http://ilmiyqirim.blogspot.de/2012/01/edige-destan.html

http://www.qirimlar.com/index.php/folklor/destan/175-edige

EDGE DESTANI

Burun zamanda dilde (Volga) bir Toqtam degen han bolan. On da Qutluqaya biy degen bir

qus bar eken. Toqtam han avc quman av etmekni pek seve eken. Yaz kelse han ordusnda

asl da oturalmay eken. Qutluqaya biymen ekisi at minip, qu alp ekevden ekev egerli glge qp

keter bir ketseler eki-u kn, pek qzsalar, bir afta evge qaytmaz ekenler.

Ana u Qutluqaya biy Toqtamn qus eken. Hann toan, ain, lan qular oq olan.

Qutluqaya biy o qularn baqa, qozlata, ymrta bastrta, yavrularn asrap stre, yrt (av) urmaa

grete eken. Hann e sevgeni bir anaa toan eken. Anaa toan er yl eki ymrta qozlar ve

ondan qqan ya toanlar yrtn pek usta urar ekenler.

Ana endi yaz keldi. Toqtam han bir daa ava qt. Kelseler, glde qaz-rdek pek oq eken. So

qam iinden aqldap bir balan (kiyik qaz) up qt. Han, qolundaki avc qun siltep uurd.

Toan bir tgerek ayland da, barp qazn urd. Qaz yerge tti, yrtc qu tpede oynaqlap qald.

So qam artndan daa birev qu uurd. O qu capalaqlanp kelip hann qu uran qazn stne

oturd. On krip, hann toan tpeden taday uvuldap tti, bir qaqp anav qun attrp yiberdi.

O qu apaland, apaland, so turd. Hann quuman urumaa qorqt. So qam artndan o

qun uuran adam qt, hana selm berdi. Han aleyk almad, so o kii hana sz qatt: "Quz

bek iygi (eyi) eken. Satmasszm maa?" dedi. Toqtam han aytt: "Bundayn qu satlmay,

satlsa da er kesni arc tugul. O tek hanlara lyq qu", dedi. Anav kii aytt: "Aysa, men

hanman, aytqan fiyatzdan qat artqa berirmen", dedi. Toqtam han: "Ya-a, siz bizim

padamz ekensiz de, biz sizni tanmaanmz!" dedi. O kii aytt: Yeq, men bu yurtn padas

tugulmen. Men sartn padas Temirhan bolaman!" dedi. Toqtam aytt: "Aysa men Toqtam

han bolaman". Onda Temirhan: "Aysa, Toqtam han, nasl alar ekenmiz bu qun fiyat

stnde?" dep sorad. So Toqtam han aytt: "Sart demek satanc demek boladr, al-berini

tar olar in qaran. Men sart tutulmen, al-berimen oramayman" dedi. Temirhan bir ey

aytmad, lkin Toqtamqa auv qt, amma auvn iine tydi. Toqtam han da, z bana

auvland.

Temirhan zni ordukentine (paytahtna) qaytt ve keeilerini toplap, olara: "Endi biz

niliyik?" dedi. "Toqtamn quman uruacaq qun kim tapp berir bizge?" dep sorad o.

Keeiler: "Ondayn etken qu birevde yoq, belki btn alemde yoq. u Toqtamn Qutluqaya

biy degen bir qus bar anaa toann o besley, o qozlata, o asray. oa aytsaq, belkim, bir

ymrtasn hrszlap bizge berir? " dediler.

So Temirhann qus Qutluqaya biyge keldi. "Qutluqaya biy! Sen u anaa toann bir

ymrtasn bizge bermese bolmaz. Bizim hanmz Temirhan o qu in yuqusn qard. Biz saa

ne istese, on berirmiz", dedi. Qutluqaya aytt: "Maa bir ey kerekmey Temirhandan. Men

yaz bir adamman menim uyum yoq, balam yoq, qorantam yoq. Sen glge barp, maa bir

bdayaq (bayqu sova) ymrtas tapp ketir, men saa toann bir ymrtasn berirmen. Baran

so da, menden Temirhana selm ayt". ay dep Qutluqaya Temirhann qusna anaa toann

bir ymrtasn berip yiberdi.

Ana endi qantar qtan yaza avd, cll yeller esip balad. So Toqtam han sorad: "Nasl,

Qutluqaya biy, anaa toan bu yl balalarn ardm?" Qutluqaya biy: "Han azretleri! Anaa

toann asll ketken, o qartayan. Bu yl ymrtalarn berevi alqam qt. Men on attm,

yerine bir bayqu ymrtas qoydm. Yeqsa anaa toan bir ymrta stnde yatmaz", dedi.

Toqtam han oa: "Sen kene de qara, qu bir kere yalan bolsa, o aslln coyan demek doru

bolmaz", dedi.

Endi yaz keldi, avalar qzd. Toqtam han Qutluqaya biyni alp ava ketti. Yaz qqan ya

toann ve onnen bir yuvada qqan bayqu balasn da aldlar. So egerli glge keldiler.

Toqtam: "Bata u bayqu balasn uurayq, qana niler?" dedi de, on uurd. Bayqu balas bir

eyge qaramadan "pr-r" etti, ut ketti z yoluna. So Toqtam han ya toann uurd. Toan bir

tgerek ayland, so yksek kterilip yrt qdrd. u zaman qam artndan daa birev qu uurd. O

da bir tgerek ayland, so yksek kterilip yrt qdrd. So eki toan da, bir qara aqqun krdiler,

ekevi de barp on urdlar. Aqqu yerge tti, so eki toan bir aqqu in talatlar. Qaqt,

patrdat, urutlar ekevi de al qan oldlar. Amma birevi de qamad, birevi de stn kelmedi.

Toqtam han qularn uruqanna qarap, oya dald: "Bu bizim toanlar nasl qu bolsa bolsn, bir

uranda, qara turan ediler. Ne bold eken bua?" So bir daa qarasa, Temirhan da qularn

uruqann seyir etip tura. Qutluqaya biy barp zlerini qun ald, Temirhan da zni qun ald.

So Temirhan aytt:

"Bdayaq bayqun balas

Bayqutan ne asl alas?

Bayqu uurann ikr

(av)

Sanman sar ylan balas," -

dedi.

Toqtam han qzard, bozard, amma bir ey aytmad. Eldireken atna qam urd, atn turan

yerinden drtnal aptrp, evine qaytt. Qutluqaya biyge aylanp bile qaramad, nki o bir eyden

eklendi. Sarayna pek auvl keldi, birevge sz qatmad. So pek oq raq iti, ban baylad, yatt

yuqlad.

Toqtam han ertesi kn erte tada uyand. Qutluqaya biyni yuqusndan uyantp qarsna ard.

