3-3-3-3-3-���������������

20122012201220122012

�������������������������

Bosh muharrir

Halim SAIDOV

Ilmiy-metodik,

axloqiy-ta’limiy,

ommabop jurnal

Tahrir hay’ati

Baxtiyor DONIYOROV

Jo‘ra YO‘LDOSHEV

Islom ZOKIROV

Tal’at G‘AFFOROVA

Dilfuza TOSHMUHAMEDOVA

Nafisa SAFAROVA

Gulmira KAMILOVA

(bosh muharrir o‘rinbosari)

Manzilimiz: 100000, Toshkent,

Matbuotchilar ko‘chasi, 32- uy.

Telefonlar: (0-371) 236-74-23,

(0-371) 232-02-90.

Fax: (0-371) 233-72-28

Veb-sayt: www.bt-jurnal.uz

E-mail: talim-uz@xtv.uz

Jurnal O‘zbekiston RespublikasiMatbuot va axborot agentligida¹ 0056- raqam bilan 2006- yil22- dekabrda ro‘yxatga olingan.

MUASSIS:O‘zbekiston Respublikasi

Xalq ta’limi vazirligi

Jurnal maketi tahririyatning matbaa

bo‘limida tayyorlandi.Dizayner - B. Jontemirov.

Sahifalovchi - M. Fayziyeva.

Bosishga 2016- yil 21.09. kuniruxsat etildi. Ofset usulida chop

etildi. Qog‘oz bichimi60x84 1/8. Qog‘oz hajmi shartli

4 bosma taboq. Nashriyothisobida 4,65 bosma taboq.

Tiraji: 14155. 789- buyurtma.Bahosi kelishilgan narxda.

Tahririyat nuqtayi nazariga moskelmagan maqolalar tahlil etilmaydiva egalariga qaytarilmaydi.

© BOSHLANG‘ICH TA’LIM 2016- yil

Nashr uchun mas’ul:

D.RO‘ZIQULOV.

«Sano-Standart» MCHJbosmaxonasi.

100069, Toshkent shahri,Shiroq ko‘chasi, 100- uy.

Voqealar, dalillar, raqamlar

Istiqlol inshootlari..................6

Donolar bisotidan

Muvaffaqiyatli tarbiyaning siri..7

Tajriba

O‘yla, izla, bo‘ya va chiz.......7Yosh o‘qituvchiga yordam

Tahlillarda sinalgan darsningpedagogik bahosi yuqoribo‘ladiKeyingi dars oldingisidanyaxshi bo‘lsin!.......................8

O‘qish

Kuz manzarasi(3- sinf, I chorak)................10

Sinab ko‘ring

Ta’lim-tarbiya jarayonigatexnologik yondashuv...........12

O‘qituvchi yon daftariga

So‘zi boyning o‘zi boy..........13

Krossvord

Quvnoq o‘rmoncha.............16

Bir safda

«Bolalar adabiyoti» —tahririyatimiz mehmoni.........18

Ìåòîäè÷åñêèå ðåêîìåíäàöèè

Òåõíîëîãèÿ ðàçâèòèÿêðèòè÷åñêîãî ìûøëåíèÿ....21

Èíòåãðèðîâàííûé óðîê ìàòåìàòèêè è ýòèêè

Ñ ïðèðîäîé íàäî íàìäðóæèòü!(Äëÿ 1-ãî êëàññà)..........22

Èñòîðè÷åñêèé êàëåéäîñêîï

Ëåãåíäà î øàõìàòíîéèãðå....................................23

Ðàçìèíêà äëÿ óìà

Ðåáóñû.............................23

Òðóäîâîå îáó÷åíèå

Òðóäîì ñëàâåí ÷åëîâåê(Êëàññíûé ÷àñ).................24

ÈÇÎ

Ðèñóåì îñåíü(Óðîê â 3-ì êëàññå)...........26

Ïðèçíàíèå

Ó÷èòåëü, ïðîáóæäàþùèéëþáîâü ê èñêóññòâó............27

Åñëè õî÷åøü áûòü çäîðîâ

Äûõàòåëüíûå óïðàæíåíèÿ..27

Mehnat ta’limi

Qog‘ozdan oqqush shakliniyasash(2- sinf)...............................28

Direktor minbari

Ziyrak o‘quvchilar safikengaysin..........................30

Ertak

Mehribon chuvalchang........32

2

Yaxshidan bog‘ qoladi, deydi dono

xalqimiz. Negaki, bandasi baqoga ketsa

ham, u yaratgan bog‘ mevalaridan,

yashilligidan, soyasidan fanoda

qolganlar bahramand bo‘ladilar. Bu

hodisa hayot abadligiga xizmat etgani

bois oddiy xalq tomonidan tabiat

qonuniyati sifatida talqin qilinadi.

Inson jismida ruhoniyat ham bor.

Uning tirikligi uchun harakat qilinmasa,

boshqacha aytganda, ma’naviyati

tarbiyalanmasa, takomillashtirilmasa,

johilga aylanib ketishi tarixda behisob

marotaba isbotlangan. Yuksak

ma’naviyatli shaxslarni kamolga

yetkazish ishiga bosh-qosh bo‘lgan

insondan nima qoladi? Uni qanday atash

mumkin?

O‘zbekistonning birinchi Prezidenti

Islom Karimov muallifligida, o‘zining

bevosita rahbarligida bobolar ta’limotiga

asoslanib, eng zamonaviy xalqaro

tajribalar inobatga olingan holda

yaratilgan va hayotga muvaffaqiyatli

tatbiq etilgan Kadrlar tayyorlash milliy

dasturi ta’lim-tarbiya tizimini tubdan

o‘zgartirib yubordi. Izchil islohotlarning

eng buyuk natijasi intellektual salohiyatli

yoshlardan iborat katta to‘lqin vujudga

kelganidir. Bu avlod tenglar ichra teng

bo‘ladigan jamiyat qurish uchun shiddat

bilan kelajakka harakatini boshlaganini

nafaqat xalqimiz, balki dunyo

hamjamiyati ko‘rib, tan olib turibdi.

Mustaqillik yillarida respublikamiz

maktab o‘quvchilari xalqaro fan

olimpiadalarida jami 260ga yaqin

oltin, kumush va bronza medallarini

qo‘lga kiritib, g‘olib yigit-qizlarimiz

bilan bahslashayotgan tengdosh-

larining hamda ularni baholayotgan,

ba’zi hollarda ajablantirayotgan

dunyo mutaxassislarining xotirasiga

O‘ZBEKISTON nomini bitib qo‘yishdi.

Bunday yuksak ko‘rsatkichlar Kadrlar

tayyorlash milliy dasturi doirasida

amalga oshirilgan asrga tatigulik xayrli

ishlar natijasidir. Jumladan, davlat ta’lim

standartlari, o‘quv dasturlari ishlab

chiqilib, ular asosida darsliklarning

yangi avlodi yaratildi, o‘qituvchilarning

malakalari tizimli ravishda oshirildi,

alaloqibat, ta’lim sifati yuksaldi. 2004—

2009- yillar mobaynida jami 8501ta

(351ta yangi maktab binosi qurildi,

2470ta maktab kapital rekonstruksiya

qilindi, 3608ta maktab mukammal,

2069tasi joriy ta’mirlandi) maktabda,

2010—2016- yillar mobaynida esa

2255ta maktabda qurilish-ta’mirlash

ishlari olib borildi, minglab ta’lim

muassasalari kompyuter texnikasi, o‘quv

mebellari, fizika, kimyo, biologiya

fanlaridan zamonaviy o‘quv-laboratoriya

uskunalari bilan ta’minlandi.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturi

asosida millat yoshlarining jismoniy

barkamolligi yo‘lida yaratilgan uch

bosqichli tizim — umumta’lim maktablari

o‘quvchilarining «Umid nihollari», o‘rta

maxsus, kasb-hunar ta’limi o‘quvchi-

larining «Barkamol avlod», oliy ta’lim

talabalarining Universiada musobaqalari

ham alohida ta’kidga loyiq.

Eng yangi misol. Yaqinda Braziliya-

ning Rio-de-Janeyro shahrida bo‘lib o‘tgan

XXXI yozgi olimpiada o‘yinlarida sportchi

yoshlarimiz 4ta oltin, 2ta kumush, 7ta

bronza medalini qo‘lga kiritib, Vatanimiz

tarixi sahifalariga buyuk natijani yozib

qo‘ydilar. Jahonning 206ta mamlakati

vakillari ishtirok etgan murosasiz

musobaqalarda, O‘zbekistonning birinchi

Prezidenti ta’biri bilan aytganda,

«o‘g‘lonlarimizning ko‘rsatgan mardligi

va fidoyiligi, mahorati va matonati, ona

Vatanimizga muhabbati ming-minglab

yoshlarimiz uchun haqiqiy ibrat

namunasi bo‘ldi».

Bu g‘alabalarga o‘z-o‘zidan erishilgani

yo‘q. Ularning ibtidosi xususida boks

bo‘yicha o‘smirlar o‘rtasida Osiyo va

jahon chempioni, II o‘smirlar olimpiadasi

3

g‘olibi, kattalar o‘rtasida Osiyo

chempioni, jahon chempionati va

Olimpiya o‘yinlari sovrindori, «Shuhrat»

medali va «O‘zbekiston iftixori» faxriy

unvoni sohibi Bektemir Meliqo‘ziyevdan

eshiting:

— Meni va tengqurlarimni

Prezidentimiz asos solgan uch

bosqichli uzluksiz sport musobaqalari

tarbiyaladi, iqtidorimizni yuzaga

chiqardi. Sportdagi faoliyatimizda

yuksak natijalarga erishishimizda

muhim omil bo‘lib xizmat qildi.

Buyuk bobolar, xususan, Abu Nasr

Forobiy fozil fuqaro tarbiyasida

musiqaning betakror ahamiyatini

ta’kidlagan. Prezidentimiz tashabbusi

bilan farzandlarimiz iste’dodini ro‘yobga

chiqarish va kamol toptirish, yoshlarning

madaniy saviyasini yuksaltirish, ularning

qalbiga san’at orqali milliy hamda

umuminsoniy qadriyatlarni singdirish

maqsadida qabul qilingan bolalar

musiqa va san’at maktablarining

moddiy-texnika bazasini mustahkamlash,

faoliyatini tubdan yaxshilashga qaratil-

gan Davlat dasturi doirasida 301ta

bolalar musiqa va san’at maktabi hamda

3ta musiqa akademik litseyi yangidan

qurildi va rekonstruksiya qilindi.

Yaratilgan zamonaviy shart-sha-

roitlar natijasida bolalar musiqa va

san’at maktablariga o‘quvchilar qamrovi

2008- yildagi 38 mingdan 2016- yilda

59,3 ming nafarga ko‘tarildi. Eng

asosiysi, o‘quvchilarning didi, dunyoqa-

rashi yuksaldi. Yosh san’atkorlarning

xalqaro tanlov hamda festivallarda

qo‘lga kiritayotgan yutuqlari ko‘paydi.

Mustaqillik yillarida iste’dodli yoshla-

rimiz Fransiya, Italiya, Germaniya, Buyuk

Britaniya, Ruminiya, Gollandiya, Polsha,

Rossiya, Ozarboyjon kabi ko‘plab

davlatlarda o‘tkazilgan nufuzli xalqaro

tanlovlarda ishtirok etib, 44ta Gran-pri,

255ta 1- o‘rin, 159ta 2- o‘rin va 170ta 3-

o‘rinni qo‘lga kiritdilar.

E’tibor bering, insonning jismi va

ma’naviyatini to‘g‘ri tarbiyalash nafaqat

uning o‘zini, balki millatni, davlatni

dunyoga tanitishga xizmat qildi.

Milliy dasturning bir qarashda

xalqaro miqyosda yorqin ko‘rsatkich-

larni bermaydigandek taassurot

qoldiradigan yana bir betakror jihati bor.

To‘qqiz yillik ta’limdan keyin farzand-

larimiz kasb-hunar kollejlarida o‘qishni

majburiy tarzda davom ettirib, ikki-uchta

zamonaviy mutaxassislik bo‘yicha kasb-

hunarlarga ega bo‘ladilar. Ana shu noyob

jihati Kadrlar tayyorlash milliy

dasturining gavhari hisoblanadi. Negaki,

kasb-korli odamning jamiyatda o‘z o‘rnini

topishi osonlashadi. Hunar insonning

baxtli hayot kechirishi uchun zarur

bo‘lgan tinchlik, mehr-muhabbat kabi

muhim omillar qatorida turadi.

O‘n ikki yillik majburiy ta’limdan

so‘ng bitiruvchilarning har biri oliy ta’lim

muassasalarida o‘qishni davom ettirish

huquqini saqlab qoladi. Yurtimizda bilim

olishga ishtiyoq shu darajada

kuchaydiki, istiqlolimizning 25 yilligi

arafasida oliy o‘quv yurtlariga hujjat

topshirish rekord darajaga ko‘tarildi.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturi fan-

texnika taraqqiyoti, tezkor zamon

qo‘yadigan yangi talablarni qabul

qiladigan, takomillashib borishi nazarda

tutilgan hujjatdir. Hayotiy bir misolga

murojaat qilamiz. Yurtimiz taraqqiyotida

chet tillarni o‘rganishga ehtiyoj

kuchayganda dasturga asoslanib tegishli

chora-tadbirlar qo‘llanildiki, bu kabi

o‘zgarishlar kutilgan natijani sifat

jihatdan yuksaltirdi.

Mustaqillikni mustahkamlash, mam-

lakatni rivojlangan davlatlar qatoriga

olib chiqishga mo‘ljallangan milliy

dasturni yaratish uchun yuksak ma’na-

viyat, amalga oshirish uchun esa

ma’naviy jasorat talab etilardi. O‘zbek-

ning donishmand o‘g‘loni, Yurtboshisi

Islom Karimov bunday sifatlar sohibi edi

va uning rahnamoligida O‘zbekiston

yorqin kelajak sari yuz tutdi.

Demak, yuksak ma’naviyatli insondan

ma’rifat bog‘ining betakror mevalari –

vatanparvar, bilimga chanqoq, marrani

baland ola biladigan, doim olg‘a

intiladigan yuqori intellektual salohiyatli

avlod qoladi. O‘zbekistonning birinchi

Prezidenti, buyuk ma’rifatparvar Islom

Karimovdan ana shunday sermag‘z

mevalari mo‘l bog‘ ham qoldi, deyish

to‘g‘ri va o‘rinli bo‘ladi.

Shu kunlari yurtimiz ahli o‘z oilasi-

ning aziz insonini yo‘qotib qo‘ygandek

qayg‘uda yuribdi. Bu nafaqat oilamiz,

yurtimiz, balki dunyo miqyosidagi

yo‘qotishdir. Lekin ko‘ngilga malham

bo‘lgulik jihatlar ham ko‘p. Biz

yurtimizning ana shu betakror farzandi

sabab tinchlik yo‘li, bag‘rikenglik yo‘li,

taraqqiyot yo‘li, baxt va yana ko‘plab

bunyodkorliklarga olib boradigan

yo‘llarni topdik.

Avlodlarning, xususan, biz, muallim-

larning vazifasi ulug‘ Yo‘lboshchimiz

boshlab bergan ana shu xayrli ishlarni

sabot bilan davom ettirishdir.

Halim SAYID.

4

Zamonaviy maktab, demak, o‘qituvchi ham bu holatni

real va o‘zgartirib bo‘lmaydigan ma’lumot sifatida tan

olishi kerak. Shu bilan birga maktab o‘ziga davlat va

jamiyat tomonidan qo‘yilgan vazifalardan kelib chiqib

barcha o‘quvchilarga umumta’limning Davlat ta’lim

standartlariga asoslangan holda talablar qo‘yadi. Bu

standartlar sinfdagi barcha uchun yagona o‘qitish dasturi

doirasida belgilangan muddatlarda egallanishi zarur

bo‘lgan bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiyalarni

hamda barcha o‘quvchilar bajarishi lozim bo‘lgan bir xil

topshiriqlarni o‘z ichiga oladi.

Yuz berayotgan o‘zgarishlarning keng qamrovliligiga

qaramasdan, shaxsga yo‘naltirilgan interfaol pedagogik

texnologiyalarni joriy etish orqali ta’lim sifatini oshirishning

turli resurslarini izlab topishda zamonaviy maktabda

ommaviy o‘qitishning eng keng tarqalgan shakli bu

maktab mashg‘ulotlari bo‘lgan va shunday bo‘lib qoladi.

Bu davlat tomonidan xalq ta’limi tizimi uchun ustuvor etib

belgilangan yangi maqsad va vazifalar asosiy an’anaviy

maktab mashg‘ulotlari orqali amalga oshirilishi lozimligini

bildiradi.

An’anaviy pedagogikaning eng ilg‘or yutuqlarini saqlab

qolgan holda ta’lim jarayoniga interfaol pedagogik

texnologiyalarda ko‘zda tutilgan zamonaviy vosita va

metodlarni tizimli va keng joriy etish; zamonaviy darsliklar,

axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va elektron

axborot-ta’lim resurslari vositalari orqali barcha

maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar uchun o‘qitish

jarayonida teng va qulay sharoitlar yaratish; bolalarda his

qilish, fikrlash, nutq, xotira va tasavvurni rivojlantirishni

ta’minlash; har bir bolaning alohida qobiliyatlari, moyillik

va qiziqishlari asosida ularning ijodiy potensiallarini

kengaytirish uchun shart-sharoitlar yaratish bugungi

zamonaviy maktablarning hamda boshlang‘ich sinfo‘qituvchisining maqsad va vazifalari hisoblanadi.

Mamlakatimizda kichik maktab yoshidagi bolalarnio‘qitish jarayoniga zamonaviy raqamli o‘qitish vositalari,axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT), turlielektron axborot-ta’lim resurslari (EATR), an’anaviydarsliklarning multimediali qo‘llanmalari va ilovalaribosqichma-bosqich joriy etilmoqda. Misol uchun, oxirgi2—3 yil ichida boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchilari uchun 18nomdagi videodarslar va 11 nomdagi darsliklarningmultimediali ilovalari yaratildi va yetkazib berildi.

Boshlang‘ich sinflardagi ingliz, nemis va fransuz tilio‘qituvchilarini o‘quv-metodik majmualar bilanta’minlashga alohida e’tibor qaratildi. Mazkur majmualardarslik, o‘qituvchi uchun o‘quv-metodik qo‘llanma, mashqdaftari, DVD diskga yozilgan darslikning multimedialiilovasini o‘z ichiga oladi.

Yaqinda O‘zbekiston pedagogika fanlari ilmiytekshirish instituti xodimlari, dasturchilar va Multimediaumumta’lim dasturlarini rivojlantirish markazimutaxassislari, shuningdek, metodistlar hamdaboshlang‘ich sinf o‘qituvchilaridan tashkil topgan mualliflarguruhi tomonidan «Alifbe» nomli elektron axborot-ta’limresursining tajriba-sinov varianti ishlab chiqildi.

Mazkur elektron darslik (ta’lim beruvchi dastur) yagonamajmua sifatida o‘ziga EATRlarining bir nechta turlarinibirlashtirgan. Uning tuzilmasiga DTS talablari va 1- sinflaruchun o‘quv dasturlariga mos bo‘lgan, amaldaqo‘llanilayotgan an’anaviy «Alifbe» darsligidagi (muallifR.Safarova) 68 soat dars taqdimot-mashg‘ulotlarikiritilgan.

Har bir taqdimot-mashg‘ulot didaktik topshiriqlarningbajarish ketma-ketligini kuzatib borish, xatoliklar to‘g‘risidaxabardor qilish va ularni tekshirib ko‘rgach, tezkor tuzatishimkoniyatlarini beruvchi interfaol o‘rgatuvchi slaydlar,

Yangi o‘quv yili boshida O‘zbekistondagi umumta’lim

maktablarining ostonasini yuz minglab o‘quvchilar ilk bor bosib

o‘tadilar hamda ularning birinchi sinfdagi ta’lim-tarbiyasi jarayoni

boshlanadi. Har bir bola maktabga o‘zining dunyoqarashi, hadiklari-

yu umidlari, odobi va turli-tuman o‘ziga xosliklari bilan keladi.

Unutmaslik kerakki, o‘quv jarayonining boshlanishida bolalarning

dastlabki o‘qishni boshlash shart-sharoitlari har xil bo‘ladi, ya’ni

ularning umumiy rivojlanishi ham, maktabga tayyorgarlik darajasi

ham bir-biridan farq qiladi. Mazkur farqlanishlar bolaning maktabga

kelgunga qadar tarbiyalangan ijtimoiy va oilaviy sharoitlari, ta’lim

darajasi va ota-onasining bandligi, turmush tarzining o‘ziga xos

xususiyatlari, oilaviy an’analar, hayotiy qadriyatlarga ota-onalarning

qarashlari, qiziqishlari, bolaga bo‘lgan munosabatlari, oilaning

moddiy jihatdan farovonlik darajasi va boshqa ko‘p omillar

bilan izohlanadi.

5

trenajyorlar va mashqlarni o‘z ichiga oladi. Alohidata’kidlash kerakki, ular harakatli o‘yinlar ssenariysi asosida

ishlab chiqilgan dasturlardir.

Bu kabi didaktik materiallarning yutuqlari sirasiga

berilgan topshiriqni birgalikda bajargan bir yoki bir necha

o‘quvchilarning ta’limiy faoliyatini tezkor, qulay,

betaraf(xolis), avtomatlashtirilgan va ko‘rgazmali ravishda

baholash imkoniyatini kiritish mumkin.

Elektron resursda ta’lim jarayonining barcha

ishtirokchilari uchun mo‘ljallangan interfaol elementlar va

usullar, turli ko‘rinishdagi animatsiyalar va

multiplikatsiyalar, o‘rgatuvchi harakatli o‘yinlar, audio va

videomateriallar nazarda tutilgan. Ular orqali bolalar turli

didaktik topshiriq va harakatli o‘yinlar jarayonida nozik

harakat malakalarini, fazoviy tasavvurlari, xotiralarini va

o‘ta muhim hamda dolzarb bo‘lgan boshqa ko‘nikmalarini

rivojlantiradi. Masalan, kompyuterning sichqonchasi va

klaviaturasi bilan ishlash, elektron doskada stilius (elektron

ruchka)dan foydalanish va boshqa murakkab bo‘lmagan

malakalarni egallaydi.

«Alifbe» elektron resursining tajriba-sinov variantidan

o‘quv jarayonida foydalanilganda 1- sinf o‘quvchilari

hozircha o‘quv dasturlari va DTSga kiritilmagan quyidagi

kompetensiyalarni egallaydi:

— klaviatura orqali matn kiritish harakatlari;

— turli interaktiv elementlarni kerakli yacheykalarga

ko‘chirib o‘tkazish;

— obyektlarni guruhlash va ko‘p sonli elementlar

o‘rtasida moslikni aniqlash;

— taklif etilgan ro‘yxatdan elementlarni tanlab olish

va ma’lum kompozitsiyalar tuzish uchun ko‘chirib

o‘tkazish;

— interfaol obyektlarni ularning xususiyatlarini

o‘zgartirish yoki yangi obyektlar olish uchun birlashtirish;

— ma’lum tizimlar tashkil etish uchun bunday

obyektlarni o‘zaro bog‘lash;

— taklif etilgan shablon asosida to‘g‘ri sxemalar va

ketma-ketliklar tiklash;

— vizual obyektlarni matnli obyektlarga teskari

transformatsiyalash;

— o‘z-o‘zini nazorat qilish va baholash amaliy

malakalarini shakllantirish.

Elektron resurs darsning turli bosqichlarida foydalanish

uchun mo‘ljallangan: yangi mavzuni o‘rganishda, avval

o‘rganilgan mavzularni takrorlash va mustahkamlashda,

shuningdek, o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va

malakalarining DTS talablariga mosligini tekshirishda

foydalanish mumkin. Uning asosiy yutuqlari qatoriga o‘quv

materiallarini to‘liq va uzluksiz bayon etilganligini, interfaol

va multimedia texnologiyalarining birgalikda qo‘llanil-

ganligini, qulay va samarali navigatsiya imkoniyatlarini

kiritish mumkin.

«Alifbe» elektron axborot-ta’lim resursi tuzilmasiga

taqdimot-mashg‘ulotlaridan tashqari yana quyidagilar ham

kiritilgan:

— «Elektron darslik tugmachalari va ularning vazifalari»

ma’lumotnomasi yordamida foydalanuvchilar darslikni

boshqarish vositalari va zaxiralari bilan tanishishlari

mumkin;

— darslik bilan ishlash uchun mo‘ljallangan amalda

ishlatilayotgan «Alifbe» qo‘llanmasining HTML shakldagi

elektron varianti;

— interfaol harflardaniborat elektron magnitli doska,elektron qalam, qalam rangini tanlash uchun palitra vaelektron o‘chirg‘ich;

— o‘quvchilarni savodxonlik bayramiga tayyorlashuchun mo‘ljallangan, har bir o‘rganilgan harf bo‘yichao‘qish uchun interfaol matnlar va she’rlarningaudioyozuvlaridan iborat o‘quv materiallari to‘plami;

— o‘quvchilarning mustaqil o‘qishlari uchunmo‘ljallangan ko‘plab hikoyalarning interfaol matnlari vashe’rlar, shuningdek, har bir matn uchun audioyozuvlarva illustratsiyali materiallar to‘plami.

Elektron darslik tajriba-sinov maydonchalaridama’qullanganidan keyin uning tarkibiga o‘qituvchilar uchunmo‘ljallangan elektron metodik qo‘llanma va ota-onalaruchun tavsiyalar kiritiladi.

Elektron resursda o‘quv obyektlari turli usullar orqaliberilgan: matnlar, grafiklar, foto, ovozli, video vaanimatsiya. Aytish mumkinki, ta’lim jarayoni uchun qulayidrok qilishning barcha usullari qo‘llaniladi, ya’nio‘quvchilarning ijodkorlik(kreativ) faoliyati va fikrlashi,amaliy faoliyati uchun tayanch sharoitlar yaratiladi.

