ныя працэнты. Кажуць, назьбіраў мільён даля-раў, а можа, і больш. Хлапец быў вядомы, знаў-ся з мноствам народу, і яму давяралі. Пасьляён раптам кудысьці прапаў. Адныя казалі, штозьбег з грашыма на другі край сьвету, другіяпярэчылі — маўляў, гэты хлапец ня мог учы-ніць такой здрады, мы яго ведаем. Трэція гава-рылі, што злавілі таго журналіста бандыты,грошы адабралі, а самога закапалі ў зямлю так,каб ані сьледу не засталося. Асабіста мяне ўгэтай гісторыі запыняюць адносіны атачэньня.Не кажу ўжо пра мэркантыльную незацікаўле-

у каго грошы ёсьць, задавальненьня ягонай па-трэбы. І гэта зь цяжкасьцю разумеецца насёньняшні дзень. Усё ж зьмены ў гэтым сэнсеадбываюцца. І ўсё менш і менш становіццатых, хто думае, што ягоная галеча, ягонаябеднасьць дае яму правы качаць гэтыя правы.Паказваць, што маеш грошы — небясьпечна.Таму, што найбольшым вымагальнікам зьяў-ляецца дзяржава, а ня тыя, хто просіць. Хоцьсапраўды, грамадзкія арганізацыі, палітыч-ныя арганізацыі, яны таксама паводзяць сябе,як жабракі. Замест таго, каб уступаць у дзе-лавыя адносіны з тымі, хто мае грошы і мог быспансараваць гэтыя грошы на грамадзкія спра-вы, быць мэцэнатам нейкіх культурніцкіх зья-ваў... Трэба аказваць паслугі адзін аднаму,тады й грошы будуць. А калі проста — дайце,таму што мы хочам... Гэта непрымальная ўсучаснасьці пастаноўка пытаньня.

За савецкім часам фраза «прадаць радзіму»гучала, як апошняе злачынства, а падобнае дзе-яньне каралася сьмерцю. Мы, натуральна, нябудзем прадаваць сваю Беларусь, але вось пы-таньне — ці існуе кошт у радзімы, і калі так,дык якім чынам ён можа быць вызначаны?

— Я лічу, што грошы — адно з самых гені-яльных вынаходніцтваў чалавецтва. Грошы— гэта такая мера, унівэрсальная, у якой мыможам параўнаць самыя розныя зьявы наша-га жыцьця. Самыя розныя каштоўнасьці. Штоб там ні казалі ў такім квазімаральным пля-не, што радзіму нельга прадаваць, што мас-тацкія каштоўнасьці ня маюць кошту... Ну,сапраўды, ня маюць. Але ж іх можна вымераць.


укладчыкаў. Усё ж такі сапраўдная высокаяпаэзія нашмат даражэй за вашую крыўду...

Трэці знаёмец быў празаікам. Узяў вялізнуюпазыку пад задуманы бізнэс, а бізнэс ягоныпрагарэў. І крэдыторы ягоныя папаліся несэн-тымэнтальныя. Таму мусіў празаік прадацьусё, што было ў яго і ягонай радні з рухомага інерухомага майна. Засталіся ўсе ў чым стаялі.Але вось бяда — і гэтых грошай не хапіла на па-крыцьцё пазыкі. Тады сталі крэдыторы пагра-жаць празаіку сьмерцю. І мусіў ён уцячы ўіншую краіну і так глыбака схавацца там, штовось ужо шмат гадоў ніхто ў нас у Беларусі праяго нічога ня ведае...

Усе гэтыя людзі належаць да майго пака-леньня, якое нясе найбольшыя выдаткі, аплоч-ваючы капіталізацыю радзімы і станаўленьненацыі па самым высокім рахунку, аддаючы загэта хто жыцьцё, хто талент, а хто свабоду іславу.

этэр 11 жніўня 2002 г.

ùÎ‚¥Ò è˝Ò¸Î¥

16 жніўня споўніцца 25 гадоў з дня сьмерціЭлвіса Прэсьлі, слыннага караля рок-н-ролу,якім у нас, у Беларусі ніколі асабліва не захап-ляліся. Гэткі саладжавы, пешчаны і разбэшча-ны сымбаль амэрыканскае мары і спажывецка-га грамадзтва, у адным шэрагу з гамбургерам ібойфрэндам лялькі Барбі Кенам, Прэсьлі ніко-

насьць «падманутых укладчыкаў». З часузьнікненьня журналіста мінула гадоў дзесяць,і ягоная гісторыя паступова забылася. Ніхтосур’ёзна не заняўся расьсьледаваньнем. Тут нястолькі да грошай абыякавасьць, Бог зь імі, зграшыма. А вось чалавек — быў, і няма. Зрэш-ты, можа, каму трэба — той ведае. Я думаю,што менавіта так усе і разважаюць. Мараль гэ-тай гісторыі ў тым, што калі й вы зоймецесяпадобнай справай і некуды зьнікнеце, прапа-дзеце, вас ня будуць шукаць. Гэта ўжо сталаадзнакай нашага беларускага капіталізму — нешукаць зьніклых...

Прыблізна ў тыя ж часы пачатку 1990-х та-кой самай справай зьбіраньня грошай пад пра-цэнты заняўся адзін паэт. Гэты за савецкім ча-сам меў добрыя даходы і заўсёды ў сябе ў сваімхлебасольным доме прымаў гасьцей, усім дапа-магаў. Словам, такі быў для ўсіх, як бацька. Анастаў капіталізм, і спалохаўся паэт, што няздолее выцягнуць сям’ю, застацца на той матэ-рыяльнай вышыні, якая колісь дазваляла ямубыць такім вось усіхным бацькам. Нібы прорвапагрозьліва раскалолася пад нагамі. І чалаве-ка як падмянілі. А тут яшчэ й фірма, куды ёнтыя грошы пад працэнты разьмяшчаў, лясну-ла. Шэф фірмы, прыхапіўшы банк, уцёк за мя-жу. І ўнурыўся паэт. Мусіў кожнаму свайму«кліенту» доўга тлумачыць, што здарылася.Можа, дзе ў Грузіі яму б і паверылі, але ня ўнас. У нас западозрылі, што ён тыя грошы пры-своіў. І адвярнуліся ад паэта. Тады паэт і зусімзаціх і перастаў пісаць вершы. А шкада. І тамумараль гэтай гісторыі — для ўсіх падманутых


ве, але й дае рэкордную наведвальнасьць насваіх канцэртах. Той парою ў Менску ўжо гралісотні, а па Беларусі тысячы гуртоў, якія хібашто з насьмешкай называлі сябе «вакальна-інструмэнтальнымі ансамблямі», ужо прамі-нулі самы пік свае славы «Песьняры», і ме-навіта ў 1977-м, увосені, ствараецца гурт «Су-зор’е», той самы, зь якога, як кажуць, пачнец-ца гісторыя беларускага року. А Элвіс яшчэжывы. Прычым па-ранейшаму ён самы папу-лярны і самы прадавальны музыка. Але яго-ных песень ня граюць у Беларусі, мы папростуне зьвяртаем на яго ўвагі, іранізуем зь яго аль-бо нічога пра яго ня ведаем.

Акурат у 77-м мне даводзілася граць і сьпя-ваць у такім самадзейным гурце на менскімзаводзе «Гарызонт». Чаго толькі мы ні выкон-валі — і з Deep Purple, і з Сантаны, і свае пе-сенькі на вершы Янкі Купалы. Праўда, Купа-лу — на конкурсах, са сцэны. А звычайна натанцах у рабочых інтэрнатах гралі рэпэртуарзаходніх музыкаў. Пра Элвіса — ні слова, нізгадкі. Дыстанцыя недзе такая самая, як дарэпэртуару Льва Лешчанкі ці Кабзона.

Цяпер я думаю, што, можа быць, якраз у такіжнівеньскі вечар, калі мы на чатыры галасыраўлі «Smoke on the water» або выцягвалі пра-нікнёную «Black magic woman» у душнай, біт-ком забітай народам інтэрнатнай залі заводуфутаралаў на менскім ускрайку, якраз у тойсамы момант славуты Элвіс казаў жонцы, штопасядзіць у прыбіральні, пачытае. А праз трыгадзіны яна знойдзе ягонае распухлае цела по-бач з унітазам каля аброненай кнігі і зразумее,

лі ня быў кумірам ані ў нашых джазавых цірокавых мэляманаў, ані ў людзей паспалітых,якія аддавалі перавагу Тому Джонсу і Магама-еву, Дзіну Рыду і Абадзінскаму. Прэсьлі не зна-ходзіў у нас сваёй нішы. Ён быў бунтаром, якізарабляў мільёны ў тыя часы, калі сапраўднымузычны бунт ва ўяўленьні нашых людзейяшчэ не абуржуазіўся, не ператварыўся ў пры-пудраны шоў-бізнэс. Можна было або верыць урок-рэвалюцыю, або ў мяшчанскія ідэалы сы-тага бытнаваньня. Элвіс добра надаваўся да са-вецкіх карыкатураў на іхны буржуазны ладжыцьця — бяздумны і амаральны сьвет чыста-гану. І мы, прызвычаеныя шукаць у такіх ка-рыкатурах кантэкст, тут знаходзілі толькі ка-рыкатуру, у якую і ператварыўся напрыканцысвайго нядоўгага жыцьця гэты тлусты, азызлы,дабіты наркотыкамі і сэксуальнымі вычварэн-ствамі рок-н-рольны кароль.

Тым ня менш, юбілейная дата, якая па ўсімсьвеце стала цяпер адной з галоўных тэмаў, на-водзіць на нечаканыя супастаўленьні і ад-крыцьці. Элвіс Прэсьлі — гэты брантазаўр рок-н-ролу — трывала асацыюецца з дабітлоўскайэпохай, з 1950-мі гадамі, за межы якіх ягонывобраз не сягае. А тут раптам высьвятляецца,што памёр ён ажно ў 1977-м годзе. Зусім, такбы мовіць, нядаўна.

Мінула ўжо сем гадоў, як афіцыйна распалі-ся The Beatles, калі ўжо адыгралі свае лепшыятворы такія героі постбітлоўскае пары, як DeepPurple, Led Zeppelin, Pink Floyd, а Элвіс яшчэжывы. Тры разы зьмянілася музычная мода, аён, нібы ў паралельным сьвеце, ня толькі жы-


Але я выдатна памятаю той момант, калій як я пачуў Элвіса Прэсьлі. Лета 1992-га. Я ўВільні! Я ўжо амаль авалодаў гутарковай бе-ларускай мовай, і ўжо пасьпеў закахацца ўстарую сталіцу. Мой мозаг пераўзбуджаны адуражаньняў, а зрок і слых абвостраныя. Ужоня памятаю, чаго мяне занесла на старывіленскі рынак «Пад галяй». Але нэапалітан-скую песьню ў выкананьні Прэсьлі я пачуў ме-навіта там. Я стаяў пасярод базарнага пылуй сквару і насалоджваўся вібрацыяй ягонагаголасу. Тым больш, маёй ангельскай хапіла,каб зразумець адну фразу. «It’s now or never».Зараз альбо ніколі. І менавіта зараз, у белару-скамоўным тлуме гандлёвых радоў, мне рап-там захацелася шыкоўнага жыцьця. Новага,беларускага, эўрапейскага. А гэта значыць, не-вядомага дагэтуль жыцьця. Я знайшоў тойшапік, адкуль круцілі Прэсьлі, і набыў сабе ка-сэту.

Празь месяц у маёй кішэні зьявіўся першызароблены даляр. Праз год мой гардэроб па-поўніўся белым плашчом і вастрамысымі ча-равікамі. Яшчэ празь некаторы час я набыўаўтамабіль «Запарожац». А любімая касэтакруцілася ўвесь час. І дома, і ў машыне. Калі яадпусьціў бакенбарды — і сам ня памятаю. І ўдумках не было пераймаць караля рок-н-ролу.Памятаю, як, выходзячы зь нейкага менскагакабака, я ледзь разьмінуўся ў вузкіх дзьвярахзь нейкім спадаром «пад шафэ». Які пасьляхвіліны ўзіраньня ў мяне сказаў наступнае:«А, Элвіс? Ты яшчэ жыў?» «І паміраць незьбіраюся», — аджартаваўся я.

што яго больш няма... Жыў грэшна і памёрсьмешна.

Не, не атрымаецца ў мяне ўспамінаў праЭлвіса. Хоць, шчыра кажучы, шкада. Але прагэта крыху пазьней. Пакуль жа да каго я нізьвяртаўся з нашых мэляманаў з прапановайпаразважаць на тэму «Чаму я не люблю ЭлвісаПрэсьлі», у адказ атрымліваў адмову. А гэта,згадзіцеся, ужо інтрыгуе. Да рок-н-рольнагакараля ставяцца ў лепшым выпадку абыякава.У горшым — згадваюць растлусьцелага біцю-га ў залатых блёстках з саладжавым голасам,маўляў, што пра яго гаварыць. Хіба толькіЗьміцер Бартосік пагадзіўся згадаць куміранязлым ціхім словам, дый тое толькі таму, штояго самога часьцяком прымаюць за Элвісавага«двайніка».

Зьміцер Бартосік:Я ніколі ня быў фанатам Элвіса Прэсьлі.

Ніколі не ўзьнікала жаданьня адпусьціць ба-кенбарды ці апрануць вастрамысыя чаравікіна высокіх абцасах. Для мяне, апалягета ра-сейскай аўтарскай песьні, Прэсьлеў стыль быўцалкам чужы. Пляцкартны вагон выглядаўнашмат больш прывабна за ніколі ня бачанылімузiн. Грубай вязкі швэдар значна выйграваўу маіх вачах перад атлясным пінжаком. «Бе-ламорканал» быў мацнейшы й сапраўднейшыза «Мальбара». А маскоўскія падваротні ціка-вейшыя за невядомыя хмарачосы. Невядомаешыкоўнае жыцьцё, якое сымбалізаваў Прэсьлі,у маіх вачах саступала таму сувораму й муж-чынскаму, якое ўвасабляў Высоцкі.


бацькоў гэта таксама падагравае ў іхныхпрыхільнасьцях.

Далей. Элвіс — усім наркаманам наркаман.І за гэта ў нас яшчэ не навучыліся любіць.

А вось за што палюбіць маглі б. Нягледзячына посьпех і заробленыя ўжо мільёны, Прэсьліня стаў адмазвацца ад войска і праслужыў сваедва гады. Але якраз гэтага факту зь ягонагааблічча і голасу не відаць.

А яшчэ Элвіс — імпэрскі герой. Нездарма ёнгэтак добра прыжываецца ў расейскім гра-мадзтве. І раптам у ягоным іміджы зьяўляец-ца гэтая зусім расейская рыса, такая сабе раз-гуляй-цыганшчына. Але гэта таксама не пранас.

Кім жа быў Элвіс Прэсьлі, што яго так лю-бяць, нягледзячы на ўсе ягоныя непрываб-насьці? Крытыкі не без падставаў называюцьяго бацькам усёй сучаснай музыкі, чалавекам,які паламаў бар’еры паміж музыкай белай ічорнай, музыкай для старэйшых і падлеткаў,паміж музыкай і бізнэсам, чалавекам, які ад-крыў шлях The Beatles і ўсяму таму, што ішлозь імі і пасьля іх.

Ён з 1935 году. Гэта пакаленьне Караткевіча,Адамчыка, Барадуліна. Раўналеткі таксамаЭлвіс Прэсьлі і Ніл Гілевіч. Аднак цяжкаўявіць сабе, каб Гілевіч пісаў нешта пра Прэсь-лі ў сваёй паэме «Родныя дзеці», а Прэсьлісьпяваў песьню «А я лягу, прылягу». Зрэшты,наконт песьні — чаму б і не. Сьпявалі ж LedZeppelin «Эмігранцкую песьню» Багдановіча.На гэтым прыкладзе добра відаць, што такоерознасьць культураў, а што такое выпадзеньне

Кожны выходзіць з дэпрэсіі па-свойму. Хтоедзе на прыроду, хто знаходзіць паратунак угарэлцы. Нехта абкладаецца кніжкамі. Мне ждастаткова паставіць заежджаную касэту знэапалітанскай песьняю. Каб на нейкі міг вяр-нуцца ў той падзабыты стан першаадкры-вальніка. І дзе словы «зараз альбо ніколі» гу-чалі дэвізам. У той час, як большасьць марылапра «ўчора» назаўжды.

Кожнага разу, як пачую альбо пабачу яго наэкране, бярэ крыўда. Як жа яго не хапае. Бела-рускага мача ў залатым пінжаку, прыгажуна-мужчыны на ружовым лімузiне, улюбёнца ка-бетаў і маладзёвага куміра, нахабнага пару-шальніка канонаў і правілаў. Не хапае ме-навіта зараз. «Ніколі» ў нас ужо было...

Раскладаючы Элвіса па палічках, я бачу, штоскладнікі ягонага скандальнага посьпеху ўАмэрыцы былі й застаюцца складнікамі ягонайпаразы ў нас. У нас ня любяць эпатажу, а эпа-тажу за грошы — асабліва. У нас не прымаюцьусялякіх адхіленьняў, напрыклад, ягонайгіпэртрафаванай любові да мамы або ягонайамаль жывёльнай сэксуальнасьці на публіцы.Амэрыканцы далі яму мянушку — Elvis thePelvis (Элвіс-тазасьцёгнавы сустаў).

Па першым часе і ў Амэрыцы старэйшае па-каленьне абуралася ягонымі паводзінамі, штоаўтаматычна рабіла яго папулярным сярод пад-леткаў — з духу пярэчаньня бацькам. Таксаманя наша сытуацыя. У нас найчасьцей дзеці ад-маўляюць куміраў сваіх бацькоў. І, відаць,


Кажуць, у войску ён быў спраўным салдатам,але клопату рабіла ягоная пошта — 15 тысячлістоў за дзень ад закаханых прыхільніц, нека-торыя зь якіх, дарэчы, скончылі самагубствам,прыносячы сваё жыцьцё ў ахвяру яму. І нятолькі дзяўчынкі. Недзе ў Лівэрпулі быў страс-на ўлюбёны ў Элвіса Джон Ленан.

Элвіс і The Beatles сустрэліся ў 1965-м. Ма-ладыя куміры завіталі дахаты да старога кара-ля, якому, дарэчы, споўнілася тады 30 гадоў.Джон Ленан напіша пра тую сустрэчу ўспа-міны. Размова ня клеілася, пакуль усім не раз-далі інструмэнты. І пасьля гэтага ўсе разаммузыкавалі да паўночы. З тых мэмуараў па-ходзіць і знакамітае выказваньне Ленана праПрэсьлі: калі б не было яго, не было б нічога.

Дасьледнікі прэпаруюць ня толькі талент,але і кроў Прэсьлі. Ня тую, у якой пасьля яго-нае сьмерці знайшлі ці то 14, ці то 16 відаў нар-катычных рэчываў, а тую, што складалася ге-нэалягічна. Сёлета на фэстывалі гэбрайскіхфільмаў у Таронта паказалі фільм пад назвай«Шмэлвіс: у пошуках гэбрайскіх каранёў кара-ля рок-н-ролу». Гэта імпрэсарыё Элвіса падпсэўданімам Шмэлвіс сьцьвярджае, што ЭлвісАрон Прэсьлі быў гэбраем.

Насамрэч гэбрайкай была прабабка Элвіса.Апроч яе крыві, у ягоных жылах была намяша-ная індзейская, ірляндзкая ды бог ведае, якаяяшчэ. Але для беларускіх аматараў генэалёгіікараля, калі б такія знайшліся, менавіта гэты,гэбрайскі сьлед, мог бы быць карысным. Няйначай, прывёў бы ён прасьцяком у Бабруйск,як тое было ўжо не з адной сусьветнай зна-

з культуры. Пры ўсёй сваёй інакшасьці, куль-туры як такія ня мусяць адмаўляць магчы-масьці перасячэньня. Яны могуць ніколі неперасячыся, але самой магчымасьці адмаўляцьня мусяць. Скажам, калі «NRM» грае песьню«Радзіма, мая дарагая» ў гард-рокавай ці таммэталічнай манеры, і песьня сапраўды гучыць,дык гэта толькі лішняе пацьверджаньне яе рэ-альнае каштоўнасьці. Граюць жа пахавальнымарш Шапэна ў джазавай манеры, і гэта гу-чыць, сьпяваюць беларускія калядкі ў стыліБоба Марлея — і дадатковая энэргія зьяўляец-ца ў тых пракаветных творах. Зусім не зьдзі-віла б зьяўленьне слухачоў Прэсьлі ў рамане«Чорны замак Альшанскі» Караткевіча ці ўвершах Барадуліна. Гэта і ёсьць магчымасьцьперасячэньня культур. Бо існуе адзінства куль-туры ўвогуле.

Прэсьлі пражыў 42 гады. Небясьпечны, няш-часны і несьмяротны...

Ён пачаў у 1953-м. Посьпех прынесла песень-ка, зьвернутая да мамы...

«Мядовы голас», «чароўны паўднёвы ак-цэнт»... На сцэне ў яго левая нага б’ецца экс-тазнымі дрыжыкамі, вось ён пераломваеццанапалам, адкідаючыся назад. Публіка раве істогне. У прэсе пішуць, што ён — мера падзень-ня амэрыканскага густу і нават — опіюм длянароду. Моладзь любіць у ім незацуглянуювольніцу, жанчыны сьняць ягоныя вочы чор-ныя... Проста расейшчына нейкая. Прычым зАмэрыкі яна распаўзаецца па ўсім сьвеце,упарта абмінаючы маленькую сінявокую краі-ну на ўсходзе Эўропы.


этэр 18 жніўня 2002 г.

«ä˚‚‡‚‡Â Ò¸‚flÚ‡»

Мінула ўжо тры гады пасьля трагедыі наНямізе, калі ў цісканіне пераходу мэтро загіну-ла паўсотні чалавек, а тая падзея ўсё нагадваепра сябе — судовымі працэсамі, мэмарыяль-ным знакам, сьвежасьцю пачуцьцяў... Мінулаўсяго тры гады ад таго апошняга дня вясны, ікожны наступны быў пазначаны нібы паўта-рэньнем, як назваў яго Алесь Памідораў, «кры-вавага сьвята». Пад нагамі шматлюднага вя-сельля ў Ерусаліме абрушваецца падлога.Яшчэ праз год у горным тунэлі ў Альпах трап-ляе ў пастку цэлы фунікулёр народу. Нарэшце,сёлета ў Львове на авіяцыйным сьвяце аграмад-ны вайсковы самалёт падае ў самы натоўп гле-дачоў. Наша Няміга, быццам пушчаны па ва-дзе каменьчык, ляціць і ляціць, зачапляючыпаверхню людзтва то там, то там...

Усе гэтыя падзеі аб’ядноўвае тое, што імняма адэкватнага вытлумачэньня. Натуральна,адбываюцца суды, знаходзяцца вінаватыя, упаперах усё сяк-так згарушчваецца пад за-крыцьцё справы, але нібы сонечны блік, ці вы-падковая кропля дажджу, ці яшчэ нешта такоесамае, амаль ненамацвальнае ды ілюзорнае за-стаецца ў пратаколах і дражніць сваёй абсурд-най неадпаведнасьцю. Як з той Нямігай, якуюяк ні тлумач, усё адно застанецца прычынаюлетні дождж.

Пір у часе чумы — добра вядомая сусьветнайкультуры тэма. Яе процілегласьць — чума ў

камітасьцю. Дарэчы, мэнэджэр сьпевака ТомПаркер кажа, што раіў яму не казаць пра сваекарані, аднак Прэсьлі наадварот, заўсёды пад-крэсьліваў сваё гэбрайства.

Магчыма, гэта кожная кроў сьпявала ў імсваю песьню асобна. Бо Прэсьлі вельмі розны— неўтаймоўны і затарможаны, сур’ёзны і ша-лапутны, разьняволена блюзавы і афіцыёзнагімнавы.

Вось жа, нягледзячы на тое, што ў любым ма-ралітэ гэта быў бы адмоўны герой з поўным на-борам адмоўнасьцяў, Элвіс застаецца самымпапулярным сьпеваком усіх часоў і народаў. Інягледзячы на тое, што ён, як кажуць, усяготолькі ў патрэбны час і ў патрэбным месцы пад-вярнуўся пад руку прад’юсэру, які шукаў бела-га хлопца, які сьпяваў бы «чорныя» песьні, ня-гледзячы на ўсё гэта, Прэсьлі застаецца самымрэйтынгавым сьпеваком у сьвеце.

Песенька называецца «A little less conver-sation». Яна 18 разоў перамагла ў брытанскіхчартах. Гэта рэкорд. Голас Прэсьлі тут крыхуаддае нэкрафільствам, бо ў новай апрацоўцы ёнгучыць як архіўны дакумэнт, як нежывы. Тымня менш, такая музыка прыносіць прыбыткітым, хто прадае яе спажывецкаму грамадзтву.

Пры ўсім гэтым падобныя песьні сьведчаць,што сьвет не стаіць на месцы. Элвіс, натураль-на, жывы. Хоць нам, беларусам, наўрад ці ўжобудзе магчымасьць аджывіцца на элвісаманіі.Затое, бясспрэчна, што рок-н-рольны карольтрывала ўпісаў сябе ў падручнікі гісторыі сусь-ветнай культуры. У тым ліку і ў тыя, што вый-дуць некалі па-беларуску.


сэкунду. Усё раптам памкнула ўніз — сталы зпачастункам, крэслы, людзі. Пасьля кадар пе-ракрываецца клубам пылу, і толькі пасьля гэ-тага чуеш страшэнны грукат і галас.

Журналісты ахрысьцілі тое, што адбылося,«крывавым вясельлем». Людзі сьвяткавалі натрэцім паверсе чатырохпавярховага будынку.Абрынутае вясельле прабіла перакрыцьці ас-татніх паверхаў і з 18-мэтровае вышыні ўва-лілася ў падземны гараж. Напрыканцы гэтабыло ўжо суцэльнае месіва зь людзей, бэтон-ных плітаў і мэталёвых канструкцыяў. Зда-рэньне ацэненае, як самая вялікая за ўсю гісто-рыю Ізраілю цывільная катастрофа.

Быў, натуральна, суд. Доўгае разьбіраль-ніцтва. Кагосьці пакаралі. Але тэма не закры-тая і, мабыць, ня будзе закрытая ніколі. Зда-рэньне адбылося за сэкунды, а час высьвят-леньня прычынаў, як заўсёды ў такіх невытлу-мачальных выпадках, гатовы расьцягнуцца ўвечнасьць.

Гэтаксама за некалькі хвілін, амаль імгнен-на, згарэлі ўсе пасажыры фунікулёра ў аў-стрыйскіх Альпах. Невытлумачальны пара-докс гэтай гісторыі ў тым, што тунэль быў аб-сталяваны самай сучаснай тэхнікай, штоцягнік быў агнястойкі, але пры гэтым у ахвя-раў не было аніякіх шанцаў на выратаваньне.

Трагедыя адбылася на курорце Капрун. Тутмора турыстаў, і галоўная небясьпека — сыходсьнежных лявінаў. Таго, што адбылося, ніхтоня мог і дапусьціць. Сьведкі кажуць, штофунікулёр увайшоў у чатырохкілямэтровы ту-нэль, калі ў першых вагонах ужо зьявіліся

часе піру, тое, пра што мы й гаворым сёньня,— часьцей адбываецца не ў мастацтве, а ўжыцьці, якое на хвіліну абірае сабе жанрмістычнага трылеру і заварожвае сваім абсур-дам ды жорсткасьцю.

Знаходзяцца тлумачэньні і войнам, і прырод-ным катаклізмам, і генацыду. Нават бязглуз-дым бойкам футбольных заўзятараў можна ад-шукаць рэзюмэ. Такія тлумачэньні лічаццаадэкватнымі. А тут, у гэтым кантрасьце сьвя-та і жахлівае сьмерці, любыя тлумачэньні вы-глядаюць неадпаведнымі. Гэта значыць, незаміраюць нас з тым, што здарылася, і з самімісабою, не супакойваюць або не надзяляюць но-вым жыцьцёвым досьведам. Ну, што там...летні дожджык ці тое, што падлога абвалілася,ці пантон ня вытрываў... Гэта ўжо літаратура— жыцьцё паралельнае ўмяшалася ў жыцьцёзвыклае.

Нездарма вакол такіх катаклізмаў заўсёдышмат чутак і веры ў ненатуральныя сілы.Містычны вэлюм вакол кожнага «крывавагасьвята» іншы раз схіляе да думкі, што якразжыцьцё твае ўласнае душы спрычыняецца датаго здарэньня. Прынамсі, душы прасьцей,чым розуму, дашукацца прымірэнчага адказуна пытаньне — чаму ж тое адбылося.

Трагедыя ў Ерусаліме не была зьвязаная з тэ-рарызмам або арабска-ізраільскім канфліктам.У вясельлі ў палацы «Вэрсаль» бралі ўдзелбольш за 600 чалавек. Калі ўвесь гэты натоўпустаў з-за сталоў, каб танцаваць, пад ім імгнен-на і бясшумна абвалілася падлога. На відэас-тужцы бачна, як усё адбываецца менш, чым за


парадокс халоднага сьвята і гарачае сьмерці.Рэч у тым, што крымінальны кодэкс (як і пра-ва ў цэлым) мала зьмяніўся па сутнасьці за ўсюгісторыю чалавецтва. Тым часам магчымасьцічалавечага ratio вычарпаныя, і жыцьцё на-стойліва падказвае, што альбо трэба браць падувагу таксама іррацыянальныя матывы, альбозьмірыцца са сваёй біялягічнай недасканалась-цю і трываць «крывавыя сьвяты» далей.

Яшчэ адна выснова са згаданае чарады зда-рэньняў — самая простая. Сьмерць у часе сьвя-та недарэчная і раптоўная, бо якраз на сьвятачалавек найбольш не гатовы да ўратаваньня.Цікава, што, да прыкладу, расейскае слова пе-радае такі стан больш дакладна. Наша «сьвя-та» — ад сьвятога, што якраз патрабуе пэўнайунутранай засяроджанасьці, а расейскі «празд-ник» — ад «праздности», незанятасьці, рас-слабленасьці, парожнасьці.

Сьвяточныя людзі — яны расслабленыя, яныраспусьцілі сваю асьцярогу ва ўражаньнях адканцэрту ці ў прадчуваньні галавакружнагаспуску на лыжах з гары. Іх можна браць го-лымі рукамі. Яны — як дзеці...

Дзеці былі ці не галоўнымі ўдзельнікаміавіяцыйнага сьвята на львоўскім авіяшоў.Дзеці паказвалі дарослым канцэрт.

Там, на аэрадроме Склініў, сабралася дзе-сяць тысячаў гледачоў. 70 зь іх — апошні раз.І сярод ахвяраў шмат дзяцей. Вось хто прый-шоў сюды назіраць беспадобнае шоў, калі забы-ваесься сам на сябе пры выглядзе магутныхвайсковых летакоў, падобных да ракетаў, каліперамыкае дыханьне ад паветраных віражоў.

языкі полымя. Некалькі чалавек у апошніхвагонах пасьпелі разьбіць вакно і выскачыцьвонкі. Тым часам цягнік прайшоў па тунэліяшчэ 600 мэтраў, і тут пачалося вогненнае пек-ла.

Тунэль уяўляе сабою трубу, што ўздымаеццапа горнай строме. Якая ж была цяга ў гэтымвялізным коміне! Цягнік згарэў за некалькіхвілін. Да таго ж строі гарналыжнікаў баро-няць ад холаду, але не ад агню. Яны, наадва-рот, згараюць імгненна. Таму разрозьніць па-рэшткі 155 чалавек у тым, што засталося адцягніка, экспэртам было няпроста. Падобнаерусалімскай, капрунскую катастрофу назвалісамай страшнай у Аўстрыі за ўвесь пасьлява-енны час.

І тут быў суд. І тут знайшлі вінаватых. Незнайшлі толькі дастатковага адказу на пытань-не — чаму ўсё гэта адбылося. Як і ў ранейшых,і ў наступных выпадках, пытаньне пра прычы-ны тут ператварылася ў рытарычнае.

Магчыма, сам чалавечы розум упіраецца туту межы пазнаньня? Крымінальны кодэкс неапэруе іррацыянальнымі або містычнымі сьве-дчаньнямі. Напрыклад, суд ніколі ня возьмепад увагу, што менская трагедыя адбылася наТройцу і на вачах сьвятога абраза, павешанагана фасад катэдральнага сабору, або што ў тыммесцы была некалі гістарычная бітва на Нямі-зе. Гэтаксама, як ерусалімскі суд ня стане раз-глядаць парадокс сытуацыі — вясельле былонагэтулькі вясёлае, што, калі крайнасьці сап-раўды змыкаюцца, сьмерць была нагэтулькі жстрашная. І аўстрыйскі суд ня зьверне ўвагі на


На маю думку, мы якраз мусім супастаўляцьпрыкметы такіх здарэньняў, шукаць агульнае,каб, нягледзячы ні на што, ісьці да адэкватна-га вытлумачэньня. А агульнага шмат, прычымкола супадзеньня досыць вузкае. Ужо згада-ных сёньня выпадкаў дастаткова, каб пе-ралічваць чыньнікі. Усе здарэньні адбыліся ўатмасфэры сьвята, вясельля і весялосьці. Чумаў часе піру. І кожнага разу, чым большы быўпір, тым страшнейшая чума. Паўсюль фігуруемост, пераход. Памост быў і ў Ерусаліме — той,што абваліўся. І альпійскі выпадак зьвязанымэтафарычна з мастом. Бо тунэль — гэта і ёсьцьмост, толькі вывернуты на знаніцу. У менскімвыпадку фігуруе Палац спорту — адбываласянедалёка ад яго, са спортам так ці інакш зьвя-заныя і альпійскі, і львоўскі выпадкі. А яшчэпаўсюль была музыка, канцэрт. І ў Менску, і ўЕрусаліме, і ў Склініве.

Зрэшты, самымі галоўнымі прыкметамібяды аказаліся ў мяне самыя галоўныя зьнеш-нія прыкметы чалавечае радасьці і шчасьця.Музыка, спорт, сьвята. Быццам спроба ства-рыць сабе адчуваньне раю на зямлі кожнагаразу прыводзіла да паўставаньня зямнога пек-ла.

Ёсьць і яшчэ адно падабенства — зусім матэ-матычнае. Паўсюль загінула падобная коль-касьць людзей.

З гісторыі Беларусі ўдалося прыгадаць толь-кі адзін падобны выпадак. Гэта карнавальнаяноч 3 студзеня 1946 году, калі ў Менску ў бу-дынку на пляцы Волі загінула мноства моладзі.Натуральна, бывалі ў нас і не такія катастро-

Мабыць, захапленьне тое, калі вялізны лятакзусім блізка чапануў крылом дрэвы, толькі на-растала. А калі ён яшчэ й даўся аб зямлю, пе-равярнуўся і ляціць у твой бок хвастом напе-рад... Тут мусіць быць момант, калі прыга-жосьць павінна ператварыцца ў даўкае такоеадчуваньне таго, што нешта ня так. Мабыць,пасьля таго, як лётчыкі катапультаваліся,прыгажун-лятак і стаў выглядаць бясконцанедарэчна, сьмяротна непрыгожа. Гэта можнабыло толькі хуценька, імгненна адчуць, аленіяк не ўсьвядоміць, бо ў наступны момант дляназіральнікаў усё скончылася, быццам нехтавыключыў сьвятло. Лятак урэзаўся ў самуюгушчэчу сьвяточнага натоўпу, і неверагоднывыбух страсянуў паветра.

І тут выказваюць дзясяткі тлумачэньняў, аленіводнае не ўспрымаецца, як адэкватнае.

Крывавае сьвята не залежыць ад палітычна-га рэжыму, які пануе ў краіне. Перавернутаяформула піру ў часе чумы — чума ў часе піру— тут па-над уладай.

Трагедыі забываюць... Адзін знаёмы гісто-рык патлумачыў гэта тым, што ёсьць рэчы, праякія лепей забыць, ня ведаць. Прыблізна гэтак,як у вёсцы малым дзецям не паказваюць дзяль-бу кабанчыка. Маўляў, недасканалы сьвет. Ра-цыя, але гэта ўсьвядомлены намі недасканалысьвет нас самiх, а не сустрэчы з стыхіяй. Яшчэкажуць, не хадзі туды, дзе будзе натоўп. Аледзе ж ты ўберажэсься, калі такі шэраг засьця-рогаў можна працягваць бясконца, як усёжыцьцё — не хадзі на вясельле, не гуляй палюдных вуліцах, не катайся на лыжах...


А паспрабуеш уявіць, убачыш дысананс — шторобіць гэты літаратар, які піша рэабілітацый-ныя тэксты пра нацдэма Гарэцкага (яўна не бязкаверзы чалавек), што ён робіць сярод пра-вільных дзядуляў, так падобных міжсобку на-ват выразам вачэй. А, настроіўшыся на ду-шэўны матыў вэтэранаў, і наагул адчуеш рап-там, як сама сабою складзецца выснова: ня нашчалавек.

Натуральна, не пра адных нацдэмаў думаў іпісаў Адамовіч. Якраз мінулая вайна займае ўягонай творчасьці галоўнае месца. Але й гэтыяаповесьці, як сказалі б вэтэраны, ня нашы, непра тое, не пра нас. Найбольш актыўныя пар-тызаны гнеўна патрабавалі такога пра вайну— не друкаваць!

Людзі савецкія не рабіліся ў прозе Адамовічанейкімі адмысловымі запамінальнымі тыпа-жамі. Псыхалёгія «нашага» чалавека ў яго нятолькі пазнавальная, але й прадказальная.Найчасьцей аўтару дастаткова некалькіх ры-саў, каб абазначыць тып ці то старога партыза-на, ці то дзяўчыны-падлетка, ці нечай жонкі,маці і г.д. Тут ад пачатку ёсьць завершанасьцьвобразу. Нічога новага сказаць немагчыма.Іншая рэч — немцы, цэлае прадоньне ўнутра-ных матывацыяў, і ніколі ня ведаеш, якім чы-нам будзе разьвівацца ў яго думка або пачуць-цё.

Скажам, калі Быкаў найперш «нашым» лю-дзям аддае свой асабісты псыхалягічны палі-гон, свае розум і душу пазычае найперш ахвя-рам, дык Адамовіч пазычаецца карнікам, за-бойцам і немцам. І чым вышэйшы ў ярархіі той

фы — да прыкладу, на радыёзаводзе, або су-тыкненьне цягнікоў каля Заслаўя. Але я не пратое. Там колькасьць палеглых на парадак боль-шая, і — галоўнае — там не было сьвята, як учасе трагедыі на Нямізе або ў карнавальнуюноч 1946-га. Як заўважыў дасьледнік пасьля-ваеннай трагедыі Зьміцер Падбярэскі, вокнытаго будынку дагэтуль глядзяць на пераходстанцыі мэтро «Няміга». Такім чынам, «кры-вавае сьвята» ў беларускай гісторыі ёсьць з чымпараўноўваць.

А для таго, каб параўноўваць, трэба памя-таць. На маю думку, найлепшая памяць пратакія здарэньні — гэта думаньне пра іх і няс-пынны пошук іхных прычынаў. Можа быць,такія невытлумачальныя катаклізмы і даюццалюдзям, каб яны ўрэшце дамагаліся іх вытлу-мачэньня і пашыралі непарушныя межы чала-вечага пазнаньня.


ÄÎÂÒ¸ Ä‰‡ÏÓ‚¥˜

Алесь Адамовіч ані зьнешне, ані ўнутрана неўяўляецца вэтэранам вайны, колішнім юнымсавецкім партызанам, якім насамрэч быў. Неўяўляецца ён сярод тых сівых пераможцаў,грудзі ў мэдалях, што зьбіраліся на свае парты-занскія сустрэчы праз шмат гадоў пасьля пера-могі дзе-небудзь у лесе — з музыкай, паходнайкухняй і звонкімі віншаваньнямі ад піянэрыі.


пісьменьнік з уласнага жыцьцёвага досьведуведаў цану тых плякатных перамогаў і з асаб-лівай упартасьцю дакопваўся да схаваных упамяці і ў архівах фактаў. Такіх, як факты спа-леньня беларускіх вёсак разам з жыхарамі,што ўчынялі асобыя атрады, чэкісты. Ды йсамы трагізм «нашага» чалавека на тле сусьвет-нага літаратурнага досьведу выглядаў спрош-чана. Вось у немца што ў душы, ці ў карніка —там цэлы Дастаеўскі. Натуральна, пісьменьнікнідзе не сыходзіць з абранай гуманістычнайпазыцыі, за што і атрымлівае ад былых па-плечнікаў таўро «абстрактнага гуманіста».

Абстрактны дык абстрактны — пагаджаеццаАдамовіч. Унівэрсальны — больш дакладнаеазначэньне. Гэта значыць, што зьверствы са-вецкіх партызанаў нічым ня лепшыя за зьвер-ствы фашыстаў, і ніхто ня мае права іх за-моўчваць, як гэта робяць гуманісты канкрэт-ныя, выбарачныя. Як, да прыкладу, вось у гэ-тай гісторыі, што мела месца ў рэальнасьці:

«Праз паўгоду большасьць з глушанскіх пад-польшчыкаў пайшлі ў лес, у партызаны, і ў гэ-тую ж ноч з 3 на 4 сакавіка 1943 году партыза-ны павялі з сабой, выкраўшы ў немцаў з-падносу (як зімой ваўкі сабаку выкрадваюць адсамага парога гаспадара), усю паліцыю. Іх паг-налі кудысьці асобна ад нашага абозу, а каліналяцелі нямецкія самалёты і ўзяліся насбамбіць, паліцэйскіх зачынілі ў нейкім хляве,каб не разьбегліся. Але адтуль яны так і нявыйшлі, і толькі потым мы пачулі, што адбы-лося: ляжалі там дровы, і камусьці з началь-нікаў аховы прыйшла ідэя — няхай самі кан-

немец, тым Адамовічу цікавей яго дасьледа-ваць. І тым больш парадоксаў адбываецца ўся-рэдзіне такога чалавека. А што за цікавасьцьатаясамлівацца зь якім Васіліем Цёркіным —зборным, уніфікаваным, трафарэтным вобра-зам удалага расейскага салдата.

Чым прасьцейшая выява, тым лягчэй зра-біць зь яе трафарэт, і тым болей надаецца янада тыражаваньня. Адсюль і таталітарызм, якімагчымы толькі ў спрошчаным жыцьці, дзенайменшая варыянтнасьць разбурае ўсё.

Славянскі плякатны тып у нас малявалі, ба-дай, ніяк ня менш, чым арыйскіх плякатныхваякаў у Нямеччыне. Пісьменьнік-раманістзаймаўся тым самым, што і плякатысты, толькінаратыўная частка ў яго была пашыраная.Сёньня ўжо, відаць, ніхто ня зьлічыць, колькітонаў такой вось макулятуры напладзілі са-вецкія, у тым ліку і беларускія пісьменьнікі.Што да Адамовіча, дык ён, бадай, з малых га-доў пачуваўся нейкім вывертам з усёй гэтайсхемы. Пасьля на зьмену юначаму духу пярэ-чаньня прыйшла філялягічная культура, і ўжояна не дазваляла пісаць плякатаў. Адштурхоў-ваючыся, нават падсьведама, ад савецкай ды-дактыкі, ён аўтаматычна трапляў на другі боклініі фронту — да карнікаў, да Фрыца-нямка,да Гітлера. Зрэшты, сам аўтар прызнаецца, шторабіў саступкі савецкай цэнзуры, зьмяняючыва ўгоду ёй партрэты і лёсы сваіх рэальных пэр-санажаў. Але гэта былі выключэньні.

Не, не маглі Адамовіча цікавіць іпастасі са-вецкага салдата-пераможцы, бесшабашнага іпрастакаватага да прымітыву. Тым больш, што


прымітыў, тым часам сваё ж сацрэалістычнаежыцьцё пакідаем сабе як нешта сьветлае, богэта ж была наша маладосьць... Але гэта — уся-го толькі падманлівы эфэкт нашае памяці.

Груба кажучы, савецкіх людзей можна былопадзяліць на некалькі зусім простых тыпаў —маці і бацька, дзеці, бабуля і дзядуля, на-чальнік, вучоны кабінэтны і камандзіровачны,артыст. У дасканаласьці сацрэалізму ўсё зво-дзілася да падзелу наагул на два тыпы: добры ідрэнны. І абодва былі пазнавальныя зь перша-га погляду і зразумелыя да неглыбокага свай-го дна. Што тут можна было адкапаць псыхо-лягу, інжынэру чалавечых душаў?

Сёньня мы спакваля адыходзім ад гэткагаспрашчэньня. Зьявілася тое, чаго не маглобыць за саветамі — унікальнасьць канкрэтнаўзятага чалавека. Ягоная неспазнавальнасьцьзь першага погляду. Вось бярэцца, скажам, стовыпадковых менчукоў — і кожны іншы, неты-повы, не такі, а каб зразумець, які — двума пы-таньнямі не абыдзесься.

Кульмінацыя сацрэалізму, ці, дакладней,сацпрымітывізму была найлепей адпрацаванаяў кітайскіх камуністычных турмах, дзе стаялазадача ня толькі зрабіць усіх аднолькавымі,але... мэтад называўся — ператварэньне чала-века ў жабу. Чалавека садзілі ў глыбокую за-крытую яміну з жабамі, і з часам ён забываўся,як выглядае неба, і што на сьвеце ўвогуле не-шта ёсьць, акрамя гэтых самых жабаў. Урэш-це, ён і сябе пачынаў атаясамліваць зь імі. Гэ-так прымітывізацыя даводзілася да абсалюту.Верагодна, у Савецкім Саюзе настолькі акрэсь-

чаюць сябе. Сказалі паліцэйскім: «22 — гэтаперабор, далей павядзём толькі палавіну, самівось гэтым (паленьнем) вырашайце, камужыць, а каму не». Слухалі празь сьцены, якунутры гэта адбывалася, а потым зайшлі і пе-растралялі «пераможцаў турніру» (так гэта на-зывалі зь нядобрым сьмехам)».

Ну, каму б гэта з вэтэранаў спадабаласяўспамінаць такое. Асабліва, калі сам пра гэтаведае, і яшчэ больш асабліва — калі сам у па-добным удзельнічаў. Якія з такіх успамінаў ат-рымаюцца «ўрокі міру», і як у вочы глядзецьзвонкагалосай піянэрыі? Зь іншага боку, ачаму з гэтага трэба рабіць тайну? Гэта ж нязмус нейкі, гэта ж самі савецкія партызаны тойтурнір прыдумалі й наладзілі. Але гэта ўжоАдамовічава лёгіка, абстрактны гуманізм.

Адамовіч парушаў лінію кола, намалявана-га вакол савецкага пісьменьніка, выходзіць заякую было непажадана, падазрона, злачынна.На цкаваньне літаратара паўсталі не асобы,паўстаў сам савецкі прымітывізм.

Між іншым, гэты тэрмін абазначыў ня толькілітаратуру сацрэалізму, але й самое савецкаежыцьцё. Мы яшчэ не разглядалі гэтых зьяваўва ўзаемазалежнасьці. Насамрэч літаратура —убогая, хлусьлівая, прымітыўная — адлюст-роўвала такое самае ўбогае і прымітыўнаежыцьцё. Найперш сацрэалізм быў у жыцьці.Ён адбіваўся ў літаратуры і зноў вяртаўся ўжыцьцё, тыражуючы тыя стэрэатыпы, якіх згэтага ж жыцьця і набраўся. Заўважце, яксёньня з пагардаю гаворым мы пра сацрэалізм,быццам на яго імкнемся перакінуць увесь той


Зьміцер Бартосік:Лета 1987-га. Разгар перабудовы. Чытва —

мора. Я працую шліфоўшчыкам на гомельскімзаводзе станочных вузлоў, чакаю прызыву ўвойска і чытаю. Што такое станочныя вузлы,я ня ведаю й дагэтуль. А вось адамовіцкія«Карнікі» не забываюцца. Пачытаць іх параіўмне бацька. Маўляў, пачытай, сынок, добруюбеларускую кніжку. Ні ў якой іншай літарату-ры такога ты не прачытаеш.

І неяк, перад сном, адрабіўшы другую зьме-ну, я, каб хутчэй заснуць, разгарнуў гэтую бе-ларускую кніжку пра вайнушку. Яшчэ не разу-меючы, якую пастку падрыхтаваў мне аўтар— інтэлігентны дзядзечка ў акулярах, які цёп-ла пазіраў са здымка.

У тую першую ноч я адолеў толькі разьдзел,дзе апісваліся трызьненьні Гітлера. Наса-лодзіўшыся аўтарскай фантазіяй, што пера-несла мяне ў апартамэнты фюрэра, ды паспа-чуваўшы людажэру й ворагу маёй савецкайрадзімы, я спакойна заснуў. Пакінуўшы пры-емнае чытво на наступныя ночы.

І наступнай ноччу, пасьля плённай працыды сытнае вячэры, я ў ложку разгарнуў ада-мовіцкі том, як разгортваюць дэсэртны дэ-тэктыў. А страшнага Гітлера ўжо не было.Пайшлі беларускія пасёлкі на шляху ў коліш-ніх украінскіх рабацяг, колішніх афіцэраў са-вецкай арміі ды іхных нямецкіх паплечнікаў-камісараў. Пачаліся забітыя людзьмі, спале-ныя зрубы, у якіх трупы працягвалі стаяць.Пачаліся карціны лягераў, дзе чырвоныя ка-мандзіры елі трупы сваіх баявых таварышаў.

ленай і доўгатэрміновай мэты ня ставілі, алеякімі б іншымі мэтамі гарманічнага разьвіцьцяні прыкрывалася ідэалёгія, відавочна тое, штоўся савецкая гісторыя была гісторыяй прымі-тывізацыі чалавека, вяртаньня яго да большпростага віду. І ў гэтым сэнсе камунізм быў ад-варотнай эвалюцыяй.

Перастройка сталася вяртаньнем на эвалю-цыйны шлях. На нашым канцы сьвету адбыўсязрух да чалавечае разнастайнасьці. А да таго,у савецкі час, галоўным полем прымітывізацыіі супраціву ёй была расейская культура. Там,як выглядала, вяршыліся лёсы сьвету. І тудыцягнуўся Адамовіч, прагны да непасрэднагаўдзелу ў гэтых самых важных, як выглядала,працэсах. Непасрэднага — гэта значыць, безьперакладу.

У Адамовіча крок да чалавечае разнастай-насьці быў крокам ад плякатнага савецкагапартызана — у процілеглы бок — да карніка,які паліў беларускія вёскі разам зь людзьмі.Гэта быў крок пісьменьніка. У 1980-м наш аб-страктны або ўнівэрсальны гуманіст ня могяшчэ і пальцам крануць хлусьлівы плякат, за-тое мог усю сілу свайго псыхалягічнага аналізуперакінуць на паліцая, на немца, на ворага.Так зьявіліся «Карнікі» — можа быць, самыпапулярны і чытаны твор Адамовіча. Чытачмусіў сьледам за аўтарам зрабіць крок да чала-вечае разнастайнасьці і нават прымерыць сьле-дам за ім тыя душы да сябе. Падобна, што ме-навіта такі эфэкт ад кнігі і атрымаўся. Людзімоцна задумаліся...


жадаючы, я пачынаў паважаць Тупігу. Сяродастатніх герояў раману — паўп’яных сьмяр-дзючых хахлоў, якія рабілі з забойства цяжар-ных жанчын забаву, інтэлігентнага масквіча-афіцэрыка, заклапочанага пошукамі апраў-даньня сваім дзеяньням, эсэсаўцаў, што ня ба-чылі ў тутэйшых людзях людзей, толькіТупіга выглядаў чалавекам, які ведаў цану імусім. Чалавекам, які ў прапанаваных умовахжыцьця й сьмерці зрабіў свой выбар сьвядома.І жыў, і працаваў згодна са сваім выбарам. Безьнепатрэбнага енчаньня.

Ад моманту прачытаньня я яшчэ доўгі часня мог пазбавіцца ад таго Тупігі. Ува мне рап-там зьявілася ягоная спакойная ўпэўненасьць.Быццам і мне, які ніколі ў сваім жыцьці незабіваў, вядомае тое пачуцьцё, што дорыцьчалавеку кулямёт і права навесьці ягонуюрулю на іншых. І апранаючы штодня цяжкіякірзовыя боты ды брудны халат, і павольнаідучы штодня па залітым сонцам заводзкімдвары, і пазіраючы на свой цень, я бачыў назямлі адбітак Тупігі ў шынялі.

А майстар быў незадаволены маімі спазь-неньнямі. І начальнік цэху быў таксама нечымабураны. А калегі па працы дазвалялі сабе жар-ты на мой адрас. І ніхто зь іх ня мог даўмец-ца, чаму я такі спакойны і абыякавы. Быццаммяне зусім не хвалюе месячная прэмія з тры-наццатай зарплатай. Я глядзеў на іх вачымаадамовіцкага героя, i мяне сапраўды абсалют-на не хвалявала тое, што ім здавалася жыць-цёва важным...

Да Тупігі я вярнуўся пасьля войска, падчас

Пачаўся салодкі дым ад спаленага чалавечагамяса. Пачаліся больш чым пераканаўчыя дока-зы, што чалавек ня ведае сваіх д’ябальскіхздольнасьцяў. І няма той мяжы, да якой мож-на апусьціцца. У тым ліку й табе. Васямнац-цацігадоваму шчанюку-камсамольцу, які на-хабна думае, што сьвет створаны адмысловадзеля ўвасабленьня ягоных мараў. Шчанюку, упараўнаньні зь якім, пры пэўных абставінах,і дзядуля Гітлер выглядаў бы райхстагскім ле-туценьнікам.

Наступнай ноччу я ўжо браў страшнуюкнігу з павагаю, разгортваў павольна. Як дзеціразгортваюць страшныя казкі. Гэтым разамя пазнаёміўся з Тупігам. Трыццацігадовым дне-прапятроўцам, шарагоўцам карнага батальё-ну Мельнічэнкі, маўклівым бамбізам, які нездымаў шыняля нават у самую сьпёку. І пра-цаваў. Ня п’янстваваў з аднапалчанамі, нязьверстваваў попусту й без патрэбы. А ме-навіта працаваў. І аўтар даў мне напоўніцупакаштаваць тае працы. Асабліва ў сцэнеліквідацыі ўсёй вёскі, што сабралася ў аднойхаце. Тупіга, калі хто забыўся на зьмест, пас-прачаўся з калегам, што пакладзе ўсіх аднымдыскам. Як прафэсіянал, ён не любіў марна-ваць патроны. І, зайшоўшы ў забітую людзьміхату, вёў зь сялянамі пустую размову, сам угэты час выбіраючы найбольш зручнае месцадля агню. Каб націснуць на курок у самы неча-каны момант, і першымі пад кулі патрапілідзеці на печцы.

За ўвесь час чытаньня «Карнікаў» я непрысьніў ніводнага кашмару. Але сам таго не


прынамсі, многіх народаў стала ператвараццаў расейскую сталіцу — тады яшчэ нясьмела.Але і тады ўжо Адамовіч робіць характэрныяўчынкі — знакавыя для ягонага вяртаньня. Ёнбярэ ўдзел у Чарнобыльскім Шляху, ягонаяпостаць заўважная на Сойме БНФ, ён засна-вальнік Беларускага ПЭН-цэнтру...

