DEJAN BULI]Istorijski institut SANU

JEDNA MOGU]A OSTAVAIZ PODGRA\A GRADA BRVENIKA

Apstrakt:

Rad predstavqa poku{aj da se jedan mawi broj predmeta ñ me|u kojima je naj-

brojniji novac ñ protuma~e kao ostava novca iz podgra|a Brvenika i sagleda u

jednom {irem kontekstu. Ova ~iwenica, kombinovana sa podacima o nalazima

novca iz neposredne okoline, ukazivala bi da je od 40-ih godina 5. stole}a moglo

do}i do formirawa naseqa na gradinama.

Kqu~ne re~i: Ibar, Brvenik, kasna antika, novac, nau{nica, dikela, rana

Vizantija.

Ciq ovog rada je prezentovawe javnosti maweg broja nalaza, koji sami posebi mo`da nisu preterano interesantni, ali mogu da uka`u na postojawe jo{jednog anti~kog punkta i na odre|ene istorijske tokove tokom sutona antike udolini Ibra. Nemamo ~esto priliku da se susretnemo sa anti~kim nalazima sateritorije op{tine Ra{ka, te sa zadovoqstvom, zna~ajnim arheolo{kim topo-nimima anti~kog vremena dodajemo jo{ jedan, u nadi da }e se ovim skromnimdoprinosom sistemati~nije prou~iti dolina Ibra i barem delimi~no nadome-stiti nepostojawe muzeja u Ra{koj.

Posmatrani prostor pripada Dowoibarsko-kopaoni~koj regiji. Central-ni deo oblasti preseca reka Ibar. Reqef i geografski polo`aj uslovili su ra-znovrsnu klimu, a razli~ita geolo{ka gra|a uzrokovala je bogatstvo mineral-nih sirovina, raznovrstan pedolo{ki pokriva~ i zonalnost flore. Pogod-nost za naseqavawe, koju je nudila {iroka dolina Ibra u odnosu na okolne br-dovite predele, potvr|ena je brojnim tragovima koje pripisujemo starijim na-seqima. Strate{ka va`nost, plodnost doline i rudna bogatstva razlozi su na-stanka vi{e anti~kih naseqa. Ne{to kasnije, aluvijalna dolina Ibra pru`ilaje nekoliko pozicija za utvr|ewa koja su se mogla pribli`iti do same reke, iuz glavnu komunikaciju. Na ovim pozicijama na{la su svoje mesto utvr|ewa uDowoj Rudnici i Kon~uli}u.1

Ostaci anti~kih i jednog broja ranovizantijskih lokaliteta ukazuju na va-`nost komunikacijskog pravca dolinom Ibra. Od osnovne komunikacijske ar-terije odvajao se jedan krak koji je vodio preko Kopaonika ka Toplici, tako|epropra}en ranovizantijskim utvr|ewem u Lisini.2 Putevi izgra|eni jo{ odrimskih vremena bili su najva`nije komunikacije i u sredwovekovnoj epohi. Upoznom sredwem veku dolinom Ibra je vodio deo Kraqevskog puta, uz koji su po-dignuti: Zve~an, Brvenik i Magli~. Razvojem Kopaonika, kao va`nog rudarskogregiona, verovatno se zna~ajno razvija mre`a lokalnih puteva.

Ovde izlo`eni predmeti poti~u sa dowih pozicija grada Brvenika. Polo-`aj na stenovitoj kupi omogu}avao je laku odbranu grada, za{titu okolnog sta-novni{tva, ali i sigurnu kontrolu doline Ibra. Ime grada pomiwe se u vi{episanih izvora po~ev{i od 13. stole}a. Nekada je obezbe|ivao manastire u svo-

17Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

1. TI=Jedina mogu}a ostava izpredgra|a grada BrvenikaAU=Buli}, DejanDC=904î652î(497.11) ;737.1.032(37)î03/04îID=153322764

1 T. Mihajlovi}, Novi anti~ki

lokaliteti na Kopaoniku, GSAD13, Beograd 1997, 147ñ158; D. Bu-li}, Izve{taj sa istra`ivawa

lok. Gradina u selu Kon~uli}, Ar-heolo{ki pregled 2ñ3, Beograd2008, 78ñ79.