On kzne tikilip: " Qutluqaya biy, dorusn ayt! Sen maa anaa toann asll ketti dep yalan

aytqans. Sen on bir ymrtasn menden ourlap, Temirhana bergen bolas. Ayt dorusn!"

dedi. Qutluqaya biy aytt: "Han azretleri! Ql sizi, ba bizim men u aqlszlqn ettim,

ymrtan berdim. Men bun sizge yamanlq etiyim de, Temirhana yaraym dep etmedim. Maa

Temirhann qus keldi, bek calnd (yalvard). u ihtiyar adamn acp berdim". So Toqtam

han aytt: "Olay bolsa, Qutluqaya biy, sen u ymrtan berecek bolanda, bun so ne bolacan

da tngendirsi, ekecek cezaa da raz bolansdr. Sen indi hiyanet etti, menim tuzuma

tkrdi, sofram tepti. Men indi oylayman: eger celltn arsam, o da qlman seni ban

kesse, bu saa qolay lm bolacaq, ekken ceza etken gundan eksik bolacaq. Bard ki, sen

tmekke-tuza kz yumd demek seni kzleri soqur bolmaq kerek. Men saa u eyni

etermen", dedi de, eki qorucman bir celltn ard. Qoruclar Qutluqaya biyni syreklep alp

kettiler. So cellt on eki kzne temen ine ekti. So, ekiip lsin dep, tavlq bir yerde

egerlikke alp ketip taladlar.

ay etip, Qutluqaya biy trman egerlikte bir kn yatt, eki kn yatt: "Endi aytip lecekmen"

dedi ve yerinden qbrdamad. nci kn degende, quluq maali olsa kerek, egerlik iinde bir

trd qt. So qatna eki ayaql, insan yrimen birev kelip toqtad. So qarq sesmen syledi:

"Selm aleykm, Qutluqaya biy!" dedi. Qutluqaya biy sergeklenip daa dilep turd, so:

"Tnms, cnms kimsi?" dep sorad. O ses aytt: "i osal, Qutluqaya biy! Qara kn

degenni e qaras seni baa tken. Kzlerini iygi etsem maa ne berirsi?" Qutluqaya biy:

"Mende ne bar da, saa bereyim? Mende altn yoq, para yoq, mal yoq, kz yoq. Sen meni

yarlasa (acsa), seni tar yarlqar" dedi. O ses aytt: "Maa mal da kerekmey, altn da

kerekmey, para da kerekmey. Sen aqays men apaqayman. Maa seni erkekligi kerek. Saa

qoaq bolmaa keldim. Ber qolun, tut da kr meni", dedi. Qutluqaya biyni qolun alp o, zni

tuttrp ksterdi. O kerekten de apaqay eken balaban kksleri tap qursanace sarqqanlar.

Qutluqaya: "Aysa,men razman, saayt kzlerimni!" dedi.

Endi o apaqay ilc qdrp ketti. Bard da, bir terekten eki yapraq zdi. So ta arasndan p-p

taman bir oqraqtan suv ald. Kelip Qutluqaya biyni alqa yatqzd, eki yapraqn suva batrp,

Qutluqaya biyni eki kzne qoyd. "Sen endi yuqla, men bir tntan kelirmen", dep ketti.

Qutluqaya biyni kzlerini ars eksildi, yregi ervlendi, ya baladayn yuqlap qald. So o: "Tur

endi, Qutluqaya biy!" degen sesni eitip uyand. Kzlerini asa qarsnda all-gll urba

kiygen ya bir qsqayaql tura. Qolunda da boas bar. Qsqayaql aytt: "Al mnav boan,

Qutluqaya biy! Anda a bar, suv bar. Qursa toyan so bir ala qurars ekevmiz mnda

yaarmz", dedi. Qutluqaya biy an aad, taqat keldi. So eger yulqp, aqamace bir ala

yasad, qavdan (quruan ot) toplap, ala tbne tedi. So aqam bold, ekisi yattlar aqay-

apaqay oldlar. Saba erte turdlar, onda Qutluqaya biy aytt: "Dzman apaqay ekensi! Tatl apaqay

ekensi!" dedi. Apaqay aytt: "Olay bolsa, begene bolsa, bizge keder etken kii yoq men

seniki, sen menimki, yaay beremiz. Menim tek bir artm bar, on bozmasa bolan", dedi.

So Qutluqaya biy sorad: "Nasl arttr o?". Apaqay aytt: "Menim artm u ki, yge kele bolsa,

tardan ses berip kelirsi. Men yden p kete bolsam, sen artmdan qaramazs, dedi. Eger

artmdan qarasa, ya da ses bermey kelse sen maa yoqs, men saa yoqman. Menim artm

u". Qutluqaya biy bu artn qabul etti, raz bold.

Ana endi Qutluqaya biy er kn erten ava kete, aqama bir qu sop ketire. O qun bikesi yte,

temizley, qzarta ekinci knne aqam on aaylar. Ekinci kn daa bir qu sop ketire on da

yulqp, tintip, qzartp yiyler. ay etip, bir qaysz yaaylar.

So bir kn Qutluqaya biy yay alp, bir daa lge qp kete. Apay yde yaz qala. Bir daa qarasa

egerlik iinden bir adam qp keleyata. Adam kelip Qutluqaya biyni qarsna: "Qarnm atr. Bir

para yemek bulunmaz m?" dep soray.

Bularda tmek yoq, bir ey yoq. Apaqay ne berecegini bilmey. So z-zne dey: "Saanda qzartma

qu bar. Bir ciligin qoparp alp bersem azlq eter, ayp bolr. Epsini beriyim desem, Qutluqaya biy

a qalr dep qorqaman. Ayd, ne bolsa bolr beriyim!" dedi. Ketirdi saann, qoyd tilencini

aldna. Tilenci at saann qapan, balad qzartman yemege. Bir tamam aap bitirdi, syeklerini

saan iine tizip sald. So bir kr duas etti. Qutluqayan bikesi saann qapan qapatp bir etke

sald. So tilenci aytt: "nsan oluman yaap, sen de insanlq yoluna mingensi iygilik etmege

yrengensi. Ayd aysa, alla sizge bir evlt balasn", dedi. Daa bir dua etti, so qp ketti.

Aqam Qutluqaya biy avdan keldi, bir qu sop alp keldi. Bikesi bet-qolun yuvdrd aldna a

qoymad. Syledi Qutluqaya biy: "Yemek yoqm, apaqay? Qarnm atr!" dedi. Bikesi syledi:

"Bir ey yoqtr, Qutluqaya biy! Bilmiymen nilemege. Bir tilenci keldi bugn, a eken oa

berdim. Bir tamam aad, qaldrmad. nanmasa qara", dedi. Saann qapan ap ksterdi

baqsalar, anda qu qzartmas olan kibi btn tura. Apaqay, nasl eydir bu dep, taacip etti. So

Qutluqaya biy seyledi: Sen, apaqay, menmen oynays, meni selekege (msqlga) alacaq bolas",

dedi. Apaqay aytt: " Men yalan aytmadm, Qutluqaya biy! Szm kerektir. Niliyim saa yalan

aytp?" dedi. Onda Qutluqaya biy aytt: "Olay bolsa, bu kelgen tilenci zaya adam bolmasa kerek.