Сёньняшняя расейская і маскоўская моўнаяі геаграфічная дысьлякацыя ўжо зусім не азна-чае ўнівэрсуму. У культурным сэнсе гэта такаясамая правінцыя, як і Беларусь. І тут і там усёяшчэ адбываецца пераходны пэрыяд. Адно,што ўсеагульнае стала расейскім, а беларускаезасталося беларускім. Сваім запаветам паха-ваць сябе на радзіме Адамовіч сам адказаў напытаньне пра вэктар свайго руху.

Вяртаньне на эвалюцыйны шлях абярнула-ся вяртаньнем да разнастайнасьці ня толькі ча-лавечай і псыхалягічнай, але й нацыянальнай— разнастайнасьці відаў, моваў, спадчынаў,радзімаў, краінаў... І той Адамовічаў унівэр-сум, што складаўся з Масквы як пупа зямлі, зглябальнай ядзернай пагрозы, чалавека «вооб-ще» і звышлітаратуры — гэты ўнівэрсум ляс-нуў, а на ягоным месцы ўтварылася мностванепадобных, і тым цікавых культураў, кожнаязь якіх вядзе свой дыялёг паміж небам і зям-лёю без пасярэдніцтва якогась цэнтру, кожнаяўзыходзіць да ўнівэрсуму сама, сваімі срод-камі. І няма сярод іх ні большых, ні меншых,ні галоўных і другасных. Пры гэтым унівэр-сальны Адамовіч не ператварыўся ў расейска-га пісьменьніка. Ягонае імя яшчэ можна суст-рэць у даведніках «русских писателей», але зь

няўдалай спробы паступіць у маскоўскі ВГІКна акторскі курс Джыгарханяна ды Філозава.Спазьніўшыся на першыя туры, я меў намер за-чараваць камісію адразу на трэцім. У посьпе-ху свайго матэрыялу я не сумняваўся. Як і ўсваім выкананьні таго самага маналёгу Тупігі,дзе ён абірае больш зручнае месца для агню. Утым, што камісію яшчэ ніхто не расстрэль-ваў, я быў пэўны. Але калі Армэна Барысавічая заінтрыгаваў, дык Філозаў застаўся не-пахісны. Адным словам, артыст зь мяне неатрымаўся. Хоць маналёг я магу ўзгадаць і за-раз...

* * *Адамовіч і піша па-расейску, і імкнецца ў

Маскву не таму, што ён пачуваецца расейцам іцаляе заняць месца ў расейскай літаратуры.Нездарма і імя ён сабе пакінуў беларускае —Алесь, і нацыянальнаму сантымэнту ў яго зна-ходзiцца месца. Ён едзе туды, дзе на той часбыў цэнтар, дзе было самае высокае начальст-ва, дзе вырашаліся праблемы глябальнае ядзер-нае пагрозы, трэцяй сусьветнай вайны, канцакамунізму. Ён едзе ва ўнівэрсальнасьць, ві-даць, і адчуваючы пры гэтым прывіднасьцьтаго ўнівэрсалізму. Але вонкавыя знакі: шась-цідзясятніцтва, Сахараў, «Мэмарыял», — зава-рожваюць.

Ягоная сьмерць не дазволіла нам прасачыцьразьвіцьцё гэтае лёгікі. Хоць сёе-тое для асэн-саваньня ў нас ёсьць. Перастройка разваліла нятолькі савецкую імпэрыю, але й вобраз Маск-вы як унівэрсуму. Масква з сталіцы сьвету ці,


«Менск», які ня стаў ад гэтага горадам, падоб-ным да іншых сталіц сьвету.

Дух і традыцыя вёскі, якая паводле прыро-ды сваёй ня дбае пра помнікі архітэктуры ігістарычны цэнтар, запанавалі ў Менску. Гэтыдух і сёньня нясуць у сабе менчукі — у боль-шасьці гараджане першага ці другога пака-леньня, учорашнія вяскоўцы. Гэты дух — у са-мым ладзе жыцьця, у культурным і палітыч-ным выбары менчукоў, у іхным спэцыфічнымстаўленьні да роднае мовы.

Як сьвет стаіць на трох чарапахах, як Рым— на сямі ўзгорках, так Менск стаіць на сваіхвёсках. Вёсак ня сем, а сямнаццаць ці, можабыць, дваццаць сем. Але сутнасьць ад гэтага незьмяняецца. З даўніх часоў у Менску змагаюц-ца між сабою два пачаткі — вясковы і гарадзкі.

Калі тое змаганьне пачалося, напэўна, ніхтоўжо ня скажа. Бо звычайна адбываецца наад-варот — вёска паступова вырастае ў горад. Ісправа тут ня ў тым, што зьмяняецца аблічча,што дамы вышэйшыя і каменныя, што жыха-роў болей. Нашмат важнейшыя зьмены ў сьве-тапоглядзе насельнікаў. Вось жа ў Менску, яківырас да памераў мэгаполісу, пануе гэты самывясковы сьветапогляд. Ад таго і сам горад па-чуваецца ня цэлым горадам, а населеным пунк-там, складзеным, злучаным, зьлепленым уадно з мноства вёсак.

Ці гэтак было заўсёды?Апісваючы Менск сярэдзіны 19 стагодзьдзя,

Уладзіслаў Сыракомля ўвесь час параўноўваеяго зь Вільняй:

«Заўважым, што… на адзін дом прыпадае 16

нязьменнаю пазнакай — «белорусский писа-тель». Адамовіч вяртаецца туды, дзе ён сап-раўды патрэбны, дакладней, дзе ён можа быцьнайболей запатрабаваным і ўжо адкуль можапаўтарыць свой выхад не ва ўнівэрсальны цэн-тар, а ў шырокі сьвет.


åÂÌÒÍ: „Ó‡‰, ÒÍÎ‡‰ÁÂÌ˚ Á¸ ‚fiÒ‡Í

У адрозьненьне ад большасьці эўрапейскіхсталіц, у «вечна маладым» Менску ня цэняць іне зьберагаюць помнікаў архітэктуры, коліш-ніх вуліц ды кварталаў і прыроднага ляндшаф-ту. Адзінкавыя выключэньні толькі пацьвярд-жаюць правіла. У выніку не пасьпявае вы-расьці чарговае пакаленьне менчукоў, як не-зваротна зьмяняецца сам дух гораду, у якім тоепакаленьне нарадзілася. Менск ня ведае і нялюбіць сваёй мінуўшчыны.

Так адбываецца зусім не таму, што менчукігоршыя за парыжан або варшавякаў ці вілен-чукоў. Некалі ж і Менск быў горадам магдэ-бурскім, ганзейскім, «партовым». Але было тоенадта даўно. Мінулае 20 стагодзьдзе канчатко-ва ператварыла сталіцу Беларусі ў мэгаполіс,складзены зь вёсак. Грушаўка і Ляхаўка, Ці-валі і Дразды, Лошыца, Курасоўшчына, Сьля-пянка, Зялёны Луг, Карзюкі ды шмат-шматіншых вёсак апынуліся пад адной назваю


або дом ня маюць каштоўнасьці толькі таму,што яны старыя. Наадварот, захоўваць або пад-наўляць староцьце было б непрактычна. Яготрэба перарабіць або зьнесьці. Вёска ня ведаерэстаўрацыі.

Захапленьне згібам крывой вулкі, маляў-нічай шчылінай у сьцяне, пахам цэглы, вясёл-кай на дзікім бруку пасьля дажджу — тое, штознаёмае месьцічу, для вяскоўца няважнае, бес-карыснае. І знос найстарэйшае менскае вуліцыНямігі ў 1960-я гады быў зусім прагрэсіўныму вачах гараджанаў першага пакаленьня. І зносвуліцы Замкавай пазалетась — таксама.

Мабыць, галоўнай прычынай менскае мэта-марфозы сталася ператварэньне губэрнскагацэнтру ў сталіцу краіны, якой ён стаў з засна-ваньнем БССР. Вось калі вясковы пачатак пе-рамог. Ня стаўшы, па сутнасьці, сучасным са-мадастатковым горадам, Менск прыпадобіўсяда таго навабранца, якому раптам пачапілі ге-нэральскія пагоны. Калі ты сталіца, ці вартатабе задумляцца пра тое, наколькі ты — горад?Гэта нібы і так зразумела.

У адрозьненьне ад гораду, вёска ня мае гісто-рыі, а толькі традыцыю, яе культура — этна-графія. Вясковы паэт, складальнік песень, ка-зак і прымавак — народ, а ня Янка Купала ціЎладзімер Караткевіч. Вёска не пэрсаналізуец-ца так, як горад. Можна сказаць: адна баба,адзін мужык — і ўжо ясна, пра каго гаворка.

Вёска не ўнікальная — яна тыповая. Для го-раду гэта — сьмерць. Ён пачуваецца адзіным усьвеце, асабліва, калі ён — сталіца. Вёска —аб’ект, горад — суб’ект, прынамсі, мусіць та-

жыхароў, у той час як у Вільні — 34 жыхары;але разам з тым у Менску няма такіх вялікіхдамоў, як у Вільні…»

«Важнейшая вуліца места — Койданаўская,на якой раней было некалькі касьцёлаў і цэрк-ваў, а цяпер мала хто можа паказаць, дзе яныстаялі».

«Вуліца Саборная… і яе працяг — Фэліцыян-ская, ужо найбольш забудаваныя адна- і двух-павярховымі драўлянымі дамамі і дамкамі,што ўціснуліся ў асяродак сваіх арыстакратыч-ных братоў, як тыя вяскоўцы, што, трапіўшына відовішча, праціскваюцца, як могуць,бліжэй да сцэны, не зважаючы на грамадувяльможных паноў».

Хоць у пару Сыракомлі, паўтараста гадоўтаму, і былі прыкметныя рысы будучае мен-скае мэтамарфозы, але выглядалі як атавізмы,ад якіх горад непазьбежна пазбавіцца. Паўста-нуць вялікія гмахі, а драўляныя хаты зьнік-нуць, а галоўнае — зьявіцца памяць пра тое,што і дзе было, зьявіцца зусім іншае разумень-не часу, зьявіцца гарадзкая гісторыя.

Але адбылося па-іншаму. Менск разрастаўсяў вялікі горад, з кожным пакаленьнем руйну-ючы тое, што было створана папярэднікамі.Зноў і зноў малады горад вынішчаў цэлыявуліцы і кварталы свае памяці, свае гарадзкоегісторыі. Калі зруйнаваная Варшава пасьлявайны наноў адбудоўвала сваю Старуўку, уМенску ўсё старое пайшло пад знос, які цягнец-ца да нашых дзён. Менск адбудоўваць свой Ста-ры Горад ня стаў.

Сьветапогляд вяскоўца падказваў, што хата


на тое самае — таго, хто мае ўсю паўнату ўла-ды ў вёсцы.

Натуральна, усё сказанае будзе адно толькідапушчэньнем, калі словы не падмацавацьфактамі ды назіраньнем з натуры.

Зьміцер Бартосік:Тое, што Менск — вялікая вёска, я чуў не-

аднойчы. Але на свае вочы ўбачыў толькі з са-малётнага ілюмінатара. Зьверху на беларус-кую сталіцу адкрываецца дзіўная карціна. Неразгледзіш тых паштовачных сюжэтаў зплошчай Перамогі ды праспэктам Скарыны.Але пабачыш нашмат цікавейшае, тое, чаго зьзямлі не заўважаецца. Паміж жылымі масі-вамі, паабапал шырокіх трасаў, уздоўж чыгу-нак і рэк, па ўсёй сталічнай прасторы раскі-нуліся вёскі. Нават цяжка вызначыць, дзесканчаецца тая вёска, і пачынаецца ўласнаМенск.

СУХАРАВА

Ніякавата стаяць на вясковай вуліцы і нячуць характэрных вясковых гукаў. Ні мычань-ня кароў, ні крыкаў пеўня, хіба што сабака за-брэша. Адчуваеш сябе альбо глухім, альбо аку-пантам, ад якога пахаваліся вяскоўцы. Альбонезнаёмцам, які бяз справы зайшоў у чужуюхату. Менавіта так я адчуў сябе, калі ўвай-шоў у Сухарава. Вялізную вёску, палову якойужо зьеў горад Менск. Шматпавярховікіабышлі могілкі на пагорку і спыніліся перадстарымі хатамі. Малады сухаравец Мікола,

кім быць. Вёска — асяродзьдзе, а горад — ча-лавек у гэтым асяродзьдзі. Вось чаму тое, штодобра для вёскі, для гораду часьцяком блага. Боміталёгія гораду складаецца з фактаў гісторыіі канкрэтных пэрсанажаў. Менскія вёскі за-бралі ў сталіцы яе гісторыю і яе герояў тады,калі вясковы пачатак перамог.

Горад рос, разбухаў, напаўняўся патокамі на-сельніцтва і паступова сам станавіўся вобразамгэтага памкненьня вяскоўцаў у сталіцу. Чась-цяком за такі пераезд яны плацілі сваёй роднаймовай, мяняючы яе на нібыта гарадзкую мен-скую, а то й памяцьцю пра сваіх пакінутых не-дзе ў вёсцы бацькоў. Гэтую здраду без пакаянь-ня і цяпер можна разгледзець у вачах менска-га вулічнага натоўпу.

Зроблены сталіцай, Менск перанес сваю вя-сковасьць і «вечную маладосьць» на ўсю краі-ну. Пад сталічную «моду» пачалі перарабляцьі іншыя цэнтры. Уплыў распаўсюдзіўся на ўсёграмадзкае жыцьцё Беларусі. І калі абвешчань-не незалежнасьці ў 1991 годзе было перамогайгораду — г.зн., гісторыі, культуры і асобаў,дык абраньне першага прэзыдэнта стала рэван-шам традыцыі, этнаграфіі і тыповасьці. Восьчаму так пабляклі сёньня ўчорашнія імёны:дзяржаўныя мужы, акадэмікі ды народныяпісьменьнікі. Вось чаму ўлада ня лічыцца зьіхнымі заслугамі і не бярэ пад увагу іхнага мер-каваньня. Абраньне першага прэзыдэнта сталарэваншам вёскі над горадам-суб’ектам. Усякраіна пагрузілася ў бясчасьсе з дажынкамі істала аб’ектам дзейнасьці аднаго чалавека —войта, старасты ці дырэктара саўгасу — сутнас-


гадваемся пра прыродны ляндшафт тых мясь-цінаў, што мільгаюць за вокнамі. Але вартатолькі збочыць з вуліцы Чыгуначнай у вёскуПятроўшчына, каб зразумець, колькі сіл і срод-каў пакладзена горадам на нівэляваньне і вы-раўніваньне ўсяго, што замінае простаму рухупа роўнядзі. Якая сотня мэтраў убок, і вы быц-цам ня ў Менску. Адкуль такія горы і запа-дзіны? Якая пастаральная маляўнічасьць украявідзе, складзеным з дамка на гары, азяр-ка ў нізіне, зьвілістай дарогі, што губляецца зановым пад’ёмам. А за ім — таполевыя прыса-ды, сьляды шляхецкай сядзібы. Калі б яшчэ нетралейбусны бразгат з вуліцы Сямашкі, і невясковая цішыня падворкаў, дык і не паверышадразу, што сёлета за два крокi пачнецца бу-даўніцтва станцыі мэтро «Пятроўшчына».

Пятроўшчына разрэзаная на тры часткі.Адна за Чыгуначнай вуліцай, другая — за пра-спэктам Дзяржынскага. А трэцяя паміж імі —адзін толькі дом, але ў аблозе дзьвюх ажыўле-ных трасаў ён выглядае няскоранай крэпась-цю. Антыподам вясковай хаце сьвеціцца нэо-намі яркая аўтазапраўка, што разьмясьціла-ся насупраць. Я пагрукаўся ў дзьверы. Гаспадарсупакоіў сабаку і прыемна зьдзівіўся маёй мове.

— Па-беларуску? А мы размаўляем на тра-сянцы. Просім тагда ў хату. Удаставерэніеесьць? А то патом паглядзіш, р-р-аз, і каўра нястане...

Усяго чакаў, але толькі не такога разьвіцьцясюжэту. Напэўна, зьдзічэў я ў далёкім Менску,калі, як нейкае дзіва, успрымаю запрашэньнеза стол. За сталом — вялікая бяседа. У гаспа-

які вяртаўся з гарадзкой крамы, аказаўсявельмі гаваркім.

— Ці вёска жыве, як вёска? Тут трымаюцьжыўнасьць?

— Ужо не трымаюць. Таму, што карміцьняма чым. Горад акружыў нас. Хаця травытут ёсьць дзе накасіць. Але ж яна загаджанавыхлапнымі газамі. Сад калгасны за горкайбыў, там зрабілі парк. А кароў тут трымалі,дык яны ня сталі есьці траву, бо сабакі ўсё за-гадзілі. Во так і жывем. Быццам бы горад, а якбыла дзярэўня, так дзярэўня і засталася.

— Горад не прынес Вам ніякіх выгадаў?— Вялікая выгада... Раней плацілі капейкі за

зямлю, а цяпер плоцім тысячы. Падатак вы-рас, і больш нічога, усе выгады.

Пра былыя ліхія часіны Мікола згадвае з гу-марам:

— Сухарава было нябеднае сяло. Бацька мойз маці да вайны дзесяць гектар зямлі мелі. Акалгас як пачаўся, усё гэта ў калгас здалі. Рас-казваў бацька, калі калгасу не было, дык такіякамуны былі. Ну, сабралі ўсё ў камуну — жы-вёлу і іншае. І пастанавілі — будзем жыць угэтай камуне. Ну, сталі купляць адзежу сабез гэтых агульных грошай, разам ежу варылі.Калі парэзалі ўвесь скот, растрацілі ўсе гро-шы, камуна і разьбеглася. Такая вясёлая гісто-рыя была...

ПЯТРОЎШЧЫНА

Пралятаючы па шырокіх і простых менскіхпраспэктах, мы не заўважаем і нават не зда-


каць. Чарку, скварку. Ну, цар праехаў. А жы-хары той дзярэўні выйшлі, з-за хат пагляда-юць, толькі рылы павысоўваюць. Ну, цар і ска-заў: «Вунь тая першая дзярэўня, дзе з чаркай-скваркай, хай будзе маім імем названая —Пятроўшчына. А тая, дзе рылы... Рылаўшчы-най і будзе»...

Адсьмяяўшыся, гаспадыня згадала, якая ра-ней была ў Пятроўшчыне рэчка. Тая самая,якой сёньня не разгледзіш з аўтамабільнагавакна:

— Калі пачала хадзіць у школу ў 1960-х га-дах, край гораду быў — завод санцехзагатовак.Далей ужо нічога не было. Далей шлі палі. Пша-ніца, лён, хадзілі з мамай лён палоць. І яшчэхадзілі рэчку палоць — прачышчаць рэчку граб-лямі. Ой, якая рэчка была! Лугі заліўныя якіябылі! Рэчка Шума называлася. Там вясной су-стракаліся два патокі. Роў стаяў, што тутбыла чутна.

На разьвітаньне гаспадар гасьціннага дварасказаў наступнае:

— Праблема ў тым, што я тут радзіўся,тут жыву, і гэты кусок зямлі мне вельмі до-раг. Я прэкрасна знаю, што гэты кусок зямлінамнога дарожэ стоіт, чэм двухкомнатнаякварціра ці што там мне палагаецца. Таму,што я на этам куске зямлі, калі гэта будземой кусок, магу фальварак адстроіць. Але ж недаюць. Я вішу праміж небам і зямлёй. У гэтымуся справа заключаецца...

Пакуль Зьміцер Бартосік гаворыць зь вяс-коўцамі-менчукамі, я гартаю стары «Геагра-

дароў, сям’і Мялешкаў, госьці зь іншага канцагораду. А такое адчуваньне, што зь іншага го-раду. Бо і віно, і закуска, і абстаноўка ў хацеабсалютна вясковая. Сьвятло запраўкі, штоб’е ў вокны, па гэты бок выглядае, як зьзяньненейкага НЛА.

— Віно! Будзеце піць, а патом яшчо можамдаць і з сабой. За знакомства. Давайце. Настут зь месца ніхто ня строне, толькі чацьвёр-тая ўласьць...

Чым болей я адаграваўся вясковым віном угэтых мілых людзей, тым больш адчуваў сябестомленым падарожнікам у якім старадаўнімзаезным двары. Пэрсанажам з аповесьці ЯнаБаршчэўскага. Загаварыла гаспадыня:

— Мы жывём, як у вёсцы. Нават яшчэ горш,чым у вёсцы. Бо няма нікакіх умоваў, і не прад-бачыцца. Хазяйства я не магу дзяржаць, бо газне магу правесьці, вадаправод я не магу сабеправесьці, бо нас зносяць з 1980-га году...

— А вы б хацелі памяняць гэтую хату накватэру? — спытаўся я ў гаспадара.

— На кватэру? Чэсна гавара, я б памяняў наблагаўстроены дом. Таму што я прывык назямлі жыць... Давайце лепей раскажу другуюгісторыю. Нальём толькі віна пад гэта дзела…Сам я точна ня помню. Са старыны пайшло.Чаго называецца Пятроўшчына, а чаго назы-ваецца Рылаўшчына? Тут дзярэўня Дружба,раней называлась Рылаўшчына. Гэта ў це ўрэ-мена, відзіма, кагда была Северная вайна.Мінск меў магдэбурскае права, а Пятроўшчы-на была ўжэ населена. Так случылась, ехаў царПётар. І жыцелі выйшлі цара Пятра сустра-


сты ад Менску, трэба насамрэч называць Будзі-лавічамі.

А вось Весьнінка — ці ня той гэта раён напраспэкце Машэрава, які менчукі называюць«каменнымі джунглямі»? У «Слоўніку» гэтафальварак, 5 вёрстаў ад Менску, збудаваны ўпрыгожым месцы, над шырокім ставом; глебагліністая, ураджайная, лугі адборныя, лясысасновыя. Спадчынная маёмасьць Вярыгаў-Дарэўскіх. Недалёка ад фальварку ў лесе ёсьцьсьляды старажытнага замку, і тое месца назы-ваецца Замчышчам, а ў самым фальварку надзядзінцы знаходзяць часта манэты часоўЖыгімонта Аўгуста.

А вось — Зялёны Луг. Іх цяпер шмат, і тадыбыло тры. Адзін зь іх — і ня вёска нават, а пры-дарожная карчма на шляху да ТышкевіцкагаГарадка, 7 вёрст ад Менску.

Кальварыя. Стары прыгожы могільнік падгубэрнскім Менскам — піша ў «Слоўніку»аўтар артыкула Аляксандар Ельскі. Цяпер гэтаамаль што цэнтар гораду. Мураваны касьцёлмае ўнутры карціны вядомага Яна Дамеля. Тутспачывае мноства асобаў, заслужаных для мяс-цовасьці і краю ўвогуле. Але іх імёны малакаму сёньня нешта гавораць — дадаю я ад сябе.

Побач з Кальварыяй — вёска Цівалі. Пра яеназву ня так даўна пісала «Наша Ніва»:

«Цівалі. Такую ж назву мае каскад вадаспа-даў вышынёю 160 мэтраў на рацэ Аньён, пры-току Тыбру ў Цэнтральнай Італіі. Менавіта тамімпэратар Адрыян і патрыцый Мэцэнат, чыёімя стала назыўным, мелі свае вілы. Там быўразьбіты парк з каскаднаю сыстэмай фантанаў.

фічны слоўнік», што выдаваўся таўшчэзнымітамамі напрыканцы 19 ст. І першае, што спы-няе маю ўвагу — тагачасныя варшаўскія вы-даўцы не перакручвалі назваў менскіх вёсак напольскі лад. А зьдзіўляе гэта таму, што такіфакт цалкам супярэчыць стэрэатыпу, быццамгэта ў спадчыну ад падступных палянізатараўдасталіся нам сёньняшнія назвы многіх бела-рускіх гарадоў і вёсак. У выніку Берасьце мыназываем Брэстам, Горадню — Гродна, а Менск— Мінскам. Дык вось, гартаньне «Геаграфічна-га слоўніка» пераконвае, што гэта не зусім так.Скажам, менская вёска, якую сучасны энцык-ляпэдычны даведнік пра сталіцу на расейскаймове падае як «Вильковщина», гэта значыць,у польскай інтэрпрэтацыі, у старым «Геагра-фічным слоўніку» называецца па-польску Вол-каўшчынай. Дык, можа, і самім апалячанымсловам «Мінск» мы абавязаныя не палякам, анейкім іншым гульцам у палітыку з тапані-мікай?

Зусім «дзіцячае» пытаньне: чаму беларускаясталіца дагэтуль называецца не на беларускі, ана польскі манер? — сустракае ў адказ зацятаемаўчаньне «дарослых». Дарэчы, апошнім ча-сам «дзіцячае» пытаньне перастала падымац-ца наагул. Верагодна, таму, што яно невыра-шальнае ў стане аб’ектнасьці і з новай сілайзагучыць толькі тады, калі горад перастаненапавер быць скопішчам вёсак.

Стары «Геарафічны слоўнік» ляпідарна фік-суе знаёмыя менскія назвы. Часам, як з тойВолкаўшчынай, іх удакладняючы. Скажам,засьценак Будзілава ў гміне Сеньніца, тры вяр-


Дразды — вядомыя сёньня дыпляматычнымскандалам і тым, што там жыве прэзыдэнт, увыніку чаго Дразды патрапілі ў песьню Вікта-ра Шалкевіча пра таварышча Сапегу.

Між іншым, рэзыдэнцыя прэзыдэнта ў Драз-дах пабудаваная на месцы былога канцлягеру.І калі з Драздоў высялялі замежных дыпляма-таў, прафэсар Мальдзіс зьвяртаўся да ЎралаЛатыпава з прапановай вынесьці адтуль усерэзыдэнцыі і зрабіць мэмарыял ахвярам на-цызму. Маўляў, тады ня трэба было б тлума-чыць замежным паслам, чаму іх адтуль вы-гналі. Аднак голас слыннага вучонага ня быўпачуты. Лукашэнка ў Драздах застаўся, а пас-лам патлумачылі іхнае выгнаньне прарывамканалізацыі. Вясковая фантазія і тут аддалаперавагу рэчам канкрэтным і практычным, а негарадзкой гісторыі і міталёгіі...

Козырава і Курасоўшчына, Лошыца і Малі-наўка, Мядзьвежына і Пагулянка, Пярэспа іСерабранка, Чыжоўка і Шэпічы... Не відацьканца гэтаму сьпісу.

А Грушаўка? — хіба ж ня вёска, пасяродякой разьлёгся аграмадністы комплекс былогаНКВД, а пасьля Менскага апэратыўнага палкасавецкіх унутраных войскаў? Тады, калі давя-лося там служыць, памятаю, галоўным прадме-там гонару тамтэйшых абітальнікаў былі рас-поведы пра тое, як Менскі апэратыўны полкаднойчы ў 1968-м проста сярод ночы ўзьняўсяз ложкаў і вылецеў у Прагу. Уся апэрацыя —ад пад’ёму да вылету — заняла літаральна пят-наццаць хвілін!

Тады начныя трывогі з выездам былі ўлюбё-

Вось адкуль Цівалі — ад вадаспадаў. Гэткую жназву меў і маёнтачак пад Менскам, побач зКальварыяй. Рамантычныя прыхільнасці ўла-дальніка і, пэўна, прыродныя асаблівасьціпаўплывалі на выбар назвы».

Цівалі апетыя сучаснымі менскімі бардамі.У Лявона Вольскага ёсьць адмысловы верш:

Я жыў ля вёскі Цівалі,ці мелі вы калісь мажлівасьцьвось так — правесьціўсё дзяцінствапаблізу вёскі Цівалі?Ці Валя там са мной гулялаў пясочны замак,ці ня Валя?Ці не! Бадай што, Віялета.На жаль, забыўся я на гэта.На жаль, я шмат на што забыўся.Напрыклад, на сваё дзяцінства:на школу, на садок дзіцячы,на парты, дзёньнікі, задачы,на зорку, на чырвоны гальштук —на ўсё забыўся я амаль што.На ўсё.Адно, што толькі помню:я жыў ля вёскі Цівалі.Ці то над прорваю, ці ў жыцея жыў...Нікому не кажыце.

А вось Крупцы, дзе Аляксандар Лукашэнкапасяліў сваю маці ў адмыслова збудаваным дляяе доме. Гэта на праспэкце Машэрава, побач зновым футбольным манэжам. Вёска Крупцыслынная тым, што там зьявіўся людзям цуда-дзейны абраз, і цяпер будуецца храм. А яшчэпобач — вёска Дразды.


Зьміцер Бартосік:Чым прыцягнула ўвагу Янкі Купалы вёска

Карзюкі, цяпер можна маляваць толькі ў сваімуяўленьні. Бо той Сьвіслачы, на беразе якойстаяла некалі вёска, ужо няма. А ёсьць Чы-жоўскае вадасховішча. І панскага дому (а меўна ўвазе паэт, думаю, Лошыцкую сядзібу) ужоне відаць з-за дахаў вуліцы Чыжэўскіх —колішняга Ігуменскага тракту. І Менск ужопаўсюль і вакол. Дыміць кальцавая аўтатра-са, шуміць Чыжоўка, далягляд закрыты квар-таламі Серабранкі. А карзюкоўская стара-жылка Ганна Аляксееўна, да якой я завітаў,да гэтае пары ня можа назваць сябе гараджан-кай:

— Якой я магу быць гараджанкай. Я ў дзя-рэўні радзілася, я ў дзярэўні работала. Ну, вя-дома, мы блізка гораду жывём, мы не такія іадсталыя людзі. Мы ж відзім, як вядуць сябелюдзі. Дык можна было навучыцца. Ну, вода-праводу ў нас няма, канечне, гэта трэбавялікія грошы, каб ваду правесьці. У нас во ка-лодзеж на дварэ. Тэлефон ёсьць. А ніякіх большудобстваў няма. Ні вады, ні ваннай, нічога.Жывем, як прадзеды і дзяды. Горад замнога па-трабуе ад нас. Яны нам адводзяць 15 сотак, аастатняе хай бур’янее. Мы вас трогаць, гава-рат, ня будзем, будзеце пользавацца. Ну, хтож нам задарам дасьць пользавацца зямлёй.Зямля ж гасударственная, за яе ж трэбаплаціць. Дык што ж, мы зусім такія глу-пенькія, не панімаем. Ня знаю, калі яны ўжопрыйдуць тутака рэзаць.

ным заняткам палкавых камандзіраў. І ўсё гэтамоцна кантраставала з навакольным паўсон-ным рытмам жыцьця Грушаўкі — вёскі-вёс-каю, што хавалася паміж страхавітымі гмахаміколішняга НКВД і баракамі Менскае тытунё-вае фабрыкі.

А Шабаны? Таксама ўвайшлі ў бардаўскуюпесьню, на гэты раз — у песьню Зьмітра Бар-тосіка — як сымбаль менскай ускраіны і глу-хамані...

КАРЗЮКІ

Плаўна Сьвіслач-рэчкаЎдаль плыве, бяжыць;Над крутым абрывамПанскі дом стаіць.

Зелянеюць вольхіПа краях ракі,Высяцца над іміСумна Карзюкі.

Відзен горад здаля,Горад Менск стары,Пнуцца важна к небуКоміны, муры.

Гулка далятаеДзікі сьвіст машынДы прыпеўкі жабаўЗ рэчкі і лагчын.

Гэта, між іншым, Янка Купала, 1911 год.Што ён рабіў у тых Карзюках, цяжка сказаць.Даведнікі пішуць — адпачываў.


людзі? Перакошаныя платы, запыленыя шы-бы, счарнелыя ад часу дахі. Закінутая фэрмаз расхрыстанай брамай ня рэжа тут вока.Пасярэдзіне вёскі панылая вуліца крута спус-каецца да азярца, на якім гуляюцца дзеці. Ры-лавец ці дружбавец гадоў сарака шпацыруе змаленькім сынам:

— Былі лугі. Во тут такія лугі былі і рачуш-ка цякла. Невялікая такая, у Лошыцу ўпада-ла. Потым, калі пачалі будаваць Юга-Запад,гэтую зямлю па пойме ракі бралі на азелянень-не. Трэст «Азеляненьне» накапаў ямаў, а по-тым... Ссыпаюць мусар, там, там. Горад акру-жыў нас. Усё мяняецца.

— І ці шмат зьмянілася?— На той горцы былі курганы. Там зэніткі

стаялі ў вайну, потым зарасло кустарнікам.Грыбы там сабіралі. Курганы былі. Потым іхзраўнялі. Курганоў няма цяпер.

— Бліжэйшыя вашыя суседзі — гэта Пят-роўшчына?

— Пятроўшчына, Дворышча, шмат вёсак.Курасоўшчына. Па маладосьці там, дзе цяперямы, быў стадыён. І мы з акружнымі дзя-рэўнямі ў футбол гулялі. А цяпер адны ямы...

Спадар накіраваў мяне да дзеда Рыгора, якітрымае пчол. Дзед Рыгор выглядае моцна. Ад-наногі, каржакаваты, гучны, спрытны, ня-гледзячы на калецтва, стары больш паходзіўна колішняга пірата, чым на калгасьніка.

— Скажыце, а хто-небудзь называе яшчэ вё-ску Рылаўшчына?

— Ёсьць. Я ў ёй радзіўся, у гэтай Рылаўшчы-

— Дык атрымліваецца, што лепш бы горадсюды і ня йшоў?

— Канечна. У сельсавеце нас ад дзядоў і пра-дзедаў зналі і нас уважалі. А горад думае, штомы нічога не заслужылі. А заслужылі мыбольш, чым хто. Майго бацьку расстралялі,сына брата высылалі ў Германію, мяне ў 17 годвадзілі на расстрэл. Вось так. І чудам простаад таго, што папаўся такі немец, чалавечнычалавек, я асталась жыва. Ну, а цяпер усім нагэта напляваць.

Рэчка, луг, гасьцінец,Горад, КарзюкіРазрываюць думкіНа усе бакі.

Сам сабой ня знаеш,Што рабіць, як жыць:Ці ляцець у горад,Ці ў Карзюках сьніць?

Ці пайсьці гасьцінцамДолі ў сьвет шукаць?Ці рацэ, русалкамГалаву аддаць?..

РЫЛАВІЧЫ

Божа, які жах! Гэта першае, што падума-лася, як толькі я збочыў з праспэкту Дзяр-жынскага ў вёску Дружба. Былую Рылаўшчы-ну. Ці то новая назва паўплывала на яе лёс,але адразу хочацца разьвярнуцца і пакінуць адграха далей гэтыя крывыя хаты, з выглядуякіх адразу і не разьбярэш — а ці жывуць у іх


Гаспадар каня параіў мне зайсьці да міха-лоўскага старажыла дзеда Сашы. Камяніцадзеда Сашы стаіць у прыгожым тупіку. Не-калькі дамоў згрувасьціліся на гары, за якоюляжыць колішняе поле, на даляглядзе будуец-ца мікрараён Сухарава. Дзед Саша:

— Тут стаяў памешчыцкі дом, тут во, по-бач. Тут была рака ў нас, зьнізу працякала. Якупацца хадзіў. У памешчыкаў было культур-на. Алея была, яны прахаджваліся. А далейбылі прысады такія... клёны. Пад гэтымі пры-садамі было заўсёды суха. І мы туды бегалі.Калі лістапад, мама прымушала зьбіраць кля-новыя лісьця. І хлеб яна пякла... дзеравяннаялапата, цеста, кляновыя лісьця, і ў печ — шух.Гэта было красата. І мы бралі гэтую скарын-ку, націралі часнок, і ніколі зубы не балелі.Мама была мая красавіца жэншчына. Янакалісьці была ў памешчыка, выхоўвала дзяцейу іх. Пасьля вайны адзін прыяжджаў, мамулюбіў, сын памешчыцкі Вася. Памешчыкі саміне выхоўвалі, яны нянькам аддавалі дзяцей.

Дзед Саша шмат расказваў пра сваё жыць-цё, пра навакольле, пра партызанку. Але най-мацнейшае ўражаньне, найбольш эмацыйнае,у яго пакінуў уласаўскі афіцэр, які ў кароткітэрмін занядбаны саўгас ператварыў у бліску-чую нямецкую гаспадарку:

— І вось гэты ўпраўляючы такую гаспадар-ку падняў, што такіх ураджаяў у нас, у Са-вецкім Саюзе, не было. Прывезьлі з Германіізярно, жыта прывезьлі, і прывезьлі бульбу. Унас бульба была — такія бубачкі. Як пасеялігэтую бульбу, як убралі ўраджай. 30—40 цэнт-

не, яна называецца Рылаўшчына. Яе ў 1961-мгодзе перайменавалі на Дружбу.

— А навошта?— Ну, я ня знаю, навошта. Сьмяяліся: рыла,

рыла, рыла. Гэта, напэўна, пан быў Рылоўскітакі, па-мойму. Можа быць, я паноў ужо ня по-мню. Я ад старых чуў, што нібы пан быў такіРылоўскі. Маліноўскі — Малінаўка, Пят-роўскі — Пятроўшчына. Па імені паноў даваліназвы.

МІХАЛОВА

Пасьля Рылаўшчыны-Дружбы вёска Міхало-ва ўражвае памерамі і багацьцем. Цагляныядамы ў два паверхі, спадарожнікавыя антэ-ны... Углыб вёска бяднее, але не да жабрацтва.Нават разваленая фэрма каля азярца невыклікае жалю. Хутчэй абуджае шляхетнысум. Маўляў «няма таго, што раньш было».Крэпкі мужык у паношаным беларускім, далу-кашэнкаўскім міліцэйскім кіцелі вядзе каня.Гэта былы міліцыянт, а сёньня пэнсіянэр,дзядзька Дзіма.

— Вы сталі гараджанінам, ці ўсё ж за-сталіся вяскоўцам?

— Па-мойму, асталіся вяскоўцамі. У горадзе.— А калі было лепш: калі была вёска, ці калі

вёска акружаная мікрараёнамі?— Нам горад не замінае, можна работаць,

вясьці дамашнюю гаспадарку.— І шмат хто тут апрацоўвае зямлю?— Уся акруга. Дачнікаў многа. І так проста,

для душы, харашо.


Наўрад ці. Бо вёска ня ведае часу і разьвіцьця,яна нібы застыла ў вечным бясчасьсі, дзегадзіны адлічваюцца выганам жывёлы, дні —адлегласьцю паміж царкоўнымі сьвятамі, агады — нараджэньнем і сьмерцю сваякоў дысуседзяў.

Трэба думаць, што горад мусіць-такі перама-гаць сваю вясковую сутнасьць. І тады бясчась-се адступіцца, да традыцыі дадасца гісторыя,а месца аднаго пэрсанажа зоймуць многія —дзяржаўныя мужы, акадэмікі, паэты. І калі тоепачне адбывацца ў сталіцы, яно зрушыць зьмесца і ў іншых гарадох, а там і па ўсёй краіне.

этэр 16 лютага 2003 г.

«ê˝ÒÔÛ·Î¥Í‡-Ô‡Ú˚Á‡ÌÍ‡»

— Перадача пра Васіля Казлова? — зьдзі-віўся калега, калі я назваў яму абраную для«Вострай Брамы» тэму. — Каму гэта сёньняцікава? Яшчэ адзін пэрсанаж з доўгага шэрагу«членаў палітбюро», дарма што сёньня ямуспаўняецца 100 гадоў. Той выпадак, калi «ўсёпрайшло, мiнула, як i не было, у капцох пас-нула, зельлем зарасло».

Сапраўды, нецікава было б пераказваць тоў-стыя казённыя кніжкі пра гісторыю КПБ, яеролю ў перамозе над фашызмам ды аднаўленьніпаваеннай гаспадаркі. Але зазіраць у тыя кніж-кі бывае карысна. Хоць бы для таго, каб пера-канацца: як тая гісторыя рэхам адбіваецца на

нэраў з гектара, во такія клубні. Жыта пасе-ялі. А колас — як боб. Нашы глянулі. Што гэтатакое за зярно? Адкуль яно ўзялося? Такіяцэнтнэры — страшнае дзела...

Вырульваючы зь вёскі Міхалова на забудава-ную бэтоннымі блізьнятамі вуліцу Рафіева, яшкадаваў аб адным. Гэтыя людзі забяруць з са-бою ў невараць свае ўспаміны. Пакінуўшыбязьлікаму і бязьлітаснаму гораду пераварвацьу сваім чэраве тое нешматлікае, што заста-лося ў яго ад прыроды.

Успаміны менскіх вяскоўцаў — таксама ха-рактэрныя вясковыя. Гараджане звычайна рас-павядаюць пра школу, пра нейкія культурныяпадзеі і пра знакамітых людзей. Вёска ўспа-мінае зборныя або тыповыя вобразы і тое, штозьвязана зь зямлёй. Яна памятае толькі свойаб’ектны стан.

Таму вяскоўцы ня пішуць кніг, інакш гэтаўжо былі б не вяскоўцы. Бо творца ў вёсцы —народ, а не паэт ці пісьменьнік. І гісторыі вёс-ка, паўтаруся, ня мае. Яна мае традыцыю, якаяі сыходзіць спакваля ў невараць. Менск ня ста-не больш горадам ад нашых сёньняшніх апавя-даньняў пра ягоную вясковасьць. Ён хіба штоможа лепей зразумець самога сябе, а сьледам заім, за сталіцай, — і ўся Беларусь нібы зробіцьтэст свайго немалога арганізму — дзе янасуб’ект, а значыць, гарадзкая, а дзе — аб’ект,асяродзьдзе, у якім пануе адзін усенародна ціўсевяскова абраны гаспадар.

Што будзе далей? Ці так і застанецца Менскскопішчам вёсак з адпаведным характарам?


ла. Мы маем вэрсіі. Вэрсію Казлова пра тое,што падпольле стварылі немцы. Вэрсію Новіка-ва пра тое, што Казлоў, якога Масква прызна-чыла кіраваць менскім падпольлем у 1943-м,імкнуўся дыскрэдытаваць ранейшых пад-польшчыкаў, бо яны зьявіліся стыхійна, безуказаньня з Масквы, і таму былі ў ягоных ва-чах самазванцамі, а значыць, і правакатарамі.Ёсьць яшчэ вэрсія пра тое, што апякун парты-занаў Казлоў менавіта іх рабіў галоўнымі геро-ямі вайны і таму імкнуўся не размываць гэта-га вобразу іншымі героямі — гарадзкімі пад-польшчыкамі. Нарэшце, усё канчаткова за-блытваецца, калі глядзець на савецкіх пад-польшчыкаў не адназначна, а ва ўсёй склада-насьці дачыненьняў з нацыянальным падполь-лем і акупацыйнай адміністрацыяй. Чым далейад нас тыя падзеі, тым больш неадназначнымівыглядаюць іх пэрсанажы, бо тым менш ахвот-на мы верым на слова і прымаем чыюсьцi аднупраўду. А гэта значыць, што Васілю Казловузабыцьцё не пагражае.

Сёньняшняя ацэнка таго партызанскагаруху, адным з увасабленьняў якога і быў ВасільКазлоў, — зусім ня тая, якую ён сам даваў усваіх успамінах. Дакладней, сёньня ацэнакшмат, і яны розныя. Вось, да прыкладу, штокажа пра партызанаў пісьменьнік ВалянцінТарас, які сам пачынаў сваё сталае жыцьцё ўпартызанскім атрадзе:

— Ня трэба думаць, што яны нічога нерабілі, не змагаліся. Яны змагаліся. Былі пад-рывы эшалёнаў, былі засады, былі налёты на

нашай штодзённасьці. А яшчэ для таго, кабпабачыць у той гісторыі вялікае мноства белыхплямаў, блытаных эпізодаў і адкрытай хлусь-ні. I каб урэшце зрабiць выснову, што гэта —зусім невядомая гісторыя.

З імем Васіля Казлова — партызанскага ка-мандзіра і паваеннага кіраўніка БССР — сходуасацыююцца тры рэчы. Першая — вуліца ўцэнтры сталіцы, што носіць ягонае імя. Гіста-рычна яна Даўгабродзкая, пасьля была перай-менаваная ў Казлова, а ў пасьлясавецкі час яепадзялілі на дзьве — частка засталася Казло-ва, а частцы вярнулі яе спрадвечнае імя, адчаго менскія дасьціпнікі сталі называць яе«казлабродзкай».

Другая рэч — гэта брэнд «рэспублікі-парты-занкі», за якім першай асобаю стаіць той самыВасіль Казлоў. Менавіта ён застаўся ў памяцістарэйшага пакаленьня беларусаў, як галоўныпасьляваенны партызан, патрон вэтэранаў ляс-нога змаганьня.

Нарэшце, трэцяе, што прыходзіць у галаву,— гэта рэабілітацыя менскага камуністычнагападпольля, якой пісьменьнік Іван Новікаўпрысьвяціў свае жыцьцё і творчасьць. ДляНовікава гэта была няпростая барацьба, бо нашляху стаяў ня хто іншы, а сам Васіль Казлоў,аўтар афіцыйнай вэрсіі пра тое, што менскаепадпольле было створанае фашыстамі — з пра-вакацыйнымі мэтамі.

Урэшце Новікаў перамог Казлова, і сярод на-зваў менскіх вуліц зьявіліся імёны Ісая Ка-зінца ды ягоных таварышаў. Але гісторыя якбыла цёмная, так, бадай, яшчэ цямнейшая ста-


Ул.Ісаенка: Партызаны атрымоўвалі газэ-ты «Правда», «Известия», загады там чы-талi і пра свае подзьвігі іншы раз чыталі. Алечаму яны не атрымоўвалі дзяржаўных кніжакквітанцыяў? І калі ў якой жанчыны ўзялі ка-рову, чаму не выдавалі квітанцыi? «Вось вам,Марыя Іванаўна, квітанцыя. Пасьля перамогідзяржава выплаціць вам за вашу карову».Чаму, калі рэквізавалі ў каго валёнкі ці ботыдля партызана разутага-распранутага, чамугаспадар не атрымліваў адпаведнага квітка?Інакш пад гэтую марку можна было рабіць усё,што хочаш. І рабілі ўсё, што хочаш.

В.Тарас: Мы былі беларускімі партызанамі.Савецкімі? Так. Так наканавала гісторыя. Мызмагаліся з фашызмам пад чырвоным сьцягам.На баку Сталіна. Але на той гістарычны мо-мант у нас не было іншага выбару. Былі сяроднас страшыдлы, былі каты. Падмурак майгосавецкага выхаваньня пачаў разбурацца ме-навіта ў партызанах. Калі я ўбачыў, штотакое асобыя аддзелы, што за імі стаіць. Калія ўбачыў бяссудныя расстрэлы. Але ня трэбазьмешваць у адну кучу тое страшнае, штобыло, і тое, што кіравала людзьмі. Урэшце,наша перамога ў той вайне мела прынцыповаезначэньне для будучыні нашай Бацькаўшчыны,хоць яна была здабыта пад чырвонымі сьця-гамі. Таму што ў гісторыі далёкі прыцэл. Каліб тады не ўдалося гэтага зьвера — германскіфашызм — зьнішчыць, дык я ня ведаю, ці магліб мы сёньня жыць у нейкай Беларусі і марыцьпра тую Беларусь, якую мы хочам, якой мыпрагнем, за якую мы змагаемся.

гарнізоны. Карацей кажучы, была партызан-ская вайна. Ня трэба гэтага адмаўляць.

Гісторык Уладзімер Ісаенка не адмаўляе.Але, разам з тым, сумняваецца ў эфэктыў-насьці рэйкавай вайны:

— Урэшце, атрымалася так, што на га-лоўныя магістралі трэба было рэйкі везьці зУралу. А гэта ўсё запавольвала хуткае на-ступленьне савецкіх войскаў. Таму «рэйкаваявайна» — гэта вайна пад сумненьнем. Гэтатакая ж, мабыць, рэч, як указаньне таварышаСталіна, геніяльнае, у 1941 годзе спальвацьлясы. Калі б выканалі гэтае ўказаньне, дык дзеж потым хаваліся б партызаны?

В.Тарас: Я прытрымліваюся той думкі, штопартызанская барацьба ў Беларусі ў многіммела характар грамадзянскай вайны. Быловельмі часта — адзін брат у партызанах,другі — у паліцыі. Іншая справа, нядаўна я ў«Народнай волі» прачытаў нейкага АляксеяКулака, які распавядае пра становішча наВаложыншчыне ў час вайны, у час парты-занкі. Партызаны ў яго атрымліваюцца толь-кі рабаўнікі, толькі бандзюгі нейкія, якія ўсёзабіралі ў людзей. Забіралі, вядома, таму штопартызаны — не рэгулярная армія, іх ніхто ўцэнтралізаваным парадку не забясьпечваў.Усё, што трэба было, трэба было ўзяць у вёскі.І карміцца за кошт вёскі. Вёска, вядома, гэта-га не хацела, і ў вачах звычайнага селянінаўзброены чалавек, які прыйшоў ноччу і забраўкарову, ён бандзюга. Але трэба разумець тойчас, тыя абставіны, і разумець гэтага чалаве-ка. Ён змагаўся, і яму трэба было есьці.


тая ці іншая зьява і павінна стаяць. З гіста-рычнага пункту гледжаньня.

Брэнд «рэспубліка-партызанка» прыдумаліпершы партыйны сакратар Панамарэнка ікіраўнік тагачаснага КГБ Цанава. Абодва вы-пусьцілі манаграфіі пра партызанскі рух. Абод-ва былі ў Беларусі людзьмі прыежджымі, і ад-начасова пачуваліся поўнымі гаспадарамі. Івось гэтыя два абароцістыя гаспадары — казакі грузін — склалі легенду пра «рэспубліку-пар-тызанку» з зусім практычнай у сваім гаспада-раньні мэтай. Беларусь сапраўды ляжала ўруінах, і трэба было пад нешта выбіваць у Ма-скве аграмадныя фонды на аднаўленьне. Па-просту кажучы, калі армянін мог у высокімкабінэце дастаць бутэльку каньяку, а літовец— жоўтыя галовы сыру, дык беларусу выцяг-нуць не было чаго. Па-першае, сапраўды нічо-га не было, па-другое, такога матыву, каб не-шта выцягваць, не было ў натуры. Таму пась-ля літоўца і грузіна ў кабінэт заходзіў герой-партызан з самай гераічнай і самай пацярпелайза акупацыяй, рэспублікі...

Што праўда, прыдуманы Панамарэнкам і Ца-навам брэнд несьці па жыцьці выпала ўжо няім.

Кожны кіраўнік краіны ёсьць яе партрэтаму тую эпоху, калі кіруе. Таму і вывучаюць роз-ныя эпохі па імёнах цароў ды каралёў. У Бела-русі пасьля ліквідацыі нацыянал-камуністаўяшчэ ў даваенным Курапацкім лесе на самайпершай у краіне пасадзе зьмянялі адзін адногавыключна расейцы. Прычым такія, што ні да

Валянцін Тарас з вышыні свайго жыцьцёва-га досьведу пазірае ў даліну гісторыі і робіцьсваю ўласную пераацэнку таго, што адбылося:

— Наконт таго, што Беларусь была «рэс-публікай-партызанкай». Тут, канечне, ёсьцьпэўнае перабольшаньне. Партызанскі рух быўдаволі шырокім, але самым шырокім ён зра-біўся напрыканцы 43-га — напачатку 44-гагоду. Калі паступіў загад Цэнтральнага шта-бу партызанскага руху ў Маскве. Мабіліза-ваць усю моладзь. Хочуць яны ці не. І вялікімігуртамі гналі гэтую моладзь у лес. І я глыбо-ка перакананы, на падставе свайго досьведу,што вось адсюль узяліся гэтыя паўмільёна.Напрыканцы 43-га, напачатку 44-га году. Іх,канечне, да гэтага часу не было столькі. Быліатрады невялічкія, дывэрсійныя групы. Таму,калі кажуць, што гэта была «рэспубліка-пар-тызанка», гэта ў пэўным сэнсе перабольшань-не. І на заканчэньне яшчэ раз скажу. Ня трэ-ба хлусіць ні з аднаго боку, ні з другога. Трэбаглядзець па меры магчымасьці аб’ектыўна. Асавецкую канцэпцыю яшчэ вельмі доўга прый-дзецца зжываць. Яшчэ прыйдзе гісторык, нар-мальны чалавек без усялякай перадузятасьці,безь ніякай сымпатыі ні да правых, ні да ле-вых. І прачытае таго ж Казлова, і прачытаекніжку Адамовіча, і прачытае «Вогненную вё-ску» Брыля, Адамовіча і Калесьніка. І прачы-тае ўсё тое, што напісана было не партыза-намі. Нават Цанаву прачытае, які таксамапісаў пра «народных мсьціўцаў». Усё гэта ёнпераварыць і паставіць на тыя паліцы, дзе


Па-першае, Сталін памёр у 1953 годзе, а ан-самблі плошчаў Перамогі, Камароўскай і Пры-вакзальнай узводзілся пазьней. А па-другое,стыль тае паваеннае пары ў дойлідзтве й ды-зайне вельмі падобны быў ва ўсіх краінах-тры-юмфатарках: Амэрыцы, Францыі й Ангельш-чыне, дзе яго пазначаюць тэрмінам «ар-дэко».

А вось якім тэрмінам назваць тагачаснаекіраўніцтва Беларусі — ад разьвянчаньнякульту асобы да пачатку шасьцідзясятых?Найлепей надаецца азначэньне: эпоха палешу-коў або гомельцаў.

Амаль адразу пасьля вайны галоўныя паса-ды ў кіраўніцтве БССР занялі выхадцы з Го-мельшчыны. Вярхоўны Савет ачоліў ВасільКазлоў. Савет міністраў — Аляксей Кляшчоў.Камсамол — Кірыла Мазураў, а за ім і Аляк-сандар Аксёнаў. Старэйшаму з гэтае пляяды,Казлову, напрыканцы вайны было сорак гадоў,малодшаму, Аксёнаву, — 20. Іхныя густы ма-ладых людзей без фундамэнтальнай адукацыі,якую замяніў досьвед вайны на акупаванайтэрыторыі, на доўгія гады сфармавалі ду-хоўны й ідэалягічны клімат у Беларусі. Ад іхпайшоў традыцыйны вобраз беларускага кі-раўніка як маладжавага зуха, што так рэзкакантраставаў на тле маскоўскага чынавен-ства.

Мне згадваецца такая гісторыя — як ілюс-трацыя тагачаснага ладу. Адзін з колішніхпартызанскіх атаманаў, Паўлоўскі, паб-раўшыся чарговы раз шлюбам, вырашыў зра-біць сабе й новае жытло. Самапасам засяліўсяў камфортную кватэру на праспэкце, побач з

прызначэньня на пасаду, ні пасьля сыходу зьяе ніякага дачыненьня да Беларусі і яе народуня мелі. Самы прыкметны зь іх — краснадарацПанцеляймон Панамарэнка. Ён кіраваў Бела-русяй з 1938 да 1947 году. Гэта значыць, штоКурапаты, далучэньне Заходняй Беларусі, ка-лектывізацыя, вайна зь яе акупацыяй і парты-занкай, а таксама першае пасьляваеннае ад-наўленьне — усе самыя буйныя катаклізмы ітэктанічныя зрухі 20 ст. на нашай зямлі — пра-ходзілі пад ягоным мудрым кіраўніцтвам. У1947-м на тры гады бээсэсэраўскі пасад займаенехта Мікалай Гусараў — ужо астраханскі ка-зак, які партыйную кар’еру распачаў ва Ўру-пінску. У Беларусі ён быў аднойчы, праездам— на гэтыя самыя тры гады. Наступны — Міка-лай Патолічаў. Родам з «залатога кальца» Ра-сеі. Ён кіраваў да 56-га. Гэта значыць, перажыўусе пэрыпэтыі, зьвязаныя са сьмерцю Сталіна,так званай берыеўскай беларусізацыяй і разь-вянчаньнем культу асобы. Акурат пасьля гэта-га разьвянчаньня, у 56-м, адбываецца пералом.Прыходзяць нашы — партызаны.

