7 M I NI L E KC J I O BY WATE L SK IC H

2

WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIEW LICEUM I TECHNIKUM

‒ ZAKRES PODSTAWOWY

3

MŁODZI LUDZIE WOBEC PRAWA. JAK O TYM UCZYĆ?

4

LEKCJA 7

NA TEJ LEKCJI :

• osoba fizyczna • zdolność prawna • zdolność do czynności prawnych •prawo rodzinne •

S Ł OW N I C Z E K O BY WAT E L S K I

5

• poznasz, jakie podstawowe uprawnienia mają osoby niepełnoletnie

• będziesz kształcić umiejętność czytania i interpretowania prawa na co dzień

7. MŁODZI LUDZIE WOBEC PRAWA. JAK O TYM UCZYĆ?

M I N I L E K C J A O B Y W A T E L S K A

6

Dagmara Woźniakowska-Fajst – doktorka nauk prawnych, kryminolożka.Adiunktka na Uniwersytecie Warszawskim i w Polskiej Akademii Nauk.Absolwentka Szkoły Praw Człowieka Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka.Autorka prac naukowych z dziedziny kryminologii, a także materiałówedukacyjnych. Nauczycielka akademicka i specjalistka w dziedzinieedukacji prawnej.

Witold Klaus – profesor w Instytucie Nauk Prawnych Polskiej AkademiiNauk, prawnik, kryminolog i badacz migracji, działacz społeczny;ukończył Szkołę Praw Człowieka Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka;laureat Społecznego Nobla 2008 dla innowatora społecznego (nagrodaprzyznawana przez Fundację Ashoka – Innovators for the Public); autorwielu prac naukowych z zakresu kryminologii, wiktymologii, prawczłowieka, migracji i uchodźstwa oraz materiałów edukacyjnych dlauczniów i nauczycieli.

KILKA SŁÓW O AUTORACH

7

1. Od jakiego wieku można pracować na etacie?a. od 13 latb. od 15 latc. od 16 latd. od 18 lat

8

QUIZ

2. Kiedy najwcześniej można kupić lizaka za złotówkę?a. w prawie polskim dla tej czynności nie ma

określonego wieku minimalnegob. w wieku 7 latc. w wieku 10 latd. w wieku 13 lat

9

QUIZ

3. Ile trzeba mieć lat, aby zostać radnym/radną?a. 16 latb. 18 latc. 21 latd. 30 lat

10

QUIZ

4. Ile trzeba mieć lat, by móc wstąpić w związek małżeński?a. 15 latb. 18 latc. 20 latd. 21 lat

11

QUIZ

5. Od którego roku życia można zostać skazanym przez sądkarny za popełnienie przestępstwa?a. od 13 latb. od 16 latc. od 17 latd. od 18 lat

12

QUIZ

13

PRAWO W ŻYCIU MŁODEGO OBYWATELA

ZDOLNOŚĆ PRAWNA

ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

Czynności prawne to zdarzenia prawne, którewywołane są świadomie przez uprawnione do tegoosoby fizyczne (lub organy osób prawnych) i mają nacelu osiągnięcie określonych skutków w sferze prawacywilnego, np. przeniesienie własności, rozwiązanienajmu, sporządzenie testamentu.

Aby tak się stało, osoba musi złożyć oświadczenie woliwskazujące, jakie są jej intencje w danej sprawie.Forma takiego oświadczenia może być ustna lubpisemna, musi być jasna i dla wszystkich zrozumiała.

14

C ZYN N O Ś C I PRAWNE

7. MŁODZI LUDZIE WOBEC PRAWA. JAK O TYM UCZYĆ?

M I N I L E K C J A O B Y W A T E L S K A

15

ZDOLNOŚĆ PRAWNA

zdolność do bycia podmiotem prawi obowiązków w zakresie prawa cywilnego.

ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

zdolność do aktywnego korzystania ze swoich praw i obowiązków, np. zawierania umów.

ZDOLNOŚĆ PRAWNA A ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

16

BRAK ZDOLNOŚCI DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

OGRANICZONA ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

PEŁNA ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

0‒13 LAT

13‒18 LAT

18+ LAT

BRAK ZDOLNOŚCI DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

17

7. MŁODZI LUDZIE WOBEC PRAWA. JAK O TYM UCZYĆ?

M I N I L E K C J A O B Y W A T E L S K A

Dzieci do lat 13:

nie mają zdolności do czynności prawnych

zawierane przez nie umowy są wtedy nieważne(nie dotyczy to jednak prostych, codziennych transakcji,np. kupna chleba czy mleka).

18

Gdy masz mniej niż 13 lat…

…możesz kupić lizaka za złotówkę.

Dzieci, które skończyły 13 lat:

mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych

na większość zawieranych przez nich umów zgodę musząwyrazić rodzice

mogą jednak bez niczyjej zgody dysponować zarobionymiprzez siebie pieniędzmi oraz rzeczami oddanymi przezopiekunów do swobodnego użytku.

