791türk eğitim tarihi

8/3/2019 791trk eitim tarihi

1/41

i

TRK ETMTARH

M.. 1000 - M.S. 2008

Prof. Dr. Yahya AKYZAnkara niversitesi

Eitim Bilimleri Fakltesiretim yesi

Gzden Geirilmi12. Bask


2/41

Prof.Dr.YahyaAKYZ

TRKETMTARHM..1000-M.S.2008

ISBN975-8792-39-3

2008,PegemAkademi

Gzdengeirilmi12.Bask:Mart2008

Yazmvedzenleme:AhmetOuzAkyz-GrselAvc

Dizgi-GrafikTasarm:GrselAvcBask:BaranOfset

(Ankara-0312-3944560)

Bukitabnbasm,yaynvesathaklarPegemAkademiYay.Et.Dan.Hizm.Tic.Ltd.tiyeaittir.

Anlankuruluunveyazarnyazliznialnmadankitabntmyadablmleri,kapaktasarm,mekanik,elektronik,fotokopi,manyetik,kaytyadabakayntemlerleoaltlamaz,baslamaz,datlamaz.

BukitapT.C.KltrBakanlbandrolilesatlmaktadr.Okuyucularmznbandrololmayankitaplarhakkndayaynevimizebilgivermesinivebandrolszyaynlar

satnalmamasndiliyoruz.

KapakTasarm:HakkUslu


3/41

iii

Yahya AKYZ, anakkale'nin Yenice ilesi, Hamdibey kasabasndadodu (1941). Biga Sakarya lkokulunu (1953), Biga Orta Okulunu (1956) vestanbul Erkek Lisesini (1959) bitirdi. Ankara niversitesi Siyasal BilgilerFakltesinden mezun oldu (1963). Fransa'da Yksek Lisans ve Doktorayapt (1967).

Ocak 1968'de Ankara niversitesi Eitim (Bilimleri) FakltesineAsistan olarak girdi. 1972'de Doent oldu. Askerlik grevini 1973-1975tarihleri arasnda Balkesir'de ve Bursa Iklar Asker Lisesinde yapt.

Nisan 1980'de Profesr oldu. Yahya AKYZ'n Trk eitim tarihi ileilgili ilk kitab 1966'da Fransa'da yaynlanmtr. O zamandan beri esasolarak Trk eitim tarihi ve inklp tarihi alannda aratrma yapyor ve Ocak

1968'den beri de Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesinde retimyesi olarak bulunuyor.

Yahya AKYZ, 2004-2005 retim ylnda kendi olanaklar ile ABDdeUniversity of Central Florida Eitim Fakltesinde Misafir Profesr olarakbulunmu, aratrmalar ve yaynlar yapmtr. 2005 Kasm ve Aralkaylarnda Tokyo University of Foreign Studiesin daveti zerine TrkeBlmnde Japon rencilere Trk eitim ve inklp tarihi konularndadersler ve konferanslar vermitir.

Kitaplar ve nemli yaynlar bu kitabn Kaynaklar blmndegsterilmitir.


4/41

iv

Sayg duyduum

M. Sadullah ZTRK

Beyefendiye


5/41

v

NSZ

KTABA VE TRK ETM TARHNE LKN NEMLAIKLAMALAR

Bu kitap, ilk kez 1982'de baslmtr. Bu alanda eitli ve deerliaratrmalar var ve yaplmakta ise de, halen, kitabmzn temel zelliiolan, eitimimizi zaman ve konu btnl iinde ele alp analiz ve sen-tezlere gitme, gemile gnmz arasnda balantlar kurma ve derslerkarma niteliine sahip, kapsaml ve ayn ad tayan bir baka kitap

bulunmamaktadr. Ayrca bu yalnzca Trk Eitim Tarihi alannda bir derskitabdeil, Trk milletinin bin yllk insan yetitirme dzenini ve bundakidnmleri eletirel bir gzle aratrp deerlendiren, her dzeydekiaratrmac ve okuyuculara da hitap eden bir fikir eseridir.

Okuyuculara kitabmz ve Trk Eitim Tarihine yapt zgnkatklar deerlendirmelerinde k tutabilmek iin onun temelzelliklerini maddeler halinde ksaca belirtmeyi gerekli gryoruz:

1. Kitabn Trk Eitim Tarihi ile ilgili temel bilgilerin tmnkapsamas amalanm, bylece, zaman bakmndan, Tarihimizin eneski dnemlerinden gnmze, baka deyile M.. 1000den M.S.2008e kadar geen bin yllk bir sre iinde muhteva bakmndanen geni anlamda eitimle ilgili kurum, olay, dnce, deneyim ve bunlarngelimeleri incelenmitir. Bylece kitabn temel zellii, eitimimizi zamanve konu btnl iinde ele alp, birok yerde fikir ve olaylarngnmzle balantlarn ve sonularn ortaya koymasdr. Bakadeyile, ilk kez, Trk Eitim Tarihinin konularnn tarih sreklilik vebtnlk iinde belirlenmesine, bunlarn aklanp yorumlanmasna vegnmzle ilikilerinin kurulmasna gidilmitir.

Kitabmzn bu temel zelliini baka ifadelerle yle aklayabiliriz:Kitabmz yalnzca, gemiten gnmze eitimdeki olaylar vegelimeleri vermekle yetinmemekte, bir Anadolu kiliminin rgs gibi,olaylarn ve gelimelerin hem dnemleriyle, hem birbiriyle, hem desonraki dnemlerle ilikilerini, etkileimi ve yorumunu, neminieletirel bir gzle ortaya koymaya almaktadr.

Kitabmzn bu zelliine en gzel rneklerden biri, soru 150deincelediimiz u gncel konuda grlebilir: Trkiyenin Avrupa Birliinegirme abalar ve kreselleme Trk eitim tarihi asndan nasldeerlendirilebilir? Bunlarn Trk eitimine etkileri nelerdir?

Bu konu, Osmanlnn Avrupaya yneliinden 2006da TrkiyeCumhuriyetinin ABne girme abalarna kadar eitim-siyaset-ekonomi-


6/41


7/41

vii

olacaktr.

10. Eitim Tarihimizdeki gelimeler, baz nemli siyas gelimelerleilikili olarak Zaman izgisi bal altnda tablo halinde verilmitir. Butablo da bu haliyle ilk kez yaplmaktadr.

11. Eitim Tarihimizde fikir, dnce, kurumsal gelime, uygulamaalannda ok nemli bir tecrbe birikimi vardr. Bu birikimin olumlu,olumsuz, dikkate deer ya da pek deer tamayan ynleri bulunmaktadr.Kitabmzda bu zengin birikimi eletirel bir gzle deerlendirip tartarakrenci ve okuyuculara tantmak, onlara Eitim Tarihimizin deerinigstererek bu alanda ve mill eitimimizi gelitirme yolunda aratrma zevki

vermek, bamsz yaama zelliimizle ilgili gemiten gelen derslerigstermek de amalanmtr.

12. Her baskda kitabn gncelletirilip yeni aratrmalarlazenginletirilmesi onun bir baka zelliidir. Byle olunca da kitabn hacmigiderek artmaktadr. Ancak bu doaldr: En eski tarihlerden gnmzekadar eitimsel fikir, dnce, kurum ve tecrbelerimizi ve bunlardan kandersleri konu almas, bugnk eitim sorunlarn zmekte bize ktutmas gereken Trk Eitim Tarihi gibi geni kapsaml ve ok nemli birders, niversite dzeyinde, basit bir kitap veya teksir, ksa notlar vebirka fotokopi ile okutulup retilemez. Bu asla doru ve yararl olmaz.Bylesine nemli bir konu, cidd, sistemli, bilimsel olarak ele alnrsa yararlolabilir. Kitabmzda bu amalanmaktadr. rencilerin ayrca, bir kitaplayetinmemeleri de gereklidir.

13. Her baskda, kitabn tm tekrar tekrar gzden geirilmektedir. Azyukarda, kitabn srekli gncelletirilip yeni aratrmalarla zenginletirildiieklinde belirtilen zelliine gelince: Bir baskdan tekine gidilirken, buarada yaplan cidd yaynlar, doktora tezleri vs. ve kendi yaynlarmz zetledeerlendirilmektedir.

14. Eitim Bilimleri ile Eitim Fakltelerinin amac, rencilere eitlieitim bilgileri kazandrmakla snrl kalamaz. rencilere, Trkiye'nin veTrk dnyasnn eitim sorunlarn tarih derinlik ve btnlk iindekavratmaya almak ve onlar, gemi tecrbelerden ders alarakzm araylarna yneltmek de gerekir. Oysa, eitimimiz, zaman vekonu btnl iinde en geni biimde incelenmez, renilmez ve

alglanmazsa, eitimimizi bugn gelitirmek iin yeni fikirlerretilemez. Bu da ancak Trk Eitim Tarihi dersinin yardm ilesalanabilir. Kitabmzn temel amac budur. Bu nedenle, sz geenFakltelerde ve onlarn tm Blmlerinde byle bir dersin okutulmasgereklidir. Biz, her geen gn Trk Eitim Tarihinin neminin daha okanlalmas gerektiine inanyor, kitabmzn ve almalarmznbunda pay olacan dnyoruz.


8/41

viii

Ancak YK, 4 Kasm 1997 tarihli Eitim Fakltelerinin "yenidenyaplandrlmas" programlarnda Trk Eitim Tarihi dersine yervermemitir (Bu konunun deerlendirilmesi kitabmzn SONU ksmndayaplmtr). O tarihten beri, gerek bilimsel sempozyumlarda, gerekmakalelerimizde Trk Eitim Tarihi dersinin mutlaka ve zorunlu olarakokutulmas gerektiigerekeleriyle tarafmzdan birok kez aklanm vesavunulmutur. Nihayet YKn Mart 2006da balatt EitimFakltelerindeki programlarn gncelletirilmesi almalarnda buders baz programlara tekrar alnmtr (Temmuz 2006). Ayrca seimlikdersler iinde de daha yaygn bir alma imknna kavumutur.

15. Kitabmzn, Trk Eitim Tarihi dersi yannda, Trk Tarihi ve

Kltr, nklp Tarihi, Trk Eitim Sistemi, Eitim Bilimine Giri, EitimHukukuve Ynetimi, Trk Eitim Dnrleri gibi dersler ve konulardada Eitim Faklteleri rencilerine, ayrca tm renci, retmen, aydn,yazar, aratrmac ve devlet adamlarna da yararl olacana inanyoruz.

Kitabmzn 12. Basksn gerekletiren Pegem Akademi yneticileriServet SARIKAYA ve Grsel AVCI'ya, ayrca Baran Ofset alanlarnaiten teekkr ederim.

Ankara, Mart 2008 Prof. Dr. Yahya AKYZ

Ankara niversitesi

Eitim Bilimleri Fakltesiretim yesi

1. Bask : 1982 Eitim Bilimleri Fakltesi Yay.

2. Bask : 1985 (Geniletilmi)


4. Bask : 1993 (Geniletilmi ve yeniden yazlm) stanbul Kltr Koleji Yay.

5. Bask : 1994 (Gzden geirilmi)

6. Bask : 1997 (Geniletilmi) stanbul Kltr niversitesi Yay.

7. Bask : 1999 (Geniletilmi) ALFA Basm Yaym Datm. San.


9. Bask : 2004 (Gzden geirilmi) Pegem A Yaynclk

9. Bask : 2005 (Baz eklerle tpk basm)

10. Bask : 2006 (Geniletilmi ve yeniden yazlm)

11. Bask : 2007 (Gzden geirilmi)

12. Bask : 2008 (Gzden geirilmi) Pegem Akademi Yaynclk


9/41

ix

NDEKLER

Sayfa

NSZ: KTABA ve TRK ETM TARHNE LKN NEML

AIKLAMALAR..........................................................................................V

GR

1. Trk eitim tarihinin amac nedir? Trk eitim tarihi ne zaman balar,hangi dnemlere ayrlr, hangi konular kapsar? .............................................. 1

I. KISIM

TRKLERN MSLMAN OLMALARINDAN NCE

* Dnemin eitiminin temel zellikleri............................................................... 5

HUNLAR

2. Hunlarda eitim hakknda neler biliyoruz? ....................................................... 6

GKTRKLER

3. Gktrklerde eitim hakknda neler biliyoruz? Orhun Antlarnn Trkeitim tarihindeki yeri nedir?........................................................................... 11