Сяргей Харэўскі:Тыя, хто стаяў на трыбуне, прымаючы

трыццацітысячны партызанскі парад сяродруінаў сталіцы, наўрад ці ўяўлялі сабе, чымстане Менск яшчэ пры іхнай уладзе. Скопішчазакурэлых развалінаў, што пужала сваім вы-глядам мінакоў, літаральна на вачах ператва-ралася ў Сталіцу.

Па інэрцыі мы й сёньня называем стыль таеэпохі «сталінскім», але гэта старая памылка.


згадаць і тое, што большасьць найлепшыхпомнікаў дойлідзтва была зьнішчаная альбо давайны, альбо значна пазьней, у 60-я й 70-я гады.

Больш за тое, беларусы, сакратар КПБ Ма-зураў і сакратар ЦК КПСС Зімянін пасьлясьмерці Сталіна агітавалі за беларусізацыю,за тое, каб кіраўніцтва «гаварыла на роднаймове народу». Які з таго быў плён — іншая га-ворка. Але тое, што ў 1957 годзе ў «ЛіМе»зьявіўся артыкул Барыса Сачанкі «Шанавацьродную мову», у якім аўтар заклікаў пера-весьці ўсё школьніцтва на беларускую мову, —факт яскравы.

Дзеячы культуры адказвалі кіраўнікам уза-емнасьцю. Партрэты Васіля Казлова пісалісямастакамі ўжо ад 1943 году. Жывапісцы Ма-дораў, Волкаў, Зайцаў, а пасьля й скульптарыГлебаў і Азгур пакінулі мастацкія выявы гэта-га чалавека.

Езьдзячы па іншых тэрыторыях шостаечасткі сьвету, я паўсюдна чуў дыфірамбы ў го-нар Беларусі. Шафёр узбэк расхвальваў бела-рускія дарогі, архітэктар азэрбайджанец — го-радабудаўніцтва нашых гарадоў, міліцыянтчуваш — узорны праваахоўны парадак у БССР.І гэта было праўдаю. Маладое паваеннае кі-раўніцтва на чале з гомельцамі на доўгія гадысфармавала вобраз Беларусі як заўсёды мала-дое краіны.

У сярэдзіне 60-х гадоў мінулага стагодзьдзягомельскае зямляцтва пакрысе сышло з гіста-рычнае арэны. Разам зь ім сышлі «цёмныя»часы паміж сталінізмам і брэжнеўшчынай,сышла рэлігійная й нацыянальная лібэраліза-

Батанічным садам. Калі таварышы прыйшліяго ўшчуваць за незаконнае ўсяленьне, тойгаркнуў: «Страляць буду!» Што рабіць? Зьвя-заліся з Васілём Казловым. А той сказаў, кабпартызанскага правадыра не чапалі. Гэтак ціпрыкладна гэтак вырашалася тады боль-шасьць справаў. У такім стылі. Бязь лішняебюракратыі.

Ужо ў 1949 годзе Менск аднавіў даваенныятэмпы вытворчасьці. Калі на 44-ты год, павод-ле розных падлікаў, у сталіцы жыло максы-мум 50 тысячаў чалавек, дык празь дзесяцьгадоў менчукоў было ўжо ў дзесяць разоў болей.

Мала хто зважае цяпер, але за паваеннаедзесяцігодзьдзе плошча лясоў у Беларусі пера-высіла даваенную больш чым на паўмільёнагектараў і склала блізу 35% нацыянальнаетэрыторыі. Гэты фэномэн цяжка вытлума-чыць, ня ведаючы паходжаньня й біяграфіяўкіраўніцтва. Гледзячы ў вокны цягніка на сініялясы на даляглядзе, што ў нас трапляюць навока паўсюдна, варта згадаць, калі яны зья-віліся.

На тым паваенным пакаленьні кіраўнікоў-палешукоў не было правіны за расстрэлы й дэ-партацыі. І яны, бадай, адчувалі гэта, па-раўноўваючы сябе з таварышамі зь іншых рэс-публік. Брак адукацыі спрыяў іхным сумневам.Ад канца саракавых да сярэдзіны шасьцідзяся-тых культура й навука былі дзяржаўныміпрыярытэтамі. А самі дзяржаўцы імкнулісяня ўмешвацца ў тое, чаго ня ведалі. Вось адкульіхнае ашчаднае і ўважлівае стаўленьне да дзе-ячоў культуры, навукі й нават рэлігіі. Варта


выходзіць у сьвет мадэрновы часопіс з такойназваю — «Партызан» — і міжволі нагадваеадно толькі назвай сваёй — і пра Васіля Казло-ва, і пра ягоную барацьбу з Іванам Новікавым,і пра тых пасьляваенных гомельцаў-палешу-коў.


íÓ‰‡ äÎfl¯ÚÓÌ˚

З гадамі многае бачыцца ясьней у гісторыі 20ст. Але ёсьць і такія моманты, да якіх — не пад-ступіцца. Да прыкладу, уявіце сабе нішчымнывеснавы дзянёк пачатку 1950-х і Якуба Коласана падворку ягонага менскага асабняка. Народ-ны паэт даглядае азіміну ў сваім агародзе налапіку зямлі. А за сталом у кабінэце піша ар-тыкулы пра родную літаратуру. Патрыярхдасьледуе творчасьць пяці чалавек. Лынькоў,Куляшоў, Броўка і Глебка... Усяго пісьмень-нікаў не нашмат болей. І вось, выходзячы нападворак, пра што думае Колас? Ці думае пратое, якую нішчымніцу ён, майстар з дарэвалю-цыйным стажам, дасьледуе? Ці думае, кудыпадзявалася сапраўдная літаратура? І галоўнае— куды падзяваліся тыя дзясяткі й дзясяткіапантаных творчасьцю і выраслых на ягоным,Коласавым, аўтарытэце маладых і крыху ста-рэйшых паэтаў? Ён, іхны літаратурны бацька,жывы і абласканы ўладай — ці адчувае хоцькроплю адказнасьці за іх — расстраляных, са-

цыя, сышлі ў нябыт вялізарныя праекты пе-раўтварэньня гарадоў, паўставаньня навукі ймастацтваў.

Наступную эпоху гісторык Захар Шыбекаахарактарызаваў як «нэасталінізм». Янапрынесла з сабою разбурэньне традыцыйныхкаштоўнасьцяў, масавую русіфікацыю, анты-сэмітызм, а ўрэшце паставіла Беларусь намяжу экалягічнае катастрофы.

Фатальным чынам прапалі й родныя вёскітых паваенных правадыроў на гомельскім Па-лесьсі. Адно толькі белы пясок мяце вецер паколішніх котлішчах...

Сапраўды, родныя вёскі тых гомельцаў, уякіх, па ідэі, маглі б быць нейкія памятныязнакі, зьніклі. Цалкам можа быць, што такойбыла воля наступных кіраўнікоў, якія па-дзялілі вёскі на пэрспэктыўныя і непэрспэк-тыўныя, або ў выніку Чарнобыльскае катаст-рофы, або — як у выпадку спаленага немцамікотлішча Васіля Казлова, так і не аднавіліся.Сам Казлоў памёр у 1967-м. Гомельскіх парты-занаў у кіраўніцтве рэспублікі зьмянілі віцеб-скія, пачалася вялікая хімія і доўгі грамадзкізастой пад ужо добра раскручаным брэндам«рэспублікі-партызанкі». «Абаяльны» Машэ-раў затуліў сабою ўсіх ранейшых кіраўнікоў, іцяпер для большасьці беларускае моладзі гісто-рыя пачынаецца зь яго — гэтаксама, як Менскпачынаецца зь ягонага праспэкту.

Беларусы даўно ўжо зь недаверам ставяццада свае партызанскае натуры, дый толку ад ста-рога брэнду няшмат. Хіба што ў мастацтве, калі


а пра Коласа, які сее жыта на сваім сталічнымпадворку. Якраз Кляшторны ведаў, што ніхтоні за кога не заступаецца. Такія былі прапана-ваныя правілы жыцьця.

Тады, перад вайной, яны моцна цешыліся,што столькі талентаў прыйшло ў літаратуру...

Расьце наш народ, і расьце яго дар:Дубоўка, Зарэцкі, Дарожны, Дудар,Хадыка, Бандарына, Вольны, Багун,Грышкевіч, Вішнеўская, Танк, Салагуб,Язэп Падабед, Маракоў, Шашалевіч,Кляшторны, Лужанін, Бартуль, Ільляшэвіч,

Мікуліч, Цьвікевіч, Знаёмы, Скрыган,Калюга, Радзевіч, Грыневіч, Пфляўмбаўм,Арсеньнева, Геніюш, Чорны, Машара,Жылка, Салавей, Бабарэка і Хмара,Баркоўскі, Талерка, Сакол, Нікановіч,Казлоўскі Пятрусь, Іванова, Міровіч,

Пятро Глебка, Моркаўка, Трус, Галавач,Язэп Пушча, Івэрс, Ванаг, Крапіва,Крушына, Случчанін, Вольны, Хведаровіч,Зосім, Лебяда, Звонак, Александровіч,Клішэвіч, Кавыль, Золак, Віцьбіч, Сяднёў— Сыны сенажацяў, вазёр і гаёў.

Во колькі імёнаў зарыфмаваў паэт АлесьЗмагар, хоць мог і ў дзесяць разоў болей. А за-сталося — як пальцаў на руках…

Мора паэтаў, амбіцыяў, мноства кніг і размо-ваў вакол. Часопісы, сходкі, таварыствы, куль-турныя героі... Каляровы і аб’ёмны сьвет, зусімне падобны на гэты нішчымны веснавы дзянёк.А якія шматфарбавыя вершы! Зусім ня тое,што крэмзаюць цяпер два Петрусі...

сланых, змушаных эміграваць? Калі не адказ-насьць, дык хаця б шкадаваньне. І калі наватня іх, дык хаця б той паэзіі, што была загубле-ная разам зь імі?

Дакумэнтальных сьведчаньняў пра тое няма.Пытаньне застаецца адкрытым.

Сьляпое сталінскае сонца высьвечвае шэруюпуставатую рэчаіснасьць. Дзядзька Якуб нападворку мружыць вочы. Дасаджаюць хваро-бы, і хочацца ў лес... Быццам нічога й не адбы-лося за ягонай сьпінай. Проста зь літаратурна-га працэсу выпала пакаленьне, а сам працэс напакаленьне выпаў з часу…

Чаму я пачаў пра Коласа? Бо хачу гаварыцьпра Тодара Кляшторнага, аднаго зь дзясяткаўбеларускіх паэтаў, у біяграфіях якіх ёсьць сло-ва «расстраляны». Часам здаецца нават — штоні паэт, то — расстраляны. Быццам так і па-вінна быць. А калі не, дык павінна ж быць хоцьнейкае пярэчаньне гэтаму, хоць самы слабысупраціў — ну, хоць бы адвярнуўся нехта дэ-манстратыўна... Не. Ані факту. Вось чаму па-думалася пра Коласа. Колас — гаспадар, пры-знаны і самы вялікі ў літаратуры аўтарытэт.Колас пэдагог — у свой час выкладаў усім гэ-тым расстраляным паэтам. Яны ж дзівакі, гэ-тыя паэты, асабліва маладыя. Ім уласьціва ве-рыць у цуды, гіпэртрафаваць рэальнасьць. Накаго яны маглі спадзявацца, як на апошняга?На таго старэйшага, у чыю справу прыйшліўсёй душой, і хто ў гэты момант, калі іх расст-рэльваюць, сядзіць у кабінэце і піша вершы.Ну, на каго яшчэ мог спадзявацца Кляшторны?

Зрэшты, маё пытаньне не пра Кляшторнага,


Сталіна двойчы, але ад гэтага ён не вярнуўся ззабыцьця.

Дачка паэта Мая Кляшторная неяк згадвалана Радыё Свабода, як яны з маці каля дзесяцігадоў хадзілі па чынавенскіх кабінэтах і даказ-валі, што Тодар Кляшторны — паэт. Але й гэ-тых дзеcяці гадоў не хапіла. Бо, да прыкладу,сёлетні адрыўны каляндар «Родны край» паве-дамляе: «11 сакавіка — 100 гадоў з дня нара-джэньня Т.Т.Кляшторнага (1903—1944), дзея-ча рэвалюцыйнага руху, публіцыста». Малатаго, што паэту прыбавілі сем гадоў жыцьця,дык і назвалі тым, кім ён ніколі ня быў. Анідзеячом, ані публіцыстам. Тодар Кляшторныбыў толькі паэтам, прычым, у самым дастатко-вым сэнсе гэтага слова.

Некалькі словаў пра той агульны эстэтычныкантэкст, у якім трэба разглядаць творы Тода-ра Кляшторнага. Філёзаф і дасьледнік літара-туры Ўладзімер Конан згадвае тыя даваенныялітаратурныя групоўкі, куды ўваходзіў паэт:

— Я думаю, што афіцыйная палітыка бела-русізацыі моцна паспрыяла гэтаму прыліву (яназываю яго другім прылівам у 20 ст.) тале-навітых пісьменьнікаў у беларускую літара-туру. Аднак справа ў іншым. Сам па сабеўнікальны вопыт беларускай літаратуры, якіпазначаны часовым і парадаксальным саюзампаміж беларускім нацыянальным адраджэнь-нем, адраджанізмам, як тады называлі, і ка-муністычнай клясавай ідэалёгіяй. Хаця ка-муністычная клясавая ідэалёгія ў значнайступені навязвалася зьверху, аднак адбыласявельмі цікавая кантамінацыя гэтых дзьвюх

Жахлівы час — гэта так. Але ці можам мы,да прыкладу, казаць пра карпаратыўную ад-казнасьць пісьменьнікаў ці адраджэнцаў на-цыі, як сям’і? І ці паўставала такое пытаньнеперад дзядзькам Якубам, на той час — непа-дзельным духоўным гаспадаром у гэтай літара-туры?

Хіба ня слушна, гаворачы пра адказнасьць,шукаць старэйшага, а ня стрэлачнікаў?

29 кастрычніка 1937 году расстралялі 20 ма-ладых пісьменьнікаў, на наступны дзень —яшчэ трох. Для большасьці зь іх забіцьцё ста-ла пачаткам забыцьця. Цікава, што думаў прагэта дзядзька Якуб у 1953-м. Ён, як гаспадарлітаратуры, мусіў неяк плянаваць месца гэтыхаўтараў пасьля... Часы спакваля зьмяняюцца.Вось і Сталін памёр, і ў ГУЛАГу зьмякчылі рэ-жым, а вось і вярнуўся нехта. Дык што, будземуспамінаць творы забітых, будзем іх перавыда-ваць, ну, ня сёньня, але ў прынцыпе, ці — па-ставім на ўсім гэтым крыж? Няхай забудзецца,як не асабліва чаго вартае? Колас піша доўгіяаналітычныя артыкулы, ён аналізуе пустату, іпры гэтым — няўжо ня думае пра тых? Няўжопрымае іхнае забыцьцё?

Пазьней іх стануць-такі перавыдаваць —амаль усіх. Але акажацца, што гэта ня так про-ста — пераадолець дваццацігадовае забыцьцё,зьявіцца пасьля працяглае клінічнае сьмерціда жыцьця паэзіі ніяк не лягчэй, чым чалаве-ку. Вакол зьменены сьвет, зусім незразумелаякрытыка. У паэзіі скралі кантэкст ейнага часу— вось чаму ёй так цяжка. Скажам, ТодараКляшторнага перавыдавалі пасьля сьмерці


як гэтае пустасьветнае сонца, як гэтыя бу-дынкі, дрэвы і людзі — аднамерныя, нібы назасьвечаным фатаздымку. Можна зразумець утакіх абставінах тых, хто іншага жыцьця й нябачыў. Але Колас бачыў. І паўнату жыцьця, іжарсьці, і парывы... Можа быць, ён забыў? Алебіёграфы сьведчаць, што ў апошнія гады пат-рыярх, наадварот, шмат думаў пра мінулае,імкнуўся яго рэканструяваць...

З масы прачытанае савецкае літаратуры ікрытыкі вобраз Кляшторнага паўстае, як во-браз камсамольца з правільнымі вершамі-мар-шамі, што ўслаўляюць Кастрычнік і Перша-май. Нас так вучылі, што ўсе маладыя савецкіяпаэты былі нібы на адзін твар — як лётчыкі ўфільмах пра Чкалава. Мінімум пэрсанальныхрысаў і поўны набор чалавечых якасьцяў устрогай адпаведнасьці з маральным кодэксамбудаўніка камунізму. Насамрэч, усё гэта хлусь-ня. Знаёмства з творчасьцю і з успамінамі тыхлітаратараў, якім давялося эміграваць, а зна-чыць, не было патрэбы хлусіць, пераконвае, на-прыклад, што Кляшторны ня быў ні савецкім,ні антысавецкім паэтам. Вось што згадвалапісьменьніца Вольга Таполя:

«Беларускага паэту Тодара Кляшторнага яведала ў дні свайго раньняга юнацтва. Высокі,хударлявы, з капной густых, саламяна-сьвет-лых валасоў на галаве, з блакітнымі, пад колерблёклых васількоў, вачыма, ён быў заўсёдынеяк па-асабліваму сумны, нейкім смуткам ве-яла ад яго. Каля ягоных тонкіх бледных губрана леглі складкі горычы. Ён рэдка сьмяяўся,і ягоная ўсьмешка таксама была заўсёды сум-

плыняў. І атрымалася так, што якраз у 20-ягады, калі ўзьнік «Маладняк», закончыў сваёвельмі кароткае існаваньне беларускі ма-дэрнізм. Гэта мадэрнізм Малевіча, гэта спро-ба стварыць новае мастацтва. І вось гэтысынтэз беларускага нацыянальнага адрад-жэньня, мадэрнісцкіх плыняў і клясавай ідэа-лёгіі — унікальны вопыт нашай беларускайкультуры 20-х гадоў. На гэтым сынтэзеўзьнік «Маладняк», і гэты сынтэз стаў рас-падацца ўжо ў 1927—28 годзе, калі камуні-стычная ідэалёгія перарасла ў тэрор супрацьтак званага нацыяналізму, а таксама цалкампадушыла мадэрнісцкія плыні ў савецкім мас-тацтве. Творчасьць і паэзію Тодара Кляштор-нага трэба разглядаць у гэтым пляне. Фак-тычна, ён быў адным з прадстаўнікоў белару-скага імажынізму — у нейкім сэнсе пасьля-доўнікі Сяргея Ясеніна, аднак гэты беларускіімажынізм ня быў паўтарэньнем расейскагаруху імажыністаў. Фактычна, гэта быў сама-бытны кірунак, які арыентаваўся на так зва-ныя кантрасныя вобразы, напеўнасьць, на ся-лянскую тэматыку, на фальклёр, аднак адна-часова ставіў на першым месцы культурнае ідзяржаўнае адраджэньне Беларусі.

Уладзімер Конан разглядае творчасьць Тода-ра Кляшторнага ў кагорце паэтаў той пары.Гэтая бурапенная, рознакаляровая паэзія быц-цам разам зь ейнымі аўтарамі сышла ўвадна-часьсе ў нябыт. Тое, што пісалі пасьля вайны,і што даводзілася аналізаваць Якубу Коласу,побач зь ёю, як кажуць, і блізка не стаяла. Яно,цяперашняе — такое самае, як і ўсё навокал,


«Міхась Багун меў заўсёды напагатове 5—6вершаў «На сьмерць правадыра». Калі хто-не-будзь зь іх здыхаў, дык ён, падставіўшы адпа-веднае імя, як хутчэй бег са свае Даўгабродзкаеў «Зьвязду» ці «Чырвоную зьмену». Аднойчы,калі памёр Дзяржынскі, пабег ён з прачулымвершам у «Зьвязду». Прыбег, аж засопся, а зьяе выходзіць Тодар Кляшторны і ўсьміхаецца:«Дарма, братка. І тут, і ў «Чырвонай зьмене»,і ў «Работніцы і сялянцы», і ў «Піянэры Бела-русі» ідзе маё». Хто ў стане кінуць камянём угэтых двох, што сталіся ахвярамі бальша-візму?»

«...на зборнік Кляшторнага «Праз шторм наштурм» Багун зьмясьціў у «Чырвонай зьмене»рэцэнзію пад загалоўкам «З дарогі, крот і кра-кадзіл». Сам Кляшторны не надаваўся на тое,каб за гэта вылаяць Багуна, але проста з горабезупынку цэлы тыдзень піў».

«Нас пазнаёміў у Менску Сяргей Дарожны,і ў мяне склалася ўражаньне пра Лужаніна,што, як чалавек, ён куды больш валявы, заўзя-ты, чым той жа Сяргей Дарожны або ТодарКляшторны».

Бесканфліктнасьць Кляшторнага найпершзаўважная ў ягонай паэзіі.

Можа, як нікому, яму чужы быў сьмяротныбой, які тады апяваўся іншымі паэтамі. У ягодва героі — белы і чырвоны, прычым, як пра-віла, гэта або браты, або — як браты ці як сыныаднае маці. У вершы «Маці» ён распавядае, якбелыя на вачох у маці забіваюць ейнага сына— чырвонага. Яна запомніла злачынцу і прак-ляла яго. Але неўзабаве да яе ў хату прыносяць

най. І яшчэ быў ён ціхі, спакойны, ураўнава-жаны, ніхто ніколі ня чуў і ня бачыў, каб ёнзлаваўся…

…Увогуле Кляшторны быў вельмі чулы. Каліхто-небудзь зь ягоных калегаў чытаў свой моц-ны верш, які праймаў да сэрца, у Кляшторна-га на вачах набягалі сьлёзы…

Мне ўспамінаецца адзін прыгожы веснавыдзень. Прыпадкова я сустрэла тады Кляштор-нага за горадам. Ён быў з аднэй дзяўчынай. Вя-сёлая, бойкая дзяўчына была поўным кантра-стам ціхаму сумнаму паэту. Яны ішлі побач павысокай траве берагам ракі. Веснавы вецер сва-вольна гуляў саламянымі валасамі Кляшторна-га. Ён ішоў, задуменна спусьціўшы вочы долу.

— Я не разумею цябе, Тодар, — казала дзяў-чына. — Скажы мне, ну, скажы — чаму ты такісумны?

— У мяне нейкае цяжкое прадчуваньне, —ціха адказаў паэта. — Вось пабачыш, мне яшчэдавядзецца зазнаць вялікія цярпеньні, паку-ты…

— Цярпеньні?.. Пакуты?.. — зьдзіўлена пе-рапытала дзяўчына. — Скуль? Чаго?

— За Беларусь, — яшчэ цяжэй адказаў Кля-шторны, і ціхім шолахам вецер разьнес ягоныясловы па хмызьняку…

Прароцтва паэты спраўдзілася — неўзабавеён быў схоплены НКВД, з кіпцюроў якога ўжоня выйшаў».

Ва ўспамінах Вольгі Таполі Тодар Кляштор-ны выглядае чалавекам мяккага характару, не-злаблівым і бесканфліктным. На такіх самыхрысах робіць акцэнт і Юрка Віцьбіч:


…У 1934 годзе ўтварылі Саюз пісьменьнікаўБССР. Крытыкі яшчэ горай напалі на «ворагаўнароду», «нацдэмаў». Асабліва шчыравалі Бэн-дэ й Кучар. Моцна дасталося Тодару Кляштор-наму дый амаль усім «узвышэнцам» і «малад-някоўцам».

Нарэшце, зусім праясьняюць тагачасную сы-туацыю наступныя паведамленьні. Публікатарлістоў Юркі Віцьбіча да Антона Адамовіча Ля-вон Юрэвіч зьвяртае ўвагу на такую невядомуюсавецкай крытыцы арганізацыю, як ТАВІЗ —Таварыста аматараў выпіць і закусіць. Віцьбічзгадвае Кляшторнага цёплым сяброўскім сло-вам. Пры гэтым робіць важную заўвагу: пась-ля ліквідацыі «Ўзвышша» і стварэньня адзіна-га Саюзу пісьменьнікаў з усіх узвышэнцаў,якія былі прынятыя ў Саюз, «толькі ТодарКляшторны быў прыняты кандыдатам, але неза былое ўзвышэнства, а за справы ТАВІЗу».Юрка Віцьбіч піша:

«Вас цікавіць ТАВІЗ. Пасьля расшыфроўкіатрымліваецца вельмі празаічна — Таварыст-ва Аматараў Выпіць і Закусіць. Па сутнасьці,гэта штосьці накшталт спробы арганізацыйнааформіць беларускую багему… У склад ТАВІЗуў розныя часы або адначасова ўваходзілі ТодарКляшторны, Уладзімер Хадыка (да жаніцьбы),Васіль Каваль, Алесь Дудар, Міхась Багун, Ва-леры Маракоў, Эдуард Самуйлёнак (да хваро-бы), Сяргей Дарожны і іншыя. Зьбіраліся звы-чайна або ў каго-небудзь на кватэры (пераваж-на ў Багуна), або ў 2-й гасьцініцы, калі я пры-яжджаў зь Віцебску, або ў шашлычнай навуліцы Камсамольскай, або ў маленькай піў-

таго белага на насілках — ён паранены. «Ха-лодны момант... Потым крык душы». Потымяна бярэцца яго ратаваць са словамі «І ты ж,сынок, таксама чалавек». А ў выніку — вечнаятэма. Чым менш сацрэалістычнай аднамер-насьці, тым болей у твора шанцаў застацца ўлітаратуры і быць цікавым, распавядаць га-лоўнае пра свой час.

Мяккахарактарнасьць Кляшторнага гатоваяператварыць яго ў жывую прыкметнасьць та-гачаснага Менску, амаль што ў гарадзкогавар’ята — забаўнага чалавека з канарэйкай,які звычайна ўвасабляе сабой тое, што ў гора-ду ёсьць душа.

З успамінаў аўстралійскага беларуса Сымо-на Шаўцова:

«Кляшторны быў маім суседам па кватэры напасёлку «Камінтэрн». Разам ішлі неяк з ДомуПісьменьнікаў па прагнілых дошках ходнікуна Ляхаўцы. Тодар у абдрыпаных нагавіцах:адна калашына закасаная вышэй калена, дру-гая — спушчаная на падраны чаравік. Нёс наруках сваё малое дзіця, а за ім дробненька ту-пала ягоная малая, шчуплая жонка. За жончы-ну спадніцу трымалася малая дачушка. «То-дарка, родненькі, не ўпусьці дзіцятка!» —паўтарала жонка. Тодарка быў крыху падпіты.

Кляшторны часта насіў з сабою ў клетцы ка-нарэйку, якую вучыў размаўляць. Рабочыя-му-ляры ведалі, што ён — паэт. З рыштаваньняўзабачаць яго і гавораць: «Вунь, ідзе прале-тарскі паэт!» Пыталіся: «Як сьпявае канарэй-ка?» «Не сьпявае, а плача ў клетцы канарэй-ка», — адказваў Тодар…


вызваленьня Беларусі. Такога нават крытыка-ваць сур’ёзна за «палітычныя памылкі» — невыпадае. Выглядае, што Кляшторны і сьведа-ма, і змушана рабіў сабе вобраз, у якім яго мож-на было толькі… расстраляць — без асаблівагаперад тым вымазваньня ў друку. Уявіце, каб ёні сапраўды быў правільным камсамольцам, не-пазьбежна ўцягнулі б у нейкія прэзыдыюмы,тройкі, прымусілі б загубіць уласных тавары-шаў, пасьля ўчынілі абліваньне брудам, пака-зальны працэс і — у выніку — расстрэл. Кля-шторны не пацягнуў за сабой гэткага бруднагашлейфу. Ён проста загінуў, як бажаволак, ве-даючы, што ў гэтым сьвеце ні ад каго яму няварта чакаць паратунку. Бо такія правілы гэ-тага жыцьця, а іншага ён, бадай, і ня ведаў.

Вось дзе распадаецца савецкае маналітнаеўяўленьне пра тых камсамольскіх паэтаў, якпра змагароў за сьветлую яву. Калі арыштавалігалоўных завадатараў «Узвышша», яны зьбі-раліся сваім ТАВІЗам, крыху выпівалі і чыталіадзін адному вершы, наіўна спадзеючыся самівычуць у іх крамолу, каб, крый Божа, не ад-даць у друк чагосьці недазволенага. Прыпёр-тыя да сьцяны, яны проста не маглі ўцяміць,каму і навошта іх спатрэбілася забіваць. З-заіхнай паэзіі? Яны, ня маршавыя зусім людзі,былі акрасаю гэтага манатоннага і нуднавата-га сьвету, адзінай у ім разнастайнасьцю — сасваёй вечнай прагай пісаць пра васількі, прачыстую красу. Але... Той сьвет вырашыў паз-бавіцца ад іх. І ад усіх такіх, як яны. Той сьветдумаў ачысьціцца ад усяго лішняга, а выйшла,што лішняе якраз і засталося. Рэшта застала-

нушцы — уніз па вул. Савецкай, або (у крайнімвыпадку) у сутарэньні Дому Пісьменьніка, дземеўся пэўны час рэстаран...

...Беларуская багема, бадай, нічым не ад-розьнівалася ад багемаў іншых нацыяналь-насьцяў. Яна зьяўлялася пратэстам супрацьіснуючага «пракрустава ложа». На паседжань-нях багемы, без старшыні і сакратара, за кух-лем ці кілішкам, чыталіся творы, якія пісалідля сябе, а не для друку.

Да нейкае ступені, вельмі невялікае ступені,гэты наш ТАВІЗ нагадвае ясенінска-марыен-гофскую «Зойкину квартиру». І тут і там —літаратарская багема, аднак на гэтым падабен-ства і канчаецца. У нас ТАВІЗ набыў характарня толькі палітычнага, але й нацыянальнагасупраціву, а таму невыпадкова не сыходзіў зпарадку дзённага на партпаседжаньнях».

Такім чынам, вобраз Тодара Кляшторнага —гэта сумны, крыху нехлямяжы паэт, вечна на-падпітку, але ня здатны на канфлікты. Ён пішавершы пра вечаровую муць, у якіх словы, якакварэльныя фарбы, расплываюцца на паперы.Але нельга такі партрэт разглядаць асобна адтагачасных абставінаў. І алькаголь, і паў-вар’яцкі выгляд, нават неахайнасьць у адзень-ні, і незлаблівасьць — гэта ўсё спосабы абаро-ны ад рэчаіснасьці, спосабы захаваць сваю асо-бу і свой паэтычны талент, агарадзіць сябе адпалітычнай рэальнасьці таталітарнага гра-мадзтва. Сапраўды, такога не запросяць у прэ-зыдыюм, але супраць такога і паказальнагасудовага працэсу ня зладзіш. Таварыства ама-тараў выпіць і закусіць — гэта вам не Саюз


цер, і ён вымушаны быў шукаць зацішак у лаг-чыне каля бяроз. Прылёг на сухую купіну іцяпер толькі ўбачыў побач з трыма бярозамівялікі мурашнік… Доўга сядзеў ён, пазіраючына мітусьню мурашак, адключыўшыся ад уся-го, што дзеелася вакол. Потым моўчкі пад-няўся, пахадзіў вакол мурашніку і бяроз, сеў умашыну і вярнуўся дахаты. Зь цяжкасьцю пад-няўся ў свой рабочы пакойчык, перакусіў, іраптам стала кепска.

У трынаццаць гадзін дваццаць хвілін перас-тала біцца ягонае сэрца…»


ç‡Ú‡Î¸Îfl ÄÒÂÌ¸ÌÂ‚‡.í‡flÏÌ¥ˆ‡ Ú‚Ó˜‡Ò¸ˆ¥

Беларуская паэтка Натальля Арсеньневапражыла амаль сто гадоў, але гэта ня значыць,што мы ведаем пра яе больш, чым пра іншыхклясыкаў, чый лёс выдаўся непараўнальна ка-рацейшым. Найбольшай загадкай застаецца,натуральна, таямніца таленту і ягонага пахо-джаньня. Сапраўды ж дзіўна, калі ў расейскайсям’і начальніка Бакінскай мытнай акругіАляксея Арсеньнева прыходзіць на сьвет дзяў-чынка, якая стане аўтаркай беларускага гімну«Магутны Божа». Як мудрагеліста мусяцьскласьціся абставіны жыцьця, рысы характа-ру і зоркі ў небе, каб атрымаўся такі вынік...

ся пасьля таго, як было зьнішчана цэлае.Жыцьцё.

Пачаўшы гэтую перадачу зь Якуба Коласа із развагаў пра ягоную адказнасьць за дзясяткізьніклых маладых паэтаў, я ўсё пытаўся празнакі, якія народны пясьняр мог пакінуць унішчымным паваенным жыцьці — знакі каліне адказнасьці, дык хаця б шкадаваньня, і каліне пра паэтаў, дык хаця б пра іхную твор-часьць, безь якой нацыянальная літаратуранадоўга патрапіла ў вакуўм бясчасься. Не знай-шоўшы такіх знакаў, я думаю пра тое, штоніхто, бадай, і не пытаўся ў Коласа пра ягоныяперажываньні. Урэшце, даць нейкі знак наш-чадкам — значыць ня толькі самое гэтае«даць», але й прыняць, пачуць, зразумець.Варта толькі пачаць думаць пра гэта, і адкры-ецца.

Неверагодна, але Колас сустрэўся з Кляштор-ным. У 1956 годзе. Гэты факт зафіксаваў у сва-ёй кнізе пра народнага песьняра літаратура-знаўца Сьцяпан Александровіч. У самы апошнідзень свайго жыцьця Якуб Колас паехаў у Ку-рапаты.

«Пасьля сьняданьня 13 жніўня 1956 годуКанстанцін Міхайлавіч папрасіў шафёра за-везьці яго ў лес. Праехалі яны па Маскоўскайшашы і зьвярнулі налева, дзе на пагорку ста-ялі высокія сосны, а крыху ніжэй прыкідалісякупкі дужых бяроз.

Спачатку ён крыху патупаў: ці не схавалісядзе ў зялёным моху ці пад кустом баравікі. Апотым прысеў на пень. Сонца сьвяціла яшчэ па-летняму, але перагонамі налятаў халодны ве-


«Я, напрыклад, насамперш пачала маля-ваць. Ад найменшых год мяне цікавіла ўсё на-вокал, асабліва колеры. Яшчэ зусім малымдзіцём я гадзінамі магла глядзець на вячорнаенеба, сачыць у ім зьмену адценьняў... Яктолькі я навучылася трымаць алавік у руках,— мне захацелася перадаваць гэта ўсё на папе-ры. Не было паперы — і я пэцкала вокладкікніжак, драпала кійком гладкія сьцежкі наша-га саду, за што мне часта даставалася... Памя-таю, будучы ў 5-й клясе гімназіі, я намалява-ла вуглём партрэты ўсіх маіх сябровак, як ка-залі, вельмі падобныя. Мне вельмі хацеласямаляваць... І гэтак было праз усё дзяцінства,год да 14-цёх. (Я доўга была дзіцём, маючы 14год, я яшчэ з усёй уцехаю гуляла ў лялькі.) ...Аб вершах я тады й ня думала. Гэта прыйшлопазьней».

Я думаю, калі б Арсеньнева стала мастачкай,ці зьбяднела б беларуская літаратура? І чаго бу ёй тады не аказалася? Не аказалася б такогазнакавага твору, як «Магутны Божа». Не былоб таго непаўторнага акварэльнага вобразуВільні. Трэцяе — яна сама, вобраз творцы, яко-га ў беларускай літаратуры параўнаць няма зкім. Астатняе, сэнсавае і разумовае, магло бсяк-так кампэнсавацца іншымі паэтамі.

«Я мела нейкую дзіўную натуру ад самага ма-ленства. Я ня ўмела быць шчырай, ня ўмеладзяліцца ні з кім сваймі перажываньнямі. Я це-шылася, я цярпела, я хацела таго ці іншага, язайздросьціла сёстрам, сяброўкам, я вельмі ка-хала маці, некаторых настаўнікаў, але ўсё гэтапаціху, у сабе. Ніхто ніколі ня ведаў маіх дум-

«Мне часта прыходзіць на думку: ці чалавекужо родзіцца паэтам, музыкам, мастаком, ці ёнродзіцца проста здольным, і абставіны ўжо вы-рашаюць потым, на працягу часоў, кім ён ста-нецца?

Я думаю, што хутчэй гэта апошняе».Праз усё сваё жыцьцё Натальля Арсеньнева

пранесла рацыянальны погляд на прыродутворчасьці, хоць якраз у вершах яе поўнапаўдотыкаў, водсьветаў і ледзьве не містычныхвобразных суплётаў. Кажуць, што ў сапраўд-най паэзіі ня можа быць плягіяту, бо кожнамучалавеку дадзена пачуць толькі свой уласныголас. Калі не пачуў — гэтага голасу ўжо большне пачуе ніхто.

Кажуць, што Натальля Арсеньнева мае аднулінію роду з расейскім паэтам Лермантавым, аяшчэ яна ў адзін час хадзіла па яраслаўскіхвуліцах з Максімам Багдановічам. Гэта сама яепаэзія правакуе пошук містычных повязяў —столькі ў ёй, паводле яшчэ аднаго расейца —Брусава — «нерассудочного». Калі Багдановічдзясяткі разоў перапісваў адзін той самы верш,дык Арсеньнева малявала акварэльнымі фар-бамі, мала правячы тое, што атрымлівалася.

Са згаданых мною прозьвішчаў зусім лягічнаскладаецца пэўны расейскі кантэкст. Нашыкніжныя паэты, Багдановіч і Арсеньнева, былінібы водгукам беларушчыны на срэбны век ра-сейскае паэзіі. Прынамсі, сама Арсеньневакажа, што не любіла Бальмонта і Ахматавай,затое надта падабаўся ёй Гумілёў, і менавіта«пад яго» імкнулася яна ствараць свае першыяпаэтычныя спробы.


Натальля Арсеньнева ніколі ня будзе паэткайрасейскай ці нават дзьвюхмоўнай. Каб зразу-мець, як складаліся абставіны, трэба праса-чыць яе лёс ад самага пачатку. Прынамсі, ясна,што імпульс да беларушчыны паходзіў не зьсям’і.

«Дык вось, нарадзілася я ў месьце Баку наКаўказе, на Касьпійскім моры, дзе бацька мойбыў тады начальнікам Бакінскай Мытняй Ак-ругі. Але калі мне не было яшчэ й двух год,бацьку майго перавялі на захад, спачатку наВалынь, а тады ў Вільню. Вільню я й лічу сва-ёй сапраўднай Бацькаўшчынай, бо толькі тутя пачала памятаць сябе, пачала жыць сьвядо-мым жыцьцём, тут я вырасла, вучылася, паз-нала добрае й благое, і гора, і радасьць. Вільнюя люблю, і па ёй толькі сумую».

Вільня глыбака запала ў душу дзяўчынкі,але й тут яшчэ няма знаёмства зь беларушчы-най. Арсеньнева вучыцца ў расейскай гімназіі,пачынаецца першая сусьветная, сям’я эвакую-ецца ў той самы згаданы намі Яраслаўль. Вяр-таючыся зь бежанства, сям’я Арсеньневых нанейкі час апынулася ў вёсцы пад Дрысаю. Тутусё і пачалося.

«Сёньня, з пэрспэктывы часу, я бачу, што ме-сяцы, пражытыя пад Дрысаю на вёсцы, літа-ральна ў голадзе й холадзе, выйшлі мне навялікую карысьць. Справа ў тым, што тут яўпершыню сутыкнулася, і то зусім беспасярэд-не, зь беларускаю вёскаю і найчысьцейшай бе-ларускаю моваю. Мы жылі ў невялікай сялян-скай хаце разам з гаспадарамі, лянівым Юркамі ягонаю спрытнаю, злоснаю, але вельмі пра-

каў. Я ніколі не спавядалася маці з сваіх дзіця-чых перажываньняў, хоць мае сёстры, асаблівамалы брат, расказвалі ёй усё чыста. Дык вось,хаваючыся ад усіх, я пачала прабаваць пісаць».

Сваім поглядам на жыцьцё Арсеньнева вылу-чалася і вылучаецца з шэрагу іншых беларус-кіх паэтаў. Самы лёс беларускага паэта мусіўбыць драматычны, што ішло ад варожасьці ася-родзьдзя і патрэбы выстойваць душой, і такоебыло наканаваньне ад самых народзінаў дзе-не-будзь у вясковай хаце, адкуль у шырокі сьветвыбрацца было амаль немагчыма. Адсюль уцярпеньні сваім кожны беларускі паэт мерыўсяда тогі прарока. Арсеньнева, наадварот, з шы-рокага сьвету прыйшла ў сьвет беларушчыны,несучы зусім адметны погляд на рэчы. Яежыцьцё ня хочацца назваць трагічным, а лёсцяжкім, хоць ён такім і сапраўды быў. Але тое,што ў дачыненьні да яе калегаў просіцца напершае месца, у Арсеньневай хаваецца за самуформулу доўгага і багатага на падзеі жыцьця.Няма шкадаваньня ні пра што...

«Я сталася паэткай. Аб гэтым хутка даве-даліся і ў клясе, і ў гімназіі. Здавалася, заста-лося толькі цешыцца славаю. Але справа абяр-нулася зусім па-іншаму. Я пісала, але ўсё зда-валася мне благім, нявартасным, хоць іншыяй хвалілі. Пахвалы цешылі, але было й сорам-на, бо здавалася, што хваляць няшчыра. Гэтакса мной і дагэтуль. Мне ніколі не падабаеццатое, што я напісала, бо гэта толькі як бы част-ка, як бы цень таго, што я хацела напісаць».

І адбылося гэта ў Яраслаўлі. Напэўна, звы-чайная для тагачаснае Расеі сытуацыя. Але ж


Былі жыды і расейцы. Напрыклад, Мар’ян Пе-цюкевіч успамінае, што гэтыя небеларусы,віленскія, як ён кажа, мяшчане, хутчэй ава-лодвалі беларускай літаратурнай мовай, чымхлопцы і дзяўчаты зь беларускай вёскі. Тым пе-рашкаджаў дыялект. І толькі ўжо ў 1923—24гады большасьць стала — беларусы.

Дарэчы, і з трох дзяцей Арсеньневых белару-скай выйшла толькі адна Натальля. Вядома,што яе брат Сяргей быў пасьля віцэ-старшынёмГуртка Студэнтаў Віленскага ЎнівэрсытэтуСьцяпана Батуры расейскае нацыянальнасьці.Словам, сям’я так і заставалася расейскай. АНатальля Арсеньнева пайшла сваім шляхам,узяўшы шлюб зь беларускім патрыётам Фран-цішкам Кушалем. Праўда, будзе гэта крыхупазьней. Яшчэ перад тым яна станецца белару-скай паэткай. І пабуджальным матывам гэта-га будзе закаханасьць.

«На зьмену Юліям Цэзарам і РычардамІльвіным Сэрцам прыйшоў, зусім зразумела,Гарэцкі, першы жывы чалавек, які мне пада-баўся (а мне было тады ўжо 17 год!). Ці дзіва,што гэта сталася яшчэ адным стымулам як най-лепшага пазнаньня і апанаваньня беларускаймовы? Я доўга не адважылася гаварыць аб тым,што і я пішу, Гарэцкаму. Зрэшты, якая з гэта-га была б карысьць? Гарэцкі... і расейскія вер-шы! І я маўчала і вучылася, і чытала...»

***Наступны лёс Натальлі Арсеньневай варты

прыгодніцкага сэрыялу. То яна апынаецца напольскім Памор’і ў асяродку польскага афіцэр-

цавітаю жонкаю. Тут я пачула ўпершыню і бе-ларускія песьні і беларускія казкі. Я вельміўсім гэтым зацікавілася, і вёска, і песьні, ілюдзі, і мова падабаліся мне незвычайна».

Такім чынам, паэтка ўжо запазналася зь бе-ларускай мовай. Але наўрад ці гэтага было да-статкова, каб дачка расейскага ўрадоўца пай-шла ў беларускую гімназію. Спатрэбілася яшчэадна выпадковасьць.

«Мы трапілі на кватэру да людзей, што пры-малі ўдзел у жыцьці беларускага грамадзтва.Дачка іхная вучылася ў 8-й клясе 1-е ВіленскаеБеларускае Гімназіі. Як толькі мы крыху паз-даравелі, а маці перажыла першае гора пасьмерці мае сястры, яна пачала старацца неякналадзіць нашае жыцьцё. Быцька быў ужо ста-ры й хворы і ня мог шмат памагчы ёй у гэтым.Праз нашых гаспадароў маме ўдалося ўла-дзіцца працаваць на амэрыканскую дапамаго-вую кухню ў беларускай гімназіі. Гэта былівельмі галодныя пасьляваенныя часы, і кухнітакія былі адчыненыя пры ўсіх школах, кабдакармліваць дзяцей і моладзь. Працуючы там,мама пазнаёмілася і пасябравала шмат із кім знастаўнікаў, і ў выніку гэтага пад вясну 1920году мы ўсе трое былі прынятыя ў гімназію. Якя цешылася, што хоць у голадзе й холадзе, алея магла ізноў вучыцца!»

Увогуле, гэта ня так ужо й дзіўна для тых ча-соў, што расейскія дзеці пайшлі ў беларускуюгімназію. Вось што кажа знаўца даўнейшагавіленскага жыцьця спадарыня Галіна Войцік:

— У той час, калі яна была ў гімназіі, 1920—21-шы, вучні на 90 адсоткаў былі небеларусы.


яна, быццам у адказ на гэта, піша лібрэта най-лепшае арыі да опэры Шчаглова «Ўсяслаў Ча-радзей», ані нават сваім беларускім патрыя-тызмам, што часьцяком здараецца ў замкнёнайнацыянальнай меншасьці, але і для гэтага ўАрсеньневай падставаў не было. Замест усягогэтага засталося праз усё жыцьцё жаданьнепісаць, апісваць прыгажосьць. Гэта яшчэ з тыхвіленскіх вершаў, што былі пакліканыя дажыцьця любоўю, і таямніца якіх — у пісаньнівіленскае прыроды.

Сьветла, спакойна, лёгка бяз конца,Грэе i лашчыць вясеньняе сонца.Сiнiя далi ў iмгле негустой,Лес прад вачмi вырастае сьцяной...

Звоняць у Вiльнi ледзь чутна, i гукiСэрца чапаюць знаёмаю мукай...

Спадарыня Галіна Войцік кажа, што большза ўсё на сьвеце Арсеньнева любіла лес. А мнепадалося, што і Вільню яна апісвала, як лес —парослыя хвоямі ўзгоркі пад сінім небам, дзепаміж дрэвамі пракідаюцца вежы бажніцаў ірознакаляровыя дахі дамоў, нібы арганічнаячастка гэтага прыроднага сымбіёзу, які з вы-шыні птушынага палёту сапраўды выглядае ціто горадам у лесе, ці то лесам у горадзе...

ства, бавячы час за брыджам і танцамі, то рап-там працуе ў савецкіх газэтах у Вялейцы ды Бе-ластоку, то ў глухой казахстанскай вёсцы, дзеняма вады, то ў акупаваным немцамі Менскупіша опэрныя лібрэта, то ў лягеры для пера-мешчаных асобаў наракае на адсутнасьцьранішняе кавы... Вакол руіны гарадоў, ваколірвуцца бомбы, вакол забітыя і параненыя, ва-кол кроў і агонь, голад і беспрасьветнае горалюдзей. Але згадвае яна і добрае, і благое — якпадзеі свайго жыцьця. Зьдзіўляецца, штодзівам уратавалася ад партызанскага тэракту,або што хапіла сілаў выбрацца з забалочанаеракі... Пасьля таго віленскага юнацтва найлеп-шай парою свайго жыцьця называе працу ўменскай «Беларускай газэце» падчас акупацыіі ўдзел у дзейнасьці Менскага тэатру. Яна так ізасталася ўражаная ўсеагульным уздымам іэнтузіязмам тагачаснай беларускай інтэліген-цыі. Хоць чытаць такія ўспаміны таму, хтовырас на савецкіх кніжках, нязвыкла.

Аднак найбольш зьдзіўляе той самы рацыя-нальны погляд, калі надлом і надрыў, што, бе-зумоўна, наведвалі яе чалавечую натуру, ніколігэтай натуры не фармавалі. Яшчэ задоўга давайны яна, відаць, зразумела, што ў жыцьціможа быць усё. Абсалютна ўсё, што заўгодна. Іўсё, што застаецца чалавеку, — гэта ратавацьсябе і іншых, працаваць, а калі ўдаецца — ства-раць. Гэтак з акварэльнае паэткі пакручастылёс вырабіў чыстую экзыстэнцыялістку, не ска-ваную ані маральнымі згрызотамі, бо ня даласабе для гэтага падставаў, ані ўласным горам,калі ў акупаваным Менску загінуў яе сын, а


— А як у вас у Дорах перакладуць выраз«Куда глаза глядят»?

— Перад сабою, — адказвае Арсеньнева іпрыводзіць караценькі прыклад: «Куды ідзеш?— Перад сабою»...

Жыцьцё Арсеньневай праходзіла праз самыягарачыя кропкі беларускай гісторыі мінулагастагодзьдзя. У Дорах яна адпачывала ад гэтыхзакалотаў і пакідала сваіх малых дзяцей —двух сыноў. Захаваліся ўспаміны пра дзьвеадысэі паэткі — як яна двойчы дабіралася сю-ды пешшу: адзін раз зь Вільні, другі зь Белас-току. Кожнае такое падарожжа вартае апо-весьці... Для сёньняшняга вандроўніка пат-рапіць у Доры непараўнальна прасьцей — трэ-ба ўсяго толькі збочыць з магістралі Менск —Вільня, і візыт, на які ў даваенныя часы мож-на было патраціць тыдні ці нават месяцы,зьдзяйсьняецца за пару гадзінаў.

Зьміцер Бартосік:Доры нібы схаваліся ад чужых вачэй. Хоць

знаходзяцца яны, лічы, на скрыжаваньні шля-хоў. Ад таго месца, дзе Ракаўская шаша на 55-м кілямэтры ад Менску падзяляецца на Вілен-скую і Гарадзенскую, і дзе міліцэйскі блёк-постдаглядае вялізныя фуры, да Дораў усяго трыкілямэтры. Варта каля матэлю «Шараі» збо-чыць направа, і праз колькі хвілінаў з-за пагор-ку выглянуць чатыры бэтонныя літары.ДОРЫ. Такімі манумэнтальнымі ўказаль-нікамі ўпрыгожваюць звычайна ўезды ў гара-ды, але ня ў вёскі. Я спытаўся ў свайго спада-рожніка, дзядзькі, якога падвозіў да Дораў, у


ç‡Ú‡Î¸Îfl ÄÒÂÌ¸ÌÂ‚‡. ÑÓ˚

У пазамінулай перадачы мы гаварылі пратое, як расейская дзяўчына Натальля Арсень-нева пачала пісаць беларускія вершы. Адбыло-ся гэта ў 1920 годзе, калі яна вучылася ў Вілен-скай Беларускай Гімназіі. Тут яна закахаласяў настаўніка літаратуры Максіма Гарэцкага,якому так моцна хацела паказаць свае паэтыч-ныя спробы. Але як беларускаму настаўнікупакажаш напісанае па-расейску? Вось і давяло-ся рабіць па-беларуску. Ужо самыя першыявершы аказаліся ўдалымі, заслужылі высокуюацэнку настаўніка і азначылі жыцьцёвы выбарАрсеньневай. Праз год яна сканчае гімназію,яшчэ праз год выходзіць замуж за вайскоўцаФранцішка Кушаля. Цяпер кожнае лета янабудзе праводзіць у мужавай радні ў вёсцыДоры.

У Дорах Арсеньнева канчаткова становіццаперакананай беларускай патрыёткай. Яна на-столькі выдатна засвойвае мову, што ўжо прысустрэчах зь філёлягамі сама выступае ў роліаўтэнтычнае крыніцы народнае лексыкі. Вар-та зазірнуць у «Маленькі маскоўска-беларускіслоўнічак» Янкі Станкевіча і там сярод кры-ніцаў знайсьці: «Доры — сяло Пяршайскае во-ласьці, запісы зроблены ў Натальлі Арсеньне-вай». Станкевіч шукае беларускія адпаведнікіўстойлівых расейскіх фразаў. Мне жыва ўяўля-ецца іхны дыялёг пры сустрэчы з Арсеньневай.Станкевіч пытаецца:


Абодвум старым ужо за восемдзесят. Алесям’ю Кушаляў, ці як яны кажуць, Кушлёў,памятаюць.

Ф.Новік: У нас, у Дорах, дзе зараз малочна-таварная фэрма, быў пабудаваны графскі ма-ёнтак. І вось гэтыя самыя Кушлі яго купілі.Дабудавалі дом. Харошы, графскі... Франакгэты быў у званьні капітана польскай арміі.Ён тут рэдка калі бываў. Ён служыў у Вільні.І жонка прыяжджала на лета. Прыяжджаліабодва сюды на вотдых. А тут рачулка былатакая харошая, рыбная. Дык яны тут з вудач-камі…

А.Абановіч: Франак прайдох быў. Ён жанейкі быў… чорт яго ведае... Яны на беразежылі, каля дарогі яго будынак. Я помню.Аддзяліўшыся ад гэтых братоў. А браты яго-ныя ў цэнтры жылі. Янка і Пятрук. Будынакбыў польскі казённы. І тады, як саветы зай-шлі, халера яго ведае, дзе ён дзеўся. Жонку ягопомню. Такая была харошая баба. На работуне хадзіла. Яны ж багатыя былі. Наймалі буль-бу капаць…

— А іх любілі, ці ня вельмі?— Гэтыя два хлопцы добрыя былі, Янка і Пя-

трук. Іх любілі. Жыта, у каго на зацірку не ха-пае вясной, дык яны давалі. На адбытак. Яныўдвух разам жылі. Дык яны такія шутлівыябылі. А бабы зь вёскі ідуць. Кмен быў па сена-жаці… Кмен зьбіралі ў пракос. А тыя сьмяюц-ца: «О, добра. Разьбіваць ня трэба сена. Бабыразаб’юць рукамі. Кмен выбіраючы». Дык гэныядобрыя былі. А гэны Франак, гэны нейкі быў,

чым тут сакрэт? «Ды гэта, — кажа, — фэс-тываль тут праходзіць». «Які фэстываль?»«Ну, тут у вайну фашысты царкву спаліліразам зь людзьмі. Дык тыя, хто выжыў, кож-ны год тут выступаюць». «А можа, што чуліпра Арсеньневу?» «Не, ня ведаю такую. Сам яне мясцовы».