2 D. Buli}, Ranovizantijsko

utvr|ewe Gradina ñ Lisina na

zapadnom Kopaoniku, Istorijski~asopis LIV (2007), 43ñ62 (=Bu-li}, Ranovizantijsko utvr|ewe).Ovu pretpostavku izla`emo saizvesnom dozom skepse, jer jeovaj komunikacijski pravac mo-gao poticati i iz kasnijih vre-mena.

18 Dejan Buli}

me podno`ju, nekoliko crkava u neposrednoj okolini, a tako|e i put ka mana-stiru Gradac.

Jednom duga~kom kosom je vodio prilazni put ka gradu, dosta te`ak usledvelike strmine. Mogu}i pristup bio je i sa severne strane iz zale|a, vrhovimaniza brda koji se re|aju od [umnika do suvog rova na ulazu u gorwi grad. Pri-laz sa ove strane u grad je brawen jednom kulom. Danas ogromne rasute gomile ka-mena svedo~e o nekada{wim mo}nim ostacima utvrde, velikim kulama i debe-lim zidinama. Podgra|e sa trgom svakako se nalazilo na pravcu prilaza gradu,na zaravwenom platou, gde se danas nalaze ostaci crkve Sv. Nikole.3

Sonda`na arheolo{ka istra`ivawa grada, sa ukupno 10 sondi, obavqena su2004. godine.4 Neposredno nakon arheolo{kih istra`ivawa dobijen je ñ quba-zno{}u gospodina Milomira ^eki}a ñ izvestan broj predmeta koji poti~u saBrvenika.5 Najbrojniji su primerci novca iz posledwih decenija 4. i sa po~et-ka 5. stole}a,6 ali je dobijen i mawi broj drugih predmeta.

Katalog predmeta

Novac7:

Konstancije II8

1. Av. DV CONST[ANTI-NVS PT AVGGGlava imperatora pod velom nalevo.Rv. VN ñ MR, u otse~ku SMALAImperator, pod velom, stoji nadesno.Bronza, R 16 mm, T 1.44 g, osa N (T. 4/7).RIC VIII, no. 32, pp. 541, Alexandria, 347ñ348. godine.

Valentinijan II (379-392)

2. Av. [DN V]ALENTINIANVS PF[AVG]Bista pod oklopom i draperijom na levo, na glavi dvoreda dijadema.Rv. VOT/H/MVLT/HH

3 O ovoj crkvi sa referentnomliteraturom videti: M. ^anak-Medi}, Sveti Nikola u Brveni-

ku, u: Arhitektura druge polovi-ne XIII veka I, Beograd 2006,229ñ240.

4 Za osnovne podatke o iskopava-wu videti: D. Buli}, Izve{taj

sa arheolo{kih istra`ivawa

grada Brvenika, Arheolo{kipregled 2ñ3, Beograd 2008,101ñ103.

5 Pokloweni primerci su samodeo predmeta koje je prona{aoMilomirov otac u podno`jugrada Brvenika, {to prema opi-su odgovara zoni prelaska izpodgra|a u intramuros. I premdaovde prikazani nalazi nisu di-rektno dobijeni arheolo{kimiskopavawem, te ne znamo wihovarheolo{ki konteks, zahvaquju-}i iskopavawima obavqenim nagradu Brveniku, poverewe ostva-reno sa me{tanima rezultiraloje prikazanim komadima.

6 Analizu novca uradio je A. Cr-nobrwa, na ~emu mu se ovom pri-likom zahvaqujem.

7 Novac je opredeqen prema: RICVIII ñ Kent J. P. C. The Roman Impe-rial Coinage VIII, The Family of Con-stantine I a.d. 337ñ364, London1981; RIC IX ñ Pearce J. W. E. TheRoman Imperial Coinage IX, Valenti-nian I ñ Theodosius I, London 1951;RIC X ñ Kent J. P. C The Roman Im-perial Coinage X, The Divided Empi-re and the Fall of the Western Partsa.d. 395ñ491, London 1994.