19

7. MŁODZI LUDZIE WOBEC PRAWA. JAK O TYM UCZYĆ?

M I N I L E K C J A O B Y W A T E L S K A

OGRANICZONA ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

20

…możesz sprzedać swój stary laptop, który dostałaś od rodziców na urodziny.

Gdy skończyłaś 13 lat…

21

…za zgodą rodziców lub opiekunów prawnych możesz zaciągać zobowiązanie, ale pamiętaj, że jesteś za nie odpowiedzialny.

Gdy skończyłeś 13 lat…

22

RODZINA

ILE WŁADZY MAJĄ RODZICE?

KIEDY MOŻNA WZIĄĆ ŚLUB?

23

KAZUSDwunastoletni Staszek po powrocie z obozu harcerskiegooświadczył rodzicom, że wielu jego kolegów z drużyny nie je mięsa,bo zabijanie zwierząt jest okrutne. Z tego powodu i on postanowiłzostać wegetarianinem. W rodzinie Staszka wszyscy jedzą mięso.Czy Twoim zdaniem rodzice powinni wziąć pod uwagę zdaniechłopca i respektować jego postanowienie?

Dziecko aż do 18 roku życia pozostaje pod władząrodzicielską.

Rodzice decydują o wszystkich najważniejszych sprawachzwiązanych z dzieckiem (takich np. jak wybór szkoły,wyjazd za granicę, religia itd.).

Rodzice powinni mieć wspólne zdanie i brać zawsze poduwagę zdanie dziecka (w zależności od poziomu jegorozwoju).

Jeżeli rodzice nie mogą się zgodzić w jakiejś istotnej kwestii,wówczas decyzje podejmuje sąd rodzinny. Decyzja tazastępuje wówczas zgodę rodziców.

24

7. MŁODZI LUDZIE WOBEC PRAWA. JAK O TYM UCZYĆ?

M I N I L E K C J A O B Y W A T E L S K A

ILE WŁADZY MAJĄ RODZICE?

Małżeństwo jest dobrowolnym związkiem mężczyzny i kobiety,którzy osiągnęli odpowiedni wiek i nie są ubezwłasnowolnienicałkowicie. Jednak dziewczyna, która ma ukończone 16 lat może

wstąpić z ważnych powodów w związek małżeński, jeśli sądwyrazi na to zgodę (rodzice są tylko pytani o opinię).Wtedy, z chwilą zawarcia związku małżeńskiego staje siępełnoletnia, a pełnoletności tej nie traci nawet, gdyby sięrozwiodła.

Mężczyźni mogą wziąć ślub po ukończeniu 18 roku życiai granicy tej sąd nie może obniżyć.

25

7. MŁODZI LUDZIE WOBEC PRAWA. JAK O TYM UCZYĆ?

M I N I L E K C J A O B Y W A T E L S K A

KIEDY MOŻNA WZIĄĆ ŚLUB?

26

Od jakiego wieku możemy wyrazić zgodę na operację wyrostka?

NASTOLATEK U LEKARZA

27

Pacjent w wieku od 16 do 18 lat ma prawo dowspółdecydowania o swoim zdrowiu. Podjęcie leczenia takiej osobywymaga uzyskania zgody podwójnej: jego samego oraz jegoopiekuna prawnego.

Art. 17 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta

28

NAUKA

Kiedy nastolatek może przestać się uczyć?

29

Każdy ma prawo do nauki. Nauka do 18 roku życia jestobowiązkowa. Sposób wykonywania obowiązku szkolnego określaustawa.

Art. 70 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej

Od rozpoczęcia nauki w szkole podstawowej (od 7 rokużycia) do jej ukończenia dziecko spełnia obowiązek szkolny.

Art. 36 ust. 8 ustawy Prawo oświatowe

30

CZY NASTOLATEK MOŻE ZARABIAĆ?

31

Młodocianym w rozumieniu kodeksu jest osoba, któraukończyła 15 lat, a nie przekroczyła 18 lat.

Art. 190 § 1 kodeksu pracy

Młodociany nieposiadający kwalifikacji zawodowych możebyć zatrudniony tylko w celu przygotowania zawodowego.

Art. 191 § 2 kodeksu pracy

Młodociany może być zatrudniony na podstawie umowyo pracę przy wykonywaniu lekkich prac.

