a iiº repÚblica e a represiÓn franquista no concello de cerdedo

5/21/2018 A II REP BLICA E A REPRESI N FRANQUISTA NO CONCELLO DE CERDEDO

http:///reader/full/a-iio-republica-e-a-represion-franquista-no-concello-de-c

II REP LIC

EPRESIN

EN

CERDEDO

DIONSIO

PERElR



A II REPBLICA E A REPRESIN FRANQUISTA NO

CONCELLO DE CERDEDO

DIONISIO PEREIRA



Vai por toda a xente que conservou o seu ideal

na longa noite de pedra.



Limiar

Moita xente pensa que os feitos histricos, unha vez pasados, deixan de

existir. Porn, para quenes traballamos co pasado (historiadores ou

arquelogos), esta visin non nos soe satisfacer. Para ns, o pasado est moi

vivo algns pasados mis ca outros.

por isto que algns historiadores e filsofos teen comezado a falar do

pasado non ausente: unha terceira categora entre o pasado ausente e a

actualidade. O pasado non ausente un espacio ambivalente e liminal, que

produce desacougo, axexa na sombra da nosa memoria colectiva e non pode

ser controlado. O pasado non-ausente est todava entre ns dalgn xeito, ten

repercusins na nosa existencia e non parece posbel enterralo para sempre.

Entre os mltiples pasados que se poden categorizar como non-ausentes

cntanse o Holocausto, a represin militar en Arxentina, Chile ou Guatemala, oApartheid en Sudfrica e moitos outros escuros episodios da historia do sculo

XX.

A Guerra Civil un pasado non ausente: convive connosco cada da,

obsesinanos, danos medo, prodcenos tristura, ten repercusins polticas. Por

iso, moitos queren sepulta-lo definitivamente, condena-lo ausencia perpetua.

Os partidarios desta poltica do esquecemento xustifican isto en aras de

superar o trauma colectivo e construir un mundo novo, limpo e libre de culpa.Mais toda poltica do esquecemento unha poltica totalitaria, mis que

conservadora, fascista. O fascismo se constre sobre o esquecemento: chega

ler o manifesto futurista de Marinetti para se decatar do odio que o fascismo ten

polo pasado, polos museus, polos arquivos, pola memoria.

O golpe militar de 1936, non un caso traumtico nico. Como dixen, o

Holocausto tamn un pasado non-ausente, que ningun pode exorcizar. Sen

embargo, mentres que os nicos interesados en sepultar o Holocausto (benmediante polticas do esquecemento ou mediante a reescritura da historia) son



grupsculos neonazis, no caso de Espaa unha tarefa que tenta non s a

maior parte das persoas de dereitas, senn tamn a un bo nmero de quenes

se definen de esquerda. A xustificacin sempre pragmtica: hai que pechar

as feridas.

O smil, sen embargo, pode virarse contra quenes o defenden: a ningn

mdico prudente se lle ocurrira pechar unha ferida que non est curada. Hai

feridas que convn deixar luz para que non se infecten. Os xenocidios e os

crimes polticos son feridas crnicas que nin se curan de todo nin se poden

tapar. Hai que coecelas ben para que non se extendan e para coecelas ben

hai que deixalas abertas, expoelas luz. Hai pasados que infectan o

presente. non porque estean demasiado presentes nas nosas vidas, como

queren os voceiros das dereitas, senn por todo o contrario, porque estn

demasiado ocultas (porque as feridas se pecharon antes de ser curadas). Non

esta a teora na que se basean as historias de pantasmas? En moitas delas

os espritus axexan aos vivos at que estos, cansos de sufrir por causa duns

mortos inquedos, deciden investigar as razns do seu desacougo e poer fin a

inxustiza que os impide descansar definitivamente. A investigacin do pasado,

como a que nos ofrece Dionisio con esta obra, fundamental para dar repouso

aos pantasmas, e os libros de historia son a mellor medicia para curar os

traumas do pasado.

Do Lbano a Sudfrica e de Guatemala a Bosnia, a xente vaise decatando de

que o nico xeito de tratar as feridas histricas e os traumas colectivos

pescudando os feitos, debatindo-os, divulgando-os, publicando-os para que

todo o mundo os coeza. vista da revisin do pasado que levan a cabo

historiadores, arquelogos, polticos, abogados e colectivos de todo o tipo en

sitios como Arxentina ou Chile, difcil xa defender que o pacto de silencio daTransicin espaola e o esquecemento da Guerra Civil son os mellores

mecanismos para construir unha democracia sana. Non casual que haxa xa

tempo que non se escoite no estranxeiro aquelo da modlica transicin en

Espaa. De acordo, non nos matamos os uns os outros. Mais tampouco en

Sudfrica ou Ruanda estase a xente a asasinar hoxenda por denunciar

pblicamente os feitos mis siniestros da sa historia recente. Hai xa

suficientes exemplos no mundo para saber que voltar ao pasado non s non perxudicial para a sade dos povos, senn que o nico xeito de que sexan



socialmente viables no futuro. Os socilogos insisten continuamente na

necesidade de falar, de construir narracins sobre os traumas colectivos que

liberen a sociedade dese peso na alma que son os asasinatos polticos, as

torturas, as desaparicins. Os que votan por borrar a memoria que busquen no

recente libro Trauma cultural e identidade colectiva(The University of California

Press, 2004) se hai algn autor que defenda que o mellor xeito de superar un

pasado traumtico e calar e esquecer os mortos. O esquecemento xa non se

pode considerar progresista, ags na concepcin mis cega, inhumana e

errada do termo progreso.

Na mia opinin, a aportacin mis importante dos estudos locais sobre a

represin franquista, especialmente en zonas afastadas da fronte blica,

sta: demostrar que o Mal estivo aqu como di Susan Sontag. Que debaixo

da tranquila paisaxe de Cerdedo ou de Silleda ou de Laln, oculta nas fragas,

nas ras das aldeas e a carn das estradas, agchase unha historia de

represin, torturas e asasinatos un pasado non ausente que hai que lembrar

cada da para que a nosa sociedade sexa verdadeiramente democrtica. Para

que quen pase pola Ponte do Barco, en Pedre, snta un arrepo e lembre.

Son necesarios moitos mis libros como ste, moitas mis conferencias nas

que se denuncie a represin franquista, moitas ms clases nas que se fale aos

rapaces do pasado mis sinistro do pas, para que podamos estar seguros de

que o sacrificio de quenes loitaron pola liberdade e a xustiza non foi en van e

que ns como sociedade aprendimos a leccin. E as poderemos dicir,

como Simnides de Ceos dos cados nas Termpilas, que gloriosa a sa

fortuna, fermoso o seu destino e a sa tumba un altar; en vez de pranto teen a

lembranza e a alabanza o seu laio. E nin o mofo nin o tempo, que todo o

doma, destruirn a sa sepultura.Porque o pasado mis til para a sociedade sempre o pasado non

ausente.

Alfredo Gonzlez Ruibal



Antecedentes

Cerdedo garda unha ricaz historia de movementos agraristas dende comezos

do sculo XX. De feito o 2 de febreiro de 1902, e dun xeito moi tempern,

artllase a primeira sociedade de agricultores do Concello: a de Cerdedo, con

50 socios iniciais, a resultas dun mitin organizado na capital municipal pola

Agrupacin Socialista de Pontevedra e a Federacin Obrera da cidade do

Teucro1. Xa dende aquela, os socialistas tern un papel moi importante no

desenvolvemento societario, pois o primeiro Presidente dos agrarios

cerdedenses foi un canteiro e labrego de Os Castros (Quireza) militante do

PSOE, chamado Jess Garrido.

Logo do xito da Sociedad de Agricultores nas eleccins municipais de

1905, un concelleiro agrario ocupou o cargo de Tenente de Alcalde e outros

cinco ocuparon o seu posto na Casa do Concello. Entn, algun tivo a idea de

construr un local propio. Postos obra, Garrido como presidente e Avelino

Fraga, tamn vecio de Quireza, como secretario, encabezaron unha colecta

popular para recadar fondos, sen que faltaran axudas procedentes dos

emigrados en Amrica. Daquela, un contratista membro da Sociedade colleu a

obra en pblica subhasta e un tipo moi baixo, facendo as melloras pola sa

conta; deste xeito e para conmemorar o 5 aniversario do agrarismo

cerdedense, o 2 de Febreiro de 1907 abra as portas a Casa do Pobo de Den,

diante de 1500 persoas chegadas de todo o Concello entre a ledicia das gaitas

e o balbordo dos foguetes. Posua a Casa botica e mdico para casos de

necesidade, as como unha cooperativa de seguros; tia tamn unha placa de

marbre onde figuraba a data de inauguracin e a sa pertenza Sociedad de

Agricultores del Ayuntamiento de Cerdedo. Os vecios residentes en Brasil,tamn colaboraron desta volta e xuntaron 363.400 reis para adquirir un

estandarte obrero y una bandera agrcola, tal e como escriban dende o pas

carioca os cerdedenses Jos Bouzas Cortizo e Manuel Gamallo Sieiro2.Naquel

intre, o colectivo agrario cerdedense xa comparta o seu devalar coas

sociedades de agricultores e oficios varios de Bugarn, Den e Castro, xunto

1Emancipacin (Pontevedra), 3/1/1903.2Ver La Libertad (Pontevedra), 10/2/1907, 10/3/1907 e 10/11/1907.



coa de canteiros da propia capital municipal3, de maneira que o afervoamento

socialista chegou a ser tan notorio, que o cronista da Terra de Montes Antonio

Rodrguez Fraiz ten sinalado que o propio Pablo Iglesias tomou a palabra en

certa ocasin no local de Den4, aproveitando algunha das sas mltiples

viaxes a Galiza.

Ata a II Repblica, as sociedades devanditas tern unha indubidable

influencia republicana e socialista, debido presencia dos canteiros,

carpinteiros ou albaneis, que adoitaban traballar de marzo a decembro en

Madrid, Asturias ou o Pas Vasco, onde tomaban contacto co obreirismo

socialista e, retornados no inverno a Cerdedo, integraban as sociedades locais

na UGT. Eran, pois, sociedades nas que se mesturaban os pequenos

propietarios agrcolas coa xente que traballaba na construccin a xornal e de

xeito itinerante boa parte do ano: mesmo, bastantes asociados participaban

das das caractersticas.

Correndo o tempo, na alborada dos anos 20, cando xa se andaba a

conformar a Federacin de Agricultores y Obreros del Ayuntamiento de

Cerdedo, de longa traxectoria, o pulo dun canteiro socialista chamado Alfredo

Iglesias lvarez, oriundo de Alfonsn (Forcarei) e retornado dos EEUU, foi quen

de acadar en xaneiro de 1923 a unin de todo o agrarismo da Terra de Montes

nun congreso celebrado en Presqueiras, onde se decidiu editar un peridico

mensual denominado Accin Social, prohibido pouco despois pola Ditadura

de Primo de Rivera5.