On kelip ketkeni hrl tugul", dedi.

ay etip, olar hayli vaqt daa avlanp-eglenip yrdiler. So Qutluqaya biyni qars qursaq kterdi.

Apayn ykl olann krgen Qutluqaya biy oyland da, z-zne: "Qa, endi niliyim eken?

Mna, keleyatqan q. Cavun-san balasa, qar da cavsa, ya balaman bu alata oturlmaz. Maa

endi kiilerge krnmek, qlq bir duraq tapmaq kerek", dedi.

Qutluqaya biyni Esebiy adl bir dostu bar edi. O Esebiy Toqtam hann atalna oban edi.

Barp u Esebiymen krti, bana kelip-keken er eyni aytt: "imdi apaqaym qursaq kterdi,

maa qn qaysn ekmek kerek", dedi. Esebiy oa ya bir kiyiz adr berdi, kmek in eki

at, savut-saba, daa bir taqm ey berdi. So kee berdi: "Sen, Qutluqaya, ulus Toqtamtan ketse,

saa aruv bolr. Toqtam han, z bilesi, bek tez auvlanan adam. Seni sav qalgann eitse,

cinleri bana toplanr, auvlanr. Sizlerni sav qoymaz", dedi.

So Qutluqaya biy yol boyu oylanp ketti: "Aysa, men niliyim? Temirhana baraymm? Saa bir

ymrta bergenim in, Toqtam han meni quvd. Men saa bir ymrta berdim endi sen maa bir

tilim tmek ber dep aytaymm? Yeq, olay bolmaz! Mna Toqtam hann topra, Mna

Temirhann topra. Men u srda oturaym, birevge de berindi (poddanny) bolmaym", dedi.

Qurd adrn, ketirdi apaqayn u srda oturd. Kene avclqman keindiler.

Bir kn o kene avdan qaytt, amma ses bermey keldi. Unutt. Apaqay aymana (tgerek legen) suv

qoyan, ban yuvan, endi qol kterip san taray edi. Qutluqaya biy qarasa apaqayda qoltuq

astnda bir teik bar, o teikten pke-bavur krne. So Qutluqaya biy alad ki, apaqay albast

(vedma) eken. So Qutluqaya sorad: "Apaqay, sende bu ne tedarik ya?". Apaqay abdrad, so

zni qola ald da: "Menim silimni toyu bar, meni ardlar. Ruhset ber, men ketiyim", dedi.

Qutluqaya biy syledi: "Sen nasl ketersi? Mna-mna bala doacaq. Nasl ketersi bu avur

ayaqman?" dedi. "Egei (tatas) bolp da, nasl barmaym silimni toyuna? Eki knden

kelirmen", dedi qars. Qutluqaya biy ruhset berdi: "Bek kerek bolsa ket", dedi. Apaqay

kiyimlerin kiyip, yden qt. Qutluqaya biy savluqman bar aytt, apaqay savluqman qal aytt. So o

tndi, z-zne: Men yge ses berip kelmege unuttm, bun bir artn bozdm. O maa bir ey

aytmad. Endi bun ekinci art: yden ketkende artndan qaramaycaqman. un artndan da , bir

qaraym da!" dedi. Artqa ban burp, omuz stnden qarad. Krse bikesini ayaqlar qu

ayana oaylar, dane uzun parmaqlar bar, keleri yoqtr.

Qutluqaya biyni baqqann apay duyd, clp etip artna qarad ve burulp qaytp keldi. Syledi

Qutluqaya biyge: "Endi bizim artmz bozuld. Sen ses berip kelecek edi, unutt men

indemedim. indi artmdan qaraan bu "bile-bile yades" demektir. Endi bizim birligimiz bitti

sen maa yoqs, men saa yoqman. Bala dosa men on curtlq bolan bir yerge talap

ketermen. Savluqman qal!" dedi de ketti.

Endi dese, anav Esebiy degen qart, Kutluqayan dostu, bir kn erte tada qoylarn qotan qarp,

ky etine, sr toplanr yerge aydad. Bir daa qarasa, aldda ketken qoylar rkti, qatlar. Esebiy:

"Bu qoylar neden rktiler? Barp qaraym on", dedi. Qoylar rkip qaqan yerge barp qarad.

Krse, ya tuvan bir bala, qunda yoq, qatnda anas yoq, birev yoq. Yelclar talap ketken bir

edik (etik, ymaq scma) iine kirsetilgen, yata. Edik qatnda balan lm (posled) yata buvlanp.

Esebiy qart bir ara abdrap ald, so srge qomaqn qoylarn aydap keleyatqan kydelerini

krip eleslendi. So balan edik taqmnen ald ekmenini etegine. So adamlardan birisi:

"Etegide ne bar ya, qart?" dep sorad. "Tezek cydm, yde caayt yoq eken. Cegeiz bir etek

tezek ketir degen edi, un tez-tez alp baraym yge", dedi de, Esebiy aqp ketti. Evge kelip

balan apayna krsetti: "Bu balan yol etinde mnav edik iinde taptm. Men bellesem, bu bala u

Qutluqaya biyni balas bolsa kerek apaqaym avur ayaqman p ketti dep aytqan edi. Saqn

birevge aytma bala tapqanmzn", dep qoylarna ketti.

So aqam evine qaytt, apayman kee qurdlar. Esebiy aytt: "Men yarn Qutluqaya biyge barp

aytarman. Sen bareme kikenemizmen qop bun da emiz bizim balalarman st qarda bolr.

Qutluqaya on qatip qaracaq?" dedi.

Ayn u kn Toqtam hann kiileri oa haber ketirdiler: Siz Qutluqaya biyni kzlerine temen

ine soqtrdz, egerlikke attrdz. O anda lmegen. Bir rmc apaqay on kzlerini emlegen

(savultqan), so o Qutluqayaman yaap qalan, ondan bala tabacaq eken. imdi Qutluqaya ulus

toprazn kntuvu srnda adr qurp yerleken. Sizge de berindi tugul, Temirhana da

berindi tugul. z bana bayar kesilgen, otura", dediler.

Toqtam han nukerlerini ard, emir etti: "Ertengi taman barz, Qutluqayan adrna ot

salz. zni kesiiz, bikesini kesiiz, balas bolsa on da kesiiz!" dedi. Ta abaman

Toqtam hann nukerleri Qutluqaya biyni stne qrp cm ettiler. Qutluqaya biyni syrep

tara qardlar. "Bala qayda? Bike qayda?" dep soradlar. "Men bilmiymen. Bikem

silisini toyuna ketti yurtlar qayda bolann bilmiymen. Apaqay ketkende bala daa qursaqta

edi", dedi Qutluqaya. So hann nukerleri Qutluqaya biyni adrna ot saldlar, zni de ban

kesip, Toqtam hann aya astna ketirip attlar. ay etip Qutluqaya biy ldi.