8 Komemorativno kovawe povo-dom deset godina od smrti Kon-stantina I.

Polo`aj Brvenika(ise~ak karte)

Natpis u ~etiri reda uokviren vencem.Bronza, R 12 mm, T 0.92 g, osa NE (T. 4/1).Nije sa~uvana oznaka kovnice u odse~ku ali se kovawe mo`e datovati u pe-

riod 378ñ388. godine. Vidi RIC IX, no. 37a, pp. 154 (kovnica Siscia) i RIC IX, no.49a, pp. 184 (kovnica Thessalonica).

3. Av. [DN V]ALENTIN[IANVS PF AVG]Bista pod oklopom i draperijom na levo, na glavi dvoreda dijadema.Rv. VOT/H/MVLT/HHNatpis u ~etiri reda uokviren vencem.Bronza, R 12.5 mm, T 1.19 g, osa SE (T. 4/9).Nije sa~uvana oznaka kovnice u odse~ku ali se kovawe mo`e datovati u pe-

riod 378ñ388. godine. Vidi RIC IX, no. 37a, pp. 154 (kovnica Siscia) i RIC IX, no.49a, pp. 184 (kovnica Thessalonica).

4. Av. [DN V]ALENTINI-ANVS PF[AVG]Bista pod oklopom i draperijom na levo, na glavi dvoreda dijadema.Rv. SALVS [REI - PV]BLICAE, u odse~ku AQS.Viktorija stoji na levo, desnom rukom dr`i trofej na ramenu, a levomvu-

~e zarobqenika. U poqu levo je Hristov monogram. Bronza, R 12.5 mm, T 0.90 g, osa N (T. 4/3).RIC IX, no. 58a, pp. 106, Aquileia, 388ñ392. godine.

Arkadije (395ñ408)

5. Av. DN ARCADI-VS PF A[VG]Bista pod draperijom na levo, na glavi dvoreda dijadema.Rv. CONCOR-DIA [AVGGG]Predstava krsta.Bronza, R 11 mm, T 0.60 g, osa S (T. 4/6).RIC IX, no. 127, pp. 250, Constantinopolis, 404ñ406. godine.

19Jedna mogu}a ostava iz grada Brvenika

Grad, Brvenik,pogled sa jugoistoka

Grad Brvenik,prilazna strana, sa juga

20 Dejan Buli}

Avioñsnimak Brvenika iz 1964. godine

Ekvidistancija 2.50 m

kamenolom

kamenolom

legenda:

sonde

Osnova grada po S. Nenadovi}u

Ne~itki

6. Av. Ne~itak natpis, lo{e o~uvan, glava nadesno.Rv. Ne~itak natpis, lo{e o~uvan, nazire se predstava vojnika koji vu~e za-

robqenika nadesno.Bronza, R 16 mm, T 1.85 g, osa S (T. 4/2).Reversna predstava koja odgovara natpisima GLORIA ROMANORVM do-

zvoqava okvirno datovawe u posledwu ~etvrtinu 4. stole}a.

7. Primerak novca koji je potpuno ne~itak.Na osnovu dimenzija i siluete imperatora na aversu mo`e se okvirno

opredeliti u kovawa posledwe ~etvrtine 4. ili po~etka 5. stole}a.Bronza, R 12 mm, T 0.79 g (T. 4/4).

8. Primerak novca koji je potpuno ne~itak.Na osnovu dimenzija i siluete imperatora na aversu mo`e se okvirno

opredeliti u kovawa posledwe ~etvrtine 4. ili po~etka 5. stole}a.Bronza, R 12 mm, T 0.78 g (T. 4/5).

9. Ne~itak i veoma lo{e o~uvan nov~i}.Na osnovu dimenzija i silueta na aversu i reversu okvirno se mo`e dato-

vati u 4. stole}e.Bronza, R 14.5 mm, T 1.15 g, osa S (T. 4/8).

10. Ise~ak novca bez vidqive predstave (T. 4/10). Okvirno pripada 4. stole}u.

11. Veoma izlizan i o{te}en nov~i}, okvirno pripada 4. stole}u (T. 4/11).

12ñ15. Nov~i}i toliko izlizani da se na wima ne mo`e ni{ta uo~iti.Bez predlo`enog datovawa (T. 4/ 12ñ15).