3Tanto a sociedade de Bugarn como a de Canteros de Cerdedo, estaban afiliadas UGT dende o ano

1906.4Rodrguez Fraiz, A. Santa Maria de Tomonde. Terra de Montes-Cerdedo, Deputacin Provincial de

Pontevedra, 2001.

5Hai unha semblanza de Alfredo Iglesias lvarez na Gran Enciclopedia Gallega, da autora de AntonioRodrguez Fraiz.



Unha achega II Repblica en Cerdedo: os primeiros anos

A II Repblica instaurada a partir do 14 de Abril do ano 1931, significou mis

que nada o acceso s responsabilidades pblicas e toma de decisins

colectivas, de capas sociais maioritarias e secularmente marxinadas como os

labregos, os marieiros, os obreiros e a pequena burguesa. Este protagonismo

na cosa pblica das clases desfavorecidas, unido ao grande esforzo que o

novo rxime realizou no eido educativo, dignificando a figura do mestre e

levando a educacin pblica a todos os recunchos do Estado espaol, mudou o

ambiente social emerxendo unha cidadana a cada mis consciente dos seus

dereitos, que reclamaba aos polticos honestidade, ecuanimidade e altura de

miras hora de exercer os seus cargos.

Anda que nas aldeas a penas se notou o 14 de Abril de 1931, debido a que

a maiora dos homes xa estaban fora do pas traballando nas obras pblicas ou

no ramo da construccin das grandes capitales espaolas6, na capital do

concello e como presaxio do que a acontecer en poucas semanas, tivera lugar

o 29 de marzo un concorrido mitin organizado pola Federacin de Agricultores

y Obreros cerdedense, contando coa presencia de significados elementos

obreiros e republicanos de Pontevedra. Nel, interviron o carpinteiro socialista

Luciano Garca Ventn, vecio da Feira de Fonds (Quireza) e secretario da

Federacin, xunto co seu correlixionario Jos M Nieto Varela e o

representante do Centro Republicano de Cerdedo, o ebanista Severino

Bugallo, a carn dos coecidos repblicos pontevedreses Jos Adrio e o

benquerido mdico Celestino Poza, rematando as intervencins, que foron moi

crticas coa Ditadura de Primo de Rivera, un dirixente do Centro Obrero da

capital da provincia, o tamn socialista Francisco Otero, que chamou

6Ademis das grandes urbes, as cuadrillas formadas por albaneis e arxinas cerdedenses tamn eran moi

aprezadas nas obras do camio de ferro entre Requejo, Lubin e Ourense, e al participaron na edificacin

de numerosas estacins e no revestimento dos tuneis; as mesmo, no territorio do Pirineo aragons e

leridano os cerdedenses tomaron parte na construccin de numerosos saltos hidroelctricos e tuneis, tal

que o famoso de Viella. Precisamente, a Rogelio Arca e a outros compaeiros de Figueroa, Vilar ou

Vilaln, a cada da monarqua cadrulles debruzados nunhas presas da zona de Bielsa: aquela noitehoubo, seica, festa rachada para celebralo.



asociacin de todos os traballadores7. Aos poucos, os agrarios e obreiros da

vila e das parroquias recuperaban a celebracin do 1 de Maio no local de

Den e na carballeira de San Xon, no Campo da Festa.

No primeiro bienio republicano, naquel Cerdedo que non superaba en

conxunto os 5.000 habitantes, as principais forzas polticas antidinsticas

radicaban maiormente no Centro Republicano Radical Socialista, liderado polos

irmns Severino e Sabino Bugallo Valias, as como polo composteln Ramn

Conga Rabelo, o farmacutico ngel Bugallo Camia e Antonio Sueiro

Cadavid, vencellado Sociedad de Agricultores y Obreros de Lourido. Ao seu

carn, facase notar o activismo do Grupo Socialista, onde salientaban o

devandito Luciano Garca Ventn8, Jos Torres Paz, o xuiz municipal Francisco

Varela Garrido Pancho (estes dous, membros destacados da Sociedad de

Agricultores de Cerdedo) e, sobre todo, o mestre da capital municipal e cadro

da Asociacin de Trabajadores de la Enseanza (UGT) pontevedresa,

Francisco Varela Buela, mis coecido como Don Paco.

No eido social, a Federacin de Agricultores y Obreros del Ayuntamiento de

Cerdedo, entidade agraria e obreira composta por nove sociedades radicadas

en Pedre, Tomonde, Lourido, Figueroa, Castro, Quireza, Folgoso, Cerdedo e

Bugarn, continuaba a ser o mximo referente en todo o concello, acompaada

moi de preto pola Agrupacin Socialista Obrera de Presqueiras, localidade

emprazada no concello de Forcarei, pero que mantia mltiples vencellos coa

parroquia de San Xon de Cerdedo. Entre os 20 membros deste colectivo,

constitudo a fins de 1931, figuraba como presidente o devandito Alfredo

Iglesias, daquela 1 Tenente de Alcalde do Axuntamento de Forcarei, ben

acompaado por Benigno Arn e Maximino Martnez9. E outro tanto

poderamos dicir do Centro Republicano Socialista Agrario de Soutelo deMontes, integrado en agosto daquel primeiro ano republicano na UGT, e que

contaba con 50 afiliados10.

Sorprende, non obstante, a temper reorganizacin da dereita partidaria da

monarqua na vila de Cerdedo, correndo os primeiros meses de 1932. De feito,

7El Pueblo Gallego (Vigo), 4/4/1931.8Luciano xa fora concelleiro da Corporacin Municipal no ano 1922.

9La Hora (Pontevedra), 13/8/1932.10El Pueblo Gallego, 24/9/1931.



o bulir agresivo e insultante destes elementos que xa fora posto de manifesto

nunha frustrada procesin catlica no da de San Antn que logo faremos

referencia, xurdiu outra volta con toda fachenda o 23 de outubro daquel ano,

cando dous bandos informativos de senllos matrimonios civs foron roubados

do taboleiro municipal e, no seu lugar, apareceron pintadas integristas como

Viva Cristo Rey, Muera la Repblica, Viva el Rey, Viva Don Alfonso de

Borbn, Mueran los enchufistas que explotan a la Nacin ou Toda esta

Corporacin son unos bandidos. Daquela, o xuiz municipal Francisco Varela

ordenou a detencin dun rapaz, que debeu ingresar no depsito municipal por

varios das11. Todo sinala a unha familia acomodada da localidade, os irmns

Gutirrez Torres e sa ta Carmen Daz Gutirrez, Carrand, como

verdadeiros alicerces da reaccin cerdedense. Tamn para ter en conta a

presencia dalgns sinalados simpatizantes do carlismo no concello, nas

persoas de quen fora Alcalde no perodo da Ditadura de Primo de Rivera, o

mestre Jos Carams12, e a do prroco de San Martio de Figueroa, Manuel

Lpez Vizcano.

11El Pas (Pontevedra), 14/3/1933.12Durante o seu mandato, concretamente no ano 1928, tivo lugar o desgraciado expolio do escudo da

linaxe dos Gosende, conservado na entrada do Pazo das Raposeiras (Meilide). Daquela, vendeuse o

devandito Sociedad Arqueolgica de Pontevedra pola cuanta de 25 pts., sen que ningun tivera nada

que dicir. A maiores, cando retiraron o escudo, fixernno con tan pouco coidado que se veu abaixo o arco

no que estaba emprazado. Hoxe, a ensea dos Gosende est na coleccin de herldica depositada en SanDomingos (Pontevedra) e do arco tan s fican os deseos realizados por Agostio Portela.



Calendario republicano

No calendario cidadn daquel tempo, destacaban das celebracins cheas

de sentido: unha a do 1 de Maio, na que os traballadores aireaban as sas

reivindicacins e o anceio dunha sociedade sen explotacin do home polo

home, e outra a do 14 de Abril, onde a cidadana expresaba o seu

recoecemento pola conquista das liberdades pblicas e da dignidade

colectiva. Agora, imos falar un chisco dunha celebracin do 14 de Abril, a

correspondente ao ano 1932,

O primeiro aniversario da Repblica estivo precedido por unha chea de

bombas de palenque, chimpadas na tardia do da anterior dende moitos

lugares da contorna da capital municipal: en Lourido, Barro, Figueroa, San

Martio ou Den, resoou a eito a algaraba dos foguetes que avisaban da

celebracin a toda a vecianza.

No propio 14 de Abril, a conmemoracin foi madrugadora: s 6 da ma, 21

bombas levantaron ate o vecio mis preguiceiro da cama e, pouco despois, as

das bandas que daquela haba en Cerdedo, a dirixida por Francisco Cerdeira

e a que tia como cabeza visible a Jos Benito Garca, remataron a xogada

tocando dianas e alboradas por toda a vila. Cando o sol xa comezaba a

quentar, a eso das dez e media, comezaron a se xuntar na praza do concello

as autoridades municipais, os rapaces das escolas de todo o municipio xunto

cos seus mestres e mestras e, non podan faltar, nutridas comisins das

distintas agrupacins agrarias, obreiras e cidadns tanto de Cerdedo como da

vecia Presqueiras: Centro Republicano Radical Socialista, con Secundino

Bugallo Valias e Antonio Sueiro Cadavid cabeza; a Agrupacin Socialista

Obrera de Presqueiras, co edil forcareicense Alfredo Iglesias como senlleirorepresentante; a Liga Pro Cultura y Fomento de los Intereses de Cerdedo; as

Sociedades Agrarias de Figueroa, Quireza, Bugarn, Castro, Tomonde, Parada,

Folgoso e outras, cos seus estandartes portados por coecidos loitadores tal

que Luciano Garca Ventn, Jos Mara Nieto ou Francisco Arca

Valias.....Logo, formouse unha magna procesin cvica que percorreu,

precedida e rematada polas devanditas bandas de msica, as ras

cerdedenses para finalizar outra volta fronte Casa do Concello. Al, comotantas outras veces no transcurso do perodo republicano, o mestre socialista



Francisco Varela Buela, Don Paco, dirixiu a palabra multitude facendo

fincap na rexeneracin democrtica que estaba a levar a cabo a Repblica,

para rematar cun reparto de galletas e outras larpeiradas aos rapaces

asistentes. Para finalizar, a comitiva dirixuse carballeira de San Xon para

xantar, merendar e dar boa conta do da de festa13.

Respecto do 1 de Maio, relataremos o corresponente ao ano 1934, tempo

no que a Repblica estaba gobernada polos partidos polticos de dereitas. Tras

as consabidas dianas e alboradas xa dende o mencer, s once da ma

concorriron na praza do concello as diversas agrupacins de carcter socialista

de Cerdedo e Presqueiras, marchando en manifestacin cara a Casa do Pobo

de Den, sen deixar de exhibir as sas bandeiras.