Bundan so bir talay vaqt daa keken edi ki, Toqtam hann kiileri oa bir ya haber daa

yetitirdiler: "Qutluqayan apay albast eken, bir olan bala douran. O Qutluqayadan qp

ketken de, douran balasn bir edik iine kirsetip, yol etine talap ketken. O balan sizi

atalzn oban Esebiy qart tapqan, yne ketirip, adn Edige qoyan. indi apaqay on z

balasman qop emize eken", dediler. Toqtam han aytt: "Olay bolsa, arz atalqn!"

dedi. Atalqn ardlar. "Atalq! Men sizge bir ey aytacaq bolaman, amma sizni nctrman dep

qorqaman", dedi. Atalq aytt: "Emir handan, amel qullarndan, buyur aytz!" dedi. Han

syledi: "Sizi obanz Esebiy degen birisi Qutluqayan albast apaqay douran er balasn

tapp alan, indi apaqay on z balasman qop emize eken. O bala byse, belki, saltanatmza

zarar ketirir dep qorqaman. Kelecek beln yolun indiden kessek yah bolmazm?" dedi.

Atalq syledi: "Ba stne, han azretleri! Bizden qarlq yoq!" dedi. ay dep, hann

tnlandrd.

Atalq hann uzurndan qt da, atna minip bir kn, bir gece atn aptrp, Esebiy qart yaaan

kyge keldi. Esebiyni otarna bard. "Esebiy! dedi o. Sen u Qutluqayan balasn tapqan

ekensi, on hana kelip ayttlar. indi handan adamlar kelecek balan senden alp baracaq,

kesecekler. Kel, u balan hana bermiyik, Qutluqayan nesli dunyadan coylmasn. Qutluqayan

ecdatlar, z bilesi, bizim aymaqn (qabileni) yetekileri ediler. Aymaq trelerimiz bitse, yoq

bolsa, bizge yah bolmaz. Apaqayn qandr, u beikte yatqan z balazn beriiz hana",

dedi. "Aruv, aysa ay etiyik", dedi Esebiy qart. Atalq gece qaranlman ordukentke qaytt,

Esebiy qart da yne keldi. Kelip apaqayna atalq aytqan szlerni episini aytp, on qandrd. So

qart otara qaytp ketti. Apay ise zni balasn qundaqlad, yatqzd beikke. Qutluqaya biyni

balasn qoynuna alp yatt.

Ana indi ta ataym degende, hann qoruclar at aptrp, Esebiy qartn yne keldiler. yge

kirip, qartn apayndan soradlar: "Sizdeki eki balan birisi Qutlukayan balas eken. Qana qays

birisi o bala?" Qadn aytt: "Esebiy bir bala tapp ketirdi, bilmiymiz kimni balas bolann. Ana,

beikte yata", dedi. Qoruclar balan betin ap qaradlar: "Qutluqayan balas esmeri bolmaq

kerek, bu bala sarn kele. Siz yalmadzm? " dediler. "z balasn tanmaan apaqay

bolrm? Ya da z balasn beikke salp, birevni balasn qoynna alp yatqan ana bolrm?" dedi.

ay etip, qoruclar balan beigi taqmnen hana ketirdiler. Han Esebiyni balasn beigi taqmnen

ortadan kestirdi. ay etip, Esebiyni balas ketti, edik iinden taplan in ad Edige dep qoyulan

Qutluqaya biyni balas sav qald:

Edige biyni ul edi,

Biy de tarn qul edi.

Anas cinni qz edi,

Dedesi tkl-sal aziz edi.

Bu vaqialardan so knler-aylar keti, yllar keti. Edige emekten kesildi, qundaqtan qt, tal

turd, tatiy yrdi, tili qt. Bir yan toldrd, eki yaqa kirdi, so be yana keldi. Bir kn yle bir

al bold.

Bir top bala ky iinde kreip oynaa ediler. Bir daa qarasalar, zni qrq qorucsman Toqtam

han keleyata. Hann krip, btn ky halq tqa qt, qollarn qursaq st qavutrp turdlar. Han

balalarn yanndan keeyatqanda Edige balalara aytt: "Qulaq asmaz, balalar! Oynay beriiz!"

dedi. Han keip, balalar oyunlarn braqmadlar. Bun krip, Toqtam han bir qorucsn

yiberdi: " Bar, bilip keli, bu balalar nin selm turmadlar?" dedi. Qoruc kelip balalardan:

"Ulusn han keip ketkende, nin selm turmadz? dep sorad. Alda Edige qt da aytt:

"Kii znden byk adama selm berir. Biz balalar ne qadar kp bolsaq bolayq,bizni bir adam

qadar krmeyler. Amma bizim yamzn qosaq, yz yatan byk bolarmz. Han bolsa-bolsa daa

elli yandadr. Bizge o selm bermek kerek", dedi. Qoruc Edigeni hann qarsna ketirdi:

"Mnav bala ay dep ayta", dedi. Han aytt: "Yaramaz bala eken bir yaqtan. Ekinci yaqtan ulusta

bundayn aql keskin balalar sip yetise, ulus bundan kr eter. Bar oyna, bala!" dedi.

undan so, aradan bir yl daa keti. Edige babas Esebiy qartman lde qoy bakp yre edi. So

qart bir imen yge ketti, Edige qoy banda qald. Bir daa krse, o-soluna baqnp, bir kii

keleyata. O kii kele-kele allar arasnda yuqlap yatqan bir qoyann esledi. So Edigeni qatna

keldi: "Men avcman, amma tfegimni yde qaldrdm. Anav allar iinde bir qoyan yuqlap yata

sen on rktme", dedi de, ap yne ketti. ay degence, al artndan atl-itli bir avc daa

qt. Qoyan yuqus belli ey o atn dubrdisinden uyanp, turp qat. t on artndan quvp tutt.

u arada tfegin alp anav avjd da yetip keldi. Birinci avc aytt: "Bu qoyan menimki. On bata

men krdim mna bu bala aattr!"dedi. Ekinci avc: "lde yuqlap yatqan qoyan birevniki

saylmay Kim tutsa, qoyan onki. ay tugulmi, bala?" dedi. Edige aytt: "Mergin avc kim

bolsa, qoyan onki. Men yerge alqa catp mana bu alman qursam stne salaym, siz niana

alp atz. Qaysz alman ursaz mergin avc odr. Qaysz da alman uralmay meni ldirseiz,

qan qarqmn (degini) babama tlersiz", dedi So yerge yatt, qursa stne bir alma qoyd.

Avcn birincisi att, alman urp eki bldi. Avcn o birisi tfekni qoluna alan so qorqa tti

ekilendi. So: "Yeq, men atmam eki arada balan ldirip qarqsn tlemege mecbur bolrman",

dedi. Onda Edige aytt" "Aysa, sizge qoyan tiymey. Avn bir atqanda uran kii mergin avc sayla.

Yrt artndan it salp, ya da bizim ulus hanmz Toqtamday qu salp, av etken kii avc saylmay.