Ostali predmeti:

16ñ17. Dva mawa pqosnata predmeta koja nalikuju na novac, ali to nisu (T.4/16ñ17).

18. Mawi fragmentovani bakarni predmet kru`nog preseka, bez predlo-`enog datovawa (T. 5/1).

19. Mawa fragmentovana aplikacija u vidu pti~ijih glava, sa dve nitne nazale|u (T. 5/2). Bez predlo`enog datovawa.

20. Fragmentovana dvozuba motika iskovana od jednog komada gvo`|a, ko-joj nedostaje deo jednog kraka. Za{iqeni kraci su postavqeni pod odre|enimuglom u odnosu na gorwi deo alatke. Na sredini gorweg dela nalazi se oja~anikru`ni otvor za usa|ivawe dr`ale (T. 5/4).

Ova vrsta motike uvr{tena je samo u grupu poqoprivrednih alatki.9 Uprimerima iz literature isti~e se wihova poqoprivredna namena u kr{evi-

23Jedna mogu}a ostava iz grada Brvenika

9 M. Popovi}, Alati, u: Leksi-kon srpskog sredweg veka, pri-redili S. ]irkovi}, R. Mihaq-~i}, Beograd 1999, 6.

tim krajevima za obradu vinograda. Vojvo|anski primerak iz Hajdukova ñ Bodinsala{ je slu~ajni nalaz, zbog ~ega bli`e datovawe nije mogu}e, dok je nalaz izokoline Smedereva, tako|e slu~ajni nalaz, u katalogu datovan u 15ñ16. stole}e,dok je u tekstu opredeqen prema analogijama u 16. i 17. vek.10

Me|utim, dikele su i rudarske alatke, koje se u nepromewenom obliku ko-riste od kasnoanti~kih vremena, gotovo do dana{wih dana, zbog ~ega ne mo`e-mo pru`iti neko bli`e vremensko odre|ewe.11

Na{ primerak najvi{e podse}a na primerke iz Istorijskog muzeja Srbije,gde su uvr{teni u rudarske alatke.12 Na primenu u rudarstvu ukazao bi i prime-rak iz Sewskog rudnika, datovan u 16. stole}e.13

21. Gvozdeni predmet u vidu strelica du`ine 10 cm, ali nema tulca i trna,ve} je kraj koji bi trebalo da slu`i za usa|ivawe pravougaonog preseka. Mogu}eje da se radi o nekakvoj alatki (T. 5/5-6).

22. Jedna livena kari~ica, mo`da deo nau{nice (T. 5/3). Ovakve kari~ice,uslovno nazvane nau{nice, nala`ene uvek pod nepoznatim uslovima, datovanesu u 12-13. stole}e, ali bez ~vrstih argumenata.14 Ipak, kako se ~ini, pripadajuturskom razdobqu. Naime, ukrasni predmeti vrlo sli~ne izrade i dekoracije,ali otvorenih krajeva, poti~u sa Novog Brda i karakteristi~ni su za period 15.stole}a i kasnija vremena.15 Dobijeni podaci o mestu nalaza poklowenih pred-meta u Dowem gradu, gde se `ivot nastavio u podgra|u i nakon turskog osvajawa,uklapali bi se u ovakvu hronolo{ku postavku.

Mogu}e je da su ovde dati primerci novca, s obzirom na blizak vremenskiraspon, prvobitno pripadali nekakvoj ostavi novca. Ako smo u pravu, ostava jemogla biti formirana najkasnije pred najezdom Huna, 441. godine, ili Gota, ko-ji su 457. godine izveli niz napada na Ilirik, a 459. godine zauzeli Dirahion.Ali, da li je re~ o ostavi novca, odnosno zatvorenom skupnom nalazu kako ih ka-tegori{e M. Vasi},16 za na{u daqu interpretaciju i nije bitno. Svi ~itki pri-merci pripadaju kraju 4. odnosno po~etku 5. veka i daju istu sliku kao i druginalazi novca iz posmatranog regiona, odnosno kazuju da je tokom prve polovinepetog stole}a do{lo do prekida `ivota na dolinskim pozicijama du` ibarskekomunikacije.

