Red

akto

r: B

en A

ndon

i; G

rafi

ka A

rtan

Buc

a 28

7

e-mail: milosao2005@yahoo.com

E DIEL4 Qershor

2017

Në këtë numër: Dasa Drndic në shqip me “Sonnenschein” (pjesëz); Krijimtari ngaAnton Papleka; Lekë Tasi, një argument për standardin; Meri Lalaj për Berberin...

Vijon në faqen 15

NGA LEKË TASI*

Zvarritja e zgjidhjessë problemeve, karakteristike e periudhëspostdiktatoriale, i

dha dorë Standardit të 1972 tëzërë vend më masivisht ngasa i druheshin ata që e duanShqipen me tërë pasurin e saj,dhe jo të rëgjuar shum a paknë një degë të saj . Të shkru-arit sipas traditës së vetpërqendrohet ende relativ-isht në pak pena gege, kursetë folurit reziston por vetëmtek të pashkolluarit ose nëmomente të pavetdijshme tëintelektualëve të konfor-muar. Kjo zbrapsje e dialek-tit më të pasur me folklorepik e letërsi të hershme,ësht një fatkeqësi më thelb-sore se emigracioni masiv, icili e ka edhe një anë pozi-tive, ndikimin direkt ose in-direkt mbi gjendjen e vendit,me përmirsime sëlargu falëarsimit cilsor, me ndihmabuxheteve familjarë, dhe ca

më mirë me rikthim e investim nëvendlindje. Kurse harresa e të folu-rit verior prej ndikimit të shkollëssiç e konstatojm përdit nëpër in-tervista, po rrezikon të bahet njëproces i rëndomt, duke shtuarpërdit rrezikun e një varfërimi tëpakthyeshëm. Çështja në tërësika të bajë jo vetëm me impon-imin mbi shumicën (3/4 të sh-qiptarve) të një modeli që nukësht i veti, çështja qëndron tekhumbja e pariparueshme e buku-ris së shqipes, e cila pa asnjë dy-shim banonte në Veri : morfologjie lokucione lakonike, fonetikëmuzikale (me kontraste zanore/bashktingllore), veti këto që nësemerren masa për tu ruejt, sjellindobi të shumta, të cilat do t‘i traj-tojm më posht.

GOJGOJGOJGOJGOJA E POPULLIT REAA E POPULLIT REAA E POPULLIT REAA E POPULLIT REAA E POPULLIT REAGONGONGONGONGON.....

DUHET MBESHTETE.DUHET MBESHTETE.DUHET MBESHTETE.DUHET MBESHTETE.DUHET MBESHTETE. Le ta sho-him çështjen nga një poziciontjetër. Standardi, pavarsisht ngaqëllimi i fshehur politik për ta ek-lipsue dialektin geg në kuadër tëluftës së klasave dhe më gjerë, patiedhe një efekt pozitiv, atë të njohjestë toskërishtes në Veri. Procesi ipërkundërt siç porositën antarëtmë largpamës të komisionit 72 (pa-jisje e gjuhës letrare me fjalor ekonstrukte edhe veriore) u zbatuashumë pak. Megjithatë veprimi ivetvetishëm në gojën e popullit eka luejt një farë roli: pranë të shk-ruemit konform standartit si iner-cie e censurës edhe në liri, populli ika përzie mjaft dy të folmet jovetëm në Veri siç thamë , por edhenë Jug (kjo ka rëndësi), falë njëkontakti më të dendun se në të kalu-arën mes popullsis. Kjo përzierje në

praktikën e përditshme i shqet-son standartistët më striktë , porësht kjo që do ta sjellë integrimine të gjitha resurseve gjuhësoresot në zbehje, nëse huazimi re-ciprok nxitet zyrtarisht sot etutje. Parakusht i domos-domësht të kalohet nga shk-rimet gati ilegale gege tek a) de-kretimi i bashkjetesës të dy llojmënyrash shkrimi në letërsi , siçndodhte deri në 1972, me tipar tëri guximin që autorët e dy degëvetë huazohen reciprokisht, dhe b)rikthimi i gjuhës zyrtare të para1945, një gegnishte e moderuarsikundër cilsohej dikur. Këtahapa njëherazi pasurues dheunifikues, do të rijetësoninpaskajoren dhe rrokjet e gjatame anë theksi. Përfshirja e tyrenë programet shkollore dhe në

fjalorë, sigurisht ndesh në rezis-tencë, mbasi çdo ndryshim i statuquo-s mbrohet me xhelozi në çdofushë; kokëfortsia konservative eAkademis fsheh një ndjeshmërinevralgjike që ka të bajë me inter-esa përtej vogëlimave si reformagjuhësore; episodi i përkujtimit tëM.Camajt, i përshkruar nga Pri-mo Shllaku e dëshmon. Porshumkush ësht i bindur sinqer-isht që efekti i standartit gjat 50 eca vjetve ka qënë dhe mbetet pozi-tiv. Sido që të argumentohet kjo,rreziku i varfërimit të shqipes pobëhet prorë ma i mprehtë; alarm-in e kanë dhanë prej vitesh një nu-mur intelektualësh me shkrime eaktivitete të organizuara nëdrejtim të ndaljes së tij.

Debati

A DUHET BRAKTISURSTANDARDI I 1972?!

Salvator Dali, “Atomicus” 1948

E diel, 4 Qershor 201714 - GJUHESI

AARGUMENT

Megjithëse jo në materien e vet, Lekë Tasi argumenton në këtë shkrim pse duhet braktisur standardi i vitit 1972. Duhettë vendosë shija e rafinuar e poetëve dhe prozatorëve, jo ajo e gjuhëtarëve. Dhe kriter i padiskutueshëm ësht shkurtë-sia. Atë na e siguron dialekti verior thotë i bindur autori. Shkrimi është lënë në origjinalin që ka sjellë autori, medëshirën e tij për ta përcjellë sa më të qartë idenë dhe dëshirën e tij...

NGA LEKË TASI

VVVVVijon ngijon ngijon ngijon ngijon nga fa fa fa fa faqja 1aqja 1aqja 1aqja 1aqja 1

Mbas ligjsimit të paskajores dhe zanoreve tëgjata, dhe rivendosjessë gegnishtes gjuhë

zyrtare, siç ishte para diktaturës,do të duhej një platformë edhe mae gjanë me mundsi të reja integri-mi të njëkohshëm të resurseve di-alektale. Fjala njëkohshëm ështsenjali kyç i një pasurimi që do tëpërdorte baraz të gjitha llojet epjesores (uem- ue- (u) –uar- osebamun, - bamë, - bërë, - ba, - bë, dhepo ashtu alternimin e n me r - sh-tetnor-shtetëror, duke i nda të par-at si zyrtare, por pa përjashtuartë dytat për kërkesa të veçantestili, madje edhe zëror kundrejtzanor-zanore që dominon edhe nëstandart). Pra ndërsa gjuha e sh-kresave do të jetë gegnishtja me njifarë kodifikimi, ajo letrare do tëketë një larmi që do t‘i shërbejësipas shkruesit dhe rastit herëstilit herë muzikalitetit, herë tëdyave njëheresh. Një shembull:mbretnia e qiejve (soleme),mbretëria e ujrave/gjelbërisë/blerimit (onomatopei ). Këtë zgjer-im mjetesh në gjuhën letrare emundson praktika e sotme që po ezbeh ndjeshmërin e mëparshmendaj përzierjeve dialektore; ndi-het ky proces në çdo nivel (paska-jorja ka hyrë dhe ndër jugorë- meshku, tue e nisur. Te shkrimtarëte vjetër kemi pasë uom- uam, ndër-sa sot gjejm në Veri edhe –ua).Kur thamë që bukuria e shqipesbanon në Veri kemi parasysh krye-sisht epërsin e a-së gege mbi ë-nëtoske. Dëndësia në një faqe libri tëkëtyre rasteve e përligj këtë pohim.“Ti ke pas kenë nji zoje e randë/burrat e dheut të quejshin nanë”-le të provojm ta kthejm këtë vargnë toskërisht, dhe do ta kemidemonstruar këtë epërsi. Tiparitjetër epror i gegnishtes ësht sh-kurtsia (shkoj n‘kamb- vete nëkëmbë , dy rrokje kundrejt pesë).Nga ana tjetër me larmi të mjetevenënkuptojm si bashkëqenien ash-tu dhe profilizimin e dy formave,pra një hap më përpara drejt një-simit se deri në 1972: integrim nëafat të gjatë të dy dialekteve e jozëvendsim të njenit nga tjetri.Zyrtarizimi në 1972 i vetëm tra-jtës -uar linte jasht variantet elashta dhe i hiqte gjuhës letrareresurse të pasura poetike (rimat),kurse prozës nuanca historike emuzikalitet. Me kriterin gjith-përfshirës që përmendëm si të du-hur në letërsi, dhe me ripohimine gegnishtes së Elbasanit si nor-mativë zyrtare ( duke i shtuartheksin hundor që ajo e ka bjerrë),do të ruhen edhe do trajta toskeme një profilizim kuptimor të tyresipas asaj që evokojn. Ato gegekanë më solemnitet, Lum për ty o imadhi Zot, se s‘jem kan‘ e na keba, por ka raste që përmbysin këtëkriter pro-geg, shembull : mësuesdo të jetë thjesht mësimdhënës,

kurse Mësonjës -udhëheqësshpirtëror. Me një ndjeshmëri tëhollë ky profilizim do të pikasësugjestionin që kemi prejtingëllimit, vjetëris o rrallësis sëtrajtave për ti dhënë nuancën kup-timore ; kështu prapashtesa —on-jës mund të jetë në tërësi e një stilitë lartë: ekzistonjës - filosofike,kurse ekzistues- e natyrës statis-tike; çponjës-psikologjike(metaforikisht), kurse çpues-efektmekanik, hetonjës-gjyqësore,kurse hetues-psikologjike (me syhetues). Të tilla profilizime të tra-jtave që do të rekuperonin tërëpasurinë morfologjike veri-jugmund t‘i operojë me kohë gjuhaletrare gjat përdorimit, por edhenën kompetencën e një komisionikrijuesish e gjuhëtarësh mendjeshmëri estetike (e jo ndjekësstriktë të rregullit). Poetët edhe nëtë kaluarën nuk kanë ngurruar tëzgjedhin fjalë në dialekte të ndry-shme nga i veti. Janë rrallësia, për-jashtimi, licenca që i japin frymëletërsis, pra dhe që krijojn nuan-cat, aq sa të fitojn të drejtë për tëhyrë në fjalor.

NORMA - NJETERM ME I GJERE

SE DERI SOT.Do të ishte mirë që vet koncep-

ti normë të nënkuptonte njëpërzgjedhje në një fondi përkat-sish të ndryshme, ashtu si vet stan-darti ka lënë në raste të veçantaliri shkruesit të zgjedhë mes dy otre varianteve (shembull patur-pasur-pasë). I tërë ky proces

s‘mund të kuptohet pa një për-forcim të profilit filologjik tëlëndës së gjuhë-letërsis në shkol-la, dhe sigurisht shtimin e numu-rit të orëve në programin javor. Kjodo të ishte baza, mbasi ngre inter-esin për gjuhën tek moshat e rejadhe shton lëndën leksikore prejnga do të dalin trajtat me vështri-me të diferencuara. Kur theksojm

nevojën e kthimit tek liria e para -1972, dhe njëherazi ruajtjen e tra-jtave paralele, nënkuptojm një tra-jtë zyrtare gegnishte të moderuarsiç ka qënë normë për tri dekadambas pavarsis, dhe një tjetër kra-has saj por të përzier gego-toskesi po e prodhon Tirana metropol.Nuk përjashtohet që poetë o sh-krimtarë të veçantë të përdorintoskërishten o shkodranishten evet, të pastra, sepse janë të dashu-ruar pas traditës tyre. Publiku ikulturuar i shijon të gjitha, vetëmpedantët e kapur pas rregullitshqetsohen. E natyrshme që pro-filizime kuptimore të dy vari-anteve dialektore do ketë edhe nëfolje, mbasi mbiemrat janë nëpjesën më të madhe pjesore të njëfoljeje, dhe interkursi vjen vetiu :Kështu -uem më solemn, ue dheuar –të rëndomta. Po të kalojm tepëremnat, Ai dhe aj, do jenë të rën-domta , ay si më arkaik do jetëedhe i lartë po edhe disi historik oarkaik ( e gjejm edhe tek Cikli iMujit). Përsëri me foljet: Askush

pothuaj në Tiranë nuk thot mëshoh, por shof, shife , ashtu dhe joue, por -u ,-y (kam shku, u kry).Porpranëqenia njohje -njofje- njohuri-njoftuni - nuk do shkaktojë bez-di. Do të ishte shum e dobishme tëhartohet rast për rast ky profiliz-im sipas vëzhgimeve, veçan nëzonën metropolitane që jep tonin,atë qytetse dhe suburbane tëkryeqytetit, profilizim që do të najepte një tablo të prirjeve që prod-hojn larmi vështrimesh për fjalëtë cilat, kur shkruhen e fliten siçfigurojn në fjalor, ngjajn përher emë të vjetëruara, pra nuk prefero-hen në një letërsi që kërkon puls-in e jetës. Të pasurit e një gjuhe tëlartë dhe e një bisedore, të dyja tëligjësuara, u jep dorë gjuhëve tëzhvilluara për një shprehje letrareshumë të pasur.Brënda këtij procesi çdo tkurje(veti gege) ësht pozitive, si kalimifëmijëri-fëmini-fmini, ose ndajfol-jet e pashqiptueshme e për tufshirë nga fjalori - rastësisht engushtësisht, qartësisht, për tëriprurë në jetë në vend të së parësnjërrokshen gan ose gand, dheheqjen e mbaresës absurde-sishtpër të tjerat, duke e kthyer nëthjesht : ngusht (shembull: le tamarrim ngusht teknikisht, kupti-mi del qart, qartazi e konceptuar)).Reduktimi ka funksion eufonikdhe prova më e dukshme ësht a(me theks hundor në vend të asht,për të shmangë dy sh rresht (ashtshtrenjt, që afërmendsh bëhet: ashtrenjt) po edhe ë, siç e do kënga :s‘ë për mua e për ty/po për gjithëShqipëri. Po ashtu, kujdesi për njëshprehje të rjedhshme do të hyjënë mësim si disiplinë me tekste, përtë mos përsëritur b.f. një bashk-tingëllore në fjalën pasuese : gjerte dera; deri te gjuri.