Tavsiya etilayotgan elektron darslik o‘qituvchining vaamaldagi an’anaviy darslikning o‘rnini bosmaydi, lekino‘quv materiallarini o‘zlashtirish jarayonida o‘quvchida faolva bir vaqtning o‘zida ko‘rish, eslab qolish, eshitish vabajarib ko‘rish hamda his qilish imkoniyatlarini ishgasolishga sharoit yaratadi.

Mazkur o‘quv majmua yordamida o‘qituvchi amalgaoshirishi mumkin bo‘lgan ayrim imkoniyatlarni ko‘ribchiqamiz:

— dars mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rish uchunkam vaqt sarf qilish;

— o‘quvchilarning bilishga bo‘lgan intilish faoliyatlariniyanada qiziqarli va samarali tashkil etish;

— yangi o‘quv materiallarini idrok etish, tushunib yetish,eslab qolish va mustahkamlash samaradorligini oshirish;

— tushungan holda o‘qishga o‘rgatish metodlarinitakomillashtirish;

— o‘quvchilarning xotirasini rivojlantirish, har bir mavzubo‘yicha olgan bilimlarini amaliyotda qo‘llay olishlari uchunqulay sharoit yaratish;

— o‘quvchining so‘zlashuv orqali fikrlashining o‘sibborishini ta’minlash;

— og‘zaki va yozma muloqotlar orqali o‘quvchilardakommunikativlik ko‘nikmalarini takomillashtirish;

— bolalar bilimi shakllanib borishini ko‘rgazmalikuzatish va kamchiliklarni maqsadli va o‘z vaqtida tuzatish;

— o‘quvchi ishini baholashning mazmundorliginita’minlab, bola hamda uning ota-onasini kelajakka ishonchbilan qarashga yo‘naltirish.

Tavsiya etilayotgan elektron resurs moslashuvchanbo‘lib, uning materiallarini o‘quv dasturi va aniq bir sinfxususiyati, darsning maqsadi, o‘qituvchining tajriba vakasb mahorati darajasidan kelib chiqib tegishli o‘zgartirishva qo‘shimchalar kiritish imkoniyati mavjud.

Sh.ERGASHEV,Xalq ta’limi vazirligi umumta’lim maktablarida

o‘quv-tarbiya jarayonini rivojlantirish boshboshqarmasi boshlig‘i, texnika fanlari nomzodi,

dotsent.A.KOLANTAROV,

O‘zPFITI katta ilmiy xodimi.

6

Qoraqalpog‘iston Respub-likasi xalq ta’limi vazirligi tomonidan

boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchilariningforumi to‘rtta hududda o‘tkazildi.Forumga 702ta umumta’lim muassasasi

qamrab olinib, boshlang‘ich ta’limjarayoniga innovatsion texnologiyalarni tatbiq

etishda 791 nafar trener-o‘qituvchi (ulardan 95nafari chet tili o‘qituvchisi) jalb etildi.

Forumning yalpi yig‘ilishida Qoraqalpog‘istonRespublikasi xalq ta’limi vaziri Q.Bekturdiyev,respublika XTXQTMO instituti rektori T.Atamuratov,

Nukus davlat pedagogika instituti professor-o‘qituvchilari, kafedra mudirlari, ilg‘or

pedagoglar va metodistlarning mazmunlima’ruzalari tinglandi.

Oltita sho‘ba yig‘ilishida forummateriallari, boshlang‘ich ta’limyangiliklarini o‘qituvchilarga yetkazish

bo‘yicha uslubiy ko‘rsatma berildi. Yangi2016 — 2017- o‘quv yilida boshlang‘ich sinf

o‘qituvchilari forum materiallaridan unumlifoydalanmoqda. «Go‘zal va betakrorimsan,

muqaddas Vatanim, jonim senga fido,

O‘zbekistonim!» degan ezgu g‘oyani singdirganholda o‘quv-tarbiya jarayonining sifati vasamaradorligini oshirishga; iqtidorli, iste’dodli,shu bilan birga, fanlarni o‘zlashtirishi qiyinbo‘lgan o‘quvchilarga individualyondashishga; darslarni har bir o‘quvchiningqiziqishi, ehtiyoji, qobiliyati, shaxsiy sifatlari,intellektual xususiyatlarini aniqlash asosidatashkil etishga e’tibor qaratilmoqda.

«Boshlang‘ich ta’limning sifat-samaradorliginioshirishda zamonaviy yondashuv», «Boshlang‘ichsinflarda amaliy (musiqa madaniyati, tasviriy san’at,mehnat, jismoniy tarbiya) fanlarni o‘qitishdainnovatsion ta’lim texnologiyalari», «Boshlang‘ichsinflarda chet tillarni o‘qitishda zamonaviytexnologiyalar», «Boshlang‘ich ta’limda o‘zbekva rus tillarini o‘rgatishda ilg‘or pedagogik vaaxborot texnologiyalari» yo‘nalishlaridao‘tkazilgan sho‘ba yig‘ilishlari material-larining mazmuni umumta’lim maktablari-ning har bir boshang‘ich sinf o‘qituvchisigayetkazildi.

Guloyim ABDUKARIMOVA,Qoraqalpog‘iston Respublikasi

O‘quv-metodika markaziboshlang‘ich ta’lim metodisti

7

Dars o‘tish usullarining rang-barang bo‘lishi o‘quvchini ham,pedagogni ham ilhomlantiradi. Darsjarayonida o‘quvchini shunchakitinglovchiga aylantirib qo‘ymasdan,mustaqil ishlashiga, bilmaganlarinibayon eta olishiga imkoniyat yaratibberish zarur. Zero, mahoratlimurabbiy o‘quvchilarga mavjudhaqiqatni anglatibgina qolmay,izlanish, intilish yo‘lini o‘rgatadi.

O‘quvchilarning iqtidorinirivojlantirishda rebuslarningahamiyati juda katta. Bolalardunyoqarashi, tasavvuri kengayishiuchun o‘zlari ijod qilishi zarur.Quyida o‘quvchilar tuzganrebuslardan namuna keltiramiz.

(«Barcha kitoblar Hilola oyda»).

O‘quvchilarning fikrlash

qobiliyatini o‘stirishda «O‘yla, izla,

bo‘ya va chiz» o‘yini katta

ahamiyatga ega. Bu o‘yin

an’anaviy darsda ham, zamona-

viy pedagogik texnologiyalar

asosida tashkil etilgan mashg‘u-

lotlarda ham bolaning imkoniyat-

larini yuzaga chiqaradi. Dars

qiziqarli va jonli o‘tadi. O‘quvchi

mustaqil fikrlaydi. Guruh a’zola-

rida o‘z javoblarini solishtirish

imkoni tug‘iladi.

3- usul:

60-(30+15)=60-45=15 (so‘m)

Javob: 15 so‘m qoldi.

Masalaga teskari masala

tuzamiz: Dilnozaning bir necha

so‘m puli bor edi. 30 so‘mga

daftar, 15 so‘mga chizg‘ich sotib

olgach, 15 so‘m puli qoldi.

Dilnozaning jami qancha puli

bo‘lgan? Masalani tenglama

usulida ham yechish mumkin. U

quyidagicha bo‘ladi:

x-(30+15)=15

x-45=15

x=15+45

x=60 (so‘m)

Javob: Dilnozaning 60 so‘m

puli bo‘lgan.Umidjon QOSIMOV,Samarqand viloyati

Urgut tumanidagi34- umumta’lim maktabining

boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi.

9⋅2+18-28=8(9-1)⋅2:4⋅2=89:3⋅7-13=8

O‘quvchilarga darslikdamasalani bir necha usul bilanyechishga hamda berilganmasalaga teskari masala tuzishgao‘rgatib borish ham o‘zining ijobiysamarasini beradi.

Namuna: Dilnozaning 60 so‘mpuli bor edi. 30 so‘mga daftar,15 so‘mga esa chizg‘ich sotib oldi.Dilnozaning necha so‘m puliqoldi?

Yechilishi:1- usul:1) 60-30=30 (so‘m)2) 30-15=15 (so‘m)Javob: 15 so‘m qoldi.2- usul:60-30-15=30-15=15 (so‘m)Javob: 15 so‘m qoldi.

O‘z shogirdlarida mehnatdan zavqlanishxislatlarini uyg‘ota bilgan muallim sharaf-larga loyiq.

E.Xabbard

Har qanday ta’lim va tarbiyada engasosiy narsa — muallim, uning tafakkurdunyosidir.

A.Disterbeg

Ilmda kuchli bo‘lgan, uni yaxshiegallagan va unga ixlos qo‘ygano‘qituvchigina barcha o‘quvchilarga samaralita’sir ko‘rsata olishi mumkin.

I.Mendeleyev

Tarbiyada eng katta xato —shoshqaloqlikdir.

J.Russo

Bolalarga o‘qitilayotgan darslar ularningyoshiga muvofiq kelmog‘i lozim, aks holda,ularda o‘zbilarmonlik, o‘ziga bino qo‘yish,mag‘rurlanish kasali xavfi tug‘iladi.

I.Kant

Agar o‘quvchilarda tashabbuskorlik vafaollik rivojlanmas ekan, har qanday bilimjonsizdir; o‘quvchilarni faqat fikrlashga emas,istakka ham o‘rgatmoq kerak.

A.Umov

Muvaffaqiyatli tarbiyaning siri —o‘quvchiga hurmatda.

R.Emerson

Boshqalarni o‘qitib, o‘zimiz hamo‘rganamiz.

Seneka

Maktabning maqsadi tarbiya va faqattarbiyadir.

Tarbiya bilimdan ustun turadi. Insonnitarbiya voyaga yetkazadi.

A.Sent-Ekzyuperi

Tarbiyaning eng muhim qismi fe’l-atvorni shakllantirishdir.

D.Ushinskiy

Chiroyli haykalcha yasab, unga hayotbaxsh etmoqlik yaxshi, ammo yosh aqlniulg‘aytirish, yosh qalbni o‘ziga xosshakllantirib, unda adolat tuyg‘usinijonlantirish, yanayam yaxshi.

V.Gyugo

Niginabonu HABIBULLAYEVAtayyorladi.

Muvaffaqiyatlitarbiyaning siri

Donolar bisotidan

B Hi

lar da.

Tajriba

8

Dars tahlili borasida tushuncha hosilqilish uchun Farg‘ona viloyati Uchko‘priktumanidagi 6- maktabning direktoriAzizaxon A’zamovaning boshlang‘ich sinfo‘qituvchisi Mag‘firat Asrorovaning darskuzatuvida ishtirok etdik. Tabiiyki,kuzatuvchining nimalarga e’tiborberayotganiga razm solib turdim. Darsnitahlil etish varaqasini to‘ldirar ekan, rahbar45 daqiqalik faoliyatning davlat ta’limstandartlariga javob berishi, axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridanfoydalanish, yangi mavzuni tushuntirishdaasosiy fikrni ajratib olish, ilmiylik vasoddalik, ko‘rgazmalilik, maqsadni to‘g‘riqo‘yish, darsni to‘g‘ri rejalashtirish, darsdahamkorlikka erisha olish, bilim vako‘nikmalarni o‘zlashtirishni nazorat etish,o‘quvchilar bilan yakka va jamoada ishlashkabi jihatlarga alohida e’tibor qaratdi. Darsoxirida o‘quvchilar egallagan bilimlarnazorat qilinganida, ko‘rsatkich 90 foiznitashkil etdi. Azizaxon A’zamovaxulosalarini samimiy tarzda bayon etarkan,shunday dedi:

— Darsda qo‘yilgan maqsadgaerishildi. Bu mashg‘ulotni bemalol tumanva shahar miqyosida o‘tkaziladigananjumanlarga namuna sifatida tavsiyaetsak bo‘ladi. Menimcha, dars beruvchiniquruq tanqidga olish emas, ijobiytaraflarini ochib berish, metodik tavsiyava yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatish orqali ungako‘maklashish kerak. Ana shunda kuzatuvva tahlillar pedagoglarning ruhiyatinisindirmaydi, balki mahoratini oshirishgaxizmat qiladi. Ikki-uch yil oldin shuo‘qituvchining darslarida juz’iy xatoliklaraniqlangandi. Ma’muriyatimiz yoshmutaxassislarni, shuningdek, darsidakamchiligi bor deb topilgan pedagoglarnio‘z ustida ishlash yo‘l-yo‘riqlari bilantanishtirib, kerakli metodistlar bilan

ishlash ko‘nikmasi shakllangani ko‘zgayaqqol tashlanadi.

O‘qituvchining pedagogik mahoratinibir kunda oshirib bo‘lmaydi. Bundamaktab ma’muriyatining hamkorligi,qo‘llab-quvvatlashi va, engasosiysi,pedagogning o‘z ustidaishlashga ishtiyoqi eng muhim omilsanaladi. 6- maktabning boshlang‘ichsinflarida darslar sifati va natijasinianiqlashda mashg‘ulot jarayonini kuzatishva tahlil qilish katta yordam beradi. Harbir pedagog, direktorning o‘quv-tarbiya,boshlang‘ich ta’lim va ma’naviy-ma’rifiyishlar bo‘yicha o‘rinbosarlari, maktabrahbari ham darslarni kuzatib, tahlilnatijalarini xolis baholab, mavjudkamchiliklarni ko‘rsatish bilanginacheklanmay, ularni bartaraf qilishyuzasidan amaliy-metodik yordamko‘rsatishadi. Amaliy va metodik yordamyakunida noan’anaviy pedagogik kengashtashkil etilib, kamchiliklar qanday bartarafetilgani va natijalari ko‘rib chiqiladi.

Kim qancha dars kuzatadi?Qirq besh daqiqalik dars ta’lim jarayo-

nining yuragi hisoblanadi. Bu paytdao‘quvchining diqqati to‘laligicha bilimolishga, yangiliklarni o‘zlashtirishgaqaratiladi. Darsning sifati esa o‘quvchiegallaydigan ko‘nikma va malakalargabevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shunday ekan,har bir dars davlat ta’lim standartlaritalablarini o‘zida aks ettirgan,o‘quvchilarni yangi bilim olishgaundaydigan ijodiy jarayon bo‘lishi zarur.Samarali dars tashkil etish uchun barchaauditoriyaga mos keladigan tayyorshablon mavjud emas, ya’ni yagonanamunali dars qolipi yo‘qki, uni yodlabolib, aytib bersa. Faqat har bir pedagoghamkasblarining darslarini tahlil qilishi,tajribali ustozlarning pedagogik mahoratinisinchkovlik bilan kuzatishi vao‘rganganlarini amaliyotga tatbiq etishi

O‘quv yili davomida har haftadao‘qituvchilar tomonidan kamida 1 soat,maktab rahbarlari va o‘rinbosarlari, tumanXTMFMTTE bo‘limi uslubchilari tomonidan4 soat, xalq ta’limi boshqaruvi idoralarirahbarlari tomonidan esa 2 soat dars tahlilqilinishi lozim. Dars tahlillari daftarlari haroyda kamida bir marta ta’limningboshqaruv idoralari rahbarlari tomonidano‘rganilib, ishlab chiqarish yig‘ilishlaridamuhokama qilinadi hamda tegishli taklifva mulohazalar qayd etib boriladi.Darsning kundalik rejalari va dars tahlillaridaftarlari tegishli maktab va ta’limningboshqaruv idoralari arxivida 3 yilgachasaqlanadi.

Tahlildan so‘ng o‘qituvchiningobro‘si oshsin!

— Avvalambor, sinfga kirgungacha,dars o‘tkazuvchi o‘qituvchining faoliyati,dars mavzusi, o‘quvchilarning shu fanbo‘yicha o‘zlashtirish monitoringi bilantanishish, bu o‘qituvchining darsi oxirgimarta qachon kuzatilgani va tahlilxulosalarini o‘rganish lozim, — deydiSamarqand viloyati Jomboy tumaniXTMFMTTE bo‘limining boshlang‘ichta’lim metodisti Sayxalbek Narimov. —So‘ng darsga kirish haqida o‘qituvchigaaytib, maqsadni tushuntirish kerak. Darsgao‘qituvchini ogohlantirmasdan, to‘g‘ridan-to‘g‘ri kirish ba’zi anglashilmovchiliklarhamda psixologik to‘siqlarni paydo qilib,dars sifatiga ta’sir etadi. Kuzatuvchi o‘quvxonasiga qo‘ng‘iroq chalinishidan oldinkirishi, ortiqcha xatti-harakatlar bilano‘quvchilarning diqqatini tortmasligi zarur.Dars yarmida chiqib ketmaslik,o‘qituvchiga tikilib qaramaslik, uyalitelefonda so‘zlashmaslik ham kuzatuvchimadaniyatini belgilaydi. Darsboshlangach, kuzatuvchining o‘ta ziyrakbo‘lishi, hatto pedagogning darsga kirib

hamkorlik qilishiga sharoityaratib berish yo‘llariniizlaymiz. Metodikakengashida o‘qituvchi-larning bir-biriga dars o‘tibberish tajribasini yo‘lgaqo‘yganmiz. Noan’anaviypedagogik kengashlardamuhokama qilib, malakaoshirishga yo‘llanmaberamiz. Ma’lum vaqtdankeyin pedagoglarda ijobiyo‘zgarishlar, xatolar ustida

mumkin. Xo‘sh, dars kuzatish va tahlilqilish pedagogga nima beradi va u qaysiasoslarga ko‘ra tartiblanadi?

Umumta’lim maktablarida darslarnikuzatish va tahlil qilish tartibi tizimlishakllangan. Tahlil qilinadigan darslarrejasi direktorning o‘quv-tarbiya ishlaribo‘yicha o‘rinbosarlari tomonidantasdiqlanadi. Dars tahlillari uchun alohidadaftar yuritilib, sahifalanadi va shnurlanib,tegishli tartibda xalq ta’liminingboshqaruv idoralari rahbari imzosi vamuhri bilan tasdiqlanadi.

9

kelish kayfiyati, ishonchli qadamtashlashi, samimiyligi, birinchi so‘zi, tashqiqiyofasini ham nazardan qochirmay,kerakli yozuv, taklif va tavsiyalarni daftargaqayd qilib borishi lozim. Demak, o‘qituvchifaoliyatiga samimiy munosabatda bo‘lish,unga hurmat bilan qarash, harakatlarinima’qullab turish ham pedagogga daldabo‘ladi. Darsdan keyingi tahlilda avvalo‘qituvchini eshitish, tahlil natijalarini xolisbayon qilish, yutuqlarni e’tirof etish vaundan keyingina kamchiliklarni taklif vatavsiya sifatida bildirish maqsadgamuvofiqdir. Agarda metodist-kuzatuvchidars tahlilini shunday ustalik bilanuyushtirsa, o‘qituvchining obro‘siniko‘tarsa, unda yanada samarali mehnatqilishga xohish uyg‘otolsa, keyingidarslarda, albatta, ijobiy siljish bo‘ladi.O‘tkazilgan tahlil o‘qituvchida ko‘tarinkiruhni paydo qilsa, kelgusida namunaliochiq darslar tashkil etishga urinadi.Shaxsan o‘z tajribamda dars tahliligashunday yondashgan holda har o‘quvyilida kamida 80ta darsni tahlil qilaman.Metodist-o‘rgatuvchi va pedagog-o‘rganuvchi sifatida tahlilga kirishaman.Olaylik, 46- maktab o‘qituvchisi NigoraBerdiyeva darslarida yangicha didaktikmetodlardan foydalanib, qiziqarli darstashkil etdi. Pedagogning namunalidarslarini tumanda o‘tkazilganseminarlarda hamkasblari e’tiborigahavola etib, mutaxassislardan taqrizlaroldik va tumanda, so‘ngra viloyatmiqyosida ommalashtirdik. Hozirtumanimizdagi 165 nafar tajribali ustozlarshogirdlari bilan hamkorlikda ishlab,o‘zaro darslarini tahlil qilishadi, bir-birigaamaliy yordam berishadi. 23- maktabningyosh o‘qituvchisi Kamola Otaqulovaningdarslariga kirganimda, hayajonlanish vaqator uslubiy kamchiliklarga yo‘l qo‘yganikuzatildi. O‘qituvchiga metodik yordamko‘rsatib, ustoz o‘qituvchiga biriktirib,seminarlarga taklif etishimiz natijasidauning malakasi oshdi. Ayni paytdaKamola Otaqulova qator ochiq darslartashkillashtirib, tajribali ustozlar safidanjoy oldi.

Darsda qanday xatolarga yo‘lqo‘yiladi?

Dars tahlili kuzatuvchiga ham,kuzatiluvchiga ham o‘rganish va o‘rgatishimkonini beradi. Mahoratni charxlashuchun xizmat qiladigan bu pedagogikvaziyatda, ya’ni tahlil jarayonida nimalargaamal qilish lozim?

Toshkent shahar xalq ta’limixodimlarini qayta tayyorlash va malakasinioshirish instituti katta o‘qituvchisi DiloromAbdurahmonova tahlil turlari haqidaquyidagilarni bayon qildi:

— Darsni ilmiy, psixologik, metodik,didaktik va umumpedagogik tahlil qilishmumkin. Kuzatuvchi darsni ilmiy tahlilqilayotganda o‘qituvchining fanni ilmiyasosda chuqur bilishi, darsga ilmiyjihatdan tayyorgarligi, mutaxassisligiga oideng yangi ilmiy-nazariy axborotlardan

xabardorligi, ilmiy qoida va ta’riflarni to‘g‘ribayon etib, atamalarni o‘quvchilarga osontushuntirishini nazardan qochirmasligimuhim. Darsda qo‘llangan usullar ta’limturiga xosligi, o‘quv materiallarini bayonqilish va tushuntirish jarayonidagiusullarning shu materialga mos yoki mosemasligi metodik tahlil davomidaaniqlanadi. Usullarning samaradorligi,rang-barangligi, namunaviyligi yangimavzuni o‘quvchilar qay darajadao‘zlashtirgani bilan belgilanadi. Didaktiktahlil esa dars samaradorligi, qoidalarningqanchalik to‘g‘ri hamda mukammalbajarilganligini kuzatish demakdir.Umumpedagogik tahlil — darsdagi hammajihatlarning qisqa va yengil ko‘rinishdagitahlili. Bunda sinf xonaning dars o‘tishgatayyorligi, jihozlardan tortib o‘quvchi-larning darsga munosabati va hurmatbilan qarashi, o‘qituvchining darsdagiboshqaruvchilik roli va ish uslubigachahisobga olinadi. Darsni psixologik tahlilqilishda o‘qituvchining murakkab o‘quvmaterialini o‘quvchilar idrok etishi uchunqulay, tushunarli hamda qiziqarli taqdimetishi, oddiyligi, yorqin misollar,o‘xshatish va qiyoslashlar, ko‘rgazmalimateriallardan foydalanishda hayot bilanbog‘lash, har bir bolaga alohidayondashish kabi masalalarga e’tiborqaratiladi.

Ma’lumki, kuzatilgan darsning tahliliumumiy pedagogika va xususiy metodikatalablari nuqtayi nazaridan bir xil bo‘lsaham, lekin har bir fanning o‘z talablaribor. Masalan, atrofimizdagi olam darsidao‘quvchilarni tabiat bilan tanishtirish,muzeylarga sayohatga olib chiqishgaahamiyat berilsa, ona tili va o‘qishdarslarida nutqning ravonligi, ijodiyfikrlashga e’tibor qaratiladi. Lekin hammafan bo‘yicha dars kuzatish va uni tahlilqilishdan asosiy maqsad o‘quvchilarningbilim va malakalarini takomillashtirishga,o‘qituvchilarning mas’uliyatini oshirishgaqaratilmog‘i lozim. Ta’kidlash joizki,tahlilda ayrim kuzatuvchilar darsga yaxlittizim sifatida qaramay, ko‘proq tashqijihatlariga baho beradilar, darsningmazmun-mohiyati xususida yuzakimulohaza yuritadilar. Shuningdek, darstahlilida o‘qituvchining ko‘rgazmaliqurollardan foydalanishi, didaktikkartochkalar bilan ishlashi va hokazolaraytiladi-yu, ulardan nima maqsadda, qaysivaziyatda foydalanilgani, qanchalik samarabergani, vaqt taqsimoti, o‘quvchilarningyosh xususiyati hisobga olingani kabimasalalar to‘g‘risida fikr yuritilmaydi.

— Yana bir jiddiy kamchiliko‘qituvchining o‘zini o‘zi tahlil qilishgae’tibor qaratmasligidir, — deydi DiloromAbdurahmonova. — O‘zini o‘zi tahlil qilishtamoyili o‘qituvchining o‘z faoliyatidagiyutuq va kamchiliklarini aniqlash vabartaraf etishga oid maqsadli yo‘lnibelgilab olishiga asos bo‘ladi.O‘qituvchilar aksariyat hollarda darsjarayonida quyidagi xato va kamchiliklargayo‘l qo‘yadilar:

— dars maqsadi bilan o‘quvchilarnitanishtirmaslik;

— interfaol metodlardan samaralifoydalana olmaslik;

— dars jarayonida barchao‘quvchilarning ishtirokini ta’minlayolmaslik;

— o‘quvchilar bilan yakka va jamoatartibida ishlashga erisha olmaslik;

— o‘quvchilarning mustaqil ishlashinita’minlamaslik;

— o‘quvchilar bajargan ishlarni vaqtidabaholamaslik;

— nutqining ravon, ta’sirchanemasligi;

— mavzuni amaliyot bilan bog‘labtushuntirmaslik;

— mavzuni ilmiy va amaliy jihatdantushuntirishga e’tibor bermaslik;

— sinf doskasi, darslik, o‘quvchidaftari, qo‘shimcha adabiyotlardanfoydalanishning tizimli yo‘lgaqo‘yilmaganligi;

— o‘quvchilarga beriladigansavollarning muammoli tarzdatuzilmaganligi va hokazo.