Qu yrts (doba) qun, it yrts itni", dedi. So bu szler Toqtam hann qulana barp

yetti. Toqtam han: "Kim eken o ay tre kesken bala?" dep sorad. "O bala sizge selm

bermegen anav bala, Esebiy qartn kence ul Edigedir", dediler oa. "Yaramaz bala eken,

dedi han. Bir daa ondayn sz eitsem, tilini kestirirmen!"

Hann bu hml szleri kyge de yetip keldi. Onda Esebiyni bikesi bayna aytt: "Esebiy! Bu

bala bizim bamza bir i qaracaqqa oay. ksz qozu beslese, avuz-burn may bolr, ksz

bala beslese avuz-burn qan bolr dep nafle aytlmaan. Sen bun son bir tnip kr!"

dedi. Bundan so Esebiy bir ba atalqqa barp, apaqay ay-ay dep ayta dedi. Atalq aytt: "Aruv

aysa! Ketir balan maa. Ondan so kyge qayt da, lde qoy qaraan kencemni Temirhann

ayavul cetesi esir alp ketken dep clav kr", dedi. So Esebiy Edigeni ketirip atalqqa bere.

Kyge qaytqan so da, atalq gretken szlerni aytp, baqrqlap clav kreler.

Atalqn be ul bar edi, Edigeni olara qot. Ana-babadan ksz qalan, yerinden-suvundan

qopqan in adn Qobuq ul qoydlar.

Kel zaman, ket zaman, atalqn ullar cigit boldlar, birer-birer Toqtam hann qapsna koruc

olp bardlar. Aradan be-on yl keti, Edige de on alt yana keldi. So o da Toqtam hann

qapsna koruc bolp bard, han hzmetinde bulund.

Qrq koruc er kn Toqtam hana saba hayra baralar. Otuz doquz koruc birer-birer kirip qalar

han qbrdamay otura. E sounda qoruclarn e ya soy Qobuq ul kire Toqtam han atlp

bel st tura.

Ana indi bikesi Toqtam hana ayta: "Otuz doquz koruc

kirip, saa selm ayta, sen qbr etmiysi. E ya koruc kirgende bel st atlp turas. Nin ay

etesi?" dey. Toqtam han: "Yeq, hayr, men i yerimden turmayman!" dey. Bikesi oa:

"Men aysa saa seni bel stne tura ekeini isbat etermen", dedi.

So bir kn han zni krni odasnda qoruclarn qabul etkende, bikesi hana duydrmay on

halatn etegini tyrevinen minderge tyrep sald. Birer-birer qoruclar kirip, saba hayr ayttlar

hana. Han qbr etmedi. E sounda Qobuq ul kirdi. Han up tura keldi. Artndan astndaki

minder de kterildi. So han qaniy bold ki, Qobuq ul kirgende o yerinden tura eken. Qobuq ul

qp ketken so, han bikesinden: "Seni aytqan n eken, men yerimden tura ekenmen. Bun

sebebini bilmiysi mi?" dep sorad. Bikesi: "Men bellesem, saa bu Qobuq uldan bir yamanlq

kelecek, sen de on ii bilen duyas", dedi. Toqtam han syledi: "Bizden atalqqa bir

yamanlq ermedi ki, nin on nesilinden bizge yamanlq kelecek?" dedi. "Men bilmiymen,

amma seni yeriden up tura kelgeni bu zaya ey tugul. Mnda bir sn bar", dedi bikesi.

Han da oa: "Aysa, bun atalqqa duydrmay tndrsaq bolmazm?" dedi. Bikesi: "Aqma! Sen

daa aq-aydn bilmiys ki, o saa yavm, elmi (dostm). Belki saa eldir, dostua qar turacaqtr.

Bata men on bizge yavm, dostm ekenin anqlap alaym", dep cevap berdi.

So hann bikesi bir bardaq qatq uyuttrd, ketirip hana berdi. "Yarn erten u bir bardaq qatq

yanda tursn. Sen, Qobuq ul kirip kelgende bardaqn stnde qayman parmaq bilen burp alp

qap da, bardaqn Qobuq ula ber. O, qatqn qartrmay iip bolmaz, nin dese qatq bavurdayn

tz uyuan. Baqayq, o qatqn nasl etip qartrr eken?" dedi.

Ana so ertesi kn otuz doquz qorucdan so saba hayra Qobuq ul kirdi. Han qatnda turan

bardaqn ald da, stndeki qayman parmanen burp alp qapt. So bardaqn Qobuq ula uzatt:

" qatqn, Qobuq ul!" dedi. Qobuq ul bardaqn ald, yanndan qamasn qard, qaman

temirinen qatqn qartrd, bardaqn kterip iti. Qobuq ul ketken so bikesi hana: "Seni qatq

stnde qaymaqn parmaq bilen burp alp qapqan: Men seni ban mna bulay etip burp

alrman! degeni edi. Qobuq ul bun manasn alad. Saa dost bolsa, o qatqn qamasn sap

bilen qartrr edi. Amma o qatqn temiri bilen qartrp: Sen menim bamn burp alance,

men seni ieklerini qancal bilen mna bulay etip qartrrman! degen bold. O saa el tugul

eken, o saa yav eken, duman eken", dedi.

Toqtam hann er vaqt yannda yrgen bir canda bar edi. O kii Keneges uruvndan edi. Hann

epsi avalesini o yapa, er vaqt hann yannda bulunan in, oa Canbay dey ediler. indi han

Canbayn qatna ard, syledi: "Sen maa bir kii tap. O, sn bilgen, lap tolamaa (sr

amaa) bilgen crav (c, keday) bir kii bolsn. eklengen bir adamm bar", dedi. "Aysa, men

sizge ulubayn qz Tomalay Aruvn alp keleyim. Dnyada ne qadar tolavc kiiler bar olarn

u qz bile", dedi Canbay. So o barp, Tomalay Aruvn hann sarayna alp keldi. Tomalay

Aruv aytt: "Han azretleri! Sizi keregiizge yaraycaq, gizli eyni aq etip bere bilecek, larman

sr ap sizge dumanzn tutp bere bilecek kii bar", dedi. Han sorad: "Kimdir o kii?"

Tomalay Aruv aytt: "O kii sarttr, Hva Buhar yerinde yaaydr:

Yz doqsann yaaan

Azuvlar boaan

yegine inci salp

iy cibekmen quraan

Kumuten qapaq yaptran

Arqa monaq taqtran

Samurdan ton cabnan

Tm-tz colda abnan

Otuz hann ozdran

U yz klmek tozdran

Atqa miner al yoq

Araba miner emeli yoq

Salar ap-aq qravdr

Ad Sabra cravdr, dedi.

Ol zaman han Canbaya aytt:

Sen menim Canbayms

Qaranlq gece Ayms

Keneges elni tsi

Kep biyeni stsi

Arbaa cegip eki tay Bar ketir on, Canbay! dedi.