Contra as tres da tarde, celebrouse un mitin presidido por Don Paco, quen

presentou aos oradores. Falaron, o mestre de San Roque-Arbo, Jos Sobreira

Fernndez, o representante das Juventudes Socialistas de A Estrada, Antonio

Pea, que fustigou o caciquismo e avogou polo achegamento dos campesios

s organizacins operarias, pechando o acto Manuel Coto, presidente da

Federacin agraria estradense, quen lembrou aos Mrtires de Chicago

inmolados en holocausto a la causa.

Para rematar a xornada, a banda de msica de Jos Benito animou a velada

formndose un baile que durou ate a noitia14.

13El Pueblo Gallego, 20/4/1932.14El Pueblo Gallego, 4/5/1934.



A cuestin relixiosa

sabido que no devalar do perodo republicano (1931-1936), tivo lugar a

primeira (case poderamos dicir que a nica) tentativa en Espaa de separar o

Estado da Igrexa Catlica. Unha das medidas que se tomaron daquela, foi a de

eliminar o control que sobre os cemiterios mantia o clero catlico, para

garantir que calquera persoa puidera ser enterrada con dignidade dentro dos

recintos funerarios, con independencia das sas crenzas e ideario. Tratbase,

pois, de impedir a vergoenta prctica de soterrar aos ateos e aos seguidores

da relixin protestante en campo aberto (coma os porcos, segundo se dica

naquela poca), ou nos recunchos excluntes e insalubres que levaban a

denominacin de cemiterios de disidentes.

En Cerdedo, como en moitos outros lugares do Estado espaol, as

necrpoles levaron durante aquel breve perodo o rtulo de cementerio

municipal en troques de cemiterios parroquiais, para escndalo de cregos

retrgados. Entre eles, mesmo houbo un, falamos do abade de San Martio de

Figueroa, que, ademis, fixo todo o posbel para impedir a construccin dun

novo camposanto fora do entorno da igrexa parroquial. Aquel crego, ademis,

pretendeu vender parte do igrexario de San Martio sen dar contas aos

vecios, para o que non dubidou nos tempos escurantistas do Bienio Negro en

recabar a influencia do propio Ministro de Xustiza Federico Salmn, membro da

ultradereitista Confederacin Espaola de Derechas Autnomas (CEDA),

para acadar o seu obxectivo15. Naquela altura, o enfrontamento entre o prroco

Manuel Lpez Vizcano e os homes do lugar representados pola Sociedad de

Agricultores y Obreros `El Trabajo de Figueroa, deu p ao afastamento de

moitos deles respecto dos oficios relixiosos e a aparicin de certas actitudesanticlericais entre os vecios16; algn, caso de Francisco Arca Valias, ficou

15Ver Grando Seoane, E. Caciquismo e eleccins na Galiza da II Repblica, A Nosa Terra, Vigo, 1999.16 Anda hoxe hai quen lembra algunhas brincadeiras, tal que prlle un crucifixo a un burro. Maiores

consecuencias tivo outra trasnada argallada no ano 1935 por 5 mozos do lugar, consistente en alborotar

dndolle voltas a unha carraca xigante durante os oficios das tinieblas propios do Xoves Santo.

Daquela, o crego Lpez Vizcaino denunciou os feitos no Xulgado de A Estrada e conseguiu, mediante o

falso testemuo de varias beatas, que condenasen aos rapaces por unha inexistente agresin a cantazoscontra o sagrario da igrexa. Malia a mobilizacin xeral da vecianza de Figueroa, que mesmo foi quen de



marcado polo crego no decurso das tirapuxas. En definitiva, todo o devandito

non deixou de carrexar trxicas repercusins para a comunidade vecial no

intre do golpe militar de xullo de 1936, xa que, segundo expresin popular da

zona, aquel cura tanos na moa do cabo. E outro tanto poderamos dicir

tanto da parroquia de Santa Baia de Castro como da de San Xon de Cerdedo,

onde as relacins entre unha parte da cidadana e os prrocos Jess

Rodrguez Anllo e Ventura Prez Iglesias, respectivamente, distaban de ser

boas.

Seguindo coa problemtica dos cemiterios, a presin da Igrexa Catlica para

perpetuar o seu influxo tanto na vida como na morte das persoas, fixo

dificultosa aquela mudanza decidida polas Cortes republicanas, de maneira

que cada enterramento civil (ou sexa, sen a presencia de sacerdote no intre da

defuncin e sen simboloxa relixiosa nin no enterro nin na sepultura) era

considerado como un acto cvico que reafirmaba o rxime de liberdades

pblicas recn instaurado no 14 de Abril de 1931, e daba lugar a verdadeiras

manifestacins cidadns.

Ata hoxe ten chegado a memoria de, cando menos, tres enterramentos civs

no Concello de Cerdedo na etapa republicana. O mis discreto, por ser o dun

menio, tivo lugar, precisamente, en San Martio na persoa dun fillo de

Benigno Simal Penelas, membro destacado da Sociedad `El Trabajo. Anos

andados, Benigno tivo que marchar a Arxentina fuxindo da barbarie falanxista e

al morreu sen voltar sa terra. Anda hai quen lembra, tamn, o enterro en

Pedre dun vecio de Vichocuntn, que retornara como tantos outros do Brasil

con ideas espiritistas e insistira en que quera enterro sen cura; desta volta, e

sen ningunha oposicin do crego da parroquia, o acto foi multitudinario e

contou coa asistencia de varias sociedades da Federacin de Agricultores yObreros de Cerdedo cos seus estandartes e coas sas bandeiras.

Mais o que s resultou un verdadeiro acontecemento e como tal recolluno o

xornal vigus El Pueblo Gallego correspondente ao primeiro da de novembro

de 1932, foi a procesin cvica alentada polo enterramento laico dun vello

se desprazar ao xuzo nun camin do Serrapio, os mozos tiveron que pasar catro meses na cadea de Vigo

por entorpecer el culto catlico, obrigados pola sentencia do maxistrado Fermn Bouza Brey que, como sabido, era un coecido intelectual achegado ao galeguismo. El Pueblo Gallego, 23/4/1935.



republicano de Filgueira chamado Jos Gmez. Al, no adro da parroquial de

Santa Baia de Castro, e con presencia de mil e pico cidadns procedentes de

diversos lugares do Concello (tamn de Presqueiras, Caroi, Sabucedo e San

Isidro) convocados por un feixe de entidades republicanas, socialistas e

agrarias, o benquerido mestre de Cerdedo, Francisco Varela Buela, dirixiu a

palabra aos asistentes para dar o derradeiro tributo ao repblico finado.

Daquela, Don Paco rematou o seu discurso cun fermoso canto Repblica e

hizo resaltar la importancia del laicismo del Estado, nico medio de ejercer los

ciudadanos con libertad de conciencia sus ideales. Algo que, permtaseme a

intromisin, segue a ter hoxe moita razn e sentido.

En Cerdedo, a confrontacin entre o agrarismo ou as formacins polticas de

ideario republicano e socialista e a Igrexa Catlica, via de lonxe. Xa a

comezos de sculo, Jess Garrido, aquel labrego e canteiro de Quireza que foi

o primeiro presidente da Sociedad de Agricultores de Cerdedo, denunciaba

na prensa socialista da capital pontevedresa que os principais enemigos da

incipiente organizacin eran os cregos de Quireza, Figueroa e Cerdedo, pois

dende o plpito decote utilizaban o insulto e o anatema contra os vecios

asociados. Daquela, en 1903, Garrido escreba: Desgraciadas aldeas con

hombres de tal ndole, que despiertan la maldicin y el despecho en el corazn

del pobre!17. Pois ben, no perodo republicano esta tensin estourou de vez o

13 de xuo de 1932, da de San Antn, cando algns elementos dereitistas

contando coa connivencia do cura e dirixidos por Carmen Daz, tentaron sar da

igrexa parroquial en procesin, armados e sen pedir antes o preceptivo permiso

gobernativo. Alertado polo presidente do Centro Republicano Radical

Socialista, Sabino Bugallo, ao que acompaaba o seu irmn Severino18, o xuz

municipal interveu enrxicamente procedendo detencin dun mozo ao que selle interveu un arma para a que non tia licencia19. A crenza popular sinala este

episodio como un feito decisivo na pena de morte que foi condenado

17Emancipacin, 17/1/1903.18Este, catlico practicante, mesmo chegou a falar co prroco para disuadirlle de levar a cabo a procesin,

pois daquela non estaban permitidas dende o escndalo provocado pola carta pastoral antirepublicana do

primado Cardeal Pedro Segura, en maio de 1931. O abade dxolle, por toda resposta, que queirades non

queirades, o santo vai sar.19El Pas, 14/3/1933.



Francisco Varela Garrido Pancho, tras o golpe militar de 1936; os sucesos,

tamn foron includos como proba de cargo no sumario do proceso incoado

contra Severino Bugallo, unha vez rematada a guerra civil espaola.

En calquera caso, no concello de Cerdedo compre ter moi en conta a

cuestin relixiosa, para entender tanto o grao como a desigual incidencia

territorial da represin franquista.



Un panorama cambiante

Conforme avanzaba o tempo republicano anse producindo algunhas

mudanzas de importancia no mapa poltico e social do concello. Comezando

por este derradeiro aspecto, no mes de Xaneiro de 1933 a Federacin de

Agricultores y Obreros del Ayuntamiento de Cerdedo vaise integrar na CNT

con mis de 200 afiliados20, anda que a UGT segueu a ter moitas simpatas

tanto individuais como nalgns colectivos, tal que os de Cerdedo, Castro,

Pedre ou Tomonde. A razn da mudanza, veu dada polos canteiros e albaneis

que traballaban en Madrid e que aos poucos fronse afiliando ao potente

Sindicato nico del Ramo de la Construccin cenetista da capital espaola.

Logo, ao voltar s sas parroquias no inverno, aproveitaron para integrar

Federacin cerdedense na CNT galaica, coas sociedades de Figueroa (que foi

a primeira en abandonar a central socialista), Quireza e Bugarn como as mis

avanzadas e a Francisco Arca Valias, Secundino Bugallo Iglesias, Benigno

Simal Penelas, Manuel Arca Gamallo, Jos Paz Cachafeiro e Laudino Bugallo

como militantes mis recoecidos.