DOBIT QERJEDHIN .

Tkurja në pak rrokje e frazës,siç e ka gegnishtja, i vlen poezis,filmit, teatrit. Ka gjuhë të privi-legjuara që e kanë në natyrereduktimin (anglishtja), dhe kjoveti u shërben shumë në kinema oteatër, ku kërkohet koncentrim;ndërsa të tjera,(spanishtja, italish-tja, greqishtja etj.) duke qënëshumrrokshe, u duhet të shtojnëshpejtësin e shqiptimit të rrokjeve,e kjo i kushton dramaticitetit, qëkërkon fjala të ketë peshë, pra rep-lika të shkurtra.

Vijm tek ndryshimi tjetër i dydialekteve: Përdorimi i nnnnn apo i r r r r r nëmbaresa, një vështirësi që duhetzgjidhur kur tashmë ka hyrëgjthandej e dyta (Shqipëri e jo Sh-qipni ). Kjo ka të bëjë me eufoninë,dhe sigurisht është n n n n n që fiton, si-domos kur në rrokjen pasuesekemi një r r r r r ; ndaj duhet shtetnor,fminor , e jo shtetëror, fëmijëror,mullini e jo mulliri (ngaqë shumsibën mulli(n)jt ). Gegnishtja alter-non si rregull n me r, kurse Tosk-ërishtja i kthen të dyja në r , ndajka dalë nevoja të adoptohet zan-ore e jo zërore si ma eufonike. Por

ARSYET PSEDUHET BRAKTISURSTANDARDI I 1972

Të vihet në program pasuria e KristoforidhitTë vihet në program sëpari përvehtësimi nga gjenerata e re e pasurisgjuhësore që gjejm tek shkrimtarët e vjetër e të cituar përmbledhtaz ngaKristoforidhi , e poezis popullore (Eposi i Veriut etj), asaj Jugore, Arbreshe,dhe e kontributit të krijuesve të mëvonshëm, sigurisht mbas nji qëmtimi tërreptë për të nxjerrë vlerat letrare, e pa donjë detyrim të madh kundrejtautorëve me emër por që s‘paraqesin vlera artistike . Duke qënë geg vetëpor në kufi të Toskëris, Kristoforidhi me dy Dhjata, sëpari gegnisht , pastajtoskërisht, dhe me Fjalorin, del babai i gjuhës letrare moderne. Kontributi itij si autor mbeti panjohur për publikun e sotm (?). Duke cituar në Fjalordialektet dhe autorët e vjetër, ai sikur na jep qysh atëhere orientimin qëtheksuam më lart, të një harmonizimi-integrimi me kohë të dy dialekteve.

E diel, 4 Qershor 2017 - 15GJUHESI

ekzistenca e dy o tre variantevekrijon larminë, në këtë rast larmimuzikale, që mund të kthehenherë-herë në nuanca kuptimore.Nuk na duhet koherenca dialek-tore por loja estetike bashk-tingllore-zanore, pra del më e pëlqy-er të kemi përzjerje kur kriterieufonik krijon brënda fjalis le-htësi tingëllimi me fjalë përkatësietë ndryshme dialektore. Kështufondi i gjuhës duhet trajtue sinjë serrë me filiza të dis-ponueshme prej çdo këndi të ter-ritorit. Serrë ku kryesisht poeti/shkrimtari zgjedh e propozon , dheautoriteti gjuhësor me sens kritikmbi të gjitha pro shqiptimit tëbukur konfirmon ose refuzonmbas një kohe të mjaftueshme përtë provuar suksesin e tyre nëmasën e kulturuar. Tek eufoniapërfshihet shqiptueshmëria porkësaj i hapen probleme për shkaktë kriterit thjesht gramatikor qësundon dhe bën shpesh tëdetyrueshme cezurën mesfjalis:..me kusht//shtetzimin, heqpothuaj nga përdorimi formën s‘edua ose shton zanore fundore tëpaqëna për të lehtsuar shqiptimin- është shtrenjtuar. Kjo përbën njëkapitull të madh mbi rjedhsh-mërin, të cilin gjuhët e kultivuarae kanë zgjidhur me kohë. Shkrim-tari ynë (kush e ka atë kërkesë..)duhet të ndalet e ta zgjidhi or‘ eçast gjat punës tij; ndaj duhen kod-ifikuar se si përballohen përplas-jet e padëshiruara mes bashk-tinglloresh, ashtu si apostrofizgjidh zanoret që trondisin ritmin.Përzgjedhja në pasurin dialektorebëhet me sens krijues e jo me kon-formim rregullit të ngusht, përjas-htues; duhet pra të prijë shija, fan-tazia, që nuk përfillin skrupujt edrejtshkrimit zyrtar - shtratiprokrustian ku tepër gjatë redak-tori mbajti nën zotërim dhe masak-roi autorin edhe në gjuhë, e jovetëm për brendin ideologjike .Frut i këtij procesi përzgjedhës/miratues që e ruan fjalorinmbarshqiptar do të jetë një fjalorsinonimik në sensin që thamë mëlart, të nuancave kuptimore që dotu jepen varianteve ortografikishttë ndryshme të së njejtës fjalë.

DEMET QE DUHENSHMANGUR.....

Provë flagrante e triumfit nëdekadat e diktaturës e mësuesismendjengushtë mbi intuitënkreative, ka qënë botimi tash vonënë shqipe standarte e teksteve ar-breshe pa origjinalin pranë. Në toi jepet lexuesit “kuptimi” i poe-mave dhe u hiqet poezia. Një efektrënues . Këtu na pruri dekadencae shijës që rezultoi nga ngurtësiae standartit, e planifikuar dhe ezbatuar pa asnjë lëshim, si njëletërsi shkruesish, që vetëm dukeiu bindur korrektorëve letraro-përmbajtsorë do të siguronin tëdrejtën e botimit.

Reforma e viteve 70 solli në fakttriumfin e uniformizimit dhaskal-ist, aty ku larmia dhe afërsia mesdialekteve ekzistonte dhe duhejharmonizuar me pasuri trajtash.Duhet tani e kundërta. Të vihet nëprogram sëpari përvehtësimi ngagjenerata e re e pasuris gjuhësoreqë gjejm tek shkrimtarët e vjetër etë cituar përmbledhtaz nga Kristo-foridhi , e poezis popullore (Eposi iVeriut etj), asaj Jugore, Arbreshe,dhe e kontributit të krijuesve tëmëvonshëm, sigurisht mbas njiqëmtimi të rreptë për të nxjerrëvlerat letrare, e pa donjë detyrimtë madh kundrejt autorëve me

emër por që s‘paraqesin vlera ar-tistike . Duke qënë geg vetë por nëkufi të Toskëris, Kristoforidhi medy Dhjata, sëpari gegnisht , pastajtoskërisht, dhe me Fjalorin, delbabai i gjuhës letrare moderne.Kontributi i tij si autor mbeti pan-johur për publikun e sotm (?). Dukecituar në Fjalor dialektet dhe au-torët e vjetër, ai sikur na jep qyshatëhere orientimin që theksuammë lart, të një harmonizimi-inte-grimi me kohë të dy dialekteve. Aijep landën e plotë të leksikut qëduhet të shërbejë si bazë. Disa qin-dra fjalë të vjetra, arbreshe e diale-ktale janë asgjë për trurin rinor,jo vetëm, por me një program tëstudiuar që përzgjedh ato më mevlerë, fondi i memorizuar do tëpërbëjë një kapital të vërtetë përletrarët e ardhm. Deri edhe nëshkolla profesionale nxënsit t‘injohin majat e poezis sonë ashtusi janë, t‘i recitojn dhe t‘i nxëjnpërmendësh, kurse ata të gjim-nazit të zgjerohen mbi to. Mëshumë se leksionet historike, osesëbashku me to por të nënshtru-ara kritikës moderne, poematorigjinale dhe burimore, ngrejnndërgjegjen estetike të nxënsit,rritet aftësia e tij evokative mbi

më e negative ësht fryma nihilisteqë po e mbush momentin dhe çonkrizën tonë të identitetit në kufijtë rrezikshëm. Vlerat duhenkërkuar te humbjet tona historike,një humbje e tërë tejpërtej, porduke zbuluar çka ka rezistuarbrënda saj dhe mbi të gjitha psenëe humbjes dhe të rezistencës.Gjëra këto që e tejkalojn materi-alizmin me të cilin janë edukuardy brezat e mbramë, dhe vë në pahgati inkoshjencën, instinktivitetine atyre më të hershëm. Atogjenden dhe do të zbulohen te

MBI TE GJITHALOGJIKA

KREATIVE.....Esht edukimi me shijë të lartë

që vepron mbi psihikën e të riut,me bukurin e tingllimit dheevokim të historis, e jo i derisotmiqë e quan të papjekur të riun, pratë paaft për ta ndier dramën tonëkombëtare në shekuj , dhe embush me sajesat që thamë, qësynuan dhe ia dolën të rrisninbreza të dëmtuar qysh në nisje.Çështja pra qëndron të luftohetdoktrina materialiste që e vendoskutin e pedagogjis te masa me-diokre e jo tek individi inteligjent;sot jemi në momentin që të ve-projm në drejtim të kundërt, dheta “ngarkojm” trurin e të riut medetyra të shumfishta. Fjalët e rral-la tek poemat na lidhin me fazatqë ka kaluar gjuha, dhe kjo llojlidhje frymëzon me vjetërsit qëbart , dishka përtej të kuptuarit,që merret gjoja me ngjarjet his-torike por s` lidhet dot me atmos-ferën dhe dramën e tyre. Duhetrindërtuar lidhja.. Nga krahutjetër autori aktual ka një botëpër të shprehur, dhe një prej

një publiku të ngushtë. Sot duhete kundërta e procesit që familjar-izoi tek veriorët për 50 vjet tosk-ërishten nën fytyrë standarti, menjë afrim tash të jugorëve meRapsoditë e ciklin mitik verior, meFishtën e poetët gegë, pra një zgjer-im ndjeshmërie e njohjeje kudo eme gjithshka që ka të bëjë me atëtrashgimi . Për të mos qënë i njëan-shëm, në shkolla diçka mësohet,fjala ësht për një zgjerim të madhtë lëndës me shtesë orësh e traj-time të hollësishme (edhe për-mendsh siç thamë) të autorëve dhefolklorit kulmor. Në kushtet egarës globale nuk ka pasuri më merëndësi për ne se gjuha, dhe s`kamjet më efikas për ta mbrojtur ekthyer në pjellore se sa një shkollëme profil të theksuar filologjik.Vërtet talenti ësht primar, por përtu kultivuar ai, njohja me hollsi etë gjitha vlerave të krijuara derisot merr rëndësi parësore. Degëte së njejtës rrënjë të promovuaraparalelisht, kanë një fuqi frymë-zuese të pandier, kurse norma evendosur nga gjuhëtarët , aq mëkeq mbi një bazë paraprakisht tëngushtuar , ua kalon atë si parz-more poetëve e prozatorëve siç poe konstatojm shum shpesh; ajobëhet veçanërisht penguese përata shkrimtarë që i tërheq mëshumë tingëllimi sesa brendiakuptimore.(Të mos harrojm for-mulën e Verlainit : “De la musiqueavant tout chose” ).

Vet idea e një stadarti tek ne kaqënë edhe e parakohëshme edhevarfëronjëse. Po të heqim gjuhën eshkresave që kërkon qartësi përtë shmangur keqkuptime me dëmpraktik (veçan në jargonin gjyq-sor), e tërë sfera që mbetet, letërsi,teatër, film, poezi, vetëm dobi doketë prej të folmeve popullore di-alektale e madje argove, dhe doe-mos prej modeleve ekzistuese tekpoetët më të suksesshëm. Kjo prak-tikë njihet kudo në botë, ajo kri-jon pasurinë e fjalorit, nuancatkuptimore, sinonimet që i japindorë shkrimit me fantazi. Guximikrijues ka shumë për të nxjerrëprej licencave të goditura. Shkol-la duhet t‘ua bëjë të njohur fëm-ijve letërsinë më të vlefshme të tëgjitha trevave, ashtu siç ësht, ve-prat e shkrimtarëve kudo ku shk-ruhet shqip. Kthimi i shkrimtarite lexuesit tek folklori dhe tekshkrimtarët e lashtë mund të jetëe vështirë veçanërisht mbaskarantinës ndaj çdo gjëje që lidhejme fenë, por do ta shtojë e thellojënjohjen e shpirtit arbër e shqiptar;shkollës i bie të jetë në vendin eparë të kësaj detyre.

PENGESA QEDUHEN KAPERCYER.....