UYGURLAR

4. Uygurlarda eitim hakknda neler biliyoruz? .................................................. 14

5. Eski Trklerin eitimi baka kltrlerden etkilenmi midir?............................ 15

6. Eski Trklerde retim ara gereleri nelerdi? Matbaa biliniyor muydu? ...... 16

II. KISIM

TRKLERN MSLMAN OLMALARINDAN SONRA

* Dnemin eitiminin genel zellikleri............................................................. 19

I. BLM ASYA MSLMAN TRKLER, KARAHANLILAR

* Dnemin eitiminin temel zellikleri............................................................. 21

7. Karahanllarda eitim, medreseler ve retimleri hakknda neler biliyoruz?.. 21

8. Farabi'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?.................................................. 23

9. bni Sina'nn Trk eitim tarihindeki yeri nedir?.............................................. 25

10. Balasagunlu Yusuf'un Trk eitim tarihindeki yeri nedir?............................... 31

11. Kagarl Mahmut'un Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ................................. 35

12. Ahmet Yesev ve Edip Ahmet bin Mahmut Yknek'nin Trk eitim

tarihindeki yeri nedir? ..................................................................................... 38


10/41

x

II. BLM

SELUKLULAR, ANADOLU BEYLKLER


13. Seluklularda eitim hakknda neler biliyoruz? .............................................. 43

14. Anadolu Seluklular ve Beyliklerindeki balca medreseler hangileridir? ..... 48

15. Seluklularla ada Avrupa'da eitimin durumu nedir?................................ 49

16. Ahilik ve Trk eitim tarihindeki yeri nedir? .................................................... 52

17. Nizamlmlk'n Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ........................................ 53

18. Mevlna Cellettin'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ................................ 54

19. Yunus Emre, Hac Bekta- Veli, k Paa'nn Trk eitimtarihindeki yeri nedir? ..................................................................................... 56

20. Nasrettin Hocann Trk eitim tarihindeki yeri nedir?..................................... 57

III. BLM

OSMANLILAR

* Dnemin eitiminin genel zellikleri............................................................. 59

A) KURULUTAN ETMDE LK YENLEME HAREKETLERNE KADAR

(1299-1776)


21. Osmanllarn ilk dnemleri ile, onlarla ada beyliklerde veTrk Devletlerinde eitim hakknda neler biliyoruz?....................................... 61

22. Fatih ve Sleymaniye medreselerinin kurulu ve retim dzeni nasldr? ... 65

23. Klsik Osmanl medrese dzeni nasldr? Okutulan bilimler nelerdir? ........... 67

24. Avrupa'da 15.-17. yzyllarda niversiteler ve bilim, Osmanllara greneden ve nasl farkl bir gelime gstermitir? ............................................... 71

25. Meslek ve ihtisas medreseleri nelerdir? ......................................................... 73

26. Medreselerin toplumdaki etkinlii nasl ortaya kyordu?.............................. 75

27. Medreselerin bozulma nedenleri ve bozulma biimleri nelerdir?Medreselerin slahna allm mdr?.......................................................... 81

28. Medrese sisteminin 20. yzyl eitim dncesi ile karlatrlabilecekynleri var mdr? ............................................................................................ 87

29. Osmanllarda ilkretim nasld? .................................................................... 88

30. Osmanllarda sbyan mektebi retmenleri nasl yetiiyor ve toplumu

nasl etkiliyorlard?.......................................................................................... 92


11/41

xi

31. Osmanllarda saray eitim ve retim kurumlar nelerdir?............................. 94

32. Osmanl hkmdarlar nasl yetiiyordu? ....................................................... 98

33. Osmanllarda asker eitim ve retim kurumlar nelerdir?.......................... 102

34. Osmanllarda aznlk ve yabanc okullar nelerdir?....................................... 103

35. Osmanllarda memur yetitiren kurumlar nelerdir? ...................................... 106

36. Osmanllarda halk eitimi almalar nelerdir?............................................ 107

37. Osmanllarda eitimin idar tekiltlanmas nasld? ................................... .111

38. Vakflarn Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ................................................ 112

39. Kabusname'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?....................................... 114

40. Glistanve Bostan'nTrk eitim tarihindeki yeri nedir? ............................. 115

41. Amasyal Hseyinolu Ali'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ................. 119

42. Hac Bayram Vel, Yazcolu Mehmet ve Ahmet'in Trk eitimtarihindeki yeri nedir? .................................................................................. .122

43. Knalzade Ali'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?.................................... 124

44. Ktip elebi'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ...................................... 125

45. Mustafa li ve Koi Beyin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?....................... 129

46. Ltfi Paa, Naim, Sar Mehmet Paann Trk eitim tarihindekiyeri nedir? ..................................................................................................... 131

47. Nabi'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?................................................... 131

48. Erzurumlu brahim Hakk'nn Trk eitim tarihindeki yeri nedir?.................. 134

49. Osmanllarda matbaann kuruluu nasl gereklemitir?Matbaann ve brahim Mteferrika'nn Trk eitim tarihindeki yeri nedir?... 135

B) ETMDE LK YENLEME HAREKETLER DNEM (1776-1839)

* Dnemin eitiminin temel zellikleri........................................................... 143

50. Yenileme dneminde alan asker okullar nelerdir?.................................. 143

51. Yenileme dneminde alan sivil okullar nelerdir?...................................... 148

52. Beikta Cemiyet-i lmiyesi nedir?................................................................ 149

53. lkretim zorunluluu nasl getirilmitir? ..................................................... 151

54. Msr Valisi Mehmet Ali Paann eitim slahat nedir?Bunun Osmanl hkmeti zerinde etkisi olmu mudur?............................ .152

55. Avrupa'ya renci gnderilmesi ve bunun toplumdaki etkileri nelerdir? ..... .152

56. Smblzade Vehbi'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?............................ 153


12/41

xii

C) TANZMAT DNEM (1839-1876)


57. Tanzimat dneminde eitimde yenilemenin dayanaklar nelerdir? ............ 159

58. Tanzimat dneminde ilkretimde yenilik ve gelimeler nelerdir?............... 160

59. Tanzimat dneminde orta retimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ........... 164

60. Tanzimat dneminde yksek retimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ...... 168

61. Tanzimat dneminde meslek ve teknik eitimde yenilik vegelimeler nelerdir? ...................................................................................... 171

62. Tanzimat dneminde zel retim, aznlk ve yabanc okullarndurumu nedir?............................................................................................... 173

63. Tanzimat dneminde retmen yetitirme politikasve abalar nelerdir? ..................................................................................... 177

64. Tanzimattan sonra okullara giren msbet bilim dersleri ilegeleneksel din derslerde renciler elikili biimde etkilenmi midir?....... 189

65. Tanzimat dneminde eitimin idar tekiltlanmas nasldr?....................... 191

66. Tanzimat dneminde baz devlet adamlarnn eitimin gelimesinekatklar nelerdir? .......................................................................................... 193

67. Tanzimat dneminde halk eitimi almalar nelerdir? ............................... 195

68. Ziya Paa ve Ebzziya Tevfik'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir?............. 197

69. Namk Kemal'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ...................................... 199

70. Ali Suav'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?............................................ 201

71. Selim Sabit Efendinin Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ............................ 203

72. Usl-i cedd hareketi nedir?.......................................................................... 207

73. Yeni eitim grleri ve retim yntemleri ile ilgili ilk kitaplar nelerdir? ..... 21074. Trk eitim tarihinde okul binalar ve balca retim ara gerelerinin

geliimi nasl olmutur? ................................................................................ 215

D) I.MERUTYET DNEM (1876-1878)


75. Kanun-i Esas'de eitimle ilgili hkmler nelerdir? ....................................... 224

E) MUTLAKIYET DNEM (1878-1908)


76. Mutlakyet dneminde ilkretimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ............. 226

77. Mutlakyet dneminde orta retimde yenilik ve gelimeler nelerdir?.......... 232


13/41

xiii

78. Mutlakyet dneminde yksek retimde yenilik ve gelimeler nelerdir? .... 237

79. Mutlakyet dneminde meslek ve teknik eitimde yenilik vegelimeler nelerdir? ...................................................................................... 238

80. Mutlakyet dneminde zel retim, aznlk ve yabanc okullarndurumu nedir?............................................................................................... 240

81. Mutlakyet dneminde zel eitimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ........... 24782. Mutlakyet dneminde retmen yetitirme politikas ve abalar nelerdir?....248

83. Mutlakyet dneminde eitimin idar tekiltlanmas nasldr?Ynetimin okullara, programlara, retmenlere mdahaleleri nelerdir? ...... 252

84. Mutlakyet dneminde Maarif Nezaretinin kitap yasaklanmasnailikin giriimleri nelerdir?.............................................................................. 257

85. Gizli hrriyet hareketlerine katlan ve evrelerine yeni fikirleralayan retmenler kimlerdir? ................................................................... 257

86. Atatrk Mutlakyet dnemi retmenleri iin ne demitir veO'nu yetitiren balca retmenler kimlerdir? ............................................. 258

87. Mnif Paann Trk eitim tarihindeki yeri nedir?........................................ 26088. Sait Paann Trk eitim tarihindeki yeri nedir? .......................................... 260

89. Ahmet Mithat Efendinin Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ......................... 261

90. Ahmet Rza Beyin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?.................................. 262

F) II.MERUTYET DNEM (1908-1918)


91. Merutiyet dneminde okul ncesi eitimde yenilik ve gelimeler nelerdir? 267

92. Merutiyet dneminde ilkretimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ............. 268

93. Merutiyet dneminde orta retimde yenilik ve gelimeler nelerdir?... ...... 270

94. Merutiyet dneminde yksek retimde yenilik ve gelimelernelerdir?........................................................................................................ 273

95. Merutiyet dneminde meslek ve teknik eitimde yenilik vegelimeler nelerdir? ...................................................................................... 275

96. Merutiyet dneminde zel retim, aznlk ve yabanc okullarndurumu nedir?............................................................................................... 277

97. Merutiyet dneminde zel eitimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ........... 279

98. Merutiyet dneminde retmen yetitirme politikas ve abalan nelerdir?. 279

99. Merutiyet dneminde medreselerin slah almalar nelerdir? ................. 284

100. Merutiyet dneminde eitimin idar tekiltlanmas nasldr?..................... 286


14/41

xiv

101. retmenler ilk kez ne zaman meslek rgtleri kurmulardr vebunlarn etkinlii nedir?................................................................................. 287

102. Merutiyet dneminde retmenlerin kard balcameslek dergiler nelerdir? ............................................................................. 289

103. Balkan ve I.Dnya Savalarnn Trk eitim tarihindeki etkilerine olmutur? ................................................................................................. 290

104. Merutiyet dneminde ky eitimi iin ileri srlen fikirler nelerdir? ............ 296

105. Merutiyet dneminde halk eitimi almalar nelerdir? ............................. 298

106. Emrullah Efendinin Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ................................ 300

107. Sat Beyin Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ............................................... 301

108. Tevfik Fikret'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ........................................ 304

109. Ethem Nejat'n Trk eitim tarihindeki yeri nedir?........................................ 305

110. Mehmet kif'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir?........................................ 306

111. Ziya Gkalp'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir?......................................... 309

112. mer Seyfettin'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir? .................................... 311113. Prens Sabahattin'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ................................ 313

114. smail Hakk Baltacolu'nun Trk eitim tarihindeki yeri nedir?.................. 314

IV. BLM

KURTULU SAVAI DNEM

(1919-1922)


115. Mill uyan ve rgtlenmeye retmenlerin katks ne olmutur? ............... 317

116. Cephede retmenlerin etkisi ne olmutur?................................................. 318

117. gal altndaki blgelerde okul ve retmenlerin durumu nedir?.................. 318

118. Kurtulu Sava dneminde eitimde kurtulu bilinci nasl grlr? ............ 319

119. Kurtulu Sava dneminde eitimin idar tekiltlanmas nasldr? ........... 320

120. 1921 Maarif Kongresi ve nemi nedir?......................................................... 320

121. Kurtulu Sava dneminde aznlk ve yabanc okullarn durumu nedir? .... 321

122. Kurtulu Sava dneminde halk eitimi almalar nelerdir?..................... 323

123. Kzm Karabekir'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ................................. 324


15/41

xv

V. BLM

TRKYE CUMHURYET

(1923'ten sonraki dnem)


124. Tevhid-i Tedrisat nedir?................................................................................ 329

125. Cumhuriyet dneminde eitimin resm temel amalar ve ilkelerinelerdir?........................................................................................................ 331

126. Atatrk'n Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ............................................... 335

127. Yaz, dil, tarih ve kltr inklplarnn eitimimizdeki yeri nedir? .................. 344

128. Cumhuriyet dneminde okul ncesi eitiminde yenilik vegelimeler nelerdir? ...................................................................................... 345