Darslar aniq maqsad asosidakuzatilishi va tahlil qilinishi lozim.Shundagina natija samarali bo‘ladi vao‘quv jarayoni yuzasidan aniq xulosachiqariladi. Dars tahlilida izchillik, aniq birmaqsadning yo‘qligi, darsga tasodifanqatnashish, darsni chuqur tahlil qilaolmaslik, o‘qituvchiga amaliy yordamko‘rsata olmaslik kabi jihatlar dars sifativa saviyasining pasayib ketishiga olibkeladi.

Dars kuzatish va tahlil qilish faqatginametodik ahamiyatga ega bo‘lmay,maktabda o‘quv-tarbiya jarayonigarahbarlik va nazoratning muhimshakllaridan biri hamdir. Zero, o‘qituvchidarsini kuzatish va tahlil qilishning tizimliyo‘lga qo‘yilishi darslarni qiyoslash vaxatolarning bartaraf etilganligini aniqlashimkoniyatini beradi. O‘qituvchilarningo‘zaro dars kuzatishi esa tajribaalmashinuv jarayoni bo‘lib, darso‘tayotgan o‘qituvchi bor mahoratini ishgasolib, yuqori ishchanlik bilan faoliyatko‘rsatsa, tahlil qiluvchi esa taklif vamulohazalar berish orqali tajribasiniboyitadi, metodik malakasini oshiradi.

Nasiba ERXONOVA.

10

Mavzu: «Oltin kuz» matni, «Kuzkelganda» she’ri (Tolib Yo‘ldosh).

Darsning maqsadlari:ta’limiy: «Oltin kuz» matni va Tolib

Yo‘ldoshning «Kuz kelganda» she’ribilan tanishtirish, o‘quvchilarning to‘g‘riva ifodali o‘qish malakalarini oshirish;

tarbiyaviy: tabiatga mehr-muhabbat tuyg‘ularini, tejamkorlikxislatlarini tarbiyalash;

rivojlatiruvchi: o‘quvchilarningerkin fikrlash doirasini kengaytirish,mustaqil ishlash ko‘nikmalarinirivojlantirish.

Dars turi: yangi bilim, ko‘nikmava malakalarni shakllantiruvchi.

Dars metodi: suhbat, tushuntirish,ko‘rgazmalilik, «Aqliy hujum»,tarmoqlash, amaliy ish.

Dars jihozi: darslik, mavzuga oidrasmlar va videolavhalar, didaktik vatarqatma materiallar.

Darsning borishiI. Tashkiliy qism.O‘quvchilarni darsga hozirlash,

fasl, ob-havo haqida suhbatlashish.

II. Uyga vazifani so‘rash,

o‘tilganlarni takrorlash.

Uyga berilgan topshiriq tekshiriladi.

O‘tilgan mavzular yuzasidan savol-

javob o‘tkaziladi.

— Xalq og‘zaki ijodi bo‘limida

nimalarni o‘rgandingiz?

— Bo‘limdagi qaysi ertak sizga

ko‘proq yoqdi?

— Tez aytishlarning qanday

ahamiyati bor?

O‘quvchilar javoblari to‘ldirilib,

umumlashtiriladi.

III. Yangi mavzu bayoni.

Doskaga kuz manzarasi tasvirlan-

gan rasm ilinadi va rasm asosida

suhbat o‘tkaziladi.

— Rasmda nimalarni ko‘ryapsiz?

Unda qaysi fasl tasvirlangan?

— Qaysi mevalar va ekin hosillari

yig‘ib olinmoqda?

Qaysi qushlar uchib ketmoqda?

Nima uchun?

— Kuzning belgilarini ayting va

rasmga sarlavha qo‘ying.

O‘quvchilarning javoblari tinglanib,

yangi dars mavzusi e’lon qilinadi.

«Oltin kuz» matni o‘qituvchi

tomonidan ifodali o‘qib beriladi. Matn

yuzasidan savol-javob o‘tkaziladi.

— Matnda kuzning birinchi oyi

haqida nima deyilgan?

— Kuzda tuyoqli jonivorlar hayotida

qanday o‘zgarishlar ro‘y beradi?

— Qaysi qushlar issiq o‘lkalarga

uchib ketadi?

O‘quvchilarning javoblari to‘ldirilib,

tarbiyaviy xulosa chiqariladi.

Matndagi notanish so‘zlar

yuzasidan lug‘at ishi o‘tkaziladi.

Lug‘at ustida ishlash.

Sep — bisot, qizlar uzatilayotganda

berib yuboriladigan mol.

(Davomi. Boshi muqovaning 2- betida).

O‘qituvchi va ota-ona — qo‘shqanotHuri opa pedagogik faoliyati davomida 8ta sinfni uchirma qildi. Ayni paytda

o‘qitayotgan 2- sinf o‘quvchilari uning 9- uchirmasi. Har gal yangi sinfni qabulqilib olar ekan, zimdan bolalarni bir-bir ko‘z oldidan o‘tkazadi. Qishloqdoshlariemasmi, barchasini taniydi. Yaqindan tanimaydiganlarini o‘rganadi va,albatta, oilasidagi muhit bilan tanishadi. Chunki ta’lim-tarbiyaning asosiyomillaridan biri oiladagi muhit ekanligi o‘z tajribasidan ma’lum.

— Hozir sinfimda 34 nafar o‘quvchi bor. Bu 34 xil fe’l-atvor degani, —deydi u. — Ularning ota-onalari esa 68 nafar. 34 nafar o‘quvchinikigayana 68 xil fe’l-atvorni qo‘shaylik. Bir o‘qituvchi shuncha qalbga kiribbormog‘i shart. Shundagina ko‘zlagan maqsadimiz — mamlakatimizertasini har tomonlama sog‘lom va barkamol avlod bilan ta’minlashgaerishamiz. Toleyimiz balandligini qarangki, bugun barcha sharoit va

imkoniyatlar yaratilgan davrda yashayapmiz, ishlayapmiz. Bolalargabilim berish avvalgidan ancha osonlashgan. Ilgari o‘quvchilar ikkinchi

chorak oxirigacha harfni harfga urishtirishni o‘rgansa, do‘ppimizniosmonga otardik. Endilikda esa o‘g‘il-qizlar maktabgacha ta’lim

muassasasida yoki oiladan harflarni o‘rganib kelmoqda.Qolaversa, axborotlashgan asr bizga ko‘p imkoniyatlarni tuhfa

etmoqda. Hatto darsliklarimizning ham multimediali ilovalarimavjud. Ulardan foydalanib o‘tilgan darslar, albatta, o‘zining

ijobiy samarasini beradi-da.Ota-onalar farzandlarini Huri opaning sinfiga

berishga intiladi. Qattiqqo‘l, tartibli, o‘z o‘rnida,bolajon opaning qo‘lida ta’lim-tarbiya olishning ham

Qoya — tik tog‘.Manzara — ko‘zga tashlanib

turadigan joy tasviri.Don ozuqa — donli yemish.Iste’mol — yeyish, ichish.(O‘quvchilarga matn «Navbat bilan

o‘qi» usulida o‘qitiladi).

Matn mazmuni qayta hikoyaqildiriladi.

«Mustaqil o‘qish» mashqi.

«Kuz kelganda» she’rini o‘quvchilarmustaqil o‘qiydilar va mazmuniniizohlaydilar.

She’rdagi qofiyadosh so‘zlaraniqlanadi.

To‘y-qo‘y, osib-bosib, qish-xush...«Pay uramiz» (yerga yoyib

qo‘yish), «Dimog‘lari chog‘» (xursand)iboralari o‘rnida qanday so‘zlarniishlatish mumkinligi so‘raladi.Ma’nodosh so‘zlar bilan almashtirib,she’r qaytadan o‘qitiladi.

Dam olish daqiqasi o‘tkaziladi.

Kuz ne’matlari haqida topish-moqlar aytish musobaqasi tashkilqilinadi.

Pichoq kessa, qon chiqar,Po‘choq ketsa, don chiqar.

Jigar emas, jigarrang,Bodring kabi tarang.

Beqasamdan to‘ni bor,Ichi alvon lolazor.

11

Oltin kuz

Polizekinlaripishadi

Sabzavotlaryetiladi

Mevalarpishadi

Qushlar issiqo‘lkalarga

uchib ketadi

Ob-havodao‘zgarishlar

bo‘ladi

Daraxtbarglari

sarg‘ayadi

Qovun

Tarvuz

Sholg‘om

Turp

Nok

Olma

Turna

Qaldirg‘och Kunlar issiq

Kechalarisovuq

Chinor

O‘rik vahokazo

IV. Mustahkamlash.Tarmoqlash metodidan foydalanib,

o‘quvchilardan oltin kuzning belgilarihaqidagi fikrlarini yozish so‘raladi.

«Kuz manzarasi» tasvirlanganvideolavha namoyish qilinadi.

Ijodiy ishlash uchun o‘quvchilarto‘rt kishilik kichik guruhlargabo‘linib, mavzuga oid boshqotirmatuzadilar.

Namuna: «Rasmli boshqotir-ma»da meva va sabzavotlar rasmlariberiladi.

1. Olma2. Behi3. Lavlagi4. Anor5. Sholg‘om6. Baqlajon7. TurpV. Darsga yakun yasash va

baholash.O‘qituvchi: — Bugungi darsda

o‘rganilgan «Oltin kuz» matni va «Kuzkelganda» she’ridan nimalarni biliboldingiz?

O‘quvchilarning javoblari ting-lanib, darsga xulosa yasaladi. Faolqatnashgan o‘quvchilar baholanadi.

VI. Uyga vazifa.«Oltin kuz» matni va «Kuz

kelganda» she’rini o‘qish. Mavzugaoid topishmoqlarni o‘rganish.

Ro‘za GANJAYEVA,Xorazm viloyati Urganch

tumanidagi 27- umumta’limmaktabining boshlang‘ich

sinf o‘qituvchisi.

mas’uliyati bor. Uning qalbiga ozor beradigan jihat —biror o‘quvchisining kasal bo‘lishi. Ota-onalargafarzandlari salomatligiga jiddiy ahamiyat qaratishni qattiqtayinlaydi. Ularni maktabdami, ko‘cha-ko‘ydami o‘zi hamnazorat ostiga oladi. Chunki bir kun darsdan qolgano‘quvchida bilim zanjiri uziladi. Shuning uchun bo‘lsakerak, sababsiz dars qoldirgan o‘quvchidan ham, uningota-onasidan ham qattiq ranjiydi.

Huri opaning tarbiya borasidagi tajribasi ham tillardadoston.

Elda e’zoz topish — baxtChinakam fidoyi muallimlar mansab-u mukofotlarga

intilmaydi. Ularning yagona orzusi yurt ertasi — yoshavlodga ta’lim-tarbiya berib, elga qo‘shishdir. Kechaginamaktabgacha ta’lim muassasasi yoki oiladan — ota-onasi bag‘ridan maktab ostonasiga qadam qo‘yganbolakay yoki qizaloqning bir harfni o‘qish yoki yozishnio‘rganishi ular uchun eng katta mukofot. Mana shundayinsonlarning mehnatini esa el-u yurt munosib baholaydi.Huri opaning xizmatlari 1996- yildayoq meva berishniboshlagan edi. U muddatidan oldin oliy toifali o‘qituvchisifatida e’tirof etildi. 2007- yili Xalq ta’limi vazirligining«Xalq ta’limi a’lochisi» ko‘krak nishoniga munosib topildi.2010- yili mamlakatimizning birinchi Prezidenti IslomKarimov farmoniga binoan «Shuhrat» medali bilantaqdirlandi. Yurtimiz mustaqilligining 25 yilligi arafasida

esa «O‘zbekiston Respublikasi xalq o‘qituvchisi»unvoniga loyiq ko‘rildi.

— Men oddiy muallimman, — deydi ko‘zlarida

yosh halqalangan Huri Soliyeva. — Biroq hukumatimiz

mening ozgina xizmatimni ko‘p ko‘rib, ko‘klarga

ko‘tardi, hurmat ko‘rsatdi. Birgina ota yoki onaning

«Tashakkur, ustoz! Siz tufayli farzandim o‘qish va yozishni

o‘rgandi!» degan e’tirofidan ko‘nglim qanchalar

yuksaladi. Mustaqilligimiz sarboni Islom Karimovning

e’tibori bilan shunchalar hurmat topdim. Aslida,

maktablarimizda yaratilayotgan sharoitlar biz — ustozlar

uchun bebaho mukofot edi. Biroq ular o‘qituvchilik

kasbini yanada sharaflantirib, bizlarga alohida e’tibor

qaratdilar. Bu yurtimiz kelajagiga munosib avlod

tarbiyalash yo‘lida astoydil xizmat qilish uchun bizga

yanada kuch beradi.

Ha, jajji yuraklarga ezgulik urug‘ini qadash va qalb

qo‘rini berib parvarishlash o‘qituvchidan katta kuch va

mahorat talab etadi. Oradan yillar o‘tib, uning mevasidan

bahramand bo‘lish esa chinakam saodatdir. O‘zining

betakror olamida zavq bilan yashab, mehnat qilayotgan

Huri Soliyeva kabi fidoyi ustozlar ana shunday baxtga

munosib.

Bashorat OTAJONOVA.

(Anor)

(Baqlajon)

(Tarvuz)

12

Bugun ta’lim-tarbiya sohasida zamonaviy axborot vapedagogik texnologiyalarni qo‘llash asosiy talablardanbiriga aylandi. Zero, ta’lim sifati va samaradorligini oshirisho‘qituvchining interfaol usullarni qay darajada bilishi hamdaularni ta’lim-tarbiya jarayonida faol qo‘llay olishigabog‘liqdir. Ayni paytda darslarni texnologik asosda tashkiletish kundalik darslarga yangicha, ijodiy yondashishni,o‘quvchilarning faol ishtiroklarini tashkil etishni taqozoetmoqda. Tajribadan kelib chiqqan holda quyidagi interfaolusullarni qo‘llashni tavsiya etamiz.

«Rol ijro etish» interfaol usullar guruhiga kiradi.O‘yindan oldin o‘qituvchi o‘yin vaziyatini

tushuntiradi, uningqahramonlariga tipik xatti-harakatlarni tavsiflaydi.O‘quvchi-qatnashchilar buma’lumotlardan foydalanib,belgilangan rollarni ixtiyoriytarzda ijro etadi. Shuninguchun o‘qituvchi o‘yinqatnashchilarini ehtiyotkorlikva mohirlik bilan tanlaybilishi kerak.

O‘yinni tayyorlashdashunday vaziyatni yaratishkerakki, unda« t o m o s h a b i n l a r »«qahramonlar»ni tanishimumkin bo‘lsin. O‘qituvchio‘yin tugagandan so‘ngyakun chiqaradi, bunda u

o‘quvchilariga ham baho qo‘yiladi. Bu usul oxirgi guruh o‘ztopshirig‘ini tushuntirguncha va o‘qituvchi uni boshqaguruhlardan so‘raguncha takrorlanadi. Oxirida o‘qituvchiyakun chiqaradi, unda o‘quvchilar tushuntirgani vao‘zlashtirgani uchun baholanadi.

«Qarorlar shajarasi» usulidan asosan, o‘tilganmavzularni takrorlash hamda umumlashtirish maqsadidafoydalaniladi. Unda o‘quvchilar kichik guruhlarga bo‘linadi,har bir guruh biror mavzu, misol uchun, «O‘zbekistondamuhim sanalar»: «14- yanvar — Vatan himoyachilari kuni»,«8- mart — Xalqaro xotin-qizlar kuni», «9- may — Xotira vaqadrlash kuni», «Mustaqillik bayrami» kabilarda belgilanganvaqt (3—5 daqiqa) davomida ma’lumot yozadi. So‘ng1- guruh 2- guruhga, 2- guruh 3- guruhga, 3- guruh4- guruhga o‘z topshiriqlarini davom ettirish uchun beradi.Bunday amal har bir guruhga o‘z topshirig‘i qaytgunchabajartiriladi. Keyin guruhlar o‘z masalasi bo‘yicha berilgantopshiriqni navbati bilan taqdim etadi va baholanadi.

Yakka tarzda ishlash uchun quyidagi interfaol usullartavsiya etiladi:

«Insert» usuli. Bu usuldan (3- sinf) yangi mavzu bayoni,yangi mavzuni mustahkamlash, takrorlash bosqichlaridafoydalaniladi. Unda o‘quvchilarga matn beriladi. Bu matndaeski ma’lumotlar bilan birga yangi ma’lumotlar ham mavjudbo‘ladi. Birorta olim, asar muallifi haqida ma’lumotlar bo‘lishimumkin. O‘quvchilar ularni 4ta belgi bilan (+, -, !, ?)belgilaydilar. So‘roq bilan belgilangan ma’lumotlarnio‘qituvchi tushuntirib beradi.

«Esse» usuli. O‘quvchilar «Odobnoma» darslarida hamdatarbiya jarayonida ko‘rsatilgan rasm, kinofilm yoki sayohatgachiqqandagi taassurotlarini kichik inshoda (esseda)

o‘quvchilarning e’tiborini«aktyorlar» aytgan aniqgaplarga emas, balki mashqmaqsadiga qaratishi kerak.Bu usul o‘quvchilarningdunyoqarashini kengaytiradi,mustaqil fikrlashgao‘rgatadi, tasavvurinirivojlantiradi. Rol ijro etishusulida quyidagi tadbirlarnio‘tkazish mumkin: (3—4-sinf) «Ertaklar dunyosida»,«Amir Temur zamonaviymaktabda», «Siz AlisherNavoiy asarlari qahramonlaribilan».

Shuningdek, boshlang‘ichsinflarda kichik guruhlarda ishlash uchun quyidagi

interfaol usullarni tavsiya etamiz:«Egri-bugri» usuli yangi mavzuni o‘rganishda darsliklar

soni oz bo‘lsa, yoki o‘tilgan mavzularni takrorlash vaumumlashtirish maqsadida foydalaniladi. O‘quvchilar kichikguruhlarga bo‘linadi. Har bir guruh birorta mavzu bo‘yicha,misol uchun, «Davlat ramzlari» mavzusida bitta topshiriqni(«Bayroq», «Gerb», «Madhiya» (1- sinf) belgilangan vaqtdavomida o‘rganadi yoki takrorlaydi va shu asosda yangimavzu o‘zlashtiriladi. So‘ng 1- guruh vakillari boshqaguruhlarga borib, ularga o‘z topshiriqlarini («Bayroq»)tushuntirib beradi. So‘ngra o‘qituvchi o‘sha guruhlargaushbu topshiriqlar bo‘yicha savollar beradi va javoblarnibaholaydi. Shuningdek, har bir guruhning faol

yoritadilar. Esseni ma’lum mavzu bo‘yicha tez-tez yozdirishmumkin: «Men ta’tilni qanday o‘tkazdim», «Kinodan olgantaassurotlarim» va hokazo.

2 qismlik kundaliklar. Bunda (4- sinf) birorta fikrbo‘yicha (olimlarning fikrlari, maqollar va hokazo bo‘lishimumkin) o‘quvchilar o‘z izohlarini yozishadi. Masalan,

Fikr Izoh

Ona bitta, Vatan yagona.

Yuqorida ko‘rsatilgan interfaol usullar an’anaviy usullarbilan birgalikda foydalaniladi. O‘qituvchi ulardan qaysibosqichda, qanday qilib foydalanishni o‘zi darsni oldindanloyihalashtirib aniqlaydi. Unda quyidagilarga e’tibor berishtavsiya etiladi:

— fan va mavzu xususiyatiga («Odobnoma» fanining vatarbiya jarayonining ijtimoiy-gumanitar xarakteri, uningo‘quvchi dunyoqarashiga, tasavvurlariga, xulq-atvoriga ta’siri,atrofimizdagi olamni bilishiga qaratilganligi);

— dars va tadbirdagi muayyan bosqichning (takrorlash,mavzuni tushuntirish, mustahkamlash, yakunlash va hokazo)maqsadiga va xususiyatlariga;

— o‘qituvchining imkoniyatlariga (jihozlarningko‘chirilishiga, o‘quvchilarning boshqa shaklda joylashishiga,amaliy namunalarni ko‘rsatishiga) va hokazo.

Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘z faoliyatiga ijodiyyondashib, ta’lim-tarbiyada zamonaviy pedagogik

texnologiyalarni qo‘llashi samarali natijalar beradi.

Feruza O‘RINOVA,Farg‘ona davlat universiteti

Boshlang‘ich ta’lim uslubiyoti kafedrasi dotsenti,pedagogika fanlari nomzodi.

13

3. Oldingi vaqtda. Zidi: keyin, so‘ngra.

Ma’nodoshi: oldin. Avval o‘yla, keyin

so‘yla (maqol). Kuchuk avval

cho‘chigandek orqasiga tisarildi-da,

keyin nonga yaqinlashib hidlab ko‘rdi-

yu, yemasdan menga tikilib qoldi

(Xudoyberdi To‘xtaboyev. «Erkinlik»).

Bo‘ri esa xush ko‘rmas Hazil, kulgini.

Avval yedi Xo‘rozni, So‘ngra — Tulkini

(Anvar Obidjon. «Xabar sotuvchi»). Juda

ravshan ko‘raman Kelajakni, dunyoni.

Asli insondan avval Kashf etganman

metroni (Dilshod Rajab. «Ko‘rsichqon-

ning malomati»).

ACHCHIQ

1. Qalampir (garmdori)ning ta’mi,

tilni achitib yuboradigan. Zidi: shirin.

Achchiqsan-ku, Bilishar. Nega seni

Ekishar? (Anvar Obidjon. «Qalampirga

yozilgan she’r»). Yo‘q-yo‘q, dori

ichmayman. Dori achchiq (Umida

Abduazimova. «Buvimning hamma gapi

to‘g‘ri»). Shundan keyin Anvar podsho:

«Dunyoda hamma narsadan nima

achchiq?», deb so‘rabdi. «Qalampir»,

debdi donishmandlardan biri («Dono

Zulayho» ertagi).

2. Dovuchcha (g‘o‘ra)ning ta’mi,

nordon. Achchiq olma. Achchiq anor.

3. Qattiq ta’sir qiladigan,

achitadigan. Tamakining achchiq

tutunidan Botirning ko‘zi achishib,

tomog‘i bo‘g‘ildi («G‘uncha»dan).

4. Jazillatib jonni og‘ritadigan.

Yurmas achchiq izg‘irin, Dalalarda

izillab. Kelar yoqimtoy, shirin

Shabodalar g‘izillab (Dilshod Rajab.

«Hademay»). O‘tib ketdi badqovoq

Qishning achchiq ayozi, Tabiat

kiymoqda shod Bayramona libosin

(Dilshod Rajab. «Varraklar quvonchi»).

5. Ko‘ngilga qattiq tegadigan, xafa

qiladigan. Kechir, gapirdim ochiq,

Haqiqat bo‘lar achchiq (Anvar Obidjon.

«Qalampirning Shavlaga yozgan xati»).

6. Alamli, xafalikka to‘la. Mana shu

bir og‘iz so‘z... Gulzorning achchiq ko‘z

yoshlariga sabab bo‘lgan edi

(M.Tojimurodova. «Bolalikning bir kuni»).

Achchig‘i burnining uchida (yoki

ustida) — bekordan bekorga, sal narsaga

jahli chiqaveradigan. Mallamosh bosh

chayqadi: — Nimasini aytasiz, hozirgi

yoshlarning achchig‘i burnining uchida

turadi, biri biridan qaysar (Anvar

Obidjon. «Kezargon boychechak»).

AVVAL

1. Hammasidan oldin, birinchi galda. Avval Chigirtka yugurib-sakrab o‘tadi-da,

sheriklarini imlaydi (Po‘lat Mo‘min. «Qovoqvoyning sarguzashti»). Qilar ishingni

avval O‘ylab olgin mukammal (Po‘lat Mo‘min. «Hikmatli so‘z»).

2. O‘tgan vaqtlarda, hozirgacha. Zidi: endi, hozir. Ma’nodoshi: ilgari, burun. Avval

go‘dak edim, shuning uchun tuzsiz yesam ham, bilmagan edim. Endi katta bo‘lib

qoldim-da («Hurioy» ertagi).

Bir so‘z – bir sir. Bir sir – bir so‘z. Bu dunyoda nimaiki bilim bo‘lsa, til birliklari

vositasida ifodalanadi. Yuzta so‘zni biladigan o‘quvchi bilan mingta so‘zni biladigan

o‘quvchining dunyoqarashi, tafakkuri o‘rtasida o‘n barobar farq sezilishi tabiiy.

Lug‘ati boy bolaning fikri tiniq, nutqi ravon bo‘ladi.

Muallimlar o‘g‘il-qizlarni har jihatdan barkamol etib ulg‘aytirishga tirishar ekan,

ularning so‘z xazinasini ko‘paytirishga alohida e’tibor qaratishlari talab etiladi.

Bunda pedagoglarga lug‘atlar beminnat yordamga keladi. Ayniqsa, maktab

o‘quvchilarining yoshi va saviyasiga moslab tuzilgan so‘zliklar darsda va darsdan

tashqari mashg‘ulotlarda, mustaqil ishlash jarayonida foydalanish uchun qulaylik

yaratadi.

Yaqinda G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyida boshlang‘ich

ta’limda qo‘l keladigan «So‘z sandiqchasi» kitobi chop etildi. Filologiya fanlari doktori

Nizomiddin Mahmudov o‘zbek tilining izohli lug‘atchasini tuzishda jahon lug‘atchiligi

yutuqlarini e’tiborga olgan. Kitobda 700 atrofidagi so‘zlarning ma’nosi sodda,

ixcham va lo‘nda tarzda izohlangan. Misollar ham bolalar adabiyoti namunalaridan

olingan. She’rlarda yangi misra boshi katta harf bilan belgilangan. Agar so‘zning

antonim va sinonimlari mavjud bo‘lsa, «zidi» yoki «ma’nodoshi» degan tavsif bilan

ajratib ko‘rsatilgan. Ko‘p ma’noli so‘zlarning har bir ma’nosi alohida keltirilgan.