Mund të paraqesë problem se sileksiku i panjohur bëhet i pëlqyerte lexuesi mbasi ka tërhequr poet-in e prozatorin autor me ekzo-tizmin/nostalgjinë e tij . Ajo llojpoezie e vëmendshme veç te përm-bajtja, e shmang fjalën pak të njo-hur nga frika e tronditjes së ko-munikimit, ajo don që tingëllimitë kthehet në kuptim sakaq.Zgjidhja e problemit vjen indirekt,nga prurja e shumëzuar prej bot-imeve, që kthehet në njohje-pël-qim-përdorim sipas shijës së au-torit, pra do një farë kohë, dmthnjë proces familjarizimi. Por mjaf-ton të kujtojm sesi i bëjm tonatedhe fjalë të panjohura prej vlerëssë kontekstit që na rastis të namagjepsë. Shkurt duhet të pasuro-het tregu letrar, dhe për këtë du-

Nuk na duhet koherencadialektore

Nuk na duhet koherencadialektore por loja estetikebashktingllore-zanore, pra delmë e pëlqyer të kemi përzjer-je kur kriteri eufonik krijonbrënda fjalis lehtësi tingëlli-mi me fjalë përkatësie tëndryshme dialektore. Kështufondi i gjuhës duhet trajtuesi një serrë me filiza tëdisponueshme prej çdo kënditë territorit. Serrë ku krye-sisht poeti/shkrimtari zgjedh epropozon , dhe autoritetigjuhësor me sens kritik mbi tëgjitha pro shqiptimit të bukurkonfirmon ose refuzon mbasnjë kohe të mjaftueshme përtë provuar suksesin e tyre nëmasën e kulturuar. integrimime kohë të dy dialekteve.

Vijon në faqen 16

vargjet që dëshmojn situata his-torike të vërteta, në vend të atyretë rrumbullosura o të sajuara tëderisotme, retorike dhe shpeshfalse. Kur i riu i njeh ngjarjet his-torike përmjet gjuhës origjinaletë poetëve, dhe gojës së anonimëvepopullorë, kur ndien dhimbjen qëi përshkon, në vend të fryrjes boshqë u jep shpsh historiografia, dotë krijohet lidhja e vërtetë me tëkaluarën, dhe kështu rekupero-het njësimi me atë kohë, deri sot ishmangur për shkak të proble-meve që i nxjerr tezës shqiptari pafaj- fajtorë janë të tjerët.. Dhe kësh-tu brezi i ri fiton një ndjeshmërireale mbi historinë, si një nisje përvetformim serioz.

Lënda e gjuhë-lëtërsis për njëkomb si i yni dhe në kushtin tepërdelikat të momentit duhet të për-bëjë shtyllën kurrizore të sh-kollës; përmes letërsis burimore,mitike dhe historike, dhe një kul-ture të hollsishme mbi gjithshkaarbnore e shqiptare, me të mirat esidomos të hidhurat e historis,brezi që rritet t‘i njohi vlerat re-ale dhe jo sajesa që me kohë bienposht duke e lanë pa një vetdijë tëmirfilltë kombtare. Dobia e njëmësimi të tillë , do të pasqyrohet tekrijimet e nesërme, të një sinqeri-teti shpresojm që i shkon kohëssotme në botë, rrënjësisht kritikendaj falsitetit të mbivendosjevepseudovetvlersuese. Jemi të vonu-ar në këtë kthesë autokritike, por

mjeteve të tij më të forta ësht liriae tij me gjuhën, organizm i gjallë.Ato mjete, të hershme në trashgi-mi, dhe ato aktualet në individual-itetin krijues, mund të duan njëproces të vështirë përvetsimi e njo-hjeje nga publiku, por ato ezgjerojn horizontin e lexuesit, dheashtu letërsia jonë bën hapat drejtkultivimit, finesës, kusht për turreshtuar në krah të shoqeve tësaj më të privilegjuara prej fatithistorik. Pa veçansitë gjuhësoreqë e plotsojn fondin tonë me këm-bëngulje të varfër aktual, s`mundtë bëjm përzgjedhje të goditura.Vlejn si përzjerja e mjeteve, eelaboruar nga shija e hollë, ashtudhe pastërtia e tyre kur e kërkonndjeshmëria nazike. Vjen vetiu qëpër rastin e dytë, ribotimet janë tëdomosme, një shembull nga tëshumtët: titulli i librit Z.Zorbës,ashtu si duhet ta ketë konceptue:Buzë të ngrime n` gaz ( jo të ngr-ira). Këto hollësi që tashti konsid-erohen heretike në tregun tonëletrar, do të lejonin përveç natyr-sis në sektorë si teatri, filmi dhevetë letërsia (e dëmtuar rëndë derisot), edhe rritjen e kuptueshmërissë letërsis sonë klasike me anë tëkulturës filologjike që fitohet , poashtu të asaj të vonë veriore thua-jse krejt të përjashtuar, sidhe tëciklit epik, që përbëjn të gjithaedhe pse të pakta, një blok tepër tërëndësishëm për t`ia lenë zbe-hjes ose vetëm specialistëve dhe

këngët burimore nëse bashkë meto do të shfletojm studimet e tëhuajve mbi to. E tillë ësht rryma esotme kudo në botë, më profesion-ale, kështu edhe bagazhi i plotëgjuhësor letraro-historik, me tëvërtetat e përimtësuara të gjiths-hkaje burimore, do të na rreshtojëte formimi bashkohor e kritik ivetdijës.

Niveli i shijësNiveli i shijës që zgjedh/dominon mjetet ngrihet dhepërsoset brënda një shkolle kugjuha shqip dhe letërsia zëvendin e parë si shqetësimintelektual i shoqnis. Sepse meatë vendosje shprehja (letraredhe shkencore) pranimi oskartimi i termave, do vijë si nëtë kaluarën, prej pëlqimit të atijqë bëhet e përdorshme ngaqëmiratohet prej elitës së vërtetë ejo të emëruar.

E diel, 4 Qershor 201716 -GJUHESI

het më parë krijuar interesi përletërsinë nëpërmjet leximit e recit-imit, teatrit cilsor në shkolla dhemjedise të ndryshme. Të propagan-dohen të gjitha tekstet me vlerëqë ofrojn burimet gjuhësore tëVeriut, Jugut, dhe atyre jashtkufive e diasporave, dhe të mën-janohen nga programet ato pavlerë. Kurse pjesa teorike e mësim-it, ( ç‘ janë rrymat, klasicizmi, ro-mantizmi etj), nxënsi i merr dhe ivlerëson po qe i interesuar ngaveprat. Primare ësht magjepsjanga forma, dhe forma varetshumë nga pasurimi paraprak megjuhën e kohërave. I riu përvet-son gjithshka, sado ta ngarkosh,kështu na mëson psikologjia. Sh-kolla e çdo niveli duhet të përqën-drohet pra te mjetet, shqiptim -recitimi, sintaksi, gramatika, porme një metodë praktike, duke inxjerrë ato prej teksteve, pra menjë konkretësi që bashkon zbu-limin e rregullave me kënaqësin.Shembujt novatore në shkelje kri-juese të sintaksit ose licenca tëtjera të jenë të rrethuara me ko-rnizë tek faqja e librit, për tu fik-suar në tru. Kjo përbën përparës-inë absolute në gjendjen stanjanteqë jemi. Politika arsimore e de-ridjeshme ka bërë të kundërtën, kareduktuar larmin tek rregulli,madje ka hequr fare lëndën e gju-hës, me pasoja rënuese për aftës-inë shprehëse të qytetarëve, rënienposht të nivelit letrar në masa (sh-krimtaria masive e reduktuar nëformula, romantizëm demode,moralizëm të hapur, libra komer-cialë etj), ndërkohë që ai i krijuesvetë veçantë ësht rritur shumë porpa merituar vëmendjen e duhur ;pikërisht ndodhin procese tëkundërta nga ai kur ishim nën dik-tat. Mundet ky polarizim dije-padijëndodh kudo në botë prej deka-dencës së leximit në favor të lojravekompiuterike e zbavitjeve të tjera.Vetëm nëse do të arrijm të nxisimleximin tek qytetarët e më shumëtek rinia, teatrin cilsor në shkolla,do të vijë kthesa.Dhe atëhere dokëtë vend për të hyrë në garë meletërsinë e huaj, gjë që në afat tëgjatë vlen po aq sa ekonomia e mirëdhe jeta metropolitane përafirmimin e Shqipërisë si një këndorigjinal i Evropës . Do arrijm pjes-marrjen në garë kur identiteti ynëtë ofrojë vepra, art, mënyrë jeteseinteresante që tërheqin publikunsepse gjen aty tiparin e vet vendëstë zbuluar artistikisht, dhe bëhettërheqës edhe për të huajt.

PURIZMI DHEHUAZIMET.

Lartësimit të nivelit letrar i du-het shtimi i larmis në fjalor. Ky ështnjë problem i madh, mbasi ndeshme purizmin patriotik mjaft tëpërhapur. Mendimi purist prefer-on një shqipe të pastër (por sa epastër ësht ajo?) kundrejt asaj qëhuhet vazhdimisht sëjashtmi ter-ma e fjalë që i mungojn krejt ose qëi vlejn si sinonime . Prirja për t‘ i

shmangur bëhet shkak që me kohëato të hyjnë dhunshëm e pa kul-turë . Mënyra më e mirë për njëpasurim real ësht të ligjësohen meautoritet ato huazime që sigurojnjo vetëm zërin e duhur për një kon-cept ose objekt që na mungon, poedhe sinonime për nuanca nëpsikologji dhe larmi stili në roma-net tona. Që letërsia të bëhet më efuqishme në kuptime dhe më ele-gante në mjete. Shkollës i duhet vuekujdesi edhe për sintaksin që e kapasë dikur lëndë me vete, për njëlogjikë të fjalisë , por edhe për njëliri në poezi duke e shkelur normëne ligjëruar me sens krijues. Krye-sor mbetet rreshtimi i fjalëve nëmënyrë që suksesioni zanore-bash-këtingëllore të jetë i një shqiptimitë këndshëm, sidhe që fondi diale-ktor, nga i veçantë të shndërrohetnë të përbashkët, pa na e vrarë mëveshin pranësia gege-toske . Ak-tualisht të inkurajon që e folura errugës e ban këtë, konstatohetkudo, deri në parlament -parasëgjithash trajta paskajore,e përdorur nga jugorë, (me e kuj-tu) dhe aq më mirë, e pasuar shpeshnga pjesore jugore (tue harruar ) .Pra po hyn ajo përzierje, aiunifikim veri-jug i mjetit më efi-kas gjuhësor për të shprehur pa-rime, të cilin akademia jonë (insti-tuti i gjuhësis, kongresi i 72) e dënoime vdekje përsëgjalli. Mendja eshëndoshë e popullit reagon. Edyta : zanoret e gjata, një pasuri e

gjuhës që dikur shtrëngonte veri-orët të përdornin në shkrim zan-ore të dyfishuara , dhe që fatkeqë-sisht i ndien sot më rrallë. Fajtordirekt ësht standarti që ka ligjë-suar ë-në si rrokje, e cila i kthennë të shkurtra të gjitha zanoret,nëpërmjet shtimit të një ë- je pasçdo mbarese të gjindores, kallzoresetj . e duke i numuruar si rrokje.Shëmbull: nëse i-a fundore e fjalësliri shqiptohet e gjatë në emnore,në rasat e tjera, lirisë, lirinë etj.përfundon e shkurtër . Gjuha jonëi ka zanoret dy llojesh: I par ( egjatë, që ne e shkruajm i parë),kurse a tek ar , e shkurtër. Kydëmtim i madh fonetik , erdhinga standardi, që jo vetëm bazo-het tek toskërishtja, por me sh-timin e ë-së si më lart, zyrtarizondialektin juglindor (kryesishtkorçar , sikur të ishim ende nëshekullin e XIX). Gjuhëtarëttanë kanë shenjtëruar këtë prir-je konservatore por lokale ,megjithse qysh në vitet ‘20 e derinë vitet e para të pasluftës, kemipasë një interval mjaft të gjatëme gjuhë zyrtare një gegnishtetë moderuar me theksa, e cila ezgjidhte problemin. Ajo mund tëvazhdonte po të mos qe motivimipolitik i fshehur nën reformën.Argumenti kryesor i tyre - për-jashtimi i theksave ( dmth jo li-rin –me theks mbi i-në fundore,por lirinë, për të bërë theksimine saj ndryshe nga liri (bimë)me

Vijon nga faqja 15

ARSYET PSEDUHET BRAKTISURSTANDARDI I 1972

theks paroksiton. Por ç‘ rëndësika ky komoditet kur shqipja i katë natyrës saj, pra të domosdoshmezanoret e gjata për të qëne shqipe ezëshme, dhe shkurtimi i tyre meanë të ë-së, denatyron të folurënnë pjesën më të madhe të territorit?

AARGUMENT

EPERSIAFONETIKE E

GEGNISHTES.....

Dialekti verior ësht në masë tëmadhe ma i zashëm (përfshi këtuedhe rreshtimin e bashktingllor-eve, më estetik se toskërishtja (zhbij, zhgatrroj, i mpijt, kundrejtçfaros, çkatërroj, i mbirë). Dukeqënë kryesisht njërroksh, po edheme zanore te gjata/shkurtra, diale-kti verior ka theksa të shpeshtë ,gjë që paraqet një avantazh tëshumfisht, kuptueshmëri dhetingëllim. Mund të thuhet se gegn-ishtja artikulohet, kurse toskër-ishtja mërmëritet. Një krahasim iguximshëm ky por mjaft afër sëvërtetës, që mund të provohetstatistikisht me krahasime nëfaqet e librave: sa më e pranishmeësht zanorja a dhe diftonget ku a-ja prin ( ai ) në Veri dhe sa në Jug.