129. Cumhuriyet dneminde ilkretimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ........... 346

130. Cumhuriyet dneminde orta retimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ....... 352

131. Cumhuriyet dneminde yksek retimde yenilik ve gelimeler

nelerdir?........................................................................................................ 358132. Cumhuriyet dneminde meslek ve teknik eitimde yenilik ve

gelimeler nelerdir? ...................................................................................... 371

133. Cumhuriyet dneminde zel retim, aznlk ve yabanc okullarndurumu nedir?............................................................................................... 374

134. zel dersanelerin eitimimizdeki yeri nedir?................................................ 377

135. Cumhuriyet dneminde zel eitimde yenilik ve gelimeler nelerdir?.......... 379

136. Cumhuriyet dneminde retmen yetitirme politikas ve abalar nelerdir? .....380

137. Ky Enstitlerinin kuruluu, programlar ve almalar nasldr? ................ 392

138. Ky Enstitlerinin ve yetitirdii retmenlerin etkileri ne olmutur? ........... 396139. Karma eitim ne zaman ve nasl gereklemitir?....................................... 397

140. Cumhuriyet dneminde eitimin idar tekiltlanmas nasldr?................... 399

141. Cumhuriyet dneminde heyet-i ilmiyeler, eitim ralar veele aldklar temel konular nelerdir? ............................................................. 401

142. Cumhuriyet dneminde halk eitimi almalar nelerdir?............................ 404

143. Cumhuriyet dneminde yabanc uzmanlarn Trk eitimi ileilgili raporlar nelerdir ve bunlarn etkisi ne olmutur? .................................. 409

144. Cumhuriyet dnemindeki balca eitimciler kimlerdir? Eitim bilimi veakmlarndaki gelimeler nelerdir?................................................................ 411

145. Mustafa Necati'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?.................................. 411


16/41

xvi

146. Hasan li Ycel ve smail Hakk Tonguun Trk eitim tarihindekiyeri nedir? ..................................................................................................... 413

147. 12 Eyll 1980 rejiminin eitim ve retmenler konusundaki grleri veistekleri nelerdi?............................................................................................ 413

148. Cumhuriyet dneminin geliim izgisi iinde ve bugn balcaeitim ve retmen sorunlar nelerdir?......................................................... 414

149. retimde ezbercilik ve kaynaklar nelerdir? ............................................... 425150. Trkiyenin Avrupa Birliine girme abalar ve kreselleme Trk eitim

tarihi asndan nasl deerlendirilebilir? Bunlarn Trk eitimineetkileri nelerdir? ............................................................................................ 427

VI. BLM

GNMZN ETL TRK TOPLUMLARI VE DEVLETLERNDE

ETMN TARHNE BR BAKI

151. eitli Trk Toplumlar ve yeni Trk Devletlerinin eitim tarihleri naslbir gelime gstermitir?............................................................................... 431

SONU

152. Trk eitim tarihinin genel bir deerlendirilmesi nasl yaplabilir vebu tarihten bugn iin ne gibi temel dersler karlabilir? ............................. 437

ABSTRACT

THE HISTORY OF TURKISH EDUCATION (1000 B.C.-A.D.2006)..................... 449

ZAMAN ZGS

153. Trk eitim tarihindeki balca olaylar, gelimeler zaman izgisizerinde nasl gsterilebilir? ......................................................................... 451

KAYNAKLAR ....................................................................................................... 463

TRK ETM TARH TERMLER SZL .................................................. 485

KONU DZN ........................................................................................................ 509

K ADLARI DZN ............................................................................................. 519


17/41

xvii

BELGELER

BelgeNo Sayfa

1. Asya'da eski Trk Devletleri .............................................................................. 9

2. Atatrk Samsun Orta Mektebinde bir Tarih dersinde (1930)........................... 17

3. 1528 tarihli bir Avrupa gravrnde Hipokrat, Galenos ve bni Sina ................ 27

4. Edirnede II. Bayezid Darifas (Suluboya, Yahya Akyz, 2004) (Metin d) .......... 74

5. Bursa medreselerinde disiplin alannda bozulma vebaz kiilerin cezalandrlmalar ile ilgili bir belge (1794) ................................. 86

6. Padiah II.Mahmut'un stanbul sbyan mektepleri rencilerinebahi verilmesi ile ilgili ferman (1809)........................................................... 90

7. Tarkul Edeb'ten bir sayfa (1453).................................................................. 121

8. Darlmuallimn Nizamnamesi (1851) ............................................................ 179

9. Darlmuallimn Nizamnamesi ile ilgili aklayc yaz (1851) ......................... 180

10. 1877'de Darlmuallimn-i Rd ve Mlkiye Mektebinin dersleri................... 184

11. Darlmuallimn rencilerinin Sadarete verdikleri ikyet dilekesi.............. 18812. Kam kalemi ama ve yazarken tutma yntemini aklayan bir belge

(1879-1880) ................................................................................................... 219

13. II. Merutiyet dneminde Edremit dadsinde verilmi bir ferindlkd (1917).................................................................................................. 235

14. Maarif Nazr Zht Paann Protestan okullar hakkndaAbdlhamit'e sunduu tezkere'den bir ksm (1893) ..................................... 244

15. Maarif Nazr Haim Paann imzasn tayan, ders programlarkonusunda Saraya yazlm bir belge (1906) ................................................ 255

16. II. Merutiyet dnemi banda Manisa dadsinde verilmi

bir ehadetname(1910)................................................................................ 27117. Kasm 1914'te, stanbul'da bir aznlk okulu hakknda iln............................ 278

18. 1944'te bir kahvehane ve niversiteye giremeyen renciler....................... 408

19. Asya'da bamszlklarna kavuan yeni Trk Devletleri ............................... 432

20. Bir renci mektubu....................................................................................... 527


18/41

xviii

TABLOLARTablo No Sayfa

1. Badat Nizamiye medreselerinin dersleri........................................................ 44

2. Anadolu Seluklularnda ve Beyliklerindeki balca medreseler ..................... 48

3. Klsik Osmanl medreselerinin dereceleri, ders kitaplar, bilim dallar ............ 69

4. Enderun Mektebi'nde odalar ve hizmetleri ...................................................... 97

5. Mhendishane-i Berri-i Hmayn'un kuruluundaki ders program .............. 145

6. Mekteb-i Harbiye'nin kuruluunda 1. ve 2. ksm dersleri.............................. 147

7. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesine gre Darlfnnun ubeleri

ve dersleri ...................................................................................................... 169

8. 1874'te stanbul Darlmuallimni ubeleri ve dersleri .................................... 182

9. 1892'de stanbul ve kasaba ilkokullar dersleri.............................................. 227

10. 1892'de ky ilkokullar dersleri ...................................................................... 22711. 1904'te ilkokul programlar............................................................................. 228

12. 1892-1893 retim ylnda lkede yeni ve eski tip ilkokullarn

saysal durumu ............................................................................................. .231

13. 1890-1900 yllarnda vilyetlerde mektep talebelerinin saysnn

vilyet nfusuna oran ................................................................................... 232

14. 1898-1899'da Rdiye ve dadlerin dersleri ................................................. 233

15. 1900'de Darlfnnun ubeleri ve dersleri .................................................... 237

16. 1898'de stanbul Darlmuallimni ptidaiye ubesinin program ve

haftalk ders saatleri ...................................................................................... 248

17. 1898'de stanbul Darlmuallimatnn program ve haftalk ders saatleri ....... 249

18. 1900'de tarada bulunan Darlmuallimnler, retmen ve renci saylar .. 250

19. Erkek Sultanleri ve stanbul Kz Sultansinin 1915'lerde ders programlar... 273

20. 1915'te Darlmuallimn-i ptidanin ders programlar..................................... 281

21. Balkan Savalar srasnda ya da az sonra yaynlanan nemli kitaplar ........ 290

22. Cumhuriyet dneminde resm ve zel ana okullarnda saysal gelimeler ... 345


19/41

xix

23. 1981-1982 retim yl ilkokul haftalk ders datm cetveli........................... 350

24. Cumhuriyet dneminde resm ve zel ilkretimde saysal gelimeler......... 350

25. 1937-1938'de genel orta okul ve Liselerin haftalk ders datm izelgesi .... 354

26. 1981-1982'de genel orta okul ve Liselerin haftalk ders datm izelgesi .... 355

27. Cumhuriyet dneminde resm ve zel orta okullarda saysal gelimeler ...... 357

28. Cumhuriyet dneminde resm ve zel Liselerde saysal gelimeler ............. 357

29. Haziran 1982'de yksek retim kurumlarnn saysal durumu..................... 367

30. 20 Temmuz 1982'deki dzenlemeye gre niversiteler ve bunlara bal

Eitim Faklteleri ile Eitim Yksek Okullarnn saylar ............................... 368

31. 2005-2006 retim ylnda balca rgn meslek ve teknik

orta retim kurumlar ................................................................................... 372

32. 2003-2004 retim ylnda zel retim okullar ........................................... 376

33. 2003-2004 retim ylnda zel eitimin durumu .......................................... 379

34. 1924'te lk Darlmuallimnler ve lk Darlmuallimatlarn program ve


35. 1937-1938 ders ylnda lkretmen okullarnn program ve


36. 1930-1932'lerde ilkokul retmenlerinin baz illere gre dalm ................. 383

37. 1979-1980'de snf retmeni yetitiren 2 yllk Eitim Enstitlerinin

program ye haftalk ders saatleri .................................................................. 385

38. Al tarihlerine gre Ky Enstitlerinin yerleri ............................................. 393

39. Ky Enstitlerinin 1943 tarihli programna gre ders gruplar ve dersleri ..... 394

40. Mill Eitim Bakanl merkez tekilt emas .............................................. 400

41. Heyet-i lmiyeler, Mill Eitim ralar ve ele aldklar temel konular............. 402

42. T.C. eitimi hakknda rapor veren balca yabanc uzmanlar ve

ele aldklar temel konular.............................................................................. 409


20/41

1

GR

1. Trk eitim tarihinin amac nedir? Trk eitim tarihi ne zaman balar,hangi dnemlere ayrlr, hangi konular kapsar?

Trk eitim tarihinin amac, en eski tarihlerden gnmze kadar Trk milletininrettii, benimsedii, gelitirdii eitim ve retimle ilgili dnceleri, kurumlar,uygulamalar ortaya koymak, insan yetitirme dzenini ve nasl bir insan tipi yetiti-rilmeye alldn aratrmak, Trk toplumlarnn mutluluu ve mutsuzluu ile ei-tim ve retimlerinin ilikisini aratrmak, bugnk eitim sorunlarmz en iyi bi-imde zebilmek iin gemiten bir takm dersler karlp karlamayacan tar-tmaktr. Kukusuz, gemi tecrbelerden ders karlp onlardan gnmzde ya-rarlanlmas kolay deildir. Bu, uzun ve cidd aratrmalar gerektirir.

Trk eitim tarihi, genel Trk tarihi iinde yer alan, eitim ile ilgili bir Tarih bili-midir.

Trk eitim tarihi, tarihi bilinen ilk Trk toplumlar ile balar.

Trkler iin yle denmitir: "Ouz toplumunun gp yrmedii yol var m?Evini tutup oturmad yurt var m?"1 Gerekten Trkler ok geni bir yaylma gs-termitir ve eitli devletler kurmulardr. Fakat, bu kadar danklk ve eitlilik i-inde bir takm temel devletler vardr ki onlarn bamsz yaama geleneinde ke-sintisiz bir izgi oluturur ve Trk tarihinin en nemli ksmn tekil ederler. Bu dev-letler, sra ile unlardr: Hun, Gktrk, Uygur, Karahanl, Seluklu, Osmanl Devlet-leri ve Atatrk'n kurduu, ebediyen yaayacak olan Trkiye Cumhuriyeti Devleti.Kitabmzda bu devletlerdeki eitimi ele alacaz. T.C. Devletindeki eitimi de g-nmze kadar inceleyeceiz.

Gnmzn eitli Trk toplumlar ve devletlerinde eitimin tarih geliimine dedeineceiz.

Trk eitim tarihi hangi konular kapsar? Bir milletin eitim tarihi, retim ve ei-timinin tarihidir. u halde bu konularn belirlenmesi, retim ve eitim terimlerininaklanmas ile kolaylaabilir. Bazan birbirine kartrlan bu terimler aadaki gibitanmlanabilir:

retim (Osm.: tedris, tlim/Fr.-ng.: enseignement, instruction): Tekiltl vedzenli olarak genellikle bir retim kurumunda (okul vs.) retmenler tarafndan,rencilere, ara gere kullanlarak bilgi aktarlmas ve retilmesi almalarnntmdr. Baka deyile retim, renmenin gereklemesi iin giriilen dzenli,tekiltl, plnl abalarn tmdr ve bazan rgn eitimolarak da adlandrlr. -

1Eblgazi Bahadr Han, ecere-i Terkime, s. 62.