Repasemos agora os colectivos integrantes da susodita Federacin:

Agricultores y Obreros de Lourido, Agricultores y Obreros `El Trabajo de

Figueroa, Agricultores y Obreros `La Alianza de Quireza, Agricultores y

Obreros `La Gua de Pedre, Agricultores `La Luz de Bugarn, Agricultores

`La Soledad de Folgoso, Agricultores y Canteros `El Ideal de Castro,

Agricultores de Cerdedo, Trabajadores y Oficios Varios, de Tomonde21. Os

flamantes anarcosindicalistas estreronse, ao dicir da prensa confederal, na

folga xeral convocada pola CNT en todo o Estado andando Maio de 1933, para

protestar polas persecucins de que eran obxecto por parte do Gobernorepublicano22. Pouco tempo despois, a comezos de 1934, os libertarios

contarn na bisbarra da Terra de Montes cunha nova sociedade integrada na

Regional Galaica da CNT: a Sociedad de Obreros de Castrelo (Forcarei),

artellada polos canteiros e albaneis daquel lugar que traballaban maiormente

20CNT (Madrid), 17/2/1933.21Este colectivo desapareceu na vaga represiva desencadeada polo Goberno de dereitas, tras a frustrada

Revolucin de Asturias acontecida en Outubro de 1934. Rodrguez Fraiz, A. op. cit. 2001.22Boletn CNT (Barcelona), n17, xullo-outubro 1933.



en Madrid23. Entre eles destacou Francisco Quintilln Cardesn, natural de

Sorribas, membro da FAI e irmao de Dionisio e Narciso, ambos os dous

agraristas de moita sona na contorna polo seu ideario republicano e

anticaciquil24.

Pola sa banda, tal e como dixemos, a UGT conservou moitos afiliados no

interior da Federacin e, mesmo, os 64 compoentes da Sociedad de

Agricultores de Cerdedo anda continuaban na central socialista no vern de

1933, xunto coa Sociedad de Canteros, Marmolistas y Similares da propia

capital do concello25. De feito, semella que a CNT tan s acadou o control total

da organizacin agraria municipal no transcurso da Fronte Popular26.

Atendendo agora ao panorama poltico, o Grupo Socialista existente no

primeiro bienio republicano transformouse no ano 1936 na Agrupacin

Socialista Obrera de Cerdedo, ao tempo que o Centro Republicano Radical

Socialista pasou a se integrar naquel tempo en Izquierda Republicana.

Ademis, ambos partidos monopolizaron a Corporacin Municipal nomeada

polo Gobernador Civil tras a victoria das esquerdas nas eleccins de febreiro

de 1936 e presidida polo socialista Luciano Garca Ventn como Alcalde

accidental, exercendo Francisco Varela Garrido de secretario e o republicano

Severino Bugallo Valias como tesoureiro. Unhas eleccins, por certo, nas que

a candidatura da Fronte Popular venceu con claridade merc votacin

maioritaria a prol das esquerdas nas parroquias rurais cerdedenses, mentres

que a dereita fxose forte na capital municipal.

Para rematar co apartado das esquerdas, compre apuntar que houbo,

asemade, un feixe de simpatizantes do PCE, e a propia Pasionaria

aproveitando unha viaxe de Madrid a Pontevedra, deu un mitin en Pedre no

devalo da Repblica; foi, concretamente, na casa de Ramona no Salgueiral.As mesmo, no 1 de Maio correspondente ao ano 1936, interveu o deputado

23Boletn de la Confederacin Regional Galaica de la CNT, n5, setembro de 1934.24Pdese consultar unha pequena semblanza de Dionisio e Narciso Quintilln Cardesn, da autora de

Antonio Rodrguez Fraiz, na Gran Enciclopedia Gallega.25Renovacin (Ponteareas), 15/8/1933.26Silva Ferreiro, M. Galicia y el Movimiento Nacional, Seminario Conciliar, Santiago, 1938. Sabemos

que, por exemplo, moitos asociados na Federacin votaban ou exercan de interventores do PSOE nasdiversas eleccins levadas a cabo durante a Repblica.



comunista pola provincia de Pontevedra, o andaluz Adriano Romero Cachinero,

acompaado polo avogado pontevedrs simpatizante de Francisco Largo

Caballero e polo tanto pertencente corrente mis esquerda do PSOE,

Amando Guiance Pampn.

Respecto da dereita monarquizante cerdedense, os primitivos ncleos

xuvens capitaneados polos irmns Luis e ngel Gutirrez confluron durante o

Bienio Negro (1933-1935) nas mocidades da CEDA (as Juventudes de Accin

Popular, JAP), partido que vaise artellar en torno ao dono da fbrica da luz

Secundino Bugallo Varela, o boticario de Soutelo e ao tempo inspector

farmacutico, Manuel Gutirrez Torres, o transportista Francisco Nieto, o

mestre Secundino Jorge e a xa mencionada Carmen Daz Gutirrez. Houbo

tamn algn falanxista de primeira hora, caso de Nilo Sieiro Sieiro, natural de

Castro, que xa quixera atentar no transcurso da Repblica contra a Casa do

Pobo da sa localidade. Durante o sobradito Bienio, presidiu o concello unha

persoa de ideas moi conservadoras, o contratista de obras cerdedense Ramn

Cortizo.

En conclusin, fronte implantacin e tradicin societaria do singular

movemento agrario cerdedense apoiado polas correntes polticas de esquerda,

os grupos antirepublicanos estaban activos e ben organizados na capital

municipal, e reconverteronse na Falange nos primeiros tempos da Guerra Civil.

Compre non esquecer esta polarizacin extrema27, hora de enxergar as

motivacins da desmedida represin levada a cabo no concello tras o

pronunciamento militar do 18 de xullo de 1936.

O perodo republicano pchase cun acontecemento que simboliza o

enfrontamento lmite ao que se estaba a piques de chegar: o conflito da

construccin de Madrid, vivido con intensidade por moitos canteiros e albaneisda Terra de Montes al desprazados por motivos de traballo. No seu transcurso,

o cenetista Sindicato nico de la Construccin, no que moitos deles estaban

integrados, significouse pola sa radicalidade tras 6 semanas de folga nas que

non faltaron os enfrontamentos coa Garda Civil e cos crebafolgas arroupados

27Ben visible nas diversas eleccins acontecidas a partir de 1933, nas que sempre haba paus entre os

partidarios da CEDA e os das esquerdas, producndose asemade numerosas tentativas de fraude.

Nalgunhas comunidades especialmente rebeldes como Cua ou Figueroa, chamada estasignificativamente a Rusia pequena, a tensin entre uns e outros anda era maior.



pola Falange. Nun deses choques, Francisco Quintilln foi acusado da morte

dun esquirol e o feito marcou seu futuro tras a Guerra Civil28, na que participou

integrado en unidades militares organizadas pola CNT. E outro tanto

aconteculle aos cerdedenses que viviron a contenda na zona leal Repblica

(Madrid, Bilbao, Asturias, Catalua...) e tomaron parte na loita como voluntarios

no Exrcito Popular.

28Malia que o presunto asasinado apareceu vivo, Francisco pasou once anos de cadea en cadea e tivo quetraballar como penado facendo estradas no Pas Vasco.



1936: aquel ano do inferno....

Se acreditamos na versin do coengo franquista Manuel Silva Ferreiro29,

unha vez que transcendeu o alzamento do exrcito en frica, dende o concello

e diante da ausencia da Garda Civil dirixronse s aldeas animando a que

concurran todos los vecinos con las armas que posea cada uno para defender

Repblica; Silva apunta que, nesta angueira, destacaron Francisco Varela

Garrido e Francisco Varela Buela. No da 19 de xullo, concentrronse mis de

cen homes e mulleres armados con escopetas de caza, pistolas e apeiros de

labranza (guinchas, fouces, gadaas...), que desfilaron polas ras e comezaron

a vixiancia do edificio do concello e as vivendas dos dereitistas mis

prominentes, para evitar calquera continxencia. A demostracin de forza

provocou, amis dos berros de Arriba Espaa! guindados dende as fiestras

por Carmen Daz e a sa criada, a alarma da xente de dereitas pois falabase

de ameazas, de cruces pintadas nas fachadas das sas vivendas e dunha

posbel lista negra como proba de hipotticas represalias mortais. O propio

Silva Ferreiro, acrrimo partidario do golpe militar, recoece que nada disto era

verdade e por ningures apareceu indicio alguno de una preparacin anterior,

orientada a la revolucin; semella, pois, que aqueles bulos magnificunos a

propia dereita local para xustificar a noxenta represin posterior. Os nicos

feitos extraordinarios que aconteceron foron a detencin dos cabezas visbeis

da reaccin cerdedense, mis que nada para que ningn incontrolado tomara a

xustiza pola man, e certos enfrontamentos verbais subidos de tono que

aconsellaron a algns dereitistas, caso de Ramn Cortizo, non durmir esa noite

na casa. A mesma tnica continuou ata que o da 21 pola ma xa foi coecida

a declaracin do estado de guerra en Pontevedra e a Garda Civil baixo omando do sarxento Anselmo Snchez retornou con ordes de depoer s

autoridades municipais, cousa que levou a cabo impedindo en Ponte Baloutas

a entrada dos vecios armados procedentes de Figueroa, Loureiro, Vilar, ou

Den. Naquel mesmo lugar os gardas desarmaron xente, fuxindo uns ao

29Silva Ferreiro, M. op. cit. 1938.



monte e confinando a outros no cuartelillo30. A rematou todo, porque a nica

resposta dos defensores da Repblica foi esnaquizar o Cruceiro de Antas, na

entrada de Loureiro, e as figuras en pedra de dous gardas civs no portaln de

entrada da casa Taboada Cachafeiro de Folgoso31.

Ata comezos de agosto, e diante das novas que vian doutras zonas, o

ambiente foi de tensa calma: houbo novo Alcalde na persoa do industrial

panadeiro de Quireza Gerardo Lorenzo, no cuartelillo permitase a entrada das

familias dos detidos para levarlles roupa e comida, nas aldeas os homes an

traballar coas escopetas de caza e moitos non pasaban a noite na casa, por se

acaso, mentres que mis de un comezaba a preparar o seu agocho para

entobarse en vida no seu domicilio. Tamn, aos poucos, comezaron a chegar

fuxidos doutras localidades, algns deles con orixes cerdedenses: vela ao

mestre Manuel Sueiro e o seu fillo Jos, procedentes de Ourense e protexidos

polos vecios en Limeres, ou aos irmns Antonio e Manuel Ferreiro,

desprazados dende A Corua e agachados na casa familiar da Botica-Quireza.

Daquela, os montes comezaron a se ateigar de xente, e as paraxes de

Covaladrns, o monte Candas, a Cova da Ribada, a mina de Laxoso ou o

Outeiro das Abeas, sito no feiticeiro penedo do Seixo, engadiron s sas

lendas de mouras e trabes de ouro32o desamparo dos escapados.