A-ja konsiderohet kudo si zan-orja ma e bukur. Ajo dominon nëVeri: Bajm, bëzajm, hana, hajn, qënë Jug i gjejm: bëjmë,bëjmëzë,hënë, vjedhës. Le të krijojm njëfjali tipike në dy variante do të na ejepte më dukshëm ndryshimin:Ledhat e bajn fminin mat‘kandshme, kundrejt Përkëdhelitëe bëjnë fëmijërinë më të këndëshme.Thuajse 18 rrokje kundrejt 9. Ras-tet janë gjithandej. Eleganca e geg-nishtes duket psh te dinamizmi i

tipit ndejun kundrejt ndënjur,-hajes- ngrënies e panumur tëtjerash.

Prej kohësh po zhvillohet dis-kutimi rreth ë-së , dhe ka shumëgjuhëtarë,shkrimtarë, e sidomospoetë, që këmbëngulin përsuprimimin zyrtarisht të saj nëdisa raste ku standardi e ka fik-suar. Kundërshtimi i autoritetitzyrtar gjuhësor nuk lëviz , madjeshkolla ka bërë që të hyjë vesi izvarritjes me ë edhe atje ku s‘kaqënë. Po edhe zhdukjen e saj nëvende që duhet pa tjetër si te shumsidhe te lidhorja ( një skandal që përf-shin edhe plot intlektualë, tëpanumurt!).E pakuptueshme mo-spjesëmarrja e shumë person-aliteteve nga Veriu, që kanë përdetyrë të ringjallin traditën letraretë konsoliduar me shekuj mbithemelet e shkrimtarëve mesjetarëdhe të folklorit. Pa njohjen dhe per-formimin e tij të përditsuar me bot-ime e recitime tashmë të kup-tueshme në tërë territorin, gjuhashqipe dhe kultura shqiptare hynnë një varfërim të rrezikshëm.Pikërisht këtu shohim nevojën enjë shkolle me karakter letrar tëpërforcuar, qysh në nivelin fillor,dhe me karakter thellues në nive-lin e mesëm dhe të lartë. Puna in-tensive për një fjalor etimologjikdhe sinonimik jo të thjesht por pas-qyrues të gjithë pasuris leksikoretë hapësirës shqiptare me nuan-cat që kanë ose do tu jepen sinoni-meve do të ndihmonte shum, poredhe guximi i shkrimtarëve për tëhuajtur prej kësaj pasurie, sado nëluftë me ndjeshmërinë e secilit përtë qënë i natyrshëm sot për sot. Kyësht një problem serioz ; do të zgjid-het vetëm me anën e atij fenomenitë njohur por me afate të gjata, tëkalimit nga repulsioni tek famil-jarizimi me të renë. Po përmendvetëm një shembull skajor për ngaguximi: përkthimin e Simposiumittë Platonit nga Shpëtim Doda, metermin Bashkëpirje. Mund të pra-nohet, mundet jo. Por kur hyn elexon tekstin, fillon të ndiesh sehyrja e neologjizmave të padigjua-ra më parë, të krijuara si përk-thime drejtpërdrejt nga origjinaliose të nxjerra nga gjuha e ulët, ebën gjuhën një fushë për lojë . Nëserezultati pëlqehet, qoftë me pakicë,kontributi ësht i vlefshëm. Kon-tributet me fantazi, do të jenë njëtemë plus për diskutim, e rëndë-sishmja ësht të kenë nivel estetik,por edhe efektin befasi që hyn sipërbërës në stile me kërkesa tëveçanta. Po në atë libër kemi edheorientalizma. Masa se sa duhenpërdorur ato luhatet historikishtmes maksimales së Bejtexhive, pu-rizmit absolut të Naimit, ringjall-jes së tyre mjaft të theksuar ngaNoli ( te Don Kishoti e jo vetëm) ,dhe sot në masë të moderuar teDoda, që i ka marrë prej të folurëssë gjallë ende sot. Ato mbeten njëmjet për tu pasur në konsideratë.

SI PERFUNDIM,niveli i shijës që zgjedh/dominon

mjetet ngrihet dhe përsoset brëndanjë shkolle ku gjuha shqip dhe letër-sia zë vendin e parë si shqetësim in-telektual i shoqnis. Sepse me atë ven-dosje shprehja (letrare dhe shken-core) pranimi o skartimi i termave,do vijë si në të kaluarën, prej pël-qimit të atij që bëhet e përdorshmengaqë miratohet prej elitës së vërtetëe jo të emëruar. Pra duhet të ven-dosë shija e rafinuar e poetëve dheprozatorëve, jo ajo e gjuhëtarëve.Dhe kriter i padiskutueshëm ësht sh-kurtësia. Atë na e siguron dialektiverior.

Ide e parakohëshmeVet idea e një stadardi tek neka qënë edhe e parakohëshmeedhe varfëronjëse. Po tëheqim gjuhën e shkresave qëkërkon qartësi për të shmangurkeqkuptime me dëm praktik(veçan në jargonin gjyqsor), etërë sfera që mbetet, letërsi,teatër, film, poezi, vetëm dobi doketë prej të folmeve populloredialektale e madje argove, dhedoemos prej modeleve ekzis-tuese tek poetët më të suk-sesshëm. Kjo praktikë njihetkudo në botë, ajo krijonpasurinë e fjalorit, nuancatkuptimore, sinonimet që i japindorë shkrimit me fantazi.Guximi krijues ka shumë për tënxjerrë prej licencave tëgoditura. Shkolla duhet t‘uabëjë të njohur fëmijve letërsinëmë të vlefshme të të gjithatrevave, ashtu siç ësht, veprate shkrimtarëve kudo kushkruhet shqip.

NGA LEKË TASI

E diel, 4 Qershor 2017 - 17LETERSIA BASHKEKOHORE SHQIPTARE

NGA ANTON PAPLEKA

DY ZEMRA TËVIZATUARA

NË BORË

Duke shëtitur nëpër ZvicërVizatova me gisht një zemërPranë një zemre tjetërTë vizatuar nga një person i panjohurNë borën që ndodhej buzë rrugës

Të ngrohura nga dielli rrezëllitësQë u dukej sikur ishte binjaku i tyreI vizatuar nga ndonjë Pikaso ndëryjorNë xhamin e qiellit të kaltërDy zemrat e vizatuara në borëZunë të rrihnin së bashku

Për çudinë timeGjaku zuri të rridhteNga njëra zemër te tjetra

Ato zunë të flisninTë njëjtin ligjërim dashurieTë shprehnin mahnitjen e tyrePara bukurisë së peizazhitPara diellit rrëzëllimës…

Kur u ktheva më vonë tek ai vendNuk i pashë gjëkundiDy zemrat e vizatuara në borë

Ato ishin afruar ishin përqafuarDerisa ishin përzier me njëra-tjetrënSi të gjitha zemrat e të gjallëveTë përflakura nga dashuria e marrosur

Wernetshausen, 27.I.2017

IMAZHI IPASHQITSHËM

I zgjuar në të zbardhur të dritësUnë shoh ca tufa bari të thatëPërtej xhamit të dritares sime

Murlani i akulltI tund hove-hovePara syve të mi të mbushur me natë

Ato tufa bari të thatëU ngjajnë cullufeve të flokëveTë një njeriu të pastrehëTë shtrirë mbi borën e ngrirëTë vdekur nga acari

Në qoftë se ai ka thirrur kur unë flijaPërse nuk i kam dëgjuarThirrjet e dëshpëruara ?

Përse nuk jam ngriturNga shtrati i butë dhe i ngrohtëPër t’ia hapur derën timeDhe për t’ia shpëtuar jetën?

Murlani tund përtej xhamitTufat e barit të thatë

Ato u ngjajnë gjithnjëCullufeve të një njeriu të pastrehëQë këtë natë dimriVdiq diku nga acari

Dita që po gdhinA do të më shpëtojë vallëNga ky imazh i pashqitshëm?Looren, 29.I.2017

KORIJA E MBULUARME BORË

Sa e bukur është kjo korijeQë ngrihet buzë rrugësMe degë të argjenduara nga bora e ngrirë

Në çastin që kaloj pranë kësaj korijejeAjo shtrin një nga degët e sajMë fton t’i afrohemT’i dhuroj fjollën e bardhë të frymës simePër ta mbajtur rreth majës së drurëveSi një shall të mëndafshtë

Sidomos ajo kërkon t’i japPak nga ngrohtësia ime njerëzorePër t’u mbrojtur nga të ftohtit e pamëshirshëmTë natës që afrohet

Tepër e gjatë do të jetë kjo natëPër korijen e mbuluar me borëSi një grua e re vetmitareQë fërgëllon në shtrat pa vënë gjumë në syE shqetësuar nga rënkimet e erës së acartë

Këtë muzg dimriE vetmja gjë që mund të bëj për këtë korijeËshtë ta marr me vete imazhin e sajDhe ta strehoj nën qepallat e miaDuke qenë i bindurSe dhembshuria ime nuk do t’ia ndryshojë fatin

PEIZAZH ME NJËKODRINË DHE ME

NJË LIQEN

Një kodrinë e madhe ngrihet para mejeNën qiellin dimëror të Zvicrës

Ajo i ngjan shpinës së një lope të larmeKu larat e zeza të pyjeve me bredhaNdërthuren me larat e bardha të lirishtaveTë mbuluara me një shtresë të trashë bore

Përtej asaj kodrine të madheSimulakër i lopës mitike HathorRavijëzohet një varg i gjatë maleshSi muri që ndan kullotatNë një poemë të Robert Frostit

Rrëzë kësaj kodrine të madheShtrihet një liqen i stërzgjaturSi një viç që ka mbledhur gjunjëtPër t’u ulur nën barkun e nënës së tijPër të thithur sisët e fryra nga qumështi

Kur të shkrihet boraRrëketë e ujërave të kristaltaDo të rrjedhin nëpër shpatet e kodrinësDhe do të derdhen në liqenDuke gurgulluar si currili i qumështitQë rrjedh në fytin e një viçi të etur

NË REZIDENCËNE JOYCE-IT

Zotni JoyceUnë e di se ti ke qenë një UliksSiç e di se çdo njeriI denjë për atributin shkrimtarËshtë kipci i Uliksit

Zotni JoyceDua të të bëj një pyetje të thjeshtë:A ke mbërritur në Itakën tënde ?

A ekziston vërtet një ItakëPër shkrimtarin e njëmendtë ?

Unë besoj se Itaka e vërtetëE një shkrimtariJanë librat që ka shkruar ai

Qysh nga fëmijëriaNjë shkrimtar lundronDuke u rënë kryq e tërthor detevePër të mbërritur në portin që quhetLibri i tij i jetës

I rrethuar nga vëllime të trashaTë botuara në të katër anët e botësUnë kam dëshirë të trokasNë ballinat e tyreSi në kanatin e një porteDhe të thërras:A je këtu, James Joyce?

Mbi raftet e mbushura me librat e tuNdodhen disa shishe :A mos vallë do të na japësh nga një gotëPër të festuar me ty ditëlindjen tënde?1

Me thënë të drejtën ti lindSa herë që dikush merr në dorëNdonjë nga veprat e tuaDhe përkulet mbi fletëSiç përkulej Uliksi i lashtëMbi detin ngjyrë vere…

Duke vështruar një derë të mbyllur para mejeKam përshtypjen se papritmasTi do të futesh në këtë kthinëPër të përshëndetur vizitorët që kanë ardhurNë rezidencën tënde në Cyrih

E falënderoj këtë qytetPlot katedrale e pallate të madhërishmeQë rezidencën tënde të mbushurMe dorëshkrime me fotografi me botimeE ka shndërruarNë një tempull të letërsisë

Duke u larguar nga rezidenca joteDo të marr me vete dy frazaQë ti i ke pasur për zemërDy fraza të afishuara në mure:« Nulla dies sine linea »« Joyciens, ju përbuz »…

1.James Joyce ka lindur më 2 shkurt 1882

Zurich, 2 shkurt 2017

MUZG NË ZVICËR

Qielli në perëndimI hullizuar nga re të hirtaIshte një bokalI mbushur me ujë të kulluarKu pluskonin të shpërndaraDisa petaleTrëndafilashTë kuq…

SFINKSI I VETMISË

Ajo ishte macja më e bukur që kisha parë ndon-jëherë

Ngjyrat e gëzofit të saj prej tigriLodronin në kurrizin e sajHarmonizoheshin me njëra-tjetrënSi notat e një partiture

Ajo mace ishte si mishërimiI një perëndie feline të Egjiptit të lashtëSi mishërimi i një kafshe totemike

Kur kaluam nëpër fshatin e sajAjo erdhi nga oborri i një shtëpie të pabanuarMe kanate të mbyllura me drita të fikura

Ajo na u qas me druajtjePastaj zuri të ecte bashkë me neDuke ngritur lart bishtin e saj të bukurSi një flamur që valëvitet në erë

Ne i falëm disa ledhatimeQë ajo i priti si dhurataPor ne nuk e shpëtuam dot nga vetmia

Ne nuk ia zëvendësuam dotTë zotët e saj për të cilët e kishte marrë malliDhe i priste me padurim

Në çastin që u larguam prej sajAjo u ndal në mes të rrugës

Dhe na ndoqi pas me vështrimin e saj të trishtu-ar

Macja e kuptoi se ne nuk ishimBurri dhe gruaja që ajo priste

Kur e ktheva kokën pasPër ta vështruar për të fundit herëE pashë të shtangur në mes të mugëtirës

Ajo dukej si një sfinks

Wernetshausen, 5.II.2017

MJEGULLA

Duke soditur mjegullën e lëbardhmeQë mbulonte rrethinat e HinvilitMë erdhi ndër mendVargu i një balade shqiptare:„I ra mjegulla Buenës…”

Mjegulla që mbulonte rrethinat e HinvilitM’u duk si fustani i bardhëQë mbante personazhi i baladës së moçmeI murosur për së gjalliNë themelet e kështjellës së Shkodrës

Duke përsiatur për këtë rit themelimiTë lidhur me besimet e stërgjyshërve të mi(Në të vërtetë me një besim universal)Kisha përshtypjen se unë isha stërnipiI nuses së sakrifikuar në ritin e lashtë

Unë kisha përshtypjenSe ajo mjegull ishte qumështi i avulluarI pikuar nga gjiri i shndërruar në gur gëlqerorNga gjiri i nënës së re të murosur për së gjalliNë kështjellën e largët të Shkodrës

Ajo mjegull e lëbardhme ishteEdhe mjegullnaja e legjendave stërgjyshërorePjesë e pandarë e qenies simeQë më ndiqte pas nëpër rravgimet e jetësMe ndriçimin e saj qiellor

Hinwil, 11.II.2017

NJË GRUMBULLBORE

Një grumbull boreI mbetur buzë rrugësI stërpikur nga rrotat e makinaveI ngjan shukut të një letre të zhubrosurKu dimri kishte shkruar një poemëQë nuk i është dukur e arrirë

Ky grumbull boreI lëbyrur nga rrezet vezullueseVështron rreth vetesMe bebëzat e tij të kristalta të panumërtaDuke fërgëlluar e duke pëshpëritur:Çfarë bëj ende këtu?!