Muayyan so‘z bilan bog‘liq iboralar ham izohlangani o‘quvchilarning frazeologik

boyligini oshirishga xizmat qiladi. Quyida «So‘z sandiqchasi»dagi javohirlardan

ayrimlarini e’tiboringizga havola etamiz.

(Davomi 31- betda).

Xalq ta’limi xodimlarining ilmiy-

pedagogik salohiyatini oshirishda maktab

metodbirlashmalari alohida o‘rin

tutadi. Metodbirlashma — umum-

ta’lim maktablarida uslubiy xizmat

ko‘rsatishga asoslangan tizimdir.

Maktabda metodbirlashma Xalq

ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan

«Umumiy o‘rta ta’lim maktabi fan

metodbirlashmalari to‘g‘risida»gi nizom

hamda «Metodbirlashma hujjatlarining

yuritilishi bo‘yicha ko‘rsatma»ga

asoslanadi. Maktabda metodik xizmat

ko‘rsatish tuzilmasining bir bo‘limi

hisoblangan metodbirlashma ishi maktab

pedagogika kengashi qarori asosida o‘zini o‘zi

boshqarish shaklida tashkil etiladi, ish rejasi

metodik kengash tomonidan tasdiqlanadi.

O‘quvchilarning bilim samaradorligi,

pedagoglarning kasb mahoratini

oshiruvchi ushbu mexanizm

umumta’lim maktablarida boshlan-g‘ich ta’lim, sinf rahbarlariyo‘nalishi hamda fanlar yoki bir-biriga

yaqin bo‘lgan fanlar turkumibo‘yicha faoliyat yuritadi. Agar

muayyan fan bo‘yicha o‘qituvchilar soni uch nafardan

kam bo‘lsa, shu turkumdagi fan o‘qituvchilari bilan

birgalikda bitta metodbirlashmaga birlashadilar. Har

oyda kamida bir marta o‘tkaziladigan metodbirlashma

yig‘ilishlarining kun tartibiga qo‘yiladigan masalalar,

avvalo, ta’lim yangiliklariga oid, xususan, hukumatimiz

tomonidan chiqarilgan ta’lim-tarbiyaga doir qaror va

buyruqlar bilan tanishish, pedagogik jarayonda olib

boriladigan faoliyat yuzasidan tahlillar, o‘zaro metodik

yordamning tashkil etilishiga doir masalalar kiritilishi

zarur. Shunga ko‘ra, har bir metodbirlashma a’zosiga

o‘quv yili davomida metodbirlashma faoliyati bo‘yicha

olib boriladigan vazifalar taqsimlanadi.

Asosiy hujjatlari

Metodbirlashma faoliyati uchun quyidagi hujjatlar

bo‘lishi shart:

— metodbirlashma a’zolari haqida ma’lumot;

— ish rejasi;

— hisobotlar;

— yig‘ilish bayonnomalari;

— metodbirlashma faoliyatiga doir o‘quv-metodik

hujjatlar nusxasi;

— metodbirlashmaga yuqori tashkilotlardan kelib

tushgan o‘quv-metodik hujjatlar nusxasi.

Faoliyat negizi

Muallimlarning kasbiy mahorati hamda malakasini

oshirish, o‘quvchilarga beriladigan ta’lim va tarbiya

jarayonini zamonaviy pedagogik texnologiyalar

asosida tashkil etishni ta’minlash borasida o‘zaro

tajriba almashish, ijodiy izlanishlarni rivojlantirish va

birlashtirish, o‘qituvchining darsiga, tarbiyaviy soatiga,

darsdan tashqari tadbirlariga qo‘yiladigan yagona

talablarni ishlab chiqish va jarayonga tatbiq etilishini

ta’minlash metodbirlashmaning asosiy maqsadi

sanaladi. Xususan, boshlang‘ich ta’lim metodbirlash-masining muhim vazifalari sirasiga quyidagilar kiradi:

— boshlang‘ich ta’limga doir me’yoriy va metodikhujjatlarni o‘rganadi, ularni o‘quv jarayoniga tatbiq etishusullarini ko‘rsatadi;

— o‘qituvchilarning g‘oyaviy-nazariy bilim darajasinioshirib, fan yutuqlari, pedagogik innovatsiyalar, ilmiy-ommabop, o‘quv-uslubiy adabiyotlar bilan muntazamtanishtirib boradi;

— fanlar bo‘yicha taqvimiy mavzu rejalarnitasdiqlashga tavsiya etadi va o‘qituvchilar tayyorlagannazorat materiallarini tasdiqlaydi;

— malaka oshirishga yuboriladigan o‘qituvchilarnioldindan rejalashtirib, malaka oshirishdan qaytgano‘qituvchilarning hisobotlarini o‘z vaqtidametodbirlashma yig‘ilishlarida tinglab boradi va ularningtaqdimotlarini tashkil etadi;

— ilg‘or o‘qituvchilar ish tajribasini o‘rganishni tashkiletadi va ommalashtiradi;

— DTS talablari, o‘quv rejasi va dasturlaribajarilishining ta’minlanishiga metodik yordamko‘rsatadi;

— tashqi va ichki nazorat natijalariga ko‘ra, DTStalablari bajarilishida o‘quvchilarning bilim, ko‘nikmava malakalarida aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etishchora-tadbirlarini belgilaydi va bajarilishini nazorat qiladi;

— boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha maktabda metodikta’minotga bo‘lgan ehtiyojni aniqlaydi;

— o‘zaro dars kuzatishlarni tashkil qilib, natijalarnitahlil qiladi va mutaxassislarga amaliy yordam beradi;

— o‘qitish metodlarini o‘rganish maqsadida ochiqdarslar tashkil qilib, ilg‘or pedagogik tajribalarga doirtakliflarni umumlashtiradi va ommalashtiradi;

— o‘quv jarayoniga o‘qitish metodikasiningzamonaviy va samarali usullarini olib kiradi,boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha yangiliklarni qo‘llash,

14

15

ko‘rgazma va ko‘rsatmali vositalardan foydalanishbo‘yicha metodik tavsiyalar beradi va hokazo.

Metodbirlashma o‘quvchilarning DTS va o‘quvdasturi hajmi doirasida bilim olishida mavjudmezonlarga rioya etilishini nazorat qiladi. Fanlarbo‘yicha maktab miqyosida oyliklar tashkil qiladi,fan olimpiadasi va bilimlar bellashuvining birinchi

bosqichi va ko‘rik-tanlovlar o‘tkazadi. Boshlang‘ichta’lim bo‘yicha sinfdan tashqari (fakultativ, to‘garak)

ishlarni muvofiqlashtiradi, o‘quv kabinetlari holatinikuzatadi va takliflar beradi. Muayyan fan bo‘yicha

iqtidorli, ijodkor o‘quvchilarni aniqlaydi va ular bilan

individual ishlashni tashkil qiladi.— Ta’lim muassasamizdagi boshlang‘ich ta’lim

metodbirlashmasiga o‘n yildan buyon rahbarlikqilaman, — deydi Buxoro viloyati G‘ijduvon

tumanidagi 12- umumta’lim maktabining 2- sinf

o‘qituvchisi Gulbahor Eshova. — Maktabimizdagimetodbirlashmaga a’zo 11 nafar boshlang‘ich sinf

o‘qituvchisiga o‘quvchilar bilimini nazorat qilishturlari, mustaqil ishlarni olib borishga doir

ko‘rsatmalar berib, ular asosida topshiriqlar ishlabchiqishni tashkil etayapmiz. O‘quv dasturi, darslik,

metodik qo‘llanma va boshqa adabiyotlarning yangi

nashrlarini, boshlang‘ich ta’limga oid maqolalarnibirgalikda o‘rganib, muhokama qilamiz.

O‘qituvchilarning malaka oshirish, axborot almashuvtizimini hamda o‘z ustida ishlashini yanada

takomillashtirish maqsadida ijodiy xizmat safarlaribo‘yicha hisobotlarini eshitamiz. Jumladan, joriy yilda

malaka oshirishdan qaytgan ikki o‘qituvchining

hisobotlarini tingladik. Samarali mehnat qilayotganilg‘or pedagoglarni ma’naviy-moddiy rag‘batlan-

tirishga tavsiya qilamiz. Attestatsiya jarayonida o‘zxulosamizni berishdan tashqari pedagoglarimizning

ilg‘or ish tajribalarini ommalashtirishga erishdik.

Rahbar va a’zolarning huquq hamdamajburiyatlari

Maktabning har bir o‘qituvchisi, shuningdek,

o‘rindoshlik asosida ishlayotgan o‘qituvchilar hamo‘z yo‘nalishi yoki tegishli fan turkumi bo‘yicha

metodbirlashmaga a’zo bo‘lishi shart. Metodbir-lashma rahbari maktab pedagogika kengashi

qaroriga asosan maktab direktorining buyrug‘i bilaneng tajribali, ijodkor o‘qituvchilardan tayinlanadi.

Metodbirlashmalar faoliyati direktorning o‘quv ishlari

bo‘yicha o‘rinbosari rahbarligidagi maktab metodikakengashi tomonidan muvofiqlashtirilib boriladi va

boshlang‘ich ta’lim metodbirlashmasining rahbarimaktab metodika kengashining a’zosi hisoblanadi.

Metodbirlashmalar rahbari metodbirlashma ish

rejasini tuzib, uning bajarilishini nazorat qilishi, yosho‘qituvchilarga uslubiy yordam uyushtirishi, DTS

talablari doirasida o‘qitish sifatiga e’tibor berishi,ochiq darslar, uslubiy kunlar, uslubiy oylik, dekada-

larni tashkillashtirishi, maktabning pedagogikakengashida, seminarlarda birlashma a’zolari bilan

birga o‘z faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha takliflari

bilan qatnashishi lozim.Metodbirlashmaning har bir a’zosi:

— kasbiy mahoratini oshirishga qaratilganindividual dasturga ega bo‘lishi;

— metodbirlashma o‘tkazadigan kengash va

tadbirlarda muntazam qatnashishi;

— pedagogning huquqiy-me’yoriy faoliyatini bilishi

va unga amal qilishi;

— pedagogik faoliyatda o‘z-o‘zini tahlil qilib borishi

kerak.

Metodbirlashmaning huquqlari:

— fan o‘qituvchilari metodbirlashmasi

o‘qituvchilarga o‘quv yuklamalari taqsimoti va qayta

tarifikatsiyadan o‘tkazish bo‘yicha tavsiya beradi;

— maktab rahbariyatiga fan xonalari mas’ullariga

qo‘shimcha haq to‘lash va fan to‘garaklarini tashkil

qilish yuzasidan takliflar kiritadi;

— ayrim fan yoki yo‘nalishlar bo‘yicha

chuqurlashtirilgan bilimlar beriladigan sinflar ochish

bo‘yicha takliflar taqdim etadi;

— mahalliy o‘quv materiallari asosida belgilangan

tartibda o‘quv dasturiga tegishli o‘zgartirishlar kiritadi;

— ayrim fanlar chuqurlashtirib o‘qitiladigan sinflar

mavjud maktablarda yo‘nalishlar bo‘yicha maxsus

dastur va yakuniy nazorat materiallarini tayyorlaydi;

— metodbirlashma a’zolarining malakasini

oshirishga doir takliflar beradi.

Metodbirlashma reja asosida ish yuritadi, bu

maktabning ish rejasida ham o‘z aksini topishi kerak.

Metodik mavzu o‘qituvchining kasbiy o‘z ustida ishlash

rejasini nazarda tutgan holda, pedagogik jamoa a’zolari

tomonidan qabul qilinishi lozim. Metodbirlashma

yig‘ilishlarida belgilangan masalalar ko‘rib chiqilgach,

qaror qabul qilinadi. Yig‘ilishlar bayoni alohida daftarga

yozib boriladi. O‘quv yili oxirida metodbirlashmaga

oid barcha hujjatlar direktorning o‘quv ishlari bo‘yicha

o‘rinbosari tomonidan tahlil qilinadi. Yig‘ilish bayonlari

daftari, birlashma ish rejasi va hisoboti maktabda uch

yil muddatda saqlanadi.

Xulosa o‘rnida ta’kidlash joizki, ishi yaxshi tashkil

etilgan va muntazam takomillashtirishga yo‘naltirilgan

metodbirlashma, albatta, yaxshi natijalarga asos bo‘la

oladi.

Dilshod RO‘ZIQULOV.

16

Aims:educational: to practice the

previously learnt material and useadverbs of frequency;

socio-cultural: to raise of thepronunciation of the letter «y» atthe end of words;

developing: to raise ability ofworking in a small group, andmaking presentation aboutweather.

Vocabulary and structure:revision of the words and phraseson the theme weather.

Adverbs of frequency: never,sometimes, usually, often, always.

Required equipment: Pupil’s

book, Workbook, the DVD, aposter with poem, flashcards(sunny, cloudy, snowy, rainy,windy), a poster with: never,sometimes, usually, often, always.

The beginning of the lessonI. Greeting. 2 min.Teacher: — Good morning

pupils!Pupils: — Good morning!Teacher: — How are you

today? Are you fine?Pupils: — Yes. We are fine.Teacher: — Ok. Then, let’s

begin our lesson!II. Warm up. 3 min.What’s the weather today?

Pupils answer to the question.Do you like today’s weather? Ifyes, why? If no, why not? Pupilsmust give answer and explain whythey like the weather of that dayor why don’t. e.g. I don’t liketoday’s weather. Because I don’tlike rain. I like hot days.

III. The main part of thelesson.

Activity 2. 5 min.Match and check. Teacher

asks pupils to look at the picturesand the sentences which theyknow from years 1 and 2. Thenask them to match the picturesand sentences on a piece ofpaper. Teacher checks their workwith the help of DVD.

Quyida berilgan ta’riflar

qaysi hayvonlarga tegishli

ekanligini topib, berilgan

raqamlar ostidagi

katakchalarga ularning

inglizcha nomlarini yozing.

1. Quruqlikdagi eng katta

hayvon.

2. Uzunquloq, sabzisevar

hayvon.

3. Past bo‘yli ot turi.

4. Oq-qora to‘nli

ayiq.

5. Oqshom

tushdi.

Qulog‘imga

g‘ing‘ir-g‘ing‘ir

Qo‘shiq aytdi.

17

Poem. 3 min.Teacher uses following poem

to practice the pronunciation ofthe letter «y» at the end of thewords.

Today the sun is in the sky,And sunny is the weather.S-U-N-N-Y, S-U-N-N-Y,

S-U-N-N-Y.And sunny is the weather.Other versus:Today the rain falls from the

sky... R-A-I-N-YToday the clouds are in the

sky... C-L-OUD-YToday the fog hangs in the

sky... F-O-G-G-YToday the snow falls from the

sky... S-N-O-W-YActivity 3a. 5 min.Pupils work in groups of 4 and

play «Mime Weather». One pupilmust mimes a kind of weatherand the others guess it. If it isright, the pupil says «yes»/if it iswrong the answer is «no».

e.g. A: (mimes rainy day)B: Is it snowy?A: No.B: Is it rainy?

A: Yes.B: What can you do?A: I can read books.Activity 3b. Play «Our

favorite weather». 10 min.Pupils stay in the same groups.

Teacher gives one flashcard(sunny/cloudy/rainy/windy/snowydays) to each group. Teacherasks pupils to prepare apresentation about their day as inthe example. Also teacher mustexplain that each pupil in a groupmust say at least one sentenceabout this day in their flashcards.After pupil’s presentation, teachercan asks additional questions.

Activity. 5 min.Teacher gives some sentences

using the adverbs of frequency.Pupils will try to guess the meaningof adverbs according to thesesentences:

Ice-cream is never hot.You often plays snowballs in

winterIt is always sunny in summer.I usually get up at 7 o‘clock.

We sometimes sing songs inour lessons.

Activity 4a. Look, read andmatch. 7 min.

Teacher asks pupils to guessand match the adverbs offrequency and their translation intheir workbook. Then check howgood pupils remember adverbsfrom previous activity.

Then with the help of posterwith adverbs of frequency in itpupils must make up sentences.

e.g. I often play football.Activity. 3 min.Teacher asks pupils to write

down their sentences. Each pupilwrites down his/her sentence ina small piece of paper. Then eachpupil must give his/her paper tothe pupil who sits next to him/her. Pupils must remake givensentence.

e.g. I often play football.

→ Oybek often plays football.IV. The end of the lesson.Marking and explaining the

homework. 2 min.Formed by F.GAFFAROVA.

Uxlolmadim

sahargacha,

Kun yorishgach uchdi,

ketdi.

6. Ayyorlik ramzi

bo‘lgan hayvon.

7. O‘rmon sanitari.

8. Uzun bo‘yinli hayvon.

9. ...asal yaladi,

Asalari taladi.

10. Uzoqni yaqin

qiluvchi uy hayvoni.

11. Mushuk-

simonlar oilasiga

kiruvchi yirtqich

hayvon.

(Ele

phant, r

abbit,

pony, panda, fly, fo

x,

wolf, giraffe, bear,

hors

e,

tiger)

.

1818

* * *O‘zbekiston xalq yozuvchisi

Xudoyberdi To‘xtaboyevningbolalarga «Kitob — bilim xazinasi»nomli tabrigidan keltirilganparchaga e’tiboringizni qaratamiz:

«Hozirgi kunda respublika-mizdagi maktablarda 4,5milliondan oshiq bola ta’lim ol-moqda. Bolalikdan hali yiroqla-shib ulgurmagan 1,5 milliondanoshiq bola esa akademik litseyva kasb-hunar kollejlaridao‘qimoqda. Respublikamizdachop etilayotgan davriy nashr-

«Sog‘lom ona va bola yili»dan bolalar va o‘smirlarning adabiy-badiiy nashri — «Bolalar adabiyoti» jurnali chop etila boshladi.Unda yosh avlodning badiiy-estetik didi va tafakkurinirivojlantirishda muhim o‘rin tutadigan, yurtimiz va jahon miqyosidae’tirof etilgan, o‘quvchilar sevib mutolaa qiladigan ertak, she’rva hikoyalar, zamonaviy va mumtoz adabiyot durdonalari bilantanishtirib borishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bugungio‘quvchining zamonaviy ehtiyojlarini qondirish maqsadida jurnalmateriallarining CD disk varianti ilova tarzida taqdim etilayotganiayniqsa quvonarli. Shu nuqtayi nazardan «Bolalar adabiyoti»nashri yurtimizdagi ilk audio diskli jurnal hisoblanadi. Bunda

tahririyat qoshidagi ovoz yozish studiyasixodimlarining mehnati e’tirofga loyiq. E’tiborlisi,jurnalda chop etilgan aksar she’rlarni zamondosh shoirlarningo‘zi o‘qigan.

Jajji o‘g‘il-qizlar CD diskda jurnal sahifalarida e’lon qilinganasarlar, jumladan, qo‘shiqlarning mp3 formatdagi audio shaklidanfoydalanib, oila davrasida, maktab tadbirlarida o‘zlari ijro etishlarimumkin.

Jurnalda bolalarning dunyoqarashi, qiziqishlarini inobatga olganholda rang-barang sahifalar tashkil etilgan. «Ingliz tili saboqlari»sahifasida mazkur til bosqichma-bosqich o‘rgatib boriladi. «Notalarsehri» sahifasi esa «Bulbulcha» bolalar ashula va raqs ansamblibadiiy rahbari, O‘zbekiston xalq artisti, professor ShermatYormatov ko‘magida tayyorlanmoqda. Qo‘shiqning notasi va matnijurnalda, qo‘shiq va uning musiqasi diskka joylangan. Maktabningpedagog xodimlari uchun uslubiy ko‘mak sifatida har bir bayramarafasida tadbir ssenariylari ham e’lon qilinadi.

— Hozirgi o‘zbek adabiyotida bolalar uchun yaratilgan nasriyasarlarga ehtiyoj katta, — deydi «Bolalar adabiyoti» jurnali boshmuharriri Doniyor O‘rolov. — Farzandlarimizning bu boradagiehtiyojini tarbiyaviy ahamiyatga ega zamonaviy nasriy asarlarbilan qondirish kerak. Shundan kelib chiqqan holda bolalaryozuvchilar bilan aloqani kuchaytirishga bel bog‘laganmiz. Turlimavzularda tanlovlar o‘tkazish orqali o‘quvchilar bilan hamkorlikaloqalarimizni yanada mustahkamlab, mutolaaga qiziqishnioshirishni niyat qilganmiz.

O‘ziga xos dizaynga ega rangli-bezakli jurnalning «Vatanmadhi», «Kitob — bilim manbayi», «Xalq og‘zaki ijodi», «Yo‘lchiroq»,«O‘zbek xalq ertaklari», «Notalar sehri», «Jahon bolalar adabiyotinamoyandalari», «Jahon xalq ertaklari», «Jahon bolalar adabiyotinamunalari», «Bir hikmat sharhi», «Siz sevgan asar», «Ertaknio‘qib», «O‘zbek tili va adabiyoti nazariyasi», «O‘zbekiston tarixidanhikoyalar», «Kamolot sari», «Ingliz tili saboqlari», «Sog‘lom bo‘laydesangiz», «Jajji olimlar uchun», «Katta tanaffus», «Tuyg‘ularummonida», «Bolalar xandasi», «Rangli olam» singari rang-barangruknlari ostida beriladigan materiallar o‘quvchini befarqqoldirmaydi.

Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilariga «Bolalar adabiyoti» jurnaliyordamida o‘g‘il-qizlarni badiiy mutolaaga qiziqtirishingiz osonkechadi, deya nashr materiallaridan parchalar keltiramiz.

D.RO‘ZIQULOV.

larni o‘rta hisobda 300 ming

nusxa deb hisoblasak, 6

milliondan ortiq bolalar va

o‘smirlarga kamlik qilishi ayon

bo‘ladi. Demak, yoshlarimiz

gazeta va jurnallar bilan

ta’minlash borasida to‘liq

qamrab olinmagan, deb ayta

olaman. Shu jihatdan

Respublika bolalar kutubxonasi

tashabbusi bilan «Bolalar

adabiyoti» jurnali nashr etilishi

yo‘lga qo‘yilayotganidan ba-

g‘oyat xursandman. Birinchi

Prezidentimiz Islom Karimov

aytganlaridek, «XXI asr —

Intellektual avlod asri». Qaysi

mamlakatda intellekt yuqori

bo‘lsa, o‘sha mamlakat g‘olib-

likka erishadi...»(Jurnalning nishona sonidan).

19

xotin bo‘lub qoldi. Bir kun tutniko‘rgali bordi. Ko‘rdiki, tuti jannatkabi bir ayvon o‘rtasinda turubdur.

Kampir tutiga qarab dediki:

Ey, tutim, to‘g‘rilig‘ing qildi

bizi davlatg‘a yor,Egri bo‘lsang, sen o‘tun bo‘lg‘ay eding, men xor-zor.

* * *«Xalq og‘zaki ijodi» rukni orqali

aqlni peshlovchi ajoyib topish-moqlarni uch tilda o‘qiysiz:

Oltin kelganda kumush ketar,Kumush kelganda oltin ketar.

(Quyosh, oy).Ïðèáûâàåò çîëîòî, ñåðåáðî óáûâàåò,À ñåðåáðî ïðèáûâàåò, çîëîòî óáûâàåò.

(Ñîëíöå, ëóíà).Comes gold silver leaves,A silver comes gold leaves.

(Sun, moon).Og‘a-ini ming botirKo‘m-ko‘k gilamda yotir.

(Osmon, yulduzlar).Òûñÿ÷à áðàòüåâ áîãàòûðåâÐàçëåãëèñ íà ñèíåì êîâðå. (Íåáî, çâåçäû).Thousand brother heroes,Lay down on the blue carpet.

(Sky, stars).(Jurnalning 3- sonidan).

* * *«Siz sevgan asar» ruknida

berilgan ma’rifatparvar bobomiz

Abdulla Avloniyning ibratlihikoyatlari o‘quvchini to‘g‘riso‘z,

oqko‘ngil, ahil va birdam bo‘lishga

chorlaydi:«To‘g‘rilik». Bir kampirning

uyida bir tup balx tuti bor edi.Nihoyatda to‘g‘ri o‘sgan edi.

Bechora kampirning shul tutdan

boshqa hech narsasi yo‘q edi.Pishgan vaqtda qurutub olub,

bordonga solub, boylarga tortuqqilub, pul olub, butun ovqatini tut

sotub o‘tkarur edi. Bir kuni ulshaharning podshohi bir ayvon

solmoqchi bo‘lub, ustun

oxtarganda kampirning tuti to‘g‘rikeldi. Podshoh tutni ming oltungasotib oldi. Bechora kampir boy

To‘g‘rilar jannatning ayvonidadur,O‘g‘rilar ranj-u alam

konidadur.«Ittifoq». Jonivorlar ichinda

eng kichiklari chumolidir. Lekino‘zlari kichik bo‘lsalar hamnihoyatda g‘ayratli, ittifoqhayvonlardur. O‘zlarichapodshohlari, kattalari, askarlaribo‘ladur. Ulug‘lari nimani buyursa,shuni qilur. Ittifoq va g‘ayratlarisoyasinda o‘zlaridan katta-kattadushmanlardan qo‘rqmaslar. Agarari kabi dushman kelub, birlarigategsa, hamma-hammalari birdanyopishub, biri qo‘lini, biri ayog‘ini,biri qanotini qattiq tishlab,o‘zlarindan bir necha barobar kattabo‘lsa ham tezgina qochururlar.