Доры — хутчэй нават ня вёска, а мястэч-ка, разьлеглае між маляўнічых пагоркаў. Двух-павярховыя нябедныя камяніцы суседзяць састарымі, акуратна пафарбаванымі хатамі.Ніводнага закінутага дому я не заўважыў.Ёсьць і крама, і клюб, і немалая школа, і наватдзіцячая школа мастацтваў. Словам, усё жы-вое. Пра мёртвых нагадвае мэмарыял на пагор-ку — падмурак царквы, якую немцы спалілі ў1943-м разам зь людзьмі, крыжы і некальківялізных чорных скульптураў — кабеты ап-лакваюць землякоў. Прызнацца, зусім ня гэтая чакаў убачыць у вёсцы, знаёмай з успамінаўНатальлі Арсеньневай:

«Улетку гэтага ж першага году муж ад-правіў мяне да свае сям’і на вёску ў Доры Ва-ложынскага павету. Тут я правяла месяцытры, а пасьля езьдзіла сюды кожнае лета. «Ва-кацыі» ў Дорах вельмі шмат далі мне дляразьвіцьця мае творчасьці. Я пазнала тутнайчысьцейшую беларускую мову, песьні, звы-чаі, пабывала на вясельлях, хрэсьбінах, зжыла-ся і зь людзьмі, і з прыродай. Шмат песьняў язапісала, а мэлёдый вывучыла напамяць».

На сёньняшні дзень у Дорах засталіся двоежыхароў, якія памятаюць тыя арсеньнеўскіячасіны. Гэта Алена Абановіч і Фёдар Новік.


бакавата было. Мэтра, можа, са тры такглыбінёй. Дык за хвост схвацісься — і за ім, загэтым канём…

А.Абановіч: ...Пані яна была! У хаце харашобыло, чыста. Яна была ганарлівая. Людзірабілі. Харошы будынак паставілі. Браты жпамагалі. Бацька жыў iхны, Кушаль гэты. Абацька быў зь бедных, казалі. Адкуль ён тут?Недалёкі. І тады, як разьбіралі гэтыя двары,прадавалі землі, ён тады ў самы цэнтар уваб-раўся.

— А Вы бывалі дома ў іх?— Ну, вот нейкім жа чынам я раз была. Чаго

я заходзіла?.. Дык яна адзежу сьцірала. У хацечыста, на кухні палілася пліта...

Зьмярканьне…Зь яснага блакітуЗьнікаюць фарбы, бліскі дня,І чыстым золатам залітаЦіхіх палёў далечыня.

Істужкай сьцежка ўецца ў жыце,Зьбягае ўніз, паўзе вышэй,Праз ручаёў сталёвых ніціБяжыць кудысь далей, далей…

Лятуць, купаюцца ў паветры,Зьнікаюць, круцяцца узноўЛісты, што ўвосень носяць ветры,А захад іх фарбуе ў кроў.

У савецкай літаратуры Натальля Арсеньне-ва і Францішак Кушаль нярэдка называюццакалябарантамі, якія супрацоўнічалі зь ня-мецкім акупацыйным рэжымам. Але гэта

халера яго ведае. Не скажу я, які ён быў. Аленейкі нехарошы быў...

Косы зьвіняць… Сьпеўна ўзносяцца зыкі,поўняць жыцьцём жаўтацьвет-сенажацьмайстры дзіўныя зь нязнаных музыкаў,косы зьвіняць…

Кмена пах цягне па мокрых пракосах,водарыць сенам у пухкіх капах!Дыхае поле у сонцавых косах,кмену йдзе пах…

Песьню жанкі запяялі нясьмела,i — звоніць уся сенажаць,з гукамі — удалеч, здаецца б, ляцела…Косы зьвіняць…

Сёньня на тым высокім пагорку, дзе некаліпа-над усім краявідам узвышаўся фальваракграфа Тышкевіча, куплены Кушалямі, збудава-ны кароўнік. Цяпер ён пануе над навакольлем.Варта ўсё ж узьняцца да гэтага месца коліш-няе сядзібы ды кінуць позірк на карціну, штоадкрывалася з уяўнага вакна, і якую бачылапаэтка...

Ф.Новік: Знаеце, мы, вяскоўцы, жылі бедна-вата. Яны багацей жылі. Дык мы рэдка калікруціліся там, на пляцы іхным. Я б не сказаў,што яны былі якімі панамі. Гектараў соракзямлі. Яны і работалі самі. Трымалі служан-ку, і парабка, і пастуха. Скаціны штук двац-цаць буйнарагатай. Коней трое, я помню. Тутяк быў мост, тут рэчка была, дык яны ўсё ку-паць іх вадзілі. Там купаліся. Мне гэта ўсёпомніцца. Бывае, конь гэты плыве, а там глы-


фашыстаў. Што тут скажаш? Відаць, ён быўнеблагім прафэсіяналам, калі кожная ўлададавала яму працу.

Тое самае здарылася і з Натальляй Арсень-невай, якая магла пісаць газэтныя «здравіцы»то Сталіну, то Гітлеру, бо такая была ў яе рабо-та, якая таксама не пакідала месца для яе бе-ларускага патрыятызму. Стаць савецкай пат-рыёткай для яе было тое самае, што стаць пат-рыёткай нямецкай, гэта значыць, перастацьбыць сабою. Праўда, у адрозьненьне ад мужа,у яе было адхланьне — яе паэзія.

Зьміцер Бартосік:Каб Натальля Арсеньнева ці Францішак Ку-

шаль зьяўляліся ў Дорах падчас вайны, вяс-коўцы ня памятаюць. Але старым прыгадваец-ца іншае.

А.Абановіч: А пры немцах што ж было? Пар-тызаншчына ж была. Вялікая. Немцы ў Вало-жыне стаялі. Ня надта далёка дарога. Дыкнемцы: «Так-так-так-так-так», стануць бра-хаць. Дык ляціш, ня ведаеш, дзе дзявацца. Аноччу партызаны. Божа-божа, лапці і тыя па-хаваеш. Панчохі зрэбныя, робленыя… Оё-аёй-аёй… Усё. Кароўкі адбіралі. Цяжка было. Я ўсёгэта помню, як жылося. Якія партызаны доб-рыя былі? Чужыя. А свае брадзягі былі. Толькіабіралі.

Ф.Новік: Немцы прыйшлі. Кушлі, пэўна, вы-ехалі ў Валожын. Я добра ня ведаю пра іх лёс.А дом? Немцы хацелі паліцыю ў ім пасадзіць.Ну, а партызаны загадалі свайму сувязному,дык ён той дом запаліў. Ну, вось пасьля гэнага

толькі доля праўды пра іх. Насамрэч, яны былікалябарантамі ў шырэйшым сэнсе гэтага сло-ва. Іх супрацоўніцтва з чужой уладай цягнула-ся праз усё жыцьцё да самае эміграцыі. Спачат-ку гэта была акупацыя расейскага царызму —таго рэжыму, пад якім яны нарадзіліся, пай-шлі ў школу і набылі прафэсію. Потым гэтабыла польская акупацыя, пад якой яны ажа-ніліся, нарадзілі і паставілі на ногі дзяцей.Наступная акупацыя — савецкая, самая карот-кая, паўтара году, але самая цяжкая, бо амальусю яе давялося правесьці ў канцлягеры ў Ка-захстане і ў турме на Лубянцы. Пасьля гэткагапрыход чарговае акупацыі — нямецкай — яныўспрынялі, як вызваленьне. І, напэўна, інакшне магло быць. Фашысты не выглядалі горш закамуністаў. Дастаткова згадаць дакумэнталь-ныя факты пра тое, як немцы, прыйшоўшы ўБеларусь, праводзілі эксгумацыі месцаў маса-вых сталінскіх расстрэлаў, каб выклікаць усваіх салдатах абыякавасьць да жыцьцяў мяс-цовых людзей. Маўляў, калі яны самі сваіх такзьнішчаюць, дык вас тым больш нішто нямусіць спыняць перад забойствамі.

Францішак Кушаль, які абраў кар’еру вай-скоўца і стаў польскім афіцэрам, мог стаць іафіцэрам савецкім, і афіцэрам нямецкім, богэта была ягоная прафэсія, у якой ніводнаяўлада не пакідала месца для ягонага беларус-кага патрыятызму. А сваёй, беларускай уладыў гэтай куламесе акупацыяў не было. Яшчэ ўпершую сусьветную Кушаль, як расейскі афі-цэр, ваяваў супраць немцаў, пасьля — у другуюсусьветную — як польскі афіцэр — супраць


Алена не адразу і прыгадала, што ж рабіласятут у 1943-м. Таму няма і намёку на ня-навісьць да «фашысцкага прыслужніка» Куша-ля ў спадара Фёдара. Як, зрэшты, і вялікагапіетэту да колішняга старшыні калгасу Сямё-на Шарэцкага, які ўрэшце апынуўся там, дзе іКушаль. Такое вось было беларускае жыцьцё. Зьвялікай крывёю. І зь вершамі таксама. Выдат-нымі вершамі, пазначанымі страшнымі да-тамі.

Тое, што паэтку тут памятаюць, засьвед-чыла дорская настаўніца беларускай мовы ілітаратуры Ала Сыч:

— Імя Натальлі Арсеньневай у школе вядо-мае. Дзеці ведаюць. І яшчэ як жыў Равінскі,былы дырэктар Шакуцёўскай школы, ён пры-яжджаў да нас у школу. І, наагул, такі цікавыматэрыял прапаноўваў. І расказваў пра яежыцьцё. Што яна менавіта тут жыла. І вы-ехала ў Амэрыку. Пасьля вайны.

Вёска Доры, цяпер ужо назаўжды пазнача-ная імем Натальлі Арсеньневай, — зусім няпроста вёска. Гэта знак палярнасьці беларуска-га лёсу. Разам з суседняй Люцінкай гэтая мяс-цовасьць спазнала і самы сьветлы, і самыстрашны беларускі час. Менавіта тут разгорт-валіся падзеі двух знакавых твораў беларускайлітаратуры. У сярэдзіне 19 стагодзьдзя тутбыла ўбачаная і апісаная Вінцуком Дуніным-Марцінкевічам «Ідылія» — жывыя карцінкісацыяльнага міру, рамантычная раўнавага ўся-го і ўся, дзе ўладальнік мясцовасьці граф Тыш-кевіч, ходзячы па вясковых хатах, вядзе запіс

Франак абідзеўся сьлішкам, што дом спалілі.Дык яны, відзіма, папрасілі немцаў, каб янытутака гэтыя Доры зьнішчылі. Ня толькіДоры, а ўсю гэтую мясцовасьць. Маўляў, пар-тызан кормяць. І тут вёсак недзе да сарака,мусіць, спалілі. І людзей многа перабілі.

— З ініцыятывы Кушаля?— Так. І гэта факт. Тут кожны год адбы-

ваюцца ўспаміны на гэтым самым месцы… Ібылы старшыня нашага калгасу Шарэцкі чы-таў дакумэнт людзям. Што, значыць, янынемцаў папрасілі, ці што. Прадалі яны ўсюнашу бліжэйшую мясцовасьць...

А.Абановіч: Ён быў нейкі там прахадзімец.Я чалавек няграматны. Але троха паслухала,як людзі гаварылі. Які ён быў? Знаю, што не-харошы ён быў. А які, чорт яго ведае. Ён унейкіх дзялох быў. Падпольных. Вось што!

Ф.Новік: Немцы ж блакаду тут наладзілі ўнас. І ў нашу вёску сагналі людзей і запалілі.Праўда, стралялі там па іх. Расказвалі нека-торыя, што спасьліся, уцяклі, што раненыябылі, і жывыя дзеці малыя. Піск, крык тамстрашэнны. Туды ж да Налібоцкай пушчы вё-сак сорак спалілі. Тут — каля дзьвесьце чала-век, разам зь дзецьмі, старымі...

Калі я слухаю падобныя рэчы, дык міжволіпачынаю ўдаваць спачуваньне. І дзіўлюся, штомаё спачуваньне не знаходзіць ніякага водгукуў тых, хто ўсё гэта бачыў і перажыў. Ні ў Фё-дара Новіка, ні ў Алены Абановіч падчас распо-веду пра вайну няма ніякага ўдаванага тра-гізму. Гаворка ідзе толькі пра жыцьцё. Якоеяно было насамрэч. Напэўна, таму старая


роўнікаў на месцы панскае сядзібы да высокаепаэзіі ўзгоркаў і запаленых восеньню клёнаў,пачынаеш разумець, што тут, у Дорах, табе ад-крываецца ўвесь беларускі сьвет і ўвесь бела-рускі лёс, прынамсі — самае важнае, што ў гэ-тым сьвеце і лёсе было, ёсьць і будзе.

этэр 15 лістапада 2003 г.

ãÛÍ‡¯ Å˝Ì‰˝

1930-я гады. Камуністычная мафія кіруе ўсавецкай Беларусі. Яны вераць у камунізм, яку сваю беларускую тоеснасьць. Усе, хто гаво-рыць пра нешта іншае, напрыклад, пра нацы-янальнае адраджэньне, замінаюць, яны ворагі,лепей, каб іх не было. Мы ўсе гуляем у аднугульню і імкнемся пазбавіцца ад чужакоў, нашто маем санкцыю клясавай барацьбы. Гэтаразумеюць і Янка Купала, і Якуб Колас, а лепшза ўсіх — ён, Лукаш Бэндэ, галоўны літаратур-ны крытык, чые газэтныя разносы цягнуць засабой для аб’ектаў крытыкі турэмнае зьняво-леньне, катаргу або ссылку ў расейскую глы-бінку, самагубства або расстрэл. Мафія зьні-шчае сваіх адкрытых і таемных ворагаў, вы-крывае сваіх няшчырых прыхільнікаў. Бэндэўважліва вывучае жыцьцёвыя і творчыя біяг-рафіі пралетарскіх пісьменьнікаў, у шэрагіякіх запісалася зашмат зьбяднелых шляхцю-коў ды папоўскіх дзяцей, якіх непазьбежна

сялянскіх паданьняў і разам зь сялянамі сьпя-вае іхныя песьні. І вось праз сто гадоў у гэтыхсамых краявідах разгортваюцца сцэны наступ-нага фільма і наступнае кнігі. Гэта «Карнікі»Алеся Адамовіча. Менавіта батальён Дырліван-гера спаліў дорскіх сялянаў у іхнай царкве.Адамовіч прыводзіць цытату з дакладнойзапіскі, пад якой стаіць подпіс Кушаля:

«У другой палове ліпеня г.г. нямецкія атра-ды СС праводзілі ачыстку ад партызан тэрыто-рыі Валожынскага раёну. Пры гэтым атрадамібылі спаленыя разам з пабудовамі зажыва жы-хары вёсак Пяршайскага павету: Доры, Міша-ны, Даўгулёўшчына, Лапіцы, Сярэдняе Сяло,Раманаўцы, Нелюбы, Палубоўцы і Макры-чаўшчына.

Атрады СС ніякага сьледзтва не праводзілі,толькі заганялі жыхароў, пераважна старых,жанчын і дзяцей, у асобныя пабудовы, якія за-тым падпальваліся.

У Дорах жыхары былі сагнаныя ў царкву іразам з царквой спаленыя».

Асабіста мне ў гэтым пасланьні афіцэра да-паможнае паліцыі бачыцца стрыманае жанрамрапарту абурэньне і скарга. Аднак гаворка непра тое. Гаворка пра Доры, празь якія крыж-накрыж леглі дзьве дарогі беларускага лёсу: са-мая сьветлая і самая цёмная, — і ў якіх, нібы ўзамесе дабра і зла, высьпеліўся талент белару-скай паэткі, аўтаркі гімну «Магутны Божа».

Складаючы разам імёны і факты дорскаегісторыі — ад Тышкевіча да Шарэцкага, ад ся-рэднявечнага кальвінскага збору да спаленаеразам зь людзьмі царквы, ад калгасных ка-


— У 1988 годзе ў газэце «Літаратура і Мас-тацтва» зьявіўся артыкул сьветлай памяціБарыса Сачанкі, які так і называўся «Бэндэ».Фактычна, упершыню Барыс Сачанка падаўбольш-менш поўны нарыс пра жыцьцё і дзей-насьць гэтага чалавека і крытыка, які пакінуўсвой вельмі значны сьлед у гісторыі Беларусіканца 1920-х — 50-х гадоў. Менавіта з імемБэндэ зьвязваецца так званая вульгарна-сацы-ялягічная крытыка, калі творы разглядалісяне як творы мастацтва, а як звычайныяпалітычныя агіткі.

З артыкула Барыса Сачанкі «Бэндэ»:«Ён нават зьнешне быў непрыемны. Худы,

лысы да апошняга воласа, з вачыма, што гля-дзелі быццам з таго сьвету і праціналі навылёт.Помню, калі, знаёмячыся, ён працягнуў мнеруку, і я ў адказ падаў сваю, здалося, што дак-рануўся чагосьці ліпкага, агіднага — ні тоцьвілі, ні то павуціньня. Ішоў 1960 год, і з«мест не столь отдаленных» вярталіся, атры-маўшы доўгачаканую рэабілітацыю і грама-дзянскія правы, многія, у тым ліку і пісьмень-нікі. І, вядома ж, то адзін, то другі з рэабілітан-таў заходзілі ў рэдакцыю часопіса «Полымя»,дзе я тады працаваў... Завітаў неяк і ён... Ён неспытаў, як пыталі некаторыя, ці чуў я, тадыяшчэ малады чалавек, яго прозьвішча. Ведаў,напэўна, што чуў. Ня мог ня чуць...»

В.Скалабан: Біяграфія яго сёньня вядомая.Ён нарадзіўся ў 1903 годзе пад Янавам. Праў-да, якая сям’я была, як ён жыў, якія сваякі —

хіліць пад розныя дробнабуржуазныя адхоны.Работы непачаты край...

Ягоная ўласная біяграфія па-пралетарскупростая, як стрэл. Нарадзіўся ў 1903-м на Па-лесьсі, у тых мясьцінах, дзе вёскі маюць назвы,вартыя мэгаполісаў. Харомск, Ізборск... Яго-ная называлася Шчакоцк. Скончыў Камуні-стычны ўнівэрсытэт Беларусі. Далей пачына-ецца кар’ера літаратурнага крытыка. За вочыБэндэ называлі аглабельшчыкам, але сучась-нікі згадваюць, што хадзіў ён не з аглаблёй, азь пісталетам на правым баку, бо зь першыхкар’ерных крокаў зьвязаў лёс з НКВД. Ма-быць, адчуваў сваю місію — праўду яму давяд-зецца казаць у варожым асяродзьдзі.

Імя Бэндэ паміж літаратараў даўно стала на-зыўным. Яго самога найчасьцей згадваюць яквульгарнага сацыялягізатара, альбо і зусімпроста — як літаратурнага ка `та. Між тым, няўсё так проста ў гэтай гісторыі. Думаючы праБэндэ на стогадовы ягоны юбілей, міжволі па-чынаеш адчуваць ягоную прысутнасьць побачз сабою.

Калі Бэндэ і сапраўды — кат, дык ён назаўсё-ды прывязаны да сваіх ахвяраў. Мёртвым небаліць, і яны ідуць усе разам. Калі за савецкімчасам было накладзенае табу на імёны і творырэпрэсаваных беларускіх пісьменьнікаў, такоеж табу легла і на імя іхнага ката. Як толькі ста-ла магчыма ўзьняць з забыцьця прозьвішчы за-бітых, сярод першых усплыло ў друку і прозь-вішча Бэндэ.

У сёньняшняй перадачы бярэ ўдзел гісторыкі архівіст Віталь Скалабан:


дэ фармаваў сваю калекцыю. Крытык ня толькіатрымліваў па лініі НКВД тыя матэрыялы,аўтараў якіх трэба было выкрыць у друку, алей сам удзельнічаў у ператрусах на кватэрах ах-вяраў.

Шчыра кажучы, ня ведаю, ці дарэчы тут бу-дзе маральны аспэкт праблемы. Можна ж раз-важыць і так: усё адно ніякі Бэндэ, як бы тагоні хацеў, ня змог бы выратаваць асуджанага нарэпрэсіі клясавага ворага. Не напісаў бы ён,напісаў бы іншы, такіх «пісьменьнікаў» хапа-ла. І тады тое, што Бэндэ захаваў архіў рэпрэ-саваных літаратараў, дзякуючы якому мы ця-пер толькі і можам даведацца пра іх і прачы-таць іхныя творы, — гэткі Бэндаў учынак вы-глядае ледзьве не як подзьвіг. Для параўнань-ня дастаткова згадаць факт, які АляксандарЛукашук апісвае ў сваёй кнізе «За кіпучайчэкісцкай работай». Аўтар вывучаў асобу інша-га крытыка-аглабельшчыка сталінскае парыВасіля Барысенкі і, натуральна, зьвярнуўся даягоных асабістых архіваў. Дык вось, усё, штоён там знайшоў, — гэта ганаровыя граматытаго самага Барысенкі...

А што ж самі артыкулы Лукаша Бэндэ? Усвой час яны расцэньваліся, як даносы. Аднакці была ў іх нейкая літаратурная каштоў-насьць? Кажа Віталь Скалабан:

— Яны ня вельмі арыгінальныя. Яны паўта-раюць тое, што пісалася і іншымі аўтарамі.Уражаньне такое, што яго проста нацкоўвалі.Такіх, як Бэндэ, было шмат. Але ў сярэдзіне1930-х гадоў ён ужо выканаў сваю ролю агла-

невядома. Потым ён вучыўся ў Камуністыч-ным унівэрсытэце. І ў канцы 1920-х гадоў стаўвядучым літаратурным крытыкам, вучыўся ўасьпірантуры, у яго былі пасады і ў выда-вецтве, і ў Інстытуце літаратуры Акадэміінавук... Бэндэ — гэта той чалавек, які разносіўусіх пісьменьнікаў. Яго і малявалі з аглобляй.Адсюль зьявіўся такі тэрмін — аглабельнаякрытыка...

Д’яблам ён ня быў. Ён добрасумленна выкон-ваў тыя ўстаноўкі, якія фармаваліся ў ЦКкампартыі Беларусі. Болей таго, многія зь ягопаплечнікаў жылі пасьля вайны і ім выгаднабыло ўсё сьпісаць на Бэндэ… У Бэндэ ёсьць тое,што сёньня, калі пакласьці на вагі, дык невя-дома, што пераважыць. Акрамя ўсяго іншага,ён быў калекцыянэрам, зьбіральнікам літара-турнага архіву і сабраў вельмі значныя матэ-рыялы. У 1934 годзе Бэндэ зьехаў зь Менску ўЛенінград, працаваў на кінафабрыцы «Савец-кая Беларусь», у архівах, выкладаў у навучаль-ных установах. І архіў ён захаваў. Сёньняархіў Бэндэ зьберагаецца ў Беларускім дзяр-жаўным архіве літаратуры і мастацтва. Тамсапраўдныя скарбы. Там архіў Паўлюка Труса,матэрыялы Замоціна з тэкстамі Дуніна-Марцінкевіча, там «Хрэстаматыя» Бранісла-ва Эпімаха-Шыпілы…

Архівіст Віталь Скалабан, як і належыцьархівісту, глядзіць на сытуацыю з вышыні часуі аддае належнае архівісту Бэндэ. Калі перачы-таць згаданы артыкул Барыса Сачанкі, мызнойдзем там зьвесткі пра тое, якім чынам Бэн-


вобраз страціў сваю адназначную адмоўнасьць.А што будзе далей?

В.Скалабан: Ягоны вобраз будзе значна ўда-кладнены тады, калі мы ўявім сабе ўвесь мэ-ханізм дзяржаўнай палітыкі ў галіне культу-ры. Сёньня зробленыя ўжо значныя крокі дзелятаго, каб убачыць, як гэта ўсё рабілася. Ёсьцьпублікацыі Расьціслава Платонава, які нападставе партыйнага архіву расьпісаў увесьгэты мэханізм. І там Бэндэ недзе зусім-зусімунізе, бо ўсе гэтыя ацэнкі фармаваліся навер-се і, можа, ня столькі ў Менску, колькі ў Ма-скве. Сёньня надрукавана шмат «записок о бе-лорусском националистическом движении» —страшылак, як кажуць, што тут усё захапілінацыяналісты. Так што роля Бэндэ, як га-лоўнага аглабельшчыка ў Беларусі, пераболь-шаная.

— Нарэшце, самае казытлівае пытаньне. Рэчу тым, што ў сваіх вульгарызатарскіх аглабель-ных артыкулах літаратурны кат Лукаш Бэндэпісаў... праўду?

— «Купала не разумее Кастрычніцкай рэва-люцыі» — амаль тое ж, што цяпер фактычнапрызнана. Гэты тэзіс, што Бэндэ ў прынцы-пе гаварыў праўду, выказаў яшчэ Алесь Бя-ляцкі гадоў дзесяць таму ў часопісе «Нёман».

Купала не разумее рэвалюцыі, Колас фарма-ваўся на ідэалёгіі заможнага сялянства, Бяду-ля — прадстаўнік дробнай буржуазіі... Калівыйсьці за рамкі эмацыйнага напаўненьня гэ-тых ацэнак, а прачытваць толькі іхны сэнс,пачынаеш разумець, што ўсё гэта — праўда. І

бельшчыка, і яго саслалі ў Ленінград на кіна-фабрыку «Савецкая Беларусь».

Ня толькі яго дзейнасьць ламала чалавечыялёсы. Уся атмасфэра ламала. І сёньня, угляда-ючыся ў гэтыя 30-я гады, вызначыць, хто няўдзельнічаў у гэтым кашмары, проста цяжка.Ня ўдзельнічаў той, хто быў ужо сасланы ўВятку, у Сiбір, у Сярэднюю Азію...

З кнігі А.Лукашука «За кіпучай чэкісцкайработай»:

«Падчас расправы з сотнямi вучоных,пiсьменьнiкаў права «караць i мiлаваць» мана-палiзавала пэўная група, у якую ўваходзiлi Ба-рысенка, Бранштэйн, Бэндэ, Вольскi, Кана-коцiн, Клiмковiч, Кучар, Модаль... Iх ацэнкiрабiлi «надвор’е», зь iх лiку сьледчыя выбiралiаўтараў рэцэнзiяў-прысудаў. Ня варта пера-большваць ролi гэтых асобаў. Яны нярэдкатолькi паслухмяна выконвалi волю іншых.Аднак нельга i прымяншаць, бо гэта была роляпамагатых катаў».

Аглабельшчыкаў было шмат, але Бэндэ ат-рымаўся цэнтральнай сярод іх фігурай. Штопраўда, калі параўноўваць яго зь некаторымііншымі, з тым жа Барысенкам, дырэктарамІнстытуту літаратуры, Бэндэ сваімі артыкуламіне вымасьціў сабе дарогі да высокіх пасадаў дызваньняў ці нейкага іншага набытку. Да канцажыцьця застаўся правінцыйным выкладчы-кам, якому нават у Беларусь вярнуцца не далі.Такім чынам, варта было нам бліжэй падысьціда постаці гэтага літаратурнага ка `та, як ягоны


мы пішам, што нацдэмы — гэта добра, але існу-ем у сыстэме, якая па-ранейшаму ставіцца данацыянальнага адраджэньня варожа. Мы нямелі суду над камунізмам, у выніку адбыласядзіўная дыфузія. Нацдэм Купала так ці інакшпрызнаны за афіцыйнага клясыка, а нацдэмБыкаў для афіцыёзу, нават пасьля свае сьмер-ці, — ізгой. У поўнай адпаведнасьці з традыцы-ямі Бэндэ. Новы падручнік гісторыі для ВНУствараецца ў поўнай адпаведнасьці з традыцы-ямі аглабельшчыка ад гісторыі Абэцэдарскага.КГБ сьвяткуе свае «слаўныя» юбілеі ў поўнайадпаведнасьці з традыцыямі Цанавы. І ўсё гэтаадбываецца ў незалежнай Рэспубліцы Бела-русі, улады якой абвесьцілі пра стварэньнедзяржаўнае ідэалёгіі, дзе дамінантай мусяцьбыць традыцыі сталінскага СССР.

Іншы раз здаецца, што чорнае памяці 1937год зусім не сканчаўся. Час спыніў свой вэрты-кальны бег, а ўсё, што зьмяняецца, зьмяняец-ца на гарызанталі таго самага 37-га. З астра-намічнага году ён ператварыўся для нас у эпо-ху, канца якой не відаць. Даўно няма ў жыцьціпэрсанальна Цанавы, Абэцэдарскага і Бэндэ,але пэрсанажы іхныя жывыя і здаровыя. Чаговартая постаць таямнічага Шэймана. А па-глядзіце, як баязьліва акадэмічны Iнстытутгісторыі ўхваліў аглабельны падручнік Траш-чанка. А холдынг, узначалены Таісай Бондар...

Генадзь Бураўкін назваў яшчэ аднаго сучас-нага пэрсанажа, рыхтык Бэндэ. У сваім арты-куле ў «БДГ» ён піша:

«У нашай гісторыі быў Лукаш Бэндэ, якіпрынес страшэнныя страты беларускай літара-

тое, што большасьць беларускіх літаратараўбылі нацдэмамі — нацыянальнымі дэмакра-тамі — таксама праўда. І што падкрэсьлівань-не іхнай пралетарскай сутнасьці або адданасьціідэям бальшавізму было найчасьцей крыва-душным. Можа быць, тут і паўстае галоўнаяпраблема таго часу? Бэндэ пісаў праўду, якаягучала, як данос. Праўдзівы крытык быў сту-качом.

Нашаніўскі нацыянал-лібэралізм, дробна-буржуазны нацыяналізм, ідэалізм... Клясыкібеларускае літаратуры сапраўды былі нось-бітамі ўсяго гэтага, а значыць, у прымітыўна-га пралетарскага рэвалюцыянізму былі ўсе пад-ставы бачыць у іх ворагаў. Пры гэтым відавоч-на, што ў шэрагах пралетарскіх крытыкаўмаглі быць абсалютна шчырыя, перакананыяў вяршэнстве свае праўды людзі, якія давалірашучы адпор гэтым прошукам буржуазнаганацыяналізму ў імя той новай рэчаіснасьці,якая стваралася на іхных вачах у працэсебязьлітаснай клясавай барацьбы.

Гэта я да таго, што ў нас няма падставаў па-пракаць Бэндэ двудушнасьцю альбо няшчы-расьцю. На гэтыя хваробы хварэлі тыя, пракаго ён пісаў, — пісьменьнікі, якія хавалі сваюсутнасьць.

Ну, не даводзіць жа нам сёньня, што Бэндэня меў рацыі, бо Купала ня быў ідэолягам на-цыянальнага адраджэньня! Наадварот, мыінакш пра Купалу й ня пішам. Выходзіць, Бэн-дэ меў рацыю. Але ў выніку гэтае рацыі гінулілюдзі. Іх губіла сыстэма, для якой тая рацыябыла даносам, а нацдэмы — ворагамі. Сёньня


не было як, зьмяніць сваёй нацдэмаўскай сут-насьцi яны не маглі таксама. Яны стаялі кож-ны сам насупраць сыстэмы, часткай якой быўБэндэ.

Праблема суду над камунізмам зусім не ў ка-мунізме, а ў тым, што мусіць быць сьцьверджа-на іншая праўда. Мы можам колькі заўгоднакрытыкаваць і тое, што было, і тое, што ёсьць,але так нічога й не зразумеем, пакуль не пач-нем сьцьвярджаць, пакуль ня сьцьвердзім ад-варотнага. Да прыкладу, як можна крытыка-ваць антыбеларускую палітыку цяперашніхуладаў у апазыцыйнай газэце па-расейску? Якможна казаць пра рэпрэсіі супраць інтэліген-цыі, і пры гэтым выдаваць кнігі Ластоўскага,Жылкі, Геніюш тым рэпрэсаваным у 1933-мгодзе правапісам? Нябожчыкі варочаюцца ўтрунах. Гэта ж тое самае, што з імем вялікагакастрычніка на вуснах асуджаць Лукаша Бэн-дэ. Але гэта ня ваш, а ягоны Вялікі Каст-рычнік. І вялікі Ленін — ягоны. І сьветлыя ідэ-алы камунізму — ягоныя. Бэндэ не двудушны.Ён сапраўдны змагар сваёй сыстэмы. І калі ўнашых вачах ён — кат, значыць мы — людзііншай сыстэмы і іншай праўды. І пакуль мы непачнем сваю праўду сьцьвярджаць, мы так і за-станемся двудушнымі прыжываламі-нацдэ-мамі — што за Сталіным, што за Хрушчовым,што цяпер.

Застанецца з намі і Бэндэ, дзіўнае прозь-вішча якога мае як мінімум два пераклады. Па-латыску гэта «кат», а па-польску — «буду».

туры, сваімі пагромнымі артыкуламі скараціўгады і Янкі Купалы і Якуба Коласа. Я думаю,што ня менш шкоды нашай культуры ўжо пры-нес Уладзімер Пятровіч Замяталін. І як імяБыкава будзе ў гісторыі Беларусі стаяць ля імяКупалы, так і імя Замяталіна павінна стаяцькаля імя Бэндэ».

Блытаніну, у якой мы сёньня апынуліся іжывем, вольна ці міжвольна множыла самаінтэлігенцыя, якая імкнулася апраўдаць і рэ-абілітаваць забітых, высланых і абылганых ка-лег. Яны пісалі, што абвінавачаньні былі няп-раўдай, і што насамрэч Купала рэвалюцыюпрыняў ды зразумеў, а Колас зь Бядулем былізусім пралетарскімі творцамі. Усё гэтае пісань-не расквечвалася салютамі вялікаму каст-рычніку і ленінскай праўдзе, якая бярэ верхнад хлусьнёй вульгарызатараў. Усё канчатко-ва заблытвалася дзеля таго, каб толькі выцяг-нуць на паверхню забароненыя імёны і творы«ворагаў народу».

Кажуць, што менавіта Бэндэ давёў Янку Ку-палу да самагубства. Гэты сюжэт апісаны ў ра-мане Алега Лойкі. Бэндэ называе Купалу нац-дэмам і прапануе яму адрачыся сваіх поглядаўды ўстаць на шлях пралетарскае рэвалюцыі. АКупала ня можа. Дакладней, ён можа пісацьвершы пра Сталіна і посьпехі сацыялістычна-га будаўніцтва, але сваёй сутнасьцi зьмяніць няможа. У адрозьненьне ад Бэндэ, ён не ў сваёйсыстэме, як і большасьць беларускіх літарата-раў. Што ім заставалася рабіць? Мабыць, нічо-га, калі выбранае было самагубства. Зьмяніцьсыстэмы яны не маглі, уцякаць не было куды і


значаны наклад — дзьве тысячы асобнікаў —зусім нямала па сёньняшніх мерках. Гэта ця-пер мы разумеем, што ў якой бы форме нізьявіўся першы і адзіны зборнік Багдановіча,гэта ніякім чынам не зьмяніла б ягонай ацэнкі.

Самому ж аўтару, маладому і цяжка хвора-му, ягоны «Вянок» на сьмяротным ложку за-мяніў блізкага чалавека.

Ў краіне сьветлай, дзе я ўміраю,У белым доме ля сіняй бухты,Я не самотны, я кнігу маюЗ друкарні пана Марціна Кухты.

Гэтымі радкамі імя выдаўца «Вянка» на-заўсёды было ўпісанае ў беларускі культурныкантэкст.

Ведаючы, аднак, прозьвішча легендарнагадрукара, мы звычайна нічога ня можам ска-заць пра Кухту — рэальнага гістарычнага пэр-санажа. А калі зьвяртаемся да энцыкляпэдыяўі ўспамінаў, дык трапляем у сьвет парадоксаў,асабліва дзіўных з гледзішча рэаліяў нашагасёньняшняга жыцьця.

...1906 год, Вільня. Горад яшчэ не літоўскі,ня польскі, не беларускі, не расейскі і не гэб-райскі, але адначасова ўсіхны. Такі сабе кацёлнародаў і культур, вір людзкі. Сталіца некаліслаўнага Вялікага Княства Літоўскага, а сёнь-ня — губэрнскі горад Расейскай імпэрыі, і ўбольш шырокім сэнсе — цэнтар Паўночна-За-ходняга краю. Вось жа ў гэтым віры запачат-коўваецца станаўленьне дзьвюх нацыяў, якіяаднолькава жадаюць бачыць у Вільні сталіцусваіх будучых нацыянальных дзяржаваў. Гэта


å‡ˆ¥Ì äÛıÚ‡

Нехта з паэтаў сказаў, што ўсе свае шмат-томнікі памяняў бы на адзіную Багдановічавукніжку «Вянок»...

Цікава, што «Вянок», які рыхтавалі да дру-ку супрацоўнікі віленскай газэты «Наша Ні-ва», не задумляўся імі як галоўная паэтычнаякніга на ўсе часы. Безумоўна, сакратар рэдак-цыі Вацлаў Ластоўскі разумеў, што мае справуз высокай паэзіяй, але рабіў зноску на тое, штовысокая паэзія ці невысокая — вырашацьмусіць час. І сярод іншых тагачасных літара-тараў далёка ня ўсе расцэньвалі вершы Багда-новіча адназначна станоўча. Здавалася, замно-га ў іх чыстай эстэтыкі, замала сацыяльнасьці.Таму першае кніжнае выданьне далёкага ярас-лаўскага аўтара нагружалася дадатковымі ат-рыбутамі. Уласна і «Вянком» назваў зборніксам Ластоўскі. На асобнай старонцы ён расшы-фраваў: «Вянок на магілу С.Палуяна», — адда-ючы даніну памяці беларускаму адраджэнцу,што загінуў тры гады таму. Як піша паэтка ідасьледніца Данута Бічэль, вокладку кнігі Ла-стоўскі ўпрыгожыў дзіцячым малюнкам, якімеў у сваёй калекцыі, а на шмуцтытуле зьмясь-ціў герб Завішаў — лебедзь у вянку — на знакудзячнасьці фундатарцы Магдалене Радзівіл.

Як бачым, дадатковых функцыяў, якія магліб супакоіць скептыкаў што да ўласна паэзіі,«Вянок» мусіў выканаць шмат. Верагодна, та-кая «браня» павінна была паўплываць і на вы-


туры. Але ж пры гэтым Марцінас Кукта заста-ваўся сьведамым літоўцам. Што праўда, рэаль-ная канкурэнцыя паміж беларусамі і літоўцаміпачнецца крыху пазьней. Пакуль жа ўсе ахоп-леныя адзіным сьветлым адраджэнскім пары-ваньнем. Марцін Кухта працуе на беларушчы-ну зусім не таму, што гэта для яго выгадныбізнэс. Архівы рэдакцыі «Нашай Нівы» сьвед-чаць, што газэта найчасьцей друкавалася ўдоўг...

Літаральна сёлета стала вядома, што ў пры-родзе існуе родны ўнук Марціна Кухты. Гэтасын дачкі друкара Эдмундас Манставічус, якіжыве дзесьці за Коўнам. Першы і зусім выпад-кова зь ім пазнаёміўся Валянцін Стэх, ініцыя-тар сучаснага віленскага беларускага адра-джэньня:

— Я цяпер займаюся пытаньнямі кампэнса-цыі ахвярам другой сусьветнай вайны з бокуНямеччыны, i аднаго разу лёс зьвёў мяне са спа-даром Эдмундасам Манставічусам, які падчасвайны быў у нямецкім канцлягеры. Ён тадыбыў падлеткам, яго разам зь сям’ёй вывезьлі...Ну, і слова за слова, мы разгаварыліся, бо гэтавельмі прыемны камунікабэльны чалавек... І ённеяк спытаў мяне, а хто ты па нацыяналь-насьці? Я кажу: беларус. Тады ён сказаў, штомае ў хаце даволі багатую бібліятэку, у тымліку і кніжкі на беларускай мове. Я заціка-віўся, адкуль гэтыя кніжкі? Ён кажа: а мойдзед быў выдаўцом, ён выдаваў кніжкі на роз-ных мовах, у тым ліку й на беларускай. А яквашага дзеда прозьвішча? Ён кажа: Кухта. Якажу — Марцін? Ён кажа: Марцін...

беларусы і літоўцы. Другія — пераважна прад-прымальнікі і палітыкі, першыя — рамантыкіі паэты.

Лiхтарняў блеск у сiняй вышыне...Вiтрынамi зiяючыя крамы...Кавярнi... мора вывесак... як плямы,Анонсы i плякаты на сьцяне.

Кiпiць натоўп на жорсткiм вулак дне!Снуюць хлапцы, суючыя рэклямы,Разносчыкi крычаць ля кожнай брамы...Грук, гоман, гул, — усё ракой iмкне.

А дальш — за радам кас, лямбардаў, банкаў —Агнi вакзалу... павадка хурманкаў...Вiры людзей... сiпячы паравоз...

Зялёны сэмафор... пакгауз... склады...Заводаў комiны пад цьмой нябёс...О, гораду чароўныя прынады!

Літовец Марцін Кухта (Martinas Kukta) ад-крыў сваю друкарню ў Вільні ў 1906 годзе. Ужопразь месяц у яго пачынае друкавацца штотыд-нёвая беларуская газэта «Наша Ніва». Прад-прыемства набірае абароты. Дзясяткі брашу-раў, пераважна сельскагаспадарчае тэматыкі,чытанкі для дзяцей, календары. Наступнаезнакавае выданьне ў гэтым патоку палігра-фічнае прадукцыі — «Вянок», у 1913-м. Яшчэпразь пяць гадоў — у 18-м — «Беларуская гра-матыка для школ» Браніслава Тарашкевіча.

Бадай, ужо гэтых трох выданьняў хапіла б,каб залатымі літарамі ўпісаць імя МарцінаКухты на скрыжалі беларускай гісторыі і куль-


раць ладны капітал. Разам зь Вілейшысамяны закупілі паліграфічную тэхніку і пера-везьлі ў Вільню. Друкарня Кухты і Вілейшыса,у параўнаньні зь іншымі, была больш палітыч-на арыентаванай.

З «Энцыкляпэдыі друкарняў Літвы»:«У сакавіку 1906 году Марцін Кухта атры-

маў дазвол на адкрыцьцё ўласнай друкарні.Яна разьмясьцілася на вуліцы Ўнівэрсытэц-кай, 4. Колькасьць работнікаў друкарні ў роз-ныя гады вагалася ад 15 да 21-го. Былі закуп-леныя шрыфты ад Лемана і Ольгербрандаагульнай вагою больш за 300 пудоў. У траўні1911 году друкарня перамясьцілася на вуліцуТатарскую, 20».

З «Энцыкляпэдыі літаратуры і мастацтва Бе-ларусі»:

«10 лістапада 1906 году ў друкарні МарцінаКухты выйшаў 1 нумар газэты «Наша Ніва».Кухта друкаваў творы Багушэвіча, Багда-новіча, Коласа, Цёткі, Буйло і іншых бела-рускіх пісьменьнікаў, беларускія календары,зборнікі, сьпеўнікі».

— Сувязі з тагачаснай беларускай інтэ-лігенцыяй узьніклі ня так сабе. Дзядуля быўзьвязаны зь беларусамі праз жанчыну. Маябабуня! Яна была з мазуроў, але зь беларускімдамешкам. Бацька быў мазуром, палякам, амаці бабуніна — зь беларусаў. Мой бацька жар-таваў: у цябе, сын, 25 працэнтаў беларускайкрыві.

Цяжка ўстояць перад спакусай сустрэцца зунукам легендарнага Марціна Кухты.

Тацяна Сапач:Першым чынам, да таго, як казаць пра дзе-

да і кнігі, гасьцінны гаспадар заковенскаесядзібы паказаў мне сваю калекцыю фігурак здрэва:

— Вось гэта — памірае птушка. Бачыце ей-ныя крылы? Яна памірае, але застаецца ма-ленькае птушанятка. Яшчэ не аперанае, сла-бое. А вось птушанятка вырасла, ператвары-лася ў вялікага птаха. Бачыце, моцныя ногі,кіпцюры. Птах стаіць на тым месцы, дзе не-калі памірала птушка. Ён ужо гатовы ўзьняц-ца ў вышыню...

З «Энцыкляпэдыі літаратуры і мастацтва Бе-ларусі»:

«Кухта Марцін Міхайлавіч (1875—1942),друкар, выдавец кніг на беларускай мове. У1906 годзе заснаваў у Вільні друкарню з правамвыпускаць кнігі, газэты і часопісы на эўра-пейскіх мовах».

— Вось такога зьместу кнігі былі папуляр-ныя і выдаваліся — «Хоць цела памірае, душажыве». Друкарня Марціна Кухты. 1906 год.Гэта адразу пасьля адраджэньня літоўскагадруку... Калі браць ад самага пачатку, дыкгэта прыкладна 1890 год. Ён пачынаў сваюкар’еру, працуючы наборшчыкам у Пецярбургу,у друкарні. Меў юнак сьветлую галаву, быў,можна лічыць, абстынэнтам. То здолеў саб-


раў на самых разнастайных мовах. Ён мог ад-маўляць сабе ў самым неабходным, але ня ўкнігах.

— Апошнюю сваю бібліятэку, трэцюю паліку, я сабраў ня так даўно. Далучыў да раней-шых кніг дзядулеў кнігазбор, тое, што заста-лося мне ў спадчыну.

Ён ніколі ня быў адкрытым дысыдэнтам.Ягоны супраціў савецкай уладзе меў свое-асаблівы характар. Улада прадпісвала сваімпрыхільнікам туляцца па цесных «хрушчо-бах», а ён тым часам сам, сваімі рукамі, буда-ваў дом, такі, які адпавядаў ягоным, а ня ўла-ды, уяўленьням пра людзкае жытло. У гэтымдоме ёсьць месца і для ўлюбёных кніг, і для ка-лекцыі твораў з дрэва, якая папаўняецца зкожнай новай ягонай вандроўкай у лясны гуш-чар.

Ягоная любоў да прыроды толькі на першыпагляд супярэчыць ягонаму прафэсійнаму вы-бару — хіміі. Сфэра робленага, сынтэтычнага,штучнага толькі падагравала ўспадкавануюад дзеда цікавасьць Эдмундаса да ўсяго сап-раўднага.

У вялікім прыгожым доме за Коўнам яныжывуць цяпер удваіх з жонкай. Жыцьцё гэтаенетаропкае і, бадай, трохі старамоднае, як насучасны пагляд. Кнігі, здымкі, успаміны, дрэ-вы, камяні... Глядзець, як укрываюцца квецень-ню дрэвы, слухаць птушыную гаворку, чакацьвосені, і разумець, што ёсьць галоўнае...

Такім чынам, Марцін Кухта быў сьвядомымлітоўцам. Але прытым ён быў, скажам так, та-

З «Энцыкляпэдыі друкарняў Літвы»:«У паваенныя гады арыентаванае на друк

літоўскіх выданьняў паліграфічнае прадпры-емства Кухты зазнае перасьлед з боку польскіхуладаў».

— Пасьля таго дзядуля яшчэ нейкі час тры-маўся ў Вільні, але рабілася штораз цяжэй і ця-жэй. І тады ён вырашыў пераехаць у Коўна.

У Коўне Марцін Кухта працягвае сваю дру-карскую дзейнасьць. Ягоны ўнук прыгадвае,што ковенская друкарня дзеда была побач здомам, дзе яны жылі, на вуліцы Мішко. Дзед збабуляй узялі ўнука да сябе пасьля раптоўнайсьмерці сваёй адзінай дачкі, ягонай маці. Ма-лому было ўсяго два з паловай гады, і дзед стаўдля яго і апекуном, і настаўнікам, і сябрам.

— Як чалавек, ён быў закрыты. Пра сябеніколі нічога не распавядаў. Калі трэба былопра што даведацца, дык цяжка было зь яго тоевыцягнуць... Але пра свайго дзядулю я ведаю ўсёабсалютна. Мама мая памерла ў 1929 годзе, ая нарадзіўся ў 27-м. І я пасьля мамінай сьмерцігадаваўся ў дзядулі з бабуняю, жыў зь імі, лічы-це, да сямі гадоў. Памятаю, што мы жылі наЛясной вуліцы ў Коўне, недалёка ад дзедавайдрукарні.

Унук пана Марціна Кухты шануе памяцьсвайго дзеда. Гэтая памяць — ня толькі дзіця-чыя згадкі ці пасьля здабытая інфармацыя праягоную дзейнасьць. Шанаваньне памяці дзеда— і ў той любові да кнігі, якую спадар Эдмун-дас называе невылечнай хваробай. Ягоная пры-ватная бібліятэка — гэта багаты збор тво-


ся. Калі натхнёныя бязьмежнымі пэрспэкты-вамі пецярбурскія студэнты вярталіся цягні-ком дадому — у Вільню, везучы з сабой фанта-стычныя пляны для сваіх народаў і будучыхдзяржаваў. І немагчыма было адрозьніць сяродіх літоўцаў і беларусаў...

Калі не лічыць процьмы тых сельскагаспа-дарчых брашураў і плякатаў, у тым ліку і па-літоўску, дык найбольш знакавыя літоўскія да-сягненьні друкара належаць да 1918 году, каліВільня была акупаваная немцамі.

Тады Марцін Кухта друкуе першую літоў-скую паштовую марку — «бяз клею» і акт не-залежнасьці Літвы ў газэце «Lietuvos aidas».Апошняя публікацыя, часткова сканфіскава-ная немцамі, і зьяўляецца фактычна абвяш-чэньнем гэтага акту. Вось, бадай, і ўсе знака-выя літоўскія дасягненьні, якія замацоўваюцьзгадку пра Кухту ў літоўскай гісторыі. Вартапараўнаць гэты даробак з гадавікамі першайбеларускай газэты і зь першай беларускай гра-матыкай, зь «Вянком» Максіма Багдановіча із той са школы вядомай кожнаму беларусустрафой пра кнігу з друкарні пана МарцінаКухты. А калі дадаць, што менавіта ў той дру-карні запальваліся зоркі першай велічыні бе-ларускай літаратуры, дзе выходзілі кнігі Багу-шэвіча, Коласа, Цёткі, Ядвігіна Ш... ды ці няўсіх клясыкаў нашаніўскае пары... Але навіленскім будынку, дзе некалі запальваліся гэ-тыя зоркі, няма мэмарыяльнай табліцы, сюдыне прыходзяць турыстычныя экскурсіі, дыйведаюць пра колішнюю друкарню хіба што не-калькі спэцыялістаў. Што лішні раз сьведчыць

ленавітым прадпрымальнікам, якому не чужаярамантыка нацыянальнага адраджэньня «ў чы-стым выглядзе» — ці то літоўскага, ці то бела-рускага. Напачатку мінулага стагодзьдзя вагапершага і другога ў Вільні была аднолькавая.У адрозьненьне ад беларусаў, літоўцы хутчэйпалітызаваліся, хутчэй рабіліся прагматыкамі.У адрозьненьне ад беларусаў, яны пакінулігісторыі шмат сваіх групавых фатаздымкаў, наякіх, аднак, Марціна Кухты няма.

І цяпер я вяртаюся да згаданага парадоксу.Відавочна, што заслугі сьведамага літоўца Кух-ты перад беларускім адраджэньнем шматкроцьбольш важкія, чым перад адраджэньнем літоў-скім. Трэба, вядома, улічваць розную дынамікуі розны характар гэтых адраджэньняў. Белару-скае, бадай, так і не ператварылася ў дзяр-жаўную палітыку, нават пасьля здабыцьця не-залежнасьці, так і засталося справаю энтузіяс-таў. Літоўскае яшчэ да здабыцьця незалеж-насьці больш нагадвала дзяржаўную палітыку,чым эмацыйнае парываньне падзьвіжнікаў.Беларускае — скрозь мультыкультурнае, гато-вае ўбіраць у сябе многія знакавыя імёны, ня-гледзячы на кроў, што цячэ ў жылах героя.Літоўскае — больш замкнёнае, пераборлівае ірацыянальнае. Беларусы раскрываюцца і ідуць«на сьвет цэлы», літоўцы — замыкаюцца і вы-разна адрозьніваюць сваіх і чужых. Беларусымаглі б назваць літоўцаў прагматычнымі, алітоўцы беларусаў — наіўнымі. Вось жа Мар-цін Кухта, як дзяяч, сфармаваўся ў той час,калі наіўнымі і аднолькава рамантычнымі быліабодва адраджэньні, калі ўсё толькі пачынала-


дэнцкія зьявы ў тагачаснай Беларусі мелі, ба-дай, выключна нацыянальна-дэмакратычныхарактар. Гаворка ішла пра адраджэньне куль-туры, а не пра зьмену палітычнага рэжыму. Ігэта быў першы пункт, у якім беларусы з Сал-жаніцыным разышліся.

Нібы ў адказ на гэта Салжаніцын «не заўва-жыць» беларусаў, як асобнае нацыі. Крыўдныясловы прагучаць пазьней у ягоным праграм-ным артыкуле «Як нам уладкаваць Расею».Але гэтыя два пункты, на маю думку, так і за-стануцца бескарыснымі пунктамі супрацьста-яньня, калі да іх не дадаць трэцяга.

У адрозьненьне ад усіх іншых самастойныхі разьвітых культур нашае часткі сьвету, бела-русы ня маюць свайго перакладу ані «Архіпэ-лягу ГУЛАГу», ані звароту «Жыць без ілжы».Інакш кажучы, мы ня бачым Салжаніцына, аён ня бачыць нас. Ён — бясспрэчна вялікіпісьменьнік сусьветнага маштабу і грама-дзянін. І для таго, каб вынесьці яму прысуд уімпэрскім поглядзе на нас, мы мусілі б загава-рыць зь ім па-свойму. Магчыма, і ён пасьля гэ-тага пачуў бы нас, бо, як вядома, самы цывілі-заваны спосаб выхаду з супрацьстаяньня —гэта размова. Лепшага ня вынайдзена.

Нарэшце, ёсьць і яшчэ адна, ужо чыстанаша, унутраная карысьць у тым, каб перачы-таць Салжаніцына па-свойму. Ён — ці ня самырасейскі паводле духу сучасны пісьменьнік, уякога кожнае слова і стылёвая сынкопа, кож-ны тон і паўтон дакладна перадаюць чыста ра-сейскую нэрвовасьць і мэнтальнасьць, максы-малізм у вялікім і дробязнасьць у прыватным.

пра розную вагу друкара ў беларускай і літоў-скай традыцыях.

Для літоўцаў Кухта — прадпрымальнік, якіспрыяў нацыянальнаму руху, для беларусаў жа— культурны герой на ўсе часы. Адказ на пы-таньне, ці разумеў гэта сам легендарны друкар,ці згадзіўся б з такой ацэнкай, і як бы да яе па-ставіўся, застаецца пакуль таямніцай.


ÄÎflÍÒ‡Ì‰‡ ë‡ÎÊ‡Ì¥ˆ˚Ì. Ü˚ˆ¸ ·ÂÁ ¥ÎÊ˚

12 лютага 1974 году расейскі пісьменьнік-дысыдэнт, ляўрэат Нобэлеўскай прэміі Аляк-сандар Салжаніцын падпісвае свой зварот да су-айчыньнікаў пад назвай «Жыць без ілжы». Да-кладней, тэкст звароту пісаўся крыху раней ібыў раскладзены па схованках з умовай: каліаўтара арыштуюць — распаўсюдзіць празсуткі. Так і адбылося. Самога Салжаніцыначакала выгнаньне з СССР, а на радзіме ў ле-гальным друку «Жыць без ілжы» зьявіласятолькі ў 1988 годзе. Нельга, аднак, зьменшыцьролю гэтага эмацыйнага закліку, які ў часыглыбокага застою перадаваўся з рук у рукі іпадбухторваў людзей на супрацьстаяньне та-талітарнаму ладу.