Ana indi Toqtam han Sabra cravn ketirmege eki at yekken qoar araba yiberdi. Canbay belini

tartp buvd, qoara tek-yastq ald, sal qayqman dilni keti, qam sallatrp Hva Buhar

yurtuna yneli ald. Bu arada Sabra c remil tkip (fal baqp) otura edi. O, remilge baqp

qarsna aytt:

Hazarn srt yandan

Ulus Cu hanndan

Sptay syr bork kiyip

At quyrun art typ

Eki boz at cektirgen

Arabaa gller tktirgen

Arqa demir qaqtran

Qoldqqa dua taqtran

Atlar qam zorndan

Entigip corta, yeledir

Sabra degen crava

Bir imansz keledir, dedi.

ay degencek Canbay kelip qt, Toqtam hann selmnen ricasn Sabra crava yetkizdi.

Toqtam hann adn eitken son, Sabra crav yerinden up turacaqday bold, turalmad. Canbay

oa qol berdi, tursatt, qoltuna kirip, alp barp qoara oturtt. Atlarn aydatrp, dil betke yol

aldlar. dilni keken so Toqtam han olarn qarlap qt, ordu-kentke alp keldi. Han cn:

Qoltuna kirdi, dey

Trden orun berdi, dey

Qonaq a bermege

Qona-meze qurd, dey

Han crava qol berdi

Bal savutn bol berdi

Emen sapl qademen

-drt kere bal (buza) berdi

O yaqtan berdi bir qade

Sol yaqtan berdi bir qade

Qart qadeni ald, dey

Boatp aldna sald, dey

Baldan ba aylanp

ala saru bold, dey.

Bal byrekke tti, dey

Byregi bala piti, dey

Sabra c saydan, saydan, baldan, szden ba ayland, esirdi. Onda Toqtam han Canbaya

buyurd: "Ayt oa, lasn!" dedi. Sabra crav lad:

Bayral uzun aydar

Kse bay "Men de cravman", dey eken,

Bolsa bolay.

Aqsranda qobuz qoparr

Ctkrgende may raqn avdarr

May raqn caaym degei

Cynda bala-aa yuqlap qalr

Qobuza tel tartaym degei

Aqay apayn syrer de, tarqalr.

Toqtam han Canbaya: "Ayt oa, bizge kerek eyni aytsn", dedi. Sabra crav tolad ( aytp

sr at):

dilde bold sekiz han

Cayqta bold doquz han

Bosaas som altn

ykeni edi nz han

Ufaq hann irisi

ri hann ufa

Qartbaba da han edi

Berimge saran edi

Alm qatt bolsa da

Berimi senday tugul edi.

Toqtam han Canbaya syledi: "Qart ya aynecilik ete, ya da alaan eyi yoq. Yeqsam, ikeni bek

az bold, ya bek kp bold. Oa balaban boynuzn toldrp, bir ball boza daa ber. Eger indigecek

ikeni az bolsa qararna kelir, kp bolan bolsa esirip ler", dedi. Onda Sabra crav hana qar

turd da, aytt:

Ey padiam, ey hanm!

Qynava sald qart canm

Hvadan kelgen sartman

Bir lecek qartman

e, ie toymayman

Ya cann qymayman

"Tola!" deysi, taymays

"Ayt!" deysi de qoymays

Aytmaa tilim barmaydr

Aytmasam da bolmaydr

Byk bolsn sy, hanm

Cigitlerni cy, hanm

ar ketir, kriyim

Asln aytp beriyim.

Onda Toqtam han Canbaya aytt: "Aysa sen bar, ayt, daa mal soysnlar, daa qazan assnlar. Sen

z bar da, Arn mrza, Barn mrza, bir de Qobuq uln mnda alp kel!" dedi. So episi ey

han aytqanday bold, dernek (qonuuv) pek balaban bold, pek oq yigitler topland. Canbay bard,

Qobuq uln tapt: "Sen bilesimi, bu halq ne in cyla?" dedi. Qobuq ul aytt: "Bilmiymen",

dedi. "Aysa sen bun bil! Sen Edigesi, Qutluqayan uls, hann dumans. Bu Sabra crav

seni tolap-tolap, (sr ap) hana bildirecek. Olar saa auvl bal berip, seni ldirecekler. Sen

bal tolu savutn alanda on aseletten burnua ur. So "Burnum qanad!" dep savutn birevge ber de,

zn p qa. indi barp kirip oturacaqs", dedi Canbay.

Ana endi Arn mrza, Barn mrza, bir de Qobuq ul Sabra cravn qarsna oturtldlar. So Sabra

c cigitlerni birine sz qatt: "Han saa batrl krset dese, batrlqn qalay etersi? dep

sorad. Cigit aytt:

Yazda irkken suv bolp

Qalaa (eerge) tap kirermen

Qavdann alan ot bolp

Kylerge ot berirmen

Srttan esken boraday

Askerin quvar, srermen

Maln-barqn basar da

Ketirip hana berirmen

Dal qlm kterip Arslan bolp termen,

dedi.

Onda Sabra c savutqa bal toldrp uzatt: "Aferin, Arn mrza, dzman cigit ekensi! Kter

baln!" dedi. Arn mrza savutn alp, baln kterip iti.

Endi Sabra qart cigitlerni ekincisine sz qatt: "Birev hana duman bolsa, sen oa netersi?

dedi. Barn mrza aytt:

Hana duman fitneci

Elge, yurtqa cav bolr

Fitne duysa cregim

Lav eter de, qav bolr

Alaq-bulaq boynuna

Sert lbrm bav bolr

Ban kesip ketirsem

Han cregi dav (kl) bolr

Han cregi dav bolsa

Elim-knm (halqm) sav bolr

Elim-knm sav bolsa

Cigit adm av (naml) bolr.

Sabra c ekinci savutn toldrp bu cigitke berdi: "Aferin, Barn mrza! Sadq cigit ekensi! Kter

savutn!" dedi. Barn mrza baln alp, simirip iti.

Endi ise Sabra qart Qobuq ula qarad: " Birev saa duman bolsa, sen oa ne etersi?" dedi.

Qobuq ul aytt:

Arsayp atqa minermen

Kedegesin blermen

z qanna toydrr

Qazann tlermen

Maraan qoyday etermen

Borkday kiyip ketermen

Qry bolp uarman

aaraqtan qaarman

Bir kn bola kelir de

Babam n alrman

Eger degenim etmesem

Atamn aram ul balrman.