21/41

5

I. KISIM

TRKLERN MSLMAN OLMALARINDAN NCE

Trklerin 10. yzylda Mslman olmalarndan nce tarih sahnesine km en

nemli devletleri, Hun, Gktrk ve Uygur devletleridir1

. Bu devletlerin toplumlar iinbazan "eski Trkler" de denilmektedir. Bunlarn eitim gr ve uygulamalar ben-zerlikler gsterirse de herbirinin temel zellikleri de vardr.

Trklerin Mslman olmalarndan nceki dnemlerde eitimlerinin temelzellikleriunlardr:

1. Trk toplumlarnn eitim anlay ve uygulamalar, yaama biimlerinin etki-siyle ekillenmitir.

2. ocuklarn ve genlerin toplumsallatrlp eitilmesinde toplumun tresi -nemli bir rol oynamaktadr.

3. Bu devirlerdeki Trklerin eritikleri uygarlk ve kltr dzeyi, onlarda rgn

eitim kurumlarnn bulunduuna kesin bir delil ise de bu kurumlar hakknda henzbilgimiz yoktur.

4. Bu dnemin edeb eserlerinde yaygn olarak bir tlimyani reticiama bu-lunduu grlr. Bunlar, insanlara hayatta yol gsterebilecek ilkeler, ahlk esaslar,felsefe krntlar tar. iir ve ksmen atasz niteliindeki bu paralar, o dnemle-rin ahlk ve terbiye anlayn gsterir. Bunlar, iyiliin, cmertliin, bilgeliin, cesa-retin nemi ve deeri, byklere itaat vs. gibi bugn de yaayan deerlerdir

2.

5. Eski Trklerde alp insantipine nem verilmektedir. Ouz KaandestanndaOuz Kaan kendisine tm dnya halklarnn itaat etmesini ister ve kendisini dn-yann hkmdar, yneticisi olarak grr. O, da dnk, meknda genilemek is-teyen, gebe, aknc, dmanlar ve hayvanlarla merte arpan, stn Trk'temsil eder.

3

6. Eski Trklerde kkl bir bilim sevgisivardr. Alp insantipinin temel zellikle-rinden biri, onun cesurolduu kadar bilgebir kii oluudur.

7. Eski Trklerde meslek eitimde nemli bir yer tutar.

8. Trklerin tarihi bilinen en eski yazl belgeleride Mslman olmalarndan n-ceki dneme aittir.

9. Eski Trklerde, genellikle cinsiyet fark gzetmeden, byk bir ocuk sevgisivardr.

1Z. V. Togan, UmumTrk Tarihine Giri

2 Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, s. 76-773Mehmet Kaplan, Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar, s. 22


22/41

II. KISIM

TRKLERN MSLMAN OLMALARINDAN SONRA

751'de Araplarn inliler zerindeki Talas galibiyetinden sonra slmiyet Trkler

arasnda yaylmaya balamt. Fakat Trklerin kitle halinde ancak 10. yzyln ilkyarsnda Karahanllar Devletinde kendi istekleri ile Mslman olduklar grlr.Balangta Mslman Araplarla aralarnda bir ok savalar olmakla beraber,Trklerin zaten ulatklar tek Tanr dncesi, sava, yoksullar doyurma, kurbantrenleri, bilim sevgisi gibi gelenekleri slmiyetin Tanr anlay, cihat, zekt,sadaka, kurban, bilim anlay ve uygulamalaryla benzerlikler gsterdii iinonlarn bu yeni dini benimsemeleri zor olmad.

1

lk Mslman Trk Devletinin til (Volga) Bulgar Devleti olduu da ilerisrlmtr. Bu Devletin Hkmdar Almu (Cafer) Han 921'de Abbasi Halifesineeli gndererek, kendisinin ve halknn bir ksmnn slmiyeti kabul ettiinibildirmi, ondan slm retecek retmenler, mescid ve kale yapmn bilenustalar istemitir. Halifenin gnderdii heyet Mays 922'de Almu Hana ulamtr.2Bu olaylar Karahanllarn Mslman oluundan az ncesine rastlamgrnmektedir. Ancak, bu konudaki bilgiler pek yaygnlk kazanmamtr.

Trklerin slmiyeti benimsemeleri onlarn eitimine yeni zelliklerkazandrm ve eitim tarihi bakmndan bunun birtakm nemli ve sreklisonular olmutur:

1. Trk toplumlarnda ilk kez, medrese denen, plnl, dzenli, gl bir rgneitim-retim kurumu olan bir okul ortaya km, medreseler ksa srede hertarafa yaylmtr. Bu kurumlar, Trkiye Cumhuriyeti Devleti kuruluncaya kadaryaamlardr...

2. slm dnyasnda Arap, ranl vb. dnr ve eitimciler de eitim retimkonularnda (retmen ve rencinin davranlar vs.) dnp eserler yazmlarve bu konularda genel kabul gren, kalplam dnce ve uygulamalarolumutur. Trk dnr ve eitimcileri hem bundan etkilenmiler, hem de buortak dne katkda bulunmulardr.3

3. Trk toplumlarnn ahlk anlay, dnyaya bak, toplumun deer verdiiinsan tipi, slmiyetin etkisi ile yeni ekiller almaya balam, baka deyile, eskideerleri ve tresi deime yoluna girmitir. Medreseler ile dnrler,mutasavvflar, din adamlar, bu deimeyi salayc bir yaygn eitim grevi

1Trklerin slmiyete geii hakknda bkz. Hikmet Tanyu, slmlktan nce Trklerde Tek Tanrnanc,

H. D. Yldz, slmiyet ve Trkler;Robert Mantran, slmn Yayl Tarihi2Nesimi Yazc, lk Trk-lslm Devletleri Tarihi, s. 111 vd., bni Fazlan Seyahatnamesi

3Bu dnce ve uygulamalarn zamanla gelitirilemeyip srp gitmesi, zaman zaman dikkate deer yeni

grler ortaya ksa da bunlarn yaygnlaamamas slm dnyasnda yer alan eitli toplumlarn eitimtarihlerinin ortak zelliidir. Bkz. M. evki Aydn, slm Geleneinde retmen-renci(zellikle s.5-36arasndaki Trk ve slm eitim tarihi ilikileri konusu); Ziya Kazc, Anahatlarylaslm Eitim Tarihi;M.Faruk Bayraktar, Eitim ve retimin Esaslar;Y. Vehbi Yavuz, slmda Eitim retim Metodu..

19


23/41

21

I. BLM

ASYA MSLMAN TRKLER,KARAHANLILAR

840'ta Uygur Devletinin siyas hkimiyeti sona erince, Uygurlar ve baka top-lumlar Karahanl Devletini kurdular ve 930'lu yllarda, Abdlkerim Satuk Bura Handneminde Mslman oldular. Devlet 11. yzyln ortalarnda ikiye ayrld. BakentiKagar olan Dou Karahanl Devletinin en nl hkmdar Hasan Bura Han'dr(1056-1103). Bu Devlet 1130'da ortadan kalkmtr. Bakenti Semerkant olan BatKarahanl Devletinin nl hkmdarlarndan biri Bura Kara Han Eb shak bra-him'dir (1052-1068). Bu Devlet de 1212'de hkimiyetini kaybetmitir.1

Asya ve Maverannehir'de ok sayda baka Mslman Trkler de bulunu-yordu. Bunlar baz Trk-Arap-ranl karm devletlerin kurulmasnda etkili olduklargibi, mstakil devletler de kurmulardr.

Asya Mslman Trkleri ve Karahanllarda eitimin temel zellikleriunlardr:

1. Bu toplumlarn Mslman olmalar, yerleik bir dzene gemelerionlarn ei-timini olumlu ynde ekillendiren iki temel etmen olmutur.

2. Bu toplumlarn devlet adamlar, eitim-retime ve bilimin gelimesine nemvermilerdir.

3. Medreselerkurulup gelimi, lkenin her tarafna yaylmtr.

4. Farabi, bni Sina, Birn... gibi dnya eitim ve bilim tarihinde yer tutan bilimadamlaryetimitir.

5. Eitim tarihimizde, "eitim bilimi" ne ilikin ilk grler debata Farabi olmakzere bu dnrler tarafndan ileri srlmtr.

7. Karahanllarda eitim, medreseler ve retim hakknda neler biliyoruz?

Medreselerslm eitim tarihinde, retimin giderek nem kazanp yaplageldiimescitlerden tamas, vs. gibi gelimeler sonunda olumulardr. Bunda Uygur Bu-dist kurumlarnn etkisi olduu da ileri srlmtr. Medreselerin Orta Asya slmkentlerinde ortaya kt kabul edilmektedir. Karahanllar onlar Semerkant, Buha-ra, Takent, Balasagun, Yarkent, Kagar gibi nemli kentlere yaydlar.2 Karahanlhkmdarlarnn bilime nem vermeleri, bilim adamlarn korumalar nedeniyle top-lumun bilgi dzeyi ykseldi. Asya'da sz edilen ehirler bilim, kltr, sanat mer-kezleri haline geldi. Bu ortamn kurucusu balca Trkler ve temel ihtisas alanlarunlardr:

Farabl Ozlug olu Mehmet (Farabi), Belhli Eb Zeyd: Felsefe, Eitim, vs.

1Reat Gen, Karahanl Devlet Tekilt

2Ahmet elebi, slmda Eitim retim Tarihi, s. 108-113; Cahid Baltac, XV-XVI. Asrlarda OsmanlMedreseleri, s. 3-6


24/41

41

II. BLM

SELUKLULAR, ANADOLU BEYLKLER

Bat Gktrklerin 659'da egemenliklerini kaybetmelerinden sonra, Ouzlarn bir

ksm Balka Gl'nn gneyindeki Yedisu blgesinde Trgi Devletini kurdular.Batda Arap ordularna direnen bu devlet, Doudan da Karluk ve baka Ouz boy-larnn basks ile ortadan kalkt (760) ve bu toplumlar Kuzey Batya ilerleyerek a-a Seyhun blgesinde bakenti Yenikent olan Ouzlar (Hazar) Devletini kurdular.

Bu devletin ordu komutanlarndan (suba) Dukak Beyin olu Seluk Bey debabas gibi suba oldu. Fakat hkmdarla, babas dneminde balayan bir anla-mazlk nedeniyle bir ksm Ouz topluluu ile daha Gneyde Cend kentine geldi veSamanoullarndan yardm istedi. Bir ara Karahanllara kar da savaan SelukBey ve toplumu, bu srada Mslman oldular (1000 yllar). Bylece, yzyla yaknbir sredir Ouzlar arasnda az ok yaylma gsteren slmiyet, iyice yaygnlat.

Seluk Bey 1007'de Cend'de lnce, torunlar Turul ve ar Beylerin nderli-inde Ouzlar Ceyhun'u aarak Horasan'a girdiler. 1037'de Turul Bey hkmdar-

ln iln etti. Bu yeni siyasal gc ortadan kaldrmak isteyen Gazneliler DevletiSultan Mesut Dandanakan'da yenilince (1040) Turul Beyin ynetiminde BykSeluklu Devleti kesinlikle kuruldu. Niabur'dan sonra Rey'i bakent seen TurulBey 1055-1057 yllarnda Badat'a giderek Abbasi Halifesini i basksndan kur-tard ve Halifece "dnya sultan" iln edildi. Turul Bey 1063'te lnce yerine kar-deinin olu Alpaslan geti (1063-1072).

Bu ilk Seluklu hkmdarlar, gebe Ouz topluluklarnn yurt tutmas gereinianladklar iin bilinli bir iskn politikas izlediler ve onlar Irak, Azerbaycan, Ana-dolu'ya yneltmeyi uygun grdler.

Alpaslan'n 1071'de Malazgirt'te Bizans'a kar kazand zaferden sonra Ana-dolu'nun ksa srede Trkletii grlr.1

Alpaslan'dan sonra yerine olu Melikah (1072-1092) geti. Her ikisinin nlveziri Nizamlmlk'tr.

Byk Seluklu Devletinin nl sultanlarndan biri de Melikah'n olu SultanSancar'dr (1118-1157). Onun lmyle, bir devletler topluluu olan Byk Seluk-lu Devleti paralanm ve dalmtr.2

Malazgirt zaferinden sonra Anadolu'nun fethi ile grevlendirilen ordu komutanla-r ele geirdikleri yrelerde beylikler kurdular. Bunlar, Byk Seluklu Devletinebal idi. Balcalar unlardr:

1M. A. Kymen, Seluklular ve Anadolu'nun Trklemesi Meselesi.

2Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-lslm Medeniyeti;M. A. Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi;

ayn yazar, Alp Arslan ve Zaman(l-ll). Seluklu Devletinin kuruluu ve zellikle bu Devletin temel unsuruOuzlar hakknda bkz. Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler), Tarihleri, Boy Tekilt.


25/41

III. BLM

OSMANLILAR

Anadolu Seluklu Devleti siyasal birlii salam, Hallara kar zaferler

kazanmt. Fakat taht kavgalar ve Mool istils yznden zayflaynca, eitliyrelerde u beylii yapanlar bamszlklarn iln ettiler ve ikinci kez Beyliklerdnemi balad.

Bu beyliklerin balcalar unlardr:

Osmanoullar(1299-1922) : St, Bilecik, znik, Bursa.

Karamanoullar(1256-1483) : Karaman (Larende), Konya, Nide.

Germiyanoullar(1300-1428) : Ktahya, Afyon,Uak.

Karesioullar(1300-1336) : Balkesir.

Candaroullar (sfendiyaroullar) (1292-1461): Kastamonu, Sinop.

Eratnallar(1327-1481) : Kayseri, Sivas, Ankara, Merzifon, Amasya,Tokat, Erzincan, Gmhane, Bayburt.

Anadolu'nun baka yrelerinde daha on be kadar beylik vardr.Ouzlarn Kay Boyundan bir Trk topluluu 1230 yllarnda Ankara'nn batsna,

sonra da St ve Bilecik yresine yerlemi, Bizans snrnda Seluklularn ugleri olarak savayordu. nderleri Osman Bey, 1299'da, teki beyler gibi,bamszln iln etti. Yava yava teki beylikleri ortadan kaldran Osmanllar1353'de Avrupa yakasna getiler ve orada da ok geni yerlere sahip oldular.Fatih, 1453'de stanbul'u alp Bizans'a son verdi. Kanuni dneminde (1520-1566)Asya, Avrupa ve Afrika'ya yaylan Osmanl mparatorluu dnyann en byk, enuygar, en gl devleti idi.1

Gelime, duraklama, gerileme dnemlerinden sonra, Osmanl Devleti 1922'deortadan kalkt.

Osmanllarda, genel olarak, eitimin zellikleriunlardr :

1. Medreseler ok yaygn ve gl rgn eitim kurumlar haline gelmi,toplumu derinden etkilemilerdir. yle ki, eitim asndan, tm Osmanl dneminemedrese dnemidenebilir. Ancak, Osmanl Devletinin sonuna ve kapatlmalarnakadar (1924) kendilerini yenilemeye gitmemilerdir.

2. Aznlk ocuklarnn st dzeyde ynetici yetitirildikleri Enderun adndanemli bir rgn eitim kurumu ortaya kmtr.

3. lkretim, 19. yzyln sonlarna kadar, ok basit bir dzeyde kalmtr.

4. Osmanllarn son dnemlerine kadar, ilkokul st rgn eitim kurumlarndayalnzca erkekler okumutur.

5. Eitim-retimin temel amac dindir ve "lim" denince esas olarak din bilgini

1Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu;Erhan Afyoncu, Sorularla Osmanlmparatorluu.59


26/41

61

III/A

KURULUTAN ETMDE LK YENLEMEHAREKETLERNE KADAR

(1299-1776)Bu dnem, Osmanllardaki eitimin genel zelliklerini tar. Ek olarak, u

eitimsel zellikler belirtilebilir:

1. Fatih dnemine kadar Osmanl ulems genellikle am, Msr, ran,Mavernnehir medreselerinde yetimitir. Bu dnemde, Trk ve slm dnyasiinde, bilim adamlar, renciler, geni bir bilim alverii iindedirler. Fatih'in yap-trd medreseler ve salad imknlar nedeniyle, artk lke dnda renime pekgerek kalmamtr.

2. Fatih dneminde ksmen felsef ve bilimsel dnOsmanllara girmi, fa-kat daha sonralar bundan uzaklalmtr. Takiyttin, Ktip elebi, brahim Hakkvb. dnr ve bilim adamlar ortaya kmlarsa da, bunlar ferd ve istisna kalm-

lar, etkileri gelierek srmemi ya da bir ksm ulem tarafndan ho karlanmaypalmalar engellenmitir.

3. Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren ilk yz elli yl iinde, teki TrkDevletleri ve beyliklerinde de eitim, retim ve bilime ok nem verildii grlr.

4. nceleri aktifve gazi insan tipigzde iken, asker ve sosyal duraklama vegerilemenin balamas ile, 18. yzyldan itibaren orta ve pasif bir insan tipi ortayakmtr. Bu, din grevlilii veya kk bir devlet memurluundan baka bir geimyolu dnemeyen, toplumun nemli meselelerine ilgisiz bir insan tipidir.

5. Bir yaygn eitim kurumu olan kahvehanelerbu dnemde ortaya kmtr.

6. Matbaa, bu dnemin sonlarna doru alnmtr (1727).

21. Osmanllarn ilk dnemleri ile, onlarla ada beyliklerde ve Trk Devlet-lerinde eitim hakknda neler biliyoruz?

Osmanllarn ilk dnemlerinde:

lk Osmanl sultanlar bilimsever, bilim adamlarna saygl, onlar koruyan h-kmdarlard.

Osman Bey, artlar uygun olmadndan kendisi dzenli bir renim greme-miti. Fakat, ocukluundan beri bilginlerin ve riflerin meclislerinde bulunmay se-verdi. Sk sk dneminin mutasavvflarndan eyh Edebl'nin meclisine katlrd.Osman Beyin bilim ve din adamlarna bu sevgi ve saygs nedeniyle, etrafnda bukimselerden bir topluluk olumutu.1

lk sultanlar, eitli Trk ve slm lkelerinden Osmanl lkesine bilgili, erdemli

1 Namk Kemal, Osmanl Tarihi, s. 63,130.


27/41

143

III/B

ETMDE LK YENLEME HAREKETLER DNEM(1776-1839)

Osmanl Devleti bir dizi yenilgiden sonra, nce asker alanda baz yenilemeleregirimeyi gerekli grmtr: 1734'te ksa mrl bir asker okul (Hendesehane),1776'da bir Asker Deniz Okulu (Mhendishane-i Bahri-i Hmyn ) almtr. I.Abdlhamit (1774-1789), III. Selim (1789-1807), II. Mahmut (1808-1839) dnemle-rinde yenilemeler srmtr.

Bylece, asker eitimle balayan bu yenilemeleri ve zellikle Asker DenizOkulu'nun aln yeni bir dnemin balangc saymak uygun olur.

Bu dnem eitiminin temel zellikleriunlardr:

1. Eitimde yenilemeye asker okullar alarak balanmtr. Buralarda yabancretmenlere de grev verilmi, ilk kez Bat dilleri (Franszca, ngilizce) programla-ra girmitir. Bu okullarla, ilk kez Bat mspet bilimi renme yolunda bir kap am-

tr.1

2. 1826'da Yenieri Oca kaldrlmtr. "Hayrl olay" anlamnda buna Vak'a-i

Hayriye denir. Medrese zihniyeti bylece nemli bir destekisini kaybetmekle bera-ber yine gl biimde srmektedir.

3. lkretim zorunluluu ilk kez bu dnemde getirilmitir.

4. Bat ile ilikiler artm ve ilk kez 1830'larda Avrupa'ya renci gnderilmitir.

5. Trke yaynlanan ilk gazete, Takvim-i Vekayiadyla bu dnemde kmtr(1831). Sreli yaynlar zamanla toplumun eitim ve kltr dzeyini etkilemilerdir.

50. Yenileme dneminde alan asker okullar nelerdir?

Osmanllarda eitim-retim alanndaki ilk yenilemeler, Bat rneine benze-tilmeye allan asker okullarn almas eklinde grlr. Yenilemelere askereitim-retimden balanmasnn temel nedenleri unlardr2:

1. Osmanllar, savalarda yenilgileri oaldka, bunu ncelikle Avrupa subayve askerlerinin iyi yetimi olmalarna, kendilerinin bu alanda geri kalmalarna ba-lamlar, nce, Avrupa tarznda baz asker yenilemelere girimeyi gerekli grm-lerdir.

2. 18. yzylda Osmanllara gelen yabanc uzmanlar da ncelikle asker yeni-lemeyi tavsiye etmilerdir.

3. Yenilgiler nedeniyle asker eitim-retimde yenilemelere gidilmesine med-

1

Necati ner, Tanzimattan Sonra Trkiyedelim ve Mantk Anlay, s. 49.2Alettin Avc, Trkiye'de Asker Yksek Okullar Tarihesi.


28/41

157

III/C

TANZMAT DNEM

(1839-1876)

Abdlmecit (1839-1861) 1839'da tahta knca, Reit Paann etkisiyle, Tanzi-mat Ferman (ya da Glhane Hatt- Hmynu) denen bir ferman yaynlam, siya-sal ve sosyal baz dzenlemeler yaplacan duyurmutur. Bylece, Tanzimat(d-zenlemeler) dnemi balamtr. Ayn dorultuda, 1856'da Islahat Ferman yayn-lanmtr. Sonra Abdlaziz Padiah olmu ve 1876-78'lerde bu dnem kapanmtr.

Tanzimat dnemi eitiminin temel zellikleriunlardr1

Tanzimat dnemi, eitimde ve baka alanlarda etkilerini bugne kadar srdrenok nemli bir dnem olduu iin, eitim zellikleri zerinde biraz ayrntl durmakuygun olur:

1. Tanzimat dneminde, balca nedenle, eitim alannda yenilemelere gi-riilmitir:2

a) Tarih geliim sreci iinde, lkede yenilikler gerekli bir ihtiya olduu ve hal-kn eitilmesi "Devlet ve hkmetin nemli bir grevi" olarak grld iin (1869tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi). Tanzimat dneminde Osmanl eitim re-formu, Devlet bnyesindeki reformlardan biri olarak dnlm ve tekiler gibi,Batllama eklinde anlalmtr.3

b) Osmanl ynetimine ve Trklere kar dmanca davranan Avrupa kamuoyu-nu kazanmak umuduyla.

c) Avrupa devletlerinin basklar nedeniyle.

2. Eitimin gelitirilmesi, Devleti felkete giditen kurtaracak bir yol olarak g-rlmeye balanmtr. Eitimin byle bir siyasal ve toplumsal ilevinin bulunduu-nun farkedilmesi, eitim tarihimizde ok nemli bir tehistir ve o zamandan beri de-erini korumutur.

3. Eitimciler ve yazarlar, ailenin ve Devletin eitim grevlerini, ocuklara vetopluma olan sorumluluklar asndan ele almaya balamlardr. 4

4. Eitim bir bilimolarak grlmeye ve eitim bilimi kitaplar yazlmaya balan-mtr.

5. Okul ve snf ortamnn dzenlenmesine, yeni ders ara gerelerinin kulla-nlmasna, genel ve zel yeni retim yntemlerinin denenmesine gidilmitir.

6. rgn eitimalannda stanbul'da ve tarada byk abalar gsterilmi, ba-zlar gnmzde de etkinliini srdren birok okul kurulmutur.

7. Medrese dndaki rgn eitimde ilk, orta, yksekeklinde bir dereceleme-1 Yahya Akyz, Tanzimat Dnemi Eitiminin zellikleri.2Yahya Akyz, Cevdet Paann zel retim ve Tanzimat Eitimine likin Bir Lyihas.3

S. Akin Somel, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire (1839-1908), s. 271.4Yahya Akyz, Tanzimat Dneminde Ailenin Eitim Grevlerine likin Yeni Grler.


29/41

223

III/D

I. MERUTYET DNEM(1876-1878)

1876 balarnda, Devletin kar karya bulunduu d ve i meseleler, malskntlar ok byk boyutlara ulamt. Ayrca, "Gen Osmanllar" denenaydnlarn bir sredir giritikleri fikr ve siyas mcadelenin etkileri de yaylmayabalamt.