I llahtarisurNga syri ciklopik i diellitQë dëshiron ta përpijëAi nuk e shpjegon dot urrejtjen e tij të tmerrshmePërbetimin e tijPër ta zhdukur nga faqja e dheut

Midis një bote jomikpritëseAi përsërit gjithë ditën e ditësMonologun e tij të shkurtër :Sa e rëndë qenkaTë jesh fisi i funditI popullit shumëmilionësh të flokëve të borësI dënuar të zhduket…

PPOEZIA

Autori na përcjell një pjesë nga krijimtaria e vet e kohëve të fundit. Me shumë kujdes, por edhe me finesën që eshoqëron krijimin e vet, duke përdorur një figuracion modern, autori na jep perceptimin e kohës ku jetojmë, por sjellënga vende të huaja, ku gjithnjë e më shumë ka jetuar në vitet e fundit...

E diel, 4 Qershor 201718 - LETERSIA BASHKEKOHORE

RROMAN

Pjesëza që po botojmë është marrë nga romani i sapobotuar në shqip “Sonneschein”.Botuesi i saj, “Poeteka” në mirëkuptim me autoren ka menduar ta sjellë me emrin“Fëmijët e dashurisë dhe urrejtjes” . Libri është një nga përkujtesat më të mprehta tësë shkuarës hebreje, por edhe vetë kësaj gjendje, sjellë nga një emër shumë sfidues iletërsisë bashkëkohore, Dasa Drndic...

NGA DASA DRNDIC*

Quhet Haya Tedeschi. Është e lindur më 9 shkurt tëvitit 1923 në Gorizia. Nëdokumente shkruhet se

më 8 prill në të njëjtin vit 1923 u pagë-zua nga prifti Aldo Boschin, qënatyrisht ajo nuk e kujton, ashtu sinuk i vjen ndërmend as nunja e vetMargherita Collenz. Pagëzimin e kadrejtuar Don Carlo Baubela. Baube-la është mbiemër gjerman. Don Car-lo Baubela-n ajo e takon në vjeshtëne 1944 kur ai është i moshuar, i kër-rusur dhe shpërhap kundërmimine temjanit dhe duhanit me duart etij gjysmë të ngrira dhe që i dridhenkur i jep bekimin. Gorizia është njëqytezë e vogël e këndshme. Në Gori-zia kanë ndodhur histori intere-sante, histori të vogla familjare sikjo e saj. Shumë anëtarë të familjesajo nuk i njohu kurrë. Për shumësyresh as nuk kish dëgjuar.Prindërit e nënës së saj dhe prindërite të atit kishin familje të mëdha. Kadhe kish pasur familje në Gorizia mehistori të koklavitura, por historitëe tyre nuk kishin rëndësi përveçmënyrës që historia i kish zvarriturata përgjatë shekujve, ashtu si prag-jet e lumit përfshijnë degët e thyeralënë të lira aty në brigje dhe kërmate bagëtisë, me barqet e fryra, lopët,sytë e tyre të tejdukshëm, minjtë epabishtë, kufomat me fytet e theru-ra dhe vetëvrasjet. Në familjen e sajnuk kishte pasur të vetëvrarë. Edhenëse ata do të kishin qenë, asaj nuki kishin thënë ndonjëherë asgjë.

Në Gorizia bënë vetëvrasje disapersonazhe të njohur. Përmes Gori-zias kaluan shumë, disa mbetën, disaikën. Mes tyre kishte Hebrenj dhePaganë. Prej tyre kishte poetë, filoz-ofë dhe piktorë. Burra dhe gra. Nje-riu më i njohur që ka vrarë veten nëGorizia ishte Carlo Michelstaedter.

Nëna e saj quhej Ada Baar...Shumë vite iu deshën të mblidhte

të dhëna nga të cilat sajoi pemën ekoklavitur të familjes së saj dhe më-soi se cili ishte, dhe i kujt syresh. Prejkohësh nuk ka më se kë të pyesë.Ata që mbetën janë fare të paktë, dhekujtimet e tyre janë të njollosura,plot me të çara mbuluar me vula tëzeza harrese apo pretendimesh dheashtu si ishullzat gëlltitur në flakëte mëdha ato ndriçojnë, bishtnues.Dhe zërat e vdekur të paraardhësvetë tyre fërgëllojnë, rënkojnë, burojnënga cepat e dhomës, nga dyshemeja,tavani, kacavirren përmes grilaveveneciane dhe e gërvishtin historinëpërtej shtrirjes së saj.

Ajo as nuk e dinte sesi dukeshinparaardhësit e saj. Nuk kishte pro-va. Nuk kish të dhëna.

Familja e saj trazohet në thellësi

të tabanit (kujtesës së saj). Sot gjym-tyrët, farefisi i afërt, janë kaq tëngatërruar, e aq të çrregullt, saqëështë e pamundur të dish ku shtri-hen. Organet e familjes së saj janë tëshpërndara kudo. Por, jetët e fisit tësaj janë gjithnjë e më pak të dobish-me për rrëfimin dhe pritjen e saj.

Gjyshi i saj u lind në Görz. Nënae saj u lind në Görz. Ajo lindi në Gori-zia/Gorica. Kur shpërtheu Lufta eMadhe, filloi të lëvizte e të jetontekudo. Ajo nuk e di sesi ishte Görzdhe nuk e di as sesi është Goriziaedhe pse ka plot gjashtëdhjetë vjetkëtu. Ajo i përshkon rrugëzat e Gori-zias, por këto janë shëtitje të sh-kurtra, shëtitje të shpejta, shëtitjeme qëllim, këto janë bjerraditë. Edhe

duke e tërhequr zvarrë të ëmënnë një thes plastik. po e tërheq prejkëmbëve, dëshiron ta fshehë. një ngakëmbët e të ëmës kërcet. nëna e sajka vdekur, por thotë, fshihe këmbën,varrose, atje afër dyqanit të stacion-it ku kryqëzohen rrugët seminariodhe ascoli; të tjerat mbesin në lug-inën e trëndafilave, kjo është ajo qëthotë.

Gjyshi, gjyshja dhe mamaja e saju lindën si subjekte të MonarkisëHabsburgase në të cilënparaardhësit e tyre erdhën prej ko-hësh, ajo mendon se mbërritën ngaSpanja. Ajo u lind në Itali. Dhe famil-jarët e saj flasin gjermanisht, ital-isht, sllovenisht, por më shumë ital-isht. Gjyshja Marisa ishte sllovene

të një qytet i vendosur mes pyllit, joshumë larg prej rrugës që në kohëne Romës lidhte Akuilean meEmonën. Emri i vendbanimit përherë të parë bëhet i njohur në doku-mentet e 28 Prillit 1001 (“quaesclavonica lingua vocatur Goritia”),me të cilën perandori Otto III ia bëridhuratë kështjellën dhe vendban-imin patriarkut Giovani II dhe kon-tit të Friulit, Verihen Eppstein. Sot,shkruhet në udhëzues, Gorizia ësh-të arkidioqezë e kryepeshkopit nënjuridiksionin e dioqezave të Triestes,Trentos, Komos dhe Pedenes.

Gjatë Luftës së Parë Botërore gjy-shi Bruno Baar luftoi me ushtrinëaustriake. Në Vjenë atëherë studi-onte gjysmëvëllai i tij Roberto

që nuk i mori dot nga Lufta e Parë,Italia u orvat t’i merrte si kompen-sim në të Dytën.

Luftërat janë lojëra të mëdha.Djemtë e përkëdhelur do lëviznin fig-urinat e ushtarëve në harta e tyreme ngjyra. Vizatonin të ardhurat.Dhe pastaj shkonin për të fjetur.Hartat qëndronin pezull në qiell siavion letre, atëkohë qëndronin mbiqytete, fusha, male, dhe lumenj. Atombulonin njerëz, figurina, të cilëtstrategët e mëdhenj i zhvendosningjetkë, andej-këndej, sëbashku meshtëpitë e tyre dhe ëndrrat e tyrebudallaqe. Hartat e komandantëvetë shfrenuar mbulojnë ato që ishinaty, groposin të shkuarën. Kur lojambaron, luftëtarët shplodhen. Vinëhistorianët që këtë lojë mizore e tëpangopur e kthejnë në gënjeshtër.Shkruhet e shkuara e re që koman-dantët e rinj e vizatojnë në hartat ereja, si një lojë e cila nuk mbaronasnjëherë.

Italia iu bashkua ANTANTA-ës.Krijohet një front i ri,- ai Italian. NëSoèa bëhen beteja të mëdha. Dhe Soèarrjedh përmes Goricës, Gorizias,Görz, Goritz. Soèa, Isonzo, lumi qëka një ngjyrë çuditërisht bruzi. Nëbrigjet e veta ajo ruan një histori ecila i shpëton historianëve. Soèa ësh-të një lum që i ngjan njeriut. Një çasti qetë, e tjetrin i çmendur. Kur është içmendur bëhet i plotfuqishëm. Kurështë i qetë këndon. Në vitin 1915,italianët kanë bërë katër beteja tëtmerrshme në Soèa. Në vitin 1916 nëbetejën e gjashtë në Soèa (ishte enjëmbëdhjeta apo e dymbëdhjeta)italianët përfundimisht e zotëruanGorizian. Thërrasin Viva! EvvivaItalia! Soèa është e kuqe. E verbër.Shiu i thoshte, ne do të shërojmëplagët tuaja. Shiu shkiste egërsishtnë Soèa, ashtu si të dashuruarit kurzemërohen. Soèa heshte. Uji i saj ish-te i përzier me gjak dhe baltë, porshiu nuk arrinte ta pastronte. Nëfundin e saj rrotulloheshin kockat,të cilat si të ishin një qarje e madhefëmije, po e shqetësonin ëndrrën esaj. Deri më sot.

Soèa është një arkivë rrjedhësehistorie; depo lufte dhe dashurie,legjendash dhe mitesh. Ajo ështëarteria koronare që i ushqen brigjete saj, që i mban organet e veta tëbrendshme në mënyrë që ato të rrinëbashkë e të mos shpërndahen. Ajoështë një rreze e çuditshme e koz-mosit në të cilën ndriçimi zgjat. Ajoështë e lidhur me ura që mbledhin,ashtu si shtrirja e duarve që thërra-sin në përqafim. Si shprehet Unga-retti: Questo e l’Isonzo/e qui meg-lio/mi sono riconosciuto/docile fi-bre/dell’universo...

Në fillim të korrikut 1906, njëgjuetar i pasionuar arqiduka FranzFerdinand, paqejf, e ka lënë pushkëndhe ka braktisur kështjellën e vet tëdashur në Konopištë. Kështjella nëKonopište shtrihej në një pyll të plotëpishe në mes të Bohemisë rrethuarprej pyjeve shumë të dendur. Ngabrenda, kështjella është e veshur melëkurë të shtrenjtë e mohogan dhembart plot trofe të tufës së gjuetisëtë Ferdinandit. Ferdinandit ipëlqente më së shumti të gjuante bi-zonët. Në dy ekspeditat e tij tëgjuetisë në Poloni për pak e patifshirë krejt bizonin evropian si lloj.Kështjella në të vërtetë ishte njëvarrezë e fisme dhe e shquar për kaf-shët. Në Konopište, mijëra viktimatë mbetura të kafshëve të Ferdinan-dit ishin të sistemuara me një kujdesgati manjak dhe të rregulluara nëpërvitrina. Kokat e tyre vareshin ngamuret kudo përreth dhe Konopištekishte shumë mure syresh; dhëmbëtdhe çatallët e tyre ishin riparuar dheshkëlqyer prej stomatologëvelokalë, ekspozoheshin mbi jastëkë

Haya Tedeschi

kur shëtitja e saj është më e gjatë,apo kur shëtitja e saj është më engeshme (që ndodh kur ditët janë tëbuta dhe dhoma e saj ndihet e ngr-irë, një lloj inercie e lagësht), Hayanë rrethinat e veta nuk vëren ndry-shime të mëdha. Asaj i duket sikurnë këto gjashtëdhjetë vjet është eulur në një dhomë të tkurrur, njëdhomë muret e së cilës zhvendosenngadalë nga brenda të bashkohenme një sipërfaqe në miniaturë, njëvijë, në kulmin e të cilës ulet, prehet.Ajo nuk e shikon, nuk e këqyr, e mecopat e dyllit në veshë, nuk dëgjon.Görz, Gorizia këto janë ndijime.Nuk është e sigurt nëse kujtimetjanë të sajat apo të familjes së saj.Ndoshta janë kujtime të freskëta.Dhe kur del, shullëhet në diell,mbledh Margarita, ulet në kafe “Joy”dhe tymos. Nuk e lë veten pas dore,nuk mban t’zeza, nuk lëkundet pa-prerë. E gjitha është mu si duhet. Kanjë televizor. Ka disa kujtime, kuj-time të vrullshme, të fragmentuara.Ajo tundet mbi fijet e të shkuarës.Mbi fijet e historisë. Ajo përkundetnë një rrjetë merimange. Ështëshumë e lehtë. Rreth saj, tani ështëmjaftueshëm qetësi. Gorizia ka his-tori, ajo ka histori. Ditët janë kaq tëvjetra.