Што да Беларусі, дык у нас трыццаць гадоўтаму зварот Салжаніцына водгуку ня меў. Пры-намсі, у хроніцы дэмакратычнай апазыцыітакіх зьвестак няма. Рэч у тым, што дысы-


ховая пагібель насунулася на ўсіх нас, і фізыч-ная вось-вось запалае і спаліць і нас, і нашыхдзяцей, — а мы па-ранейшаму ўсё ўсьміхаемсябаязьліва і лапочам каснаязыка:

— А чым жа мы перашкодзім? У нас нямасілаў. Мы так безнадзейна расчалавечыліся,што за сёньняшнюю нішчымную кармушку ад-дамо ўсе прынцыпы, душу сваю, усе намаганьнінашых продкаў, усе магчымасьці для нашчад-каў — толькі б не разладзіць свайго лядачагаіснаваньня. Не засталося ў нас ані цьвёрдасьці,ані годнасьці, ні сардэчнага гарэньня. Мы на-ват усеагульнай атамнай сьмерці не баімся,трэцяй сусьветнай вайны не баімся (можа, урасколінку схаваемся), — мы толькі баімсякрокаў грамадзянскае мужнасьці! Нам толькіб не адбіцца ад статку, не зрабіць кроку паа-собку — і раптам аказацца бязь белых булак,бяз газавай калёнкі, без маскоўскай прапіскі.

Ужо як дзяўблі нам на палітгуртках, таку нас і ўдзяўблося, выгодна жыць, абы на ўвесьвек добра: асяродзьдзе, сацыяльныя ўмовы, зьіх ня выскачыш, быцьцё вызначае сьвядо-масьць, мы тут пры чым? мы нічога ня можам.

А мы можам — усё! — але самі сабе хлусім,каб сябе заспакоіць. Ніякія не «яны» ўва ўсімвінаватыя — мы самі, толькі мы!

Запярэчаць: але ж сапраўды нічога не прыду-маеш! Нам заляпілі рот, нас ня слухаюць, унас не пытаюцца. Як жа прымусіць іх паслу-хаць нас?

Пераканаць іх — немагчыма.Натуральна было б іх пераабраць! — але пе-

равыбараў не бывае ў нашай краіне.

Мы, якія хацелі б запярэчыць яму, што мыёсьць, мы асобныя і разьвітыя і — не такія, ме-навіта ў ягоных тэкстах распазнаем сваю інак-шасьць найлепшым чынам. Ягоная сабор-насьць, безальтэрнатыўнасьць праваслаўнагаадраджэньня, а нават і сам дух тэксту, так па-добнага на царкоўную казань — усё гэта можабыць зразумелае для беларускага індывіду-алізму, нашай шматканфэсійнасьці і рацыя-налістычнага погляду на сьвет, але не сваё.

Сёньня мы перачытаем зварот АляксандраСалжаніцына «Жыць без ілжы» ўпершыню па-беларуску. Услухаемся ў яго і дамо магчы-масьць аўтару ды ягоным суайчыньнікам услу-хацца ў нас.

Аляксандар Салжаніцын

ЖЫЦЬ БЕЗ ІЛЖЫ

Калісьці мы ня сьмелі і шэптам шаргацець.Цяпер вось пішам і чытаем Самвыдат, а ўжоадзін адному ў курылках НДІ ад душы на-скардзімся: чаго толькі яны не напракудзяць,куды толькі ня цягнуць нас! Тут і непатрэб-нае касьмічнае выхваляньне пры развале і бед-насьці жыцьця; і ўмацаваньне далёкіх дзікіхрэжымаў; і распальваньне грамадзянскіх вой-наў; і безаглядна выгадавалі Мао Цзэдуна (нанашы сродкі) — і нас жа на яго пагоняць, іпрыйдзецца ісьці, куды дзенесься? і судзяць,каго хочуць, і здаровых заганяюць у вар’яты —усё «яны», а мы — бясьсільныя.

Ужо да донца даходзіць, ужо ўсеагульная ду-


прыкрыцца, акрамя хлусьні, а хлусьня можатрымацца толькі гвалтам. І ня кожны дзень,не на кожнае плячо кладзе гвалт сваю цяжкуюлапу: ён патрабуе ад нас толькі пакоры дахлусьні, штодзённага ўдзелу ў хлусьні — і ў гэ-тым усё вернападданства.

І вось тут якраз ляжыць занядбаны намі,самы просты, самы даступны ключ да наша-га вызваленьня: асабісты няўдзел у хлусьні!Няхай хлусьня ўсё пакрыла, няхай хлусьнявалодае ўсім, але ў самым малым заўпарцімся:няхай валодае не празь мяне!

І гэта — прасьвет ва ўяўнай аблозе нашаебязьдзейнасьці! — самы лёгкі для нас і самыразбуральны для хлусьні. Бо калі чалавекадхіснуўся ад хлусьні — яна папросту перас-тае існаваць. Як зараза, яна можа існавацьтолькі на людзях.

Не заклікаемся, не сасьпелі мы ісьці наплошчы і прагалошваць праўду, выказваць уго-лас, што думаем, — ня трэба, гэта страшна.Але хоць адмовімся казаць тое, чаго ня дума-ем!

Вось гэта і ёсьць наш шлях, самы лёгкі і дас-тупны пры той арганічнай баязьлівасьці, штопрарасла ў нас, нашмат лягчэйшы за (страш-на прамовіць) грамадзянскае непадпарадка-ваньне паводле Гандзі.

Наш шлях: ні ў чым не падтрымлівацьхлусьні сьвядома! Усьвядоміўшы, дзе мяжахлусьні (кожнаму яна яшчэ па-рознаму відна),— адступіцца ад гэтай гангрэннай мяжы! Непадклейваць мёртвых костачак і лушчынакІдэалёгіі, не сшываць гнілога рызьзя — і мы

На Захадзе людзі знаюць страйкі, дэманст-рацыі пратэсту, — але мы занадта забітыя,нам гэта страшна: як гэта раптам — ад-мовіцца ад працы, як гэта раптам — выйсьціна вуліцу?

А ўсе іншыя фатальныя шляхі, што за апош-няе стагодзьдзе апрабаваныя ў горкай расей-скай гісторыі, — тым больш не для нас, і на-самрэч — ня трэба! Цяпер, калі ўсе сякерысвайго дасякліся, калі ўсё пасеянае ўзышло, —нам бачна, як заблукаліся, як учадзелі тыя ма-ладыя, самаўпэўненыя, хто думалі тэрорам,крывавым паўстаньнем і грамадзянскай вай-ной зрабіць краіну справядлівай і шчасьлівай.Не ўжо, дзякуй, бацькі асьветы! Цяпер ужо ве-даем мы, што гнюснасьць мэтадаў месьціццаў гнюснасьці вынікаў. Нашыя рукі — хай бу-дуць чыстымі!

Дык кола — замкнулася? І выйсьця — наса-мрэч няма? І застаецца нам толькі бязьдзей-на чакаць: раптам здарыцца нешта само?

Але ніколі яно ад нас не адліпне само, каліўсе мы ўвесь час будзем яго прызнаваць, ус-лаўляць і мацаваць, калі не адштурхнемсяхоць бы ад самай яго адчувальнай кропкі.

Ад — ілжы.Калі гвалт урываецца ў мірнае людзкое

жыцьцё — ягоны твар палае ад самаўпэўне-насьці, ён так і на штандары піша, і крычыць:«Я — Гвалт! Разыдзіся, расступіся — стап-чу!» Але гвалт хутка старэе, крыху гадоў — іён ужо ня ўпэўнены ў сабе, і, каб трымацца,каб выглядаць прыстойна, — ён выклікае сабеў хаўрусьнікі Хлусьню. Бо: гвалту няма чым


таемна за асобу, якую лічыць ня вартай абосумнеўнай;

— ня дасьць загнаць сябе на сход, дзе чака-ецца прымусовае, скажонае абмеркаваньне пы-таньня;

— зараз жа пакіне паседжаньне, сход, лек-цыю, спэктакль, кінасэанс, як толькі пачуе адпрамоўцы хлусьню, ідэалягічную лухту ці бес-саромную прапаганду;

— не падпішацца і не набудзе такой газэтыці часопісу, дзе інфармацыя скажаецца, пад-ставовыя факты хаваюцца.

Мы пералічылі, вядома, ня ўсе магчымыя інеабходныя ўхіленьні ад хлусьні. Але той, хтопачне ачышчацца, — ачышчаным поглядамубачыць і іншыя выпадкі.

Так, па першым часе атрымаецца няроўна.Камусьці давядзецца страціць працу. Мала-дым, што жадаюць жыць паводле праўды, гэтавельмі ўскладніць іх маладое жыцьцё напачат-ку: бо ж і адказы на ўроках напханыя хлусь-нёю, трэба выбіраць. Але ж ні для кога, хтохоча быць сумленным, тут не засталосяшчылінкі: нідзе нікому з нас нават у самыхбясьпечных тэхнічных навуках не абмінуцьхоць аднаго з названых крокаў — у бок праўдыці ў бок хлусьні; у бок духовай незалежнасьціабо духовага лёкайства. І той, каму ня станесьмеласьці нават на абарону сваёй душы, —няхай не ганарыцца сваімі перадавымі погля-дамі, не выстаўляецца, што ён акадэмік цінародны артыст, заслужаны дзяяч ці генэрал,— так няхай і скажа сабе: я — быдла і ба-язьлівец, мне абы сытна і цёпла.

ўражаныя будзем, як хутка ды бездапаможнахлусьня ападзе, і чаму належыць быць голым— тое зьявіцца сьвету голым.

Такім чынам, цераз баязьлівасьць нашу хайкожны выбера: ці застаецца ён сьвядомымслужкам хлусьні (о, натуральна, ня дзелясхільнасьці, але для пракармленьня сям’і, длявыхаваньня дзяцей у духу хлусьні!), ці прыйш-ла яму пара страпянуцца, стаць сумленнымчалавекам, вартым павагі і дзяцей сваіх і су-часьнікаў. І з гэтага дня ён:

— больш не напіша, не падпіша, не надрукуеніякім чынам ніводнай фразы, што скажае, наягоную думку, праўду;

— такой фразы ні ў прыватнай гутарцы, ніпрылюдна ня выкажа ні ад сябе, ні са шпар-галкі, ні ў ролі агітатара, настаўніка, выха-вальніка, ні паводле тэатральнае ролі;

— жывапісна, скульптурна, фатаграфічна,тэхнічна, музычна ня выявіць, не суправодзіць,не пратрансьлюе ніводнай хлусьлівай думкі,ніводнага скажэньня праўды, якое ён бачыць;

— не спашлецца ні вусна, ні пісьмова на«кіраўнічую» цытату, каб дагадзіць, падстра-хавацца, для посьпеху свае працы, калі цыта-ванае думкі не падзяляе цалкам ці яна не да-рэчы;

— ня дасьць прымусіць сябе ісьці на дэман-страцыю ці мітынг, калі гэта супраць ягона-га жаданьня і волі; ня возьме ў рукі, не падыметранспаранту, лёзунгу, якога не падзяляе цал-кам;

— не падыме рукі за прапанову, якой не па-дзяляе шчыра; не прагаласуе ні адкрыта, ні


Іх спадчына ад роду ў родыТаўро, кайданы і бізун.

Перачытваючы гэты хрэстаматыйны дысы-дэнцкі тэкст савецкае пары, я раптам разумею,чаму сёньня ён стаў хрэстаматыйным у выдань-нях РПЦ. Бо гаворка ў ім не пра што іншае, апра выратаваньне душы.

Валянцін Акудовіч:Тэкст варты, каб над ім задумацца. Але ў са-

мых розных ракурсах. І найбольш нецікавы зьіх: актуальны ён ці неактуальны. Сапраўды,для сытуацыі ў Беларусі ён выглядае абсалют-на актуальным. Ня менш, чым тады, для сы-туацыі ў Савецкім Саюзе, у 1974 годзе. Ціамаль ня менш. Зноў праблема: гаварыць ці негаварыць праўду, маўчаць ці не маўчаць. Ціхаця б — маўчаць няпраўду. І да таго падобнае.Але мяне ў гэтым тэксьце цяпер цікавіцьіншае, што, можа, значна больш за пытаньнежыць «по лжи» ці ня жыць па ёй.

Гляньце. Салжаніцын спадзяваўся, што каліадзін, два, а потым дзесяць тысяч пачнуцьжыць не «по лжи», гэта значыць, калі не гава-рыць праўду, дык хаця б не гаварыць няпраўды,ня ўдзельнічаць у хлусьні, дык гэтым можнабудзе перамяніць гэты сьвет да лепшага. Так?А цяпер мы зь перажытых гадоў бачым, што,маючы за сьпінай пэрыяд, калі тысячы, сотнітысяч, мільёны, ды ўсе мы маглі падчас пера-будовы і трохі пазьней колькі заўгодна гава-рыць праўду... І ўсе мы гаварылі праўду. Мы яестолькі нагаварылі. Мы нагаварылі праўды

Нават гэты шлях — самы памяркоўны зусіх шляхоў супраціву — для нас, што зася-дзеліся, будзе нялёгкі. Але настолькі ж лягчэй-шы за самаспаленьне ці нават галадоўку: по-лымя не ахопіць твайго тулава, вочы ня лоп-нуць ад жару, і чорны хлеб з чыстай вадойзаўсёды знойдзецца для твае сям’і.

Здраджаны намі, падмануты намі вялікі на-род Эўропы — чэхаславацкі — няўжо не пака-заў нам, як нават супраць танкаў выстойва-юць няўзброеныя грудзі, калі ў іх годнае сэрца?

Гэта будзе нялёгкі шлях? — але самы лёгкіз магчымых. Нялёгкі выбар для цела, — алеадзіны для душы. Нялёгкі шлях, — аднак ёсьцьжа ў нас людзі, нават дзясяткі іх, хто гадамітрымаецца ўсіх гэтых пунктаў, жыве павод-ле праўды.

Такім чынам: ня першымі ступіць на гэтышлях, а — далучыцца! Тым лягчэйшым і тымкарацейшым акажацца ўсім нам гэты шлях,чым больш дружна і густа мы на яго ступім!Будуць нас тысячы — і ня справяцца ні з кімнічога зрабіць. Стануць нас дзясяткі тысяч —і мы не пазнаем нашай краіны!

Калі ж мы збаімся, дык досыць жаліцца,што хтосьці нам не дае дыхаць — гэта мысамі сабе не даем! Прыгнемся яшчэ, пачакаем,а нашы браты біёлягі дапамогуць наблізіць чы-таньне нашых думак і пераробку нашых генаў.

Калі і ў гэтым мы збаімся, дык мы — нікчэм-ныя, безнадзейныя, і гэта да нас пушкінскаяпагарда:

Навошта статкам дар свабоды?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


гаварыць вырашаюць у гэтай цывілізацыі.Што вырашае? — гэта ўжо іншае пытаньне.

Аляксандар Лукашук:Некалі ў другой палове 1980-х з паэтам Але-

гам Бембелем мы спрабавалі перакласьці зва-рот Салжаніцына на беларускую, пакутавалі,неяк цяжка давалася — мана, ілжа, хлусьня...Алега, аўтара дасьледаваньня «Родная мова імаральна-эстэтычны прагрэс», ягоны шлях —жыць без ілжы — прывёў у манастыр і да пе-ратварэньня ў брата Мікалая.

Гэта цяжкі заклік. Ягоным крытыкам стаўпісьменьнік Уладзімер Вайновіч, асоба бяс-спрэчнай асабістай мужнасьці, — ён быў паз-баўлены савецкага грамадзянства. Ягонытэзiс: прастата закліку падманлівая, бо ў та-талітарнай дзяржаве няўдзел у сходах, выба-рах і іншых рытуалах сьмяротна небясьпечны.Салжаніцын, пісаў Вайновіч, сам ня быў пры-кладам такіх паводзінаў — у лягеры, калі пад-час вэрбоўкі ў стукачы не адмовіўся наадрэз,а хітраваў, і падчас супрацьстаяньня КГБ у1970-я гады — хітраваў, замятаў сьляды, ба-даўся з дубам. Яшчэ адзін расейскі эмігрант,Вагрыч Бахчанян, сфармуляваў гэта ў афа-рызм «Усімі праўдамі і няпраўдамі жыць безілжы».

Самы істотны момант — няўдзел у публіч-най хлусьні, сёньня, як і 30 гадоў таму, нажаль, актуальны для Беларусі. Я памятаюадзінкі сяброў выбарчых камісіяў, якія заявіліпра фальшаваньне выбараў. Адзінкі супра-цоўнікаў КГБ, пракуратуры, міліцыі, якія ня

больш, чым было маўчаньня гэтыя 70 гадоў. Ішто, сёньня расіяне і той жа Салжаніцын мо-гуць сказаць, што ад гэтага іх расейскі сьветперамяніўся да лепшага? Што, з гэтага гава-рэньня праўды наш сьвет стаў лепшы? Так, ёнстаў іншы. Але вось гэты спадзеў, што праўдавыратуе сьвет, што жыцьцё не ў хлусьні, а ўпраўдзе радыкальна можа штосьці зьмяніць угэтым сьвеце... Гэтым і каштоўны для мянетэкст Салжаніцына, бо ён якраз і адказвае —на жаль, не. На жаль, сьвет, калі пераходзіцьда лепшага, дык нейкімі іншымі шляхамі, а нятолькі праз шлях гаварэньня ці маўчаньня.

Прынамсі, цяпер, перачытваючы гэтытэкст, праз столькі гадоў, я заўважыў, штогэты наш спадзеў на праўду, як і спадзеў нафармальную дэмакратыю… Нездарма Сал-жаніцын кажа: ну, калі мы ня можам выйсьціна плошчу, калі мы ня маем права вольна пе-равыбраць іншага, давайце хаця б ня будземхлусіць. Уяўлялася, што, калі можна будзевыбіраць, калі можна будзе гаварыць тое, штодумаеш, то адразу мы зажывем у шчасьлівымнейкім сьвеце. А не! Калі ласка, выбірай. Усёроўна Пуціна выбераш. Выбірай, калі ласка,усё роўна выбераш Лукашэнку. Калі ласка,мала засталося апазыцыйных сродкаў маса-вай інфармацыі, але ёсьць месца, дзе табе ска-заць праўду. І гавары, і ніхто цябе за гэта на-ват і не пасадзіць. А што з гэтага гаварэньня?А што з гэтых выбараў? Самі па сабе ня сло-вы, самыя шчырыя, самі па сабе не магчы-масьць выбіраць, магчымасьць гаварыць ці не


яна зьвернута да сябе. Калі б Салжаніцынгэты тэкст напісаў проста для сябе: усё, я згэтага дня, 12 лютага 1974 году, ня будухлусіць, калі б ён зацыкліў гэты тэкст насабе, як на сваім маральным імпэратыве... Алегэта патрабаваньне да іншых. Я баюся, каліхтосьці пачынае ў сфэры маралі патрабавацьад іншых таго, чаго ён сам дасягнуў. Так,этычная вышыня Салжаніцына высокая, і ёнгэтую меру вытрымаў. Але гэта твая мера. Утваёй сытуацыі. У тваёй Богам ці прыродайдадзенай канстытуцыі. Патрабаваць гэтагаад нейкага Петрака, Хвядоса… Тут і пачына-ецца небясьпка. Этыка таму і этыка, штокожны гэтую планку задае сабе.

Рэч у тым, што чалавек стаў чалавекамтолькі таму, што ў параўнаньні з астатніміжывымі відамі меў неверагодна магутны генадаптацыі. Калі б мы не маглі адаптавацца,то як від, а тым больш як цывілізацыя мы б непаўсталі. І таму любая этычная максыма,зьвернутая да ўсіх, гэта патрабаваньне за-быцца на твае здольнасьці адаптацыі да тойці іншай сытуацыі, да таго рэжыму, да гэта-га, а стаць насуперак і сябе паставіць пад зьні-шчэньне. Хтосьці, як Салжаніцын, можа па-ставіць і вытрымаць, але дзякаваць Богу, штошлях чалавецтва не пайшоў па адданасьці ма-ральным, этычным імпэратывам. Бо ад чала-вецтва ўжо не засталося б ані знаку. Вось гэ-тая здольнасьць да розных палітычных і сацы-яльных сыстэм адаптавацца і прыстасоўвац-ца — яна самая каштоўная ў нас. Як і — дакліматычных умоваў і г.д.

сталі маўчаць. Адзінкі журналістаў, якіязвольніліся з тэлебачаньня, пайшлі з афіцый-ных газэтаў, каб ня ўдзельнічаць у хлусьні.Адзінкі супрацоўнікаў часопісаў, забраных ухолдынг, якія звольніліся. І гэта наводзіць наадну думку: жыць без ілжы — справа ў прын-цыпе адзінкавая, асабістая, прыватная, зьвер-нутая да сябе самога. Фактычна, гэта адзінышлях свабоды, як кажа адна старая кніжка.

Дарэчы, у беларускай літаратурнай клясыцынічога падобнага на гэты тэкст няма. І тут зноўСалжаніцын вядзе нас да вычуваньня ў саміхсабе той расейскай саборнасьці, таго ўсеагуль-нага яднаньня людзей у духоўным ачыш-чэньні, якога беларусы ніколі ня ведалі ані ўсваёй літаратуры, ані ў сваёй гісторыі.

Валянцін Акудовіч:Між іншым, тэкст Салжаніцына страшэн-

на заідэалягізаваны. Ён зноў жорстка ставіцьпастулят, які патрабуе: калі ты жывеш не папраўдзе, калі ты, крый Божа, выступіў напартсходзе, калі ты нес транспарант на май-скай дэманстрацыі, калі ты ўступіў у нейкікамсамол, то — усё. Ты зганьбаваны. Значыць,табе гарэць у нейкім салжаніцынскім пекле даканца сьвету. І толькі той, хто хаця б змоў-чыць, во той — харошы чалавек. Ну вось, зтакой сыстэмай мер падыходзілі і бальшавікі,з такой жа сыстэмай мер падыходзіла і інкві-зыцыя, з такіх радыкальных пастулятаў як-раз і высьпяваюць усе таталітарныя ідэалёгіі.

Любая этыка застаецца чалавечнай, калі


ту, падначаленыя рапартуюць, пішуцца пад-ручнікі, але ніхто толкам не разумее, што гэтаі пра што. Эклектычная мяшанка зь вернапад-данскай выпраўкі, абрыўкаў савецкіх слоганаўі падвышаных таноў адказу на пастаўленыяпытаньні не дае.

У чым тут справа? У тым, што задуманая ідэ-алёгія — гэта бутафорская кампанія, у якойняма пэўнай дактрыны беларускае дзяржаў-насьці, незалежнай ад таго, хто пэрсанальнакіруе краінай. Стройнай сыстэмы гістарычна-га шляху нацыі зь мінуўшчыны ў будучынюняма. І ня можа быць. Чаму? Адказ будзе па-радаксальны. Таму, што такая сыстэма ўжоёсьць. Створаная напачатку 20 ст., яна перад-вызначыла ўсю наступную гісторыю дзяр-жаўнасьці Беларусі аж да сёньняшняга дня ідалей у будучыню. Мы можам колькі заўгоднаадмаўляць яе стваральнікаў, але мы ня можамвыйсьці за яе межы. Мы ўсе: і чынавенства, ілюд паспаліты, і нацыяналісты, і камуністы,— даўно і надзейна павязаныя ёю. Бо ўрокдзяржаўнай ідэалёгіі ў гэтым сэнсе нічым не ад-розьніваецца ад уроку матэматыкі. І гэтаксама,як нельга прыдумаць новай матэматыкi, нель-га прыдумаць і новай дзяржаўнай ідэалёгіi. Кабзразумець гэта, варта зьвярнуцца да перша-крыніцы — да працаў пачынальніка і ства-ральніка сучаснае беларускае дзяржаўнае ідэ-алёгіі Антона Луцкевіча.

Да пачатку перабудовы імя гэтага чалавекабыло забароненае ў БССР. Калі й згадвалі, дыкэпітэты ўзводзілі ў ступень максымальнае ня-навісьці. Інакш, як фашыстам, не называлі.

Падводзячы рысу сёньняшняе гаворкі празварот Аляксандра Салжаніцына «Жыць безілжы», я заўважаю, што размаўлялі мы га-лоўным чынам пра тое, чаму гэты хрэстама-тыйны тэкст, гэты рэцэпт змаганьня з таталіта-рызмам не спрацаваў у Беларусі 30 гадоў тамуі не спрацуе сёньня. Заклік да асабістаганяўдзелу ў хлусьні добры для сябе, але няманіякага чалавечнага спосабу прымусіць да гэ-тага іншых. Урэшце, у беларускай традыцыі —у літаратуры і гісторыі — слову «праўда»ніколі не супрацьстаіць слова «хлусьня». Аніў фальклёры, ані ў вершах Купалы і Коласа, аніў праклямацыях адраджэнцаў. Там насуперак«праўды» заўсёды — «крыўда». Верагодна, і ўнашай мэнтальнай ды этычнай рэдакцыі сал-жаніцынскі заклік гучаў бы больш прыземле-на, але і больш рэалістычна: жыць па праўдзе— значыць, жыць бяз крыўды, а не без ілжы.


ÄÔ‡Ÿ‰‡Ì¸ÌÂ ÄÌÚÓÌ‡ ãÛˆÍÂ‚¥˜‡

У Беларусі ёсьць нямала людзей, якія зада-юцца пытаньнем: куды мы ідзем або дзе зна-ходзімся, якую краіну будуем або мусілі б бу-даваць, які ў нас цяпер лад? Па ідэі, ясна ад-казаць на гэтыя пытаньні павінна дзяржаўнаяідэалёгія, вакол якой сёньня столькі шуму дыгвалту ў прэсе, у школе, на заводзе. Кіраўніккраіны патрабуе ўзмацніць ідэалягічную рабо-


нем, у якім дзяржаўны ідэал рэалізуецца част-кова.

З гледзішча палітычнае схемы Луцкевіча,няма і ня можа быць ніякага трэцяга шляхуразьвіцьця для Беларусі, а тое, што ў нас назы-ваюць «трэцім шляхам», — усяго толькі шляхняпоўнае, частковае рэалізацыі дзяржаўнагаідэалу. Вось чаму мы такія, чаму не такія, якіншыя, і чаму ўсё ў нас так, як ёсьць.

Луцкевіч сфармуляваў беларускую дзяр-жаўную ідэю яшчэ напачатку мінулага ста-годзьдзя. І менавіта ягонымі вучнямі і на-ступнікамі былі стваральнікі БССР. Яны магліігнараваць ягоныя працы, але яны ўжо не маглівыйсьці зь ягонага кола. Вось што самае га-лоўнае. Тое, што і сёньня мы цалкам жывем зканстытуцыяй Луцкевіча, нават калі яе бяс-конца парушаем. Нічога іншага няма і ня можабыць. Інакш гэта былі б ня мы і ня наша краіна.

Ствараючы праект Беларусь, Антон Луц-кевіч ня браў за пачатак Полацкае княства ціВялікае Княства Літоўскае. Ён мысьліў катэ-горыямі сучаснай геапалітыкі і дыпляматыі,быў рэалістам і бачыў, што дзяржаўнае ста-наўленьне Беларусі будзе адбывацца такім са-мым чынам, як і ў суседзяў.

Мадэрны беларускі нацыянальны рух па-чаўся ў 1903 годзе, з утварэньня першай палі-тычнай партыі — Беларускай СацыялістычнайГрамады. Тады ўвесь рух быў сацыялістычны,— заўважае Анатоль Сідарэвіч. БСГ ня дзей-нічала ў полі расейскай або польскай культу-ры, як усе яе папярэднікі ў 19 ст. Яна былачыста беларускай. Яна стварыла газэту «Наша

Пра гэтую ніяк не адэкватную, што да асобыЛуцкевіча зацятасьць мы яшчэ скажам ніжэй,але сьпярша — пра кнігу.

Арыштаваны НКВД у 1939 годзе, АнтонЛуцкевіч памёр у турме ў Саратаўскай воб-ласьці Расеі. Зборнік ягоных твораў «Да гісто-рыі беларускага руху», які летась выйшаў у вы-давецтве «Беларускі кнігазбор», — першаепасьля сьмерці кніжнае выданьне Луцкевіча.

Укладальнік і камэнтатар кнігі АнатольСідарэвіч сабраў толькі тыя творы, што непас-рэдна тычацца гісторыі і тэорыі беларускаедзяржаўнасьці. Гэта толькі невялікая часткаагромністае спадчыны Луцкевіча, якая можа імусіць разглядацца як першакрыніца белару-скае дзяржаўнае ідэалёгіі.

Пытаньні пра Беларусь, якія ў сёньняшнiхкампіляцыях застаюцца без адказу, у Луц-кевіча сфармуляваныя з усім магчымым дось-ведам, палітычнай культурай, разуменьнем іадказнасьцю за лёс краіны і нацыі. Луцкевічгэта зрабіў першы і ўпершыню. Усё, што адбы-лося з краінай пасьля, так ці інакш выходзілазь ягоных тэзаў, спрачалася зь імі, але заўсё-ды было пасьля. Урэшце, яно й не змагло, і ця-пер ня можа вырабіцца ў нешта першаснае, які БССР не магла стаць нейкім самастойным пра-ектам, бо другога першаснага не бывае. УБССР, кажа Луцкевіч, ідэал 25 сакавіка 1918году рэалізаваўся часткова. Маецца на ўвазеідэал дзяржаўнае незалежнасьці. Прычым, таячастковасьць і недаробленасьць захоўваецца іў сёньняшняй РБ, якая хоча быць ідэйнай пе-раемніцай БССР, а менавіта — тым утварэнь-


гэта значыць, што аргумэнты беларускага руху(а ніякіх іншых не было ў прыродзе) аказалісямацнейшымі і перамаглі. Але ж і гэтыя аргу-мэнты ня ўпалі зь неба.

Лягічна дапусьціць, што стварэньне савец-кай Беларусі было справакаванае абвяшчэнь-нем БНР. У сваю чаргу, абвяшчэньню БНР па-пярэднічала вялізная шматгадовая праца. Упрадмове да зборніка Антона Луцкевіча Ана-толь Сідарэвіч узнаўляе схему гэтых пошукаў:

«А.Луцкевіч паказвае, што да ідэі дзяр-жаўнае незалежнасьці Беларусі... ішлі паволі.Самаю першаю была старая... ідэя народнікаўпра аўтаномію Беларусі ў складзе будучае Ра-сейскае дэмакратычнае фэдэратыўнае рэс-публікі. Прапрацоўвалася й ідэя аўтаноміі ўскладзе Расеі ўсяго Беларуска-Літоўскага краюяк аднаго суцэльнага гаспадарчага мэханізму.Задумваліся таксама і пра беларуска-літоўска-ўкраінскую фэдэрацыю. Усьведамлялася й зна-чэньне латвійскіх портаў для эканомікі Бела-русі».

Аднак падзеі першай сусьветнай вайны, не-прадказальнасьць сытуацыі ў Расеі і хуткаесасьпяваньне незалежніцкіх настрояў ва ўсёйусходняй Эўропе схілілі Луцкевіча і ягоных ад-надумцаў да распрацоўкі самастойнага шляху.

Заўважу, што ўсё гэта не было кабінэтнайгульнёй, а бясконца дыскутавалася ў друку, атаксама на перамовах зь літоўцамі, з укра-інцамі, з расейцамі. Артадаксальны сацыял-дэмакрат, як называе Луцкевіча Сідарэвіч, адпачатку руху, як і ягоныя паплечнікі, быўмарксістам, а гэта значыць, чалавекам, які

Ніва», зь яе ініцыятывы ўзьнікалі беларускіяшколы, яна вяла перамовы з суседзямі — з дум-кай пра будучае дзяржаўнае ўладкаваньне Бе-ларусі. Урэшце, яна і прывяла да абвяшчэнь-ня Акту 25 сакавіка 1918 году. Тым часам, га-даванцы БСГ, якія перайшлі ў лягер бальша-вікоў, дамагліся стварэньня БССР. Вось жаБССР і стала той дзяржавай, у якой дзяржаўныідэал увасобіўся часткова. Пры поўным увасаб-леньні, сучасная беларуская дзяржава была ббольш падобная да Польшчы або Чэхіі, абоЛітвы, і менш — да аўтаномнай акругi цi гу-бэрнi РФ.

Важна зразумець, што Беларусь, гісторыюякой бальшавіцкія дый сёньняшнія ідэолягіпачынаюць з 1917 году, ня ўпала зь неба, небыла раптам прыдуманая ў тым 17-м годзе, небыла прыхамацяй Леніна, які раптам убачыўсамастойны беларускі народ і падпісаў указ пратое, што быць нам асобнай рэспублікай. НіЛенін, ні тым больш Мясьнікоў з Кнорыным,колькі б ні ўглядаліся ў тагачасны наш «цём-ны і забіты», кажучы словамі паэта, народ ікрай, нічога б тут ня ўбачылі, калі б не былорэальнага беларускага руху — культурніцкагаі палітычнага, калі б не было выступаў у друкуі інтэнсіўнай дыпляматычнай працы. А за ўсімгэтым якраз і стаяў Антон Луцкевіч.

Ніхто па-за ягоным колам, ніхто ў царскайРасеі і ва ўсім белым сьвеце ня думаў, не пля-наваў і не ствараў беларускай дзяржаўнасьцi.Больш за тое, у праекту асобнай беларускайрэспублікі было мноства праціўнікаў і адкры-тых ворагаў. І калі БССР усё ж стварылася,


Беларусі, як усходняй, так і заходняй, узьбіва-ецца так званая чвэрцьінтэлігенцыя. Зрэшты,гэтая хваля недавучаных настаўнікаў захлыну-ла тады ўсю Эўропу. Гэта яны стануць га-лоўнымі праваднікамі фашыстоўскай палітыкіі сталінскіх рэпрэсіяў. Як толькі адчуюць сябегаспадарамі сьвету.

Луцкевіч сярод іх (і для іх) быў чалавекаміншай фармацыі. Ён быў тым люстэркам, уякім новапакліканыя бачылі сваю крывату.Яны папросту не маглі зразумець таго высока-га духу, што ішоў ад гэтага адукаванага дып-лямата, няяснага для іх арыстакрата-марк-сіста, пачынальніка той справы і той сфэры, уякой яны апынуліся, і ў прысутнасьці якога нуніяк ня могуць рэалізаваць свайго прыроднагапамкненьня — быць гаспадарамі сытуацыі.Анатоль Сідарэвіч піша:

«Ні бальшавікам, ні правым не ўдалосяўпісаць А.Луцкевіча ў ідэалягічныя схемы,зразумець, чаму ён мог гутарыць і дамаўляццаі з Карлам Каўцкім, і з Томашам Масарыкам, із Ігнацым Падарэўскім, і зь Сяргеем Сазона-вым, і зь мітрапалітам Андрэем Шаптыцкім...Думаецца, глыбей загадку асобы А.Луцкевічаспасьціг былы вучань Віленскае беларускаегімназіі... Марыян Пецюкевіч. Ён пісаў:«...гэта быў чалавек вялікай і глыбокай куль-туры, якая праменявала ад яго на асяродзьдзе,у якім ён знаходзіўся. Ён, у поўным значэньнігэтага слова, быў вэрсальчык. Яго нейкая «паг-лынальная» натура прыняла для сябе ўсёўзьнёслае і лепшае з культуры Захаду, дзе ёнпабываў. І гэта, мабыць, не аднаго хамуйлу

шмат у чым падзяляў погляды расейскіх рэва-люцыяністаў. І стварэньне БССР ён вітаў, бо ўнемалой ступені гэта было ягонае дзецішча, бона ягоных працах вырасьлі айцы савецкай Бе-ларусі. І ленінскі нэп, і бальшавіцкую бела-русізацыю Луцкевіч вітаў таксама. І ў БССРдваццатых гадоў яго лічылі прызнаным пачы-нальнікам ды ідэолягам беларускае дзяржаў-насьці. Паразуменьне скончылася ў 1929-м.Гэта быў абвал. Ляснуў нэп. Пачалася прыму-совая калектывізацыя, масавыя рэпрэсіі, паля-целі галовы айцоў БССР, рэформа 1933 годуадкрыла шлюзы татальнай русіфікацыі, бела-руская дзяржаўнасьць была ператвораная ў ка-рыкатуру. Луцкевіч рашуча асуджае ста-ліншчыну, і з гэтага моманту ў савецкім друкузгадваецца толькі з эпітэтамі максымальнаенянавісьці.

Тут самы час зьвярнуцца да ягонае пэрсоны.Дакладней, да таго, чаму адносіны да Луц-кевіча ў Беларусі ніколі не былі нэўтральнымі.Яго абавязкова ці лаялі апошнімі словамі, ціапраўдвалі.

Кажучы проста, Луцкевіч апярэдзіў нятолькі свой час і сваю нацыю, але найперш —эліту нацыі. Высокаадукаваны, па-чалавечыпрыстойны, надзелены палітычнай культурай,а да ўсяго яшчэ й калясальным досьведам, ёнствараў вобраз, якi быў моцным кантрастам датакіх пашыраных у міжваенны час характары-стык масавага беларускага руху, як гнятліваялюбоў да ўласнага сярмяжнага паходжаньня,пралетаршчына і ганарыстая неадукаванасьць.Акурат у трыццатыя гады на першыя месцы ў


што ўсе гэтыя апраўданьні былі патрэбныязусім не Луцкевічу. Яны сталі патрэбаю само-га нацыянальнага адраджэньня.

Яно, якое «вечна цярпела» са сваёй няшчас-наю доляй, вечна ж і апраўдвалася — перадакупантамі, перад начальствам, перад сабою.Апраўдваньне стала ягонай галоўнай самаідэн-тыфікацыйнай адзнакай.

І сёньня адраджэнства яшчэ не адмовілася адгэткага самапрыніжэньня, як платы за выжы-ваньне. Цяпер я, здаецца, разумею, што гэтатакое. Гэта своеасаблівая падмена нацыяналь-нага пакаяньня, якога мы, беларусы, ня зналі.Мы сапраўды самыя рахманыя, гасьцінныя іпрацавітыя ў сьвеце людзі, а ўсе нас толькі ду-шылі ды душылі, плакаць не давалі. А за штонам каяцца? За Курапаты? Дык гэта НКВД хайкаецца. За зьнішчаную мову і спадчыну? Дыкгэта прафэсары ў Акадэміі навук ці там Машэ-раў. За пастаўленую на карту незалежнасьць ібудучыню дзяцей? Дык гэта Лукашэнка...

Замест пакаяньня, такой ачышчальнайздольнасьці чалавечае душы, у нас — апраў-даньне. Трэба, каб мінуў час, каб вырасьлі но-выя пакаленьні нармальных, а ня самых тале-рантных і самых пакрыўджаных прытым лю-дзей.

Натуральна, апраўдваюць толькі тады, каліпрызнаюць, што было за што лаяць. У гісторыіз Луцкевічам гэта даўно набыло анталягічнывыгляд. Але справа ня толькі ў гісторыі. Ком-плекс апраўдваньня кагосьці або чагосьці на-поўніцу выяўляецца і сёньня — у гаворках,прэсе або інтэрнэце. Паказальны прыклад —

цьвеліла і разіла, і пры нагодзе яны за культур-насьць яго ўпікалі. Антона Луцкевіча ня со-рамна было паказаць у культурным сьвеце якгоднага пашаны прадстаўніка нашага народу».

«Пан Луцкевіч, гаў-гаў», — пісаў КандратКрапіва ў вершы «З фашысцкай падваротні».Зрэшты, такой лаянкай літаральна напхатаябээсэсэраўская прэса трыццатых гадоў. Луц-кевіча не выносілі і, калі ў 39-м дабраліся даВільні, адпомсьцілі яму напоўніцу...

Аднак гаворка не пра тое.Матыў апраўданьня Луцкевіча прысутнічае

і ў прадмове Анатоля Сідарэвіча. Аўтар пры-водзіць цытаты з апраўдальных артыкулаўсваіх папярэднікаў. Таму гаворка ідзе пра восьгэты комплекс — апраўданьня Луцкевіча.

У 1983 годзе ў беластоцкай «Ніве» ў аднымзь першых «рэабілітацыйных» артыкулаўгісторык Аляксандра Бергман цытавала зьліста да яе Мар’яна Пецюкевіча:

«...ня трэба сьпяшацца з канчатковым пры-судам яго палітычнай дзейнасьці. Час можа ягоапраўдаць за дапушчаныя памылкі, бо ягоныязаслугі такія аграмадныя, што могуць зацьміцьпрыкрыя памылкі».

У чым былі прыкрыя памылкі пачынальнікабеларускага руху, не ўдакладнялася.

Некалі на гэты кручок — апраўдваць Луц-кевіча — патрапіў і я. Гэта быў нейкі падсьве-дамы покліч. Апраўдваць за «верхнюю палату»ў «Нашай Ніве», закінутую яму ва ўспамінахЛастоўскага, апраўдваць за бээнэраўскаепрэм’ерства, за той жа грамадоўскі працэс, да-казваць, што не фашыст і г.д. Цяпер я разумею,



çÂ‚fl‰ÓÏ‡fl ‚‡ÈÌ‡

20 траўня 1654 году ўсходнія межы тагачас-нае Беларусі абрынуліся пад напорам небыва-лага нашэсьця. Велізарнае войска маскоўска-га цара Аляксея Міхайлавіча, які ўвайшоў урасейскую гісторыю як «цішайшы і дабрэй-шы», прарвала памежную абарону нашыхпродкаў і пачало расьцякацца па ўсім краі,вынішчаючы на сваім шляху ўсё запар — лю-дзей і гарады, лясы і гаспадарку. Так пачаласясамая стратная за ўсю гісторыю Беларусі вай-на. Яна будзе доўжыцца 13 гадоў. У вынікукраіна будзе дашчэнту разбурана і выпалена,кожны другі яе насельнік, не выключаючы ста-рых, жанчын і дзяцей, будзе забіты.

Адно з трагічных наступстваў той 13-гадовайвайны — гэта яе поўнае забыцьцё. НашэсьцеАляксея Міхайлавіча будзе так надзейна сха-ванае ўладамі, ідэолягамі і гісторыкамі на пра-цягу двухста гадоў, што сёньня паспалітыя бе-ларусы гатовыя зьдзіўляцца, пачуўшы пра тыяпадзеі ўпершыню. Уявіце сабе, што вы ўпер-шыню ў жыцьці пачулі пра другую сусьветнуюабо вялікую айчынную вайну... Між тым, па-водле людзкіх стратаў і ўплыву на нас, такіх,якімі мы ёсьць сёньня, тая 13-гадовая вайнапаклала нашмат глыбейшы сьлед. Кажапісьменьнік Сакрат Яновіч:

— Для беларусаў гэтая вайна была катаст-рофаю, зь якой яны ўжо больш не падняліся.Гэтая вайна зьнішчыла нам Айчыну і будучы-

апраўдваньне Ўладзімера Коласа, які нібыта«падставіў» створаны ім Ліцэй дзеля ўласныхпалітычных амбіцыяў. Хоць ясна, што, прылюбых іншых паводзінах Коласа, ад Ліцэю незасталося б ужо і сьледу, тады як цяпер ёнжыве, хоць і ў падпольных умовах. Альбоўзяць прыклад з апраўданьнем цяперашняеапазыцыі, якая гуртуецца да восеньскіх выба-раў. Варта задумацца, што мы тут апраўдваем.А менавіта — высакародны ўчынак, палітыч-ную культуру, парлямэнтарызм. Мы нармаль-ныя і пазытыўныя зьявы бярэмся апраўдваць.А гэта значыць, што яшчэ не ўспрымаюццаяны ў нас, як нармальныя і пазытыўныя.Інакш на зьвінавачваньне Антона Луцкевіча ўфашызме папросту ніхто не зьвяртаў бы ўвагі,як на непаразуменьне або глупства.

Зборнік твораў пачынальніка беларускаедзяржаўнасьці падрыхтаваны сапраўды пра-фэсійна, па-навуковаму. А выдадзены надзвы-чай сьціпла. Па вялікім рахунку, гэта сьвед-чыць пра тое, што беларускі дзяржаўны ідэалпа-ранейшаму рэалізаваны толькі часткова.Тым ня менш, адказы на пытаньні, зь якіх япачаў сёньняшнюю перадачу, тут даюцца вы-чарпальныя. Бадай, больш вычарпальнае кнігіна гэтую тэму папросту не існуе.


13-гадовай маскоўскай акупацыі працягваегісторык і пісьменьнік Уладзімер Арлоў:

— Пацярпела ўся Беларусь. Але калі казацьпра станы, якія панесьлі найбольшыя страты,дык краіна амаль цалкам пазбавілася сваёйэліты: гараджанаў, прадпрымальнікаў, най-больш актыўнай часткі шляхты. І калі перадтой жудаснай вайной узровень жыцьця, узро-вень матэрыяльнай культуры беларускага го-раду, як сьведчаць археалягічныя знаходкі, ад-павядаў узроўню гораду ў Галяндыі, да прыкла-ду, то пасьля гэтай вайны нашу краіну, яе га-рады як быццам падмянілі. Беларускія землі ўвыніку вайны аказаліся населенымі пераваж-на сялянамі. Ну, скажам, сяляне і раней скла-далі большую частку насельніцтва, натураль-на, як і ў любой эўрапейскай краіне ў той час.Але я маю на ўвазе, што гарады абязьлюднеліў выніку таго, што нялічаныя тысячы і ты-сячы гараджанаў, найперш людзей адукава-ных, майстравітых, былі прымусова пераселе-ныя на ўсход, у Масковію. У выніку той вайныіншым зрабілася практычна ўсё — ад умоваўжыцьця да нацыянальнага генафонду. І ме-навіта ў цяжкіх наступствах тых падзеяў ся-рэдзіны 17 стагодзьдзя трэба, на маю думку,шукаць прычыны многіх нашых цяперашніхнацыянальных бедаў, пачынаючы ад слабой на-цыянальнай кансалідацыі.

Пісьменьнік Сакрат Яновіч:— 1654 год значыць перапынак працэсу ста-

наўленьня народу, нацыі. І вынікі тае вайны,з паловы 17 стагодзьдзя мы вельмі моцна і ба-люча адчуваем аж да сёньня. Таму што сёньня

ню. У маіх родных Крынках ад гэтай вайнызьмяніліся прозьвішчы. Я ўстанавіў, што пась-ля яе ў Крынках зьявіліся зусім новыя прозь-вішчы людзей, мяшчанаў. Не паўтарыласяаніводнае ранейшае. Гэта значаць, што ўсіхнасельнікаў альбо вывезьлі ў палон, альбозабілі.

Выглядае, што нават масавыя сталінскія ігітлераўскія расстрэлы, канцлягеры і высылкіне настолькі зьмянілі аблічча нашай краіны інас саміх, як тая 13-гадовая вайна. Падобна,што да вайны гэта быў адзін народ, а пасьляўжо — зусім іншы? Сакрат Яновіч:

— Ён стаў іншы перш за ўсё біялягічна. Бопасьля тае вайны, як згадваюць мэмуарысты,можна было па Белай Русі ісьці цэлы дзень і неспаткаць жывога чалавека. Толькі на дарогах,у палях і спаленых вёсках гнілі чалавечыя тру-пы. У былым Віцебскім павеце перапісчыкідалічыліся каля ста сямідзесяці чалавек. Разу-мееце, што гэта значыць? Не было людзей. Някажучы ўжо пра гаспадарку. Я чытаў тагачас-ныя маскоўскія дакумэнты, дык там бяскон-ца паўтараецца адна фраза ў заканчэньні кож-нага загаду: «Спаліць усё да галавешак». У насзабралі, фактычна, нацыю. У нас забралі най-больш жыцьцяздольны элемэнт — места, ра-месьнікаў. Пакінулі нам тых людзей, якіх ма-скалі самі не хацелі, бо яны ім былі непрыдат-ныя. Бо нічога ня ўмелі. Альбо тых, хто ўцёк улес. У партызаны.

Пра партызанаў мы будзем гаварыць крыхупазьней. А цяпер тэму стратаў Беларусі ад


бытая? І ў якім пакаленьні адбылося забыць-цё? Уладзімер Арлоў:

— З гістарычнай памяці беларусаў тыя па-дзеі былі амаль начыста сьцёртыя ўжо ў гадырасейскага панаваньня, пасьля падзелаў РэчыПаспалітай, калі трэба было абгрунтоўвацьлёзунгі вызваленьня беларусаў ад рэлігійнага інацыянальнага ўціску, пад якімі адбываласяінкарпарацыя. Тады ў масавым парадку зьні-шчаліся або вывозіліся на ўсход беларускіяархівы, хронікі, радаводы найбольш славутыхшляхецкіх родаў ВКЛ. Відаць, тады, пасьляінкарпарацыі быў зьнішчаны Полацкі летапіс,бясцэнны для нашых гісторыкаў. І калі я быўстудэнтам гістарычнага факультэту БДУ,на пачатку 70-х гадоў мінулага стагодзьдзя,традыцыйна, як, відаць, і ў стагодзьдзі 19-м,падзеі гэтай вайны замоўчваліся. І толькі ў90-я гады 20 стагодзьдзя беларусы пачуліпраўду пра падзеі той самай страшнай у на-шай гісторыі вайны. І здарылася гэта ў знач-най ступені дзякуючы дасьледаваньням Гена-дзя Сагановіча, вынікам якіх стала ягонаякніга «Невядомая вайна».

Гаворыць гісторык Генадзь Сагановіч:— Варта нагадаць, што варожасьць паміж

Маскоўскай дзяржавай і Вялікім КняствамЛітоўскім сягала яшчэ часоў Альгерда. І з кан-ца 15 стагодзьдзя, калі Масква ўмацавалася іпачала дамагацца ўлады над усімі ўсходніміславянамі, гісторыя нашых дачыненьняў пе-ратварылася ў гісторыю войнаў. Пасьля такзванай Смаленскай, што вялася ў 1632—34-м,і якую царства прайграла, антаганізм быў

ў нас надалей няма нацыі. Надалей мы ўсёяшчэ фармуемся, як нацыя. Без разуменьнятых падзеяў мы не зразумеем, што адбываец-ца з намі цяпер. Вайна 1654 году была канцомразьвіцьця Беларусі і пачаткам яе каляніяль-нага становішча. Ад гэтай вайны Беларусьіснавала ўжо толькі, як калёнія. Альбо поль-ская, альбо расейская.

13-гадовая вайна ня толькі забіла кожнагадругога беларуса, але й мела вынікам беспрэцэ-дэнтны палон. У Расею забіралі лепшых, забі-ралі майстроў, спадзеючыся, мабыць, істотнападвысіць стваральныя якасьці насельнікаўМаскоўскай дзяржавы. Прынамсі, размах і ма-штаб палону сьведчыць менавіта пра такіямэты. Уладзімер Арлоў:

— Маскоўскі патрыярх Нікан паведамляўантыахійскаму патрыярху, што гасударАляксей Міхайлавіч мае намер вывесьці зь Бе-лай Русі трыста тысячаў чалавек. Рэальнаяколькасьць пераселеных перасягнула гэтуюлічбу. На ўсход выводзілі і сялянаў, і шляхту,але ў пераважнай большасьці зь Беларусяймусілі разьвітвацца гараджане-рамесьнікі:разьбяры, кафляры, друкары, збройнікі, ювэ–ліры, пераплётнікі. Іх унёсак у расейскуюкультуру, у аздабленьне маскоўскіх і іншыххрамаў ды палацаў варты асобнай гаворкі.

На пачатку сёньняшняе перадачы я ўжо ка-заў пра тое, што ня меншаю катастрофаю заўсю 13-гадовую вайну было яе поўнае забыць-цё ў Беларусі. Але як гэта здарылася, што та-кая вайна — маштабная, страшная — была за-


ла, то, пэўна, атрымала б іншыя вынікі. А ўтой сытуацыі агрэсія была раўназначная, во-бразна кажучы, нападу на параненага. Маск-ва пераўзыходзіла праціўніка сваім дэмагра-фічным патэнцыялам. Але яе сілы павялічваліі асаблівасьці ўнутранага ладу гэтай дзяржа-вы. Маю на ўвазе мабілізацыйныя магчымасьціяе дэспатычнай улады, абсалютызму, якіядазволілі Маскве дамагчыся небывалай коль-каснай перавагі сваёй арміі. На беларускі тэа-тар вайны яна кінула 80 тысячаў, да якіхбыло далучана яшчэ 20 тысячаў украінскіхказакаў. І гэтай статысячнай арміі ЯнушРадзівіл, абараняючы край, мусіў ставіць чалотолькі з 10-тысячным корпусам. Яшчэ тыся-чаў 5 магло быць у гарнізонах гарадоў, але яныня браліся ў разьлік пры палявых дзеяньнях.

Слабасьцю Вялікага Княства сталі ў гэтайвайне і яго ранейшыя плюсы. Маю на ўвазе на-цыянальна-рэлігійную разрозьненасьць, якуюмаксымальна выкарыстала Масква. А такса-ма дэмакратыю, лад якой проста ня быў пры-стасаваны да такой зьнішчальнай вайны. Нажаль, у ваенным супрацьстаяньні абсалю-тызм, напэўна, заўжды мае перавагі перад дэ-макратыяй.

Паколькі ў тым маскоўскім нашэсьці мы раз-глядаем два галоўныя бакі — маскоўскі і бела-рускі, натуральна ўзьнікае пытаньне пра стра-ты агрэсара...

— Калі гаварыць пра страты Масквы, дыкняма сумневу, што ў выніку баявых дзеяньняўмаскоўскае войска часьцей губляла болей, чымбеларуска-літоўскае. Асабліва ў другой фазе

толькі часова стрыманы і прыглушаны. Маск-ва не магла зьмірыцца са стратай Смаленскуі чакала лепшага моманту. І такі момант,можна сказаць, найлепшы — ёй неўзабавестварыла ўкраінскае казацтва. Хмяльніччы-на, што пачалася казацкім паўстаньнем іабярнулася вялікай вайной, страшэнна ас-лабіла Рэч Паспалітую. І толькі перака-наўшыся ў гэтым, цар Аляксей Міхайлавічадважыўся на далучэньне Ўкраіны да Расеі —гэта значыць, на вайну з Рэччу Паспалітай.Пасьля доўгай падрыхтоўкі, мабілізаваўшымаксымальныя сілы, цар пачаў вайну безь яеабвяшчэньня. Каб мець болей шанцаў дамагчы-ся рэваншу — вярнуць Смаленск, забраць Бела-русь... Але па меры посьпехаў апэтыты цар-скай улады ўзрасталі, так што ў аснове ўся-го, несумненна, — тэрытарыяльныя дама-ганьні Маскоўскай дзяржавы.

Інакш кажучы, Масковія зь яе абсалю-тысцкай царскай уладай імкліва ператварала-ся ў імпэрыю і, як кожная маладая імпэрыя,прагнула пашырацца, расьці, праводзячы ад-паведную экспансіянісцкую палітыку. Тымчасам Беларусь, якая расквітнела ў эпоху Ад-раджэньня, існавала нібы ў зусім іншым гіста-рычным вымярэньні. Гэта была радыкальнаіншая краіна з высока разьвітымі на свой часгарадамі, навукамі, рамёствамі, юрыспрудэн-цыяй. Нездарма папярэдняе 16 стагодзьдзенашы гісторыкі называюць «Залатым векам».

— Падкрэсьлю, што калі б не казакі, калі бне Хмяльніччына, Масква не адважылася б350 гадоў таму пачаць вайну. А калі б і пача-


мяркуем. Думаю, у пляне нацыянальна-гіста-рычным мы тады неаднаўляльна страцілі бе-ларускі горад. Бо гарады тады прынялі га-лоўны ўдар. І яны пацярпелі найболей. Га-радзкое жыхарства скарацілася прыкладна на55 адсоткаў. А па вайне гарады засяляліся пе-раважна гэбраямі. І разам з той другой пало-вай нашага насельніцтва, якой ня стала пась-ля вайны, прычым лепшай паловай, хоць бы ўпляне пасіянарнасьці, мы незваротна страціліі лепшыя шанцы быць нармальным паўнавар-тым народам, стаць эўрапейскай краінай.Падкрэсьлю — лепшыя. Гэта ня значыць, штоўсе.