Pola sa banda, os falanxistas cerdedenses, unha vez rematada a breve

estancia no depsito municipal, puxronse a disposicin da Comandancia da

Garda Civil de Pontevedra, cuxo xefe era o Tenente Coronel Toms Prez

Rogina. Este, destacunos en Tui, onde actuaron ate fins do mes de xullo;

logo, retornaron a Cerdedo e al artellaron a garda cvica que comezou a

30

Entre os que escaparon nun primeiro intre dos seus domicilios estaban Francisco Arca, SecundinoBugallo e Benigno Simal, de Figueroa, Manuel e Jess Bugallo Merza, de Den, Jos Torres e Sabino

Bugallo de Cerdedo, Luciano Garca Ventn e Avelino Fraga, de Quireza, Manuel Nieto, de Bugarn,

Fernando Gandos de Pedre entre outros moitos. No cuartelillo ficaron detidos Francisco Varela Buela e

Severino Bugallo, de Cerdedo, Manuel Garrido, de Fonds, Aniceto Obelleiro de Figueroa, Tefilo Otero,

de Castro, etc.; tamn retiveron al algunha xente de Soutelo de Montes, caso do mestre de Castrelo,

Fermn Lpez.31Rodrguez Fraz, A. op. cit. 1982.32 A visin mtica dos antigos poboadores de Cerdedo, en trance de ser esquecida nestes tempos

prosaicos, est recollida de xeito afortunado e imaxinativo por Carlos Solla no seu libro Almanaque de

Encantos. Mitoloxa da Terra de Cerdedo, Ed. Cardeoso, Vigo, 2005.



patrullar por ras e rueiros, a cargo tanto do erario municipal como das multas

indiscriminadas que se impuan por calquera cousa e as doazns mis ou

menos forzadas. Para estes operativos, mantiveron dende moi cedo por medio

de Manuel Gutirrez Torres, recn nomeado xefe da Falange local, estreitos

vencellos co mdico e antigo deputado de Renovacin Espaola por

Pontevedra, Vctor Lis Quibn, sinistro personaxe que via de artellar a milicia

dos Caballeros de la Guardia Cvica na capital da provincia, a instancias da

Garda Civil33.

Nos primeiros das de agosto, as partidas falanxistas, que decote se

xuntaban na casa de Carmen Daz antes de facer as sas correras nas que

repartan panadeiras a eito, localizaron a Jos Torres que andaba escapado

no Seixo e baixara unha noite a Cerdedo a ver familia: meterase no tiro da

chemin para zafar do rexistro, pero localizronno. Algo semellante aconteceu

en Figueroa, pois al a milicia falanxista moveu Roma con Santiago para

localizar aos principais dirixentes da sociedade `El Trabajo, tal que Benigno

Simal, Jess Bugallo, Francisco Arca ou Secundino Bugallo, prendendo tan

s a estes dous ltimos. Pero a partir da data fatdica do 11 de agosto, todo

mudou: seica os falanxistas cerdedenses recibiran unha notificacin da

Comandancia da Garda Civil de Pontevedra para que baixaran seis vecios

daqueles mis destacados das esquerdas, coa condicin de que tian que

33 Descendente de galegos, Vctor Lis naceu en Bos Aires anda que tia casa aberta en Cutin

(Cotobade). Al exerceu unha indubidable influencia social, ate o punto de implicar a bastantes vecios do

lugar, ben nas fechoras da garda cvica, ben na noxenta prctica das delacins. Valndose destas

confidencias, o da 3 daquel mes de agosto Vctor Lis en persoa acompaado por cinco dos seus

milicianos detivo ao deputado socialista pola provincia de Pontevedra Ignacio Seoane, que estabaagachado na caseta do pen caminero de Dorna (Cotobade), entregndoo de seguido s novas autoridades

que, tras xuzo sumarsimo, ordenaran o seu fusilamento tres semanas mis tarde no cemiterio vigus de

Pereir. A partir de entn, aquel mdico de porte elegante e declarado amante das saias, noutrora

colaborador da revista Ns e autor de varios traballos encol da medicia popular, estivo implicado

nunha chea de atropelos e asasinatos en todo o territorio pontevedrs, de maneira que o imaxinario

popular bautizuno como O Carniceiro e transmitiu lendas arrepiantes arredor dil como a de levar no

cinto cando saa de cacera as orellas dos homes que matara, ou fachendear de terlle dado o paseo a

trescentos cidadns de esquerdas. Ver Lamela, L. Pasin y muerte del diputado socialista vigus Ignacio

Seoane Fernndez in A represin franquista en Galicia. Actas do Congreso da Memoria. Narn,

decembro de 2003, Asociacin Cultural Memoria Histrica Democrtica, Ferrol, 2005.



chegar mortos capital da provincia. Os elixidos foron Severino Bugallo,

Manuel Garrido, Jos Torres, Jos Cortizo, xunto cos soutelns Jos Mara

Taberneiro, alcumado O Rolo de Vilapouca34, e Jess Gonzlez. Non se sabe

se pola intervencin de Vicente Bugallo, irmn de Severino e xefe da Falange

de Soutelo de Montes, a instancias da sa cuada Jovita, ou polo prurito de

non asasinar in situ aos seus convecios, o caso que os falanxistas

cerdedenses decidiron baixar os reos a Pontevedra pero vivos, e al decidir que

facer. De novo a intromisin de Vicente Bugallo, que intercedeu polo seu irmn

e conseguiu que algun o reclamara da Comandancia e o metera nunha fonda,

frustrou parcialmente os seus plans; sen embargo, ao da seguinte, apareceron

catro corpos nos primeiros kilmetros da estrada de Pontevedra a Santiago.

Faltaba o de Manuel Garrido, alcumado O Negro, que foi dado por morto cun

tiro no peito na altura dos Milagres de Amil e puido zafar merc algunha persoa

solidaria que lle axudou a voltar ao seu domicilio, onde a muller agachuno e

procedeu a curarlle as feridas. Dende aquela, a Garrido chamuselle tamn O

Resucitado e contan que, cando anos andados puido normalizar a sa vida,

negouse a tapar o buraco que lle deixou o tiro na chaqueta e fixo que al

mesmo lle coseran un ollal.

Mais a espiral de terror continuou e na tardia do da seguinte, 12 de agosto,

os falanxistas cerdedenses, se cadra frustrados pola sa cativa eficacia do da

anterior, foron procura de Francisco Arca e Secundino Bugallo ao cuartelillo

da Garda Civil en Cerdedo, mal acompaados por un feixe de civicos

pontevedreses de Vctor Lis que, mesmo, aportaron o veculo. Pouco despois,

nunha noite arrepiante, Francisco e Secundino foron torturados e asasinados a

poucos metros da Ponte do Barco, na estrada que vai a Pontevedra,

convertidos ao cabo en brutal escarmento para quen no futuro teimase en loitarpolos dereitos da clase traballadora e da xente humilde. A propia muller de

Francisco topou cos corpos ma seguinte, cando baixaba a Pontevedra no

Auto Industrial para pedirlle polo seu home a un sarxento da Garda Civil

coecido dela. Os enterramentos convertronse noutro calvario para os

familiares, xa que o prroco de San Martio en connivencia cos asasinos

negouse en rotundo a soterralos no seu cemiterio; s grazas caridade cristi

34O forcareicense Taberneiro fora, no ano 1922, un dos primeiros concelleiros comunistas de toda Galiza.



do cura de Pedre, puidose facer un enterro provisorio no adro daquela igrexa,

ata que, tempo despois, foron transladados de xeito clandestino para

descansar na que fora a sa parroquia.

Non rematou eiqu a barbarie, pois naquela mesma xornada sanguenta o

propio sarxento ao mando do posto da Garda Civil de Cerdedo, disque

avergoado por non ter impedido a entrega dos presos que custodiaba aos

fascistas, mandou recado ao mestre Manuel Sueiro refuxiado en Limeres,

conforme chegaran uns falanxistas ourensans con mouras intencins. Desta

volta, o sarxento mantvose firme e non revelou o paradoiro de Sueiro,

esborrallando os plans dos pistoleiros e facndose acreedor el mesmo da

posterior inquina de certo crego montaraz.

A impresin que estes feitos causaron en toda a contorna, foi terrible. E

quizais a percepcin deste estado de shock da vecianza, impulsou ao novo

Alcalde a facer unha visita ao gobernador civil para que puxera coto a aquelas

barbaridades; vexamos como o contou un cerdedense, que respostaba s

iniciais de J. B. Garrido, na prensa que editaban os galegos que estaban no

territorio leal Repblica: Sabemos de gobernadores a quien un buen hombre,

alcalde de pueblo y hombre de derechas, se le acerc conmovido: Seor en mi

ayuntamiento todos son buenos y honrados paisanos, respondo con mi vida y

mis bienes de ello, evite que vayan all los fascistas a cometer fechoras. Y el

alcalde de Cerdedo se qued asombrado al escuchar del poncio de

Pontevedra: Nada, nada; chicha, mucha chicha, es lo que precisamos.35.

Aquel sanguinario gobernador, que era, as mesmo, Tenente Coronel da Garda

Civil e respostaba ao nome de Ricardo Macarrn Pido, foi destitudo pouco

despois, o 3 de setembro de 1936, por estar implicado nun caso de extorsin

aos presos confinados na colonia penal da Illa de San Simn, a resultas do calse fusilou ao director daquel centro, o falanxista Fernando Lago Ba36.

Por desgracia eran moitos os que opinaban como aquel poncio criminal. Co

inverno s portas seran cinco membros dunha familia que viva a cabalo de

Tres Aldeas (Quireza) e a localidade estradense de As Quintas, os que an

35Nueva Galicia (Barcelona), 2/7/1938.36 Pereira Martnez, C. (Editor) 1936: O que fixeron en Galicia, A Nosa Terra, Vigo, 1998. Seica un

coecido cerdedense internado al, Francisco Varela Buela Don Paco, sofreu as chantaxes de Lago Ba,quen, presuntamente, lle tera solicitado 23.000 pesetas para salvarlle dun paseo seguro.



sufrir as consecuencias. Os Ventn, to, tres sobrios e un curmn destes, eran

da UGT e traballaban na contorna de A Gudia como tantos outros homes da

Terra de Montes, debruzados na construccin do camio de ferro Zamora-

Ourense. Unha vez que o 25 de xullo remataron os enfrontamentos que

retrasaron o dominio dos fascistas no Surleste ourensn, os Ventn decidiron

voltar aos seus domicilios debido inseguridade que por al se respiraba.

semana do seu regreso, os cvicos cerdedenses fronlles buscar s sas casas

e levronnos presos ao cuartelillo de Cerdedo; ate al se desprazaron varios

falanxistas ourensns para conducilos capital das Burgas a practicar

diligencias. En concreto, aos Ventn se lles acusaba de participar na

resistencia armada naquela contorna comprendida entre a localidade zamorana

de Lubin e A Gudia, e mis concretamente na voadura dunha ponte nas

cercanas daquela vila ourensn; ademis, dicase que eran os responsables

de retirar os santos dunha igrexa, na que logo se realizaron xuntanzas dos

obreiros da va. Con posterioridade, foron transladados cadea de Zamora;

dal os sacaron a fins de decembro de 1936 malia os esforzos dos familiares

que se personaron na capital castel, para ser asasinados na canteira do

Suspiro, situada no cume do Padornelo e a moi pouca distancia da estrada

nacional. Fontes orais apuntan que algns falanxistas de Cerdedo estiveron

implicados na masacre e non se pode descartar, tampouco, a responsabilidade

no suceso do tamn cerdedense Ramn Lois Cabano, capataz nas obras do

tendido e, daquela, xefe local da Falange na Gudia37.