Ngandonjëherë ëndërron.

ashtu si edhe stërgjyshja e saj Mar-ia. Të dyja vdiqën të reja. Familja esaj s’ishte shumë e përzierë nga anaraciale dhe nacionale, dhe megjith-atë ishin të nakatosur. Sot të gjithëparaardhësit e saj janë të përzierë,pazgjidhshmërisht.

Në librin familjar të bërë çika-çika, një udhëzues që fillon nga 1780,të cilin Haya Tedeschi bashkë medhjetë vëllime të vjetra dhe shumëpamflete i mban në tavolinën pranëdritares, shkruhet se Görz, apoGoritz, është një qytet i lashtë nëbrigjet e lumit Lizono, vendosur nëGorizia, në provincën e vogël meemrin Friuli nën zotërimin e Sh-tëpisë Austriake. Sovranitetin mbiGorizian, Habsburgët e humbënnga viti 1508 deri më 1509, kur këtëvend e drejtonin Venecianët që ekthyen në fortifikata dhe e humbënnë kohën e luftërave napoleonike,kur do i takonte provincave ilire. Ukonfirmua (1780) dhe sot e dominonGorizian. Në gjysmën e dytë të shek-ullit të tetëmbëdhjetë shkruhet nëudhëzues, u ndërtua një sinagogë,që dëshmonte për ngjyrat e ndry-shme të komunitetit në qytet. Gori-zia ndodhet tridhjetë kilometra nëveri të Aquileia dhe shtatëdhjetë ki-lometra në verilindje nga Venecia,shkruhet në udhëzues. Gorizia ësh-

Golombek që në të njëjtin qytet më1924, hapi një klinikë stomatologjikenë Ëeinberggasee 16. Në vitin 1939Roberto Golombek iku në Britaninëe Madhe dhe gjeti punë në një fab-rikë sardelesh, kurse nga 1943 derimë 1945, familja Baar, që ende jeton-te në Gorizia në Rrugën Favettinumër 13, u furnizua, kush e merrvesh sesi, me sasi të mëdha sarde-lesh me të cilat ajo i mbijetoi gjatëkohës së keqe të Luftës së Dytë.

Maji i vitit 1915. Italia nuk ishtemë neutrale. Nga Austro-Hungarianuk e mori Trentinon, Tirolin eJugut dhe Istrën, që kërkoi si çmimtë qëndronte mënjanë. Por luftëratrrallë të lënë të mbetesh mënjanë.Nga kjo, Italia e ofenduar, bëri bised-ime të fshehta më ANTANTA-n pastë cilës kaloi në anën e tyre. Në luftëgjithnjë ekzistojnë palë konfliktuale.Lufta e Madhe ishte një përleshje edy anëve për të njëjtin qëllim. Meqëllimin për të zotëruar botën. Përvete. Për vetëm njërën anë. Me hyr-jen në luftë në anën e ANTANTA-sItalia kërkonte sërish: Trentinon,Triesten, bregdetin slloven, Istrën,pjesë të Dalmacisë dhe Shqipërisë,por edhe të drejtat mbi krahinënturke të Adalisë dhe Smirnës, zgjer-imin në kolonitë e Afrikës dhe kësh-tu me radhë. Kërkonte shumë. Ato

E diel, 4 Qershor 2017 - 19ARTIKULL

kadifeje me ngjyrë të purpurt dheekspozoheshin në arkëza të vocklame xhamin kristal me zbukurimetqë bëheshin për t’u përshtatur.Përveç trofeve të gjuetisë, oborri nëKonopište ishte plot me orendi qëkarrocat e Frantishekut i sollën ngavila e tij e dashur Ville d’Este. Pastajkishte edhe armët mu atje, një ar-maturë me të gjitha llojet e armëve,gjithsej 4618 copë. Përveç fiksimit tëtij për bizonët, Franz kishte një afek-sion të veçantë për Shën Gjergjin,kështuqë ai mblodhi edhe plot 3750skulpturëza të vogla të martirit kris-tian teksa vret “dragoin”. Arqidu-ka Ferdinand ishte një koleksionisti thekur. Ai koleksiononte anti-kitete, piktura të piktorëve “naivë”,orendi fshati, turililloj gjërash tëvogla dhe të mëdha të dobishme dhetë padobishme prej qeramike, gurëdhe mineral, vitrazhe, ora dhe med-alje.

Kështjella ishte e rrethuar nganjë kopsht i gjithë trëndafilash plothapësirë. Kopshtin e vizitonin miqdhe mjeshtra të hortikulturës qëkur e shikonin kopshtin, secilit do idilte ndonjë aaah. Mes trëndafilaveqëndronin një numër i skulpturavetë Renesansës.

Tridhjetë e pesë vjet më vonë,oborri në Konopište i tërhoqi vë-mendjen oficerëve të lartë SS, të cilëte shndërruan atë në një vend-pushi-mi për vete. Hitleri vendosi që pjesënmë të madhe të koleksionit të Ferdi-nandit ta përcillte në Muzeun e We-hrmacht-it në Pragë. Hitleri po ash-tu vendosi që 72.712 eksponante t’izhvendoste në Vjenë e “pas lufte” tëvendoseshin në koleksionin e tij per-sonal ende të pandërtuar në Lins.Përpara se të shkonin në Konopište,nazistët urdhëruan që kështjella tëlyhej me të zezë brenda dhe jashtë.

Më tej, Franz Ferdinand-i e lavend-gjuetinë Konopište për Vjenënku hipi në “Ëoheiner Bahn” (linjaVenecia-Trieste) dhe ndaloi në urënhekurudhore në vendin Solkan/Sal-cano, në të vërtetë në ngushticënpërmes të cilit rridhte lumi Soèa/Isonzo, jo shumë larg prej Gorizia /Nove Gorice , sot në kufirin slloven/italian që tani sërish është zhdukurpothuaj nën kufirin e ri, sigurishtatë historik, që përbën lindjen e njëperandorie tjetër-Europiane. Luannjë bandë tunxhi, valëviten flamujdhe banderola të monarkisë së Aus-tro-Hungarisë, flamuri verdhë e ziqë atëherë duket pak i tejkaluar, ai ikompromisit, flamuri Ausgleich ,dhe flamuri i marinës tregtare kuq-bardhë-të gjelbër me dy kurora,pastaj edhe flamuri i luftës Kriegs-flagge, që nuk do të zhdukej as edhetetë vjet më vonë në vitin 1915.

Është e enjte. Qielli është i pastër.Herë pas here fluturon ndonjë zog ivogël i rastësishëm, i shpejtë, si tëjetë ndonjë sy i shqetësuar. Nga hijae ftohtë nën urë pluskon një fllad ilehtë me kundërmimin e lulëzimittë luleve, degëve të reja të pishës, ujittë ftohtë dhe myshkut. Soèa rrjedh eqetë dhe e pastër; merr frymë njëher-azi dhe thellë.

Më të shumtët janë fëmijë pasi nëverë kanë pushimet. Dhe, shumica etyre lodrojnë sepse janë fëmijë; nukja kanë fare dijeninë historisë. Sak-tësisht pas dhjetë vitesh, të njëjtëtfëmijë, mu në të atë vend, zhytur nëtranshetë e tyre, do zvarriten nëpërbaltë, pastaj do zhduken në Soèa, dhepamjet e atyre ditëve festive të verësthyhen përmes pragjeve të egër-suara të “ujit të shenjtë” të smer-aldtë si xixëllonja, si ninulla, si njëjehonë dhe do rrëshqasin nën kapa-kët e kapsallitjes së tyre duke pësh-përitur “lamtumirë” në të paktën

NGA MERI LALAJ

Shkrimtari, studiuesi dhe publicis-ti Myzafer R. Berberi, përveç boti-meve të mirëfillta shkencore nëfushën e radiobiologjisë, është au-tor edhe i shumë botimeve letrare.Në kolanën e tij krijuese përfshi-hen katër romane: “Përtej dashu-risë”, “Ndodh edhe kështu”,“Dashuri në mister”, “Kulla enëmun”, dy vëllime me tregime“Skaje”, “Të vërtetat e ëndrrës”,rreth njëzet studime monografike,mbi tetëdhjetë artikuj kritikë përartin, letërsinë, kulturën, publicis-tikë shkencore, mbi njëqind etridhjetë tregime e novela, të cilatjanë botuar në organe të ndryshmesi gazetat: “Shqip”, “Drita”, “Ndry-she”, “Temp”, “Nositi”, “Integri-mi”, “Koha Jonë”, “55”, “Telegraf”,“Nacional”,”Ushtria dheKoha”,”A. S.Pushkin”,”BashkimiD e m o k r i s t i a n ” , ” P o l iQendrës”,”Miqësia”, po ashtu nërevistat “Shkenca dhe Natyra”,“Shkenca dhe Jeta”, “Mbrojtja”,“Koha Jonë”, “Revista A”, “SuperSeks” etj.

Krijimtaria e tij shtrihetpërtej hapësirës shqiptare mesubjekte, episode, personazhe dheme tradita kulturore të popujvetë ndryshëm të botës: Gjermani,Angli, Itali, Francë, Rusi, Spanjë,Kanada, Amerikë, Kongo,Xhamajkë, Filipine, Kinë dhe Indi,vende me të cilat ai jo vetëm mbantë ndezur dhe zhvillon më tej kër-shërinë dhe erudicionin e lexues-it, por edhe afron kulturën e kë-tyre popujve me atë shqiptare.

Krijimtaria e Myzafer R.Berberit për nga vetë tematika eveçantë dhe stili i tij origjinal katërhequr vëmendjen e studiuesve:Amneris Drenofci (Haveriku),Dhimitër Gegprifti, Zenun Fero,poetit dhe shkrimtarit PërparimHysi, përkthyeses dhe publicistesDr, Shkencave Filologjike Myze-jen Shapllo, shkrimtarit dhe stu-diuesit Prof, Dr. Ilinden Spasse etj.,të cilët kanë vlerësuar krijim-tarinë e tij si një prurje të re emjaft cilësore në letërsinë shqipe.

Kultura e gjerë shkencoree këtij autori në fushën e mjekë-sisë, fizikës bërthamore, veteri-narisë dhe letërsisë hapin gjith-një dritare të reja në krijimtarinëletrare.

Në librin e tij më të ri metregime dhe novela titulluar “Tëvërtetat e ëndrrës”, ky autorshfaqet sërish para lexuesit meprurje të reja. Në këtë libër,nëpërmjet figuracioneve letrare,autori bën përballjen e botëkup-timeve të ndryshme mbi jetën,ndjesitë, dashurinë, familjen dheshoqërinë.

Altruizmi, sikurse dhe nëveprat e tjera të tij, është karak-teristikë e veçantë edhe në këtëlibër, dashuria për njeriun ështëmesazhi themelor në të gjithë kr-ijimtarinë e tij. Tregimet “TanoÇollku”, “Rasheda”, “Një dhimb-je e mbetur” e tjera.

Autori mban qëndrim kri-tik ndaj cinizmit, egoizmit, am-bicies keqdashëse, hipokrizisë,spekullimeve në dallimin midisvlerave dhe antivlerave të sho-qërisë këtu veçojmë tregimet“Hija e burgut”, “Mëkatet nga zil-

dhe psikanalisti amerikan HarryStack Sullivan (1892-1949), përkun-drazi Myzafer R. Berberi i qëndronbesnik thelbit të teorisë së Frojditnë ligjshmërinë biologjike të zhvil-limit psikologjik dhe dukurive nor-male të jetës së njeriut, nga e cilasikurse dhe vetë Frojdi, autori për-jashton dhe ndëshkon veset (per-verset) të cilat nuk mund të mbar-ten në këtë ligjshmëri filogjenetiketë njeriut, pra vetë natyra i pas-tron, i hedh tutje nga vetvetja dheautori me të drejtë i vlerëson këtovese si hedhurina apo pëgërje enatyrës.

Prurja e kësaj filozofie nëletërsinë shqipe nga shkrimtariMyzafer R. Berberi është një vlerëe re e çmuar që mban origjinalite-tin e tij.