Што ж адбылося пасьля той вайны? І чаму ціне галоўны акцэнт Генадзь Сагановіч зрабіў натым, што менавіта тады быў страчаны бела-рускі горад? Для нацыянальнае будучыні Бела-русі гэта сапраўды была самая галоўная згуба:беларускі горад перастаў існаваць. Беларускігорад не адрадзіўся дагэтуль. Пасьля той вай-ны адбылося засяленьне гораду гэбраямі. Ме-навіта яны, складаючы дзе сорак, а дзе і ўсе 80адсоткаў гарадзкога насельніцтва, занялі мес-цы беларускіх майстроў ды рамесьнікаў. І такдоўжылася да другой сусьветнай вайны. Бяс-спрэчна, што гэбраі зрабілі моцны ўплыў набеларускую культуру, як, зрэшты, і на ўсюсусьветную культуру і цывілізацыю паўплы-валі гэбраі родам зь беларускіх гарадоў. Бяс-спрэчна і тое, што гэты ўплыў быў дабратвор-ны і плённы. Іншая рэч, што ўласна беларусыпасьля той вайны сталі чыста сялянскай нацы-яй. І нават пасьля мінулай вайны, калі фашы-

вайны. Вялікія страты несла яно і ад дзеянь-няў партызанаў — руху народнага супраціву.Пра гэта сьведчаць, прынамсі, частыя падма-цаваньні, якія царскі ўрад пасылаў з цэнтру ўдзейную армію — пастаянныя папаўненьнідля гарнізонаў... Але каб атрымаць канкрэт-ныя лічбы, трэба працаваць у маскоўскіхархівах. Дый там, думаю, наўрад ці рэальнымібудуць лічбы, бо маскоўскія ваяводы ў сваіх па-ведамленьнях, баючыся цара, звычайна зані-жалі свае страты, або нават паразы выдаваліза свае перамогі.

Зразумела, Маскоўская дзяржава не панес-ла такіх стратаў цывільнага насельніцтва,як мы, бо на яе тэрыторыі дзеяньні фактыч-на не вяліся. Наадварот, за кошт вялізнагапалону, выведзенага зь Беларусі, яна павялічы-ла колькасьць сваіх падданых. Аднак, калі вяр-тацца да ваеннапалонных, то ў часе складань-ня ўмоваў замірэньня, падпісанага пазьней уАндрусаве, Масква была таксама зацікаўле-ная ў вяртаньні сваіх вязьняў, і адпаведныпункт прадугледжваў іх вызваленьне з абод-вух бакоў. Іншая рэч, што царскі ўрад ня вы-канаў гэтай умовы. Як і некаторых іншыхпунктаў той дамовы. Так ніколі й не вярнуўбольшасьцi палонных, як не вярнуў і скарбаў,вывезеных зь Беларусі.

Як 13-гадовая вайна зьмяніла аблічча і лёсБеларусі і беларускага народу?

— Пра свае рэальныя страты мы яшчэ малаведаем. Уяўляем толькі больш-менш ступеньдэмаграфічнага рэгрэсу, бо там ёсьць хоцьнейкія канкрэтныя лічбы. А пра іншае толькі


Сярод дзясяткаў вандровак па беларускіх рэ-ках гэтая была першая, якую можна назвацьідэальнай. У Беларусі больш няма такой рай-скай мясьціны, дзе лясы поўныя белых грыбоўі ажынаў, а ў вадзе плёхаюцца шчупакі і баб-ры, дзе дубровы на высокіх пясчаных берагахбольш падобныя да культурных паркаў, дзе,здаецца, ніколі не прападае сонца, і за пяцьдзён падарожжа можна не сустрэць ніводнагачалавека.

Рака называецца Сьцьвіга. На мапе вы можа-це адшукаць яе ў самым нізе Беларусі і акуратпа цэнтры беларуска-ўкраінскай мяжы. Даў-жыня яе — каля ста кілямэтраў ад вёскі Дзяр-жынск (колішніх Радзівілавічаў) да Аздамічаў.Паміж гэтымі вёскамі і разьмяшчаецца нашзямны рай. Мы плывем на байдарках празь не-апісальнае прыгажосьці краявіды і не пераста-ем зьдзіўляцца. І найбольш зьдзіўляе тут, дзеняма ані сьледу жывой чалавечай дзейнасьці,і адкуль да бліжэйшага паселішча кілямэтраў30, — нас зьдзіўляе пачуцьцё абжытасьці. Восьтак проста пасярод лесу зьяўляецца такое ад-чуваньне хатняга ўтулку, што ўжо, здаецца, ізастаўся б тут, бо нічога лепшага і не бывае.Такая прыцягальная аўра, якую інакш як заўрай роднага дому не параўнаеш. Таму я на-зваў гэтыя мясьціны раем.

На мапе гэты бязьлюдны край называеццаМярлінскімі хутарамі. (Мэрлíнскiмi, — казалiколiшнiя насельнiкi гэтых месцаў.) А афіцый-на — гэта заказьнік рэспубліканскага значэнь-ня Альманскія балоты, створаны гадоў пяць

сты масава вынішчылі беларускіх гэбраяў, каліадбылася масавая міграцыя гэбраяў у Ізраіль,а беларускіх вяскоўцаў — у гарады, нават пась-ля гэтага горад ня стаў беларускім — ані павод-ле мовы, ані паводле духу, ані паводле мэнталь-на абумоўленага характару дачыненьняў месь-цічаў. Зьведаўшы пасьля вялікае мноства адмі-ністрацыяў: польскую, расейскую, нямецкую,савецкую, — горад, а сьледам і ўся краіна, такі не займеў адміністрацыі сваёй, беларускай,якой яна вякамі фармавалася да 1654 году.Напэўна, гэта і ёсьць галоўнае наступства тойвайны. Наша сёньняшняя не зусім зразумелаянезалежнасьць, слабая нацыянальная сьвядо-масьць і адсутнасьць такога чалавечага, гу-маністычнага асяродзьдзя, як у іншых народаўЭўропы, нашых суседзяў.

Тое, што было зьнішчана за 13 гадоў, не змаг-ло аднавіцца за 350. Мы працягваем жыць у гэ-тым гістарычным экспэрымэнце, па шчы-расьці, ня надта разумеючы, у які бок разьвіва-емся, што нам трэба рабіць, і ці будзе некалі ўгэтага экспэрымэнту канец.


í‡ÈÌ‡ åflÎ¥ÌÒÍ¥ı ıÛÚ‡ÓŸ

Беларускі зямны рай раскошны, як і нале-жыць раю, таямнічы, як прыстанішча леген-дарнага Зьмея Гарыныча, і бязьлюдны, нібытут узарвалі атамную бомбу.


ным урочышчы было 10—15 хутароў. Такімчынам, 2—3 сотні хутароў.

Вось адкуль гэтае адчуваньне абжытасьці.Людзі сюды прыйшлі ня проста перакантавац-ца, а як піянэры — з канкрэтнай задачай — аб-жываць. Даводзілася бачыць зьніклыя вёскі,дзе ані духу ўжо не засталося. Бо там простажылі і працавалі, а не абжывалі край. НаМярлінскіх хутарах перад тымі першымі пася-ленцамі царавала нечапаная прырода, і жылітолькі містычныя істоты...

В.Вячорка: Я асабіста перакананы, што па-колькі людзі там асвоілі землі позна ў гіста-рычных маштабах, то, хутчэй за ўсё, недзетам і гнязьдзіліся легендарныя Зьмеі Гарыны-чы, якія сталі шырока ведамымі ў фальклёрырозных славянаў. Зьмеi нападалі на Кіеў, краліў iм нявестаў. Паколькі там балаты, паколькіяшчары жылі ўсякія, так і зьявіўся Зьмей Га-рыныч. Гэта наш беларускі звычайны цмок,толькі ён набыў пэўныя тапанімічныя і фак-турныя якасьці.

Што да містычных уяўленьняў малых на-сельнікаў Мярліна, мой бацька ўспамінае сасвайго дзяцінства, што вельмі яго вабілі сяродчыстага балота купы лесу, якія называлісяляскí. Да іх дабрацца было немагчыма, тамушто гэта ж ня чыстая вада, гэта балота, за-рослае мохам. Нельга ні пехатой прайсьці, ніна чаўне праплысьці. І яму, і іншым дзецям зда-валася, што там павінны жыць нейкія людзі,што гэтыя ляскі заселеныя нейкімі дзівоснымі

таму, — адзін з найбуйнейшых у Эўропе масіўбалатоў, што захаваўся ў натуральным стане.

Як і рай нябесны мае свой адваротны бок, такі рай зямны нагадвае падарожніку, што за ўсётрэба плаціць. Наша падарожжа шчасьліваўхіляецца ад абстрэлу. Раз-пораз над лесамразьлягаецца кананада — выбухі бомбаў і ра-кет. У найпрыгажэйшым месцы Беларусі ство-раны вайсковы палігон.

* * *Бацька мовазнаўцы Вінцука Вячоркі родам

з гэтых самых Мярлінскіх хутароў. Вінцук быўзьдзіўлены, што нам удалася нашая вандроўка,бо, аказваецца, да апошняга часу гэта былацалкам закрытая тэрыторыя, і патрапіць тудыбыло немагчыма. Але пра ўсё па чарзе.

В.Вячорка: Гэтыя мясьціны былі заселеныялюдзьмі ў пачатку 20 ст. Заселеныя вельмі по-зна, таму што гэта вельмі сур’ёзныя, наватяк на палескія маштабы, балоты, вялікія. Іяшчэ ў царскія часы і ў польскія часы людзікуплялі там сабе зямлю і ўраблялі гэтую зям-лю, адваёўвалі ў балатоў прастору. Мяр-лінскія хутары складалі каля 250 квадрат-ных кілямэтраў, гэта была паласа шырынёй10—20 км больш-менш уздоўж асноўных рэк,якія там цякуць. І надзелы складаліся як з вор-най зямлі, адваяванай у лесу, так і з балатоў,якія выкарыстоўваліся пад сенакос.

Я ад бацькі ведаю, што ў сярэдзіне 20 ст., пе-рад вайной і пасьля вайны там было ўрочыш-чаў 15, дзе можна было ставіць хаты, і на кож-


вельмі адказныя і сумленныя людзі былі, ніколіне зачынялі дзьверы. Глыбока шанавалі ўлас-насьць адзін аднаго, таму што ведалі, якімцяжкім клопатам гэтая ўласнасьць даецца.

Варта згадаць, што ў 30-я гады мінулага ста-годзьдзя на Мярлінскіх хутарах актыўна па-шыралася ўніяцтва, і тут ня раз бываў зь місіяйадзін з выдатных беларускіх сьвятароў ПётраТатарыновіч. А ў Пінску існаваў гурток студэн-таў-уніятаў, выхадцаў зь Мярлінскіх хута-роў...

Аднак усё раптоўна скончылася ў 1960-м.Брама раю зачынілася, як выглядае, назаўсё-ды. І прычынаю стала не раскулачваньне, бокалгасу тут так і не стварылі — не дабралісяўпаўнаважаныя да Мярлінскіх хутароў. Пры-чынаю стала бомба.

Што гэта была за бомба, невядома. З тыхзьвестак, што патрапілі ў друк, асабліваеінфармацыі не здабудзеш. Усё па-ранейшамузасакрэчана. Ужо выплыўшы зь беларускагараю да першых вёсак, мы па крупіцах зьбіраліінфармацыю ў мясцовых жыхароў, і вось якаяатрымалася карціна.

У 1960-м ці 61-м годзе Савецкі Саюз выпра-боўваў сваю міжкантынэнтальную атамнуюзброю. Запускалі недзе на Далёкім Усходзе, авыбухнула тут, у Альманскіх балатах. Неўза-баве ў насельнікаў Мярлінскіх хутароў па-чаліся сур’ёзныя клопаты са здароўем. А яшчэнеўзабаве пачаўся шум у прэсе на Захадзе.Маўляў, у Савецкім Саюзе выпрабоўваюцьзброю на людзях. Тады за адзін дзень вай-

істотамі. Хаця наагул нават дзеці балатоў небаяліся. Забаваю маёй цёткі Антосі разам зхлопцамі было гушкацца на балотным моху,які ствараў такі гатунак батуту. Такія былірызыкоўныя атракцыёны тых мярлінскіх дзя-цей...

У міжваенным часе Мярлінскія хутары апы-нуліся на самым ускрайку Заходняе Беларусі.І гэты памежны стан толькі падкрэсьліваў пра-цавітасьць ды заможнасьць тутэйшых людзейу параўнаньні з той калгаснай галыцьбой, штозапанавала па другі бок мяжы — на Ўсходзе.

В.Вячорка: Яшчэ за польскім часам некато-рыя мярлінцы пачыналі будаваць двухпавярхо-выя дамы, прывабліваючы туды турыстаў.Унікальнае паветра, натуральная, нечапанаяпрырода, фантастычнае мноства грыбоў,ягад, рэкі, хуткія і з унікальнымі краявідамі— усё гэта разам узятае стварала магчы-масьць разьвіваць турызм у адным з найбольшэкзатычных куткоў Беларусі.

Нават яшчэ пасьля вайны людзі хадзілі наМярлінскія хутары, каб зарабіць нешта ў на-сельнікаў тых хутароў. Таму, што там людзібылі ня проста працавітыя і цягавітыя, янырэальна сваёй працай на працягу двух пака-леньняў стварылі сабе нейкія асновы выжы-ваньня, працавалі па 18 гадзінаў у суткі. Да-рэчы, існавала такая прымаўка, што Мяр-лінскія хутары — гэта з кожнай вёскі па зло-дзею, мелася на ўвазе, што прыйшлі адусюль.Але насамрэч гэта ня больш, чым жарт. Гэта


«Мне пашанцавала сустрэцца зь цікавым ча-лавекам, знаўцам Палескага краю АляксеемМікалаевічам Дуброўскім. У мінулым — інжы-нэр мэліяратыўных работ, а зараз галоўны спэ-цыяліст у ахове прыроды інстытуту «Саюз-гіпрамэліявадгас». Вось ягоныя словы:

— Я добра знаёмы з чалавекам, прозьвішчаякога зь вядомых прычынаў пакуль не назаву.Зь ім у мяне адбылося нямала шчырых размо-ваў. З болем ён мне аднойчы сказаў: «Ты наватня можаш уявіць, што тут адбывалася ў 1960-я гады, калі я служыў у войску. Гарматы мызацягвалі на вайсковы палігон, а самі зьяжд-жалі на 20 кілямэтраў на спэцыяльны пункткіраваньня. Адтуль і кіравалі стральбой. Чымжа яны былі начыненыя, калі самім трэба было«адкатвацца» на такую адлегласьць? На гэтыконт чалавеку цывільнаму не дакапацца даісьціны. Але можна здагадацца: тады, у 60-ягады, на Палесьсі выпрабоўвалася страшнаязброя — з атамнай начынкай».

Тое, што Мярлінскія хутары сталі месцамвыпрабаваньня атамнай зброі, прычым, вера-годна, гэта была не адна бомба, і ня толькі ў1960—61 гады, вынікае з інтэрвію прафэсараЮрыя Бандажэўскага, якое ён даў «БДГ» яшчэда таго, як патрапіў у турму:

«Пакуль мы займаемся вывучэньнем толькіцэзію. І калі пачыналі, дык былі ўпэўненыя,што нашы праблемы з радыяцэзіем зьвязаныяменавіта з аварыяй на ЧАЭС. Але неўзабавевысьветлілі, што насельніцтва Беларусі даўнокантактуе з радыяактыўнымі элемэнтамі.Ёсьць нават мапа МАГАТЭ, дзе ўказана, што ў

скоўцы вывезьлі ўсё насельніцтва Мярлінскіххутароў і расьсялілі людзей па навакольныхвёсках. Тэрыторыю Альманскіх балатоў за-крылі і зрабілі там палігон для бамбаваньня.Гэты парадокс ня можа не зьвяртаць на сябеўвагi — для бамбёжак былі абраныя самыяпрыгожыя і здаровыя мясьціны Беларусі. Ад-нак тое бамбаваньне было спыненае ці не з раз-валам Савецкага Саюзу. А тое, што цяпер гахаеў небе, — гэта ўжо новы палігон. Нібыта збу-давалі яго расейскія вайскоўцы, якія тут аран-дуюць зямлю. Зразумела, усё зноў жа пад сак-рэтам. Гэтак гавораць мясцовыя людзі. Яны,вядома, могуць нечага ня ведаць, але для іх, які для нас, таямнічасьць і недагаворкі ў прэсе –не адказ. Трэба прынамсі ўявіць сабе заверша-ную карціну.

В.Вячорка: Тое, што цяпер там людзі паку-туюць на розныя хваробы — гэта вынік палі-тыкаваньня другой паловы 20 ст.

Сапраўды, стан здароўя тых людзей, якіяжывуць паблізу палігону, дрэнны. І ёсьць такіэколяг Дуброўскі ў Пінску, ён упэўнены, штотам выпрабоўвалася нехарошая зброя. Ужоякая дакладна — ці з утрыманьнем нейкіххімічных рэчываў... Натуральна, для гэтагапатрэбная незалежная экспэртыза.

Артыкул, у якім Аляксей Дуброўскі казаўпра той колішні выбух, называўся «Дачарно-быльская радыяцыя» і быў надрукаваны ў «На-роднай газэце» ў 1991 годзе. ЖурналісткаГаліна Нужкова пісала:


няцьцяў, і рэальнае жыцьцё будзе падмененаемістыкай, гэта значыць, маной.

Сёньня мы ня здолеем разгадаць адну з най-большых беларускіх загадак, бо часы закры-тасьці і сакрэтнасьці вярнуліся ў наша гра-мадзтва. І ўсё, што мы можам, дык гэта сабрацьу адным месцы ўсе наяўныя факты і дапуш-чэньні, што і было зроблена цягам гэтай ванд-роўкі і гэтай перадачы.

1962—63 гадах у Эўропе быў зафіксаваныўсплёск цэзію ў атмасфэры — больш магутны,чым Чарнобыль. Пра гэта, у прыватнасьці, га-ворыцца ў кнізе «Глябальныя выпадзеньні ра-дыяактыўнага цэзію», што была выдадзенаяІнстытутам біяфізыкі СССР у 1974 годзе. Най-больш забруджанымі, паводле зьвестак гэтайкнігі, былі Столін, Пінск, Давыд-Гарадок. Каліў 1986 годзе плянавалі мэдычную дапамогу,зьвесткі пра тое 25-гадовае забруджаньне тэры-торыі Беларусі ня ўлічваліся. Але ж насель-ніцтва Столінскага раёну ўжо ў той час ат-рымлівала 80—100 бэкерэляў радыяцэзію ўдзень. Гэта значыць, яны ўжо ў той час зна-ходзіліся ва ўмовах найцяжэйшай цэзіевайінтаксыкацыі».

Нашы Альманскія балоты знаходзяцца як-раз у Столінскім раёне, займаючы прыблізначвэрць тэрыторыі гэтага раёну. А нашы Мяр-лінскія хутары, такім чынам, былі першымЧарнобылем, пра які ў брэжнеўскія часы ніхтоі слова не сказаў. Тым больш, што гэта была неаварыя, а сьвядомыя выпрабаваньні зброі.

Сёньня мы называем савецкую пару часамітатальнай закрытасьці і сакрэтнасьці. Цяжканават уявіць, колькі ўсяго мы ня ведаем, аколькі, напэўна, не даведаемся ніколі. Што дабеларускага зямнога раю, Мярлінскіх хутароў,дык можна падумаць, што гэта Зьмей Гарынычізноў адабраў у людзей і вярнуў сабе сваёабіталішча. Колькі будзе доўжыцца ягонае па-наваньне ў найпрыгажэйшым месцы Беларусі?Столькі, колькі будзе доўжыцца падмена па-


...Чалавека турбуюць не праблемы быту, а прабле-мы быцьця. Гэткаю паўстае Беларусь зь песеньпачатку 19 ст. Зусiм эўрапейская краiна, ужоанэксаваная Расеяй, але яшчэ не разбураная, неабрабаваная, яшчэ жывая. «Нашы дзяды ня зналiбяды, але ж унукi набралiся мукi», — запiсаўЯўстафi Тышкевiч у Барысаўскiм павеце ўпачатку мiнулага стагодзьдзя.

1997.11.16 Спадзевы інтэлігенцыі. З удзелам А.Каўкі,В.Шалкевіча, І.Герменчука, Я.Максімюка, Г.Сага-новіча, С.Шупы.

1997.11.23 Помнікі дзеячам культуры. З удзеламУл.Конана, Л.Юрэвіча, Данчыка, С.Шупы,С.Харэўскага.

1997.11.30 «Свабода» — вырваная старонка. З гісторыінелегальнага друку. З удзелам Ул.Арлова, А.Глёбу-са, А.Дзярновіча, С.Шупы.Нехта назваў закрыцьцё ўладамі Радыё 101’2нацыянальнай катастрофай. Закрыцьцё ж газэты«Свабода» — гэта выдзiраньне старонкi з кнiгiбеларускай гiсторыi.Гэта яны толькi кажуць — «плыть в революциюдальше». Насамрэч, рэванш камунiзму пачынаеццане з таго моманту, дзе ў яго адабралi ўладу, азаўсёды спачатку. І «Свабоду» закрылi гэтаксама,як закрывалi лiбэральныя i нацыянальныя вы-даньнi бальшавiкi на чале з Эдмундавiчам. Гэтазначыць, што Лукашэнка абяцае нам ня столькiвяртаньне ў савецкi час, колькi паўтарэньнесавецкай гiсторыi — ад пачатку. Ад Мясьнiкяна iКнорына. Вось якая старонка адкрылася, калi янывырвалi з кнiгi «Свабоду».

1997.12.07 Аляксандар Кішчанка і Андрэй Варгола.Агляд падзеяў году з удзелам Л.Галубовіча,Г.Дубянецкай, М.Нікалаева, В.Івашкевіча,К.Шэрмана, Г.Бураўкіна, С.Цімохава, В.Трыгу-бовіч, С.Сокалава-Воюша.С.Харэўскі: Самай вялiкай кропкай у творчасьцiКiшчанкi стаў габэлен «Дваццатае стагодзьдзе».Тут, як у павелiчальным шкле, сабраныя дзеячыБНР i БССР, дзеячы культуры, навукi, выбiтныя

á¸ÏÂÒÚ «ÇÓÒÚ‡Â Å‡Ï˚» Á‡ ÒÂÏ „‡‰ÓŸ

1997.10.12 Вострая Брама і Курган Славы1997.10.19 Ананімныя паэмы канца стагодзьдзя.

Дзёньнік С.Шупы. Нататкі А.Лукашэвіч пра колачытаньня з удзелам А.Марачкіна і А.Мальдзіса.Занатоўкі С.Харэўскага «Менск з вышыні птушы-нага палёту». Агляд твораў: «Нарабiлася бяды ўнядзельку на Дзяды», «Лука Мудзiшчаў прэзы-дэнт», «Мiрон», «Песьня пра Беларусьнiка»:...Зьбеларушаная паводле сэнсу i канцоўка твора.Клясык сацыялiстычнага рэалiзму напрыканцысвайго «Буревестника» ўсклiкнуў: «Пусть сильнеегрянет буря!» Наш аўтар уклаў у канцоўку ўсюнеакрэсьленасьць будучынi:«Але чуе Беларусьнiк, што народ ужо сьмяецца,пазбаўляецца ад жаху перад чорнымi вусамi.Нешта! Хутка будзе нешта!Закiпiць народу мора, як паводка на Палесьсi, iтады ты хоць у вырай адлятай, бо стане цесна, iахова не ўратуе.Хай хутчэй надыдзе Нешта!»

1997.10.26 «Ружовы туман»1997.11.02 Марыя і правакатар (вобразы Божае Маці і

Леніна). Нататкі А.Лукашука пра мэмуарнуюлітаратуру. Дзёньнік С.Шупы. Працяг занатовакС.Харэўскага пра Менск....«Мама, а хто такi Ленiн?» — пытаецца сёнь-няшняе дзiця ў матулi, а тая адчувае пры гэтым углыбiнi душы вусьцiшны халадок ад раптоўнагаразуменьня несапраўднасьцi ўсяго свайго ТАГОжыцьця...

1997.11.09 Вялікі Кастрычнік і прыватны клопат.Нататкі С.Астраўцова пра вобразы Леніна і Дзяр-жынскага ва ўласных творах. Аповед А.Антаняна«Пісталет Дзяржынскага». Згадкі С.Харэўскагапра Менскую мастацкую вучэльню. Водгук на кнігу«Фальклёр у запiсах Яна Чачота i братоў Тыш-кевiчаў»:


ахвочых у адным пакоi, ссунуць два ложкi. Вы-браць кагосьці на ролю Панi. Ён клаўся на ложак,заплюшчваў вочы, складаў на грудзёх рукi, якнябожчык. Усе астатнiя кленчылi каля яго iпадкладалi па два пальцы рук пад нерухомае целаПанi. Вылучалася сьвятло, і адзiн з удзельнiкаўпачынаў рытуал. Ён прамаўляў замагiльнымголасам: «Наша Панi памерла...» Мы па чарзепаўтаралi: «Наша Панi памерла». Вядучы цягнуўдалей: «Але мы яе хаваць ня будзем. Хай яе хава-юць злыя духi. Хай яна стане лягчэй за лебядзiныпух. Амэн». Кожная з гэтых фразаў кацiласярэхам: «Але мы яе хаваць ня будзем...» Пасьляапошняга слова лёгка, як пярынку, на двух пальчы-ках, падымалi цела Панi ўверх. Мне ўсяго паруразоў давялося пабыць у ролi нябожчыцы. Уражань-не ад iмклiва-лёгкага пад’ёму да столi, калi вочысамi расплюшчваюцца ад сполаху, калi целазабываецца на iснаваньне зямнога прыцягненьня йiмкнецца дагары, — неверагоднае. Тваё целазавiсае ў паветры. У гэткiм стане ты зна-ходзiсься ўсяго нейкую хвiлю. I пасьля рэзкападаеш на рыпучыя спружынныя ложкi.

1998.01.18 Рэспубліка Радзіма1998.01.25 Уладзімер Высоцкі. 60-я ўгодкі нараджэнь-

ня. З удзелам С.Сокалава-Воюша, З.Бартосіка,С.Харэўскага, А.Антаняна.

1998.02.01 Сучасны фальклёр. А.Антанян пра ліст адбрата. З.Бартосік пра беларускі акцэнт. С.Харэўскі— пра паштовыя клішэ нацыянальных герояў:«У Вiльнi сьнег... Я стаю ля мальбэрта i, згадваю-чы колiшнi свой занятак, пiшу партрэт Аляксанд-ра Ўласава. Сьнег пасяляе ў душы ўрачыстасьць, аасоба Ўласава ўвасабляе высакародзтва.Першае, што легла на палатно, — вусы, бялюткiкаўнер i чорны гальштук. Тытан беларускагаадраджэньня меў атлетычную паставу, але прыгэтым не цураўся сьвецкага кшталту...Зайшоў брат. Заўважыўшы, што фарбамi пахне наўвесь пад’езд, запытаўся, чый будзе партрэт —Багушэвiча цi Купалы? Як для Багушэвiча вусыкароткiя, як для Купалы — завялiкiя...»

асобы палiтыкi i царквы. Па-над iмi лунае Хрыс-тос, а справа ад яго прымасьцiўся... Лукашэнка.Адкуль такая эклектыка? Рэч у тым, што працунад габэленам Кiшчанка пачаў у 1991 годзе. Вось iзьявiлiся на iм браты Луцкевiчы, Ластоўскi,Iгнатоўскi... Але якi лёс мог напаткаць такі творпры новым рэжыме? Вось i зьявiўся Лукашэнка...

1997.12.14 Беларушчына ў інтэрнэце. С.Шупа празнойдзеную ім у сеціве на аўкцыёне кнігу Ф.Скары-ны.

1997.12.21 Спадчына «жалезнага Фэлікса». С.Харэўскіпра помнікі Ф.Дзяржынскаму. З.Бартосік праДзень беларускага кіно. А.Лукашук пра сваюновую кнігу «За кіпучай чэкісцкай работай»:«Начальнiк Старобiнскага НКВД Макар Гарба-чэўскi за адзiн толькi суботнi дзень 18 верасьня1937 году выпiсаў ордэры на арышт сямiдзесяцiчалавек. Польскiя шпiёны, удзельнiкi антысавец-кага супрацiву, усе гэтыя «ворагi народу» напавераказвалiся звычайнымi сялянамi. Яны яшчэспрабавалi выбрацца з Магiлёўскай турмы i зьсiбiрскiх лягераў, пiсалi апэляцыi. Але на шляхугэтых перапiсак стаяў той самы Макар Гарба-чэўскi, якi перабраўся ў Менск i стаў намесьнiкамЦанавы».

1997.12.28 Леў Вітан-Дубейкаўскі. Занатоўкі С.Ха-рэўскага да 130-х угодкаў архітэктара. Аглядтэатральнага жыцьця — З.Бартосік.

1998.01.04 100 беларускіх кніг 20 стагодзьдзя. Апы-таньне «Нашае Нівы». Агляды тэатраў і выставаўЗ.Бартосіка і С.Харэўскага.

1998.01.11 «Наша Панi памерла». З.Бартосік праюбілейны паказ «Камэдыі» К.Марашэўскага ўАльтэрнатыўным тэатры. С.Харэўскі пра «сла-вянізацыю» культурнай прасторы ў Беларусі. Праўлюбёныя беларускія імёны: Ул.Арлоў, С.Аст-раўцоў, Я.Максімюк.А.Антанян: «Наша Панi» — гэта такая гульня.Дзiўная, змрочная, чароўная гульня, якая даваланам, дзецям-падлеткам, перажываньнi, якiя пасёньня зьдзiўляюць сваёй сапраўднасьцю.Сцэнар просты. Трэба было набраць шэсьць


адраджэньне, а руцiна. I для таго, каб зьдзейсьнiцьакт перазахаваньня Багдановiча, каб наблiзiць, ане забiць легенду, каб зноў адкрыць Паэта, а незакрыць пытаньне, для гэтага самая Беларусьпавiнна дасягнуць такога мэтафiзычнага гучань-ня, такога ўсеагульнага нацыянальнага ўздыму,такога апатэозу ўсенароднае любовi да роднагаслова i родных сьвятыняў... Словам, стаць Белару-сяй Багдановiча.

1998.03.08 Беларусь і фэмінізм. З удзелам С.Харэўска-га.

1998.03.15 «Беларускія народныя крыжы». Пра кнігуМ.Раманюка. З.Бартосік пра пошукі беларускіхнадпісаў на вясковых кладах. С.Харэўскі правандалізм на могілках.

1998.03.22 Чырвоны дзень календара. З.Бартосік прапрэм’еру «Тытаніка». Агляд выставаў — С.Ха-рэўскі.У чалавека, знаёмага з гiсторыяй, Акт 25 сакавiка1918 году выклiкае амаль фiзіялягiчную рэакцыю.Сьцiскаецца сэрца, да горла падступае камяк,ледзь не закладвае вушы. Нiбы стаiш на самымкраi небасяга, або ставiш на карту жыцьцё...Лiтаральна па днях i гадзiнах фантастычная iдэянебывалае ў сьвеце дзяржавы высьпявае ў бяскон-цых спрэчках людзей, якiя ўзялi на сябе ўсюадказнасьць за лёс мiльёнаў. I ўрэшце iдэя матэры-ялiзуецца, перамагае. Псыхалягiчнае адчуваньненагадвае стан парадзiхi. Хочацца крычаць, бо ўсёна сьвеце перапаўняе цябе, боль i радасьць упера-мешку. Яны даюць жыцьцё таму, чаго нiколi яшчэне было. Яны так вырашылi, i раптам усе зразу-мелi, што Беларусь — гэта дзяржава, i што iнакшяно i ня мусiла быць. Цуд нараджэньня нагадваеказку. Тата Карла стругаў бервяно, i раптам янозагаварыла. Нездарма дзень стварэньня ў кожнайкраiне — самае дарагое сьвята.Аднак вось дзiця нарадзiлася, i яго ўжо можназабраць у маткi, «апрыходаваць» у камуну —будзённа i бяз стрэсаў, бяз болю i радасьцi перайме-наваць. З гэтага моманту яно — БССР. Яшчэ аднасавецкая рэспублiка, якая, зразумела, нiколi б не

1998.02.08 «Залатое кальцо Беларусi». С.Харэўскіаналізуе праект аднайменнай СЭЗ.

1998.02.15 Вострая Брама Расёмон. Беларуска-японскія падабенствы.Сюжэт Караткевiчавага «Нямоглага бацькi» длябеларускай лiтаратуры досыць экзатычны. Увёсцы iснуе закон, каб старых бацькоў, якiя ўжо зработнiкаў ператварылiся ў едакоў, уласныя дзецiвывозiлi ў пушчу i там пакiдалi цi то на зьядзень-не дзiкiм зьвярам, цi то на галодную сьмерць. Тоесамае — у Шахея Iмамуры, у «Легендзе праНараяму». У абодвух творах сынам настае часвыпраўляць бацькоў на памiраньне: японцу — мацi,беларусу — бацьку. Цiкава, што i там, i там сыныносяць сваiх старых на плячах. Але самае цiкавае,што ў абодвух творах сыны паўстаюць супрацьнялюдзкага закону.«Нямоглы бацька» — зусiм невялiкая лiтаратур-ная казка, а «Легенда пра Нараяму» — маштаб-нае маляўнiчае кiнапалатно. Сваёй калярытнайшматфарбавасьцю яно нагадала мне «Людзей набалоце», якiх Вiктар Тураў зьняў таксама ўпачатку 1980-х. Калi ўявiць сабе, што Тураў зьняўсвой фiльм не паводле Мележа, а паводле Карат-кевiчавага сюжэту, мы б атрымалi ў пачатку 80-хунісон сусьветнай культуры. У адным часесышлiся б дзьве «Легенды пра Нараяму» або два«Нямоглыя бацькi» — беларускi i японскi. Інакшкажучы, у нас на пачатку 80-х склалiся перадумо-вы стварыць свой кiнэматаграфiчны шэдэўр. Аяпонцы, якiм дасталiся канскiя ляўры, далiкрасамоўнае сьведчаньне нашага нешанцунку.

1998.02.22 Культурная экспансія. З удзелам С.Ха-рэўскага, А.Антаняна.

1998.03.01 Перанос парэштак М.Багдановіча зь Ялты ўМенск. Спрэчкі культурнікаў. З удзелам А.Сямёна-вай, С.Сокалава-Воюша, А.Бяляцкага, Данчыка,А.Мінкіна, С.Харэўскага, З.Бартосіка.Само сабою перанясеньне костак, калi яно нiчымне адухоўленае, — гэта ўсяго толькi фэтыш. Калiдухоўны чын i сумоўе з памерлым генiем ператва-раюцца ў дачыненьнi з косткамi, — гэта не


расейскага чалавека. I першы паказчык таго, штоён страчвае сваю этнiчную адметнасьць, сваюрасейскую душу — тое, што ён у Беларусi нестварае сваёй расейскай культуры.

1998.04.26 Незаўважаны Чарнобыль. З удзеламА.Антаняна, З.Бартосіка, С.Харэўскага....Можна i так паставiць пытаньне: наш сап-раўдны Чарнобыль — гэта наша начальства.Толькi вось каторае? Сьлюнькоў? Кебiч? Лукашэн-ка? Назiраючы, як бестурботна шпацыруе сёньняпа вулiцы Пулiхава чарнобыльскi бос ЦК КПБ, ябачу, што нiякi маральны клопат не кладзеццаценем на ягоны заўсёды насуплены твар. I тады ядумаю пра тое, што ў нашай краiне ня толькiначальства ператварыла катастрофу ў прафана-цыю, але й грамадзтва дазволiла начальству гэтазрабiць. У вынiку Чарнобыль не хвалюе нiкога. Атой, у каго дактары знайшлi леўкемiю i вытлума-чылi яе Чарнобылем, разумее, што застаўся сасваёй бядою сам-насам, бо ўсiм ён абыякавынастолькi ж, наколькi яшчэ ўчора ахвяры радыя-цыi былi абыякавыя яму самому. Не прасi спагады,не шукай ратунку. Няма ў каго i няма дзе.

1998.05.03 Мінулая вайна з гледзiшча нацыянальныхiнтарэсаў. С.Харэўскі пра партызанскую тэму ўмастацтве.

1998.05.24 Маё пакаленьне. З удзелам С.Сокалава-Воюша, В.Вячоркі, А.Лукашука, С.Харэўскага,А.Глёбуса.

1998.05.31 «Страчаная спадчына». Перадача пра кнігу.З удзелам В.Калніна, Ул.Дзянісава, Ул.Арлова...А.Глёбус: «Я сяджу ў Менску, гляджу на гэтывялiкi горад i разумею, што гэта не зусiм беларус-кая сталiца. I каб гэтую сытуацыю зьмянiць, я бперанес сталiцу зь Менску ў Наваградак. Адпавед-на я б правёў рэстаўрацыю i рэканструкцыюнаваградзкага замку. Гэта быў бы сымбаль нашайдзяржавы, гэта была б наша сталiца. Неадмiнiстрацыйная, як Менск, не духоўная, якВiльня, якая ўжо ня мае да нашае дзяржавы амальнiякага дачыненьня, а гэта была б наша нармаль-

нарадзiлася ў штабах Кнорына i Мясьнiкяна, дзеўсяляк змагалiся з iдэяй самастойнасьцi Беларусi.Падобнае да парадзiшынага хваляваньне назiрала-ся i ў 1991-м, калi Вярхоўны Савет абвяшчаўсувэрэнiтэт. Таксама ж для большасьцi былострэсам — якая там Беларусь — краiна? Iтаксама, нарадзiлi, амаль што ад страху, агадаваць узялiся iншыя. Бяз болю i радасьцi. Iтаксама стваральнiкi апынулiся хто ў апале, ахто ў эмiграцыi. Чамусьцi не шанцуе ў нас па-радзiхам. Магчыма, наступнае пакаленьне ўжо нябудзе так неабачлiва нараджаць. Ды i iдэя неза-лежнасьцi павiнна выклiкаць меней стрэсу ўнародзе. Як-нiяк грамадзяне Рэспублiкi Беларусі. Iпашпарты маем сапраўдныя...

1998.03.29 Сьмех па-беларуску. Занатоўкі З.Бартосіка іС.Харэўскага. З удзелам Р.Барадулiна, В.Сёмухі,Ул.Халiпа, Л.Баршчэўскага.Калi чалавецтва сапраўды сьмеючыся разьвiтваец-ца са сваiм мiнулым, дык, выходзiць, сьмяяццаможна i з Курапатаў, i з Чарнобылю... Толькі каббыло сьмешна. Калi вам ня сьмешна ці вас гэтаабражае, значыць, адно з двух: або сьмех быўзроблены нясьмешна, або прычына ў вас самiх — уадсутнасьцi пачуцьця гумару. Сьмех, нават самызубаскальскi, нельга забараняць. Заўсёды карыснападумаць, чым выклiканы той iдыёцкi жарт, iсамакрытычна прааналiзаваць — цi ня ў вашымасабiстым iдыятызме хаваецца прычына такойацэнкi.

1998.04.05 Крыху нянавiсьцi для паўнаты жыцьця1998.04.12 Ігнат Абдзіраловіч. Дасьледаваньне А.Анта-

няна. Занатоўкі З.Бартосіка пра загадку расейскайдушы і С.Харэўскага пра вёску.

1998.04.19 Бела-русіфікацыя. Расейцы ў Беларусі. Зудзелам А.Антаняна, З.Бартосіка, С.Харэўскага.Нацыянальная адметнасьць бароніцца тады, калiёсьць прэсiнг iншанацыянальнага асяродзьдзя. Атут — расейскамоўныя сярод расейскамоўных,так бы мовiць, страчваюць пiльнасьць. I ўжонезразумела, хто каго перайначвае. РусiфiкаванаяБеларусь становiцца вялiкай падманкай для


Яновiча, якi жыве ў нас у Польшчы, i Касю Камоц-кую. Iтальянцы з нарвэгамi акуратна зана-тоўвалi гэтыя прозьвiшчы ў свае нататнiкi.Заўтра яны напiшуць у сваiх газэтах пра цу-доўную краiну i яе выдатных творцаў.

1998.06.28 Лета-1998. З.Бартосік пра паездку ў Мала-дэчна. Аповед С.Квяткоўскага пра сон у Купаль-скую ноч. С.Харэўскі пра менскія мэмарыяльныятабліцы.

1998.07.05 Нобэль — Чарнобыль наадварот. З удзеламА.Лукашука, Ул.Арлова, З.Пазьняка, А.Антаняна,З.Бартосіка.С.Харэўскі: «Польскае пасольства ў Менскуналадзiла вечарыну, прысьвечаную нобэлеўскайляўрэатцы 1996 году Вiславе Шымборскай. Як iмае быць, было запрошана колькi лiтаратараў,перакладчыкаў, журналiстаў з культурнiцкiхвыданьняў. Цi ня самым калярытным удзельнiкамтае вечарыны быў стары прыяцель паэткi ЯнкаБрыль: «Я знаёмы зь Вiславаю, бадай, болей, чымхто з прысутных, ад 1952 году. Тады мы добракантактавалi. Разам з польскiмi раўналеткамiмы распрацоўвалi мэтад сацыялiстычнагарэалiзму». Пасьля сьпеваў i дэклямацыяў пад раяльпанi амбасадарка Эльжбэта Смулкова прапанава-ла па трэцяй чарцы. Прысеўшы ва ўтульныфатэль, спадар Брыль заўважыў: «Але ж i пашан-цавала ёй! Зрэшты, палякi заўсёды былi джэн-тэльмэнамi. Ёсьць у iх тры нобэлеўскiя ляўрэаты,нарэшце прапусьцiлi наперад жанчыну».

1998.07.12 Эфэкт кулі. Мэтад Кашпіроўскага. З.Бар-тосік пра сьвята 3 ліпеня. С.Харэўскі пра сэксуаль-насьць і дзяржаўную палітыку. С.Квяткоўскі правёску.

1998.08.02 Партрэт Дарыяна Грэя. Беларускiяпiсьменьнiкi наведалi прэзыдэнта... Вулічнаеапытаньне С.Квяткоўскага. С.Харэўскі пра досьведчытаньня беларускай літаратуры.

1998.08.09 «Вандроўкі па Вільні». Да выхаду кнігіЛявона Луцкевіча. Вулічнае апытаньне ў Менскупра Вільню С.Квяткоўскага. Згадкі пра Л.Луц-кевіча — С.Харэўскага і З.Бартосіка:

ная невялiкая эўрапейская сталiца нармальнайдзяржавы».С.Харэўскі: «Пераносы сталiцаў — справа няновая ў сусьветнай практыцы. Менавiта дзелясьцьверджаньня iдэалаў незалежнасьцi сваесталiцы вынесьлi з былых калянiяльных цэнтраўЗША, Канада, Аўстралiя, Новая Зэляндыя,Бразылiя, Iндыя, Казахстан. У Эўропе зьмянiлiсвае сталiцы Галяндыя й Нямеччына».З.Пазьняк: «У Беларусi безьлiч здабыткаўархiтэктуры былi сьвядома i спэцыяльна зьнiшча-ныя расейцамi з мэтай русiфiкацыi, таму ў наспоўная рэканструкцыя, нават без дакумэнталь-най асновы, павiнна лiчыцца цалкам апраўданыммэтадам. У 60-м годзе, напрыклад, бальшавiкiўзарвалi ў Менску храм, дзе адбылася найвялiкшаяпадзея беларускага адраджэньня 20-га стагодзьдзя— аб’яўленьне ў 42-м годзе Беларускай Аўтаке-фальнай Праваслаўнай Царквы. На гэтым месцыпабудавалi гмах рэспублiканскай пракуратуры.Дык што мы павiнны будзем рабiць? Глядзець напракуратуру? Не. Мы ўзарвем яе гэтак жа, як яныў 60-м узарвалi храм i адбудуем гэты храм. Iм былотрэба ўзрываць, дык вось нам трэба будзе адбуда-ваць».

1998.06.07 Сьвятло, зашыфраванае ў смузе1998.06.14 Мёртвы хапае жывога. Судовы працэс

«Нашай Нівы». Гутарка С.Шупы з М.Падгайным,А.Лукашанцам, А.Жураўскім і В.Вячоркам.

1998.06.21 Вобраз краіны, адлюстраваны ў нас.С.Харэўскі пра «букіністычную афёру» ў Вільні.З.Бартосік пра прыгоды расейца ў Менску. Зудзелам С.Сокалава-Воюша.... Рысу пад сёньняшнiм вобразам Беларусi падвёўславуты польскi iнтэлектуал, рэдактар «GazetyWyborczej» Адам Мiхнiк. Ён распавёў эўрапейскімжурналістам, партугальцам ды бэльгiйцам праБеларусь. Гэта цудоўная краiна, якую мы, палякi,вельмi любiм, — сказаў Мiхнiк. — Гэта краiна,якая дала сьвету пiсьменьнiкаў Васiля Быкава iАлеся Адамовiча, якi напiсаў славуты нарыс«Вандэя перастройкi», а таксама Сакрата


па ўсёй краiне штодня набiраецца ўсё больш. За iмiпры жаданьнi ўжо можна разгледзець лiтаратур-ныя сюжэты новых кнiг».

1998.08.30 «Як я правёў лета». Кола чытаньня. Зудзелам С.Квяткоўскага, З.Бартосіка і С.Харэўска-га.

1998.09.06 Перад будучыняй. С.Харэўскі аб праекценовай менскай тэлевежы. Вулічнае апытаньнеС.Квяткоўскага. З.Бартосік пра факсымілезборніка М.Гарэцкага «Рунь».

1998.09.20 Сымболіка свабоды (1). З удзелам З.Бар-тосіка, С.Харэўскага.Калi ў пачатку 1980-х Роналд Рэйган сказаў сваюзнакамiтую фразу пра тое, што ёсьць рэчы, большважныя за атамную вайну, у нас яго не зразумелi.Краiна — ад высокiх кабiнэтаў да самага проста-га застольля — жыла пад лёзунгам: галоўнае, кабне было вайны. Адзiн аднаму жадалi сiняга небанад галавою, над заводамi вывешвалi лёзунгi «Мiру— мiр», малявалi галубкоў. Мiж тым, Рэйган падбольш важнымi рэчамi меў на ўвазе свабоду.С.Квяткоўскі: Наколькi свабодныя людзi атача-юць нас у штодзённым жыцьцi? Свабода — гэта...Працягнуць фразу я прапанаваў мiнакам наменскiх вулiцах. Вось адказ маладога бізнэсмэна,які ніколі не працаваў на дзяржаву:— Адно пытаньне — на якi ланцуг нас адпусьцiцьдзяржава, другая праблема — на якi ланцуг тысябе адпусьцiш сам. Вось i ўсё. Я цалкам вольны —ланцуг перасечаны. Жыву для сябе, думаю, як хачу.Нi ад каго не залежу, нават ад вашага iнтэрвiю...

1998.09.27 Сымболіка свабоды (2). З удзелам А.Лука-шука, А.Глёбуса і С.Сокалава-Воюша.

1998.10.04 Шоў-бізнэс. З удзелам А.Антаняна, С.Ха-рэўскага і З.Бартосіка.

1998.10.11 Жазэ Сарамага. Пра ляўрэата літаратурнагаНобэля. Эсэ С.Харэўскага пра мікрараён:«Усьлед за пiсьменьнiкам-утапiстам Кампанэла,аўтарам кнiгi «Горад Сонца», iдэальныя гарадыпачалi прыдумляць i дойлiды. Казачныя паселiшчымусiлi быць прыгожымi, чыстымi i ўтульнымi. Алето войны, то хваробы, то брак сродкаў замiналi

«Неяк, бадзяючыся па віленскіх кавярнях з аднымсваiм лiтоўскiм прыяцелем, што на правахгаспадара вырашыў зьдзiвiць мяне тутэйшымджынам, ды выпадкова сустрэўшы ЛявонаЛуцкевiча, я абмяняўся зь iм параю словаў. Па-чуўшы беларускую гаворку, лiтовец нямалазьдзiвiўся: «Что, и этот дедушка тоже приехал изГомеля?» «Ды не, — адказаў я, — гэта мы тут зтабою турысты з розным стажам, а ён на гэтыхвулiцах гаспадар».

1998.08.16. Новы Наваградак. Перанос сталіцы. Зудзелам З.Бартосіка, С.Квяткоўскага, С.Харэўска-га.Беларусы ў гісторыі мелі чатыры сталіцы:Полацак, Наваградак, Вiльню й Менск. Полацак —самая старая сталiца Ўсяслава Чарадзея iасьветнiцы Эўфрасiнi. Наваградак — калыска iпершая сталiца Вялiкага Княства Лiтоўскага.Вiльня — горад Гедымiна, Скарыны, фiляматаў,Калiноўскага, «Нашай Нiвы», сталiца новаебеларушчыны, яшчэ несавецкай. Менск — сталiцаБНР, пасьля БССР, i сёньня — РБ. Пры гэтымнайдаўжэйшая ў часе наша сталiца — Вiльня —500 гадоў, а найкарацейшая — Менск — 80.

1998.08.23 Прага-1968. З удзелам С.Квяткоўскага(апытаньне), С.Харэўскага — пра сьпеўнуюрэвалюцыю ў Літве і З.Бартосіка — пра «негазэт-ныя» факты рэчаіснасьці:«...На маiх вачах i ў маiм часе адбываюцца, напершы погляд, нашмат менш заўважныя й вартыяўвагi падзеi, пра якiя салiдныя газэты ня пiшуць. Уменскую электрычку сеў звычайны з выглядудачнiк, з тым толькi адрозьненьнем ад астатнiх,што пачытаць у дарогу ён узяў нашанiўскуюкнiжку «Гарт». А ў Баранавiчах, дзе нядаўнавыйшаў культурнiцкi альманах з назваю «РыцарСвабоды», маладыя аматары роднага слова набiлiморду мясцовым баркашоўцам. А ў Рэчыцкiмкаледжы апошнi збор БПСМ быў прысьвечаныбiчаваньню аднаго з вучняў, якi амаль год мужнамыў падлогу роднае аўдыторыi сёньняшнiмдзяржаўным сьцягам. I такiх негазэтных фактаў


бляндын, калi мы патанулi ва ўтульнасьцiнямецкага салёну. «Спачатку едзем у гатэль.Затым сустрэча з актывам, а заўтра праедземсяпа школках», — паiнфармаваў бос. «I Захад намдапаможа», — чамусьцi згадалася мне.

1998.11.22 Самапачуваньне грамадзтва. Удзельнікігутаркі: А.Глёбус, А.Ліпай, А.Дынько, С.Аст-раўцоў, Ул.Арлоў, А.Лукашук. Занатоўкі А.Анта-няна і З.Бартосіка.

1998.11.29 Напярэдаднi вечнага жыцьця. Ці хацелі бвы жыць вечна? Вулічнае апытаньне С.Квяткоўска-га. Аповед З.Бартосіка пра здарэньне на рацэ.Адказы А.Лукашука, К.Бандарука, С.Сокалава-Воюша:«Уяўляю, што было б, калi б яшчэ жыў мойпрапрадзед, удзельнiк расейска-турэцкiх войнаў.Ну, i куды ён мне са сваiм досьведам змаганьня заматухну-Расею? I куды яму я са сваiм досьведамзмаганьня супраць?»

1998.12.06 Расея — аб’ект нянавісьці і любові. Зудзелам В.Кіпеля, А.Аблажэя, Г.Леха, С.Сокалава-Воюша.

1998.12.13 Што вас асабіста зьвязвае з Расеяй? Апы-таньне С.Квяткоўскага. Аповед З.Бартосіка пранечаканую сустрэчу ў Віцебску.

1998.12.20 Маўчаньне паэтаў1998.12.27 Палітыкі сьпяваюць калядкі. З удзелам

С.Багданкевіча, М.Статкевiча, Я.Лугіна, Г.Лыча,А.Дабравольскага, В.Івашкевіча, А.Бяляцкага,В.Вячоркі. Вулічнае апытаньне С.Квяткоўскага: Цісьвяткуюць менчукі Каляды? Аповед З.Бартосікапра Парыж.

1999.01.03 Усё наадварот. Што такое Новы год? Зудзелам А.Глёбуса і З.Бартосіка.

1999.01.10 1999—1899: ста гадоў як не было. ЗанатоўкаЗ.Бартосіка пра Захараўскую вуліцу. Вулічнаеапытаньне С.Квяткоўскага: Ці хацелі б вы быцьпадобным да прэзыдэнта РБ? С.Харэўскі праменскіх губэрнатараў.

1999.01.17 Я — славянін. Што гэта значыць? Вулічнаеапытаньне С.Квяткоўскага. С.Шупа пра славянскія

ажыцьцявiць гэтыя праекты. Нарэшце такаямагчымасьць зьявiлася ў Беларусi, куды на запра-шэньне Радзiвiла Сiроткi прыехалi тыя самыялетуценьнiкi-дойлiды й пабудавалi новы Нясьвiж.Першы горадабудаўнiчы комплекс, створаныпаводле адзiнага праекту, якi спалучаў у сабевытворчыя, адмiнiстрацыйныя й жыльлёвыяфункцыi, альбо, як кажуць сёньня, мiкрараён,зьявiўся ў нас яшчэ ў 1583 годзе. Беларусь сталарадзiмаю мiкрараёнаў».

1998.10.25 Дзень Мовы. Чаму беларускiя адраджэнцы ўпобыце гавораць па-расейску? Адказваюць:В.Вячорка, В.Івашкевіч, І.Бабкоў, І.Гермянчук,В.Сіўчык, З.Пазьняк, Я.Брыль, Ул.Някляеў,Г.Бураўкін, С.Шупа. Вулічнае апытаньне С.Квят-коўскага пра Дзень без чужога слова. УспамінС.Харэўскага пра беларускамоўны цыганскі табар уМенску на вуліцы Пуліхава.А.Глёбус: Мы гаворым па-расейску, але ў душы мыўсё адно гаворым па-беларуску.

1998.11.08 Беларусь у паралельным часе. ГутаркаС.Квяткоўскага з А.Кулінковічам, К.Камоцкай,З.Вайцюшкевічам і Л.Вольскім. Аповед З.Бар-тосіка:«Раптам на пляцоўку выплыла чырвоная йблiскучая, нiбы толькi з канвэеру, Аudi-цыгара, задчыненага вакна якой на ўсю ваколiцу неслася«Вiтам, панове, я Казiк Пэсэцкi». Затым заўтамабiля паказаўся й сам герой песьнi. Высачэз-ны бляндын у пiжонскiм скураным палiто. З-падневерагоднай велiчынi капелюша вiжавалi шэрыявочы. Раптам незнаёмец накiраваўся да нас. «ЯКазiмiр, бухгальтар раённага ТБМ», — працягваю-чы татуяваную руку ды выпускаючы струменьдарагога тытунёвага дыму, назваўся ён, мiжволь-на гледзячы на нас зьверху ўнiз.У аўто сядзеў яшчэ адзiн чалавек. Саракагадовыпан з акуратна зачасанымi чорнымi валасамi. Пахмоцнай парфумы надзвычай пасаваў ягонамудыхтоўнаму гарнiтуру з круглым значком ТБМна штрыфэлi. «Знаёмцеся, гэта наш бос. Старшы-ня раённай рады», — прадставiў нам свайго калегу


вала нейкiмi бясхiтраснымi сувэнiрамi і наўрад цiчакала сустрэчы з кавалерам у ядвабным гальш-туку. Дагэтуль незвычайна ашчадны, ён скупiўледзь не палову яе тавару й павёў у блiжэйшыдансiнг. Яна, у сваёй паркалёвай сукенцы i танныхсандалетах, i ён, у шырокага пакрою гарнiтуры i ўкапелюшы, сярод джынсы, скуры ды аглушальныхдэцыбэлаў, выглядалi пэрсанажамi з даўно забыта-га кiно. Ён тэатральна запрасiў яе на танец паднейкую папсовую драбядзень, што неслася змагнiтафону. Нягледзячы ні на што, у ягонымтанцы ўсё роўна ўгадвалася «Рыо-Рыта»...