En Quireza, naquel ano os falanxistas especializronse tanto nas contnuas

malleiras, que levaban a cabo na Ponte do Cando ou na cheka do Outeiro,

con Paulina (da que se dica andaba vestida de home para vixiar os rueiros na

procura das sas vctimas), Ramn Bao e Constantino Alonso, actuando deprincipais protagonistas, como nas razzias que facan nos lugares para esixir

a entrega de cantidades en especie ou en dieiro, aproveitando o medo

imperante e a ausencia de homes nas casas, pois a maiora deles ou estaban

37Os nosos informantes lembran aos Ventn como uns rexos militantes obreiros que, segundo algns, xa

tiveran algo que ver durante a Revolucin de Asturias de Outubro de 1934, na tentativa de voadura con

dinamita do Cuartel da Garda Civil de Villablino (Len), lugar onde, daquela, traballaban. Ver Pereira, D.

O alzamento fascista na bisbarra das Frieiras in AAVV, O Cambedo da Raia, 1946. Solidariedade

galego-portuguesa silenciada, Amigos da Repblica, Ourense, 2004.



fuxidos ou loitaban na guerra. Os fascistas de Quireza tamn colaboraron arreo

coas partidas de falanxistas estradenses, comandadas polos irmns Castro

Pena, polo que se fixeron tristemente clebres nas terras de Codeseda ou de

San Isidro de Montes. Un insigne colaborador daqueles heroes da retagarda

de Quireza foi o crego de Castro, Jess Rodrguez Anllo que, enfrontado con

boa parte dos seus feligreses, non se recataba en dicir que, se por el fora, en

Castro non quedaran mis de tres homes. E non se conformaba tan s con

falar, pois coecemos un arrepiante documento asinado por aquel crego no

ano 1938, no que denunciaba a mis de cincoenta vecios da parroquia como

desafectos ao rxime, incitando a actuar contra deles: na lista figuraban Xos

Otero Espasandn, Julio Lpez Fonds, Tefilo Otero Valias, Constantino e

Jos Simal, Manuel Nieto Castro, Manuel Garca Fonds, etc. No seu delirio,

aquel home de Deus mesmo chegou a acusar de rojo ao sarxento da Garda

Civil destacado en Cerdedo, Anselmo Snchez, sospeitoso de avisar a persoas

que andaban escapadas no monte das perversas intencins dos falanxistas.

Este era o clima atafegante que se respirou nos derradeiros meses de 1936

tanto na vila como no rural cerdedense; un ambiente envelenado que arrebatou

nos vindeiros anos a vecios significados como Francisco Varela Garrido, Jos

Paz Cachafeiro, Gerardo Bugallo Lois, Manuel e Daro Tato, ou a algns

cerdedenses que estaban afincados noutros lugares dentro ou fora de Galiza,

tal que Benjamn Troitio Beiro, Manuel Ferreiro lvarez ou Eulogio Mosquera

Vzquez.

Vexamos agora unha semblanza sinttica do que nos ten chegado ata hoxe

da represin franquista nas terras de Cerdedo, atendendo memoria colectiva

que ten chegado ata ns.



Radiografa da represin franquista no concello de Cerdedo

Mortos cerdedenses durante a Guerra Civil en ambos bandos e a

posguerra inmediata: 76.

Mortos no Exrcito franquista: 36 (17 no figuran na lpida da Igrexa

parroquial, posto que se consideraron desaparecidos cuxos restos

nunca se atoparon).

Mortos no Exrcito Republicano: 22. Filiacins coecidas: 13 CNT, 1

PSOE, 1 PCE?, 7 non consta.

Asasinados ou fusilados polos franquistas e os seus aliados: 18.

Filiacins coecidas: 7 PSOE e UGT, 7 CNT, 1 Izquierda Republicana, 1

PCE?, 2 non consta.

Forzas represivas: Falange, Cvicos de Vctor Lis Quibn, Falange

feminina, Garda Civil.

Persoas sinaladas pola sa presunta participacin en diversas

manifestacins da represin: ngel, Luis e Manuel Gutirrez Torres

(xefe da Falange; alcalde de Cerdedo nos anos 40 e 50), Eligio e

Francisco Nieto (falanxistas), Enrique, Jess e Antonio Troitio

(comerciantes e transportistas de Cerdedo; cvicos), Bernardino Torres

O Ferrador, Antonio e Jos Sieiro Giads (falanxistas de Cerdedo),

Secundino Antelo Hortas O Lapote (falanxista, marxinal), Secundino

Jorge (Cerdedo, delegado gobernativo a comezos dos anos 40; acusado

de blando por Carmen Daz), Tot e Manuel Peleteiro (falanxistas de

Cerdedo), Comandante Ros (mando da Garda Civil destinado en

Cerdedo), Constantino Alonso (falanxista de Castro), Ramn Bao

(falanxista de Quireza, xornaleiro), Figueroa (canteiro de Serrapio),

Chan da Vela (xornaleiro de San Isidro), Jos Barros (canteiro de

Pedre), Laurentino Barros (sen oficio, fillo do anterior, cvico), Paulina e



Rogelio, matrimonio que levaba a taberna-tenda do Outeiro (falanxistas

de Quireza), Manuel Lpez Vizcaino, prroco de San Martio de

Figueroa (instigador; requet), Jess Rodrguez Anllo, prroco de Castro

(instigador), Carmen Daz Gutirrez (instigadora; Falange feminina),

Carolina Bugallo (falanxista de Cerdedo, filla do dono da fbrica da luz;

distinguida no corte de pelo s mulleres) Ramn Lois Cabano (de

Cerdedo; falanxista en A Gudia).

Escenarios das represalias: A Ponte do Barco e A Abelera-As Cortellas,

ambos lugares na antiga estrada PontevedraO Carballio, entre Pedre

e Dorna. A Ponte do Cando, no vial que une Castro con Quireza. A

Abelera foi un lugar utilizado decote polos Cvicos de Vctor Lis Quibn,

e al se produciron asasinatos de persoas de diversos Concellos. Cuartel

da Garda Civil de Cerdedo. Asilo de Cerdedo. Taberna-tenda do

Outeiro (Quireza), utilizada como cheka polos falanxistas da zona

(Alonso, Bao, Rogelio e Paulina).

Asasinados durante a guerra ou na inmediata posguerra:

- Francisco Arca Valias (Figueroa). Paseado na Ponte do Barco.

Dirixente da Sociedad Èl Trabajo de Figueroa (CNT). 12/13 de agosto

de 1936.

- Secundino Bugallo Iglesias(Figueroa) O Cambo. Paseado na Ponte

do Barco. Dirixente da Sociedad Èl Trabajo (CNT). 12/13 de agosto

de 1936.

- Gerardo Bugallo Lois, fillo do anterior (Figueroa), mobilizado forza no

exrcito nacional e pasado polas armas no ano 1938 na fronte de

Teruel, seica polos mesmos que asasinaron ao seu pai. Sociedad Èl

Trabajo (CNT). Un vecio e compaeiro de armas chamado Jos

lvarez, ficou trastornado tras presenciar os feitos e pouco despois

apareceu morto en extraas circunstancias ao se despear dende o Alto

da Presa, perto da Fbrica da Luz de Cerdedo.

- Jos Torres Paz(Cerdedo). Paseado na estrada Pontevedra-Santiago.

Carpinteiro e cadro sinalado do PSOE. 11 de agosto de 1936.



- Jos Cortizo Gonzlez(Barro-Arn). Paseado na estrada Pontevedra-

Santiago; era afiliado ao PSOE. 11 de agosto de 1936.

- Martn Ferreiro lvarez (A Botica-Quireza). Concelleiro de Obras do

Axuntamento de A Corua, onde resida na etapa republicana, e

secretario da Liga de Derechos del Hombre en la capital herculina.

Agachado en Quireza cun irmn ao comezo da guerra, pasou a Portugal

e logo a Francia e por ltimo zona republicana, onde loitou. Foi

internado ao rematar a Guerra Civil no campo de Argels, emprazado no

Medioda francs; al coincidiu con Otero Espasandn. Apresado polos

alemns, deportado ao campo de concentracin de Mauthausen no

que morrer en setembro de 1941. Pertenca a Izquierda Republicana.

- Manuel Tato Cadrniga(Loureiro). Tenente do Exrcito Republicano na

39 Brigada Mixta, 153 Batalln, operativa na defensa de Madrid e na

fronte de Teruel. Faleceu por falta de asistencia mdica na cadea de

Lugo, en Nadal de 1939. Afiliado ao Sindicato nico del Ramo de la

Construccin de Madrid (CNT) e Sociedad `El Trabajo de Figueroa

(CNT).

- Daro Tato Fernndez (Loureiro). Curmn do anterior. Finalizada a

guerra, na que participou no bando republicano en Madrid, foi detido en

Cerdedo, enviado a Madrid e al fusilado no ano 1939. Era do Sindicato

nico del Ramo de la Construccin de Madrid (CNT) e da Sociedad `El

Trabajo de Figueroa (CNT).

- Plata (de As Quintas-Codeseda, pero casado en Laxoso). Loitou no

Exrcito Republicano. Fusilado tras a Guerra Civil, no ano 1939.

- Perfecto Ventn Barreiro (Tres Aldeas). Paseado na canteira do

Suspiro, no Padornelo (Zamora). Traballador do camio de ferroZamora-Ourense. Pertenca ao PSOE e UGT de A Gudia. Fins de

decembro de 1936.

- Manuel Ventn Rivas, sobrio de Perfecto, (Tres Aldeas-As Quintas).

Paseado na canteira do Suspiro, no Padornelo (Zamora). Traballador do

camio de ferro Zamora-Ourense. Era do PSOE e a UGT de A Gudia.

Fins de decembro de 1936.

- Olegario Ventn Rivas, sobrio de Perfecto, (Tres Aldeas-As Quintas).Paseado na canteira do Suspiro, no Padornelo (Zamora). Traballador do



camio de ferro Zamora-Ourense. Afiliado ao PSOE e UGT de A

Gudia. Fins de decembro de 1936.

- Erundino Ventn Rivas, sobrio de Perfecto, (Tres Aldeas-As Quintas).

Paseado na canteira do Suspiro, no Padornelo (Zamora). Traballador do

camio de ferro Zamora-Ourense. Era do PSOE e a UGT de A Gudia.

Fins de decembro de 1936.

- Ramiro Lois Ventn, curmn dos anteriores (Pieiro). Paseado na

canteira do Suspiro, no Padornelo (Zamora). Fins de decembro de 1936.

- Francisco Varela Garrido, Pancho, (Cerdedo), membro destacado do

PSOE. Apresado en Salamanca onde se tia refuxiado. Condenado a

morte e fusilado en Monteporreiro (Pontevedra), o 27 de xullo de 1937.