Në krijimtarinë e tij, autorii këtij libri, qartëson dallimin mi-dis ndjesimeve normale biologjik-isht dhe psikologjikisht të ligjshmendaj deviacioneve jonormale, de-lireve me vese të papranueshme nëshoqërinë e njeriut si shembulltregimi: “Budja me Maçu Piçunë”etj. Pra, autori përball virtytin mevesin, të mirën ndaj së keqes, tre-gon të vërtetën lakuriqe të “mo-ralit” të stisur, dhe kështu nëpërm-jet veprës letrare jep mesazhe mevlera edukative

Qëndrimi i autorit është idukshëm dhe i shqetësuar ndajfenomeneve të degradimit që ushfaqën në shoqërinë tonë si pasojëe veprimit të bandave politike nëvitet 1990-2000 të molepsura megjithfarë të këqijash, që u bënë dhebëhen shkak për viktima, ndon-jëherë edhe këto shndërrohen nëdjaj aktivë. E tillë është “Danaida”,personazhi i novelës me të njëjtinemër, ajo është një vajzë e thjeshtë,e varfër me shëndet të dobët rriturnë një familje plot halle, e mbyturnga mjerimi, ajo shndërrohet nënjë femër djallëzore, në një vrasëseseriale që na kujton kriminelet efamshme amerikane Lizzie AndreëBorden (1860-1927) dhe Aileen Ëuo-rnos (1956-). Danaida, një figurëkontradiktore në jetën e saj, e cilae lufton të keqen me të keqen ështëkthyer në një kriminele. Megjith-atë, autori si altruist që është, nuki heq asaj nga shpirti atë që i kambetur ende, grimcën elementarenjerëzore, dashurinë për nënën. Kyështë një personazh i skalitur memjeshtëri artistike nga autori që mbe-tet i ngulitur në kujtesën e lexuesit.

Në këtë libër, me tregime dhenovela, Myzafer R. Berberi ka reali-zuar në mënyrë cilësore futjen e njëfilozofie të re, të botëkuptimitpsikologjik në letërsinë shqipe, dukemerituar vlera të veçanta, si një ngakrijuesit më të rrallë në Shqipëri dhenatyrisht në çdo hap të ri që hidhetduhet guxim dhe kulturë e duhurduke u futur nëpër të vërtetat e jetës.Duke e parë nga ky këndvështrimautori merr vlera të vërteta të cilat eshquajnë si një nga prozatorët më tëmirë në letërsinë shqipe.

Tiranë, 10 dhjetor 2016Tiranë, 10 dhjetor 2016Tiranë, 10 dhjetor 2016Tiranë, 10 dhjetor 2016Tiranë, 10 dhjetor 2016

mendimin tim ky subjekt kërkonlexues të zgjedhur, ndonësepothuaj e gjithë krijimtaria e Myz-afer R. Berberit i përket më shumëlexuesit të zgjedhur, sepse vetë au-tori ka motivin se lexuesi duhet tëpërshtatet me nivelin e krijuesitdhe jo që ky i fundit të bjerë në nive-lin e tij. E shpreh këtë mendimsepse ndoshta jo e gjithë shoqëriashqiptare është e aftë për të kuptu-ar këtë filozofi në mënyrë eruditeme vetë realitetin historik, meshembuj të shumtë, një realitet tëcilin njerëzit janë të detyruar tapranojnë në heshtje. A mos ndosh-ta kemi të bëjmë me një “hop” filo-zofik të autorit!?

Myzafer R. Berberi është ndërtë parët, në mos i pari që sjell vleratë një psikologjie të re në letërsinëshqipe, që ngjason me shkrimtaringjerman Heinrich Ëilhelm vonKleist, jo vetëm si pionier i kësajprurjeje, por edhe me elokuencën ,ndjesitë, ëndrrat apo vegimet që tëduken si një realitet objektiv tektregimet “Pendesë e vonuar”,“Vrasja e bukurisë”, “Shpërthim ivonshëm” etj.

Në përplasjen midis teorisë sëFrojdit (Sigmund Freud, 1856-1939)mbi interpretimin e ëndrrave si njëgjendje biologjike e fshehtë në neu-ronet e trurit ndaj teorisë moderneqë i shpjegon ato si manifestim bi-ologjik të rastësisë (kuturisjes)gjatë gjendjeve të veçanta, MyzaferR. Berberi i qëndron linjës shken-core të Frojdit për ekzistencën etyre në gjendje të fshehtë (pra qëekzistojnë realisht në neuronet etrurit) dhe që e shoqërojnë njeriungjatë gjithë jetës së tij. Të tilla qën-drime mban shkrimtari Myzafer R.Berberi edhe për fenomenet endijimit duke i vlerësuar ato si for-ma apo dukuri të materies. Këtopikëpamje filozofike i shfaq autorinë këtë libër nëpërmjet figuracion-eve letrare (subjekteve, episodeve,personazheve), të shprehura nëtregimet: “Të vërtetat e ëndrrës”,“Shpërthimi i vonshëm”, “Femrate arkës xy” etj.

Edhe vetë Frojdi i kundër-shtonte shpjegimet psikanaliste nëveprat komplekse të artit, të cilat ishmangeshin thelbit shkencor tëfilozofisë së tij, siç bënë neofrojdis-tët e udhëhequr nga psikanalistjagjermane Karen Horney (1885-1952)

AARGUMENT

Një vlerësim për një krijues nga autorja Meri Lalaj. Referuar saj, prurja e kësaj filozofienë letërsinë shqipe nga shkrimtari Myzafer R. Berberi është një vlerë e re e çmuar qëmban origjinalitetin e tij...

Një botëkuptim i ri nëfilozofinë e letërsisë shqipe

ia” etj.Myzafer R. Berberi me

sarkazëm dhe humor ndëshkonkarakteret e dobëta të njerëzve me-skinë e të djallëzuar si për shem-bull; ish-punonjës të sigurimit tështetit, të cilët i përball me fuqinëmorale të njerëzve të thjeshtë e tëndershëm në tregimet “KapterSakua”, “Grumka”, “Shenja”, “Go-mari i Pilos” etj.

Autori në mënyrë tëkujdesshme dhe të adhurueshmesjell në kundërti vlerat dhe bukur-inë e dashurisë së thjeshtë e tëvërtetë ndaj atyre ekstazike tektregimet “Rasheda”, “Një dhimbjee mbetur”, “Shenja në pajë” e tjera.

Tematikat në këtë vëllim metregime dhe novela janë të larm-ishme, të skajshme, një aftësi eveçantë e autorit që të lë përsh-typjen e një miniere vlerash të pa-shtershme.

Sentencat dhe “legjendat” epërdorura në këtë libër janë tëpërzgjedhura në funksion të sub-jektit që sjellin kulturë te lexuesidhe e pasurojnë edhe më shumëvlerën e librit. Kujtojmë gjithash-tu që kjo është një aftësi e qën-drueshme e autorit e shfaqur në tëgjithë krijimtarinë e tij.

Një veçori me vlerë të mad-he e këtij autori është fjalori i pa-sur, i bukur, i pastër i gjuhës sh-qipe, madje ndonjëherë në mënyrëmjaft të goditur përdor edhe diale-kte të hapësirës shqiptare duke udhënë edhe më shumë hijeshi epi-sodeve dhe tipizimit të person-azheve.

Myzafer R. Berberi shquhetpër një stil krijues të këndshëm,tërheqës, të lirë dhe të rrjedhshëm,që ngjason me dallgët e oqeanit nëvazhdimësi, që të mbajnë gjithnjëme vete, me ëndje dhe të mbërthy-er në kërshërinë e mëtejshme.

Në këtë libër, nëpërmjet fig-uracionit letrar, autori përshfaq njëfilozofi të re ndaj një të vërtete bi-ologjike e sociale të femrës,veçanërisht ky problem haset imprehtë në kohën e sotme. Me in-teligjencë të veçantë dhe objekiveautori godet frikën apo hezitiminpër të vlerësuar gjendjenshpirtërore, mendore e sociale tëfemrës, realisht ashtu siç kaardhur ajo biologjikisht dhe his-torikisht në kohën e sotme. Për Vijon në faqen 20

Meri Lalaj

E diel, 4 Qershor 201720 - MEA CULPA

pesë gjuhë. Me frymën e tyre të vde-kjes ata thërrasin Mutti, mama!mamma mia, oh mamma!majko!anyuka, anyuka! mamusiu! mamin-ka! Zogjtë nuk do fluturojnë. Zogjtëdo bien. Shiu i zi i zogjve do të bëhetqefini i vdekjes për Soèa-n.

Franz Ferdinandi i ndjekur prejanëtarëve të familjes së tij, zbret ngatreni, u jep dorën ndërtuesve, ia bënme dorë gjindjes, qesh, e atëherë iafrohet parmakut të urës së mrekul-lueshme të bardhë, ndërtuar me 4533blloqe guri gëlqeror dhe këqyr ngalumi që shkëlqen. Arkitekti RudolfJausnne dhe inxhinieri Leopold Or-ley nuk e fshehin nderin dhegazmimin. Franz Ferdinand-ishikon nga lumi Soèa/Isonzo dhenuk ia ka idenë sesa premtimedashurie dhe premtime pasionantejanë hedhur në ujërat e tij, teksa ësh-të ngritur zemërueshëm, ka përm-bytur brigjet e veta, i pafuqishëm tëndalojë sulmet në qiellin e vet. Jauss-ner-it dhe Orley-it iu është dashurgati dy vjet ta bëjnë të flasë mrekull-inë e tyre: ura më e madhe eharkuar hekurudhore, ngriturrrallëherë mbi ndonjë lum. Në urëjanë ngritur pesë mijë ton gurë;harku i mesëm, që ka përfunduarpër vetëm tetëmbëdhjetë ditë, kahapësirë prej tetëdhjetë e pesë me-tra, një masë e paparë deri mëatëherë.

Dhe, kështu ndodh që është përu-ruar linja e famshme hekurudhore“Transalpina”: një udhë që do tëlidhë bregdetin, aktualisht Triestenme linjë direkte me Austrinë.Monarkia kish nevojë për lidhjedirekte me provincat e veta më nëJug, Monarkia nuk dëshironte tëudhëtonte përmes territoreve tëhuaja, të tilla si përmes Udines.Monarkia me vete ishte e kënaqurpërderisa tokat që i takonin filluantë dukeshin të papëlqyeshme kësh-tu që donte akoma; derisa i humbiedhe ato që kish. Sot në Gorizia,përmes linjës kryesore hekurud-hore kalon linja “Meridionale”, endërtuar në gjysmën e dytë të shek-ullit të nëntëmbëdhjetë. Trenat qëduhet të ndalojnë në Gorizia janëgjysmë të zbrazur. Sikur Goriziaështë ende duke shëruar plagët eluftës. Gorizia e re mbetet në “Tran-salpina”. Në kufirin në mes tëGoricës së re dhe Gorizia ndodhetmuzeu në të cilin ruhen disa sendetë vjetra pa emër. Në “kufirin efortë” të dikurshëm në të cilin ndod-het Gorizia, që e ndan si kulaç, nëdy pjesë jo të rregullta, mbi atë“kufij të fortë” sot ndodhet njëshesh në të cilin mund të shëtisintë gjithë. Përtej sheshit, në të dy gjys-mat e qytetit të ndarë, ende qën-

dron si gjithmonë një si mur ajror.Lartësitë e tyre Franz Ferdi-

nand-i dhe Dukesha nga Hohen-berg-u Sophie Chotek, herën e fun-dit kaluan përmes urës së Solkan-it mbrëmjen e së martës më 23 qer-shor 1914. Çifti martesor iu ngjitën“Transalpinës” në Vjenë që do t’içonte drejt Triestes. Dritaret ekupesë së tyre janë të hapura. Qer-shori kundërmon erën e pemëve tëblirit. Sophia këndon nën zë Nët’bukurin Danub të kaltër, dheFranz e pyet: Ndoshta edhe këtijlumi të vogël do t’i këndojnë këngë?Sofia i thotë: Nuk e besoj. Ky ështënjë lum i vogël, i parëndësishëmdhe i panjohur. Franz i thotë:Ndoshta nuk do të jetë gjithnjë kësh-tu. Sophie dhe Franz ngrenë dollipër njëri-tjetrin me një gotë verë tëftohtë Tokay të klasit të parë. Atakëtë nuk e dinë, por zemra e tyrepulson ashtu si rrjedh atë çast Soçanë urën Solkan.

Të mërkurën e 24 Qershorit

isha më i aftë ta mbartja”. Në korrik1914 Franz Ferdinand dhe Sofia udhë-tonin me të njëjtën anije luftarakeaustro-hungareze “Viribus unitis”,e cila kishte ardhur këtë herëngarkuar me arkivolë. Në shtator1914, shefi i përgjithshëm rus botoi

Marisa Baar-it, me emrin e lindjesBrašiè, orvatur të bëhej soprano,por pa mundur dot. Një pikël shiuvere i bie asaj në qepalla, ku mbe-tet, duke bërë një top kristali nëminiaturë në të cilën gjendet e shk-ruar e ardhmja e saj. KëndonMarisa Baar Voi lo sapete dukemos dyshuar as edhe një çikëz qëBice Adam do mbijetojë në fakt mëgjatë se ajo.