Art. 2001 § 1 kodeksu pracy

32

BEZ WZGLĘDU NA ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

33

MŁODY OBYWATEL

34

czynne prawo wyborcze, czyli prawogłosowania w wyborach, mają wszyscyobywatele, którzy ukończyli 18 lat oraznie są ubezwłasnowolnieni albopozbawieni praw publicznych

CZYNNE PRAWO WYBORCZE

18 LAT

35

bierne prawo wyborcze, czyli prawokandydowania w wyborach mają wszyscyobywatele; aby jednak kandydować naposła muszą mieć ukończone 21 lat, nasenatora – 30 lat, a na prezydenta – 35

35 LAT

BIERNE PRAWO WYBORCZE

PREZYDENT

CZYNNE PRAWO WYBORCZE

18 LAT 21 LAT 30 LAT

RADNY POSEŁ SENATOR

36

NASTOLATEK W SĄDZIE

37

KAZUS

Przeczytaj poniższą historię i wyjaśnij, jakie konsekwencje poniosąStaś i Nel.

Siedemnastoletni Staś i jego trzynastoletnia przyjaciółka Nel wybralisię do zoo. Wszystkie zwierzęta bardzo im się podobały, ale słońnajbardziej. Zapragnęli mieć go tylko dla siebie i hodować wewłasnym ogródku. Pozostali w zoo do zmroku, a następnie podosłoną nocy próbowali podstępnie wyprowadzić słonia z zoo. Gdyusiłowali przecisnąć go przez dziurę w ogrodzeniu, zostali złapaniprzez stróża. Zawiadomił on policję. Staś i Nel zostali oskarżenio kradzież słonia.

Odpowiedzialność nastolatków za popełnienie przestępstwabędzie różna w zależności od ich wieku.

Od siedemnastego roku życia (a nie 18) odpowiada się zaswoje czyny jak osoba dorosła przed sądem karnym.

W przypadku dzieci i nastolatków, które nie skończyły 17lat (nieletnich), sprawa będzie rozpatrywana nie przez sądkarny, ale sąd rodzinny.

38

7. MŁODZI LUDZIE WOBEC PRAWA. JAK O TYM UCZYĆ?

M I N I L E K C J A O B Y W A T E L S K A

NASTOLATEK W SĄDZIE

39

Wprawdzie dopiero od ukończenia 17 lat odpowiada się zaprzestępstwa jako osoba dorosła, to jednak kodeks karny wprowadzawyjątek od tej zasady i pozwala na sądzenie w tym trybie nastolatków,którzy w chwili popełnienia poważnych przestępstw (np. morderstwa)mieli skończone 15 lat. Jeżeli zostanie im uwodniona wina, mogą pójśćodbywać karę w więzieniu.

Osoby niepełnoletnie w Polsce odpowiadają nie tylko zapopełnienie przestępstwa. Mogą stanąć przed sądemrodzinnym za demoralizację, a więc np. picie alkoholu,zażywanie narkotyków, ucieczki z domu czy bardzo częstewagarowanie. Sąd może wobec nich zastosować takie sameśrodki wychowawcze jak wobec dzieci, które popełniłyprzestępstwo.

40

7. MŁODZI LUDZIE WOBEC PRAWA. JAK O TYM UCZYĆ?

M I N I L E K C J A O B Y W A T E L S K A

NASTOLATEK W SĄDZIE

41

42

ZDOLNOŚĆ PRAWNA – zdolność do bycia podmiotempraw i obowiązków w zakresie prawa cywilnego,w odróżnieniu od niej zdolność do czynności prawnychto możliwość dysponowania swoimi prawamii obowiązkami oraz zaciągania zobowiązań za pomocąwłasnych działań.

ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH – zdolność doaktywnego korzystania ze swoich praw i obowiązków,np. zawierania umów.

WARTO ZAPAMIĘTAĆ

Autorzy tekstów :Dagmara Woźniakowska-Fajst, Witold Klaus

Źródła tekstów: Przewodnik obywatelski. Wiedza o społeczeństwie w liceum i technikum – zakres podstawowy. Część 2, Warszawa 2020 oraz podręczniki do WOS-u i materiały edukacyjne CEO

Źródła ilustracji:Kuba Kiljan (s. 20, 21); Tomasz Kwiręg (s. 30); Katarzyna Sołtan-Młodożeniec (s. 32); Flickr.com: (s. 23), Axelle Geelen (s. 26), Kat Grigg(s. 22), Claudia.rahanmetan (s. 18), Keith Riley--Whittingham (s. 36); Corel (s. 35)

Centrum Edukacji Obywatelskiej prowadzi obszerny serwis internetowy dla nauczycieli i uczniów zainteresowanych tematyką społeczną, polityczną i prawną:koss.ceo.org.pl/wos-do-liceum-i-technikum

© Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2020

43

7 M I N I L E K C J I O B Y W A T E L S K I C H

Grafika: Agnieszka Czyżowska-NykaRysunki: Julian Bohdanowicz(s. 7),

Piotr Rychel (s. 33, 38)Ikonki: Maja RozbickaOpracowanie prezentacji: Dorota Nawalany

W prezentacji wykorzystano zdjęcie Julia Golis „Wolność wyborów” nadesłane na konkurs „Sfotografuj wolność”, organizowany przez CEO pod honorowym patronatem prezydenta Bronisława Komorowskiego