- Jos Paz Cachafeiro. Secretario no ano 1933 da Federacin de

Agricultores y Obreros del Ayuntamiento de Cerdedo (CNT). A guerra

colluno en Sama de Langreo e foi fusilado en Oviedo o 30 de maio de

1938.

- Benjamn Troitio Beiro. Fusilado en Santiago o 4 de xuo de 1937.

Traballaba como canteiro na construccin dun pantano no Tambre e

resida en Liaio (Negreira). Estaba afiliado Sociedad de Oficios y

Profesiones Varias de Negreira e A Baa (CNT).

- Eulogio Mosquera Vzquez (Limeres): Resida fora de Cerdedo. Detido

por comunistoide, foi ingresado na cadea de Burgos, dende onde

mantivo correspondencia coa sa familia de Limeres ata 1939. Logo,

deixou de enviala e, seica, morreu de enfermidade ou malos tratos na

cadea.

- Manuel Garrido (Fonds), O Negro ou O Resucitado, canteiro, foi

dado por morto nos Milagres de Amil cun tiro no peito na noite do 11 deagosto de 1936. Puido zafar grazas axuda da sa muller, que lle curou

as feridas. Debeu andar agachado nunha cova do monte Candas (entre

Vilar e Figueroa) un tempo e logo ficou entobado baixo o forno da sa

casa ata o remate da Guerra Civil, para que non remataran a faena os

franquistas. Nese perodo, a sa muller recibiu malleiras para que o

delatara. Era militante destacado do PSOE.



Falecidos formando parte do Exrcito Republicano durante a Guerra

Civil, a maiora deles na defensa de Madrid e outros nas frontes de

Extremadura, Talavera, Guadalajara ou en Asturias:

- Jos Simal Penelas (Figueroa). Pertenca ao Sindicato nico del

Ramo de la Construccin de Madrid (CNT) e Sociedad Èl Trabajo

de Figueroa (CNT).

- Eladio Simal Penelas(Figueroa). Idem.

- Agustn Simal Penelas(Figueroa). Idem.

- Jos Garca Bugallo (Figueroa). Do Sindicato nico del Ramo de la

Construccin de Madrid (CNT) e a Sociedad Èl Trabajo (CNT).

- Manuel Arca Gamallo (Figueroa). Marmolista, cadro do Sindicato

nico del Ramo de la Construccin de Madrid (CNT) e a Sociedad Èl

Trabajo (CNT).

- Secundino Obelleiro Costa (Figueroa). Era do Sindicato nico del

Ramo de la Construccin de Madrid (CNT) e a Sociedad Èl Trabajo

(CNT). Fillo de Aniceto Obelleiro.

- Manuel Otero Pardo? (Castro). Do Sindicato nico del Ramo de la

Construccin de Madrid (CNT) e a Federacin de Cerdedo (CNT).

- Julio Espieira Iglesias (Castro do Medio). Membro destacado do

PSOE.

- Antonio Quibn Simal (Loureiro). Do Sindicato nico del Ramo de la

Construccin de Madrid (CNT) e a Sociedad Èl Trabajo de Figueroa

(CNT).

- Perpetuo Sieiro Torres (Loureiro).

- Benigno Tato Cadrniga (Loureiro). Afiliado ao Sindicato nico del

Ramo de la Construccin de Madrid (CNT) e a Sociedad Èl Trabajode Figueroa (CNT).

- Jess Corral (Loureiro).

- Higinio Portela (Loureiro). Pertenca ao Sindicato nico del Ramo de

la Construccin de Madrid (CNT) e era cadro sinalado da Sociedad Èl

Trabajo de Figueroa (CNT).

- Raimundo Pereira Fuentes(Laxoso). Do Sindicato nico del Ramo de

la Construccin de Madrid (CNT) e a Federacin de Agricultores yObreros de Cerdedo (CNT).



- Jos Pose Prez (Laxoso).

- Francisco lvarez Rodrguez (Laxoso). Foi Comisario Poltico no

Exrcito Popular.PCE?.

- Jos Otero Peleteiro (Pieiro). Do Sindicato nico del Ramo de la

Construccin de Madrid (CNT) e a Sociedad `La Alianza de Quireza

(CNT).

- Manuel Varela Pieiro(Vilarchn).

- Ramiro Umia(Serrapio).

Falecidos do bando republicano na inmediata posguerra a causa das

feridas de guerra ou das mutilacins:

- Manuel Simal Penelas(Figueroa), do Sindicato nico del Ramo de la

Construccin de Madrid (CNT) e a Sociedad Èl Trabajo (CNT). Preso

ao rematar a guerra, morreu aos poucos na sa localidade natal debido

s feridas de guerra.

- Agustn Obelleiro Gamallo(Figueroa), afiliado ao Sindicato nico del

Ramo de la Construccin de Madrid (CNT) e cadro sinalado da

Sociedad Èl Trabajo (CNT). Suicidouse no seu lugar de orixe,

desesperado debido s mutilacins de guerra que lle imposibilitaban

para o traballo, sen recibir ningunha pensin de minusvala por parte do

Estado debido sa condicin de combatente republicano.

- Severo Rodrguez (Vilar), preso ao finalizar a contenda e liberado en

estado terminal por padecer feridas mortais, morreu no seu domicilio.

Algns asasinados na Abelera procedentes doutros concellos, durante a

Guerra Civil :

- Das persoas vecias de O Carballio; unha delas, de oficio pintor,

posibelmente sexa Jos Gonzlez Valeiras, de Seorn (O Carballio),

que traballaba no Gran Taller de Mecnico de Carroceras Àvelino

Pieiro. Asasinados pola Falange de O Carballio (Narizn,

Coln...) no vern de 1936. Hoxe estn soterradas no cemiterio de

Sacos (Cotobade).

Asasinados na posguerra vencellados guerrilla :



- 2 homes novos, obxecto da lei de fugas no inverno de 1949 entre A

Granxa (Loureiro) e o monte de Porrieiras (Figueroa), a mans da

Guardia Civil ao mando do Comandante Ros, que os apresou na zona

de A Baica e A Portela (fronteira entre A Estrada e Forcarei), nun lugar

de paso habitual dos guerrilleiros. Vian fuxindo dende Vigo, seica coa

intencin de integrarse na guerrilla antifranquista na provincia de

Ourense.

Outos feitos relacionados coa guerrilla:

- O xornaleiro de Cabral (Vigo) e guerrilleiro Manuel Campos Xanote,

ampliou no inverno de 1946-1947 a sa zona de actuacin a

Soutomaior, Pedre, Soutelo de Montes, Redondela e A Caiza,

encabezando o Destacamento Paco Barreiro do Ejrcito Guerrillero de

Galicia. Morre nun enfrontamento o 31/5/1947. Probablemente tivera un

agocho no lugar de Covaladrns, nos montes situados entre Pedre e

Limeres.

- Don Lisardino Lois Ventn, prroco de Castro a fins do anos 40 e irmn

de Ramiro Lois Ventn, foi considerado sospeitoso de axudar guerrilla

e recibir aos maquis na sa casa rectoral, de maneira que esta foi

rexistrada pola Garda Civil en varias ocasins por aqueles anos.

Primeira achega aos encadeados, perseguidos e exilados:

- Francisco Varela Buela, Don Paco, Cerdedo, militante destacado do

PSOE. Procesado e condenado a morte en 1936, a pena foille

conmutada pola de trinta anos de cadea. Estivo unha tempada na Illa de

San Simn, onde foi obxecto de extorsin por parte do director Lago

Ba, e foi expulsado do seu emprego en 1940. No ano 1944, e para

sobrevivir, puxo escola para os fillos dos carrilanos en Campobecerros

(A Gudia).

- Benigno Simal Penelas, Figueroa, cadro sinalado da Sociedad de

Agricultores y Obreros `El Trabajo (CNT). Figuraba na lista negra

xunto con Francisco Arca Valias, Secundino Bugallo Iglesias e Jess

Bugallo Merza, para ser asasinado o 12 de agosto de 1936; avisado,



logrou fuxir ao monte salvndose dunha morte segura. Exilado no Ro da

Plata (Arxentina), onde morreu.

- Luciano Garca Ventn, de Fonds. Militante do PSOE, membro

fundador da Sociedad de Agricultores y Obreros `La Alianza de

Quireza e dirixente ate 1933 da Federacin de Agricultores y Obreros

del Ayuntamiento de Cerdedo. Estivo fuxido nos primeiros meses da

contenda, pois era un dos mis buscados polos falanxistas para

asasinalo. Logo, estivo preso varios meses e sofreu, segundo Antonio

Rodrguez Fraiz, moitas persecucis e aldraxes por parte dos

elementos franquistas.

- Aniceto Obelleiro Cadavid, directivo da Sociedad `El Trabajo de

Figueroa (CNT). Preso nun primeiro intre en Cerdedo, salvouse dunha

morte segura por un parente falanxista que foi quen de conseguir que o

desterraran a Burgos.

- Severino Bugallo Valias, Cerdedo, organizador de Izquierda

Republicana no concello. Na lista negra xunto con Torres, Taberneiro,

Cortizo, Garrido e Gonzlez, para ser asasinados o 11 de agosto de

1936. Salvouse polo seu irmn Vicente O da Carteira, xefe de Falange

en Soutelo de Montes. Despois dun tempo agachado na igrexa da

Magdalena (Soutelo) coa complicidade do crego e do seu irmn

falanxista, andivo fuxido por Limeres, pola Chamadoira e polo Monte do

Seixo. Apresado, pasou varias semanas na Illa de San Simn, de onde

pode marchar merc s influencias do seu irmn, embarcando para

Cuba no porto de Vilagarca acompaado polo seu irmn Sabino. Pasa

logo aos EEUU, voltando zona republicana coas Brigadas

Internacionales. Estivo destinado en Reus e Salou (Tarragona),transladndose a Francia co remate da guerra; al foi internado no

campo de Argels, de onde fuxe a Bordeaux para participar na

resistencia contra os alemns. Preso no ano 1941, foi deportado a

Espaa por Irn pasando catro anos en diversos internados, entre eles

nun campo de concentracin en Villaverde (Madrid), nas cocheras de

Vigo, na factora de Barreras, ou na finca que tia o Director General de

Prisiones, Mximo Cuervo, en Trabancas (Salvaterra de Mio); nesteslugares traballou como penado.



- Sabino Bugallo Valias, de Castro, comerciante e membro destacado

de Izquierda Republicana. Dirixente da Sociedad de Agricultores y

Canteros daquela parroquia. Figuraba entre os sentenciados a sufrir o

paseo por parte dos falanxistas, pero puido zafar marchando dende o

comezo da contenda ao monte. Liscou a Cuba co seu irmn dende o

porto de Vilagarca. Logo, exiliouse en Buenos Aires, onde morreu.