Ko‘rdingizmu, buning o‘zi xo‘p maydadur,Birlashub arqon bo‘lsa, fil boylanur.Ittifoqa kuch-quvvat kor aylamas,Ittifoqa jin ham ozor aylamas.

(Jurnalning 8- sonidan).

20

Êàæäûé ïåäàãîã â ñâîåé ïðàêòèêå ñòàëêèâàëñÿñ ñèòóàöèåé, êîãäà ðåáåíîê, ó÷èâøèéñÿ èñêëþ÷è-òåëüíî íà «ïÿòåðêè» â íà÷àëüíîé øêîëå, â ñòàð-øèõ êëàññàõ ñäàâàë ïîçèöèè. Â÷åðàøíèé îòëè÷-íèê ñòàë «ñêàòûâàòüñÿ» íà «÷åòâåðêè», à òî è «òðîé-êè». Åãî íåäàâíÿÿ àêòèâíîñòü íà óðîêàõ è ïðèëåæ-íîñòü ñìåíèëèñü ïàññèâíîñòüþ… Äà è èíòåðåñ êçàíÿòèÿì â ãëàçàõ ïîòóõ…

 òàêîé ñèòóàöèè íà÷èíàþò ïåðåæèâàòü âñå:íåäîóìåâàþùèå ðîäèòåëè, îáåñïîêîåííûå ïåäà-ãîãè, êëàññíûé ðóêîâîäèòåëü, ñàì ó÷åíèê.  ÷åìæå òóò äåëî? Îòâåò ïðîñò: âñå ýòî — òðóäíîñòèàäàïòàöèè, ïåðåõîäà èç íà÷àëüíîé øêîëû â ñðåä-íþþ. Èòàê, ïî÷åìó æå òàê ñëó÷àåòñÿ è êàê âåñòèñåáÿ âçðîñëûì, ÷òîáû ïîìî÷ü ðåáåíêó ïðîéòè ýòîòýòàï áåç ïðîáëåì è òðóäíîñòåé?

ãäà è íå âñå ïåäàãîãè èñïîëüçóþò âîçìîæíîñòèäëÿ ðåàëèçàöèè èíäèâèäóàëüíîãî ïîäõîäà. È ïÿ-òèêëàññíèê íà÷èíàåò ÷óâñòâîâàòü ñåáÿ íåçàìå÷åí-íûì, íåíóæíûì, ÷òî ìîæåò ïðèâåñòè ê íåâûïîëíå-íèþ çàäàíèé, òðåâîæíîñòè, ñíèæåíèþ äèñöèïëè-íû.

Îáñóæäåíèå âîçðàñòíûõ îñîáåííîñòåé ó÷àùèõ-ñÿ ïÿòûõ êëàññîâ — âàæíàÿ òåìà åùå è ïîòîìó,÷òî ðå÷ü èäåò î äåòÿõ 10—11 ëåò, ïåðåõîäå îò ìëàä-øåãî øêîëüíîãî ê ìëàäøåìó ïîäðîñòêîâîìó âîç-ðàñòó. Ó ó÷àùèõñÿ ïîñòåïåííî íà÷èíàåò ôîðìèðî-âàòüñÿ ÷óâñòâî âçðîñëîñòè.  ñâÿçè ñ ýòèì ïñèõî-ëîãè ãîâîðÿò î âîçìîæíîé ñèíõðîíèçàöèè, íàëî-æåíèè äâóõ êëþ÷åâûõ â ðàçâèòèè ðåáåíêà ïåðèî-äîâ — âçðîñëåíèÿ è ïåðèîäà àäàïòàöèè ïðè ïå-

— Äàííûé ïåðèîä â æèçíè äåòåé ÿâëÿåòñÿ âåñü-ìà ñëîæíûì, áîëåå òîãî, ýòî åùå è êëþ÷åâîé ýòàïäëÿ äàëüíåéøåãî ðàçâèòèÿ ó íèõ èíòåëëåêòóàëü-íîé è ëè÷íîñòíîé ñàìîñòîÿòåëüíîñòè, èíèöèàòèâ-íîñòè, îòâåòñòâåííîñòè, óìåíèé ýôôåêòèâíîãî ñî-òðóäíè÷åñòâà ñî ñâåðñòíèêàìè è âçðîñëûìè, —îòìå÷àåò äîöåíò êàôåäðû ïñèõîëîãèè ôàêóëüòåòàñîöèàëüíûõ íàóê Íàöèîíàëüíîãî óíèâåðñèòåòà Óç-áåêèñòàíà èìåíè Ìèðçî Óëóãáåêà Ìàðèýòòà Êàðà-ìÿí. — Ñóùåñòâåííàÿ îñîáåííîñòü îáðàçîâàòåëü-íîé ñðåäû ïðè ïåðåõîäå ó÷åíèêà èç íà÷àëüíîé øêî-ëû â ñðåäíþþ — ïîëíîå èçìåíåíèå âíåøíåé ñî-öèàëüíîé ñèòóàöèè ðàçâèòèÿ èëè ïîðÿäêà øêîëü-íîé æèçíè.  ïñèõîëîãèè ïåðåæèâàíèÿ ýòîãî èç-ìåíåíèÿ äåòüìè äàæå ïîëó÷èëî íàçâàíèå «ïðîáëå-ìû ïÿòîãî êëàññà». Â÷åðàøíåãî ÷åòâåðîêëàññíèêà,êîòîðûé çà ãîäû ïðåáûâàíèÿ â íà÷àëüíîé øêîëåïðèâûê ê îäíîìó ïåäàãîãó è ñðàâíèòåëüíî íåáîëü-øîé íàãðóçêå, æäóò áîëüøèå èçìåíåíèÿ. Ýòî ó÷è-òåëÿ-ïðåäìåòíèêè, ó êàæäîãî èç êîòîðûõ — ñâîèòðåáîâàíèÿ, áîëåå ñëîæíàÿ ïðîãðàììà îáó÷åíèÿ,èíòåíñèâíûé ïîòîê èíôîðìàöèè. Ýòî è ñòèëü îá-ùåíèÿ êëàññíîãî ðóêîâîäèòåëÿ («äåìîêðàòè÷íûé»),êîòîðûé ìîæåò îòëè÷àòüñÿ îò ñòèëÿ îáùåíèÿ ó÷è-òåëÿ íà÷àëüíûõ êëàññîâ («àâòîðèòàðíî-ìàòåðèíñ-êèé»). Òî åñòü äåòè, ïðèâûêøèå çà ÷åòûðå ãîäà êêîíòðîëþ è ïîñòîÿííîé ïðîâåðêå, çà÷àñòóþ áûâà-þò íå ãîòîâû êî «âçðîñëîìó» âçàèìîäåéñòâèþ ñêëàññíûì ðóêîâîäèòåëåì. Áîëåå òîãî, ïîÿâëÿåòñÿíåîáõîäèìîñòü ó÷èòüñÿ âûñòðàèâàíèþ âçàèìîîò-íîøåíèé ñ ó÷èòåëÿìè-ïðåäìåòíèêàìè, ñìåíÿþùè-ìè äðóã äðóãà.

Êàê ïðàâèëî, â ïåðâîì êëàññå ïåäàãîã, óñëîâíîãîâîðÿ, «âèäèò» êàæäîãî ðåáåí-êà. Â ñðåäíåé øêîëå íå âñå-

ðåõîäå èç íà÷àëüíîé øêîëû â ñðåäíþþ. Òî åñòüðå÷ü èäåò î êîìïëåêñíîé ïðîáëåìå.

—  íàøåé øêîëå ó÷èòåëÿ ñòàðøèõ êëàññîâ îáÿ-çàòåëüíî ïîñåùàþò çàíÿòèÿ â íà÷àëüíîé øêîëå óæåñ òðåòüåé ÷åòâåðòè ïîñëåäíåãî ãîäà îáó÷åíèÿ ìëàä-øèõ øêîëüíèêîâ, — äåëèòñÿ îïûòîì ó÷èòåëü íà÷àëü-íûõ êëàññîâ ãîñóäàðñòâåííîé ñïåöèàëèçèðîâàííîéîáùåîáðàçîâàòåëüíîé øêîëû ¹ 4 ãîðîäà Íàâîè Íà-äåæäà Òèëëàåâà. — Ýòî õîðîøàÿ âîçìîæíîñòü äëÿïåäàãîãîâ ïîçíàêîìèòüñÿ ñ áóäóùèìè ïîäîïå÷íû-ìè, óâèäåòü èõ ëè÷íîñòíûå îñîáåííîñòè è õàðàêòå-ðèñòèêè, óðîâåíü çíàíèé. Áîëåå òîãî, øêîëà ÿâëÿ-åòñÿ ñïåöèàëèçèðîâàííîé ïî òðåì ïðåäìåòàì — ðóñ-ñêîìó ÿçûêó è ëèòåðàòóðå, ìàòåìàòèêå è àíãëèéñêî-ìó ÿçûêó. È â ðàìêàõ òàêèõ âçàèìîïîñåùåíèé ñòà-íîâèòñÿ çàìåòíûì ñòðåìëåíèå êàæäîãî ðåáåíêà êêàêîìó-ëèáî èç íàïðàâëåíèé, ÷òî ñïîñîáñòâóåò áî-ëåå ïëàâíîìó è áåçáîëåçíåííîìó ïåðåâîäó ó÷åíèêàâ ñïåöèàëèçèðîâàííûé êëàññ. Çà äâàäöàòü ëåò ðà-áîòû ïîíÿëà, ÷òî àäàïòàöèÿ â ïÿòîì êëàññå — âåñü-ìà ñëîæíà äëÿ ðåáåíêà. Ïîýòîìó ñîâåòóåì ðîäèòå-ëÿì îáðàùàòüñÿ ê øêîëüíîìó ïñèõîëîãó, êîòîðûéîáÿçàòåëüíî ïîìîæåò. Ñàìà ïîñòîÿííî êîíòàêòèðóþñ êëàññíûì ðóêîâîäèòåëåì ìîèõ â÷åðàøíèõ ïîäî-ïå÷íûõ, äàþ õàðàêòåðèñòèêè íàó÷åíèêîâ, ÷òî ïîìîãàåò ðåøèòüêàêèå-òî êðèçèñíûå ñèòóàöèè,åñëè òàêîâûå èìåþò ìåñòîáûòü. Ðàáîòàåì è ñ áóäóùèìêëàññíûì ðóêîâîäèòåëåì.

— Ìíîãèå ïÿòèêëàññíèêè âíà÷àëå ó÷åáíîãî ãîäà íåóñèä÷è-âû, îíè, åùå ñîâñåì íå îñîç-íàâ, ÷òî ñòàëèñòàðøå è ïå-

21

«Äåðåâî ïðåäñêàçàíèé» Ïðèåì «Äåðåâî ïðåäñêàçàíèé» çàèìñòâîâàí ó àìåðèêàíñêîãî

ó÷èòåëÿ Äæ. Áåëëàíñà, ðàáîòàþùåãî ñ õóäîæåñòâåííûì òåêñòîì.Ýòîò ïðèåì ïîìîãàåò ñòðîèòü ïðåäïîëîæåíèÿ ïî ïîâîäó ðàçâèòèÿñþæåòíîé ëèíèè â ðàññêàçå, ïîâåñòè.

Ïðàâèëà ðàáîòû ñ äàííûì ïðèåìîì òàêîâû: ñòâîë äåðåâà —òåìà, âåòâè — ïðåäïîëîæåíèÿ, êîòîðûå âåäóòñÿ ïî äâóì îñíîâíûìíàïðàâëåíèÿì — «âîçìîæíî» è «âåðîÿòíî» (êîëè÷åñòâî «âåòâåé» —íå îãðàíè÷åíî), è, íàêîíåö, «ëèñòüÿ» — îáîñíîâàíèå ýòèõ ïðåäïî-ëîæåíèé, àðãóìåíòû â ïîëüçó òîãî èëè èíîãî ìíåíèÿ.

Ñòðàòåãèÿ «Ideal»Äæåéìñ Áðýìñôîðä ðàçðàáîòàë ñòðàòåãèþ ðåøåíèÿ ïðîáëåì, êî-

òîðàÿ ìîæåò áûòü ïðèìåíèìà äëÿ ïåðâûõ äâóõ òèïîâ ñèòóàöèé, òî åñòüïðè ðàáîòå ñ òåêñòàìè è àíàëèçå ñèòóàöèé. Ýòà ñòðàòåãèÿ íàçûâàåòñÿ«Ideal».

1. Ôîðìóëèðîâêà ïðîáëåìû. Íà ïåðâîì ýòàïå ïðîáëåìà ôîðìóëè-ðóåòñÿ â ñàìîì îáùåì âèäå.

2. Ôîðìóëèðîâêà ïðîáëåìû â âèäå âîïðîñà. Íà âòîðîì ýòàïå ó÷à-ùèåñÿ ôîðìóëèðóþò ïðîáëåìó â âèäå âîïðîñà. Âîïðîñ äîëæåí áûòüïðåäåëüíî óòî÷íåííûì, êîíêðåòíûì.

3. Ãåíåðèðîâàíèå êàê ìîæíî áîëüøåãî ÷èñëà âàðèàíòîâ ðåøåíèÿïðîáëåìû. Ýòîò ýòàï îñóùåñòâëÿåòñÿ ïîñðåäñòâîì èñïîëüçîâàíèÿ «ìîç-ãîâîé àòàêè». Ëþáàÿ êðèòèêà çäåñü çàïðåùåíà.

4. Âûáîð íàèëó÷øèõ âàðèàíòîâ. Òåïåðü ó÷àùèåñÿ, âçâåñèâ âñå«çà» è «ïðîòèâ», âûáèðàþò íàèáîëåå ëó÷øèé (-èå) âàðèàíò (-òû) ðå-øåíèÿ ïðîáëåìû.

5. Ïëàíèðîâàíèå îñóùåñòâëåíèÿ ðåøåíèÿ. Íà ïîñëåäíåì ýòàïå ó÷à-ùèåñÿ ðàçðàáàòûâàþò ïëàí îñóùåñòâëåíèÿ ñâîåãî ðåøåíèÿ.

Ëèñò äëÿ ðåøåíèÿ ïðîáëåìû «Ideal».

1. Êàêóþ ãëàâíóþ ïðîáëåìó 2. Êàêàÿ âàæíàÿ èíôîðìàöèÿäîëæåí ðåøèòü ó÷èòåëü? ñîäåðæèòñÿ â âèäåîôðàãìåíòå?

3. ×òî åùå âû çíàåòå, ÷òî 4. Êàêîâû òðè ãëàâíûõïîìîãëî áû ðåøèòü ïðîáëåìó? ñïîñîáà ðåøåíèÿ ïðîáëåìû?×òî íóæíî çíàòü ó÷èòåëþ?

5. Êàêîé èç âûáðàííûõ âàìè ñïîñîáîâ íàèëó÷øèé? Ïî÷åìó?

ðåøàãíóëè ÷åðåç îãðîìíûé ðó-áåæ ïåðåõîäà èç íà÷àëüíîé øêî-ëû, âñå åùå ïðîäîëæàþò âåñòè

ñåáÿ ïî-äåòñêè, — ãîâîðèò ó÷è-

òåëü èñòîðèè ãîñóäàðñòâåííîé

ñïåöèàëèçèðîâàííîé îáùåîáðà-

çîâàòåëüíîé øêîëû ¹1 ãîðîäà

Íóêóñà, êëàññíûé ðóêîâîäèòåëü

5-ãî êëàññà Çèáàãóëü Àìåòîâà.

— Ïî êàæäîìó, ñàìîìó íåçíà÷è-

òåëüíîìó ïîâîäó æàëóþòñÿ äðóã

íà äðóãà, íå ìîãóò ñàìîñòîÿ-

òåëüíî ðåøàòü äàæå ñàìûå ïðî-

ñòûå âîïðîñû, íå îñîçíàþò âàæ-

íîñòè äîïîëíèòåëüíîãî, íå âõî-

äÿùåãî â ïðîãðàììó îáðàçîâà-

íèÿ. Ñ÷èòàþ ïåðâîíà÷àëüíîé çà-

äà÷åé äëÿ ñåáÿ, êàê êëàññíîãî

ðóêîâîäèòåëÿ, — îáó÷èòü èõ ñà-

ìîñòîÿòåëüíîñòè, äàòü èì ïî-

íÿòü, ÷òî òåïåðü îíè ñòàëè

âçðîñëåå. Ïîýòîìó óæå ñ ïåð-

âûõ êëàññíûõ ÷àñîâ, èìåÿ õàðàê-

òåðèñòèêè íà êàæäîãî ðåáåíêà

îò ó÷èòåëÿ, êîòîðûé âåë èõ â íà-

÷àëüíûõ êëàññàõ, áåñåäóþ ñ

ìàëü÷èêàìè è äåâî÷êàìè î òîì,

êåì îíè âèäÿò ñåáÿ â áóäóùåì,

÷òî óìåþò äåëàòü ëó÷øå âñåãî.

Òåì ñàìûì ñîçäàåòñÿ íàèáîëåå

îïòèìàëüíàÿ ïñèõîëîãè÷åñêàÿ

àòìîñôåðà. Âûÿâëÿåì è íàçíà-

÷àåì îòâåòñòâåííûõ çà ïîäãîòîâ-

êó ñòåíãàçåò, ïðàçäíè÷íûõ ìå-

ðîïðèÿòèé, ñîäåðæàíèå ó÷åáíî-

ãî êàáèíåòà â ÷èñòîòå è ïîðÿä-

êå, ïðèëåæíûé âèä îäíîêëàññ-

íèêîâ è ò.ä. Òàê ìàëü÷èêè è äå-

âî÷êè íà÷èíàþò ÷óâñòâîâàòü îò-

âåòñòâåííîñòü íå òîëüêî çà ñåáÿ,

íî è çà ñâîèõ îäíîêëàññíèêîâ,

çà âåñü êîëëåêòèâ. Ñòàðàþñü

ñòèìóëèðîâàòü ó÷åíèêîâ ñàìî-

ñòîÿòåëüíî ðàáîòàòü ñ êíèãîé è

èñòî÷íèêàìè èíôîðìàöèè, äàþ

êàæäîìó èíäèâèäóàëüíûå çàäà-

íèÿ. È, êîíå÷íî æå, îáÿçàòåëü-

íî âïëîòü äî âûïóñêà ðåáÿò,

ïîääåðæèâàåì ñâÿçü ñ ó÷èòåëåì

íà÷àëüíûõ êëàññîâ, êîòîðîãî

ïðèâëåêàåì ê ñîâìåñòíûì ïîõî-

äàì è ýêñêóðñèÿì, ïðèãëàøàåì

íà âñå ïðàçäíèêè è ìåðîïðèÿ-

òèÿ. Âñå ýòî ñïîñîáñòâóåò áî-

ëåå ëåãêîé àäàïòàöèè äåòåé ê

èçìåíèâøèìñÿ óñëîâèÿì. Íåìà-

ëîâàæíóþ ðîëü èãðàþò áåñåäû

ñ ðîäèòåëÿìè, à òàêæå èõ âíè-

ìàòåëüíîñòü ê ñâîèì ÷àäàì.

Àëåêñàíäðà ÒÅÐÅÕÈÍÀ.

22

Òåìà: «Ñîñòàâëåíèå è ðåøåíèå çàäà÷, çàê-ðåïëåíèå âû÷èñëèòåëüíûõ íàâûêîâ».

Öåëè: ðàçâèâàòü óìåíèÿ ñîñòàâëÿòü è ðå-øàòü ñîñòàâíûå çàäà÷è, çàêðåïëÿòü âû÷èñëèòåëü-íûå íàâûêè, âîñïèòûâàòü áåðåæíîå îòíîøåíèå êïðèðîäå.

Îáîðóäîâàíèå: ëèñòû ñ ïðèìåðàìè, Êðàñ-íàÿ êíèãà Óçáåêèñòàíà, áóìàæíûå òþëüïàíû, ðàç-ðåçíûå êàðòèíêè âèíòîðîãîãî êîçëà è òþëüïàíà,ìàðêåðû, êîíâåðòû, êðîññâîðä.

Õîä óðîêàI. Îðãàíèçàöèîííûé ìîìåíò.Çàðÿäêà. Äîêëàä äåæóðíûõ. Çàïèñü ÷èñëà íà

äîñêå. Ñîîáùåíèå òåìû óðîêà.Ó÷èòåëü: — Ñåãîäíÿ ìû ïðîâåäåì ñîâìåñò-

íûé óðîê ìàòåìàòèêè è ýòèêè. Áóäåì ñîñòàâ-ëÿòü, ðåøàòü çàäà÷è, ïðèìåðû. À òåìó ìû óçíà-åì ïîñëå ïðîâåäåíèÿ ñîðåâíîâàíèé.

II. Ïîâòîðåíèå èçó÷åííîé òåìû. Êàæäûéïðàâèëüíî ðåøåííûé ïðèìåð ïîçâîëèò ó÷åíèêóïåðåâåðíóòü áóêâó. Ðàñêðûâ âñå áóêâû, øêîëü-íèêè óçíàþò íàçâàíèå òåìû óðîêà.

(Íà äîñêå âûñòàâëåíû îáðàòíîé ñòîðîíîé áóê-âû òåìû è ëèñòû ñ ïðèìåðàìè: «Áåðåãèòå èîõðàíÿéòå ïðèðîäó!»)

1-é ðÿä: 2-é ðÿä: 3-é ðÿä:6+4= 2+3= 10-2=9-2= 7+0= 8+1=5+1= 9-2= 7+0=7+0= 6+4= 6-3=3-3= 10-1= 5+1=0+8= 3+1= 4-4=10-1= 1+5= 9-1=1+3= 4-4= 0+2=2+3= 5-0= 3-1=Ó÷åíèêè ïðîâåðÿþò âûïîëíåíèå çàäàíèé è ïå-

ðåâîðà÷èâàþò áóêâû (ïðîâåðÿþùèì âûñòàâëÿþò-ñÿ îöåíêè).

III. Íîâàÿ òåìà.Ó÷èòåëü: — Äëÿ ÷åãî íóæíî îõðàíÿòü ïðèðî-

äó? (Îòâåòû äåòåé).— Â êàêîé ñòàòüå Êîíñòèòóöèè Ðåñïóáëèêè

Óçáåêèñòàí ãîâîðèòñÿ îá îõðàíå ïðèðîäû? (Âñòàòüå 50).

— Î ÷åì ãîâîðèòñÿ â ñòàòüå 50? (Î òîì, ÷òîêàæäûé ãðàæäàíèí Óçáåêèñòàíà îáÿçàí áåðå÷üè îõðàíÿòü ïðèðîäó).

Äâà ó÷åíèêà ñîáèðàþò (íà âðåìÿ) ðàçðåçíûåêàðòèíêè âèíòîðîãîãî êîçëà è òþëüïàíà.

Ó÷èòåëü: — Ýòè âèäû è ìíîãèå äðóãèå çàíå-ñåíû â Êðàñíóþ êíèãó. Îíè îõðàíÿþòñÿ ãîñóäàð-

ñòâîì. (Ïîêàçàòü Êðàñíóþ êíèãó).

Îíè ñîñòàâëÿþò è ðåøàþò çàäà÷ó óñòíî. Çà-òåì çàïèñûâàþò öåïî÷êîé çàäà÷ó íà äîñêå è âòåòðàäÿõ.

IV. Çàêðåïëåíèå. Ó÷åíèêàì ïðåäëàãàåòñÿðàçãàäàòü êðîññâîðä.(Ñì.íèæå).

1. Öâåòîê èç Êðàñíîé êíèãè.2. Ïòèöà-áåëîáîêà.3. Ðûæåå õèòðîå æèâîòíîå.4. Ó ýòîãî æèâîòíîãî ñàìàÿ äëèííàÿ øåÿ.5. Ñàìîå áîëüøîå æèâîòíîå.6. Ýòó ïòèöó íàçûâàþò ëåñíûì äîêòîðîì.7. Ïòèöà, êîòîðàÿ «ñ÷èòàåò» ãîäà.Ó÷èòåëü: — Ëþáèòü è ïîíèìàòü ïðèðîäó —

ýòî çíà÷èò áåðå÷ü è çàáîòèòüñÿ î íåé. Çíàíèÿ,ïîëó÷åííûå ñåãîäíÿ íà óðîêå, ïîìîãóò âàì íåíàâðåäèòü ïðèðîäå è íàó÷àò îáåðåãàòü è öå-íèòü îêðóæàþùèé ìèð.

Ïðèðîäó íóæíî íàì áåðå÷ü,È ëèñòüÿ îñåíüþ íå æå÷ü,Êóñòû, äåðåâüÿ íå ëîìàòü,À ëó÷øå íîâûå ñàæàòü.

Î çàâòðàøíåì ïîäóìàé äíå –Òåáå âåðíåòñÿ âñå âäâîéíå.È ÷òîá ñìîãëè ìû äàëüøå æèòü,Ñ ïðèðîäîé íàäî íàì äðóæèòü!×òî íîâîãî âû óçíàëè íà óðîêå? (Îòâåòû äå-

òåé).V. Èòîã óðîêà. Îöåíèâàíèå ó÷àùèõñÿ.VI. Äîìàøíåå çàäàíèå.

Ä.ÂÀËÈÅÂÀ,ó÷èòåëü

íà÷àëüíûõ êëàññîâ øêîëû ¹ 1 ã. Êàðøè.

À êîãäà áûëà èçäàíà Êðàñíàÿ êíèãà â Óçáå-êèñòàíå, ìû óçíàåì, íàïèñàâ äèêòàíò.

Àðèôìåòè÷åñêèé äèêòàíò: 10 óìåíüøèòüíà 9; çàïèñàòü ñóììó ÷èñåë 4 è 5; 9 óìåíüøèòüíà 1; 6 ìèíóñ 3.

(Ïðîâåðêà ó äîñêè. Â 1983 ãîäó â Óçáåêèñòà-íå áûëà èçäàíà Êðàñíàÿ êíèãà).

