,\fara Xos Queizn

fico, das carabelas. Pdese dar por descuberto o es-treito de Magalhes.

"Creo que non hai no mundo mellor estreito ca este", escribe o cronista. No comezo dese estreito vai eri-xirse unha cidade clave neste relato: Punta Arenas.

Sados ao ocano, unha forte tempestade estraga a Trindade que perde o mastro maior e os castelos de proa e popa. Mesmo derramada, foi logo capturada polos portugueses. Queda s a Vitoria, capitaneada por Juan Sebastin Elcano que chegar en 1522 a San Lucas de Barrameda con 18 superviventes, entre eles o veneciano Antonio Pigaf~!t~ que relatara o descubrimento do es-treito de Magalhes.

Despois, des cargan as especias que traan, en Sevi-lla, e cobren con creces os gastos da expedicin do de-funto Magalhes que non puido retornar.

Morrera o capitn cando unha frecha envelenada lle atravesara unha perna, nunha batalla na illa de Mactn (Filipinas). Comprenderan os indios que os golpes ca-beza ou ao corpo non os danaba pola proteccin da ar-madura, e tiraban tantas frechas, lanzas e pedras s pernas como podan. Decatndose de quen era o capi-tn, asaronse con el at que conseguiron matalo. As morreu o gua, a luz e o sostn da expedicin.

A gloria de Magalhes sobrevivir sa morte, que tivo lugar o 27 de abril de 1521.

32

SEGUNDA REVELACIN

CHILE, LUGAR DE GRANDES DESCUBRIMENTOS!

n 1832 chega Charles Darwin a Chile e vai escribir ...... A orixe das especie?, un libro que ter mis conse-

cuencias sobre o coecemento humano que calquera outro na historia. A partir desa revelacin, a especie hu-mana deixou de ser a especie privilexiada para ser unha evolucin das anteriores e mesmo dos organismos mis simples e primitivos. A ciencia comeza a aplicarse vida mesma.

Chile vai ser un lugar clave nas ideas transformadoras darwinistas. Onde a encontrar unha terra volteada, unha inversin xeolxica tan aguda que leva cunchas marias ao cume dos Andes, unhas rochas tan esgrevias, unhas neves tan puras que se precipitaban en esculturas de mrmore, transparente? En que libro? En que museo de Inglaterra podera ver nada semellante?

A curiosidade do mozo Charles pola bioloxa co-meza xa en Inglaterra. Pero nunca puido imaxinar o que a coecer noutro extremo do mundo!, diferentes

2. Aparece en ingls en 1859. A primeira traducin ao casteln de 1877.

Mara Xo s Queizn

animais, plantas exticas, pedras con historia, fsiles ... O asombro que lle provocan convrtese en incgnitas, dbidas. A clave est nas preguntas. As incertezas aco-san ao mozo Charles Darwin, que sae novo e inxenuo dunha vida sosegada e conservadora.

O novo investigador produce a delicada impresin de habitar nun cadro paisaxstico ingls: ondeantes e ver-des prados estendidos como roupa a clareo, e unha ovella branca, acol, Iene motivo de vida. Resalta a rbore me-lanclica, cun tronco agardando as costas da seora que se distende para ler os poemas de Emily Bronte, e un co-tage, a casa de ca mpo antiga con tellados moi inclinados coa modorra do musgo aletargado e a hedra como punti-llas nas fiestras. Na lia do horizonte enxrgase, cando non hai nboa, un castelo medio derrudo, testemua de prolongadas rbores xenealxicas, tradicins dos devan-ceiros dun antigo pas. Dos doces campos avanza, entre lusco e fusco, unha brisa Iene.

A decadencia na que foi educado o mozo Charles, impresa na sa mente, rchase coas azagaias glaciais, crbase arrastrada por tormentosos ventos at esma-garse nos cants. A brisa d en furacn. Onde sentarse a ler a Mary Anne Cross? Onde a mansedume, a placidez, a cortesa? S os pingiins eran mansos e inseguros como bbedos, en terra, pero non eran tan benevolen-tes cos peixes que pillaban cos seus grosos picos.

Charles poda pasar os das lendo, de querer, na bi-blioteca do Beagle. Non era esa a sa funcin. A curiosi-dade, a indagacin, o descubrimento foi fundamental en Chile, pas de revelacins.