Radi boqeg razumevawa iznetih nalaza, bi}e ukazano, u najkra}im crtamana neke rezultate arheolo{kih istra`ivawa grada Brvenika. Na utvr|ewu zasa-da ni jednu gra|evinsku fazu bedema ili gra|evinski objekat ne mo`emo pripi-sati vremenu kasne antike. Protivno ovom vi|ewu, govori i sama etimologijaimena grada, koja ukazuje na zemqano-palisadno utvr|ewe u svojoj najranijoj fa-zi. Da je postojalo ranije utvr|ewe, ono bi svakako na{lo primenu u fortifi-kaciji ovoga doba, odnosno ne bi bilo razloga za podizawem palisada pored ka-menih bedema. Ali bi se dalo zakqu~iti da je negde u zoni podgra|a postojalo an-ti~ko naseqe.

Arheolo{ki nalazi ne ukazuju ni na prisustvo Turaka u utvr|ewu. Kona~-nim turskim osvajawem ovih prostora 1455. godine, nasilnim ru{ewem preki-da se i `ivot unutar utvr|ewa. Tako bi se stawe devastacije u kome se lokalitetnalazi moglo objasniti, ne samo delovawem kamenoloma i lo{im kvalitetomkamena za gradwu, ve} i sistematskom i planskom ru{ewu utvr|ewa.

O trajawu podgra|a tokom turskog perioda svedo~e ostaci gra|evina o{te-}eni prilikom probijawa magistralnog puta Ra{kañKraqevo, {to je vidqivou profilu puta, ali i neki slu~ajni nalazi prona|eni na dowim pozicijama

25Jedna mogu}a ostava iz grada Brvenika

10 M. Brmboli}, Sredwovekovno

oru|e od gvo`|a u Vojvodini, Pan-~evo 2000, 39, kat. br. 34. M. Cu-wak, Sredwovekovni predmeti od

gvo`|a sa teritorije podunav-

skog i brani~evskog okruga, Sme-derevo 2001, 11, 76, kat. br. 44

11 Za kasnoanti~ke i ranovizan-tijske primerke videti: I. Po-povi}, Anti~ko oru|e od gvo`|a

u Srbiji, Beograd 1988, 44ñ45.Isti~e se wihova namena za ob-radu zemqe na kamenitom tlu itamo gde je trebalo ~uvati kore-we biqaka ñ loze ili masline.

12 S. ]irkovi}, D. Kova}evi}-Ko-ji}, R. ]uk, Staro srpsko rudar-

stvo, Beograd ñ Novi Sad 2002,foto dodatak bez numerisanihstrana nakon poglavqa o rudni-cima i rudarskim poslovima.

13 P. Vu~kovi}, Medieval implementsin the metalliferons area of the Resavaund upper of the Crnica rivers, Balca-noslavica 10, Beograd 1983, 134.

14 D. Milo{evi}, Nakit od XII ñ

XV iz zbirke Narodnog muzeja,Beograd 1990, 150, 152, kat. br.240ñ242, 245.

15 E. Ze~evi}, Nakit Novog Brda,u: Novo Brdo, Beograd 2004, 206,sl. 23.

16 M. Vasi}, Nalazi rimskog bronza-nog novca IV i V veka iz municipiu-ma Horreum Margi /]uprija/, Po-sebna izdanja Arheolo{kog institu-ta, knjiga 22, Beograd 1990, 9ñ10

26 Dejan Buli}

grada, van gradskih bedema, npr. {to je ulomak lule. Sve ovo nam ukazuje da se an-ti~ki i turski punkt nalazio na prostoru podgra|a.

Ova grupa nalaza mo`e nam osvetliti, u izvesnoj meri i zanatsku delatnost.Gvozdena dvozuba alatka potvr|uje nam postojawe razvijenog kova~kog zanata,ali i rudarewa, odnosno samog procesa iskopavawa rude. O zlatarstvu na po~et-ku turskog perioda mogla bi da svedo~i prisutna nau{nica, koja ukazuje na jed-nostavnu proizvodwu livewem, verovatno lokalnog karaktera. Me|utim, ovakvaizrada seoskih zlatara nije mogla da zadovoqi prohteve feudalnog stale`a, ve}samo stanovni{tvo slabijeg imovinskog stawa.