Ñîñòàâëåíèå è ðåøåíèå çàäà÷è. âàçå íàõîäÿòñÿ 6 òþëüïàíîâ, ê íèì äîáà-

âèëè åùå 5. Ñêîëüêî âñåãî òþëüïàíîâ ñòàëî ââàçå? (Òþëüïàíû ñäåëàíû èç áóìàãè).

Ê äîñêå âûçûâàþòñÿ 5 ó÷åíèêîâ. Íàãîëîâàõ êîðîíû: «Óñëîâèå»,«Âîïðîñ», «Îáúÿñíåíèå»,«Ðåøåíèå», «Îòâåò».

Êðîññâîðä.

23

Èãðà â øàõìàòû áûëà ïðè-äóìàíà â Èíäèè. Êîãäà öàðüØåðàì ïîçíàêîìèëñÿ ñ íåþ,îí áûë âîñõèùåí îñòðîóìèåìåå ñîçäàòåëÿ è ðàçíîîáðàçè-åì âîçìîæíûõ â íåé êîìáèíà-öèé.

Óçíàâ, ÷òî îíà èçîáðåòåíàîäíèì èç ïîääàííûõ, öàðü ïðèêà-çàë åãî ïîçâàòü, ÷òîáû ëè÷íî íà-ãðàäèòü çà óäà÷íóþ âûäóìêó.

Èçîáðåòàòåëü, åãî çâàëè Ñåòà,ÿâèëñÿ ê òðîíó ïîâåëèòåëÿ.

Ýòî áûë ñêðîìíî îäåòûé ó÷åíûé,ïîëó÷àâøèé ñðåäñòâà ê æèçíèîò ñâîèõ ó÷åíèêîâ.

— ß æåëàþ äîñòîéíî íàãðà-äèòü òåáÿ, Ñåòà, çà ïðåêðàñ-íóþ èãðó, êîòîðóþ òû ïðèäó-ìàë, — ñêàçàë öàðü.

Ìóäðåö ïîêëîíèëñÿ.— ß äîñòàòî÷íî áîãàò, ÷òî-

áû èñïîëíèòü ñàìîå ñìåëîå òâîå

ïîæåëàíèå, — ïðîäîëæàëöàðü. — Íàçîâè íàãðàäó, êî-òîðàÿ òåáÿ óäîâëåòâîðèò, è òûïîëó÷èøü åå.

Ñåòà ìîë÷àë.— Íå ðîáåé, — îáîäðèë åãî

öàðü. — Âûñêàæè ñâîå æåëà-íèå, ÿ íå ïîæàëåþ íè÷åãî, ÷òî-áû èñïîëíèòü åãî.

Êîãäà Ñåòà îáúÿâèë íàêîíåöñâîå æåëàíèå, îí óäèâèë öàðÿ áåñ-ïðèìåðíîé ñêðîìíîñòüþ ñâîåéïðîñüáû.

— Ïîâåëèòåëü, — ñêàçàë Ñåòà,— ïðèêàæè âûäàòü ìíå çà ïåð-âóþ êëåòêó øàõìàòíîé äîñêèîäíî ïøåíè÷íîå çåðíî, çà âòî-ðóþ êëåòêó — äâà çåðíà, çàòðåòüþ — 4, çà ÷åòâåðòóþ — 8,çà ïÿòóþ — 16 çåðåí… è ò.ä.

— Äîâîëüíî, — ñ ðàçäðà-æåíèåì ïðåðâàë åãî öàðü, òû

ïîëó÷èøü ñâîè çåðíà çà âñå 64 êëåò-êè äîñêè ñîãëàñíî òâîåìó æåëàíèþ:çà êàæäóþ âäâîå áîëüøå ïðåäûäó-ùåé. Íî çíàé, ÷òî ïðîñüáà òâîÿ íå-äîñòîéíà ìîåé ùåäðîñòè. Ñëóãè ìîè

âûíåñóò òåáå òâîé ìåøîê ñïøåíèöåé.

Ñåòà óëûáíóëñÿ, ïîêèíóëçàëó è ñòàë äîæèäàòüñÿ ó âî-ðîò äâîðöà. Âå÷åðîì, îòõîäÿêî ñíó, öàðü îñâåäîìèëñÿ,äàâíî ëè Ñåòà ñî ñâîèì ìåø-êîì ïîêèíóë äâîðåö?

— Ïîâåëèòåëü, — îòâåòèëèåìó. — Ìàòåìàòèêè òâîè òðóäÿòñÿáåç óñòàëè è íàäåþòñÿ åùå äî ðàñ-ñâåòà çàêîí÷èòü ïîäñ÷åò.

— Ïî÷åìó ìåäëÿò ñ ýòèì äå-ëîì? — ãíåâíî âîñêëèêíóë öàðü.— Çàâòðà, ïðåæäå ÷åì ÿ ïðîñíóñü,âñå äî ïîñëåäíåãî çåðíà äîëæíîáûòü âûäàíî Ñåòå. ß äâàæäû íåïðèêàçûâàþ.

Óòðîì ñòàðøèíà ïðèäâîðíûõìàòåìàòèêîâ äîëîæèë öàðþ ðå-çóëüòàòû ïîäñ÷åòà.

— Íå â òâîåé âëàñòè, ïîâåëè-òåëü, èñïîëíèòü ïîäîáíûå æåëà-íèÿ. Âî âñåõ àìáàðàõ òâîèõ íåòòàêîãî ÷èñëà çåðåí, êîòîðîå ïî-òðåáîâàë Ñåòà. Íåò åãî è â æèò-íèöàõ öåëîãî öàðñòâà. Íå íàéäåò-ñÿ òàêîãî êîëè÷åñòâà çåðåí íàâñåì ïðîñòðàíñòâå Çåìëè. È åñëèòû æåëàåøü íåïðåìåííî âûäàòüîáåùàííóþ íàãðàäó, ïðåâðàòèòüöàðñòâî â ïàõîòíûå ïîëÿ, ïðèêà-æè ðàñòîïèòü ëüäû è ñíåãà, îñó-øèòü ìîðÿ è âñå ïðîñòðàíñòâîñïëîøü çàñåÿòü ïøåíèöåé. È âñå,÷òî ðîäèòñÿ, îòäàòü Ñåòå. Òîãäàîí ïîëó÷èò ñâîþ íàãðàäó.

Ñ èçóìëåíèåì âíèìàë öàðüñëîâàì ñòàðöà.

— Íàçîâè ìíå ýòî ÷óäîâèùíîå÷èñëî! — âîñêëèêíóë öàðü.

— Âîñåìíàäöàòü êâèíòèëüîíîâ÷åòûðåñòà ñîðîê øåñòü êâàäðèëü-îíîâ ñåìüñîò ñîðîê ÷åòûðå òðèë-ëèîíà ñåìüäåñÿò òðè áèëëèîíàñåìüñîò äåâÿòü ìèëëèîíîâ ïÿòü-ñîò ïÿòüäåñÿò îäíà òûñÿ÷à øåñòü-ñîò ïÿòíàäöàòü, î, ïîâåëèòåëü!

Òàêîâà ëåãåíäà. Äåéñòâèòåëü-íî ëè áûëî òî, ÷òî çäåñü ðàññêà-çàíî, íåèçâåñòíî, íî íàãðàäà, îêîòîðîé ãîâîðèò ïðåäàíèå, äîëæ-íà áûëà âûðàçèòüñÿ èìåííî òà-êèì ÷èñëîì, â ýòîì ìîæåòå óáå-äèòüñÿ ñàìè òåðïåëèâûì ïîäñ÷å-òîì. Äëÿ ýòîãî íóæíî ñëîæèòü ÷èñ-ëà 1, 4, 8 è ò.ä., ðåçóëüòàò 63 óä-âîåíèÿ ïîêàæåò, ñêîëüêî ïðè÷èòà-ëîñü èçîáðåòàòåëþ çà 64 êëåòêèäîñêè.

Åñòü åùå îäíî çàìå÷àòåëüíîåñâîéñòâî ÷èñåë, êîòîðîå ïîçâîëÿ-åò îáëåã÷èòü âû÷èñëåíèÿ: èñêîìàÿñóììà ðàâíà ïðîèçâåäåíèþ 64äâîåê, óìåíüøåííîìó íà 1. Îáðà-çîâàâ èç ìíîæèòåëåé 6 ãðóïï ïî10 äâîåê â êàæäîé è îäíó ãðóïïóèç 4 äâîåê, ïîëó÷èì, ÷òî èñêîìîå÷èñëî ðàâíî: 1024⋅1024⋅1024⋅⋅1024⋅1024⋅1024⋅16-1 = ?

Ïîïðîáóéòå ïîäñ÷èòàòü!

ÏîäãîòîâèëàÞëäóçõîí ÕÎÄÆÀÅÂÀ.

Öåëè:îáðàçîâàòåëüíàÿ: ñîçäàíèå

óñëîâèé äëÿ îñîçíàíèÿ îáó÷àþùè-ìèñÿ öåííîñòè òðóäà, åãî ñîçè-äàòåëüíîé ðîëè â æèçíè ÷åëîâå-êà;

âîñïèòàòåëüíàÿ: âîñïèòàíèåâçàèìîïîìîùè è ñâîåâðåìåííîñ-òè â òðóäå, òðóäîëþáèÿ;

ðàçâèâàþùàÿ: ðàçâèâàòü ïà-ìÿòü, íàâûêè ñàìîñòîÿòåëüíîé ðà-áîòû, ðàñøèðÿòü êðóãîçîð.

Îáîðóäîâàíèå: êîìïüþòåð,ïðåçåíòàöèÿ «Òðóäîì ñëàâåí ÷å-ëîâåê», òàáëè÷êè ñ âûäåðæêàìè èçòîëêîâîãî ñëîâàðÿ, ñ íàçâàíèåìòåìû óðîêà, ýïèãðàôîì, ñòàêàí-÷èêè, ïî÷âà, ñåìåíà, âîäà, ëîïàò-êè, òàáëè÷êè äëÿ àêòèâíîãî çàíÿ-òèÿ, êàðòèíêè ïî òåìå «Òðóä çåì-íîé», âûñòàâêà ïðåäìåòîâ òðóäà.

Ôîðìà ïðîâåäåíèÿ: áåñåäà,àêòèâíîå çàíÿòèå, ðåñóðñíûéêðóã.

Ïîäãîòîâèòåëüíàÿ ðàáîòà ñäåòüìè: ïðåäëîæèòü äåòÿì ïîä-ãîòîâèòü íåáîëüøèå ðàññêàçû,ïðåçåíòàöèè íà òåìó «Ïðîôåññèèíàøèõ ðîäèòåëåé» ïî ïëàíó: ÷åìçàíèìàþòñÿ âàøè ðîäèòåëè íàðàáîòå? êòî îíè ïî ïðîôåññèè?

Õîä êëàññíîãî ÷àñàI. Ïîäãîòîâèòåëüíûé ýòàï.Ïðèñîåäèíåíèå ê òåìå.Ó÷èòåëü: — Ðåáÿòà, óâàæàåìûå

âçðîñëûå, äàâàéòå âìåñòå óëûá-íåìñÿ äîáðîìó ïðàçäíè÷íîìó äíþè ïðîäîëæèì óâëåêàòåëüíîå ïóòå-øåñòâèå.

Öåëåïîëàãàíèå.Ó÷èòåëü: — Ñåãîäíÿ ìû ñ âàìè

ïîãîâîðèì î òðóäå è åãî çíà÷å-íèè â æèçíè ÷åëîâåêà, î êà÷åñòâàõ÷åëîâåêà, öåííîñòÿõ òðóäà.

Ïðîáëåìíàÿ ñèòóàöèÿ.Ó÷èòåëü: — À íà÷àòü ðàçãîâîð

õî÷ó ñ ÷òåíèÿ ïðèò÷è Ê.Óøèíñêîãî«Äâà ïëóãà». Ïîñëóøàéòå åå î÷åíüâíèìàòåëüíî.

Èç îäíîãî è òîãî æå êóñêà æå-ëåçà â îäíîé è òîé æå ìàñòåðñ-êîé áûëè ñäåëàíû äâà ïëóãà. Îäèí

èç íèõ ïîïàë â ðóêè çåìëåäåëüöàè íåìåäëåííî ïîøåë â ðàáîòó, àäðóãîé äîëãî è ñîâåðøåííî áåñ-ïîëåçíî ïðîâàëÿëñÿ â ëàâêå êóï-öà.

×åðåç íåêîòîðîå âðåìÿ îáàçåìëÿêà îïÿòü âñòðåòèëèñü. Ïëóã,áûâøèé ó çåìëåäåëüöà, áëåñòåë,êàê ñåðåáðî, è áûë åùå ëó÷øå,÷åì â òî âðåìÿ, êîãäà îí âûøåëèç ìàñòåðñêîé, ïëóã æå, ïðîëåæàâ-øèé áåç âñÿêîãî äåëà â ëàâêå, ïî-òåìíåë è ïîêðûëñÿ ðæàâ÷èíîé.

— Ñêàæè, ïîæàëóéñòà, îò÷åãîòû òàê áëåñòèøü? — ñïðîñèë çàð-æàâåâøèé ïëóã ó ñâîåãî ñòàðîãîçíàêîìöà.

— Îò òðóäà, ìîé ìèëûé, — îò-âå÷àë òîò. — À åñëè òû çàðæàâåëè ñäåëàëñÿ õóæå, ÷åì áûë, òî ïî-òîìó, ÷òî âñå ýòî âðåìÿ ïðîëåæàëíà áîêó, íè÷åãî íå äåëàÿ.

Áåñåäà ïî ïðèò÷å (ñîïðîâîæ-äàåòñÿ ñëàéäàìè).

Ó÷èòåëü: — Êàêèì âû óâèäåëèïëóã, êîòîðûé ïîïàë ê çåìëåäåëü-öó?

— Ïî÷åìó ïëóã áëåñòåë, êàê ñå-ðåáðî? (Ïîòîìó ÷òî òðóäèëñÿ, àòðóä óêðàøàåò).

— ×òî ñëó÷èëîñü ñ ïëóãîì, êî-òîðûé ïðîëåæàë áåç äåëà? (Ïî-òåìíåë è ïîêðûëñÿ ðæàâ÷èíîé).

— Êîãî ïîäðàçóìåâàåò Ê.Óøèí-ñêèé, ãîâîðÿ î ïëóãàõ? (Òðóæåíè-êà è ëåíèâîãî ÷åëîâåêà).

— Êàêîé âûâîä ìîæíî ñäåëàòü,ïðîñëóøàâ ïðèò÷ó?

— ×åìó õîòåë íàó÷èòü âàñ àâ-òîð? (Íóæíî òðóäèòüñÿ).

— Íå çðÿ ãîâîðÿò: «Ïîêà æåëå-çî â ðàáîòå, åãî è ðæà (ðæàâ÷è-íà) íå áåðåò».

— Çíà÷èò, äëÿ ÷åãî íóæíî òðó-äèòüñÿ? (×òîáû ñòàòü êðàøå).

Áåñåäà î òðóäå â ñåìüå.Ó÷èòåëü: — Óâàæàåìûå ðîäè-

òåëè, à ÷òî òàêîå òðóä? (Ðàáîòàíà áëàãî).

Ó êàæäîãî ÷åëîâåêà åñòü âðîæ-äåííàÿ ïîòðåáíîñòü â äåéñòâèè,àêòèâíîñòè. È ýòà àêòèâíîñòü äîë-æíà ïðèíîñèòü ïîëüçó.

 Òîëêîâîì ñëîâàðå Ñ.Îæåãî-

âà òàêîå îáúÿñíåíèå: «Òðóä — öå-

ëåñîîáðàçíàÿ äåÿòåëüíîñòü ÷åëî-

âåêà, íàïðàâëåííàÿ íà ñîçäàíèå

ìàòåðèàëüíûõ è äóõîâíûõ öåííî-

ñòåé». (Íà äîñêå).

Óâàæàåìûå ðîäèòåëè, à êîãäà

íóæíî íà÷èíàòü òðóäèòüñÿ? À êàê

âàñ ïðèó÷àëè ê òðóäó? Äåòè, ÿ

çíàþ, ÷òî âàø îñíîâíîé òðóä —

ýòî ó÷åáà. À åñòü ëè ó âàñ äîìà

êàêèå-òî îáÿçàííîñòè? Ïîìîãàåòå

ëè âû ñâîèì ðîäèòåëÿì, áàáóø-

êàì è äåäóøêàì? À êàê òðóäÿòñÿ

â äðóæíîé ñåìüå? Êàê ëåã÷å ïîñò-

ðîèòü äîì: îäíîìó èëè ñîîáùà?

(Îäèí â ïîëå íå âîèí). Â êîëëåê-

òèâíîì òðóäå ÷åëîâåê ìóæàåò êàê

ôèçè÷åñêè, òàê è íðàâñòâåííî. Îò

òðóäà çàâèñèò åãî áëàãîïîëó÷èå.

Î ïðîôåññèÿõ ðîäèòåëåé.

Ó÷èòåëü: — À ÷òî íóæíî äëÿ

òîãî, ÷òîáû õîðîøî òðóäèòüñÿ?

(Íàó÷èòüñÿ õîðîøî âûïîëíÿòü

ñâîþ ðàáîòó).

— À ÷òî äëÿ ýòîãî íóæíî? (Ïî-

ëó÷èòü ïðîôåññèþ).

— À ÷òî òàêîå ïðîôåññèÿ? (Îï-

ðåäåëåííûé âèä äåÿòåëüíîñòè).

— «Îñíîâíîé ðîä çàíÿòèé, òðó-

äîâîé äåÿòåëüíîñòè», — ñêàçàíî

â Òîëêîâîì ñëîâàðå Ñ.Îæåãîâà.

(Íà äîñêå).

— Äåòè, à ÷òî âû çíàåòå î ïðî-

ôåññèÿõ ñâîèõ ðîäèòåëåé? (Îòâå-

òû äåòåé).

Î áóäóùèõ ïðîôåññèÿõ.

Ó÷èòåëü: — Íåçàìåòíî ïðîëå-

òÿò ãîäû, è âû áóäåòå âûáèðàòü

ïðîôåññèþ.

Êåì õîòèòå ñòàòü âû, äåòè?

Ïîñêîðåå íàì îòâåòüòå!

1-é ó÷åíèê:

ß õî÷ó øîôåðîì áûòü,

Ãðóçû ðàçíûå âîçèòü.

2-é ó÷åíèê:

ß ìå÷òàþ î áàëåòå,

Ëó÷øå íåò åãî íà ñâåòå.

24

25

3-é ó÷åíèê:

ß õî÷ó âðà÷îì ñòàòü êëàññíûì,

Áóäó âñåõ ëå÷èòü ëåêàðñòâîì.

Î÷åíü âêóñíûì, êàê êîíôåòà,

Ñúåë åãî — áîëåçíåé íåòó!

4-é ó÷åíèê:

 êðàñêàõ ÿ äóøè íå ÷àþ,

Ñòàòü õóäîæíèêîì ìå÷òàþ.

Çàêàæèòå ìíå ïîðòðåò,

Ñïðàâëþñü ÿ, ñîìíåíèé íåò!

5-é ó÷åíèê:

Âû ñî ìíîé, äðóçüÿ, íå ñïîðü-

òå,

ß õî÷ó ñòàòü ïåðâûì â ñïîðòå,

Øàéáó ìíå çàáèòü — ïóñòÿê,

ß èãðàþ çà «Ñïàðòàê»!

6-é ó÷åíèê:

ß õî÷ó ñòàòü ïèàíèñòêîé,

Çàìå÷àòåëüíîé àðòèñòêîé.

Ìóçûêà ñî ìíîþ ñ äåòñòâà,

ß ëþáëþ åå âñåì ñåðäöåì.

7-é ó÷åíèê:

ß ìå÷òàþ ñòàòü ñêîðåé

Âîñïèòàòåëåì äåòåé.

Ñ íèìè ïåòü, ãóëÿòü, èãðàòü,

Äíè ðîæäåíüÿ îòìå÷àòü.

8-é ó÷åíèê:

Âñå ïðîôåññèè ïðåêðàñíû,

Âñå ïðîôåññèè âàæíû.

Çíàåì ìû, ÷òî íàøè ðóêè

Áóäóò Ðîäèíå íóæíû!

Äåòè, êàêàÿ æå ïðîôåññèÿ ñà-

ìàÿ âàæíàÿ? (Âñå âàæíû). Ïðà-

âèëüíî! ß âåðþ â òî, ÷òî âàø òðóä

áóäåò ïðèíîñèòü äîáðî è ðàäîñòü.

II. Îñíîâíîé ýòàï.

Ó÷èòåëü: — Ðåáÿòà, ïðåæäå

÷åì çàäàòü ñëåäóþùèé âîïðîñ, ÿ

ïðåäëàãàþ âàì îòãàäàòü çàãàäêè.

Îé òû äîáðûé ìîëîäåö,

Çàõðîìàë ìîé æåðåáåö.

Òû ïîäêóé åãî îïÿòü!

Îò÷åãî æ íå ïîäêîâàòü?

Âîò ãâîçäü, âîò ïîäêîâà.

Ðàç-äâà è ãîòîâî.

(Êóçíåö).

Çàíÿò âàæíîé îí ðàáîòîé:

Óðîæàé — åãî çàáîòà,

×òîá ñóìåëè óðîäèòüñÿ

Ðîæü, îâåñ èëè ïøåíèöà.

(Àãðîíîì).

Îí áðåâíî îòåøåò ëîâêî,

Ñòåíû ñäåëàåò, íàâåñ.

Ó íåãî ñìîëîé ñïåöîâêà,

Êàê ñîñíîâûé ïàõíåò ëåñ.

(Ïëîòíèê).

Êîç, êîðîâ çîâåò, ñêëèêàåò,

 ñâîé âèòîé ðîæîê èãðàåò.

(Ïàñòóõ).

Ëåòàþò ïàëüöû ïòèöàìè —

Ïîòîê ñòðóèòñÿ ñèòöåâûé.

Ëåòàþò ïàëüöû ï÷åëêàìè —

Ïîòîê ñòðóèòñÿ øåëêîâûé.

(Òêà÷èõà).

Åå äàâíî áóðåíêè çíàþò,

Âñåãäà ìû÷àíèåì âñòðå÷àþò,

È çà åå íåëåãêèé òðóä

Âñå ìîëîêî åé îòäàþò.

(Äîÿðêà).

Ó÷èòåëü: — ×åé òðóä ñòàë îñ-

íîâîé ìíîãèõ ïðîôåññèé? Êàê æå

íàçûâàåòñÿ òðóä ýòèõ ëþäåé?

(Òðóä çåìíîé). Ïåðå÷èñëèòå, ïî-

æàëóéñòà, åùå ðàç îñíîâíûõ ïðåä-

ñòàâèòåëåé òðóäà çåìíîãî. (Äå-

ìîíñòðàöèÿ ñëàéäîâ). Ïîñìîòðè-

òå íà êàðòèíêè. Îíè âàì ïîìîãóò

óâèäåòü, êàê òðóäèëèñü ýòè ëþäè.

Îáðàòèòå âíèìàíèå íà íàøó âûñ-

òàâêó. Ðàññêàæèòå, èçäåëèÿ êàêèõ

ìàñòåðîâ âû óâèäåëè? Â íàøå

âðåìÿ ýòè çàìå÷àòåëüíûå ðåìåñ-

ëà, êîòîðûìè çàíèìàëèñü íàøè

ïðåäêè, ïðîäîëæàþò ðàçâèâàòüñÿ.

Êàê è ìíîãî âåêîâ íàçàä, èçãî-

òàâëèâàåòñÿ ãëèíÿíàÿ ïîñóäà, ðà-

äóåò ãëàç óäîáíàÿ íàðÿäíàÿ íà-

öèîíàëüíàÿ îäåæäà.

Âñå ýòî — ïëîäû òðóäà çåìíî-

ãî.

Àêòèâíîå çàíÿòèå. Ðàáîòà â

ãðóïïàõ.

Ó÷èòåëü: — Äåòè, êàêîâû îñ-

íîâíûå êà÷åñòâà ÷åëîâåêà, çàíÿ-

òîãî òðóäîì? Êàêèì îí äîëæåí

áûòü? Ïîäóìàéòå ñíà÷àëà ñàìî-

ñòîÿòåëüíî, ïîòîì ïîñîâåòóéòåñü

äðóã ñ äðóãîì. Îòìåòüòå òîëüêî

òå ñëîâà â êàðòî÷êàõ, êîòîðûå îò-

ðàæàþò ñóùíîñòü ÷åëîâå÷åñêîãî

òðóäà: òðóäîëþáèå, ÷åñòíîñòü,

âçàèìîïîìîùü, ëåíü, äîáðîñîâå-

ñòíîñòü, ñèëà, ïîðÿäîê, ëîâêîñòü,

ðàâíîäóøèå, òåðïåíèå.

(Îòâå÷àþò ïðåäñòàâèòåëè

ãðóïï).

Áëàãîäàðíîñòü ðîäèòåëÿì.

Ó÷èòåëü: — Äåòè, à êàê âû ñ÷è-

òàåòå, îáëàäàþò ëè òàêèìè æå êà-

÷åñòâàìè âàøè ðîäèòåëè? À âû

áëàãîäàðíû ðîäèòåëÿì çà èõ

òðóä? Ñêàæèòå èì ñëîâà áëàãî-

äàðíîñòè. (ß áëàãîäàðåí ñâîèì

ðîäèòåëÿì çà òî, ÷òî îíè òðóäÿò-

ñÿ, ÷òîáû ó ìåíÿ áûëî âñå íåîá-

õîäèìîå äëÿ æèçíè).

Àêòèâíîå çàíÿòèå «Ñåìåíà

äîáðà». Ðàáîòà â ãðóïïàõ.