34

A boneca de Blanco Amor

Sen transicin, sae do clasicismo ingls e introd-cese no novo mundo, nunha paisaxe planetaria. A vida humana, a pouca que ousa habitar esa natureza agreste, non est civilizada, feroz, e malamente podera do-mesticar a natureza, desbordante e sensacional de Chile. O mozo ingls afeito a un contorno traballado e feito medida humana, chega a territorios inditos, sal-vaxes, con montaas recentes e aterradoras, neves fais-cantes, glaciares atroces, lagoas como mares, mares indomables, ventos brutais, que s poden aturar criatu-ras animalizadas.

O capitn Fitz Roy trae a Darwin nunha expedi-cin, esta vez desde Inglaterra, navegando nun tipo de embarcacin que recibe o nome de bergantn da clase Cheerokee da Marina Real britnica, chamado Beagle, botado s augas do Tmesis en 1820.

Vn Fitz Roy en misin cientfica, encargado de cartografar a zona, e sae de Plymouth o 27 de decembro de 1831, na segunda expedicin, co Beagle, ignorando que dirixa un bergantn que chegar a ser famoso e mesmo reproducido no museo da navegacin de Punta Arenas, as como a nao Vitoria. Unha carabela e un ber-gantn unidos polos importantes achados, dous barcos fundamentais na historia de Punta Arenas e do sur de Chile.

Fitz Roy descobre outra ruta interocenica, a que lle deron o nome de Canal Beagle. En sentido contrario ao estreito de Magalhes, esta va de navegacin brese lonxitudinalmente, separando a illa grande de Terra do Fogo das illas do restante arquiplago foguino, at

35

Mara Xos Queizn

Usuaia, que en idioma ymana significa "baa do fondo". Hoxe a cidade mis austral de Arxentina.

O vicealmirante da Real Armada inglesa, Fitz Roy, lembrado na zona, onde pasou catro anos. Unha mon-taa que divide Chile e Arxentina leva o seu nome, as como unha unha baa da rexin de Magalhes, e mesmo unha especie de arroaz: o delphinus fitzroy.

Un azar lvao a elixir a Charles Darwin como com-paeiro. John Henslow, que coeca o interese de Char-les pola bioloxa, e que xa intentara introducir a Darwin na xeoloxa, foi quen o recomendou a Fitz Roy, e ofre-ceulle ao mozo a oportunidade de embarcarse como na-turalista no Beagle, nunha viaxe arredor do mundo. O capitn aceptou a un mozo naturalista de vinte e dous anos, como colega e recadador de exemplares en terra, sen salario.

Charles, que comezara en Edimburgo os estudos de medicina e cirurxa por decisin paterna, que tamn era mdico, abandnaos, horrorizado polas operacins sen anestesia, onde o sangue corra para os caldeiros baixo a mesa onde xaca un individuo previamente emborra-chado, e mesmo as retorcido polas terribles dores e re-tido na mesa por robustos axudantes de quirfano. O delicado Charles non poda tolerar tal tortura.

Sempre que ten a posibilidade, no seu pas, recolle material biolxico e botnico. A bioloxa, a xeoloxa, son a sa vocacin. O pai non quere saber nada diso. Comprobando o fracaso en medicina, pensa na carreira eclesistica e introclceo no estudo da Teoloxa e da Fi-losofa. Est decidido, Charles Darwin ser eclesistico.

36

A boneca de Blanco Amor

A proposta de Fitz Roy para acompaalo na expedi-cin, rexeitada polo pai, inicialmente, pero aceptada ao final, grazas a significadas intervencins, era por dous

anos que se converteron en case ClllCO. Fitz Roy non a desprovisto de lectura. O Beagle

non era un mal bergantn para un intelectual. A biblio-teca do barco acolla mis de 250 libros. Entre eles, como non!, a Enciclopedia Britnica que ocupaba quince me-tros de andel nun barco que meda vinte e sete metros de lonxitude. Unha desmesura incomprensible. Nove de cada dez tripulantes eran analfabetos. A quen quera asombrar o culto capitn de non ser a si mesmo? Can-tos daqueles libros non seran relixiosos? Fitz Roy era un creaccionista convencido con ideas conservadoras. Indignouse ao saber que an ditar unha nova lei inglesa que lle concedera o voto clase media.

Ademais de conservador era dspota. Se algun na travesa lle levaba a contraria, sera azoutado publica-mente. Charles Darwin deba asistir a esas escenas que o turbaban e entristecan.

Resultaba difcil conversar co terrible capitn. Darwin tema comentar as sas ideas. Nunha ocasin mostrou a opinin negativa sobre a escravitude e o capitn dixo:

-Parvadas. Ters ocasin de comprobalo. Os sal-vaxes s serven para exercer de escravos dixo seguro de si.

Con todo, era tolerante con Charles que conside-raba como a sa mascota cientfica.