Onda Sabra crav tolad:

Arn ul da, Barn ul

Batr eken Qobuq ul

Qollar uzun krne

Mergin eken Qobuq ul

Erini (duda) yufqa krne

Szge usta Qobuq ul

Parma cezday mayqan

eber eken Qobuq ul

Sa Ayday balqan

Asl eken Qobuq ul

Beti nurday tklgen

Tre eken Qobuq ul

Ensiz-sansz at salp

Sre kelir Qobuq ul

Qutluqaya qann

Soray kelir Qobuq ul

Aylanmaan ke yurtqa

Belgi tiker Qobuq ul

Biriktirgen topra

Yrtp sker Qobuq ul

Qaqlap cyan maln

mlep saar Qobuq ul

Qapda turar bolsaz

Pencereden qaar ol

Eger men kii tansam

Qutluqayan ul

Edigedir u Qobuq ul!

dedi de, Sabra c nci savutn toldrp Edigege berdi: " Kter savutn, Edige!" dedi. Edige

savutn ald, abdrap iecekdayn bolp on burnuna urd: "Canbay, tut savutn! Burnum qanad!"

dedi de, savutn Canbaya tuttrp, yavlun burnuna basp, tara atlp qt. Toqtam han

krdi: "Tutz Edigeni!" dedi. Duv-v etip cigitler episi qap-pencereden tara atlp, atlarna

aptlar. Edige endi atna mingen, toz koparp qaa edi. Cigitler atlarna rp minecek bolp bir-

birini artndan yerge yqldlar, episini egerleri avup tti. O dese, episini ayl (eger qaylar)

kesilgen eken. Toqtam han da tara qt, amma batrlarn bu aln krip, ray qap-qara

kesildi. So Canbaya aylanp: "Canbay! Nin qard Edigeni?" dep qrd. "On men

qarmadm!" dedi Canbay. Toqtam han hmland: "Edigeni sen qard! Atlarn ayllarn

sen kesti! Maa dumanlqn sen etti! Edigeni bugn tapp ketir! Ketirmese z, bala-aa,

qar-qurtqa episine ql! Sz bitti!" dedi.

Canbay clay-clay atna mindi, eki de uln qatna ayaqda ald da, Edigeni peinden quvp ketti.

Edigeni izinden ketip, dil qyrna keldiler. Krseler Edige endi suvn te yana keken edi.

zenni bu qyrndan turp Canbay aytt:

Qaytsana, Edige, qaytsana,

Hana savluqman qal aytsana,

Kenar yufqa sar qademen

Bal beredir, isene!

zenni te yandan turp Edige aytt:

Qaytmam da, Canbay, qaytmam da!

Hana savluqman qal aytmam da!

Kenar yufqa sar savutman

Bal berse de, imem de Erinim yara bolandr.

Canbay aytt:

Qaytsana, Edige, qaytsana!

Hana pkeni aytsana!

Salar an sandalday,

Savrus lken tbeday,

Aya terek, boynu erek

At beredir, minsene!

Edige aytt:

Qaytmam da, Canbay, qaytmam da!

Hana pkemni aytmam da!

Salar an sandalday,

Savrus lken tbeday,

Aya terek, boynu erek

At berse de minmem de

Putma ban qqandr.

Canbay aytt:

Qaytsana, Edige, qaytsana!

Hana hayrl sz aytsana!

Han saa tymesi som altn,

Bir krmesi bi altn,

Eteginden yei uzun

Ton beredir, kiysene!

Edige aytt:

Qaytmam da,

Canbay, qaytmam da!

Hana hayrl sz aytmam da!

Han maa tymesi som altn,

Bir krmesi bi altn,

Eteginden yei uzun

Ton berse de kiymem de

Boynuma yara qqandr.

Canbay aytt:

Qaytsana, Edige, qaytsana!

Hana: Bala! dep aytsana!

Han saa sar sansardan

Bork beredir, kiysene!

Kksde zrh, at minip,

Urulara atlanp,

Handan altn maa alp,

Dnya sefasn srsene!

Edige aytt:

"Qaytmam da, Canbay, qaytmam da!

Hana: Bala! dep aytmam da!

Han maa sar sansardan

Bork berse de kiymem de

Bama myz qqandr!

Kksmde zrh, at minip

Urulara atlanp

Handan altn maa alp

Dnya sefasn srmem de:

Ke dnyadan ne fayda,

Tar etik ayam sqqan so?

Canbay Edigeni qaytmaycan alaan so, krip alad: "Sen qaytmasa, han menim zmni,

bu ullarmn, qar-kurtqa, soy-sopmn episini qlman alacaq. Aysa, sen zmen mnav eki

ulmn da ala ket bareme bular sav qalsnlar", dedi. Canbayn ullar urbalarn balar stne

bayladlar, atlarn cgeninden cetip suva ttiler, yaldap zenni te yana ketiler. So atlarna

minip, qllarn qarp, Edigege cm ettiler. Edige qat, birevini oqnen urd, ekincisi qorqp,

toqtad. Edige on stne at aptrp kelip qlnen ban qaqp ald. Canbay dilni bu caasnda

turp, ullarn acnql lmini krip, kr-kr alad. Edige aytt:

Kemal ulu kk Canbay!

Keri szl it Canbay!

Sen qaran uls

Pul bergenni quls

Qayt endi, Canbay, qayt endi

Hana bu szm ayt endi:

u ketite ketermen

Temirhana yetermen

Temirhan maa qol berse,

Hudaym maa yol berse,

y Toqtam hann

Ayaq ast hor etermen!

dedi de, atna qam urp ketti. Canbay suv keip, eki uln lsini ald, clay-clay hana keldi.

So Toqtam han inand, Edigeni Canbay qarmad dep.

So Toqtam han atalqn artt. "Atalq! Men sizni sye edim. zmden yksek saya edim. Men

sizni atalq tuttm, tonum Celln sizge adaq ettim. Siz ise maa hiyanet ettiiz: Qutluqayan

ylan balasn menim yme ciberdiiz. Men endi bilmiymen kimge ianmaa, kimge arqa

tayamaa. Siz endi ketiiz," dedi.

Atalq qt ketti. So on ullar, olar be cigit ediler, babalarna ayttlar: "Endi bolacaq ey bold.

Endi han bizni de duman tutt, endi bizge de bu yurtta yaay bolmaz. Aysa, biz de keteyik

Edigeni artndan: ya devlet bamza, ya quzun leimizge", dediler. Kettiler, dilni keip

lde Edigeni taptlar. So alt qarda bir uruv bolp, adr qurp, ot yaqp, avclq etip, a piirip

eglendiler.

Bir kn olar a piirip otura ediler, bir daa qarasalar bir atl, bir kiyikni quvp keleyata. Edige

aman atna mindi, kiyikni yolun kestirip qt. Kiyik bir tn turaqsad, ay degence, atl yetip

keldi oq mezgiline (mesafesine). Edige de yetip keldi oq mezgiline. Ekevi de niana alp attlar

Edige kiyikni aldndan urd, o kii artndan urd. Eki oqn demir uclar bir-birine kelip tireldiler. O

kii attan tti. ekti kiyikni zne. Edige de attan tti, ekti kiyikni zne. O adam dedi ki: "Bu

menim avm, men on bermem saa!" Edige dedi ki: "Yeq bu menim avmdr! Men de bermeymen

saa!" ay dep ekkeleip tura ediler, so Edigeni aalar yetip keldiler. O adam

krdi ki, bular oqlar: "Ayd bolsn kiyik sizge!" dedi. Edige aytt: "Yeq, on men de urdm, sen

de urd. Ortadan bleyik", dedi. Ortadan bldiler kiyikni: arttan uran in o adam artn ald,

alddan uran in Edige aldn ald. Son Edige sorad: "Sen kimsi? Kimlerden bolas?" O kii

aytt: "Men Kabertinni askerinden bolaman", dedi. "Ya o Kabertin kim?" dep sorad Edige.