10 Mays 1876'da, stanbul'da medrese rencileri, i ve d olumsuzgelimelerden Devlet adamlarn sorumlu tutup derslerini braktlar ve Bb- liyesaldrdlar. Padiah Abdlaziz, Sadrazam Mahmut Nedim Paay vb. grevdenalmak zorunda kald. Fakat, yeni hkmeti kuranlar, Padiah da devirmekistiyorlard: 30 Mays 1876'da bunu baardlar ve V.Murat' tahta kardlar. Ancak oda, akl dengesi yerinde olmad anlaldndan, indirilip II.Abdlhamit Padiah

yapld (31 Austos 1876). Abdlhamit, Islahhanelerin, Sanayi mekteplerininkurucusu ve baarl bir Vali olan Mithat Paay Sadrazam atad (Aralk 1876) vehkmdarn mutlak idaresini snrlayan, Parlmentolu Merutiyet ynetimini getirenbir Anayasay (Kanun-i Esasi) kabul ve iln etti (23 Aralk 1876). Bylece,I.Merutiyet dnemi balad. Bu siyas gelimeler, Tanzimatn doal bir sonucuolarak, devlet eklinin de Avrupal hale sokulmas hareketidir, fakat ksmen de,Avrupa devletlerinin basklar ve istekleri dorultusunda dnlmtr.

Ne var ki, Abdlhamit, ok ksa bir sre sonra, Mithat Paay azledipstanbul'dan uzaklatrd (ubat 1877).

lk Osmanl Parlmentosu 19 Mart 1877'de topland.

Ancak, Rusya, Nisan 1877'de Osmanl Devletine sava at (buna "93 Harbi"de denir) ve bir yl boyunca Osmanllar, Rusya'nn ve Balkan Hristiyanlarnnsaldrlarna tek balarna kar koymak durumunda kaldlar; Plevne'de vs. bazzaferler kazanmakla beraber sonuta yenildiler. Bu yenilgide Osmanl Devletadamlar ve subaylar arasnda ekememezlik ve sen-ben kavgas nemli bir etkenolmutur.

Ruslar stanbul nlerine kadar geldiler, Kars, Ardahan, Batum'u da aldlar.Savan aclar, felketleri, siyaset, eitim ve teki alanlardaki gelimeleri durdurdu.Abdlhamit zellikle sava bahanesiyle Parlmentoyu sresiz kapatarak,Merutiyete son verdi (13 ubat 1878).1

I. Merutiyet ok ksa mrl (1 yldan az fazla) olduu iin bu dnemde rgnve yaygn eitimden ayrntl olarak sz edilmeyip, eitim zelliklerinden sonra birtek konu ele alnacaktr.

1H.T.Us, Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi;B.S.Baykal, 93 Merutiyeti; Abdurrahman eref, TarihMusahabeleri;Ylmaz ztuna, Resimlerle 93 Harbi;Sina Akin, Siyasal Tarih (1789-1908).


30/41

225

III/E

MUTLAKIYET DNEM(1878-1908)

Abdlhamit'in 13 ubat 1878'de Parlmentoyu sresiz tatil etmesinden23 Temmuz 1908'e kadar geen dneme Mutlakyet dnemi denir.

Abdlhamit'in Parlmentoyu kapatmas ve uzun saltanat dnemindeki tutumunailikin, o dnemleri yaayan bir eitimcimiz u deerlendirmeleri yapar (1922):1

"Bundan 14 yl nce (1908'de) hi Merutiyet terbiyesi grmemi bir millete enserbest bir Parlmento usl verdik. Sanki, yalnzca Merutiyetin iln hereyizmeye yeterli bir tlsmd. Oysa Merutiyet hereyi kartran bir let olunca ey-vah, Abdlhamit'in hakk varm, bu millet daha Merutiyetle ynetilmeye lyk de-ilmi! dedik.

"Gerekten Abdlhamit de, 1878'de Parlmentoyu kapatrken: Bu millet dahaocuktur!demiti...

"Bu sznde samim ise, ona den grev, bu milleti yava yava Merutiyetleynetilmeye lyk bir hale getirmek deil miydi?

"Bu sz syleyen Padiaha da bu millet daima babadedi. Ne var ki, her ba-bann grevi ocuunu bytp eitmekken, o baba istedi ki bu ocuk daima ocukkalsn! Otuz sene o ocuk, bir ya bile kazanmad! O baba istedi ki bu ocukMerutiyeti hi aklna getirmesin: Onun iin mekteplerden tarihleri, kitaplardan ke-limeleri, szlklerden isimleri kaldrdlar. Her aza bir kilit, her dnene bir sr-gn, her konuana bir hapishane hazrland. Merutiyet konuulmasn diye heryerde bir hafiye, odalarda fslt olmasn diye her duvarda bir kulak, evldn bile ba-baya gveni kalmasn diye her admda bir jurnal vard.

"Uzun sre ayaklar balanp oturtulan bir mahpusu birdenbire salverin: lk ya-paca ey sendelemektir. Otuz yllk bir ktrmlkten sonra 1908'de apansz

Merutiyete knca bizim de ayaklarmz yrmesini ard."

Mutlakyet dnemi eitiminin temel zellikleriunlardr:

1. Bir ok meslek ve sanat okulu almtr. Bu, Mutlakyet dnemi eitiminin enbelirgin zelliidir.

2. stn zekl vs. Hristiyan ocuklarnn eitimi iin kurulmu olan EnderunMektebinden sonra ilk kez zel eitimalannda bir giriim olmu, sar, dilsiz vekrler iin bir okul almtr.

3. Trk, aznlk ve yabanc zel retim byk gelime gstermitir. Ancak,aznlk ve yabanc zel retim kurumlarnn denetlenememesi ok nemli sakn-calar da beraberinde getirmitir.

1smail Habib, O Zamanlar... s. 194-195.


31/41

265

III/F

II. MERUTYET DNEM(1908-1918)

Meclisli siyasal dzene dn iin Anayasann tekrar yrrle konduu23 Temmuz 1908'den 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesine kadar geen zamana

//. Merutiyet, veya daha ok kullanlan ekliyle, sadece, Merutiyetdnemi denir.31 Mart (13 Nisan 1909) gn stanbul'da patlak veren bir olay, yeni alan

Parlmentoyu datmay ve Merutiyeti kaldrmay amalamtr. Bu olay ordu tara-fndan bastrlm ve bundan sonra Abdlhamit tahttan indirilerek yerine MehmetReat (1909-1918) getirilmitir.

Dnemin teki en nemli siyas ve asker olaylar unlardr: Trablusgarp Sava(1911), Balkan (1912-1913) ve I. Dnya Savalar (1914-1918), arkasndan gelenMtareke dnemi, parti kavgalar, renci olaylar, vs...

Merutiyet dnemi eitiminin temel zellikleriunlardr:

1. Siyas hayat ve fikir hareketleri birden canlanm, yayn zgrlne kavu-ma yannda, zellikle Balkan Savalar, aydnlar toplumsal sorunlar ve dertleriacmasz bir dille ortaya koymaya itmitir. Eitim sorunlar da, zerinde nemledurulan bir alan olmutur. Tartlan balca eitim sorunlarve eitim akmlarun-lardr:1 a) Politik akmlar (Osmanlclk, slmclk, Trklk, Batclk, Sosyalizm)ve eitim b) Mill ve kltrel eitim c) Sekinler eitimi-kitle eitimi d) Anglo-Saksoneitimi (eitimde pragmatizm) e) Toplumu kurtarc retmen gr f) Kzlarn ei-timi g) Halk eitimi h) , retim, ky ve evre eitimi i) Eitimde ocuktan hareket j)Beden eitimi.

2. Dnemin banda, Merutiyetin iln ile beraber, ar hrriyeti bir hava or-taya km, bu okullara da yansmtr. Bu nedenle, nceleri okullara "hrriyetimektepler" dendii olmutur. Fakat, bu terimle aslnda, okullarn iine yuvarlanddisiplinsizlik, kemeke, baboluk, gsteri(nmayi) anlatlmak istenmitir.31 Mart olay bastrldktan sonra, okullarda da disiplin salanmtr.

3. zellikle Balkan Savalarndan (1912-1913) sonra, toplumda eitim konula-rna ilgi artm, deta herkesin "gz alm, eitim ileri yalnzca Maarif Nezareti-nin ii olmaktan kmtr"2. Ancak, Balkan Savalar felketlerinden karlan, "top-lum olarak uyuukluktan silkinip, alp aba harcayarak toparlanma gerektii,yoksa Devletin daha byk felketlerle karlaaca" gibi dersler, dnceler vezeletiriler, ne yazk ki, abuk unutulmutur.

4. Balkan Savalar ve felketlerinden sonra toplumda, "kmekte olan Devletieitim ve retmenler kurtaracaktr"eklinde bir gr benimsenmitir. Fakat bu,genellikle, bir slogan grnmnden teye gidememitir.

5. zellikle Balkan Savalarna kadar "taassup" nedeniyle kzlarn eitimiko-

1Mustafa Ergn, II. Merutiyet Dneminde Eitim Hareketleri (1908-1914). Bu eser, II. Merutiyet d-

neminin ilk yars konusunda yaplm bilimsel, en kapsaml ve nemli aratrmadr.2Sat, Merutiyetten Sonra Maarif Tarihi, Muallim, 15 ubat 1334, Say 19, s.663.


32/41

317

IV. BLM

KURTULU SAVAI DNEM

(1919-1922)

I. Dnya Savanda anakkale ve baka cephelerde byk zaferler kazandhalde, 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesi ile Osmanl Devleti yenik saylm vebakent stanbul ile topraklarndan bir ok yeri igal edilmeye balanlmt. Mtte-fik devletler denen ngiltere, Fransa, talya, ABD, Yunanistan, bu paralama ve paykapma abalar iinde Trk milletini de esaret altna almay amalamlard. Oysa,tarihin aknaekil veren, her zaman hr ve bamsz yaam Trk milleti, esaretikabul edemezdi. Bu nedenle Mustafa Kemal Atatrk'n nderliinde Kurtulu Sa-vana girien Trk halk, bamszln ve hrriyetini korumasn bilmitir.

Kurtulu Sava dnemi eitiminin temel zellikleriunlardr:

1. Kurtulu mcadelesi, eitimi derinden etkilemi, eitim de bu mcadeleye

katkda bulunmutur.2. Savan en youn olduu bir zamanda Ankara'da bir eitim kongresi top-lanm, burada Mustafa Kemal Atatrk ok nemli bir konuma yapmtr. Bu ola-yn eitim tarihimizde byk deeri vardr. O, konumasnda, yeni bir insan tipiye-titirilmesi gerei zerinde durur. Bu mill bir eitim alm, ncelikle mill varlnkorumaskendisine en temel deer olarak retilmi bir insan tipidir.

3. Halkn mill kurtulu davas yolunda bilgilendirilmesi amacyla halk eitimialmalar yaplmtr.

115. Mill uyan ve rgtlenmeye retmenlerin katks ne olmutur?

zmir'in 15 Mays 1919'da igal edilmesinden hemen sonra, yer yer yaplan pro-testo mitinglerinde ve mill uyann giderek kongreler ve Trkiye Byk Millet Mec-lisi halinde tekiltlanmasnda retmenlerin de etkileri vardr. 1

1. Mitingler

zmir'in igalini izleyen gnlerde, Fatih, skdar, Kadky, Sultanahmet, Darl-fnn mitinglerinin dzenleyicileri ve konumaclar arasnda zellikle retmenlergrlmektedir: Halide Edip, Nakiye Hanmlar, Hseyin Ragp, smail Hakk, Maz-har, hsan, Selim Srr, Emin li, Mehmet li, Selhattin, Muslihittin dil, kil Muh-tar Beyler.

Bu mitinglerden rnek olarak 21 Maysta yaplan Darlfnn mitingini ele alr-sak, bu, hemen hemen yalnzca bir retmenler mitingi olmutur. Bir retmen ko-numac, "biz muallimler bu davada hakl olduumuzu ispat ve bu davann doru

1Yahya Akyz, Trkiye'de retmenlerin Toplumsal Deimedeki Etkileri, s. 201-205.


33/41

327

V. BLM

TRKYE CUMHURYET

(1923'ten sonraki dnem)

Atatrk Kurtulu Savan zaferle sonulandrm ve 29 Ekim 1923'te Cumhuriyetiln edilerek, Trkiye Cumhuriyeti Devleti kurulmutur. Atatrk'n deyimiyle"ebediyyen pyidar olacak" olan bu Devletin kuruluundan beri halk uzun bir sknve bar dnemi yaamtr.

1923'ten sonra, lkede, o zamana dek grlenlerle karlatrlamayacak kadarnemli siyasal, ekonomik, hukuk, kltrel deimeler gerekletirilmitir.

Bu uzun sre eitli alardan alt dnemlere ayrlabilir. Bir ayrm yle olabilir:

a) Yeniden dou ve kurulu (1923-1946)

b) ok partili hayata gei ve sonras (1946'dan sonra)

Gerek bu ikili tasnifte, gerek yaplabilecek teki ayrmlarda her dnemin eitimbakmndan baz farkl zellikleri bulunduu ileri srlebilir. Fakat biz, esasta,

Cumhuriyet dneminin gelien tek bir izgi oluturduu kansndayz ve konumuzualt dnemlere gre deil, btnlk iinde ele alacaz.