Darwin foi aprendendo a gardar as sas opinins na mesa de Fitz Roy.

37

Mara Xos Queizn

Mareado durante a travesa desde que saron de In-glaterra, mellorou cando pasaron o Ecuador. Sau a cu-berta e lanzou unha rede no ronsel do barco. As foi como comezou a recoller fermosas criaturas dos fondos

. ~

mannos.

Primeira colleita e primeira pregunta: que sentido tia a creacin de seres tan marabillosos para viviren en lugares onde ningun os ve? A sa mente comeza a cuestionarse a creacin bblica antes de ser consciente. O asombro e a ledicia nense no nimo do mozo.

En Arxentina descobre sos fosilizados procedentes de animais descoecidos de grandes dimensins, seme-llantes a dragns. Nova pregunta: por que non hai fsi-les dos bichos modernos? A resposta tia que ser que non se deron vez, daquela, non houbera creacin b-blica en poucos das.

Sara de Inglaterra como un cristin convencional e chega Chile xa coas crenzas cambaleadas como o Bea-gle naqueles mares. A mis traidora ser a que lle agarda na mis intricada e fabulosa costa do mundo, mis de mil seiscentos quilmetros de mar batido polas treboa-das, os ventos, os furacns ... A natureza en estado puro. Conmovido, Charles estaba preparado para mis pre-guntas.

O Beagle tocou terra na punta meridional de Terra de Fogo, a 160 quilmetros de Cabo de Fornos. Foi al cando Darwin veu os yemenes, aqueles salvaxes espidos que facan horribles movementos coa cara e cos brazos. Descoecan os rifles, porque non se inmutaban se os ap untaban con eles.

38

A boneca de Blanco Amor

o delicado mozo Charles levou un duro golpe. A sa fe liberal de igualdade e bondade entre os seres huma-nos, algo esencial na sa vida anterior, quebrou no en-contro cos yemenes, aquela tribo que malviva nunha natureza hostil.

Andaban espidos a pesar do fro austral, e nin sa-ban construr unha vivenda rstica. Unhas ramas abondaban para formar un teito con que tapar da incle-mencia os seus corpos cobrizos e uns cabelos negros, rudos e enguedellados. A sa nica tecnoloxa era a de faceren unhas canoas con troncos e uns sacos onde as mulleres, as nicas que saban nadar, traballaban, xur-dan e recollan os mariscos dos que se alimentaban, baixo a vixilancia masculina. Os homes batan nelas ou lles esnaquizaban os flllos contra as rochas, de non face-ren ben o traballo ou deixar perder unha porcin da pesca. Pasaban parte da vida na canoa, remando dun lado a outro. Tian os brazos longos. Dbanlle de mamar s cras mesmo baixo da chuvia.

Un arco e unha frecha completaban o seu universo tecnolxico. Aqueles nativos eran "salvaxes, miserables e degradados" aos ollos asustados e inxenuos de Darwin.

Espidos naquelas neves. Seran humanos? Non era posible. Seran unha especie a medio camio entre os animais e os humanos? Novas preguntas, cada vez mis afastadas da creacin bblica. O naturalista deu tamn en antroplogo cando coeceu a estes seres que vivan

-

como animais. De non ser que falaban. Unico distin-tivo da sa humanidade. Pouco a pouco, Charles Dar-win foi concibindo a idea da seleccin natural, e da

39

Mara Xos Queizn

evolucin a partir dunha antepasada comn. Non poda comentar nada disto co capitn.

Mentres o Beagle realizaba medidas de correntes ocenicas e cartografaba a costa, Darwin investigaba en terra firme, para dedicarse ao seu labor infatigable de recollida de flora, pedras, fsiles e ao mesmo tempo fuxir do Beagle naqueles mares onde as tempestades asustaban os marieiros mis avezados e as borrascas movan o barco como unha noz. O propio Darwin dica que "Terra de Fogo tia un clima espantoso, un dos peores do mundo". Sempre golpeada polo vento iracundo.

Non era no mar, senn en terra onde o mozo Dar-win fixo grandes descubrimentos. Asistiu a un terre-moto e puido ver mexillns por riba da altura da marea. Encontrou cunchas no alto dos Andes, ou covas onde quedaban restos dun animal que bautizou como milodn, unha e'specie de oso de gran tamao. A travs dos fsiles que foi recollendo, e comprobando a distribucin xeo-grfica da vida, foi decatndose de que non haba moita diferenza entre os animais e os humanos.

Percorra Chile a cabalo e enviaba algns restos f-siles ou de animais a Cambridge para clasificalos e obte-ren mis informacin. Os cinco anos de expedicin no Beagle foron fundamentais para idear a base evolutiva moderna.