Za odre|ivawe vremena nastanka utvr|ewa na gradinama u oblasti dana{weRa{ke bitni su nalazi novca. Iz anti~ke pro{losti oblasti poznata nam je ka-snoanti~ka nekropola iz Lani{ta u selu Korla}a kod Baqevca.17 Na lokalitetuLani{te je od 14 istra`enih grobova, 10 imalo priloge u novcu. Istra`enigrobovi sa prilogom u novcu pripadaju iskqu~ivo periodu 4. stole}a,18 a prona-|eni arheolo{ki materijal je naglasio trajawe nekropole tokom 4. stole}a.19 Namogu}e trajawe nekropole i pre punog 4. stole}a ukazuju izvesni pokretni nala-zi, kao i mogu}nost postojawa eta`nih grobova sa kremacijom.20 Retki komadinovca i pojedini fragmenti keramike ukazuju i na deo nekropole koji je kori-{}en sredinom 2. veka.21

U bli`oj okolini ove nekropole, u radni~koj koloniji u Baqevcu na Ibru(rudnik Jarando) istra`ena je 1953. godine jedna ranovizantijska grobnica, da-tovana novcem Arkadija (395ñ408). Grobnica se nalazila, po mi{qewu autora, usklopu ve}e gra|evine ñ bazilike.22

Na lokalitetu Zaja~ak u ataru sela Kremi}a, na zapadnim obroncima Kopa-onika, registrovan je anti~ki rudarsko-metalur{ki kompleks. Aktivnost ovogkompleksa se na osnovu kerami~kog materijala, zasada vezuje za kasnoanti~kuepohu, okvirno za kraj 3. i prvu polovinu 4. stole}a.23

Va`an je i lokalitet Dobrnac u Rvatima, gde je istra`ivan gra|evinskikompleks, koji je bio administrativni centar ili je pripadao vili rustici.Kompleks je datovan u 3. i 4. stole}e prema nalazima stakla, mramorizirane ipe~atne keramike, kao i nalazima novca Konstantina.24

O~ito u tim vremenima glavni putni pravci ne predstavqaju prednost, ve}problem, jer su bili i pravci prodora razli~itih plemena.

Nalazi novca na{eg punkta u kombinaciji sa ostalim anti~kim punktovi-ma u dolini Ibra mogli bi da sugeri{u odgovore na pitawa vremena trajawa iubikacije naseqa, vremena uspostavqawa gradinskih naseqa ili utvr|ewa i wi-hovog me|usobnog odnosa.

^ini se zasada da naseqa u regiji Baqevca, sude}i prema nalazima novca isahranama, nisu trajala do kasno u 5. stole}u. Sli~no sliku nam projektuju i ov-de prikazani nalazi novca sa Brvenika.

Za sada na utvr|ewima iz okoline Ra{ke nemamo posvedo~enog trajawautvr|ewa u periodu pre 6. stole}a. Novac iz sredine 3. stole}a prona|en na Li-sini samo je u sekundarnoj upotrebi.25 Suvi{e bi smelo bilo tvrditi da vreme-nu 5. stole}a pripada ulomak keramike, sa odlikama anti~kih i kasnoanti~kihformi, tako|e sa Lisine, mada posude ranovizantijske epohe imaju izvore for-mi u anti~kim posudama.26

Dakle ostaje u poqu spekulacija period od vremena posledwih nalaza nov-ca iz doline Ibra koji pripada 5. stole}u, a ~ije trajawe bi se eventualno mo-glo razvu}i do hunske ili eventualno gotske najezde, pa do vremena pojave rano-vizantijskih utvr|ewa.

17 V. Bogosavqevi}, Lani{te kod

Baqevca, kasnoanti~ka nekropo-

la, Ra{ka ba{tina 3, Kraqevo1988, 15ñ34 (=Bogosavqevi}, La-

ni{te).

18 Za disperziju novca premagrobovima videti: S. Spasi},Nalazi novca na anti~koj nekro-

poli Lani{te kod Baqevca, Na-{a pro{lost 6, Kraqevo 2005,117ñ138.