1999.02.14 Беларускія філіі і фобіі. С.Харэўскі пра тое,каго любяць і ня любяць беларусы. З.Бартосікслухае радыёп’есу пра фашыстаў. ЗанатоўкіС.Квяткоўскага:«Неяк мне давялося пачуць, што адваротны боктак званай беларускай талерантнасьцi — гэтабытавая ксэнафобiя, а сынонiм славутай беларус-кай памяркоўнасьцi — звычайная абыякавасьць.Ня дзiва, што ў колiшнiм СССР беларусы былiлюбiмчыкамi, кшталту славутага чырвонца, якi«падабаецца ўсiм». Такое паўiнфантыльнаеадчуваньне па-ранейшаму кiруе многiмi нашымісуграмадзянамi і сёньня. Тым часам рэйтынгбеларусаў пачаў падаць, прычым, ня толькi ўпалякаў цi лiтоўцаў, для якiх непрымальнаятатальная стагнацыя РБ. Украiнцы расчарава-ныя дэкляратыўнай русафiлiяй браткоў-белару-саў, а «любвеобильные» расейцы незадаволеныябеларускай шлюбнай нерашучасьцю і спажывецкiмпадыходам да сьветлай iдэi аб’яднаньня...»

1999.02.28 Наша супольная адказнасьць. З удзеламБ.Пякарскай, В.Гiдрановіча, Я.Лапаткі, М.Бусла,З.Бартосіка, С.Харэўскага, С.Квяткоўскага.

1999.03.07 Мэмуарны бум. З удзелам З.Бартосіка,С.Сокалава-Воюша. С.Харэўскі пра ўспамінымастакоў:«Аднаго разу мэтра зь векапомным барэтам насiвой шавялюры перастрэў на вулiцы другi мастак,Уладзiмер Адамчык, таксама ў барэце. «Вельмiзьмястоўную i цiкавую кнiгу Вы напiсалi, Заiр

мовы. С.Харэўскі пра славянскія сымбалі. З.Бар-тосік пра баксэрскі турнір....Беларускі гісторык і археоляг мінулага ста-годзьдзя Адам Кіркор піша, што нашыя продкі-славяне мелі звычай пасьля сьмерці мужа забіваць іягоную жонку, а таксама маленькіх дзяцей і ўсіххавалі разам. Прычым дзяцей, тапілі, і тапілічамусьці разам зь пеўнямі. Якое гэта мае дачы-неньне да сёньняшняга славянскага братэрства?— спытаецеся вы. А якое дачыненьне гэтаебратэрства мае да нас?..

1999.01.24 Бібліятэка «Фрагмэнтаў». Гутарка С.Квят-коўскага з І.Бабковым. Водгук С.Харэўскага накнігу В.Акудовiча «Мяне няма».Увесь сьвет лютуе або пратэстуе ў справе Пiначэ-та, хоць у Гiшпанii, дзе яго мусяць судзiць, пасьля70 гадоў турэмнае зьняволеньне не прадугледжана.Гэта значыць, што Пiначэту ў кожным разегарантаваная спакойная старасьць i магчымасьцьапраўдваць перад сьветам свой жыцьцёвы выбар. Утой самы час ягоны раўналетак Старавойтаўяшчэ да суду сядзiць у жалезнай клетцы ваўласнай краiне, дзе паважны ўзрост не зьяўляеццааргумэнтам.

1999.01.31 Што аб’яднае нас? З удзелам А.Надсана,Н.Дударавай, С.Харэўскага, С.Сокалава-Воюша,А.Мальдзіса, В.Трыгубовіч. З.Бартосік пра скара-чэньне насельніцтва на 25 адсоткаў.

1999.02.07 Славамір Адамовіч. «Плавільшчыкі расы».Водгукі на кнігу. З удзелам С.Харэўскага,А.Мінкіна. Аповед З.Бартосіка:«...Але летась, на вечаровай узьбярэжнай памiраю-чага крымскага курорту, куды нас занес жур-налiсцкi лёс, я iзноў глядзеў на яго, нiбы ўпершыню,дзiвячыся, як парою дакладна могуць супасьцiвобраз i вiдарыс, зьмест i форма. I справа тут ня ўморы, не ў вясёлых гуках джаз-банды, што раз-носiлiся далёка ўздоўж берагу, i не ў аскепкахпрамiнулае эпохi — усiх гэтых балясiнах дыкалянадах. А ў тым, дзеля чаго жывуць паэты. Ёнубачыў сваю музу. Яна, тыповая пастаральнаяпастушка зь вялiкiмi блакiтнымi вачыма, гандля-


штодня ядуць кiлбасу са сьмятанаю й размаўля-юць амаль па-нямецку...»

1999.04.04 Пошукі праўды. З удзелам М.Пачкаева,А.Лукашука, З.Бартосіка, С.Харэўскага.Які-небудзь статыстычны ангелец або амэрыка-нец жыве небагата, працуе з напругаю сіл, часамнапіваецца, часам лупцуе жонку... Словам, нічымне адрозьніваецца ад звычайнага беларуса. Але. Ваўяўленьні беларуса недзе ёсьць лепшае жыцьцё,недзе там, дзе жыве ангелец або амэрыканец, а ваўяўленьні ангельца або амэрыканца лепшаежыцьцё можа быць толькі на нябёсах.

1999.04.11 Беларускае патаемнае. З удзелам З.Бар-тосіка, С.Харэўскага, А.Дынько, С.Квяткоўскага.

1999.04.18 Нашы жыцьцёвыя арыенціры. З удзеламС.Сокалава-Воюша, В.Івашкевіча, П.Севярынца,А.Бяляцкага, Ул.Коласа, Л.Баршчэўскага, А.Ма-рачкіна, М.Чарняўскага, С.Квяткоўскага. Зана-тоўкі З.Бартосіка пра літаратурных герояў іС.Харэўскага пра ідэалы.

1999.04.25 Хэпі-энд для Чарнобылю. Параўнаньнетвораў У.Голдынга і В.Быкава. З удзелам А.Лука-шука, Г.Сагановіча, В.Лістратава, А.Клешчука,З.Коласа, З.Бартосіка і С.Харэўскага.

1999.05.02 Мяжа краіны. З удзелам З.Бартосіка,С.Харэўскага і С.Квяткоўскага.

1999.05.09 Другая сусьветная вайна. Сучасны погляд. Зудзелам З.Бартосіка і С.Харэўскага. АпытаньнеС.Квяткоўскага.

1999.05.16 Панарская бітва (1831)1999.05.23 Жахі гісторыі. Грунвальд. З удзелам

Г.Сагановіча, З.Бартосіка і С.Харэўскага. Апы-таньне С.Квяткоўскага.

1999.05.30 Менскае лета. З удзелам З.Бартосіка іС.Харэўскага.

1999.06.06 Літаратура-пракуратура1999.06.13 Сучасная моўная палітыка. З удзелам

З.Бартосіка і С.Харэўскага.1999.06.20 Іспыт зь беларускай гісторыі. З удзелам

Г.Сагановіча, С.Харэўскага, С.Квяткоўскага,Ул.Арлова.Сын Міндаўга Яўнут, — кажа беларускі пад-

Iсакавiч, — сказаў мастак Адамчык. — Але чамуВы не напiсалi пра тое, як ляпiлi Сталiна?» «Якмая кнiга завецца? — пытаньнем на пытаньнеадказаў скульптар. — «Тое, што помнiцца»? А праСталiна ня помнiцца...» Крыху счакаўшы, дадаў,праўда, ужо не сваiмi словамi: «Трэба браць згiсторыi агонь, а ня попел...»

1999.03.14 У чым наша крыўда. З удзелам С.Сокалава-Воюша, С.Харэўскага, А.Сідарэвіча, І.Бабкова,А.Глёбуса, С.Квяткоўскага.

1999.03.28 Рэцэпт цуду. З удзелам С.Сокалава-Воюша,Л.Баршчэўскага, А.Анціпенкі, Л.Акаловіча.Успамін З.Бартосіка:«...Я жыў тады з мацi ў вялiкiм горадзе на Волзе.Даходжваў другую чвэртку трэцяй клясы, чакаўновага 1979 году й зiмовых вакацыяў, ды насiўся зклюшкаю па двары разам з аднагодкамi. I аднойчы,загнаны мацi дадому, пачуў ад яе дзiўную навiну.Не зусiм зразумелую, але ад таго яшчэ большрадасную. Яна сказала, што Новы год мы будземусёй сям’ёй сустракаць у Беларусi, дзе бацькаатрымаў працу, i дзе мы цяпер будзем жыць.«Эх, i шанцуе ж некаторым», — менавiта такоюбыла рэакцыя маiх знаёмых на гэтую навiну. Ядакладна памятаю, што слова «Белоруссия» ўмяне нiяк не асацыявалася са словам «Россия». Угэтай «руссии» на канчатку мне чулася нешта «зiтальянскай опэры». Экзатычны край з кнiжакДжаньнi Радары. Я нават асаблiва не задумваўся,у якiм гэта ўвогуле баку?Але чаго я зусiм не чакаў — дык гэта ўвагi да маёйпэрсоны з боку дарослых. Прадаўшчыца малочнайкрамы адкрыла мне, што там, куды я еду, заўсёдыёсьць сьмятана й масла. Ня кажучы пра кiлбасу.Настаўнiца з паралельнае клясы, як высьветлiла-ся, сама была адтуль, i ласкава мяне папярэдзiла,што ў беларусаў «очень грубый язык». Дагэтульмне казалi, што самая грубая мова ў немцаў.Алькагалiчка-суседка, славутая тым, што забiла«па п’янi» ўласнага мужанька, паведамiла, штоняма людзей, дабрэйшых за беларусаў... Аднымсловам, я ехаў у цёплы край, дзе добрыя людзi


1999.09.19 Аляксей Фралоў. Гутарка С.Харэўскага.1999.10.17 «Калі сябры нас гудзяць згубаю...» Забытае

слова. З удзелам С.Шупы. С.Харэўскі пра кнігуГ.Войцік «Лявон Луцкевіч» у сэрыі «Партрэтывіленчукоў».Пісаліся «Вершы аб Вільні» ў чэскай сталіцы, дзеЖылка вучыўся ва ўнівэрсытэце. Жыў паэт упрадмесьці Прагі Радоціне, у двухпавярховымасабняку, дзе здымаў ці то пакой, ці толькі ложак....1925 год. У Вільні пануюць палякі і пальшчызна,але працуюць беларуская гімназія, музэй, партыі,выходзяць газэты. Беларуская Грамада налічвае100 тысяч сяброў. Вільня мае неафіцыйны статуссталіцы Заходняй Беларусі. У Менску будуюцькамунізм. Жылка запыняецца над лістом Луц-кевічу і выводзіць гэтую відавочна вынашаную,прадуманую і прачутую фразу: «Менск — толькіэтап»...

1999.10.24 Сваё як чужое. С.Харэўскі пра МаршСвабоды.Калі прэзыдэнцкі заўгас Ціцянкоў на даху былогаЦК КПБ здымаў бел-чырвона-белы сьцяг і рваў ягона кавалкі, ён, магчыма, і чуў нешта пра дружыныСБМ, што маршавалі пад гэтым сьцягам уакупаванай немцамі Беларусі. Але ўжо напэўна ёння меў ніякіх пачуцьцяў да жалезнага флагштоку,вырабленага на заводах Крупа і ўсталяванагатут фашыстамі. На нямецкі флагшток быўвернуты сьцяг марыянэткавай БССР. Разуменьненепарушнасьці першага і другога — рэчаў, штосымбалізуюць панаваньне ў Беларусі чужых уладаўз цэнтрам у фашысцкім Бэрліне і камуністычнайМаскве — і радасны зьнішчальніцкі азарт удачыненьні да рэчы, якая сымбалізуе сваё, беларус-кае, — гэта, на жаль, тыповыя рысы афіцыйнагаці ўвогуле палітычнага Менску.Гэткае самае пачуцьцё перажываў і беларускісавецкі дасьледчык фашызму Іван Сачанка, каліпісаў, што беларускага ксяндза Гадлеўскагарасстралялі савецкія партызаны. Насамрэч,дакумэнтальна пацьверджаны факт, што змагараза беларусізацыю касьцёлу айца Вінцука расстра-

ручнік, — заступіў на вялікакняскі пасад пасьлябацькі і сядзеў, пакуль ня быў скінуты братамі,тады ўцёк у Масковію, прыняў праваслаўе і быўназваны Іванам, вярнуўся дадому і атрымаў ваўладаньне Заслаўе. Паводле літоўскага пад-ручніка, Яўнуціс уцёк у Польшчу, а па вяртаньніатрымаў Трокі...

1999.06.27 Бязьлюдная Беларусь. Вандроўка наГарадоччыну. З удзелам Г.Сагановіча, З.Бартосіка,С.Харэўскага.

1999.07.04 Боязь Захаду. З удзелам З.Бартосіка,С.Харэўскага і С.Квяткоўскага.

1999.07.11 Анталёгія беларускага ўчынку. Г.Сагановічпра князя Багуслава Радзівіла, С.Харэўскі праНапалеона Орду, А.Лукашук пра Янку Філістовіча,З.Бартосік пра аднавайскоўца Немца.

1999.07.18 Саюз пісьменьнікаў сёньня. З удзеламС.Адамовіча. Занатоўкі С.Харэўскага пра менскуювуліцу Фрунзэ.

1999.07.25 Літаратурны сюжэт нашага часу1999.08.01 Забытыя адрасы беларушчыны. З.Бартосік

пра фальварак Мігаўку, з удзелам М.Шнэйдэра.С.Харэўскі пра дом П.Сергіевіча ў Вільні, з удзеламФ.Нюнькі, Я.Вайтовіча і Ул.Скараходава.

1999.08.08 Крыж Эўфрасіні. З удзелам С.Харэўскага,Ул.Арлова, А.Лукашука, А.Мальдзіса:«Мне падказвае ўнутраны голас, што ён у Эрміта-жы. Відаць, папросту ніхто ня хоча ўзяць на сябеадказнасьць за тое злачынства...»

1999.08.15 «Песьняры». З удзелам С.Харэўскага.1999.08.22 Восеньскі мінор. А.Антанян пра

«Разьвітальную аповесьць» В.Адамчыка. С.Ха-рэўскі пра вобраз Свабоды ў мастацтве. З.Бартосікпра Л.Пракопчыка.

1999.08.29 «Пад’езд старых кавалераў». Забыты адраскультуры. Занатоўкі З.Бартосіка. С.Харэўскі правыставу С. і А.Покладаў.

1999.09.05 Рэстытуцыя. З удзелам С.Харэўскага.З.Бартосік пра сядзібу Ядвігіна Ш. у Карпілаўцы.

1999.09.12 Верасень 1939-га. С.Харэўскі пра тэмуўзьяднаньня ў мастацтве. З.Бартосік пра сьлядыколішняе мяжы.


I тут, канечне, Караткевiч не ўцярпеў. Як гэтаяго нехта пераб’е! Наагул, Уладзiмер не цярпеўканкурэнцыi нi ў чым, нi ў мастацтве, нi ўвыпiўцы. I вось, Валодзя тут экспромтам сваiммагутным голасам пачаў сьпяваць: «Багатычалавек каня запражэ ды й выедзе-е-е. А беднычалавек жонку пакладзе ды й выебе-е-е. Радуйся,сарока, радуйся, варона, радуйся й ты, верабейцудатворца-а-а!» Чарнабаеў ашалеў. Там усеашалелi. Таму што ў архiрэйскiм, так званым,доме, i такi царкоўны хваласьпеў, i з такiмтэкстам! На гэта быў здольны толькi Карат-кевiч».

1999.11.28 Беражыце эліту. Нататкі С.Харэўскага праОскара Мілаша.

1999.12.05 Жыды: апраўданьне імя1999.12.12 Пра што мараць беларусы? Апытаньне

С.Квяткоўскага.1999.12.19 Няміга. Пра найстарэйшую менскую вуліцу.

Гутарка З.Бартосіка з Валянцінам Тарасам.Калісьці паэт Адам Глёбус выказаў думку прагорадабудаўнічую перадвызначанасьць Менску, якіарыентаваны на ўсход. Маўляў, чалавек едзе зМасквы, шаша незаўважна ператвараецца ўгарадзкі праспэкт. Чалавек прамінае цэнтаргораду аж да плошчы Незалежнасьці і тутупіраецца ў тупік. Просты, як струна, шляхдалей, на захад, распадаецца на мноства скрывуле-ных вулак, паваротаў і разгалінаваньняў. Каб неўнікаць у гэтыя хітраспляценьні, падарожнікупрасьцей зрабіць кола на плошчы Незалежнасьці ірушыць у адваротным кірунку — на Маскву...

1999.12.26 Урокі 20 стагодзьдзя. А.Дынько пра часопіс«Скарына».

2000.01.02 Менская Брама. З удзелам С.Харэўскага.2000.01.09 Культурныя рэйтынгі 20 ст. Найлепшыя

пісьменьнік, мастак, кампазытар, кніга, газэта,фільм... З удзелам С.Харэўскага і З.Бартосіка.

2000.01.16 Культура ў дачыненьнях з соцыюмам.З.Бартосік пра «Судовую мэдыцыну» па-беларуску.С.Харэўскі пра скарбы — з удзелам А.Трусава.

лялі нямецкія фашысты. Але для Івана Сачанкігалоўнае ня тое, хто забіваў, а тое, што забіліворага. І тут — што савецкія партызаны, штонямецкія фашысты — неістотна, бо гэта як бы«нашы». Хоць па ўсіх раскладках менавітабеларускі патрыёт Гадлеўскі мусіў быць длябеларускага дасьледчыка сваім.Яшчэ прыклад. Калі А.Лукашэнка ў сваіх расейска-моўных выступах згадвае апазыцыянэраў, у тымліку і дэпутата Лябедзьку, ён з найвялікшайгрэблівасьцю называе яго «змагаром». Беларускаеслова тут — эўфэмізм абразьлівай лаянкі. Калі ждэпутат Лябедзька ў сваіх расейскамоўныхартыкулах імкнецца адказаць Лукашэнку адэк-ватна, каб чым балючэй абразіць яго, ён піша:«Нас заставляют поверить, что только шклов-ская земля рождает политических деятелей, итолько руководитель посредственного хозяйстваспособен правильно «кировать» государством».Гэтак расейскамоўная апазыцыя пераплёўваецца зрасейскамоўным афіцыёзам пры дапамозе беларус-кае мовы, тым самым адводзячы ёй ролю пляўка.Сваё: мова, гісторыя, сьцяг, — у гэтых прыкладахператвараецца ў чужое, варожае. Што прымушаелюдзей паводзіць сябе такім чынам? На маюдумку, імкненьне выступаць на баку мацнейшага— расейскага імпэрыялізму ці нямецкага фашыз-му.

1999.10.31 Дзяды’1999. З удзелам С.Харэўскага,З.Бартосіка і С.Квяткоўскага.

1999.11.07 Культура пасьля камунізму. А.Дынько прачасопіс «ARCHE». А.Прасаловіч пра Якуба Коласа.С.Харэўскі пра вайну культур у часопісе «Фрагмэн-ты».

1999.11.14 Украінская тэма. З удзелам З.Бартосіка,С.Шупы, А.Дынько, С.Харэўскага і А.Прасаловіча.

1999.11.21 «Мутнае вока». Забыты адрас культуры.Гутарка З.Бартосіка.Р.Барадулін: «Мутнае вока» не магло быць безКараткевiча. Я памятаю нейкi вечар, мы пры-несьлi з сабою нешта выпiць i ў буфэце яшчэ бралi.I Чарнабаеў Вiктар Максiмавiч нешта засьпяваў.


2000.05.14 Суд «Нашай Нівы»2000.05.21 Дом, дзе прыдумалі краіну. Вільня, Вілен-

ская, 33. Згадкі З.Бартосіка пра Язэпа Сажыча іС.Харэўскага пра Ўладзiслава Струмілу.

2000.05.28 100 гадоў Уладзімеру Жылку. З удзеламС.Харэўскага. З.Бартосік — з паездкі ў Макашыпад Нясьвіжам:«На кухні за брудным сталом сядзелi тры дзяды iпiлi мутны самагон з клясычнай здаравеннайбутлi. Як высьветлiлася, сын з бацькам прыехалi зБаранавiчаў адведаць свайго дзядзьку й брата.Выпiта, мяркуючы па ажыўленай гамонцы, былонямала. Не пасьпеў я адрэкамэндавацца й дастацьмiкрафон, як перада мною ўжо стаяў напоўненыкiлiшак. Я зьвярнуўся да самага старога, IванаАбрамовiча, народжанага ў Макашах праз двагады па зьяўленьнi на сьвет свайго знакамiтагаземляка — у 1902-м.— Бацька яго хрысьцiў мяне. А бацька яго родам з-пад Слуцку... Гэты Жылка рэдактарам быў. Далiяму пяць лет турэмнага заключэньня. За што, яне магу вам сказаць. Патрыёт быў Родзiны.(Скрозь плач.) Жаль мне яго! Жаль мне яго! Жальмне яго!Стары Абрамовiч закурыў «Прыму» й зайшоўсятакiмi рыданьнямi, быццам пахаваў самагаблiзкага сябра. Пазаўчора. Зрэшты, з вышынiдзевяноста васьмi гадоў, напэўна, любая перажы-тая эпоха бачыцца як нешта зусiм нядаўняе.Я ня стаў болей турбаваць старых людзей,пакiнуўшы iх далей расьпiваць сваю пляшку. Няцяжка нават уявiць, як гэтая тройца п’е напрацягу стагодзьдзя. Ад самага нараджэньня. Запыльным вакном мяняюцца рэжымы і ўлады. Падарозе на Iшкалдзь праходзяць армii ў самыхразнастайных унiформах. Радыё балбоча нарозных мовах. А тут усё той жа стол. Усё той жасамагон. I ўсё тыя ж тосты за здароўе й доўгаежыцьцё! Там Расейская iмпэрыя i Рэч Паспалiтая,Трэцi райх i СССР! I як тут не дапiцца да беларус-кай незалежнасьцi...»

2000.01.23 Парк Горкага ў Менску. З удзелам С.Квят-коўскага, З.Бартосіка, С.Харэўскага.

2000.01.30 Мова-2000. Наватворы 20-га ст.2000.02.06 Загадка Яўгена Глебава. Гутарка С.Квят-

коўскага з Ул.Някляевым. Аповед З.Бартосіка.2000.02.13 Менск, Дзімітрава, 3. С.Харэўскі пра

дзёньнік В.Маркаўца. Гутарка С.Квяткоўскага зУл.Басалыгам і Ул.Крукоўскім.

2000.02.20 Два новыя менскія музэі. З.Бартосік праМузэй кіно. С.Квяткоўскі і С.Харэўскі пра МузэйЗ.Азгура.

2000.02.27 Хто такі Рыгор Барадулін? 65-я ўгодкіпаэта. З удзелам С.Харэўскага, З.Бартосіка іР.Барадуліна. Апытаньне С.Квяткоўскага зудзелам Вал.Тараса.

2000.03.05 Беларуская правінцыя. Гутарка С.Квят-коўскага з С.Шыдлоўскім і С.Пачобутам. ЗанатоўкіС.Харэўскага і З.Бартосіка.

2000.03.12 «Лясная Хатка». Забыты адрас культуры.Занатоўкі С.Харэўскага з удзелам К.Балаховіч іА.Аблажэя. Гутарка З.Бартосіка з Г.Войцік.

2000.03.19 «Дзень Волі». З гісторыі газэт. З удзеламС.Харэўскага. Назіраньні за моваю — С.Шупы.

2000.04.02 1 красавіка — Prima Aprilis. З удзеламС.Харэўскага.Скажу адразу: ані таго першапачатковагалацінскага Prima Aprilis, ані цяперашняга эўрапей-скага Fool’s Day, ані знаёмага з савецкіх часоў ДняСьмеху ў беларускай традыцыі няма. Па-першае,днём вясёлага шкодніцтва ў нас заўсёды былоКупальле. Другая прычына — забітасьць і цемна-та, прынамсі, апошнія гадоў дзьвесьце, калібеларускі селянін страціў усялякую ініцыятыву істараўся не вытыркацца...

2000.04.09 Васіль фон Роткірх. Забытае імя. З удзеламС.Харэўскага.

2000.04.16 Вясна, Гомель, Баброўскі. Эсэ З.Бартосіка зудзелам М.Сердзюкова і А.Мінкіна.

2000.04.23 Мова-2000. Агляд пошты2000.04.30 «Сказ пра Лысую гару»2000.05.07 Дзяржкамдрук супраць «Нашай Нівы».

С.Харэўскі пра рэфэрэндум 1995 году.


які падаваў надзеі і ўжо меў імя, пасадзілі. Відаць,ён ведаў, хто зь іх быў датычны да гэтага. А,можа, усе разам, ня ведаю. Але такую фразу ёнсказаў. Ён сказаў: «Яны прыехалі папрасіць мяне,каб я даў ім апошнюю паэму. Яны хочуць яенадрукаваць». Я спыталася: «Вы далі?» «Не, —сказаў ён, — навошта? Я ім сказаў, што я не пісаўпаэм, бо ў мяне не было паперы».

2000.07.23 100 гадоў Наталі Сарот2000.07.30 Замаўляйце па-беларуску... Апытаньне

З.Бартосіка.2000.08.06 Віцебскі мастак Давыд Якерсан. Дасьледа-

ваньне С.Харэўскага.2000.08.13 Рэстарацыя «Дзікае паляваньне». Аповед

З.Бартосіка.2000.08.20 Страчаная спадчына Пётры Сергіевіча.

Дасьледаваньне С.Харэўскага з удзелам Р.Будрысаі Ул.Скараходава.

2000.08.27 10 гадоў Закону аб мовах.З.Бартосік: Далёка ня ўсе ведаюць пра ролюдэпутатаў расейскай культуры ў лёсе тагозакону. Для мяне, напрыклад, быў прыемнымадкрыцьцём той факт, што наш Закон аб мовах,які ўжо было зьбіраліся заваліць, выратаваў акторрасейскага тэатру Расьціслаў Янкоўскі. Вось штоўспамінае Алег Трусаў:— Калі прымалі Закон, супраць выступалі бюра-краты мясцовай гадоўлі. І калі Янкоўскі выступіў,са сваім шармам, і сказаў: «Ды што вы робіце!Давайце прымем!» — толькі чалавек дваццацьпрагаласавала супраць. Тое самае было, каліканчаткова прымалася Канстытуцыя. Вэтэраныне хацелі галасаваць за беларускую мову — толькідзьве мовы. І калі выступіў іх нефармальны лідэргенэрал Гетц, які ў танку гарэў, калі вызваляўБеларусь... Ён, канечне, быў чалавек сталінскіхпоглядаў, але вельмі сумленны. Ён сказаў: «Навош-та нам раскалваць грамадзтва? Сябры, давайцепрымем: дзяржаўная мова — беларуская, а расей-ская — мова міжнацыянальных зносін». Авацыя ўзалі, і на табло дзьве трэція. Таму і Янкоўскі, і

2000.06.04 Расейскамоўны Менск. З удзелам С.Ха-рэўскага. Гутарка З.Бартосіка з М.Герчыкам:«Наш унiвэрсытэцкi iнтэрнат на Нямізе быўлегендарны. Там быў вялiзны пакой на васямнац-цаць ложкаў. Зь першага паваеннага пакаленьняжылі Валодзя Шыцiк, Жэня Курто, Пiмен Панчан-ка й iншыя хлопцы, якiя вярнулiся з вайны. Яны састыпэндыяў сваiх і пэнсіяў купiлi на пляцы Волi ўнейкiм «Галубым Дунаi», якiх тады процьма была,бочку пiва. I прыкацiлi гэтую бочку ў iнтэрнат.Самае сьмешнае, што на дзесяць чалавек, якiякупiлi гэтае пiва й кацiлi яго, ног было пятнац-цаць, а рук і таго меней. Усе ж iнвалiды вайны. Iкацiлi яны — хто мылiцай, хто плячом. I ўсьпёрлiнаверх па двух вялiзных пралётах старойлесьвiцы. Там жа столь была не такая, як у нас, апа чатыры, па пяць мэтраў вышынi. Вось яныўсьпёрлi гэтую бочку, выбiлi шпунт. Яно як далоадтуль фантанам, дык толькi падстаўлялi хтомiскi, хто што пасьпеў...»

2000.06.11 Люцінка Дуніна-Марцінкевіча. З удзеламС.Харэўскага. Падарожжа З.Бартосіка.

2000.06.18 Кіраўнікі турызму — «валадары мух». Зудзелам С.Харэўскага.

2000.06.25 Андрэй Патрэй. Падарожнае эсэ з удзеламЗ.Падбярэскага, В.Кораня, А.Глёбуса, А.Патрэя.

2000.07.02 Айцец Ян Шуткевіч. Партрэтнае эсэ С.Ха-рэўскага.

2000.07.09 Дача пісьменьнікаў у Падблоні. Забытыадрас культуры. Падарожныя нататкі З.Бартосіка зудзелам Г.Вольскага, А.Вольскага і М.Клімковіч.

2000.07.16 Згубленыя лісты. 100 гадоў УладзімеруДубоўку. Гутарка З.Бартосіка з І.Пісьменнай:«Аднойчы ўвечары прыехалі да яго пісьменьнікі:Глебка, Броўка, Кандрат Крапіва й яшчэ нехта.Гэта былі першыя дні, як ён вярнуўся ў Беларусь зьлягеру. Яны прыйшлі, каб выказаць яму сваюпашану. Я бачыла здаля, які твар быў у Дубоўкі, ія зразумела, што яму гэта ня вельмі прыемна,іхны прыезд. Ён мне не расказваў, пра што яныгаварылі. Я й не пыталася. Але ён мне сказаў, штояны былі датычныя, што яго, маладога чалавека,


напалову: Ужбалаціс — гэта, ясная рэч, Забалаць-це. А часам — проста запісваючы літоўскімілітарамі, як, напрыклад, зрабілі з Андрэяўкай.Цікава, што перапісвалі менавіта зь беларускагаарыгіналу, захоўваючы гэтае «яў». Шэдэўр новайтапанімічнай творчасьці — Дзеткаўшчына. Янацяпер называецца Деткаўшчызна. У адным словесышліся адразу чатыры мовы. Ад расейскай тут«Дет», ад беларускай — «аў», ад польскай — «з», іўрэшце ўсё перададзенае літоўскімі літарамі.Праўда, у выніку гэта не гучыць ні на якой мове. Уваколіцах Вільні, блізка да сталіцы, пасьлядоўнаперакладзена ўсё. А сюды, на ўскраек, літуаніза-цыя дайшла ўжо слабейшай, без таго імпэту, штона Віленшчыне...

2000.10.29 Яцак Крышталевіч — гарадзкі вар’ят2000.11.05 Вільня, Вялікая Пагулянка, 1920-я. Па-

беларуску, па-француску, па-польску. Гарэцкі —Гары — Фэдэцкі. Нататкі С.Харэўскага з удзеламЗ.Фэдэцкага.

2000.11.12 «Пайшла ты, любая...» Саматэвічы. Забытыадрас культуры. Падарожжа З.Бартосіка.

2000.11.19 Таварыства Мёртвых Паэтаў.Самы трагічны дзень у гісторыі беларускайлітаратуры — 29 кастрычніка 1937 году, калі ўМенску было расстраляна адначасова дваццацьлітаратараў. На наступны дзень, 30-га, даст-рэлілі яшчэ трох...

2000.11.26 Лёзунгі Случчыны. З удзелам С.Шупы,З.Бартосіка і С.Харэўскага.

2000.12.03 Раман Семашкевіч і іншыя рэпрэсаваныямастакі.С.Харэўскі: На пачатку 1930-х былі арыштава-ныя Ібрагім Гембіцкі, Міхась Філіповіч, МіхалСтанюта. Але ім, можна сказаць, пашэнціла.Неўзабаве яны павярталіся дахаты. У 39-мвыпадкова ўцёк з арышту ў Вялейцы ЎладзіслаўСтрамінскі, ён перабраўся ў Нямеччыну. Выжыў.Адным зь першых быў забіты Ўладзіслаў Галубок.Ня толькі літаратар, актор і рэжысэр, але ймастак. Яго расстралялі ў 37-м. Пра тыя гады я

Гетц — гэта людзі, вартыя таго, каб іх імёнызасталіся на скрыжалях беларускага пісьменства.

2000.09.03 Як я правёў лета. Занатоўкі С.Харэўскага.З.Бартосік спытваўся ў А.Памідорава, А.Клінава,З.Падбярэскага, В.Манаева:«Лета я правёў на беларускіх Канарах, 15 кілямэ-раў ад Менску. Гэта Астрашыцкі гарадок. Тамёсьць база адпачынку, называецца: пансіянат«Тэатральны». Але з тэатральных дзеячоў тамбыло, можа, чалавекі два-тры. Бо для сучасныхтэатральных дзеячоў нават такія беларускіяКанары, якія называюцца «Астрашыцкі гарадок»,не па кішэні. А так, было цудоўнае беларускаенадвор’е. З 23-х дзён чатыры — сонечныя. І гэтавымушала адпаведна сябе паводзіць. Там надачным пасёлку, які называецца каапэратыў«Сябры», ёсьць цудоўнае месца, якое называецца«крама паўсядзённага попыту». Ну, і таварыпаўсядзённага попыту спажываліся вельмі добра.Улічваючы тое наша цудоўнае беларускае надвор’е.І цудоўная была тэмпэратура возера. Градусаўчатырнаццаць. Што таксама не забараняла намакунацца пасьля наведваньня крамы паўсядзённа-га попыту. Я вельмі задаволены сваім адпачынкамі ніколі не прамяняю беларускіх Канараў на нейкіятам замежныя».

2000.09.10 Вільня — старая сталіца. Занатоўкі С.Ха-рэўскага з удзелам Н.Пяткевіч і Л.Плыгаўкі.

2000.09.17 «Аўтарская» песьня на Крапівенскім полі.Падарожныя нататкі З.Бартосіка.

2000.09.24 Беларускія крыжы. Пра кнігу М.Раманюка.З удзелам С.Харэўскага.

2000.10.01 Алімпійскія рэфлексіі (1)2000.10.08 Алімпійскія рэфлексіі (2). Гімн бяз мовы2000.10.15 Тапанімічная рэвалюцыя. З удзелам

С.Харэўскага і З.Бартосіка.2000.10.22 Беларусь па-за сталіцамі. Нататкі па дарозе

зь Вільні на Полацак.Назвы вёсак літоўцы перайначылі на літоўскілад, часам перакладаючы сэнс, як, напрыклад,здарылася зь Вялікім Сялом — яно цяпер называец-ца Дзіджасаліс. Часам назва перакладзеная


2000.12.31 Нью-Ёрк, Нью-Ёрк... Навагодняя гутаркаЗ.Бартосіка з С.Адамовічам.

2001.01.07 Юбілеі 2001-га. Год Янкі Лучыны. З удзеламС.Харэўскага.

2001.01.14 Стары Новы год у Каралішчавічах. ГутаркаЗ.Бартосіка з Р.Барадуліным:«Гісторыя гэтага доміка чыста савецкая... Пасьлявайны быў старшыня Савету Міністраў Ната-левіч. Гэта было яго паляўнічае лецішча. Тутзьбіраліся, рабіліся п’янкі. І Наталевіч любіўпаляваць на зайцоў. Ён за ноч заганяў «козьліка»,машыну. Гэта пасьля вайны адразу. Калі партыза-нам, якія ваявалі за савецкую ўладу, завесьці каняне было як. Для Наталевіча былі машыны, кабпаляваць на зайцоў. Фарамі асьвятляюць, у фарахгоняць зайца, і... пакуль заяц ня тропнецца адразрыву сэрца. Мы яшчэ жартавалі: ён баіццазакасіць лінію генэральную, заяц...»

2001.01.21 Праекты веку ў Беларусі 20 ст. З удзеламС.Харэўскага.

2001.01.28 Шпацыр па старой Нямізе. Гутарка З.Бар-тосіка з Ул.Бярберавым.

2001.02.04 Загадка Караткевіча2001.02.11 10 падзеяў тысячагодзьдзя. С.Шупа пра

кнігі Ф.Скарыны. С.Харэўскі пра рэформы карале-вы Боны. А.Лукашук пра тры беларускія рэс-публікі: БНР, БССР, РБ.

2001.02.18 Вальжына Цярэшчанка. ПадарожжаЗ.Бартосіка ў Гомель.

2001.02.25 Вобраз Хрыста ў сучасных беларускіхмастакоў. Гутарка С.Харэўскага з С.Покладам,Э.Падбярэскім, В.Янушкевічам, А.Пушкіным.

2001.03.04 Друскенікі ў лютым2001.03.11 Падарожжа ў 20 стагодзьдзе2001.03.18 Маральныя аўтарытэты: у беларусаў і ў

суседзяў, раней і сёньня. З удзелам С.Харэўскага,В.Корзуна. Вулічнае апытаньне З.Бартосіка.

2001.03.25 Беларускія імёны. З удзелам С.Шупы.2001.04.01 «Сыліконавае» пакаленьне. З удзелам

С.Харэўскага.2001.04.08 Новая кніга Алеся Адамовіча (1). Пра тры

папрасіў распавесьці зяця Галубка, беларускагамастака Яўгена Ціхановіча.Я.Ціхановіч: Гадлеўскі Эдуард, пасьля парадуфізкультурнікаў выслалі ў Магадан. За тое, штоягоная скульптура Сталіна з пап’е-машэ па-валілася. Пасьля адседкі ў Менск не вярнуўся...Змудзінскага, які рабіў малюнкі да буквароў,выслалі ў Сібір за тое, што быў у мінулым афіцэ-рам «царскага рэжыму». Абрамаў, мастак-графік,зрабіў, між іншым, геаграфічныя мапы ў Белдзярж-выдавецтве. Меў хату й вялікі сад. Але ўладызахапілі ягоны пляц і пабудавалі там Лечкамісію.Ён пачаў абурацца, што й стала падставаюягонага арышту й высылкі, дзе ён і памёр...Кашкель — мастак-графік, працаваў у Белдзярж-выдавецтве, але ягоны бацька пры нэпе меў вялікімагазін. Толькі гэта й стала падставаю дляягонага арышту й высылкі... Настаўнікі Віцебска-га мастацкага тэхнікуму браты Даркевічы.Пётра Даркевіч выкладаў мастацтвазнаўства, аягоны родны брат Хрыстафор — манумэнтальныжывапіс. Бацька іхны меў свой вялікі млын. Тамуіх арыштавалі й расстралялі... Мінін выкладаў утым самым тэхнікуме графіку, а ў мінулым быўафіцэрам царскага войска. Арыштаваны быў у 37-м. Расстраляны...

2000.12.10 Сто беларускіх кніг 20 ст. З удзелам С.Ха-рэўскага.Бывай, 20 стагодзьдзе. Мы сыходзім. Мы пакідаемгэты пыльна-фіялетавы Аўганістан у руінах. Мыяшчэ доўга будзем згадваць цябе, 20 стагодзьдзе.Твае рэвалюцыі й войны, курапаты, хатыні,чарнобылі. А што сьветлага — дык хіба нештаасабістае, кожнаму сваё, зь дзяцінства. Сьветлазаўсёды наперадзе. Бо мы сыходзім фатальна інезваротна. Мы сыходзім і гасім за сабою сьвят-ло...

2000.12.24 Радзіма менскіх дамавікоў. Забыты адраскультуры. Дасьледаваньне З.Бартосіка з удзеламА.Глёбуса, В.Шніпа, М.Анемпадыстава, Ул.Сьця-пана, Ул.Арлова.


2001.08.12 Вячаслаў Адамчык. Апошняе інтэрвію.Гутарка З.Бартосіка.

2001.08.19 Рукапіс, знойдзены ў гатэлі. З удзеламС.Харэўскага і А.Аркуша.

2001.08.26 Летнія імпрэсіі. Русалка на калінінградзкімсаборы. С.Харэўскі пра віленскія мэмарыяльныяшыльды. А.Аркуш пра ідэальнае тло культуры.Калінінградзкі постмадэрніст АляксандарПападаў напісаў кнігу пра сваю радзіму. І вось якён тлумачыць паходжаньне русалкі на флюгерыКатэдральнага сабору:«У «Палявым вызначальніку прыбалтыйскіхрусалак» нашай русалкi я не знайшоў ані ўсямействе Прыўкраснавалосых, ані ў сямействеГалацыцых, ані ў сямействе Плакальніцаў, штонедвухсэнсоўна сьведчыць пра яе нетутэйшаепаходжаньне. Зь якога ж боку ідзе яе радавая лінія?З Усходу ці з Захаду? Мяркую ўсё ж такі, што зУсходу прыйшла русалачка, а дакладней, зьБеларусі, бо там у фальклёры ёсьць абшырнаярадня нашай, і сярод радні так званая «Русалка —жалезная цыцка». Вось адкуль, значыць, вецердзьме!»

2001.09.02 Цэнзура2001.09.09 «Восень патрыярха»2001.09.16 Амэрыканская трагедыя2001.09.23 Краявід. Ураджай. Яблыкі. Галоўны матыў

беларускага выяўленчага мастацтва 20 ст. Зудзелам С.Харэўскага, Р.Мячкоўскага, А.Аркуша,А.Глёбуса, З.Падбярэскага, М.Баразны.

2001.09.30 Экскурсія ў няісны музэй. Згадкі С.Ха-рэўскага пра менскі дом на Дзімітрава, 3. Падарож-ныя нататкі З.Бартосіка.

2001.10.07 Максім Танк: таямніца імя. З удзеламС.Харэўскага і З.Бартосіка.

2001.10.14 Калі пісаліся «Лісткі календара»? ГутаркаЗ.Бартосіка з А.Лісам.

2001.10.21 Кніжны агляд. А.Антанян пра беларускінумар часопіса «Мятай». С.Харэўскі пра кнігуТ.Венцлавы «Вільня».

2001.10.28 Магіла Каліноўскага2001.11.11 Ці магчымая праўда пра сучасную вайну?

апошнія аповесьці, надрукаваныя пад аднойвокладкай у выдавецтве «Наша Ніва».

2001.04.15 Новая кніга Алеся Адамовіча (2)2001.04.22 Новая кніга Алеся Адамовіча (3). З удзелам

К.Шэрмана, Р.Барадуліна, Вал.Тараса, А.Глёбуса іА.Лукашука.

2001.04.29 Пасаджэньне на кол (1)2001.05.06 Пасаджэньне на кол (2)2001.05.13 Мова як апошняя ахвяра дэмакратыі.

Занатоўкі З.Бартосіка з удзелам І.Герменчука,К.Высоцкай, А.Уліцёнка:«...І я думаю, што калі Беларусь захавае сваюнезалежнасьць, яна здолее ўвайсьці ў эўрапейскідом на першай пары нават расейскамоўнаю.Расейскамоўная Беларусь у эўрапейскім агульнымдоме — гэтая карціна бачыцца мне рэальнай».

2001.05.20 Януш Радзівіл і Чарнобыль. З удзеламС.Харэўскага.

2001.05.27 «Наша Ніва»: 10 гадоў язды. З удзеламС.Харэўскага і І.Луцкевіча.

2001.06.03 Менск будуецца: куды і навошта? З удзеламС.Харэўскага. Расповед З.Бартосіка пра паездку ўБарань.

2001.06.10 Янка Лучына і Васіль фон Роткірх. Зудзелам А.Аркуша і С.Харэўскага.

2001.06.17 Забыты адрас: Мархачоўшчына. НататкіЗ.Бартосіка.

2001.06.24 Янка Лучына і Максім Багдановіч2001.07.01 Менск бяз вуліцы Замкавай. З удзелам

С.Харэўскага.2001.07.08 Вера і нявера ў Беларусь. З удзелам С.Ха-

рэўскага і А.Аркуша.2001.07.15 Барада Шчукіна. З удзелам С.Харэўскага.2001.07.22 Джэром Сэлінджэр2001.07.29 Беларускі буквар: ня самая прыгожая

кніжка ў кнігарні. Гутарка З.Бартосіка з А.Глёбу-сам. Занатоўкі С.Харэўскага.

2001.08.05 Беларуская культура празь сем гадоў.З.Бартосік апытвае В.Шніпа, А.Федарэнку,А.Памідорава, Л.Вольскага, А.Кулінковіча,С.Курс, З.Падбярэскага, Г.Сагановіча, М.Анемпа-дыстава.


пра Беларусь зімовыя алімпійскія гульні. Перанося-чыся ў думках туды, на Дзікі Захад, я раптамзразумеў, наколькі мы неспартовая нацыя. Нашакультура не прысьвяціла гэтай тэме аніводнагазаўважнага твору. І самае паказальнае ў гэтайсправе — прыгожае пісьменства. Стоячы перадпаліцаю са зборамі твораў Купалы і Коласа,Караткевіча і Танка, Мележа і Быкава, я мусіўканстатаваць: нічога спартовага ў беларускайлітаратуры няма.

2002.02.17 Вяртаньне фантазіі: віленскі Музэй. Зудзелам С.Вітушкі. Гутарка Т.Поклад з Г.Дрэмайтэпра часопіс «П’ювіс».

2002.02.24 Беларускія брэнды. З удзелам З.Бартосіка,А.Клінава, С.Харэўскага, М.Анемпадыстава.

2002.03.03 Год Віктора Гюго. З удзелам Т.Поклад.2002.03.10 Клюшчанскі куст Казімера Сваяка. Пада-

рожжа З.Бартосіка. З удзелам А.Марозіка.2002.03.17 Бабруйск. 1960-я. Эсэ пра дзяцінства

В.Каракорскага.2002.03.24 Ці адказныя беларусы за галакост? З

удзелам Я.Гутмана, А.Райчонак і В.Каракорскага.2002.03.31 Нераскрытыя справы гісторыі. З удзелам

Ул.Ляхоўскага.2002.04.07 Краіны-блізьняты Беларусь і Зымбабвэ. З

удзелам Т.Поклад.2002.04.14 Віленская анталёгія2002.04.21 Забойства жывёлаў. Недасканалы сьвет. З

удзелам Т.Поклад і С.Харэўскага:«Што адбывалася б, калі б людзі ўсё ж адпусьціліна волю тых істотаў, якіх стварылі на свойкапыл? Гэткія прыклады ёсьць: мустангі ўАмэрыцы й на поўдні Францыі, вярблюды й буйвалыў Аўстраліі, сабакі, каты ды галубы па ўсім сьвеце.Але гэта выключэньні, што вытлумачваюццавыпадковым зьбегам рэдкіх прыродных перадумо-ваў. Ну, а куды сыдзе сьнежнай зімою кабанпольска-кітайскае пароды, больш за тону вагою,ламаючы ногі ад уласнага цяжару? Альбо кудыдзенецца нядоеная карова з поўным вымем мала-ка?..»

2002.04.28 Нацыя паэтаў і яе хросныя бацькі

2001.11.18 Кен Кізі2001.11.25 Фэномэн Ермаловіча. З удзелам Т.Поклад,

М.Казлоўскага, Г.Далідовіча, А.Ермаловіч,М.Чарняўскага.

2001.12.02 Партрэт пакаленьня на фоне музыкі TheBeatles. Памяці Гарысана. З удзелам А.Аркуша,В.Вячоркі, А.Глёбуса.

2001.12.09 Дзіцячыя хаўтуры2001.12.16 Філязофія гораду: Вільня і Менск. З удзелам

Т.Поклад, С.Харэўскага, І.Чарняўскага,Г.Мікнявічэне.

2001.12.23 Нацыянальныя прэміі — падобныя дакалядных падарункаў. З удзелам С.Харэўскага,В.Маркаўца, А.Глёбуса, А.Аркуша, А.Дынько.

2001.12.30 Чалавек інфармацыйны замест савецкага. Зудзелам А.Аркуша. З.Бартосік пра магілу Я.Лучы-ны на менскай Кальварыі.

2002.01.06 Калядныя гісторыі пра нацыянальнаепакаяньне. З удзелам С.Харэўскага і З.Бартосіка.

2002.01.13 Стары Новы год з Рагнедай Раманоўскай.Гутарка З.Бартосіка.

2002.01.20 Інтымныя занатоўкі Максіма Багдановіча. Зудзелам С.Харэўскага, З.Бартосіка, А.Астраўцова,А.Глёбуса, П.Качатковай.

2002.01.27 Пэгі Лі2002.02.03 Рэзыдэнт Беларусі Цімох Вострыкаў.

Гутарка З.Бартосіка.2002.02.10 Падарожжа ў Солт-Лэйк Сіцi з думкай пра

нацыянальную ідэю. С.Харэўскі пра спорт убеларускім мастацтве.У Солт-Лэйк Сіцi на захадзе ЗША нішто ненагадвае пра Беларусь. Ані засьнежаныяскалістыя горы; ані салёнае возера, па краёх якогане расьце ні аер, ні чарот, ні трысьнёг; ані самагэтая бязьмежная разложыстая даліна, застаўле-ная дамкамі аднапавярховае Амэрыкі; ані здаро-выя й прыветныя твары тутэйшых насельнікаў-мармонаў, быццам ажылыя плякатныя вобразыамэрыканскае мары; ані сьпевы тутэйшага хору,так падобныя і так не падобныя да савецкіхрадыёмаршаў.Сёньня ў Солт-Лэйк Сіцi найбольш не нагадваюць


2002.07.28 Чаму беларусы не гавораць па-свойму?Вулічнае апытаньне З.Бартосіка.

2002.08.04 Віленская археалёгія. З удзелам Т.Поклад,Г.Рацкявічуса, А.Трусава і Г.Вайткявічуса.

2002.08.11 Элвіс Прэсьлі2002.08.18 «Крывавае сьвята»2002.08.25 Гараць тарфянікі... Новае пра Адама

Міцкевіча.У нас часта цытуюць словы Міцкевіча зь ягонаелекцыі ў Калеж дэ Франс — пра беларускую мову,самую гарманічную і з усіх славянскіх моваўнайменш зьмененую. Аказваецца, гэта прамаўляўзусім не салідны прафэсар, які роўным голасамнадыктоўвае слухачам свае вынашаныя ад-крыцьці. Лекцыі Міцкевіча ў Калеж дэ Франссуправаджаліся сцэнамі псыхадрамы — з крыкаміі гістэрыкай. Чалавек, які ведаў, што ён сапраўдыпрызнаны вялікі паэт, нічога ня мог з гэтымзрабіць — са сваім геніем. Гэта ніякім чынам недапамагала яму ў практычным жыцьці. Верагодна,такая прорва паміж уласнай значнасьцю і ўласнайжа тут, на эміграцыі, мізэрнасьцю і прымушалаяго зрывацца на крык.

2002.09.01 Алесь Адамовіч2002.09.08 Пэрфоманс як тэракт. Гутарка з А.Кліна-

вым. Размова С.Квяткоўскага з П.Канавальчыкам.З удзелам В.Каракорскага і С.Вітушкі.

2002.09.15 Часопіс «Дзеяслоў». Гутарка з Б.Пят-ровічам.

2002.09.22 Кім Хадзееў — менскі культурны герой.Нататкі З.Бартосіка з удзелам Ул.Мацкевіча,А.Анціпенкі, К.Тарасава, А.Белавусава іІ.Пісьменнай.

2002.09.29 Віленская беларуская спадчына. З удзеламТ.Поклад.

2002.10.06 Падарожжа на радзіму М.Танка. ЗанатоўкіЗ.Бартосіка і С.Квяткоўскага з удзелам В.Глінска-га і землякоў М.Танка.

2002.10.13 Пяць гадоў «Вострае Брамы». З удзеламС.Харэўскага. Апытаньне С.Квяткоўскага навуліцы і сярод студэнтаў. Апытаньне З.Бартосіка задказамі І.Бабкова, А.Глёбуса, А.Федарэнкі,

2002.05.05 Вайсковыя лісты. Памяці І.Герменчука.2002.05.12 Гімнаманія. З удзелам Т.Поклад, С.Аст-

раўцова і А.Аркуша.2002.05.19 «Дон Кіхот» — найлепшая кніга на ўсе часы2002.05.26 Арабска-ізраільскі канфлікт у беларускім

кантэксьце. З удзелам В.Каракорскага.2002.06.02 Сьмех і грэх: віленскі гумар. З удзелам

Т.Сапач, Г.Войцік, Д.Кузіневіча.2002.06.09 Груша па-над дняпроўскаю стромай. Забыты

адрас культуры. Падарожжа З.Бартосіка ў Рагачоўз удзелам А.Рыкунова, Васіля Максімавіча,М.Кірэйшына і С.Грынкевіча:«Во тут з Караткевічам цырк быў. Едзем мы налодцы, а ён сядзіць на носе. Рукі во так у вадзе.Рана-раніца. І тут на табе! Праскоквае та-пельніца. Ужо да таго разлажылася!.. Караткевічрукі падымае: «Дзядзька, што мне дзелаць!?» Ну,мы гэтую тапельніцу — к берагу. А ён гэта... нязнае, што з рукамі з гэтымі рабіць. У вадзе жбылі...»

2002.06.16 Біржа эмігрантаў. Эсэ В.Каракорскага.2002.06.23 Стаянка першага чалавека2002.06.30 Мундыяль як сьвята і вайна. З удзелам

С.Харэўскага, З.Бартосіка, С.Астраўцова, С.Квят-коўскага.

2002.07.07 Янка Купала: fantasy з раскрытых курга-ноў. З.Бартосік пра запісы голасу Купалы. С.Ха-рэўскі пра Бяларучы:«...У нашую праграму ўваходзіла таксама маля-ваньне людзей з натуры. Самае цяжкое было —дамовіцца зь вяскоўцамі, каб пазіравалі. Нарэшце,азваўся адзін калярытны вусаты дзед. Сядзеў ённерухома, ціха. Але пачуўшы, як мы, юнакі,гаворым міжсобку па-беларуску, без папярэдніхуводных словаў раптам сказаў: «А тое, дзеткі,што вам кажуць, нібы Купала мужыком быў, дыквы таму ня верце! Мы ўсе ў школу ў лапцікахпрыходзілі, а ён — у боціках...»

2002.07.14 Грошы2002.07.21 Ігнат Дамейка. З удзелам С.Квяткоўскага і

А.Мальдзіса.


ведаю, чаму». «А ты хто?» «Ну, мне казалі, што янібыта маёр». «А чаму ты маёр, а я капітан?» Ігэта на поўным сур’ёзе пачалі абмяркоўваць... Атады Маўзон, ён быў прыяцелем Макаёнка,пытаецца: ну6 ладна, Андрэй, раскажы мне, а хтоя буду? Андрэй на яго паглядзеў, кажа: «Табенаагул ніякага званьня не прысвояць. Табе простапамяняюць псэўданім. Ты будзеш не АркадзьМаўзон, а Публій Авідый Маўзон». І тут усегрохнулі, і зразумелі, што гэта жарт. Прыкол, якцяпер кажуць...»