Ó÷èòåëü: — Äåòè, ÷òîáû ëþ-

áàÿ ðàáîòà ñïîðè-

ëàñü, êàêèì ÷åëî-

âåêîì íóæíî áûòü? (Òðóäîëþáè-

âûì).

Âàì è âàøèì ðîäèòåëÿì ïðåä-

ëàãàþ ïîñàäèòü â íàøåì êëàññå

ñåìåíà äîáðà ñâîèìè ðóêàìè è

ïðîñëåäèòü çà òåì, êàê îíè áóäóò

ïðîðàñòàòü è êàêèå äàäóò ïëîäû.

(Íà ñòîëàõ áàíî÷êè ñ çåìëåé, ñòà-

êàí÷èêè, ëîïàòêè, âîäà, ñåìåíà).

Âû çíàåòå ìíîãî ïîñëîâèö î

òðóäå. Âûáåðèòå îäíó, êîòîðàÿ

ïîäõîäèò ïî ñìûñëó ê âàøåé ðà-

áîòå.

Ðåñóðñíûé êðóã «×òî öåíèëè

ïðàäåäû è ÷òî öåíèì ìû â òðóäå

çåìíîì?»

Ó÷èòåëü: — Äåòè,

ïðîøëî ìíîãî âðå-

ìåíè ñ òåõ ïîð, êàê ÷åëîâåê íà-

ó÷èëñÿ òðóäèòüñÿ. Íî öåííîñòè

òðóäà íå èçìåíèëèñü.

×òî æå öåíèëè ïðàäåäû è ÷òî

öåíèì ìû â òðóäå çåìíîì? (Âçà-

èìîïîíèìàíèå, âçàèìîâûðó÷êó,

äîáðîòó, ëîâêîñòü, óìåíèå, òåðïå-

íèå, íàáëþäàòåëüíîñòü).

Äà, ýòî îñíîâíûå öåííîñòè òðó-

äà çåìíîãî. È êàê îòìåòèë çàìå-

÷àòåëüíûé áàñíîïèñåö È.Êðûëîâ,

îò òðóäà äîëæíà áûòü ïîëüçà.

III. Çàêëþ÷èòåëüíàÿ ÷àñòü.

Ó÷èòåëü: — Ðåáÿòà, êàêîâà

òåìà íàøåãî êëàññíîãî ÷àñà? (Òðó-

äîì ñëàâåí ÷åëîâåê).

Ïî÷åìó òàê ãîâî-

ðÿò? ×òî âû õîòåëè

áû ïîñîâåòîâàòü ñâîèì îäíî-

êëàññíèêàì ïîñëå íàøåãî êëàññ-

íîãî ÷àñà? Ìíå õî÷åòñÿ âàì ïîæå-

ëàòü, ÷òîáû âàøè ðóêè áûëè óìå-

ëûìè, òðóäîëþáèâûìè, à ñåðäöå

— äîáðûì è óìíûì. À ðîäèòåëÿì

õî÷åòñÿ íàïîìíèòü ñëîâà Ê.Óøèí-

ñêîãî: «Âîñïèòûâàòü äåòåé íàäî

íå äëÿ ñ÷àñòüÿ, à äëÿ òðóäà — ýòî

è ïðèíåñåò èì ñ÷àñòüå».

Â.ÁÀÉÌÓÕÀÍÎÂÀ,ó÷èòåëü íà÷àëüíûõ êëàññîâ

øêîëû ¹ 2Òàõòàêóïûðñêîãî ðàéîíà

Ðåñïóáëèêè Êàðàêàëïàêñòàí.

26

Òåìà óðîêà: «Æàíðû èçîáðà-

çèòåëüíîãî èñêóññòâà. Ïåéçàæ».

Öåëè:

îáðàçîâàòåëüíàÿ: ðàçâèòèå

ïåðâè÷íûõ ïðåäñòàâëåíèé îá

èçîáðàçèòåëüíîì èñêóññòâå, î åãî

æàíðàõ;

âîñïèòàòåëüíàÿ: âîñïèòàòü

óâàæèòåëüíîå îòíîøåíèå ê ïðèðî-

äå, ðàñêðûòü çíà÷èìîñòü åå â æèç-

íè ÷åëîâåêà, âçàèìîîòíîøåíèÿ ÷å-

ëîâåêà è ïðèðîäû, âëèÿíèå ÷åëîâå-

êà íà ïðèðîäó, óìåíèå âèäåòü êðà-

ñîòó ðîäíîé ïðèðîäû â ïðîèçâåäå-

íèÿõ ðàçíûõ âèäîâ èñêóññòâà;

ðàçâèâàþùàÿ: ðàçâèòèå õóäî-

æåñòâåííîãî âîñïðèÿòèÿ, çðèòåëü-

íîé ïàìÿòè, ýìîöèîíàëüíî-îáðàç-

íîé ñôåðû, ðàñøèðåíèå îïûòà îá-

ùåíèÿ ñ ïðîèçâåäåíèÿìè èñêóñ-

ñòâà.

Òèï óðîêà: èçó÷åíèå íîâîé

òåìû.

Ìåòîä: êîìáèíèðîâàííûé.

Îáîðóäîâàíèå: êîìïüþòåð,

âèäåîçàïèñü «Åñëè âèäèøü íà

êàðòèíå...», èçîáðàæåíèÿ êàðòèí

õóäîæíèêîâ, àóäèîçàïèñü «Âðåìå-

íà ãîäà» Ï.×àéêîâñêîãî.

Õîä óðîêà

I. Îðãàíèçàöèîííûé ìî-

ìåíò.

Ïðîçâåíåë è ñìîëê çâîíîê,

Íà÷èíàåòñÿ óðîê.

Ìû çà ïàðòó òèõî ñåëè

È íà äîñêó ïîñìîòðåëè.

II. Ñîîáùåíèå òåìû.

Ó÷èòåëü: — Ñåãîäíÿ íà óðîêå

ìû ïîçíàêîìèìñÿ ñ æàíðàìè

èçîáðàçèòåëüíîãî èñêóññòâà.

Ïðåäëàãàþ âàì ïîñìîòðåòü ìó-

ëüòôèëüì, èç êîòîðîãî âû óçíàå-

òå, êàêèå æàíðû åñòü â æèâîïèñè.

Ñìîòðèòå âíèìàòåëüíî, ïîòîì îò-

âåòèòå íà ìîè âîïðîñû (ïðîñìîòð

ìóëüòôèëüìà «Åñëè âèäèøü íà

êàðòèíå...»)

— Êàêèå æàíðû èçîáðàçèòåëü-

íîãî èñêóññòâà âû óçíàëè? (Ïåé-

çàæ, íàòþðìîðò, ïîðòðåò).

— Êòî çàïîìíèë, ÷òî èçîáðà-

æàåò õóäîæíèê â êàæäîì æàíðå?

— Ñåãîäíÿ íà óðîêå ìû ïîä-

ðîáíåå ïîãîâîðèì î òàêîì æàíðå,

êàê ïåéçàæ. «Ïåéçàæ» â ïåðåâîäå

ñ ôðàíöóçñêîãî îçíà÷àåò «ïðèðî-

äà». Ýòî îäèí èç íàèáîëåå ëþáè-

ìûõ õóäîæíèêàìè è çðèòåëÿìè

æàíðîâ æèâîïèñè.

Õóäîæíèêè íàõîäÿò â ïðèðîäåîòðàæåíèå ñâîèõ ÷óâñòâ, ìûñëåéè ïåðåæèâàíèé: ðàäîñòè, ãðóñòè,íåæíîñòè, òðåâîãè è îæèäàíèÿ.Âñå ýòî îíè âûðàæàþò â ñâîèõêàðòèíàõ.

Ïðèðîäà êðàñèâà â ëþáîå âðå-ìÿ ãîäà. È êàæäûé õóäîæíèê âè-äèò è ëþáèò åå ïî-ñâîåìó. Êòî-òî÷àùå ðèñóåò îñåíü, êòî-òî çèìó, àåñòü õóäîæíèêè, êîòîðûå èçîáðà-æàþò ïðèðîäó â ëþáîå âðåìÿãîäà.

À òåïåðü âçãëÿíåì íà êàðòèíûèçâåñòíûõ õóäîæíèêîâ.

Ïîñìîòðèòå íà êàðòèíó âåëè-êîãî ðóññêîãî õóäîæíèêà È.Ëåâè-òàíà «Ìàðò».

Õîòÿ íà êàðòèíå ïðèñóòñòâó-þò õîëîäíûå öâåòà, âñÿ îíà êàêáû ïðîíèçàíà òåïëûìè òîíàìè:æåëòûì, çîëîòèñòûì, ðîçîâàòûì,ãîëóáûì. Ñîëíå÷íûé ñâåò âåçäå— íà ñòåíàõ äîìà, ñòâîëàõ ìîëî-äûõ áåðåçîê, òîíåíüêèõ âåòî÷êàõòîïîëåé.

Ïîñìîòðèòå åùå íà îäíó êàð-òèíó È.Ëåâèòàíà — «Çîëîòàÿîñåíü».

×òî âû âèäèòå íà íåé? Êàêèåöâåòà èñïîëüçîâàë õóäîæíèê âñâîåé ðàáîòå?

Îñåíü áûëà ëþáèìåéøèì âðå-ìåíåì ãîäà äëÿ È.Ëåâèòàíà, è îíïîñâÿòèë åé áîëåå ñîòíè êàðòèí.

27

Êàðòèíà ïðîíèçàíà îñåííèì áîä-ðÿùèì âîçäóõîì, íà ðåäêîñòü ïðî-çðà÷íûì. Î÷åðòàíèÿ ïîëåé, ïîñò-ðîåê, äàëüíåãî ëåñà î÷åíü ÷åòêè èÿñíû.

Ñåãîäíÿ, ðåáÿòà, ìû òîæå ñâàìè áóäåì íàñòîÿùèìè õóäîæíè-êàìè. À ðèñîâàòü ìû áóäåì îñåí-íèé ïåéçàæ. ×òîáû âñïîìíèòü, êàêæå ïðåêðàñíî ýòî âðåìÿ ãîäà, ïî-ñìîòðèì âèäåî «Îñåíü».

Ýëåêòðîííàÿ ôèçìèíóòêà.«Ëåñíàÿ ôèçìèíóòêà».

Ïîðÿäîê âûïîëíåíèÿ ðàáîòû:à) óñòíîå ðèñîâàíèå;á) ïðèãîòîâèëè êðàñêè è êèñòè

äëÿ ðèñîâàíèÿ;â) ïðèñòóïèëè ê ðàáîòå.III. Ïðàêòè÷åñêàÿ ðàáîòà ó÷à-

ùèõñÿ.Ó÷èòåëü: — Ïåðåä âàìè ñòèõîò-

âîðåíèå, êîòîðîå âàì ïîäñêàæåò,÷òî ìîæíî íàðèñîâàòü (äåòè ÷èòà-þò).

Åñëè âèäèøü íà êàðòèíåÍàðèñîâàíà ðåêà,Èëè åëü è áåëûé èíåé,Èëè ñàä è îáëàêà,Èëè ñíåæíàÿ ðàâíèíà,Èëè ïîëå è øàëàø, —Îáÿçàòåëüíî êàðòèíàÍàçûâàåòñÿ ïåéçàæ.

(Àëåêñàíäð Êóøíåð).Ìîæíî äåòÿì ïîñìîòðåòü â îêíî

è ïîáåñåäîâàòü íà òåìó «Ïåéçàæ»(÷òî ìû âèäèì? êàêîå âðåìÿ ãîäà?îïèøèòå äåðåâüÿ, íåáî, êàêîå îíî?÷òî âèäíî èçäàëåêà?)

IV. Ñàìîñòîÿòåëüíàÿ ðàáîòàó÷àùèõñÿ.

Ó÷èòåëü: — Ïðèðîäà âäîõíîâ-ëÿëà íà òâîð÷åñòâî íå òîëüêî õó-äîæíèêîâ, ïîýòîâ, íî è êîìïîçèòî-ðîâ.

Ïåòð Èëüè÷ ×àéêîâñêèé íàïèñàëöåëûé öèêë ïðîèçâåäåíèé, êîòî-ðûé íàçâàë «Âðåìåíà ãîäà». Ìûïðîñëóøàåì ñ âàìè ïðîèçâåäåíèå,êîòîðîå íàçûâàåòñÿ «Îñåíü». Ïóñòüýòà ìåëîäèÿ ïîìîæåò âàì â ñîçäà-íèè âàøèõ ïåéçàæåé.

Âêëþ÷àåì àóäèî êàê ôîí óðîêà(çâó÷èò ìóçûêà).

V. Ïîäâåäåíèå èòîãîâ. Îöå-íèâàíèå ó÷àùèõñÿ.

— ×òî íîâîãî óçíàëè íà óðîêå?— Î êàêèõ æàíðàõ èçîáðàçè-

òåëüíîãî èñêóññòâà âû óçíàëè?Âûñòàâêà ðàáîò ó÷àùèõñÿ ïðî-

âîäèòñÿ â âèäå ïðîñìîòðà ðèñóí-êîâ íà ýêðàíå.

VI.Äîìàøíåå çàäàíèå. Çà-âåðøèòü íà÷àòóþ íà óðîêå ðàáîòó

— ïåéçàæ.

Î.ÊÎÒÎÂÀ,ó÷èòåëü íà÷àëüíûõ êëàññîâ

øêîëû ¹ 30 ãîðîäà Áóõàðû.

 íàøåé ñòðàíå áîëüøîå âíèìà-íèå óäåëÿåòñÿ ðàçâèòèþ ãàðìîíè÷íîðàçâèòîãî ìîëîäîãî ïîêîëåíèÿ è ïî-âûøåíèþ êà÷åñòâà îáðàçîâàíèÿ. Áëà-ãîäàðÿ ðåàëèçàöèè Íàöèîíàëüíîéïðîãðàììû ïî ïîäãîòîâêå êàäðîâ, ñå-ãîäíÿ ìû ñ ãîðäîñòüþ ìîæåì ãîâîðèòüî ðåçóëüòàòàõ óæå çíàìåíèòîé âî âñåììèðå «óçáåêñêîé ìîäåëè» îáðàçîâà-íèÿ. Íàøà ìîëîäåæü äîñòîéíî âûñòó-ïàåò íà ìåæäóíàðîäíîé àðåíå è óäèâ-ëÿåò âñåõ ñâîèìè ïîáåäàìè íà ïðåä-ìåòíûõ îëèìïèàäàõ, ìóçûêàëüíûõ ôå-ñòèâàëÿõ, à òàêæå â ñïîðòå.

Ïåäàãîãè÷åñêèé êîëëåêòèâ íàøåéøêîëû åæåäíåâíûì êðîïîòëèâûì òðó-äîì âíîñèò âåñîìûé âêëàä â ýòî áëà-ãîðîäíîå äåëî.

Åñòü òàêèå ëþäè, êîòîðûå íåçàìåò-íî äëÿ îñòàëüíûõ ñâîåé òàêòè÷íîñòüþ,óòîí÷åííîñòüþ õàðàêòåðà, îáëàäàÿ âû-ñîêîé êóëüòóðîé îáùåíèÿ, ñòàíîâÿòñÿíåçàìåíèìûìè, òàêèìè ðîäíûìè, êà-æåòñÿ, ÷òî âåê âìåñòå ðàáîòàåøü. Òàêãîâîðÿò è îá ó÷èòåëå ðèñîâàíèÿ Âèê-òîðèè Âèêòîðîâíå Êîðîòêîâîé, êîòî-ðàÿ ñòàëà âîèñòèíó «äóøîé êîëëåêòè-âà». Ýòî ÷åëîâåê, âëþáëåííûé â ñâîþïðîôåññèþ, ìàñòåð ñâîåãî äåëà, ñ äîá-ðûì ñåðäöåì è «çîëîòûìè» ðóêàìè, àýòî ãëàâíîå â åå ïðåäìåòå.

Èíòåðåñíî íàáëþäàòü, êîãäà ó ó÷è-òåëÿ íà óðîêå ñëîâíî ïî ìàíîâåíèþâîëøåáíîé ïàëî÷êè âîçíèêàåò íà äîñ-

êå êðàñî÷íûé ïàâëèí, êàæäàÿ

äåòàëü, êàæäîå ïåðûøêî êîòîðîãî ÿâ-ëÿåòñÿ ðåçóëüòàòîì òðóäà åå ó÷åíè-êîâ. Ñêàçî÷íàÿ ìóçûêà è ëåãåíäà, ðàñ-ñêàçàííàÿ ó÷èòåëåì, çàâîðàæèâàþò, èäåòè îùóùàþò ñåáÿ íàñòîÿùèìè õó-äîæíèêàìè, èëëþñòðèðóþùèìè åå. Íèîäèí ðåáåíîê íå îñòàåòñÿ íà óðîêåáåç åå âíèìàíèÿ. Îíà óñïåâàåò îêà-çûâàòü èíäèâèäóàëüíóþ ïîìîùü êàæ-äîìó, íå íàðóøàÿ ñàìîãî ïðîöåññàòâîð÷åñòâà. Ïîýòîìó íàøè ðåáÿòà ñ íå-òåðïåíèåì æäóò óðîêè ðèñîâàíèÿ, è ñîãðîìíûì óäîâîëüñòâèåì ïîñåùàþò èõ.

Íà òåìàòè÷åñêèõ êîíêóðñàõ, ïîñâÿ-ùåííûõ çíàìåíàòåëüíûì äàòàì Óçáå-êèñòàíà, ó÷èòåëü ïðèâèâàåò äåòÿì ëþ-áîâü ê Ðîäèíå, óâàæåíèå ê ïàìÿòè âå-ëèêèõ ïðåäêîâ è íàöèîíàëüíûì òðà-äèöèÿì.

Ëè÷íûì äîñòèæåíèåì Â.Êîðîòêîâîéâ ýòîì ãîäó ñòàëî ó÷àñòèå â êîíêóðñå«Ëó÷øèé ó÷èòåëü-ïðåäìåòíèê ãîäà»,ãäå îíà çàíÿëà 1-å ìåñòî íà ãîðîäñ-êîì è 2-å — íà îáëàñòíîì ýòàïàõ.

Ñïðàâåäëèâî ñêàçàíî, ÷òî ïèñàòåëüæèâåò â ñâîèõ ïðîèçâåäåíèÿõ, õóäîæ-íèê — â êàðòèíàõ, à õîðîøèé ó÷èòåëü— â ìûñëÿõ è ïîñòóïêàõ ñâîèõ ó÷åíè-êîâ.

Æåëàåì Âèêòîðèè Âèêòîðîâíåòâîð÷åñêèõ óñïåõîâ, è ïóñòü âñåãäà ååîêðóæàþò ñèÿþùèå ãëàçà ëþáÿùèõ ìà-ëåíüêèõ ó÷åíèêîâ, â êîòîðûõ îíà ñìîã-ëà ðàçáóäèòü ëþáîâü ê èñêóññòâó.

Ä.ÀÑÒÀÍÎÂÀ,ó÷èòåëü íà÷àëüíûõ êëàññîâ

ÃÑÎØ ¹ 1 ã. ÇàðàôøàíàÍàâîèéñêîé îáëàñòè.

 ïîëîæåíèè ñòîÿÂñòàíüòå ïðÿìî, ïîäíèìèòå ðóêè

ââåðõ, ïîòÿíèòåñü, íàñêîëüêî ýòî âîç-ìîæíî, è ñäåëàéòå ãëóáîêèé âäîõ. Çà-òåì ñîãíèòå íîãè â êîëåíÿõ: îïóñòèòåêîðïóñ âïåðåä-âíèç è ñäåëàéòå ãëó-áîêèé âûäîõ.

 ïîëîæåíèè ñòîÿ ñ ðóêàìèíà ïîÿñå

Íîãè ñëåãêà ðàññòàâüòå â ñòîðîíû,ðóêè ïîëîæèòå íà ïîÿñ, íàêëîíèòåñü âëåâóþ ñòîðîíó. Ïðàâûé áîê ðàñòÿãèâà-åòñÿ, êàê ãàðìîøêà, ïðîèñõîäèò âû-äîõ. Çàòåì âûïðÿìèòåñü è ñäåëàéòåâäîõ. Ïîñëå ýòîãî ñäåëàéòå íàêëîí âïðàâóþ ñòîðîíó. Òåïåðü ëåâûé áîê ðà-

ñòÿíóëñÿ, êàê ãàðìîøêà. Âûïðÿìèòåñüè ñäåëàéòå ãëóáîêèé âûäîõ.

 ïîëîæåíèè ñèäÿ ïî-òóðåöêèÑÿäüòå, ñêðåñòèâ íîãè ïî-òóðåöêè,

ïîëîæèòå ðóêè íà çàòûëîê, ãðóäü ðàñ-ïðÿìèòå. Îòêèíüòå ãîëîâó íàçàä è ñäå-ëàéòå ãëóáîêèé âäîõ, çàòåì íàêëîíèòåâ å ð õ í þ þ÷àñòü òåëàâïåðåä èñäåëàéòå âû-äîõ.

 ïîëîæåíèè ñèäÿ ïî-òóðåöêè ñ íàêëîíàìè

Ïîëîæèòå ðóêè íà çàòûëîê èíàêëîíèòåñü â ïðàâóþ ñòîðîíó. Âûï-ðÿìèòåñü è ñäåëàéòå âäîõ. Çàòåì íà-êëîíèòåñü â ëåâóþ ñòîðîíó è ñíîâàâûïðÿìèòåñü.

(Ïðîäîëæåíèå ñëåäóåò).

28

Darsning maqsadlari:ta’limiy: qog‘ozdan oqqush shaklini yasash haqida tushuncha berish,

shakllarni joylashtirish, andozalash, ish qurollaridan to‘g‘ri foydalanishgao‘rgatish;

tarbiyaviy: o‘quvchilarni ona Vatan va tabiatni asrab-avaylash, qushlarga g‘amxo‘r bo‘lish, mehnatsevarlik,xushmuomalalik, insonlar mehnatini qadrlashga o‘rgatish;

rivojlantiruvchi: o‘quvchilarning qog‘ozdan turliqushlar shaklini yasash orqali qirqish, buklash, yelimlashmalakalarini, mustaqil va mantiqiy fikrlash qobiliyatini

rivojlantirish.Dars turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.Dars metodi: suhbat, savol-javob, guruhlarda ishlash.Dars jihozi: darslik, kompyuter, qushlar ovozi yozilgan audiotasma, qushlar

rasmi, A-4 formatdagi oq qog‘oz, yelim, qaychi, karton.Darsning borishi

I. Tashkiliy qism.O‘quvchilar bilan salomlashilib, darsga tayyorligi tekshiriladi. Navbatchi

axboroti orqali davomat aniqlanadi.II. O‘tilgan mavzuni so‘rab, baholash.O‘qituvchi: — O‘tgan darsda uyga qanday vazifa berilgan edi?O‘quvchilar: — Mehnat darsidan uyga vazifa uchuvchi planer shaklini yasash

berilgan. (Darslikda berilgan uchuvchi planer shaklini namunali bajargano‘quvchilar 1 balldan, o‘zlari mavzu asosida qo‘shimcha ravishda ijodiy buyumyasagan o‘quvchilar 2 balldan baholanadi).

O‘quvchilar o‘tilgan mavzular bo‘yicha test savollariga javob beradilar.1. Mehnat darsida foydalaniladigan ish qurollari qaysi?a) ketmon, kitob, qaychib) qaychi, yelim, qog‘oz, plastilind) ruchka, daftar, kitob2. Hozirgi kunda kashtachilik kasbi bilan asosan kimlar shug‘ullanadi?a) ayollar b) erkaklar d) ayollar va erkaklar3. Applikatsiya usuli nima?a) naqsh chizish b) qirqib yopishtirish d) rasmni bo‘yash4. Kulolchilik kasbida asosan qanday materiallardan foydalaniladi?

a) sement b) albaster d) loy5. Gazlama turlari necha xil?

a) tabiiy, kimyoviy b) tabiiy, sun’iy d) rezinali, tabiiy6. Archa shaklini yasashda qanday shakllardan foydalaniladi?a)b)

d)7. Gulning yaxshi parvarishi nimalarga bog‘liq?

a) suvga, havoga b) tuproqqa, suvga d) iqlimga, suvga, tuproqqa8. Xatcho‘p nimalardan tayyorlanadi?a) temirdan, ipdan b) plastilindan, ipdan d) qog‘ozdan, ipdan9. Zanjir chokidan nimalarni tikishda foydalaniladi?a) gilam to‘qishda b) atlas to‘qishda d) kashta tikishda10. Kashtachilikda qaysi chok turlaridan foydalaniladi?a) to‘g‘ri chok, zanjir chok b) mashina chokd) to‘g‘ri chok, zanjir chok, mashina chokO‘qituvchi o‘quvchilarga o‘quv qurollari haqida topishmoqlar aytadi

va javobini aniqlaydi. 1. Ushlasam qo‘lga,

Tushadi yo‘lga. (Qalam)

29

2. Qo‘l bilan ekiladi, Og‘iz bilan yig‘iladi.

3. Bir chuqurda, ming chuqur, Chuqurni igna cho‘qir.

4. Ongimizga nur sochar, Sirlar eshigin ochar.

5. O‘zi bir qarich, Soqoli qirq qarich.

6. Ikki botir qilichlashar.

7. Borar bir, kelar bir, Baribir qo‘shig‘i: «g‘ir-g‘ir».

8. Taq-taq etadi, Taqillab ketadi.

9. O‘rtog‘im — ruchka, qalam, Bir chiziq, katta dalam.

10. Yozib umrin tugatar, Serharakat shu qadar.

(Topishmoqlarning javobini to‘g‘ritopgan o‘quvchi rag‘batlantiribboriladi).

Yangi mavzuga tushintirishdanoldin savol-javob o‘tkaziladi.

O‘qituvchi: — Bahor kelishi bilano‘lkamizga qaysi qushlar birinchiuchib keladi?