19 Bogosavqevi}, Lani{te, 32.

20 Bogosavqevi}, Lani{te, 15; V.B o g o s a v q e v i } - P e t r o v i } ,Struktura anti~kog stanovni-

{tva u dolini Ibra, u: Rad Dra-goslava Srejovi}a na istra`i-vawu anti~ke arheologije, ur. N.Tasi}, Memorijal DragoslavaSrejovi}a, Zbornik radova 2,Kragujevac 2003, 194 (=Bogosa-vqevi}-Petrovi}, Struktura).

21 Bogosavqevi}-Petrovi}, Stru-

ktura, 197.

22 D. Petrovi}, Ranovizantijska

grobnica u Baqevcu na Ibru, Sta-rinar XV ñ XVI, Beograd 1966,257ñ8.

23 V. Bogosavqevi}, M. Tomovi},Zaja~ak na zapadnom Kopaoni-

kuñkasnoanti~ki rudarskoñmet-

alur{ki kompleks, Arheometalur-gija 2, Beograd 1995, 1ñ4; V. Bogo-savqevi}, M. Tomovi}, Kasnoan-

ti~ki rudarskoñmetalur{ki

kompleks na zapadnom Kopaoniku,Glasnik SAD 9, Beograd 1993,236ñ240.

24 V. Bogosavqevi}-Petrovi}, G.To{i}, Istra`ivawa lokali-

teta ÑDobrnacî u Rvatima,

NPZ 25, Novi Pazar 2001,384ñ386.

25 Buli}, Ranovizantijsko utvr-

|ewe, 47ñ48.

26 Isto, 47, T. 6/3.

Sli~na situacija je i sa ~a~anskim krajem, gde su relativno dobro poznataanti~ka naseqa sa prostora dana{weg grada koja se zavr{avaju krajem 4. i po~et-kom 5. stole}a i utvr|ena naseqa 6. stole}a, dok nam period najve}eg dela 5. ve-ka ostaje nepoznat.27

Mogu}e je da je do{lo do sukcesivnog prelaska na vi{e pozicije, gde bi po-sledwa faza bila uspostavqawe utvr|enih naseqa na uglavnom nepristupa~nimpozicijama, a da su tokom 5. stole}a naseqa locirana na vi{im pozicijama uodnosu na prethodni period i van putnih pravaca.

Za ovakvo razmi{qawe nemamo dovoqno argumenata u prona|enim ostaci-ma naseqa ovog me|uperioda, ali ako smo u pravu, tokom 5. stole}a tekao je pro-ces prelaska na vi{e pozicije, koji kulminira gradinskim naseqima.

27Jedna mogu}a ostava iz grada Brvenika

27 M. Vasi}, Kasnoanti~ka nala-

zi{ta u ^a~ku i okolini, u: Bo-gorodica Grada~ka u istorijisrpskog naroda, Nau~ni skuppovodom 800 godina BogorodiceGrada~ke i grada ^a~ka, Novem-bar 1992, ^a~ak 1993, 15.

28 Dejan Buli}

Dejan Buli}

THE ONLY POSSIBLE STOREROOM FROM THE SUBURBIUM OF THE FORTRESS OF BRVENIK

Summary

During the archaeological research in the fortress of Brvenik, a certain number of small objects, mostlycoins originating from the suburbium, was obtained as a present. Together with the coins, several tools, a cou-ple of earrings (?) and several fragments of other objects were also obtained. All legible coin specimens belongto the end of the 4. century or the beginning of the 5. century and may have been a part of a storeroom. Thisfact combined with the data about coin findings in the close vicinity could indicate that, from the forties of the5. century, settlements may have been formed on the hills although, for the time being, on the fortifications inthe surroundings of Raska there is no evidence of the existence of hill-forts before the 6. century.

It is possible that there was a successive passing to higher elevations, where the last phase would have beenestablishing fortified settlements at mainly inaccessible positions. We do not have enough arguments or basesfor such thinking in the remnants of settlements from this intermediate period but, if we are right, during the5. century there was a process of passing to higher elevations which culminated in fortified settlements.