Cumhuriyet dnemi eitiminin temel zellikleriunlardr:

1. Dnemin siyasal, ekonomik, hukuk, kltrel deimeleri gerekletirildiindetoplumun %10'u bile okur yazar olmad iin, bunlarn kitlelere benimsetilmesi vekklemelerinde eitimin oynayabilecei rol her zamankinden fazla anlalm veeitime bu nedenle nem verilmitir.

2. Atatrk, bizzat kendisi "Baretmen" unvan ile, eline tebeiri alarak, karatahta banda halka ders vermi, kitlelerin eitim dzeyinin ykselmesi iin bykaba harcamtr. Bu hareketiyle, O, retmen ve eitimcilere ok deerli bir ma-nevi destek salamtr.

3. Eitimde genel olarak saysalbakmdan nemli gelimeler salanmtr.

4. 1924'te karlan Tevhid-i Tedrisat (retim birlii) kanunu ile tm okullar EitimBakanlna balanm ve medreselerkaldrlmtr.

5. Eitim layikletirilmitir.

6. Eitim demokratiklemitir.

7. zellikle tarih ve dil konularnda mill bir amacaynelme balamtr. Ancak,zaman zaman bu alanlarda arlklara da gidilmitir.

8. Ltin harfleri kabuledilmitir.

9. Kadn eitimine nem verilmitir, bu alanda byk gelime salanm ve er-kek - kz kark (karma) eitimkesinlikle gereklemitir.

10. Kurtulu Savann kazanlmas ve 1938'e kadar Atatrk'n varl, tm hal-


34/41

431

VI. BLM

GNMZN ETL TRK TOPLUMLARI VE DEVLETLERNDEETMN TARHNE BR BAKI

Gnmzde, Avrupa ilerinden Uzak Dou'ya kadar uzanan coraf blgelerde,bir ok Trk toplumu ve bamszlna yeni kavumu Trk Devletleri bulunmakta-dr. Bunlarn eitim tarihleri de konumuza girer. Ancak, bu alanda derli toplu, sis-temli bilgi edinmek zordur. Zamanla, aratrclar bizi aydnlatacaklardr.

Biz kitabmzda, imdilik, okuyucularmz bu konuyla ilgilenmeye tevik etmekve bu Trk toplumlar ve Devletlerindeki eitime ilikin baz gelime ve ipularnksaca belirtmekle yetiniyoruz.

151. eitli Trk Toplumlar ve yeni Trk Devletlerinin eitim tarihleri naslbir gelime gstermitir?

1.Avrupa'daki Trkler

Bugn Romanya, Bulgaristan, Yunanistan, dalan Yugoslavya, Makedonya veArnavutluk'ta pek ok Trk yaamaktadr. 1983'te Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetikurulmutur.1

Bu Trklerin eitimleri, gnmzden 80-100 yl ncesine kadar Osmanl eitimiiinde idi. Ancak, Osmanl ynetiminin oralardan ekilmek zorunda kalmas sonu-cunda, Trk toplumlarna aznlk ilemi yaplmaya baland, fakat, hukuk belgelerve antlamalarla belirlenen eitimsel haklar hi bir zaman tmyle verilmedi.Trkler, bal bulunduklar devletlerde, hkmetler deise bile, deimeyen bireritme, yok edilme, yurtlarn terke zorlanma politikasna maruz brakldlar. zin veri-len okullarnda ise, Trkenin, mill bilgilerin retilmesine... engeller karld.

Yunanistan' rnek vermekle yetinelim: Lozan antlamas ve baka belgeler ge-reince, Trkiye her yl, bir ksm Bat Trakyal Trk renciyi retmen yetitiren

kurumlarda okutmaktadr. Fakat Yunanistan bu retmenlere pek grev verme-mekte, Trk okullarna teden beri u kiileri retmen atamaktadr: lkokul me-zunlar / Trkiyeden kaanlar / Medrese mezunlar ve mahall din adamlar /1969da Selnikte alan zel Pedagoji Akademisinde yetitirilen, Yunan gdm-l, Trk deerlerine yeterince sahip olmayan, hatta Trkeleri zayf kiiler Tr-kiye'den gelen ders kitaplar okullara sokulmamakta, okullarn onarm ve geniletil-mesine izin verilmemektedir. Trke ders saatleri de ok azaltlmtr.2

Ayrca, Almanya, Fransa, Hollanda ... gibi pek ok Bat lkesinde Trkleryoun biimde oturmaktadrlar. Onlarn eitimlerinin tarihi de konumuzu ilgilendirir.

1Balkanlar ve Kbrsta Trk eitimi ve eitim tarihi iin bkz. Yusuf Hamzaolu, Balkan Trkl;Hse-yin Memiolu, Gemiten Gnmze Bulgaristanda Trk Eitim Tarihi; Hasan Behet, Kbrs TrkMaarif Tarihi (1571-1968).

2Yusuf Sarnay, Bat Trakya Trklerinin Eitim Problemleri; erafettin Hurit, Lozan Antlamasndan G-nmze Bat Trakya Trkleri Eitim Tarihi;Bat Trakyal rencim Mustafa Soytrkten ifahen (Y. Akyz).


35/41

437

SONU

152. Trk eitim tarihinin genel bir deerlendirilmesi nasl yaplabilir ve butarihten bugn iin ne gibi temel dersler karlabilir?

Trk eitim tarihine kubak bakldnda, bir fikirselyn, bir rgtsely-nnn bulunduu grlr.

1.Trk eitim tarihinin fikirsel ynne genel bak

Trk eitim tarihinin fikirsel yn zengin ve deerlidir. Bu alanda, insanlarmzngnlk davranlarn temel ahlk ilkeler dorultusunda dzenleyen, onlara hem-cinslerine ve milletine daha yararl olmalar iin yol gsteren, Devletin iyi ynetimikonusunda yneticilere k tutan evrensel ve insancl fikirler ileri srlmtr.Farabi, bni Sina, Balasagunlu Yusuf, Kagarl Mahmut, Ktip elebi, Erzurumlubrahim Hakk gibi eitimciler ve dnrler, yzyllar boyunca eitimimizin fikirselynn gelitirmilerdir. bni Sina, 18. yzyldan beri Batl eitimcilerin ilerisrd grlerden bir ksmn yzyllar nce ortaya atmtr.

Amasyal Hseyinolu Ali de, 1450'lerde, gnmz pedagojisinin temel ilkele-rinden olan ocuun tannmas, bireysel farkllklara gre eitim yaplmas, -retmenin ek bir pedagojik aba ve yardmyla rencilerin hemen hepsinin baa-rl olaca vb. eklinde grler ileri srmtr.

Trk milletinin hr ve bamsz yaama zellii de, bu eitimin fikirsel ynnnbir parasdr. Byk nderlerin, mill bamszln deerini ileyip yzyllarn tesiiin Trk milletine seslenmeleri, ona bamsz ve mutlu yaamann vazgeilmezilkesini gstermek gibi eitimsel bir ama tar. 730'larda, "lmsz" bir madde olanta zerine Orhun Yaztlar bunun iin kazlmtr. Atatrk de, her trl im-knszlklar ve kt artlar altnda stikll mcadelesine nasl atldn ve sonundastikllin nasl korunduunu Nutuk adl eserinde anlatmakla ve Trk Genliineseslenmekle, byle tarih bir eitimsel ama gtmtr. O'nun retmenlere verdi-i grevlerden ilki, yeni nesilleri Trkiye'nin bamszln koruyacak ve Cumhuri-yeti koruyup ykseltecek biimde yetitirmeleridir. Trk milleti, zellikle ret-menler ve genler, millete hr ve mutlu yaamann yolunu gsteren bu dersleriasla unutmamaldr.

2. Trk eitim tarihinin rgtsel ynne genel bak

Trk eitim tarihinin rgtsel yn, fikirsel yn kadar zgn ve parlak grn-memekle beraber, bugn ders almamz gereken engin deneyimlerle doludur.

Osmanllarn kurduu Enderun Mektebi, Hristiyan tebaann ocuklarn, niteliklibir retimle, yzyllarca Devletin en st yneticileri olarak yetitirmitir. Kiinin ye-teneklerine deer verip onlar en iyi biimde gelitiren Enderun, Trklerin dzenli,kendine zg bir eitim sistemi kurup baarl sonular aldklarn gstermekte vednya eitim tarihinde de yer tutmaktadr.

Karahanllar ve Seluklularda, Osmanllarn da ilk zamanlarnda gerek din-


36/41

449

ABSTRACT

The History of Turkish Education (1000 B.C. - A.D. 2008)

Prof. Dr. Yahya Akyz

If we are to cast a glance at the history of Turkish education, two basic aspects may be em-phasized: 1. Views pertaining to the political and moral education and the science of education,

2. Applications of education and training system.

Views pertaining to the political and moral education and the science ofeducation

The history of Turkish education is very rich in respect to the views on political, moral educa-tion and the science of education.

Turks have always lived as independent states and this reflects itself on Orhun monuments,which are the oldest known written sources of the Turkish language. Bilge Kagan, the ruler ofGokturks, erected these monuments in A.D. 732 to explain and teach the significance of inde-pendence to his nation. For moral education, numerous universal ideas and thoughts have beenraised by many educators and thinkers. Among them we can cite Haci Bektas Veli, Yunus Emre,and Mevlana Celalettin. As for the science of education, many important views have been devel-oped by Turkish educators. We may cite a few names: Farabi, Ibni Sina (Avicenna), Balasagunlu

Yusuf, Kasgarli Mahmut, Amasyali Huseyinoglu Ali, Katip Celebi, Erzurumlu Ibrahim Hakki.For example Ibni Sina (A.D. 980 - 1037) introduced the following principles of education:

Teaching is a field of speciality, which requires special talent and knowledge. Not every-body can be a teacher. The teacher must first know oneself, and then teach.

Teaching should be performed from easy to difficult.

Playing is natural and necessary for children.

Another Turkish educator, Amasyali Huseyinoglu Ali, introduced the following principles inhis book entitled Path of Education, written in 1453:

The first thing the teacher should do is to understand the nature of the child.

The teacher should not give up on any child. If the teacher works patiently with the slowlearning child, and applies extra efforts, these children will have better achievements atthe end.

Unfortunately, these valuable views were not always reflected into practice.

Applications of education and training system

Turks by embracing Islam in the 10th century adopted a school called Medrese. This is aneducational institute at secondary and higher levels of religious and general education only formales. Among these Medreses, Nizamiye Medreses founded in Baghdad by the ruler of SeljukTurks Alp Arslan and his prime minister Nizamulmulk was very glorious (1067). These instituteswere built and supported directly by Seljuk Empire's budget. However, other medreses were es-tablished as private institutes.

Medreses, which were spread out in the Ottoman Turk Empire were quite successful in pro-viding education in their first centuries. Some of their buildings were also magnificient art works.Despite their initial success, medreses began to deteriorate after the 16th century due to variousreasons.

A very unique institute in the Ottoman education system was the Enderun Mektebi(Palace


37/41

451

ZAMAN ZGS

153. Trk eitim tarihindeki balca olaylar, gelimeler zaman izgisizerinde nasl gsterilebilir?

Aadaki izelge, Trk tarihinde eitimle ilgili nemli olaylar ve gelimeleri

tarih sra ile gstermek ve bunlarn siyas olaylar ve gelimelerle olan ilikileriniksmen ortaya koymak iin dzenlenmitir. Trk eitim tarihine bu adan toplu birbak okuyucularmza ok yararl olacaktr. Byle bir yntemle ve bu ekilde birzaman izgisi ilk kez tarafmzdan yaplmtr (Y. Akyz).