- Amancio Simal Sieiro, de Castro do Cabo. Tenente do Exrcito

Republicano. Ferido nunha perna e prisioneiro ao rematar a guerra,

rispou por pouco da morte xa que ao ser apresado querano botar por un

barranco. Salvado por un vecio de Castro, que era falanxista e Alfrez

Provisional, chamado Nilo Sieiro Sieiro.

- Laudelino Bugallo Bouzas, de Os Castros-Quireza, canteiro. Era do

Sindicato nico del Ramo de la Construccin de Madrid e membro

sinalado da Federacin de Agricultores y Obreros del Ayuntamiento de

Cerdedo (CNT). Preso logo de rematar a guerra, que fixo no Exrcito

Republicano en Madrid, cando voltou a Cerdedo foi perseguido e

maltratado polo falanxista Ramn Bao.

- Rogelio Arca Rivas, fillo de Francisco Arca Valias, canteiro. Estaba

afiliado ao Sindicato nico del Ramo de la Construccin de Madrid

(CNT) e Sociedad `El Trabajo de Figueroa (CNT). O golpe militar

colluno en Madrid, onde traballaba xunto con outros convecios no

adoquinado de ras. Fixo a guerra voluntario no Exrcito Republicano;

ao rematar estivo un tempo preso no campo de concentracin da Praza

de Touros de Teruel e, logo, nunha Compaa de Revisin constituda

no Cuartel das Mercedes de Lugo. Mis tarde, obtivo a liberdade

condicional e debeu presentarse a diario no cuartelillo da Garda Civil deCerdedo. Daquela, segundo as sas lembranzas, aos que loitaran no

bando republicano non se lles tia en conta para nada, non eran

ningun....

- Francisco Bugallo, de Loureiro, idem.

- Jos Diz, de Figueroa, idem.

- Manuel Diz, de Figueroa, idem.

- Jos M Vilas, de Figueroa, idem.



- Xos Otero Espasandn, de Castro. Profesor e escritor, residente

durante a II Repblica en Madrid, onde dirixiu a revista P.A.N. Era

simpatizante do PCE. Participou na guerra no bando republicano e

formou parte da Alianza de Intelectuales Antifascistas. Rematada a

contenda, pasou a Francia e foi confinado no campo de concentracin

de Argels; mis tarde, estivo exilado en Gran Bretaa, Arxentina e

EEUU, onde faleceu tras realizar un meritorio labor cultural38.

- Manuel Espasandn, de Quireza?. Estivo exilado en Francia, logo de

loitar no Exrcito Republicano. Padeceu o campo de concentracin de

Argels e foi internado polos alemns en Mauthausen, logrando

sobrevivir. Morreu no exilio.

- Jess Bugallo Merza, de Den, to de Francisco Bugallo. Foi membro

sinalado da Sociedad `El Trabajo de Figueroa e figuraba na lista

negra xunto con Francisco Arca, Secundino Bugalllo e Benigno Simal

para ser asasinado o 12 de agosto de 1936. Xunto co derradeiro,

puideron ser avisados e fuxir ao monte, exilndose posteriormente na

Arxentina.

- Manuel Bugallo Merza, de Den, irmn do anterior. Era dono dun

serradoiro na Barciela (Castrelo-Forcarei), que foi incautado. A sa

muller foi maltratada polos falanxistas para que o descobrira. Tivo que

se exiliar na Arxentina.

- Francisco Obelleiro, de Os Castros-Quireza. Estivo entobado na sa

casa durante a Guerra Civil durante moito tempo. Os falanxistas

propinaron constantes malleiras sa muller para que o delatara.

- Constantino Simal Simal, mestre nacional na Botica-Quireza. Era

membro destacado da Sociedad de Agricultores y Obreros `La Alianzadaquela parroquia. Foi perseguido, apaleado en Sabucedo e a piques

estiveron de darlle o paseo os irmns Castro Pena, falanxistas da

Estrada. Salvronno o primeiro alcalde franquista, Gerardo Lorenzo,

convecio seu de Quireza, e o crego da parroquia, que respostaron por

el. O seu pai, Jos Simal, tivo que se agachar nunha palleira e nun

38Ver Pereira, D.Xos Otero Espasandn: Vida e pensamento dun cerdedense desterrado, Verbo Xido,Soutelo de Montes, 2004.



muo no Castro do Medio, logo dunha tentativa de asalto por parte dos

falanxistas Alonso, Bao e outros sua casa de Castro.

- Benigno Doval, de Quireza. Sofreu varias malleiras por parte de

Alonso, Bao e Paulina na cheka do Outeiro, debendo abandonar o seu

domicilio.

- Jos Carballo Quintilln, mestre nacional en Tomonde e dirixente da

Sociedad de Trabajadores y Oficios Varios. Foi depurado do seu cargo

e internado varios anos no penal da Illa de San Simn. Negouse a

recuperar a sa escola cando, anos despois, llo ofertaron.

- Daniel Obelleiro, mestre nacional, depurado do seu cargo?.

- Jos Alonso Arenas, mestre nacional en Folgoso, suspendido e

expulsado do seu cargo en 1940.

- Carolina Camia,mestra nacional en Barro, suspendida do seu cargo

en setembro 1936.

- David Fernndez, mestre nacional en Serrapio, suspendido do seu

cargo en setembro 1936.

- Angel Lino Rodrguez Alonso, mestre nacional en Bugarn,

suspendido do seu cargo en setembro 1936.

- Manuel Sieiro Sanmamed, mestre nacional de Abelando, suspendido

do seu cargo en setembro de 1936.

- Claudino Vidal, mestre nacional en Pedre, de ideoloxa republicana e

socialista. Foi suspendido do seu cargo en setembro de 1936. Un irmn

seu, tamn mestre, sofreu torturas nas que lle cortaron os dedos da mn

dereita.

- Manuel Sueiro Iglesias, de Limeres. Era carpinteiro e logo exerceu de

mestre vivindo fora de Cerdedo. Estivo radicado dende 1919 en Vern e,mis tarde, en Ourense, onde dirixiu un centro privado de ensino, a

coecida Academia General. Militante do Partido Radical Socialista e

colaborador da progresista Asociacin de Trabajadores de la

Enseanza de Orense (ATEO)39. Tivo que se agachar co seu fillo Jos

en Limeres tras o alzamento militar, para evitar a morte. Sofreu a

39 Ver Dasairas, X. Mestres ourensns represaliados polo franquismo in Revista A Trabe de Ouro,n14, Abril-Xuo 1993, Ed. Sotelo Blanco, Santiago.



incautacin da sa academia e da sa conta bancaria en Ourense. Logo

de dous anos protexido polos vecios, entregouse e pasou algns

meses na cadea de Ourense, sendo sometido posteriormente a

expediente de depuracin e inhabilitado para a docencia.

- Manuel Garca, de Cerdedo, tivo que se refuxiar na Caiza.

- Jos Regueiro Otero, de Tomonde, xastre e afiliado ao PSOE. Foi

condenado a morte por desertar do exrcito nacional e salvou a vida por

intermediacin do crego Antonio Rodrguez Fraz.

- Moreiras, de Tomonde, sofreu numerosas malleiras logo do 18 de xullo

de 1936.

- Tefilo Otero Valias, de Castro, onde posua unha fbrica de

gaseosas. Era concelleiro na Fronte Popular, polo que foi condenado a

20 anos de reclusin por axuda rebelin. Estivo preso maiormente na

Illa de San Simn entre o 30 de setembro de 1936 e o 18 de xullo de

1940, data na que sau en liberdade provisional. Foi obxecto de

expediente de responsabilidades polticas no ano 1940.

- Severino Simal Iglesias, de Filgueira. Incoronlle un expediente de

responsabilidades polticas en 1940.

- Manuel Garca Fonds, de Vilaln. Tras o golpe militar, dirixuse zona

republicana dende o tramo do camio de ferro de Lubin (Zamora) onde

traballaba, atravesando por Portugal. Exerceu como oficial no Exrcito

Popular e foi obxecto de responsabilidades polticas no ano 1940,

sofrindo incautacin do seu patrimonio.

- Jos Rodrguez Quintilln, de Tomonde. Estivo internado un ano no

campo de internamento da Illa de San Simn.

- Antonio Ferreiro lvarez,da Botica-Quireza. Irmn de Martn Ferreiro,traballou como contratista no ramo da edificacin corus durante a

Repblica. Refuxiado en Quireza, al foi detido e internado por un tempo

en San Simn.

- ? Garca, de Quireza. Era cuado de Martn Ferreiro e axudulle a fuxir

a Portugal, polo que foi apresado e internado un tempo no campo da Illa

de San Simn.

- Julio Lpez Fonds, canteiro e dirixente da Sociedad de Agricultores yCanteros de Castro. Era membro do PSOE e fixo a guerra no exrcito



republicano. Internado nun campo de concentracin en Francia, voltou a

Espaa voluntariamente, pasando a outro campo de internamento

(Miranda de Ebro?). Os familiares tentaron sacalo mediante unha carta

do crego de Castro, que, en realidade, presentbao como un orador e

activista poltico destacado. Sau do campo merc un aval do Alcalde

franquista, Gerardo Lorenzo.

- Manuel Nieto Castro, dirixente da Sociedad `La Luz de Bugarn,

andivo fuxido moito tempo no monte. Moi perseguido por Bao e Alonso,

que lle confiscaron o automvil.

- Avelino Fraga Alonso, directivo da Sociedad Agraria y Obrera `La

Alianza de Quireza e antigo concelleiro. Debeu andar escapado ben

tempo.

- Avelino Alonso Rivas, de A Devesa. Pasou varios anos na cadea.

- Cesreo lvarez Fortes, de Cerdedo e afiliado ao PSOE. Estivo

emigrado durante a II Repblica en Asturias, onde traballou de albanel.

Condenado a 20 anos de prisin e internado no campo de concentracin

de Camposancos (A Guarda).

- Elena e ngel Bugallo Camia, de Izquierda Republicana. Perseguidos

polo seu ideario, se lles expropiou en Cerdedo a farmacia da sa

propiedade.

- Antonio Mario, canteiro de A Insua-Folgoso. Participou na Guerra Civil

no Exrcito Republicano e ao remate da contenda estivo preso na cadea

de Lugo.

- Dionisio Fraiz Cota, presidente da Sociedad de Agricultores `La

Soledad de Folgoso. Sofreu represalias a raiz do golpe militar.

- Julio Otero, de Tomonde, estivo no Exrcito Republicano na zona deTarragona e Castelln. Logo da contenda, pasou un tempo nun Batalln

Disciplinario.

- Laureano Troitio, de Cerdedo, idem.

- Rada, ferreiro de Carballs. Foi mallado polos falanxistas de Cerdedo,

por haber interpretado a Xesucristo nun mitin en San Xon, durante a

Repblica.

- Andrs do Rato ?, mallado polos falanxistas de Cerdedo.

5/21/2018 A II REP BLICA E A REPRESI N FRANQUISTA NO

a iiº repÚblica e a represiÓn franquista no concello de cerdedo

Documents