2002.11.03 Антысавецкая літаратура2002.11.10 Цётка: галоўны матыў творчасьці. З удзелам

Т.Поклад, Н.Пяткевіч, Л.Плыгаўкі.2002.11.17 Міхась Машара: яркі заходні паэт і бляклы

савецкі празаік. З удзелам Г.Войцік, Т.Поклад,С.Харэўскага, С.Вітушкі. Нататкі З.Бартосіка зпаездкі на радзіму Машары і сустрэчы зь ягонымісваякамі, з удзелам Мялеція Машары і А.Райчо-нак.

2002.11.24 Геннае адзінства беларускага мастацтва.Гутарка С.Харэўскага з І.Сурвілай.

2002.12.01 Песьні старога Менску. Гутарка З.Бартосіказ М.Герчыкам.

2002.12.08 Рамадан, Ханука, Каляды. З удзеламВ.Каракорскага.

2002.12.15 Белае і чорнае. Літаратура безвыходнасьці.Пра кнігу В.Адамчыка «Нязрушаны камень»

2002.12.22 Купала і Курапаты2002.12.29 Інтэлектуальныя вынікі году. З удзелам

В.Каракорскага. А.Антанян пра маршрут дзядзькіАнтося ў Вільні. Гутарка З.Бартосіка з А.Курэйчы-кам.

2003.01.05 Юбілейныя даты 2003-га2003.01.12 Прэзыдэнт — ідэальны зяць2003.01.19 Беларушчына і кланаваньне2003.01.26 Менск: горад, складзены зь вёсак2003.02.02 Чысты геній. Памяці Ул.Мулявіна. З

удзелам В.Вячоркі, З.Бартосіка, В.Бартлавай іЛ.Бартлава:«Я яму кажу: Валодзя, ты нядрэнна сьпяваеш, ачаму ты па-беларуску не гаворыш? Ён кажа: «Мне

Ул.Сьцяпана, Б.Пятровіча, Л.Сільновай, В.Шніпа,Л.Галубовіча, Л.Рублеўскай, А.Пашкевіча.А.Лукашук: «Я ня ведаю жанравага вызначэньняперадачы «Вострая Брама» — сёньня, пасьля пяцігадоў у этэры, падыходзіць любое, у тым ліку —энцыкляпэдыя. Энцыкляпэдыя пошуку і адкрыць-цяў нацыянальнага культурнага кантэксту намяжы стагодзьдзяў.Гэтая перадача ўспрымаецца многімі слухачамі іархітэктурна-літаральна — як храм. Часамслухачы спрачаюцца з казаньнямі, якія гучаць у«Вострай Браме» — і тады яны шлюць эмацыйныялісты, у якіх не пагаджаюцца з ацэнкамі, аспрэч-ваюць высновы, палемізуюць з аўтарамі. Гэтаазначае, перш за ўсё, што перадача жывая іўплывае на жыцьцё.На Радыё Свабода мы штодня пішам зьместпраграмаў па-ангельску, у тым ліку назвы перада-чаў. Існуюць агульнапрынятыя пераклады назвыВастрабрамскай царквы на ангельскую мову, алемы пішам па-беларуску, лацінкай — ВостраяБрама не перакладаецца. Ці, дакладней, наадва-рот — не патрабуе перакладу».

2002.10.20 Бабруйская багема. Эсэ В.Каракорскага.2002.10.27 «За кулісамі» літаратурнага жыцьця.

Гутарка З.Бартосіка з Вал.Тарасам:«Тады быў час, калі ўсіх апраналі ў форму: праку-ратуру, міліцыю, суды, чыгуначнікаў, службоўцаўрозных міністэрстваў... І Макаёнак пусьціўпагалоску, што — ён ужо гэта ведае дакладна,яму па сакрэце ў ЦК сказалі, — што ўводзяццаформа і званьні для пісьменьнікаў. Будзе пачынац-ца адразу з малодшага лейтэнанта. Малодшылейтэнант, лейтэнант, старэйшы лейтэнант,капітан, маёр, падпалкоўнік, палкоўнік і генэрал.Ну, і нейкі мундур прыдумваецца, такі вось падсюртук, а на пагонах будуць скрыжаваныя пёры. Ішто ўжо распрацоўваецца сьпіс, каму які... І штовы думаеце? Сур’ёзныя, дарослыя людзі клюнулі нагэта. І Кірэенка пытаецца (я пры гэтым пры-сутнічаў): «А мне якое званьне?» Андрэй кажа:«Здаецца, капітан». «А чаму капітан?» «Ну, ня


2003.08.30 Дзе ў постсавецкіх краінах лепшае жыцьцё?Званкі на «Свабоду».

2003.09.06 Моўная меншасьць — маральная боль-шасьць. Партрэтныя абразкі З.Бартосіка.

2003.09.13 Ці ёсьць у Беларусі глеба для антысэмітыз-му? Званкі на «Свабоду». Камэнтар В.Каракорска-га.

2003.09.20 Натальля Арсеньнева. Таямніца творчасьці2003.09.27 Залаты ланцуг. З удзелам А.Глёбуса,

А.Дашкевіча, А.Вітушкі, Г.Барвенавай.2003.10.04 Натальля Арсеньнева. Доры2003.10.11 Ці расейцы ў Беларусі — нацыянальная

меншасьць? Т.Поклад пра расейцаў у Літве.Занатоўкі З.Бартосіка.

2003.10.18 Сучасная беларуская літаратура. З удзеламГ.Вінярскага, І.Логвінава.

2003.10.25 Чым Беларусь магла б праславіцца ўсьвеце? Пра знаходку магілы бацькоў Н.Арсеньне-вай.З.Бартосік: Ва ўспамінах паэтка згадвае свайгобацьку Аляксея Арсеньнева, які памёр у Вільні ў1926 годзе. Дадам, што сям’я была праваслаўнай.Гэтых зьвестак дастаткова, каб адправіцца навіленскую Ліпоўку — старыя праваслаўныямогілкі.Настаяцель царквы, айцец Уладзімер, дарэчы,беларус з Мастоў, да маёй справы паставіўсявельмі паважна. І, адклаўшы свае клопаты,адшукаў старыя кнігі з вопісам міжваенныхпахаваньняў. Праглядаючы разам старонку застаронкай, мы ў разьдзеле, прысьвечаным 24-муўчастку, неўзабаве знайшлі наступны запіс.«Алексей Арсеньев, 1926 год, Надежда Арсеньева,1913 год». Побач давалася апісаньне магілы.«Камень, высокі мармуровы крыж, жалезнаяагароджа». Участак 24 знаходзіцца паміж Лысаюгарой і Шкаплернай вуліцай. Сёньня гэта вуліцаДзуку.Сапраўды, праз колькі часу мы пабачылі магілуМарыі Рыбнікавай, а побач магілы сям’і Дзегцяро-вых. Згодна з кнігай, побач павінна была быцьагароджа Арсеньнеўскага могільніку. І вось ён,

Бог даў адно, і я не магу падмешваць сабе другое».Ён даў яму песьню».

2003.02.09 Гавал — прэзыдэнт надзеі. З удзеламЛ.Баршчэўскага.

2003.02.16 «Рэспубліка-партызанка»2003.02.23 Публічная мова. С.Квяткоўскі размаўляў з

М.Івашыным, Л.Вольскім, А.Кулінковічам.Гутарка з С.Абламейкам пра ягоную кнігу афарыз-маў. Размова З.Бартосіка з А.Глёбусам. Нататкіпра афарызмы Віт.Тараса і В.Каракорскага.Гутарка С.Квяткоўскага з М.Халезіным, А.Ля-бедзькам, З.Бандарэнкам, П.Краўчанкам.

2003.03.02 «Вахцёрская ўлада». З удзелам С.Харэўска-га, З.Бартосіка, Віт.Тараса і А.Чакуоліса.

2003.03.09 Тодар Кляшторны2003.03.16 Пра беларускі тэрарызм. З удзелам С.Ха-

рэўскага.2003.03.23 Дзень Волі-2003. З удзелам С.Харэўскага і

З.Бартосіка.2003.03.30 Што ў Беларусі паказаць замежніку?

Гутарка С.Квяткоўскага з Д.Раманюком, В.Аку-довічам, В.Каліноўскім, І.Кашталян, А.Клінавым,А.Памідоравым, А.Клешчуком. З удзелам С.Ха-рэўскага і З.Бартосіка.

2003.07.05 Нацыянальная ідэя (1). Пра ідэалёгію ўЛітве — В.Каракорскі, у Польшчы — Я.Максімюк,у Расеі — П.Вайль.

2003.07.12 Нацыянальная ідэя (2). Пра ідэалёгію ўЗША — А.Сёмуха, у Нямеччыне — А.Панкратава.

2003.07.19 Нацыянальная ідэя (3). Званкі на «Свабо-ду». Апытаньне абітурыентаў — Г.Абакунчык.

2003.07.26 Беларускі бізнэс. З удзелам З.Бартосіка,Ул.Мацкевіча.

2003.08.02 Духоўны лідэр. Званкі на «Свабоду».Вулічнае апытаньне Г.Абакунчык.

2003.08.09 Чаму закрылі Ліцэй? (1)2003.08.16 Чаму закрылі Ліцэй? (2) З удзелам Л.Руб-

леўскай і З.Бартосіка.2003.08.23 Мабільнікі па-беларуску. Дасьледаваньне

Ю.Шаровай з удзелам В.Вячоркі, С.Кручкова,В.Стахіевіча, А.Трусава, Г.Мацура, Л.Вольскага.


«Дарэчы, Брыгадзін сышоў у адстаўку, ён непадпісаў загаду аб ліквідацыі ліцэю. ПадпісаўАляксандар Жук — калега, так сказаць, зь якімразам мы пачыналі. Ён ствараў ліцэй БДУ, а я —Беларускі гуманітарны ліцэй. Хадзілі разам пакабінэтах. І ён падпісаў гэты загад, рука нядрогнула».

2004.01.04 ...і каб усё было харашо. Навагоднія зы-чэньні.

2004.01.11 «Чужая Бацькаўшчына». 20-я ўгодкікінастужкі. Расповед З.Бартосіка з удзеламА.Бабковай, В.Рыбарава і Ф.Кучара:«Я прачытаў гэты раман і, можна сказаць, лётаў,як дурны, па студыі, даваў чытаць рознымрэжысэрам. Прычым, пераважна гэта былі людзімясцовыя, тутэйшыя. Зь вёскі, зь мястэчка.Карані тут. Але яны ў гэтым ня бачылі адпраўнойкропкi мастацтва. Вось што ўразіла. А як узьнікРыбараў? Выпадак. Мы зь ім працавалі. Мы ведаліадзін аднаго. І вось я яму таксама даў чытацьАдамчыка. І ён за гэта ўхапіўся. Хоць сам мовы няведаў. Але адчуў, што гэта мастацтва».

2004.01.18 Скарына для сьляпых. Расповед З.Бартосіказ удзелам З.Смаляка і Г.Крывашэй. Сюжэт Т.По-клад з удзелам В.Талочкі.

2004.01.25 Чэслаў Немэн. З удзелам В.Вячоркі. ГутаркаС.Астраўцова з Ул.Кіслым. ПаведамленьнеА.Дзікавіцкага з удзелам Г.Франковяк, Л.Тара-сэвіча.

2004.02.01 «Песьня філярэтаў». 200-я ўгодкі А.Адын-ца. Гутарка З.Бартосіка з Ул.Мархелем іА.Мальдзісам.

2004.02.08 Аляксандар Салжаніцын. Жыць без ілжы2004.02.15 «Жлобская нацыя». Гутарка З.Бартосіка з

В.Шалкевічам.2004.02.22 Ларыса Александроўская. Гутарка З.Бар-

тосіка з Ю.Андрэевай і Ул.Някляевым:«...Яна мне расказвала і пра сьмерць Купалы. Янаж тады ў Маскве была, у той дзень i ў тымгатэлі, і нават называла прозьвішча чалавека, якінібыта выканаў тую місію — забойства Купалы.Яна мне клялася, што так усё і было. Маўляў,

зарослы травою грудок і камень пры самай сьця-жыне. На камені — сьлед ад крыжа, шыльдатаксама сарваная. Але сумневаў у нас не было.Айцец Уладзімер пайшоў па сваіх справах, а язастаўся каля сямейнай магілы Арсеньневых.Такім чынам, зьявіўся яшчэ адзін беларусківіленскі адрас. І тым, каму дарагая творчасьцьНатальлі Арсеньневай, ёсьць куды прыйсьці, кабпакласьці кветкі.

2003.11.01 Дзяржаўная ідэалёгія — адна на ўсіх. Зудзелам В.Карцава.

2003.11.08 Вацлаў Ластоўскі. «Лябірынты». З удзеламВ.Мудрова, Ул.Ісаенкі, Э.Зайкоўскага:«Пэўная праўда ў гэтым ёсьць. Я сапраўды некалібыў на гэтым возеры, таму што ў нейкай мерыабапіраўся на зьвесткі зь «Лябірынтаў». Ну і,акрамя таго, у 1928 годзе выйшла такая працаМіхала Мялешкі «Камень у вераваньнях і падань-нях беларусаў». Дык там згадвалася, што навостраве Богінскага возера быў знойдзены камен-ны ідал з адбітай галавой і складзенымі на грудзяхрукамі, які мясцовае насельніцтва называла стод.Дык вось я вырашыў адшукаць сьляды гэтагастода. І ў 1986 годзе ў час правядзеньня археа-лягічных разьведак мы спэцыяльна паехалі навозера Богінскае...»

2003.11.15 Лукаш Бэндэ2003.11.22 Куды падзець мільён эўра? На пытаньне

С.Квяткоўскага адказваюць вулічныя мінакі, атаксама М.Анемпадыстаў, А.Кулінковіч, М.Ха-лезін, В.Шчукін, А.Лябедзька, М.Статкевіч,А.Андрэева, П.Батуеў, Ц.Дранчук, Ю.Глушакоў,А.Сюдак, А.Солтан, Ж.Грынь, Ю.Зянковіч.

2003.11.29 Суд над камунізмам. З удзелам В.Каракор-скага і А.Лукашука. Гутарка Г.Соусь з М.Крываль-цэвічам, М.Кляшторнай.

2003.12.06 Падзея году: час пайшоў. Званкі на «Свабо-ду».

2003.12.13 Марцін Кухта2003.12.20 Юбілеі-2004. З удзелам А.Лукашука.2003.12.27 Навагоднія правакацыі. Гутарка з Ул.Кола-

сам:


змагары з імпэрыяй. Не для таго, каб усталявацьсваю імпэрыю, а для таго, каб уладкаваць сьвет, уякім кожная маленечкая грамада будуе той ладжыцьця, які ёй падабаецца».

2004.04.25 Пагроза беларускага нацыяналізму. Званкіна «Свабоду». Камэнтар С.Навумчыка.

2004.05.02 Гістарычнае невуцтва. Апытаньне на вуліцыі на гістфаку БДУ.

2004.05.09 Лёнданская лекцыя Прэзыдэнта БНР.Забыты адрас культуры. З удзелам А.Надсана.З.Бартосік: Калі воляю лёсу вы апынецеся ўЛёндане, не палянуйцеся, знайдзіце вуліцу Ліндэн.Гэтая невялікая, паўкруглая вулачка схавалася застракатай, рознастылёвай забудовай Нотынг ГілГэйту. Тут, на Ліндэн-стрыт, амаль няма людзей.Нават гукі вялікага гораду сюды ледзь далятаюць.Тут, сярод спакою арыстакратычных дамоў,сярод пыхі рэспэктабэльных мармуровых сходаў,сярод бляску дзьвярных клямак і дасканалыхгазонаў, здаецца, нічога не нагадвае Беларусi. Алеменавіта на гэтай фанабэрыстай Ліндэн-стрытзнаходзіцца адзін цікавы адрас. Бачыце, ледзь непалову вуліцы займае агромністы белы будынак,ад якога проста патыхае спадкаемнымі бры-танскімі мільёнамі ды каляніяльнымі ста-годзьдзямі. Улетку 1947 году тут, на Ліндэн-стрыт, 47 сабралася сотня маладых беларусаў,вэтэранаў другой сусьветнай, каб паслухацьлекцыю прэзыдэнта БНР Міколы Абрамчыка абпрыродных багацьцях Беларусі. Тады, у 47-м, гэтыдом купіла ўкраінская грамада. Больш заможныясуседзі аддалі адзін пакой братам-беларусам. Загэтыя гады дом не зьмяніў сваіх гаспадароў. Ляўваходу па-ранейшаму шыльда на ўкраінскаймове».

2004.05.16 Гомельская кватэра Паўлюка Труса.Падарожжа З.Бартосіка з удзелам Ю.Глушакова іІ.Раманенкі.

2004.05.23 Невядомая вайна (1)2004.05.30 Невядомая вайна (2)2004.06.06 Хто ў Беларусі найвялікшы патрыёт?

прыйшоў Панамарэнка, лаяўся, і названае былопрозьвішча гэтага чалавека ў тым кантэксьце,што занадта старанна саслужыў службу, якой уяго ўжо ня надта прасілі».

2004.02.29 Апраўданьне Антона Луцкевіча2004.03.07 Паксасгейт: літоўскі ўрок для Беларусі. З

удзелам Т.Поклад.2004.03.14 Беларусы ў Краслагу2004.03.21 Успаміны пра Дзень Волі. Апытаньне

З.Бартосіка з удзелам А.Глёбуса, В.Сёмухі,В.Шалкевіча, Л.Ушкіна, Ул.Арлова, Л.Барш-чэўскага, А.Вячоркі, А.Пушкіна, І.Бабкова,А.Хадановіча.

2004.03.28 «Модныя» часопісы па-беларуску. Т.Покладпра часопісы Літвы. Дасьледаваньне З.Бартосіка зудзелам З.Сурскага і А.Вітушкі.

2004.04.04 НATO без прапагандысцкіх штампаў.Гутарка з В.Каракорскім. Вулічнае апытаньнеГ.Соусь.

2004.04.11 А.Рыпінскі ў лёнданскiм Тотэнгэме. Забытыадрас культуры. З удзелам Г.Пікарды, М.Пачкаева,І.Лабацэвіча.З.Бартосік: «Калі выйсьці з мэтро «Seven Sisters»і прайсьці направа, вы патрапіце на галоўнуювуліцу Тотэнгэма Гай Роўд. Праз мэтраў 150 направым баку будзе вялікі і ўрачысты, з чырвонайцэглы, будынак каледжа. На супрацьлеглым бакувуліцы, сярод невялічкіх старых дамкоў вызаўважыце белы двухпавярховік з шыльдаю«Дантыст». Менавіта тут паўтара стагодзьдзятаму ў невялікай прыватнай друкарні эмігрант зьВіцебшчыны Рыпінскі выдаваў беларускія кнігі».

2004.04.18 Антыамэрыканізм. З удзелам Вал.Тараса,В.Акудовіча і Ул.Мацкевіча:«Амэрыканцаў баяцца імпэрыялісты. Тыя, хтохочуць падпарадкаваць сьвет адной ідэі, аднойуладзе, аднаму цэнтру. Амэрыканцы ўяўляюццаімі, як іх ворагі, якія маюць тую самую мэту. Ітаму яны змагаюцца з амэрыканскім, так бымовіць, імпэрыялізмам. А амэрыканцы не імпэры-ялісты. Яны фэдэралісты. Хобіты. Як той Рэйган,які змагаўся з Імпэрыяй зла. Амэрыканцы —


тарыі ўсіх краін, яднайцеся! Хто не хацеў, тых —усіх да аднаго — закапалі... Гісторыя вучыць, штошчасьлівыя заўсёды вынішчаюць нешчасьлівых,каб абараніць ад іх сваю бестурботную і безмает-ную бяспраўнасьць. Затое нешчасьлівыя кал-гасьнікаў не расстрэльваюць і ў НКВД даносаў наіх ня пішуць, бо занятыя іншым — рухаюцьнаперад прагрэс, культуру, грамадзтва...

2004.08.22 Геграфічны крэтынізм. Вулічнае апытаньнеЗ.Бартосіка і камэнтар С.Плыткевіча.

2004.08.29 Ворагі Беларусі ў кантэксьце дзяржаўнайідэалёгіі

2004.09.05 Каляніяльная спадчына: расейскіяпрозьвішчы. З удзелам В.Вячоркі і Ул.Арлова.

2004.09.12 Мы — эўрапейцы. Што гэта значыць?Занатоўкі і вулічнае апытаньне З.Бартосіка.

2004.09.19 Лукашэнка і Гітлер2004.09.26 Беларуская мара. Гутарка З.Бартосіка з

Ул.Мацкевічам.2004.10.03 Харызма. З удзелам А.Клінава.2004.10.17 Вынік рэфэрэндуму. З удзелам Ул.Арлова,

Ул.Мацкевіча, Ж.Літвіной, А.Міхалевіча, В.Корзу-на.

2004.10.24 Тайна Мярлінскіх хутароў

èÓŸÌ˚ Ú˝ÍÒÚ ÔÂ‡‰‡˜‡Ÿ ÏÓÊÌ‡ ÁÌ‡ÈÒ¸ˆ¥ Ÿ ‚¥ÚÛ‡Î¸Ì˚Ï‡ı¥‚Â «ÇÓÒÚ‡Â Å‡Ï˚» Ì‡ ÒÚ‡ÓÌˆ˚www.svaboda.org.

Вулічнае апытаньне З.Бартосіка з камэнтараміМ.Анемпадыстава.

2004.06.13 Дзень бардзюра. Падарожжа ў Чарнобыль-скую зону.Гэтая лёгіка перанятая ўладамі ад бабулі, штоідзе па ягады ў чарнобыльскі лес: ня бачу бяды, дыкяе і няма. Ранейшыя кіраўнікі імкнуліся людзейадсяляць і растлумачваць ім нябачную небясьпеку.А гэтыя — наадварот, падыгрываюць тамуўяўленьню, што нічога зьмяняць ня варта.Маўляў, будзем жыць дома, а там — як Бог дасьць.Разьлік просты — калі праўда прафэсара Банда-жэўскага патрапіць на тэлеэкраны, цяперашнягаэлектарату Лукашэнкі ў чарнобыльскім рэгіёнеўжо ня будзе ў жывых. А пакуль ён гаворыць тое,што яны думаюць. Агучвае іхныя думкі.

2004.06.20 Васіль Быкаў. Нявыкрутка2004.06.27 «Людзьмі звацца». Вулічнае апытаньне.

Гутарка З.Бартосіка з П.Васілеўскім, Б.Пят-ровічам, Ю.Барысевічам, В.Корзунам, А.Даш-кевічам, А.Анціпенкам.

2004.07.04 Беларуска-літоўскія паралелі. ГутаркаТ.Поклад з В.Ландсбергісам.

2004.07.11 Беларусь бязь містыкі (1). ЗанатоўкіЗ.Бартосіка з удзелам старой Аўгусты, прадка-зальніцы, і К.Сяльчонка.

2004.07.18 Беларусь бязь містыкі (2). Гутарка З.Бар-тосіка з В.Фраловым.

2004.07.25 Новае пакаленьне. Дасьледаваньне З.Бар-тосіка з удзелам А.Міхалевіча.

2004.08.01 Гiпнатычны фільм пра беларускі народ.Гутарка з В.Корзунам, аўтарам стужкі «ВасільБыкаў. Вяртаньне».

2004.08.08 Юбілей калгасу (1). Аповед З.Бартосіка.2004.08.15 Юбілей калгасу (2). Успамін пра савецкае

шчасьце....Але ў тым жа і заключалася ідэя тэарэтыкаўкамунізму, каб зрабіць людзей шчасьлівымі,збудаваць для іх рай на зямлі. Чалавек самастой-ны і заможны — вечна ў клопатах. Якое тутшчасьце! А чалавек, пазбаўлены ўласнага розуму,правоў і маёмасьці, — зусім іншая справа. Прале-

499ÇÓÒÚ‡fl Å‡Ï‡

è‡Í‡Á‡Î¸Ì¥Í ‡ÒÓ·‡Ÿ

ÄАбадзінскі Валеры 292Абакунчык Галіна 490Абановіч Алена 378, 379, 381, 383, 385Абдзіраловіч Ігнат 81, 458Аблажэй Алег 465, 474Абламейка Сяргей 490Абрамаў, мастак 480Абрамовіч Антон 52Абрамовiч Іван 475Абрамчык Мікола 495Абэцэдарскі Лаўрэнці 395Агінскі Міхал Клеафас 52, 53, 124, 134Агінскі Ян 162Агінскія, род 158Адамовіч Алесь 4, 7, 191, 237, 241, 308—312, 314,

318—320, 346, 386, 460, 481, 482, 487Адамовіч Антон 363Адамовіч Славамір 60, 61, 254, 256, 466, 470, 481Адамчык Вячаслаў 297, 470, 483, 489, 493Адамчык Уладзiмер (гл. таксама Глёбус Адам) 467, 468Адрыян, імпэратар 331Адынец Антон 126, 493Азгур Заір 351, 467, 474Азімаў Айзэк 98Акаловіч Леанід 468Акінчыц Фабіян 141Аксёнаў Аляксандар 349Акудовіч Валянцін 417, 420, 466, 490, 494Акулін Эдуард 269Александровіч Андрэй 355Александровіч Сьцяпан 53, 366Александроўская Ларыса 493Алексіевіч Сьвятлана 179Альгерд, вялікі князь 437Аляксей Міхайлавіч, расейскі цар 433, 436, 438Андрэева Алена 492

Андрэева Юлія 493Анемпадыстаў Міхал 480, 482, 485, 492, 496Антакольскі Марк 218Антанян Андранік 452, 454—456, 458, 459, 461, 463,

465, 470, 483, 489Анунцыо Габрыэле д’ 191Анціпенка Алесь 468, 487, 496Апалінэр Гіём 96Арбакайтэ Крыстына 129Аркуш Алесь 482—484, 486Арлоў Уладзімер 435, 436, 453, 454, 459, 461, 465, 469,

470, 480, 494, 497Арлоўскі Кірыла 139Арсеньнева Надзея 491Арсеньнева Натальля 7, 11, 115, 117, 355, 367—378, 381,

383, 385, 491, 492Арсеньнеў Аляксей 367, 491Арсеньнеў Сяргей 373Астраўцоў Алесь 484Астраўцоў Сяргей 452, 454, 465, 486, 493Астроскі Канстанцін 163Астроскі Канстанцін Васіль 259, 260Астурыяс Мігель Анхель 191, 192Атрошчанка, расейскі генэрал 56Аўгуста, варажбітка 496Аўрамчык Мікола 86Ахматава Ганна 368Ашпэргер, віленская акторка 108

ÅБабарэка Адам 355Бабкова Ала 493Бабкоў Ігар 43, 44, 464, 466, 468, 487, 494Баброўскі Ўладзімер 474Багданкевіч Станіслаў 465Багдановіч Адам 117, 229Багдановіч Максім 9, 12, 20, 113, 115—120, 225, 297,

368, 398, 399, 403, 407, 456, 457, 482, 484Багун Міхась 355, 361, 363Багушэвiч Францішак 40, 227, 244, 403, 407, 455Бакшанскі Юльян 134


Балаховіч Крыстына 474Балінскі Міхал 52, 55Балтуноў, пракурор 60, 61Бальмонт Канстанцін 368Бандажэўскі Юры 449, 496Бандарук Кастусь 465Бандарына Зінаіда 355Бандарэнка Зьміцер 490Баравікова Раіса 254, 256Барадулiн Рыгор 87, 297, 298, 458, 472, 474, 481, 482Баразна Міхал 483Бараноўскі Рамуальд 107Барвенава Ганна 491Барткевіч Станіслаў 55Бартлава Валянціна 489Бартлаў Лявон 489Бартосік Зьміцер 81, 84, 88, 198, 201, 294, 315, 325, 329,

334, 335, 377, 383, 454—470, 472—491, 493—497Бартуль Францішак 355Баршчэўскі Лявон 458, 468, 469, 490, 494Баршчэўскі Ян 99, 328Барысевіч Юрась 496Барысенка Васіль 391, 392Басалыга Ўладзімер 474Батуеў Павал 492Батура Сьцяпан 159, 160Бахчанян Вагрыч 419Бачыла Алесь 254Белавусаў Алег 487Бембель Алег 419Бергман Аляксандра 430Бёрджэс Энтані 222Бікуліч Уладзіслаў 214, 215, 217, 218Бічэль Данута 398Богданас Канстанцінас 217, 218Бона Сфорца 481Бондар Таіса 254, 256, 395Бракгаўз Фрыдрых-Арнольд 51Бранштэйн Якаў 392Брамс Ёганэс 5Броўка Пятрусь 16, 19, 21, 247—249, 251, 252, 353, 355,

476

Брусаў Валеры 368Брыгадзін Пятро 493Брыль Янка 346, 461, 464Будны Сымон 162Будрыс Рамуалдас 214, 477Буйло Канстанцыя 403Бураўкін Генадзь 395, 453, 464Бурбонскі Эцьен 236Бусел Мікола 467Быкаў Васіль 17, 18, 167, 168, 172, 190, 191, 272, 277,

309, 395, 396, 460, 469, 485, 496Бэндэ Лукаш 7, 363, 387—397, 492Бэрнштэйн Інстэнбург фон 216Бэроўз Уільям 226Бэцалель бэн 273Бядуля Зьмітрок 393, 396Бяляцкі Алесь 393, 456, 465, 469Бярбераў Уладзімер 481

ÇВажынскі Антон 55Вайкшнорайтэ Яня 128Вайль Пётар 490Вайновіч Уладзімер 419Вайткявічус Гедымінас 487Вайтовіч Яўген 470Вайцюшкевіч Зьміцер 464Валадковіч Марцін 162Валовіч Астах 160Валовіч Міхал 52Ванаг Юлі 355Варгола Андрэй 453Васілеўскі Пётра 496Васіль Максімавіч, бакеншчык 486Ваўпшасаў Станіслаў 134—144Вашынгтон Джордж 33, 35, 36, 42Венцлава Томас 483Верас Зоська 49Вівульскі Антон 214, 216, 217Вілейшыс Пятрас 403Вінярскі Генадзь 491


Вітан-Дубейкаўскі Леў 454Вітаўт Вялікі 128, 129Вітушка Андрэй 491, 494Вітушка Сяржук 485, 487, 489Віхроўская Паўліна 96, 98Віцьбіч Юрка 355, 360, 363Вішнеўская Ніна 355Вішнявецкі Міхал 148Вішчыніс Дамінік 128Вішчыніс Пятрас 128Войцік Галіна 372, 375, 471, 474, 486, 489Волан Андрэй 260Волкаў Валянцін 351Вольны Анатоль 355Вольскі Артур 476Вольскi Віталь 392Вольскі Гаральд 82—84, 476Вольскі Лявон 332, 464, 482, 490Вонэгут Курт 237Вострыкаў Цімох 484Вулф Вірджынія 258Вуячыч Віктар 242Высоцкая Кацярына 482Высоцкі Ўладзімер 455Вэйс, віленскі купец 104Вярыгі-Дарэўскія, род 331Вячорка Арына 494Вячорка Вінцук 30, 444—446, 448, 459, 460, 464, 465,

484, 489, 490, 493, 497

ÉГавал Вацлаў 490Гадлеўскі Вінцук 471, 472Гадлеўскі Эдуард 480Галавач Платон 355Галубовіч Леанід 453, 488Галубок Ўладзіслаў 479, 480Гамэр 258Гандзі Махандас Карамчанд 413Ганібал 109Ганчар Віктар 62

Ганчарык Уладзімер 201Гарбачэўскi Макар 454Гартны Цішка 245Гарун Алесь 10Гары Раман 479Гарысан Джордж 484Гарэцкі Антон 52Гарэцкі Максім 60, 61, 309, 373, 376, 463, 479Гаўрылкін Леанід 87Гедымін 462Гембіцкі Ібрагім 479Генiюш Ларыса 29, 227, 254, 355, 397Герадот 279Гермянчук Ігар 453, 464, 482, 486Герчык Міхась 86, 476, 489Гершвін Джордж 220Гершвіны, браты 167Гетц Барыс 477, 478Гідрановіч Віталь 467Гілевіч Ніл 249, 253, 297Гінзбэрг Ален 226Гітлер Адольф 146, 310, 315, 383, 497Глебаў Аляксей 351Глебаў Яўген 474Глебка Пятрусь 353, 355, 476Глёбус Адам 43—45, 48, 139, 170—172, 182, 194, 254,

256, 453, 459, 463—465, 468, 473, 476, 480, 482—484, 487, 490, 491, 494

Глінскі Віталь 487Глушакоў Юры 492, 495Гогаль Мікалай 266Голдынг Уільям 220, 237, 469Горкі Максім 97, 190Грыгаровіч, фатограф 217Грыневіч Клім 355Грынкевіч Сяргей 486Грынь Жэня 492Грышкевіч Вінцук 355Гудмэн Бэні 239Гумілёў Мікалай 368Гусараў Мікалай 348


Гусеў Сіланці 84, 85, 87Гутман Якаў 485Гэйстэрбахскі Цэзары 149Гэмінгўэй Эрнэст 168Гэндрыкс Джымі 225Гюго Віктор 485

ÑДабравольскі Аляксандар 465Дадэ Альфонс 266Далідовіч Генрых 256, 484Дамейка Ігнат 52, 486Дамель Ян 331Данчык 453, 456Дарафеева Ірына 129Даркевіч Пётра 480Даркевіч Хрыстафор 480Дарожны Сяргей 355, 361, 363Дастаеўскі Хведар 190, 210, 258, 266, 267, 311Дашкевіч Алег 491, 496Дашкевіч Вячаслаў 256Джонс Том 292Джоплін Джэніс 225Джыгарханян Армэн 318Джэфэрсан Томас 35, 36Дзегцяровы, сям’я 491Дзікавіцкі Аляксей 493Дзянісаў Уладзімер 459Дзяржынскі Фэлікс 144, 361, 452, 454Дзярновіч Алег 453Дмахоўскі Вінцэнт 52, 55Дранчук Цімох 492Дрэмайтэ Гражына 485Дубко Аляксандар 195Дубоўка Ўладзімер 355, 476Дуброўскі Аляксей 448, 449Дубянецкая Галіна 453Дудар Алесь 355, 363Дударава Надзея 466Дунін-Марцінкевіч Вінцэнт 385, 390, 476Дынько Андрэй 465, 469, 472, 473, 484

Дырлівангер Оскар 386Дэмпір Уільям 187

ÖЕльскі Аляксандар 331Ельцын Барыс 188Ермаловіч Алена 484Ермаловіч Мікола 484

ÜЖанна д’Арк 251Жугжда Антанас 218Жук Алесь 255, 256Жук Аляксандар 493Жураўскі Аркадзь 460Жыгімонт Аўгуст 331Жылка Ўладзімер 355, 397, 471, 475Жычка Хведар 86

áЗавадзкi Юзаф 104, 106, 107Зайкоўскі Эдвард 492Зайцаў Яўген 351Залатарэнка, казацкі гетман 155, 156Замоцін Іван 390Замяталін Уладзімер 396Зарэцкі Міхась 355Засім Мікола 355Звонак Алесь 83, 87, 355Зімянін Міхаіл 351Змагар Алесь 355Змудзінскі Генадзь 480Знаёмы Сяргей 355Золак Янка 355Зязюля Андрэй 10Зянковіч Юрась 492

IІваноўскі Вацлаў 142Іваноўскія, браты 131


Івашкевіч Віктар 453, 464, 465, 469Івашын Макс 490Іверс Анатоль 355Iгнатоўскі Ўсевалад 454Ільляшэвіч Хведар 355Iмамура Шахей 456Іпатава Вольга 250Ірвінг Вашынгтон 124Ірвінг Джон 258Ісаенка Ўладзімер 344, 345, 492Ішора Станіслаў 216

äКабзон Іосіф 293Кабрэра Мануэль Эстрада 191Каваль Васіль 363Кавыль Мiхась 11, 355Казінец Ісай 342Казлоў Васіль 341—343, 346, 349—353Казлоўскі Міхась 484Казлоўскі Пятрусь 355Казлоўскі Ўладзіслаў 141Калесьнік Уладзімер 346Каліноўскі Віктар 490Каліноўскі Кастусь 6, 50, 55, 210—212, 214—219, 238,

462, 483Калнін Валянцін 459Калышка Браніслаў 216Калюга Лукаш 355Камоцкая Кася 48, 461, 464Кампанэла Тамаза 463Камю Альбэр 59Канавальчык Паўлюк 487Канакоцiн Орэст 392Канапелька Ала 252Канарскі Сымон 53, 215Каракорскі Віталь 485—492, 494Караленка Ўладзімер 98Караткевiч Уладзімер 6, 40, 87, 113—116, 118—120, 212,

213, 246, 261, 297, 298, 323, 456, 472, 473, 481, 485,486

Карцаў Вадзім 492Касьцюшка Тадэвуш 35, 50, 55, 238Касьцян Сяргей 254Каўка Аляксей 453Каўцкі Карл 429Кафка Франц 258, 266Качаткова Паўліна 484Кашкель, мастак 480Кашпіроўскі Анатоль 461Кашталян Ірына 490Кашыц Язэп 55Квяткоўскі Севярын 68, 461—470, 472—474, 486, 487,

490, 492Кебіч Вячаслаў 21, 22, 31, 132, 195, 459Керуак Джэк 226, 227Кізі Кен 6, 220—228, 484Кіпель Вітаўт 465Кіркор Адам 466Кірэенка Кастусь 83, 488Кірэйшын Мікалай 486Кіслы Ўладзімер 493Кісялёў Генадзь 212Кішчанка Аляксандар 453, 454Клімковіч Максім 194Клімковіч Мая 476Клiмковiч Міхась 245, 251, 392Клінаў Артур 478, 485, 487, 490, 497Клiнтан Біл 38, 41Клішэвіч Уладзімер 355Кляшторная Мая 357, 492Кляшторны Тодар 7, 353—365, 490Кляшчоў Аляксей 349Кляшчук Анатоль 469, 490Кнорын Вільгельм 425, 453, 458Колас Зьміцер 95, 469Колас Уладзімер 432, 469, 492Колас Якуб 18, 20, 210, 353—356, 358, 359, 366, 387,

393, 396, 403, 407, 422, 472, 485Коль Гельмут 22Конан Уладзімер 357, 358, 453Копала Фрэнсіс 257


Корань Вячаслаў 476Корзун Віктар 481, 496, 497Крапіва Кандрат 73, 355, 430, 476Краўчанка Пятро 490Крашэўскі Юзаф Ігнацы 103, 106, 107, 109, 110, 126Крукоўскі Ўладзімер 474Кручкоў Сяргей 490Крушына Рыгор 355Крывальцэвіч Мікола 492Крывашэй Ганна 493Крышталевiч Яцак 6, 102—110, 112, 113, 479Кудравец Анатоль 255Кузіневіч Дамінік 486Кукевіч Канстанцін 104Кулак Аляксей 344Кулінковіч Аляксандар 464, 482, 490, 492Куляшоў Аркадзь 19, 353Кундэра Мілан 258Купала Янка 12, 20, 64, 82, 210, 242, 245, 293, 323, 334,

335, 387, 393—396, 422, 455, 485, 486, 489, 493Курс Сьвятлана 482Курто Яўген 476Курэйчык Андрэй 489Кухта Марцін 7, 398—408, 492Кучар Алесь 254, 363, 392Кучар Фэлікс 493Кушаль Пятрук 379Кушаль Францішак 373, 379—386Кушаль Янка 379Кушлі, сям’я 379—381, 383Кяневіч Фэлікс 55

ãЛабацэвіч Iгар 28, 494Ладэн Усама бэн 135Ландсбергіс Вітаўтас 496Ландсбэрг Алан 240, 241Ланскі-Шушланоўскі Мэер 167Лапатка Якуб 264, 467Ластоўскі Вацлаў 118, 397, 398, 430, 454, 492Латыпаў Урал 333

Лаўрынавічус Ёнас 129Лаўрынец Павал 109, 111Лебяда Тодар 355Лейзераў Аркадзь 67, 68Ленан Джон 169, 224, 225, 299Ленiн Уладзімер 16—21, 72, 144, 213, 224, 274, 275, 277,

279, 397, 426, 452Лермантаў Міхаіл 368Лех Генадзь 465Лешчанка Леў 293Лі Пэгі 7, 238—243, 484Лiнкальн Аўрам 36Ліпай Алесь 465Ліс Арсень 483Лістратаў Валеры 469Літвіна Жанна 255, 497Логвінаў Ігар 491Лойка Алег 396Лугін Яўген 465Лужанін Максім 355, 361Лук Павал 53Лукашанец Аляксандар 460Лукашук Аляксандар 5, 391, 392, 419, 452, 454, 459,

461, 463, 465, 469, 470, 481, 482, 488, 492Лукашэвіч Алена 452Лукашэнка Аляксандар 34, 40, 46, 62, 146, 147, 152, 182,

184, 185, 193—197, 200, 201, 254, 332, 333, 418, 431,454, 459, 472, 496, 497

Лукша Валянцін 84Луцкевіч Антон 7, 422—432, 471, 494Луцкевіч Іван 117—119, 215Луцкевіч Іван, унук Антона 482Луцкевіч Лявон 103, 461, 462, 471Луцкевiчы, браты 454Лучанок Ігар 124Лучына Янка 10, 481, 482, 484Лынькоў Міхась 353Лыч Генадзь 465Лябедзька Анатоль 472, 490, 492Лялевель Яўхім 52Ляхоўскі Ўладзімер 485


åМагамаеў Мусьлім 292Мадона, сьпявачка 242Мадораў Фёдар 351Мазураў Кірыла 349, 351Майкоў Апалон 109Макаёнак Андрэй 488, 489Макартні Пол 223, 224, 241Макееў, расейскі прамысловец 96, 97Максімюк Ян 453, 454, 490Малевіч Казімір 358Мальдзіс Адам 53, 126, 134, 333, 452, 466, 470, 486, 493Ман Томас 258Манаеў Віктар 478Манставічус Эдмундас 401, 404Мантан Іў 224Мао Цзэдун 410Маракоў Валеры 355, 363Мараўскi Станiслаў 104Марачкін Аляксей 452, 469Марашэўскі Каятан 454Маркавец Віктар 474, 484Маркес Габрыэль Гарсія 185—187, 194, 258Маркс Карл 19, 225Марлей Боб 298Марозік Алесь 485Мархель Уладзімер 493Марыяк Франсуа 256Масарык Томаш 429Маўзон Аркадзь 489Мацкевіч Уладзімер 283—285, 487, 490, 494, 497Мацур Генадзь 490Машара Мiхась 13, 355, 489Машара Мялеці 489Машэраў Пятро 186, 190, 196, 352, 431Мележ Іван 277, 456, 485Мельнікаў Андрэй 68Мельнікаў Эдуард 182Мельнічэнка, камандзір карнага батальёну 316Мікнявічэне Гедрэ 484Мікуліч Барыс 355

Мілаш Оскар 99, 473Міндаўг 469Мінін Яўхім 480Мiнкiн Алег 43, 46, 48, 456, 466, 474Міровіч Еўсьцігней 355Місіма Юкіо 191Міхайлаў Анатоль 180Міхалевіч Алесь 496, 497Міхненка, казацкі палкоўнік 151Мiхнiк Адам 460Міцкевіч Адам 44, 52, 109, 110, 124, 125, 176, 487Модаль Міхась 392Моркаўка Аркадзь 355Морысан Джым 224Мудроў Вінцэсь 221, 492Мулявін Уладзімер 489Мураўёў Міхаіл 111, 215Мэцэнат 331Мялешка Міхал 492Мялешкі, сям’я 328Мясьнікоў (Мясьнікян) Аляксандар 426, 453, 458Мятліцкі Мікола 252, 254, 256, 276Мячкоўскі Рамуальд 483

çНабокаў Уладзімер 265Навумчык Сяргей 495Надсан Аляксандар 29, 466, 495Назарбаеў Нурсултан 34Наталевіч Нічыпар 481Немэн Чэслаў 493Нікалаеў Мікола 453Нікан, маскоўскі патрыярх 436Нікановіч Мікола 355Нiксан Рычард 39Новік Фёдар 378—380, 383—385Новікаў Васіль 195Новікаў Іван 342, 343, 353Норвід Цыпрыян 105Нужкова Галіна 448Нюнька Фёдар 470


Някляеў Уладзімер 464, 474, 493Няхай Рыгор 83Нячаева Галіна 270, 271

éОлсан Барбара 208, 209Олсан Тэадор 208Орда Напалеон 55, 470

èПадабед Язэп 355Падарэўскі Ігнацы 429Падбярэскі Зьміцер 308, 476, 478, 482, 483Падбярэскі Эдуард 481Падгайны Міхась 460Пазьняк Зянон 62, 195, 460, 461, 464Палемон 109Палуян Сяргей 398Памідораў Аляксандар 301, 478, 482, 490Панамарэнка Панцеляймон 190, 347, 348, 493Панкратава Алена 490Панчанка Пімен 19, 21, 476Пападаў Аляксандар 483Паркер Том 300Патолічаў Мікалай 348Патрэй Андрэй 476Паўлоўскі, партызанскі атаман 349Пацы, род 158Пачкаеў Мікола 469, 494Пачобут Стась 474Пашкевіч Алесь 488Пётар, расейскі цар 329Пецюкевіч Мар’ян 373, 429, 430Пікарда Гай 494Пiначэт Аўгуста 466Пісьменная Ірына 476, 487Пісьмянкоў Алесь 256, 257Піт Брэд 206Платонаў Расьціслаў 393Плыгаўка Лілея 478, 489Плыткевіч Сяргей 497

Плятэр Эмілія 52, 53, 55Поклад Алесь 470Поклад Сяргей 470, 481Поклад Тацяна 484—487, 489, 491, 493, 494, 496Пракопчык Леанід 470Прасаловіч Анатоль 472Прокша Леанід 84, 254Прэсьлі Элвіс 7, 291—300, 487Пугачоў Емяльян 146Пузырэўскі Аляксандар 51Пуслоўскі Тытус 55, 56Пуцін Уладзімер 188, 418Пушкін Алесь 481, 494Пушкін Аляксандар 182Пушча Язэп 355Пфляўмбаўм Яўгенія 355Пысiн Аляксей 21, 257Пякарская Бася 467Пяткевіч Ніна 478, 489Пятровіч Барыс 268, 270, 272, 273, 277, 278, 487, 488,

496Пятровіч Войцех 216, 217

êРавінскі, дырэктар школы 385Радары Джаньнi 468Радзівіл Багуслаў 470Радзівіл Магдалена 398Радзiвiл Сiротка 464Радзівіл Януш 148, 151, 162, 439, 482Радзівілы, род 154, 158, 162Радзішэўскі Станіслаў 55Раеўская Тамара 242Райчонак Ада 485, 489Раманенка Ігнат 495Раманоўская Рагнеда 484Раманюк Дзяніс 229, 232, 234, 490Раманюк Міхась 232, 269, 457, 478Рафаэль 289Рацкявічус Гінтаўтас 487Родзевіч Леапольд 355


Ронка Яўген 55Роткiрх Васiль фон 102, 108—112, 126, 474, 482Рублеўская Людміла 488, 490Рушдзі Сальман 258Рушчыц Фэрдынанд 103, 160Рыбараў Валеры 493Рыбнікава Марыя 491Рыд Дзін 292Рыкуноў Аляксандар 486Рыпінскі Аляксандар 494Рычард Ільвінае Сэрца 373Рэйган Роналд 463, 494

ëСабескі Ян 159, 161Сагановіч Генадзь 54, 56, 437, 441, 453, 469, 470, 482Сажыч Язэп 475Сазонаў Сяргей 429Сакол Пётра 355Салавей Алесь 11, 355Салагуб Алесь 355Саламярэцкі, князь 162Салжаніцын Аляксандар 7, 408—410, 417, 419—421,

493Самуйлёнак Эдуард 363Сантана Карлас 293Сапач Тацяна 8, 48, 402, 486Сапега Леў 160, 163Сапега Яўстах 53Сапегі, род 158Сарамага Жазэ 463Сарот Наталі 6, 93, 95—99, 101, 477Сартр Жан Поль 190Сасноўскі Генрык 217Сахараў Андрэй 318Сачанка Барыс 83, 251, 252, 277, 351, 388—390Сачанка Іван 471, 472Сваяк Казімер 10, 485Севярынец Павал 469Семашкевіч Раман 479Сёмуха Алеся 490

Сёмуха Васіль 458, 494Серакоўскі Зыгмунт 215—217Сергіевіч Пётра 470, 477Сердзюкоў Мікола 474Сідарэвіч Анатоль 19, 255, 424, 425, 427, 429, 430, 468Сільнова Людка 488Сіўчык Вячаслаў 464Скалабан Віталь 388—391, 393Скараходаў Уладзімер 470, 477Скарына Францішак 114—116, 118, 119, 210, 319, 274,

454, 462, 481, 493Скрыган Ян 355Случчанін Лявон 355Смаляк Зьміцер 493Сматрыцкі Мялеці 162Смолет Тобаяс 266Смоліч Аркадзь 121Смулкова Эльжбэта 461Сокалаў-Воюш Сяржук 44, 45, 256, 453, 455, 456, 459,

460, 463, 465—469Солтан Алесь 492Соусь Ганна 492, 494Ставер Алесь 88Сталiн Іосіф 20, 126, 144, 146, 216, 279, 281, 344, 345,

348, 349, 351, 356, 357, 383, 396, 468, 480Станкевіч Адам 103Станкевіч Янка 376Станюта Міхал 479Старавойтаў Васіль 466Статкевiч Мікола 465, 492Стахіевіч Віталь 490Стацкевіч-Багданава Ганна 162Стральцоў Міхась 255Страмінскі Ўладзіслаў 479Струміла Ўладзіслаў 475Стэх Валянцін 401Сувораў Аляксандар 35Сувораў Віктар 144Сурвіла Івонка 489Сурскі Зьміцер 494Сухадольскі Януар 52Сыгал Эрык 224


Сыгер Піт 224Сыракомля Ўладзіслаў 103, 107, 321, 322Сыс Анатоль 43—46, 48, 254, 256, 273Сыч Ала 385Сьвечын Ягор 49Сьлюнькоў Мікалай 459Сьмiрноў Ігар 35Сьцяпан Уладзімер 195, 480, 488Сэлінджэр Джэром 6, 165—173, 220, 482Сэлінджэр Маргарэт 166, 167, 172, 173Сэрвантэс Мігель дэ 258—267Сюдак Аляксей 492Сяднёў Масей 355Сяльчонак Кастусь 496Сямёнава Ала 456

íТалерка 355Талочка Вітаўтас 493Талстой Леў 210, 258Танк Максім 18, 126, 212, 248, 355, 483, 485, 487Таполя Вольга 359, 360Тарас Валянцін 186, 343—346, 473, 474, 482, 488, 494Тарас Віталь 490Тарасаў Кастусь 53, 487Тарасэвіч Лявон 493Тарашкевіч Браніслаў 400Татарыновіч Пётра 447Трашчанок Якаў 395Трус Паўлюк 355, 390, 495Трусаў Алег 473, 477, 487, 490Трыгубовіч Валянціна 453, 466Тураў Вiктар 456Тургенеў Іван 261, 263Тышкевіч, граф 380, 385, 386Тышкевіч Бэата 21Тышкевіч Канстанцін 55Тышкевіч Юры 162Тышкевiч Яўстафi 453Тышкевiчы, браты 452Тэабальд 102, 108, 111

ìУладзімер, віленскі сьвятар 491, 492Уласаў Аляксандар 455Уліцёнак Аляксандар 482Усяслаў Чарадзей 462Ушкін Лёлік 494Уэйн Джон 172

îФедарэнка Андрэй 170, 269, 482, 487Філдынг Генры 266Філіповіч Міхась 479Філістовіч Янка 470Філозаў Альбэрт 318Флябэр Густаў 258, 266Фралоў Аляксей 471Фралоў Валеры 496Франко Іван 261, 262Франковяк Галіна 493Фундамэнт Надзея 281Фуэнтас Карлас 258Фэдэцкі Земавіт 479Фэй Чарлз 240, 241Фядута Аляксандар 177

ïХадановіч Андрэй 494Хадзееў Кім 487Хадоўскі, расейскі гісторык 89Хадыка Ўладзімер 363, 355Хаймэн Дзік 38Халiп Уладзімер 458Халезін Мікалай 490, 492Харэўскі Сяргей 51, 57, 65, 89, 147, 157, 159, 162, 213,

230, 235, 348, 452—487, 489, 490Хатаноўская Паўліна 96, 98Хведаровіч Мікола 355Хмара Сяргей 355Хмяльніцкі Багдан 152Ходзька Ян 52, 55Храптовічы, род 158


Хрушчоў Мікіта 397Хрыстос 114, 119, 157, 158, 454, 481

ñЦанава Лаўрэнці 346, 347, 395, 454Цётка 403, 407, 489Цімохаў Сяргей 453Ціхановіч Яўген 480Ціцянкоў Іван 471Цыцэрон 210Цьвікевіч Аляксандар 355Цьвірка Кастусь 124Цярэшчанка Вальжына 481

óЧайка Ніна 255, 256Чакуоліс Альгімантас 490Чарапук Янка 29Чарнабаеў Вiктар 472, 473Чарняк Ільля 96, 98, 101Чарняўскі Ігар 484Чарняўскі Міхась 469, 484Чачот Ян 106, 123—126, 129, 134, 176, 452Чкалаў Валеры 359Чорны Кузьма 355Чурлёніс Мікалоюс Канстанцінас 123Чэрня Хведар 86Чэрчыль Уінстан 210

òШагал Марк 96Шалкевіч Віктар 333, 453, 493, 494Шамякiн Іван 17, 87Шаптыцкі Андрэй 429Шапэн Фрыдэрык 298Шарова Юлія 490Шарэцкі Сямён 384—386Шаўцоў Сымон 362Шаўчэнка Тарас 33Шашалевіч Васіль 355Шкляраў Фёдар 269—271

Шніп Віктар 480, 482, 488Шнэйдэр Міхал 470Шупа Сяргей 75, 78, 452—454, 460, 464, 465, 471, 472,

474, 479, 481Шурлоўскi Ян 105, 106Шуткевіч Ян 476Шушкевіч Станіслаў 132, 195Шчаглоў-Куліковіч Мікола 114, 375Шчукін Валеры 482, 492Шыбека Захар 352Шыдлоўскі Сяргей 474Шымборская Вiслава 461Шыцiк Уладзімер 476Шэйман Віктар 395Шэксьпір Уільям 210, 258, 261Шэма Тадас 214Шэрман Карлас 186, 453, 482

ùЭгстром Норма Дэлёрэс 239Энгельс Фрыдрых 19Эпімах-Шыпіла Браніслаў 390Эўфрасіня Полацкая 112, 462, 470

ûЮлі Цэзар 373Юрэвіч Лявон 363, 453

üЯдвігін Ш. 407, 470Якерсан Давыд 477Янкоўскі Расьціслаў 477Яновіч Сакрат 433—435, 461Янушкевіч Валяр’ян 481Ясенін Сяргей 358Яўнут 469

·ÂÎ‡ ÛÒÍ¥ ÍÛÎ¸ÚÛ Ì˚ Í‡ÌÚ˝ÍÒÚ Ì‡ ÏﬂÊ˚...

Documents