Anos despois, casado coa sa prima, muller exem-plar e rica herdeira, que coidaba da sa escasa sade, pasou a vida na paz da campia, nunha gran casa en In-glaterra, cis mando e escribindo sobre a evolucin. Un

40

A boneca de Blanco Amor

paradigma de home conservador na vida privada e revo-lucionario na vida pblica. A existencia desas das esferas s reduca as posibilidades humanas da esposa, dedi-cada a el. Para el eran os coidados, a paz e o tempo libre, que lle procuran as atencins da esposa no eido pri-vado, para facilitarlle a preparacin para o pblico.

Dubidou Charles se casar ou non. Finalmente de-cdese. "Ter unha esposa consguelle nenos (se Deus quere), compaa constante, un interese cara a sa per-soa, un obxecto para amar e xogar (mellor do que un can) ... Son cousas boas para a sade, anda que supo-an unha terrible perda de tempo", recapacita.

Busca unha muller domstica para vivir tranquilo. Nada na casa o vai disuadir das sas opinins sobre "a superioridade do cerebro masculino, cunha meirande xenialidade e inventiv'.

O perverso argumento, tan utilizado, do nmero escaso de mulleres poetas, pintoras, msicas, historia-doras, cientficas, filsofas ... en proporcin coa canti-dade de homes, tamn o usa Darwin. Dirase que se esqueceu das mulleres yemenes, parindo, criando, pes-cando, alimentando a familia. S a violencia faca supe-riores aos homes.

Tampouco saa Charles do seu ambiente social, nin se achegaba s fbricas para ver a producin das mulle-

. , . .

res e as cnaturas, nos postos maiS pengosos e peor paga-dos, nin reflexionaba sobre a sa enorme contribucin revolucin industrial.

Cando deixaran de ser as mulleres escravas para fa-ceren os peores traballos e os menos recoecidos e paga-

41

Mara Xos Queizn

dos? Cando se an preparar as mulleres para pensar, es-tudar, instrurse? Cando iran, primeiro escola e logo universidade? As preguntas darwinianas non procura-ban esas luces.

Como un home que concibe a evolucin das especies, non pode concibir a evolucin humana, e as dificultades que tiveron e teen as mulleres para chegar ao mesmo es-tadio de formacin e liberdade ca os homes, para seren poetas, cientficas, msicas, pintoras ... ? Que lxica segue Darwin para reflexionar sobre a seleccin natural e con que raciocinio cis ma sobre as mulleres, inferiores per se?

Misterios que non aborda. O creag:ionismo tia todo resolto.

O feito que Darwin escribe A orixe das especies por medio da seleccin natural. Mais atrasa a sa publica-cin. Sabe que o libro vai provocar un escndalo e teme as repercusins. Incluso a reaccin da sa esposa.

Nun ambiente anda dominado pola Biblia, a evo-lucin foi considerada unha inmoralidade, unha des-vergonza, ou unha desorde nunha sociedade ordenada coa creacin divina, sen crear mis complicacins. Por moito rudo que motivara, nada ser xa igual despois da sa publicacin.

Con este libro ingresamos na cultura moderna, atinxindo unha teora crtica e anti dogmtica. O crea-cionismo substitudo pola evolucin.

As mulleres, mesmo se non podiamos concibir nin escribir o libro de Darwin, no seu tempo, beneficimo-nos do seu xenio.

42

TERCEIRA REVELACIN

CHILE: LUGAR DE CREATIVIDADE E PROGRESO

unta Arenas, a carn do porto que se inicia co des-cubrimento do estreito de Magalhes, foi fundada

en 1848, sendo en principio un asentamento militar e unha colonia penal, un sistema gobernamental para iniciar o asentamento en lugares arredados, de clima extremado e vida difcil, onde a xente non vai de seu. Arxentina utilizou o mesmo mtodo con Ushuaia, onde formou un campo de concentracin para delin-cuentes reincidentes ou disidentes polticos. O gober-no chileno intentara o mesmo sistema cunha colonia penal.

A mediados do sculo XIX prodcense uns grandes disturbios no penal. Saqueados os edificios e asasinados os gobernadores, sacerdotes, armadores e capitns, o sanguinario morn termina coa destrucin e incendio da igrexa, o hospital e o edificio da gobernacin. No-meado un novo goberno, e cunha forte represin, a ci-dade penal subsistiu at 1877.

Mis adiante, cunha presidencia chilena mis l-cida e con vistas ao futuro, brese a unha nova poltica