Cadorna e fillon betejën me njëzjarr artilerie diversioniste më 6Gusht të vitit 1916. Në jug paraMonfalkones, ai vendosi dy njësikëmbësorie me dy korpuse si kar-rem. Hileja e Cadornit nuk ia doli.Njësia austriake nuk lëvizi ngavendi. Konti Franz Conrad vonHötzendorf, ashtu si ishte, kishprerë pas murin e trupave përgjatëfrontit në Soèa me qëllimin tëmbështeste ofensivën e tij afër mbiTrentino. Ndërsa Cadorna që aty(me linjën Transalpine) shpejt izhvendosi trupat e veta nga Tren-

por krejt e asimiluar hebreje, jo sinëna e Haya, Ada, që vjen nga famil-je e varfër por edhe një familje he-breje krejt e paasimiluar. Mesparaardhësve të Florianit ka studi-ues të Talmudit, financierë, kimistë,xham-punues, skulptorë, studentëtë dështuar, muzikantë, detarë, kole-ksionistë, antifashistë dhe fashistë.Disa prej tyre gjenden në varrezakudo nëpër Itali, varreza katolike,varreza hebrenjsh, ndërsa kockat etë tjerëve janë humbur në re qëkërcejnë, duke lëshuar toptha tëzezë ngarkuar me pluhurin gri, tëmrekullueshëm si Staubzucker ipistë (sheqer i ashpër pasticerie) .Disa janë këtu në Goriza, jo në Gori-zia, sesa atje në Gorica, në një bregqë s’është shumë si breg, në një bregqë nënkupton të jetë e gjitha metrëndafila dhe Haya Tedeschi nukkujton ndonjë trëndafil në këtëbreg, pasi s’ka asnjë të vdekur ngatë vetët këtu, sepse e ëma i tha asaj,makar ishte në ëndërr por i kërkoiasaj, ta varrosë në Bregun eTrëndafilave në Valdirose, sepseHaya e vendosi gabimisht nënën esaj Ada në vdekje, ashtu si humbidhe gjyshen Marisa që asnjëherënuk e kish njohur, po çfarë tjetërmund të bënte, ajo ishte e re dhe për-reth zhvillohej luftë veç kësaj ishtenjë varreze hebrenjsh me shumëgurë të ngritur vertikalë, tani tëvjetër dhe të pjerrët, brengosur nënmyshkun e lagësht si gjymtyrë? tëamputuara të një trupi prej kohështë vdekur. Dhe të sajat, të Haya-s,nga ana e babait të vet prej njëqindvjetësh apo më shumë, nuk pre-heshin në të tilla varreza të hebren-jve. Në Gorica, pjesën e re, Haya Te-deschi e di mirë, prehet njëfarë Wil-helm Tedeschi, i rënë në vitin 1891, ilindur në Manheim më 1837, skulp-tori që kish dhënë mësime pikturenë Piran, në Trieste dhe më vonë nëGorizia, po në Gorizia dhe parakësaj në Pulie, ku edhe sot mund tëqëndronte busti i admiralit Bour-guignona, realizuar prej tij. Në atëfamilje të Hayas nga ana e Florian-it, falë Zotit, kishte muzikantë dhebërës-rrotash, që krijojnë kompoz-ime për disa lloje dëgjimi dhe parje-je që me sa duket shprehin bukur-inë që Haya megjithatë nuk e kup-ton fare. Dhe atyre me sa duket ko-mpozitorëve dhe rrotëbërësve ukanë humbur gjurmët. Sepse, ndër-sa ajo pret në një ndërtesë të vjetërnë Via Aprica 47, ndërsa shkartiskartat e të gjitha këtyre jetëve, jetëqë rrëshqet nëpër gishtave të saj,sikur po luan pasijan (spathi), Hayagjithnjë e më shumë tund kokën dhethotë Ne jemi familje pa gjurmë.

...Më 30 tetor fashizmi edhe zyr-tarisht ulet në fron....

...*Përktheu nga origjinali*Përktheu nga origjinali*Përktheu nga origjinali*Përktheu nga origjinali*Përktheu nga origjinali

Ben AndoniBen AndoniBen AndoniBen AndoniBen Andoni

...nga numri i shkuar“Milosao” e këtij numri ishte e za-

konshme, por duhet të vlerësojmë epis-tolarin e këndshëm që patëm falë bash-këpunimit me të bijën e profesorBudës. Ajo i kushtohej marrëdhëniespërmes letrave të dy njerëzve tëshquar të letrave shqipe: profesor Ale-

Brendshme”, kujton Tatjana Haxhimihali,e bija e profesor Budës.

Redaktori shkroi diçka lidhur me “Num-rin zero” të estetit të njohur italian, që epërzien natyrshëm sarkazmën, stigmëndhe paradoksin, elementë që janë kaq tëzakonshëm në veprën e Ecco-s me njëligjërim gati linear. Por ne duhet të bëjmëatë që bën një lexues për të perceptuaratë ku imagjinata shkon me të vërtetëndhe autori të shoqëron edhe vetë që ti takuptosh sa më mirë, shtoi redaktori. “As-gjë nuk mund të a tronditë më në këtëvend. Në fund të fundit, kemi parë push-timet barbare, grabitjen e Romës,masakrën e Seniglias” , e mbyllai...Redaktori kish premtuar ta sillte kohëmë parë, por nuk kish mundur.

Kujtim Morina na kishte sjellë përkthimine dy tregimeve të një autore të njohurnga Kuvajti. Një lloj rrëfimi që nuk mund tëthuhet se është një rrëfim me parametrashumë të lartë por që falë kujdesit të përk-thyesit na kish sjellë autoren Haifaal

Sanousi me shumë respekt dhe cilësisht.Kjo sepse ti më shumë sesa propagan-da e ditës kupton funksionimin ebrendshëm të këtyre vendeve.

Në këtë numër përcollëm dhe botimine dy autorëve shqiptarëve në botë. Ari-an Leka në Gjermani dhe Bashkim She-hu në Spanjë. Shkrimtari shqiptar ArianLeka botohet në Berlin. Ky botim i funditu publikua falë përzgjedhjes dhekujdesit të dy emrave të njohur përletërsinë në atë vend: të shkrimtarit,poetit e përkthyesit gjerman MichaelKrüger, i cili është dhe gjithashtu edhePresident

i Akademisë Bavareze të Arteve tëBukura si dhe të shkrimtares, përk-thyeses dhe kritikes letrare gjermano-kroatem Alida Bremer. Kur për Bash-kimin kishim marrë romanin “Angelus No-vus” (Botimet Toena, 2005) që sapoqarkulloi në spanjisht nga ShtëpiaBotuese Siruela, një nga më të pres-tigjiozet e këtij vendi, me përkthim të María

Roces González dhe parathënie të Ber-nardo Atxaga. “Angelus Novus”, sjellënga “TOENA” ka qenë më parë finalistnë konkurrimin për çmimin “Balkanika2007” dhe një prej rrëfimeve të përf-shirë në të është botuar edhe si libërmë vete në Francë me titullin “Gracka”.

Shkrimtarja, pjesëmarrëse në Rezi-dencën letrare “POETEKA - Tirana inBetëeen” - gjatë muajit Maj 2017 ishtetregimtarja dhe kritikja letrare nga Beo-gradi, Jasna Dimitrijevic. Gjatë qëndrimittë saj në Tiranë Jasna Dimitrijevic u përf-shi në veprimtari dhe lexime publike, dhaintervista për mediet dhe u bë pjesë etakimeve me studentë të Universitetit,por edhe i morën një pjesë nga krijim-taria e saj, falë një përkthimi të bërënga një koleg kosovar.

Redaktori mendon se numri ishte imirë dhe i paqtë, kurse grafika mund tëishte pak më eksperimentuese, paçkase vetë redaktori u duk i fjetur në pro-pozimet në këtë numër.

Vijon nga faqja 19

Haya Tedeschi

ks Budës dhe mikut të tij, letrarit të njohurMitrush Kuteli. Finesa, respekti për ven-din, mirësjellja ishte bazë e kësaj mar-rëdhënie të bukur, Mbi të gjitha të mbetetnë mëndje finesa e artikulimit të argument-eve të kohës mes tyre. “Kujtoj kur unëfare e re, së bashku me tim atë, AleksBudën, jam ndodhur në një takim në rrugëme shokun e tij të hershëm, Dhimitrin,pasi kishte dalë nga burgu. Dhimitri tre-goi për shqetësimet e tij shëndetësore,sidomos për zemrën që e kishte të cfil-itur, duke nxjerrë nga xhepi i vogël tëxhaketës dy trinitrina që i mbante vazh-dimisht me vete. Por më shqetësuesese kjo gjendje e shëndetit të përkeqë-suar ishin shqetësimet për dorëshkrimetqë i mungonin. Nëse nuk gaboj bëhejfjalë për rreth 200 faqe të sekuestruaranga një hetues, person me gradë usht-arake, që ishte marrë me çështjen e tijnë paraburgim. Ishin dorëshkrime qëduheshin gjetur dhe që s’u gjetën më.Ato kishin dalë nga Ministria e

Franz iu ngjit bordit të anijes luft-arake” Viribus unitis”. Pavarësishtdrithmimit, donte të besonte se “fu-qitë e bashkuara” do ta ruanin re-alisht perandorinë e tyre. Por nervii historisë evropiane sapo ishte zh-veshur. Italia dhe Austria gjithnjëe më shumë po përqafoheshin afër emë afër nga një urrejtje reciproke.Një etikë e re moskuptimi po lindte.E ashtuquajtura “ligjshmëria ezemërimit” mes Austrisë dhe Italisëu shndërrua në një nga shembujtakutë të intolerancës nacionalisteevropiane, një lloj “folie a deux” neg-ative në një “marrëveshje” të mbroj-tur të urrejtjes, rrjeta e të cilës kapGjermaninë dhe Francën, Greqinëdhe Turqinë, Amerikën dhe Rusinë,Vietnamin dhe Kamboxhian,Kroacinë me Serbinë... Një njollë ebardhë e arsyes.

Me një anije të vogël Františekmë pas do lundrojë lumin Neretvaderi në qytetin e Metkovicës, me trenvazhdon deri në Mostar, shkurt nëIlixhe ku po e pret Sofia. Dhe tëpremten e të shtunën e 26-27 qer-shorit në afërsi të Sarajevës, Arqidu-ka merr pjesë në një stërvitje mal-ore të korpusit ushtarak 15 dhe 16,por që tani po bëhet më e qartë seçdo orvatje për të krijuar një fillimtë ri, madje edhe nga Ferdinandi, doçonte drejt një fundi, ashtu si çdopërfundim, fsheh ndonjë fillim. Dherrëfimi vazhdon pasi ai është godi-tur, arqiduka i lehtësuar i pëshpëritadjutantit të vet: “Zoti nuk i lejonsfidat. Një forcë madhore sërish mëka imponuar rregullin që Unë nuk

një “Hartë të Evropës së ardhme” qëka një ngjashmëri mahnitëse me atëqë do të bëhet më 1945. Plumbi me tëcilën Principi goditi Ferdinantinruhet në Konopište.

Është njëzetë e pesë maji i vitit1915. Përmes Urës së Solkan-it ka-lonte treni i fundit i udhëtarëve ngaVjena për në Trieste. E shkatërruar,bombarduar, e riparuar dhe sërish egoditur me një barazh zjarri, e gjithavazhdoi deri më 1918. Ura e Solkan-itpështolli bateritë, ka mbledhurkolonat e ushtarëve të konfliktit tëushtarëve austriakë, austriako-gjer-man dhe italianë. Marshonte edheBruno Baar.

...Bruno Baar atë kohë ishte dyzetë

e nëntë vjeç. Kishte bark, tre fëmijëdhe gruan që piqte kulaçë për ush-trinë austriake. Kishte një punish-te vere, në të cilën nuk bëhej më verë.Kishte një koleksion më pllakat mëtë fundit të gramafonit të viteve ’70-’80, që për momentin nuk mund t’idëgjonte kështuqë i mbetej thjeshttë ëndërronte për to teksa marshon-te përgjatë brigjeve të përmbyturatë Soèa-s, duke kënduar nën zë Ladonna e mobile sepse e adhuronteCaruzon. Ndërkohë Marisa e tij,tundej duke ngulur takat e saj tëlarta, teksa çonte kifli arrash nëbordel për oficerët austro-hun-garezë, me mendimin se ajo ishteBice Adami, që detyronte publikunmilanez t’i çohej në këmbë teksa eshoqëruar nga klaviri ajo po inter-pretonte Voi lo sapete. Duhani i veti keq ia kish ashpërsuar zërin

tina drejt e në Soèa. Lufta e ashpër,që me rrezik doli nga kontrolli fil-loi dy ditë më vonë në Oslavia dhenë malin Podgore kur Cadornapushtoi majën e malit të Sabatinos.Në ditën e 8 gushtit, njësitë e diviz-ionit të 12-të italian hynë në Goriz-ia. Të nesërmen ushtria italianenën një perde zjarri përshkoi Soèa-n. Duke i mbajtur pushkët sipërmbi kokat e tyre sikur të kaloninfëmijë, e sikur të përshëndesninqiellin, ushtarët u hodhën në lumëduke kënduar himnin e Garibaldit:

Si scopron le tombe, si levano imorti

i martiri nostri son tutti risorti!Le spade nel puglio, gli allori alle

chiome,La fiamma ed il nome d’Italia nel

cor:Corriamo, corriamo! Sù giovani

schiere,sù al vento per tuttë le nostre

bandiereSù tutti col ferro, sù tutti col

foco,Sù tutti col nome d’Italia nel cor.Va’ fuori d’Italia,va’ fuori ch’e l’ora!Va’ fuori d’Italia,Va’ fuori o stranier!Populli më pas do këndojë këngë

të tjera. Më së shumti do këndojnëgratë, e më së shumti do këndojnënjë këngë me refrenin O, Gorizia,tu sei maledetta.

***Babai i Haya, Florian Tedeschi

rrjedh nga një familje pasunare,

NGA DASA DRNDIC*