TRK DEVLETLER ETMLE LGL OLAYLAR,

Siyas olaylar, vb. Tarih GELMELER

ASYA HUN DEVLET'nin kuruluu M.. 1000

ASYA HUN DEVLET'nin paralan M.S. 48

AVRUPA HUN DEVLETmparatoruAtilla'nn lm

453

GKTRK DEVLET'nin kuruluu 552

DOU GKTRK DEVLET'ninBamszln kaybetmesi

630

GKTRK DEVLET'nin KutlukKaan nderliinde tekrar ba-mszlna kavumas

681

732-735 Orhun Antlar

UYGUR DEVLET'nin kuruluu 745

Araplarn Talas galibiyeti 751

KARAHANLI DEVLET'nin kuruluu 840

Karahanllarn slmiyeti kabuletmeleri

932

870-950 Farabi

980-1037 bni Sina

BYK SELUKLU DEVLET'ninkuruluu

1040 Seluklularda ilk medreselerin Niabur'dakuruluu

1065-1066 Karahanllarda tarihi bilinen ilk medreselerinSemerkant'ta kuruluu

1067 Badat Nizamiye medreselerinin kuruluu

1069 Kutadgu Bilig'inyazl (Balasagunlu Yusuf)

Malazgirt zaferi 1071

1072-1074 Divan- Lgat-it Trk'n yazl (KagarlMahmut)

1204 Konya'da Altun-Aba (pliki) medresesinin

kuruluu


38/41

463

KAYNAKLAR

Okuyucularn kitabn kaynaklarna ilikin ayrntl olarak bilgilendirilmesi bilim-

selliin gerei olduu iin, dipnotlarnda ksaltlarak gsterilen tm kaynaklar bura-

da yazar ad, bazan da kitap balna gre alfabetik sra ile ayrntl olarak veril-

mitir (Y. Akyz).

ABDULLAH CEVDET: Mektep lemi,Hayat lemi, Resimli Mektep lemi, 1 Eyll 1329 (1913), No. 4,

s. 49-53.

ABDULLAH NAS: Usl-i Tlim ve Terbiyeden Fenn-i Tedris, Orenburg, 1912,158 s.

ABDURRAHMAN EREF: Mahalle Mektebi Hatralarndan, Talebe Defteri, 14 Mart 1334 (1918)

ABDURRAHMAN EREF: Tarih Musahabeleri(Yay. haz. E. Koray), Ankara, 1985, 351 s.

ABDLHAMT, Siyas Hatratm,stanbul, 1984, 224 s.

ABDLKADROLU, ABDLKERM: Candarolu smail Bey ve Hulviyyt- Sultan..., Trk Tarihinde

ve Kltrnde Kastamonu, Ankara, 1989, s. 43-54.

ABDLKADROLU, A. - NURAN: Mehmet kif'in Kur'an- Kerm'i Tefsiri, Mev'ize ve Hutbeleri, Ankara,

1991,231 s.

ACUNER, AHMET: retmen rgtlenmesinelikin Model nerisi, Ankara, 1994,576 s. (Baslmam).

AIKSES, ERDAL: Amerikallarn Harputtaki Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara, 2003, 404 s.ADEM, MAHMUT: Atatrk Dnce Inda Eitim Politikamz, stanbul, 2000,160 s.

ADIVAR, A. ADNAN: Osmanl Trklerindelim, stanbul, 1970, 220 s.

ADIVAR, A.A.: Bir Zavall Nesil, Bilgi Cumhuriyeti Haberleri(s. 130-132), stanbul, 1945.

ADIVAR, A.A.: Kahve ve Okuma, Bilgi Cumhuriyeti Haberleri(s. 198-201), stanbul, 1945.

AFET (NAN): Recherches sur les caractres anthropologiques des populations de la Turquie,

Genve, 1939, 176 s.

AFYONCU, ERHAN: Sorularla Osmanlmparatorluu,stanbul, 2001, 3C.

AFYONCU, E.: Matbaann Gnahndan Deil Okumaktan Korktuk, Hrriyet Tarih, 19 Kasm 2003,

s.4-8

AFYONCU, E.: Her Devletin Bir Hanedan Zindan Vardr..., Hrriyet Tarih, 31 Austos 2005, s.22.

AHMET AT: Tarih-i At, stanbul, H. 1293 (1876),C2.

AHMET CEVDET: Tarih-i Cevdet, Dersaadet, 1301 (1885), C. 11-12.

AHMET CEVDET: Tezkir(Yay haz. C.Baysun), Ankara, 1986,4 C.AHMET LTF: Tarih-i Ltf, stanbul, H.1291 (1874), C. 2.

AHMET MTHAT: Mithat Paa Hazretlerine Hitab, Devir, 29 Austos 1872, No: 1, s. 2-4.

AHMET RASM: Falaka, stanbul, 1927,153 s.

AHMET REFK: Tarih Sahifeleri, stanbul, 1325 (1909), 144 s.

AHMET REFK: Osmanl Devletinde Hoca Nfuzu, stanbul, 1933,128 s.

AHMET REFK: Devirme Usl, stanbul (tarihsiz), 11 s.

AHMET RIZA: Anlar,stanbul, 2001, 109 s.

AHMET SAP: Ktlk ve Suni pek, Yarn, 13.12.1929.

AHMET ERF: Anadolu'da Tanin(Haz. . Breki), stanbul, 1977, 344 s.

AKAL, AYTL: Sevgili Masallara Cidd Bir Bak, /. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu, Ankara, 2000,

s. 500-517 (Yay.haz.S.Sever).

AKBABA, TOPER: Demokrat Parti ve 27 Mays Dnemi Trk Eitimi, Ankara, 1998,101 s.


39/41

TERMLER SZL 485

TRK ETM TARH TERMLER SZL(Haz. Prof. Dr. Yahya AKYZ)

Aada, artk pek ou kullanlmayan, fakat Cumhuriyet yllarna kadar eitimleilgili belge ve metinlerde sk rastlanan ve nemli bir ksm kitabmzda da geenbalca eitim terimleri ile, onlarla beraber kullanlan baz genel terimler verilmi veanlamlar aklanmtr. Trk Eitim Tarihi alannda byle bir szlk ilk kez dzen-lenmektedir.

Genel tarih szlkleri ve ansiklopedilerde de baz eitim terimleri yer alabilir.zellikle, M.Z. Pakaln'n Osmanl Tarih Deyimleri Szl(stanbul, 1946-1956, 3 C.)ile Necdet Sakaolunun Tanzimattan Cumhuriyete Tarih Szl (stanbul, 1985, 139s.) deerli eserlerdir. Ancak asl amalar Trk eitim tarihi terimlerini belirlemek veaklamak deildir. Remzi ncln Eitim ve Eitim Bilimleri Szl (stanbul,2000, 2 C.) de deerli bir eserdir, ancak Trk eitim tarihi terimlerini deil, adaeitim bilimleri terimlerini ve bunlarn Alm., Fr., ng. karlklarn verir ve aklar.

Bizim burada okuyuculara sunduumuz Trk Eitim Tarihi Terimleri Szlndeyer alan terimler esas olarak yllar boyu aratrmalarmz srasnda okuduumuz ar-iv belgeleri, salnameler, ders kitaplar ve programlar, eitimle ilgili yasal belgeler,eitimle ilgili kitaplar, gazete ve dergiler, makaleler, diplomalar vs. gibi ilk elden kay-

naklarda getike derlenmi ve iinde yer aldklar belgeler ve kullanldklar dnem-ler gznnde tutulup esas olarak bizzat tarafmzdan aklanmtr.

Ayrca baz terimler aklanrken, dnemin belgelerinden rnek cmleler verile-rek szln reticiolmasna zen gsterilmitir.

Bu szlk, rencilerimiz ve okuyucularmzn gerek kitabmz, gerek eski ei-tim metinlerini anlamasn kolaylatracaktr.

AAb-i maarif: "Maarifin atalar" anlamnda

olan bu terim, eitimde nemli hizmetleri bulu-nan, daha ziyade, baz fikirlerin ve uygulamala-rn ncs olan kimseler iin kullanlr.

dab: 1 .Edebler, terbiyeler 2.Usller, yollar,yntemler.dab- mubahase: Tartma yollar, uslleri,

kurallar.Adem-i devam: rencinin, deerlendirme-

ye giren okula devamszlk durumu.Adl, Adliyye: II. Mahmut'un "Adl" unvan

nedeniyle bu Padiah dneminde alan bazokullarn adna eklenen bir terim (bu anlamda'adalet' le ilgisi yoktur).

Addiyye: Akid ve Kelm ile ilgili, medrese-lerde okutulan bir kitap (Bkz. erh-i Add).

ferin: 1.Baarl rencilere sylenen sz2.Baarl rencilere verilen bir dl kd.

Ake: 1.Genel olarak para 2.lk kez Orhan

Bey tarafndan bastrlan kk gm para (sik-ke) 3.Parann 3'te 1'i.

Akid: (k kaln ve uzun) slmn iman veinan esaslarn konu alan bilim.

Akid-i diniye: Din bilgiler.kl: Akll.

Aklm: Devlet daireleri, kalemler.l: 1. renci notu: yi, 2. Ykseklt- fenniye: Laboratuvar vs. ara gereleriAlayl: 1.Mektepten kmayp alaydan, yani

erlerden yetien subay (zellikle 1908'den ncekullanlrd) 2.Bir meslein okulunu bitirmeden omeslei yapan (Bkz. Mektepli).

l, liye: 1.(: Ayn harfi ile) Yksek. Mek-tib-i liye:Yksek okullar. Tedrisat- liye:Yk-sek retim. Ulm-i liye:Yksek slm bilimler(Tefsir, Hadis, Fkh, Kelm) 2.(: Elif harfi ile)Teknik, let, ara gere ile ilgili, Ulm-i liye:Dilvs. gibi teki bilimlere yardmc, let, ara duru-mundaki bilgiler, bilimler. l terbiye uslleri:Tek-nik eitim yntemleri.

lim: Bilgin. limlerden taallm, chilleritlim bir vazife-i insaniyedir:Bilginlerden bilim -


40/41

509

KONU DZN

Okuyucularmz kitapta aradklar bir konuyu kolayca bulabilirler. yle ki:

1. Tarih srayla ilenen kitabn temel konular iin ncelikle indekilerlistesine bakl-maldr.

2. indekiler listesinde bulunmas zaman alacak konular, zellikle okullarn adlar vebaz fikirler iin Konu Dizinine baklmaldr.

3. Kii Adlar Dizininden kitapta geen tm eitimci, yazar vb. adlar bulunabilir ve ora-dan onlarn grlerine ulalabilir.

4. Trk Eitim Tarihi Terimleri Szlde aranlan tm terimlerin bulunup hemen bil-gi edinilmesinde ok yararl olacaktr.

A

Acemiolanlar mektepleri 102

Ak Hava Mektebi 312

Akretim Lisesi 355, 374

Adam olmak deeri 94

Adam yetimiyor 315, 416, 417

deme lzm olan rahattr 133Aa Bayram 305

Ahlklar 2

Ak Medrese 123

Alfabe (ilk resimli) 212

Alfabenin harfleri ekerden olmal 206

lim (Bkz. Bilim ve bilim adam anlay Os-manlda)

Ali Okulu 407

Alman ilkokul retmenleri ve Almanyann Fran-saya kar zaferi 291

Alman Lisesi 241

Alman ve Macar profesrler 274, 295, 359Amel adam-Nazar adam 416, 417

Amel Ticaret Mektepleri 275

Amel Ziraat Mektepleri 238

Amerikan okullar (Protestan okullar) 175, 241,242, 244, 246, 375, 376

Ana-Baba Okulu 408

Anadilde retim 428

Anadolu Liseleri 356

Ana Muallime Mektebi 283

Anglo Sakson eitimi 305, 313

Ankara Atatrk Lisesi 353

Ankara Kz Lisesi 273, 353

Arivler 408

Askir-i Mansure-i Muhammediye 146

Asker Baytar Mektebi 171

Asker Oca 407

Asker retmenler 168, 189

A Memurlar Mektebi 239

Airet Mektebi 239

Airet snflar 238

At Trkn kanaddr 7

Atabeglik 47

Ata olu ata doar 10

Ataszleri 2, 14, 15

Atatrkn retmenleri, eitim grleri (Metin-de ilgili konulara bkz.)

Atatrkn asl kiilii 343

Avrupa Birlii (Bkz. Soru 150)

Avrupallar ve hayvan eitimi 95

Avrupaya resm grevle gidenler 160

Aydnlanma a 71Aydnlarn zeletirisi (1912-1918) 290

Aznlk ve yabanc okullarn etkileri 247

B

Bb- l mektebi 106

Bb- l terbiyesi 107

Bb- Defterdar mektebi 106

Bb- Fetv mektebi 106

Bb- Serasker mektebi 106

Ba ve A Ameliyat Mektebi 238

Bar Gnllleri 390

Baba olma sanat 262


41/41

519

K ADLARI DZN

(Yalnzca metin iinde geen kii adlar gsterilmitir)

A

Abdal Musa 57Abdi Kmil Efendi 209, 217, 230, 240

Abdullah Cevdet 269

Abdullah Vehbi 213

Abdurrahman Efendi 142, 145

Abdurrahman Sami Paa 188,

791türk eğitim tarihi

Documents