O‘quvchi: — O‘lkamizga birinchibo‘lib qaldirg‘och va jiblajibon uchibkeladi.

O‘qituvchi: — Oxiri qaysi qushuchib keladi?

O‘quvchi: — Bulbul aprel oyiningoxiri, may oyining boshida uchibkeladi.

O‘qituvchi: — Qushlarningqanday foydali tomonlari bor?

O‘quvchi: — Qushlar zararlihasharotlarni qirishda yordam beradi.

III. Yangi mavzu bayoni.Audiotasmada qushlar xonishi

yangraydi. O‘qituvchi qushlar haqidama’lumot keltiradi.

O‘qituvchi: — Qushlar ikkiguruhga bo‘linadi:

1. Donxo‘r qushlar: kabutar,musicha, chumchuq va boshqalar.

2. Yirtqich qushlar: burgut,yapaloqqush, lochin, boyo‘g‘li.

Qaldirg‘och yoz bo‘yi millionlabhasharotni yeydi. Kakku boshqaqushlar yeya olmaydigan ming tukliqurtni yeydi. Yapaloqqush bir yildamingta sichqonni yeb, 1 tonna donnisaqlab qoladi. Oqqushlar yirikqushlardan hisoblanib, juda go‘zalbo‘lgani uchun qushlar malikasi debta’riflanadi.

Oqqushlar suv havzalarida,botqoqliklarda yashaydi. Suv vaquruqlikda yashaydigan hasharotlar,baliq, baqa, ilon, mollyuska, suvqirg‘og‘ida o‘sadigan o‘tlarning yashilqismi bilan oziqlanadi. Oyoqlaripardali bo‘lgani bois suvda yaxshi

suzadi. Ular uzoq masofaga uchaoladi. Oqqushlar ikki yoki to‘rttatuxum qo‘yib jo‘ja ochadi. Ular hayotidavomida juft bo‘lib yashaydi vasadoqat, go‘zallik timsoli sifatidata’riflanadi. O‘lkamizdan oqqushlar suvhavzalarida oziqlanish, dam olishuchun qo‘nib o‘tadi.

O‘qituvchi: — Bugun biz siz bilanoqqush shaklini yasashni bilib olamiz.Buning uchun qog‘ozni kvadratshaklida qirqamiz.

O‘quvchilarga darslikdagi mavzuyuzasidan oqqush shaklining qandayyasalishi qog‘ozni buklash usuliyordamida ko‘rsatib beriladi.

IV. Yangi mavzuni mustah-kamlash.

O‘quvchilarning oqqush shakliniyasashdagi xato, kamchiliklari tu-shuntirilib to‘g‘rilanib, kuzatib bori-ladi. To‘g‘ri bajargan o‘quvchilarningishi namuna sifatida ko‘rsatiladi.Iqtidorli o‘quvchilarga kabutar vaqaldirg‘och shaklini yasash o‘rga-tiladi.

V. Darsga yakun yasash vabaholash.

Kabutar va qaldirg‘och shakliniyasagan o‘quvchilar rag‘batlantirilib,olgan ballari kundaliklariga qaydetiladi.

VI. Uyga vazifa.Oqqush, kabutar, qaldirg‘och

shakllarini bo‘yab kelish.

2 3

5 6 7

8 9

1 4

(Yozish, o‘qish )

(Angishvona)

(Kitob)

(Nina, ip)

(Qaychi)

(Arra)

(Tesha)

(Daftar)

(Qalam)

Maktab va o‘qituvchi, u bilanbog‘liq ilk yutuq va omadsizliklar bolayodida muhrlanib qoladi. Bu uning«men»i, shaxs sifatida shakllanishidaalohida o‘rin tutadi. O‘quvchi dunyonianglashni, atrofdagilar bilan muloqotni,fazilatlarni ota-onalardan so‘ngboshlang‘ich sinf o‘qituvchisi timsolidaoladi. Alisher Navoiy ta’biricha, insonbolasi tug‘ilganda qalbi oq qog‘ozdekbo‘lib, hayoti davrida voqealar aqliy-

Ta’lim-tarbiyaning eng muhimbosqichi hisoblangan boshlang‘ichta’limga alohida ahamiyat qaratilayot-gani zamirida yosh avlodni hartomonlama yuksak bilimli, odob-axloqliqilib kamolga yetkazish vazifasi yotadi.

Birinchi Prezidentimiz IslomKarimov ta’kidlaganidek, «Bolaningdunyoqarashi, didi, salohiyatishakllanadigan boshlang‘ich sinflargaeng yetuk, eng tajribali murabbiylarbirkitib qo‘yilishini oddiy mantiqning o‘zitalab etadi». Ko‘rinib turibdiki, engmohir pedagog boshlang‘ich ta’limdaishlashi kerak. Zero, bino tomdan emas,poydevordan boshlab quriladi. Ta’lim-tarbiyada poydevorni mustahkamqo‘ymay turib, yuqori sinflardao‘qitish sifati to‘g‘risidagapirishga hojat yo‘q.

Boshlang‘ich ta’lim barchata’lim turlarining asosiy

yaxshi bilim olmagano‘quvchining savodxonlikdarajasini yuqori sinflarda oshirishmurakkab masala.

2. O‘quvchilar husnixati ustidauzluksiz ishlash. Tajribalar shuniko‘rsatadiki, ilk marta yozishniboshlagan bola o‘qituvchi yozuvigataqlid qiladi. Demak, bolaga yozishnio‘rgatayotgan o‘qituvchining o‘zi hamchiroyli husnixat egasi bo‘lishi shart.

3. Bugun shiddat bilan rivojla-nayotgan, o‘quvchining axborot olishmanbasi ko‘p bo‘lgan, texnika va

XXI asr bolasi — bugungi kuno‘quvchisini tarbiyalash, ulargata’lim berish pedagogdanyuksak bilim, sabr, matonat,tajriba, mahorat va jasorat talabetadi. O‘qituvchi qalbni, shaxsnitarbiyalaydi. Zero, bola qalbiningoq sahifasiga yozuvlar bitish —buyuk va sharafli ish.

hissiy kechinmalaridan o‘tib, qalbdaftariga yoziladi.

Sharqda ma’naviy ilm, axloqiyqadriyatlar xalqlarning turmush tarzi,hayot mezoni hisoblangan. Barkamolinson tarbiyasi Sharqda «Qalb — aql— amal», G‘arbda esa «Aql — qalb —amal» falsafasi asosida qurilgan.G‘arbda «Dunyoni go‘zallik qutqaradi»deyilsa, Sharqda «Dunyoni ezgulikqutqaradi», deyiladi.

Yosh avlodni shaxs sifatidashakllantirish, ya’ni ta’lim va tarbiyavazifalari bilan ko‘proq pedagogshug‘ullanar ekan, undan judamukammal qobiliyatlar majmuasi vayuksak mahoratga ega bo‘lish talabetiladi. Chiroyli jihozlangan ta’limmuassasasi, yuqori saviyadagidarsliklar, qo‘llanmalar muhayyoqilingan bo‘lishi mumkin, lekin bilimlarniyetkazib beradigan mohir pedagoglarbo‘lmasa, samarali natijaga erishishto‘g‘risida o‘ylanmasa ham bo‘laveradi.

Ta’lim-tarbiya bir-biri bilan uzviybog‘langan jarayon bo‘lgani bois uningsamaradorligi, sifatini ta’minlabberadigan eng asosiy jihat bu —mahorat darajasiga ko‘tarilganpedagogik faoliyatning tashkiletilganligidir.

poydevori hisoblanadi. Shu bois quyisinfdanoq o‘quvchilar chuqur bilimegallab, uni kundalik hayotda qo‘llayolish, o‘z-o‘zini boshqarish, jamoadao‘zini tutish kabi ko‘nikmalarini to‘liqshakllantirishga erishish zarur.

O‘qituvchi hayot atalmish ulkan vahayratli yo‘lda bolalar uchunyo‘lboshchidir. Ta’lim-tarbiyajarayonida boshlang‘ich sinfo‘qituvchilarining zimmasida ulkanmas’uliyat turadi. Chunki bola kelgusihayoti davomida zarur bilimlarning 60—70 foizini shu davrda oladi.

Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi uchunmuallimning har bir so‘zi qonun.Berilgan savollarga javobi eng to‘g‘rijavobdir. Shuning uchun o‘qituvchi ko‘po‘qishi, zamon bilan hamnafas ijodqilishi kerak.

Poydevor zo‘r qo‘yilsa,Bo‘lar bino mustahkam.Yengil-yelpi qurilsa,Qular marmar qasr ham.Demak, Vatan iqboliBizning qo‘limizdadir.Istiqbol poydevori,Boshlang‘ich ta’limdadir!Boshlang‘ich ta’limni takomil-

lashtirishning quyidagi omillari mavjud:1. O‘quvchini savodxon qilib

ulg‘aytirish. Boshlang‘ich sinfda

texnologiyalar taraqqiy etib borayotganbir davrda kitobxon o‘quvchilarnitarbiyalash dolzarb masalalardanbiridir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariqalbida mutolaaga mehr uyg‘otishimkoniyati beqiyos. Shunday ekan,kelgusida kitobxon o‘quvchilarnitarbiyalash ko‘p jihatdan boshlang‘ichsinf o‘qituvchilariga bog‘liq.

Shu o‘rinda o‘qish texnikasini hamhisobga olish zarur. Chunkiboshlang‘ich sinfda matnlarni ravono‘qigan o‘quvchi yuqori sinfda hajmikattaroq bo‘lgan asarlarni osono‘zlashtiradi. Bunda kitobga mehruyg‘otish barobarida o‘quvchilarningo‘qishi, uqishiga ham alohida e’tiborqaratish lozim.

Pedagogik faoliyat, avvalo,ijodkorlikdir. Yangiliklarga boy darso‘tish, mashg‘ulot davomida zamonaviypedagogik texnologiyalardan foyda-lanish, ta’lim-tarbiya jarayonini davrtalabiga mos tashkil etish oson ishemas. Buning uchun o‘qituvchidankuchli bilim, yuksak mahorat, tinimsizizlanish talab etiladi. Ta’lim-tarbiyashunday murakkab jarayonki, unito‘g‘ri tashkil qilish pedagogdannafaqat kasbiy bilim va mahorat, balkiyuksak insoniy fazilatlarga ham egabo‘lishni talab etadi. Bolaning

m a ’ n a v i y - a x l o q i yshakllanishi tizimli

30

ish olib borishnitaqozo qiladi.

Boshlang‘ich sinfda o‘quvchini baholashning ahamiyatinihoyatda katta. Bola shu kungacha bajargan ishlari uchun so‘zyoki boshqa narsalar bilan rag‘bat yoki jazo olgan. Endi u bahooladi, uning hayotida yangi mezon paydo bo‘ladi. O‘qituvchibaholashdan shunday ustalik bilan foydalanishi kerakki, bu bolagaishonch, umid va quvonch bersin. O‘qituvchining bahosi adolat vamehr tarozisida tortilgan bo‘lsin, o‘quvchini yanada oldingaundasin, bilim olishga qiziqishini oshirsin.

Ta’lim — jonli jarayon. Kechagi usul yoki fikr bugunga to‘g‘rikelmasligi, eskirishi tabiiy. Bu esa o‘qituvchidan hamisha yangichatafakkur, yangicha qarash va ijodkorlikni talab qiladi. O‘qituvchiningyangilik va bilimlarga chanqoqligi, so‘zi bilan amalining muvofiqkelishi, o‘quvchilarni izlanishga, har bir fanning mohiyatinitushunishga, ijobiy yondashishga undashi, erkin fikrlashi hamdamustaqil ishlashi uchun sharoit yaratadi.

Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining maqsadi faqat darsberishdangina iborat emas: dars bolaning qiziqishini oshirishikerak. Darsdan tashqari vaqtda o‘quvchi o‘z ma’naviy dunyosiniboyitishi, o‘z qadr-qimmatini yaxshiroq his etishi uchun foydaliishlar bilan mashg‘ul bo‘lishi lozim. Shunda u turli taqiqlar vajazolarsiz ham yaxshi o‘qiydi, ko‘chirmachilik kasalidan qutuladi.

Bola iftixor, izzat-hurmat tuyg‘usidan bahramand bo‘lsin, unihalol bo‘lishga, o‘qituvchining so‘ziga diqqat bilan quloq solishgao‘rgatish kerak. Buning uchun bolani kutubxonaga, ustaxona vatajriba maydonchasiga jalb qilish zarur. Eng muhimi, bolalarningajoyib murabbiyi bo‘lish lozim.

Umumta’lim maktablarida odob-axloq qoidalarini, (darsdahamda tanaffusda) o‘qituvchining talablarini o‘quvchi bajarishiqiyin, shuning uchun umumiy ko‘rinishdagi kichik tartibsizliklaruchrab turishi tabiiy hol: o‘zaro kelishmovchiliklar, kayfiyato‘zgarishi kuzatilishi mumkin. Bunda o‘qituvchi bolaning xulqinito‘g‘ri tushunib, vaziyatni o‘z qo‘liga oladi va tartib o‘rnatadi.O‘quvchi harakatini shoshib baholash ko‘pincha xatolarga olibkeladi, adolatsizlik sababli o‘quvchida norozilik paydo bo‘ladi vapedagogik vaziyat nizoga aylanadi.

Agar o‘qituvchi o‘quvchilarining turmush sharoiti, maktabdantashqari mashg‘ulotlari bilan qiziqsa, ular o‘rtasidagi munosabatlarmazmunli bo‘ladi.

Har bir bolaning fikri o‘ziga xos yo‘l bilan o‘sadi. Ularningqobiliyatsiz yoki salohiyatsizi bo‘lmaydi. Shunisi muhimki, ana shuaql, ana shu iste’dod o‘qish-o‘rganishdagi muvaffaqiyatning negizibo‘lib qolsin, birorta ham o‘quvchi o‘z imkoniyatlaridan pasto‘qimasin.

Fikrimcha, XXI asr boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining vazifasi:— har bir bolani takrorlanmas olam sifatida ko‘ra bilish;— boladagi tabiat in’om etgan tug‘ma layoqatni erta aniqlab,

uni tarbiyalash orqali qobiliyat darajasiga olib chiqish;— bolani sog‘lom turmush tarziga o‘rgatib, jismoniy baquvvat

qilib o‘stirishi.— bola qalbiga ma’naviyat urug‘larini sepish;— o‘quvchilarni komil inson etib tarbiyalash;— o‘z kasbiga fidoyi, Vataniga sodiq avlodni voyaga yetkazish.Eng yuksak cho‘qqiga eltuvchi yo‘l ham kichik yo‘lakdan

boshlanganidek, olamshumul zafarlar tomon ilk qadam maktabdamuallim ko‘magida tashlanadi. Shogirdning kamoli ustozzahmatlarining mahsulidir. O‘qituvchilik iqtidori bo‘lmagan zotAflotunday buyuk faylasuf bo‘lsa-da, muallim bo‘lmog‘i dushvor.

Aziz hamkasbim! Jamiyat ham katta oila demakdir. Jigarband-larimizning birortasi oqsasa, tengdoshlarini ham ortga surishimumkin. A’lo baholarga o‘qiyotgan bolalarimiz safi kengaysin.O‘zlashtirishda qiynalayotgan o‘quvchilarimizni oldingi qatorlargaqo‘shaylik, toki ularning biri kelajakda olim yoki shifokor, boshqasiesa tadbirkor yoki o‘qituvchi, xullas, barchasi yaxshi kasb egasi,

komil inson bo‘lib ulg‘aysin.

Marhabo QURBONOVA,Toshkent viloyati Piskent tumanidagi 1- umumta’lim

maktabining direktori, «El-yurt hurmati»ordeni sohibasi.

31

Achchig‘i kelmoq (yoki chiqmoq) jahli qo‘zg‘amoq,

qattiq xafa bo‘lmoq. Kampirning achchig‘i kelib,

Tohirni qarg‘abdi («Tohir va Zuhra» ertagi). Bu

ahvolni ko‘rgan shamolning achchig‘i kelib, yomg‘irni

yuboribdi («Do‘stlik sinovda chiniqar» ertagi).

Achchig‘i chiqib, poxol savatni shartta olib yerga

uribdi va orqasiga qaramay ketaveribdi («Parishon-

xotir» ertagi). Bu gapdan achchig‘i chiqqan Rustam

o‘zini suvga otdi-da, bir to‘xtamasdan uzoq-uzoqlar-

ga ketdi (M.Tojimurodova. «Bolalikning bir kuni»).

Achchiq qilmoq — birovga jahl qilmoq, birovga

g‘azabini bildirmoq. Aybini aytsam ochiq, U menga

qilar achchiq (Rauf Tolib. «Jim turay qandoq?»).

DIQQAT

Alohida e’tibor, butun o‘y-xayol, sinchkovlik.

Ko‘rganlarini bizga Qilib berdi hikoya, Diqqat bilan

tingladik, Achinib benihoya (Miraziz A’zam.

«Nozima»). Diqqat bilan quloq solib Taraddudga

tushdi u (Miraziz A’zam. «Musichalar»). Munisa

gulxayrilar chaman ochilib yotgan bog‘chani

shoshmay, diqqat bilan kuzatdi (M.Hamidova.

«O‘rtoq topib oldi»).

Diqqatni tortmoq — boshqalarning e’tiborini

o‘ziga qaratmoq. Tursunboy Adashboyevning

matbuotda e’lon qilinayotgan she’rlari ustozlar

diqqatini tortdi (Tohir Malik. «Qo‘sh qanot»).

Kattaqo‘rg‘on tumanidagi 14- umumta’lim

maktabining o‘quvchilari bilimi va zehni bilan

diqqatimizni tortdi («G‘uncha»dan). Diqqat bo‘lmoq

— xafa bo‘lmoq, bo‘g‘ilmoq. Mayli, qolsin o‘yinim,

Bo‘la qolay ko‘p diqqat (Habib Rahmat. «Ikki»ning

yig‘isi»). Diqqat qilmoq 1) e’tibor bermoq. Hali diqqat

qilmagan ekanman: yuzlari sip-silliq, xuddi toshdan

yasalganga o‘xshaydi (Xudoyberdi To‘xtaboyev.

«Shirin qovunlar mamlakati»). Eshak daraxtlardagi

mevalarga, polizdagi qovoqlarga qarab, diqqat

qilibdi («Farosatsiz eshak» ertagi); 2) xafa qilmoq,

yuragini siqmoq. Farzandining nojo‘ya harakatlari

onani diqqat qiladi.

DOVRUQ

Shon-shuhrat, obro‘-e’tibor, mashhurlik. Uning

dovrug‘i oxir Dushmanga ham yetibdi (H.Murodov.

«Yakka tut — mingta tut»). Xullas, Ko‘pdir urug‘im.

Shu bois Zo‘r dovrug‘im (Anvar Obidjon. «Bodring»).

Dovruq solmoq (yoki dovruq taratmoq, dovrug‘i

tarqalmoq) — hammaga tanilmoq, juda mashhur

bo‘lmoq. Kirib o‘tli maydonga, Dovruq solib har

yonga, Otam kabi jang qilib, ... Ulug‘ yurtni saqlayin

(Zafar Diyor. «Maktab...»). Buyuk Temur jahon

bo‘ylab, Dovrug‘ini solgan tilim. Mir Alisher

bobomlardan Meros bo‘lib qolgan tilim (Tursunboy

Adashboyev. «Ona tilim»). O‘zbekiston dovrug‘ini

dunyoga taratadigan yurt erkasi! Senga bu ishonch

qutlug‘ bo‘lsin! («G‘uncha»dan). Bog‘ning dovrug‘i

hamma yoqqa tarqalib, odamlar kelib qo‘shilib,

sahro ham bir kattakon podsholikka aylanibdi

(«Yarimta non» ertagi).

(Davomi. Boshi 13- betda).

(Davomi bor...).

Farrux JABBOROV tayyorladi.

32

Bor ekan-u, yo‘qekan, bir chuvalchang

bo‘lgan ekan. U yomg‘irnijuda yaxshi ko‘rar ekan.

Uning avval istamayginagap boshlashi, keyin so‘zlarni

chertib-chertib tanlashi, so‘ngratinimsiz shivirlashiga hamma mahliyo ekan.

Yomg‘ir mehmonga kelganida maza qilibbekinmachoq o‘ynashni xohlar, chuvalchangga

esa bu o‘yin unchalik xush yoqmasdi, chunki

tomchilar uning ust-boshini birpasda shalabbo qilibqo‘yar ekan. Yomg‘ir darrov unga yetib olib:

— Qo‘lga tushding! Qo‘lga tushding, irkitvoy! —deb baqirarkan. — Hozir sening ustingdagi tuproqniyuvamiz… Rang-ro‘ying qanday chiroyli! Qip-qizilekansan-ku!

— Ona Yer ham meni «Qizil Ipcha» deb chaqiradi.U har qanday holatimda — ozodaligimda ham, kir-chirligimda ham meni yaxshi ko‘radi. Doim tug‘ilgankunim bilan tabriklab, baliqchining qo‘liga tushibqolmaslikni tilaydi. Dunyodagi eng dahshatli yovuzlikshu bo‘lsa kerak, deb o‘ylayman. Odamlar menibelkurak bilan ikkiga bo‘lib yuborishsa, Ona Yer namtuproq bilan davolaydi, og‘riqlar tezda ariydi.

Chuvalchang Ona Yerga bor mehrini «Sizni yaxshiko‘raman!» degan yozuv bilan bildiradi. U o‘rmalabyurgan joylarda tuproq mayin tortib qoladi. Ko‘kdagiyulduzlar qancha bo‘lsa, dil izhorini ham shunchamarotaba takrorlagisi keladi. Aytgancha, Qizil Ipchayulduzlarning nechtaligini aniq bilmasdi, soni bor-u,sanog‘i yo‘q deb eshitgandi, xolos.

Tillaqo‘ng‘iz qurti chuvalchangning tinimbilmasligiga hayron qolardi. Oxiri bir kuni:

— Nega hadeb tuproqni kovlayverasan,kovlayverasan? Yer ostida u yoqdan bu yoqqag‘imirlashdan charchamadingmi? — deb so‘radi. —Nima, xazina izlayapsanmi? Kimdir birov qanotlariniyashirincha ko‘mib qo‘ygan bo‘lsa, topib olsam, debo‘ylasang kerak-da! Kecha uchishga urinibsakrayotganingni ko‘rgandim. Baribir ucha olmaysan-ku! Senga qanot nimaga kerak, o‘zi? O‘rningdabo‘lganimda mazali bir ildizni topib, umrimningoxirigacha kemirib yotardim.

— Ildizni kemirish? O‘simlikka nima bo‘ladi unda,axir u ildizsiz nobud bo‘ladi-ku!

— Birov bilan nima ishim bor mening? Yaltiroqtillaqo‘ng‘izga aylanishim uchun faqat va faqatkemirishim kerak. Qara, qanday zo‘rman men! Hattokeksa qarag‘ay ham oyog‘imga bosh egib, endiginaunib chiqayotgan bolalariga rahm qilishimni o‘tinadi.Men bo‘lsam kemiraveraman, kemiraveraman…

— Yo‘q, mahmadona ochofat, men hech qachonildizlarga zarar yetkazmayman, chunki ularning hamjoni bor. Ko‘r bo‘lsam ham, barglarni ko‘rmasamham, mayli. Lekin ularning beqiyos go‘zalligini hisetaman. Yesam, o‘simliklarga keraksiz bo‘lib qolgan,qurib yerga tushgan xazonlarni yeyman.

— Bundan chiqdi, xayolparastlar chirindi bilanqanoatlanar ekan-da? Lekin ko‘ngil oziqlaringbunchalar ko‘p-a: parvoz xayoli, oliyjanob maqsadlarva boshqa, boshqa. Mehr-shafqat tuyg‘ulari bizmazaxo‘raklarga begona! Qornimizni shirali ildizlarbilan to‘ydirsak bo‘lgani! Gul-u giyohlarningbari-barisi qora somonga aylansa ham,mayliga.

Ñhuvalchang o‘rmalay-o‘rmalay, tillaqo‘ng‘izqurtining yon-yog‘idagi tuproqni parday mayin qilibqo‘ydi. Bechora o‘zicha o‘yladi: «Jarohatlangano‘simliklarga hechqursa shunday yordam bersam,mayin tuproqda azoblari sal bo‘lsa-da arisa kerak…»

Chuvalchang sayohatchi edi. O‘z ishi bilan hali uyoqqa, hali bu yoqqa borardi. Goh beda ostida, gohyalpiz ostida ter to‘kardi.

Ona Yer undan xursand edi:— Qizil Ipcham, naqadar mehribonsan! Sen

hammaga keraksan. Kecha-yu kunduz tinim bilmay,qanchadan-qancha ildizlarga qulaylik yaratasan.Charchoq nima bilmagin, bolaginam, — dedi va ohistaqo‘shib qo‘ydi: — Qulog‘ingga chalingandir, odamlarseni Qizil kitobga kiritishgan. Sen esa dam olishniham o‘ylamay, yerosti saltanatimizni o‘z mehring bilanyoritib turasan.

Mehribon chuvalchang Ona Yerning barchaso‘zlarini bajonidil tingladi va uning ko‘nglidagi fikrlarigajavob berdi:

— Onajon, yaxshilik qilib ham charchashmumkinmi?! O‘simliklar men uchun ham osmonniko‘rsin, hammamizga yaxshi bo‘lsin, deyman. O‘zingiz-chi, hech charchadim demaysiz, hech hordiqchiqarmaysiz-ku! Siz men uchun har jihatdannamunasiz. Ishlamasdan bir dam turolmayman,ildizlarga kerakman, axir.

Biz bir-birimizga yordam berishni to‘xtatsak, mehr-oqibatni ham Qizil kitobga kiritib qo‘yishadi.

Ludmila POLONSKAYA