Asker aytt: Kabertin erkezlerni bir batrdr. O Temirhann qzn hrszlap, alp qat. indi

Temirhana zni tuttrmay lde-tavda qap yre", dedi. ay dep qalmq atna mindi de

znkilerine ketti.

So Edige aalarna aytt: "Biz snaq istep, Temirhana baracaq bola edik, amma zmizni nasl

tantacamzn bilmeymiz. Mnda Kabertin Temirhann qzn alp qaqan. Eger Kabertinni

artndan ketip Temir hann qzn qurtarsaq, bizge Temirhana barmaq qolay bolacaq", dedi. u

an atlanp olar qalmq askerini artndan kettiler.

Ketip barayatr ediler aldlarna bir ylan qt. Quvdlar ylann, krdiler: alt ba bar, bir quyru

bar. lan qat, barp be yuvaa soquld. Bir ba kirdi, bir ba tarda qald. Ylann ldirdiler.

Kene kete ediler bir ylan daa rastkeldi. Quvdlar ylann, krdiler: alt quyru bar, bir ba bar.

Ylan qat, barp bir yuvaa soquld. Ba kirdi, artndan alt quyru da kirdi. O ylann

ldiralmadlar. Biraz daa yrdiler, so Edige toqtald, aylanp aalarna syledi: "Bu ylanlardan bir

ders aldzm?" dedi. Aalar: "Yeq, bir ey alamadq", dediler. Edige syledi: "Birinci

ylann alt ba, bir quyru bar edi. Bir ba kirdi yuvaa, be ba kirmedi biz ylann ldirdik.

Ekinci ylann bir ba, alt quyru bar edi. Ba yuvaa kirdi, alt quyru da on artndan kirdi

biz ylann ldiralmadq. Bundan un

alamaq kerek ki, biz altmz da ba bolsaq, bir i bitiralmamz. Birimiz ba bolayq da, qalanmz

quyruq bolayq," dedi. Aalar: "Aruv aytt! Senden artmz yoqtr sen ba bol!"

dediler. ay etip, Edige olara ba old.

Ana ay etip, olar qalmqn izinden ketip, Kabertinni askerini krdiler. Edige aalarna: "Siz bu

yerde qalz, men barp Kabertinni askerine qoulaym. Askerden bir qona artta yuriiz olar

bugn gecelegen yerde siz ekinci gecesi qonz. Men onda a, qazanc bolmaa trrman.

Qazanc bolsam, sizge yemek qaldrrman ocaqta," dedi. aytip, aalar qaldlar, Edige ise gece

barp, Kabertinni askerine qould.

indi Temirhann qz Berdibikege askerni birisi gizli mektp ketirdi. Babas Temirhan qzna:

"Qzm! Men Kabertin stne ql salp, seni qurtaraym degence, o seni ldirir. indi seni

Kabertinden qutqarsa, Edige qutqaracaq. Edige Toqtam handan qaqan, bizge kele eken. indi

Kabertin askerine qoulan. Edigeni tancaq bolsa: o bi kiimen qoulp otursa da, e yksek

yerde oturr. Em asla taqr yerde oturmaz ille astna ya ekmen salr, ya brkni salr, ya da

qavdan (quruan ot) yulqp salr i taqr yerde oturmaz. Edigeni bundan tanrs," dep

yazan.

Berdibike mektpni oquan so adrdan qp, asker arasnda kz kezdirip, Edigeni qdrd, ayrd

etalmad. So aqam bold, askerler episi yatt. Kaberdin de yuqlamaa yatt. Berdibike adrdan

qt, krdi ki: alaraq boylu, qara snl, mr tenli, keskin baql bir asker qavdan yulqp tbne

salan otura bularn adr yannda. Berdibike bard on qatna, oa sz qatt: "Sen kimsi?

Nin adrdan kz zmey oturas?" dedi. Asker aytt: "Meni sizi adra qaravul saldlar,"

dedi. Berdibike: "Yalan aytas. Kabertin adra qaravul salmay, nin dese o birevden qorqmay.

Sen Edigesi, men bilemen", dedi. "Ebet, men Edigemen," dedi o. Berdibike yalvard:

"Edige! Meni qutqar Kabertinden!" dedi. "Sen ayt, o meni qazanc etip salsn, o yan zm

qararman", dedi Edige.

Ekinci kn Berdibike syledi Kabertinge: "Seni qazanclar orban datsz piireler. Men bezdim

olarn alarndan," dedi. Kabertin aytt: "Aysa, ze yaraan adamn qazanc sal," dedi.

So Berdibike: "Aysa, mna bu tatar piirsin orban", dep Edigeni krsetti. ay etip, Edige

qazanc, yani a old.

Endi er aqam Edige ocaq tbne trl-trl alar kme, aalar on qarp aaylar: "Ana endi

amz bar, iimiz de bolr," dep quvanalar. Olar Kabertinni askeri artndan iyerip kele bereler.

So bir kn Edige Berdibikege syledi: "Ayt Kabertinge, atlar otn yatp otlasn, suvn yrip isin,"

dedi. Berdibike aytt Kabertinge: "Seni atlar otn yrip otlay, aaan ayana kete, tavlanp

bolmaylar. Kelir babam, basar seni seni atlar uruqa yaramaz. Ayt askerie atlar otn yatp

otlasn, suvn barp zenden isinler," dedi. Kabertin buyurd askerlerine: "Atlara ot alp

beriiz, olar yatp aasn. Knde eki kere dilge suvlaqqa alp barrsz," dedi.

Askerler Kabertin buyuran kibi etti, ot alp atlara berdiler. So atlar suvsad. indi askerler episi

atlarn suvarmaa dilge kettiler, duraqta birev qalmad. Kabertin de kirdi adra, yatt yuqlad.

Edigeni metiy arabaa yekip orbalq suv taan bir baqravuq boz at bar edi, baqa at qalmaan

edi. Mindi baqravuq boza, ald oq-yayn, keldi adr yanna. Yuqlap yatqan Kabertinni ksterip,

Berdibikeden: "Bun btn teni temir zrh iindedir, oq kirer yeri barm eken?" dep sorad. "Oq

kirer yerini krmedim. Tek eki qoltuq tbnde teikleri bardr," dedi Berdibike.

"Aysa, kter qolun yoqara men ataym!" dedi Edige. Berdibike Kabertinni qolun kterdi,

Edige oqn teikke att, oq barp Kabertinni yregine kirdi. So ekisi mindi baqravuq boz atqa

qaacaqlar. Kabertin can talap adrn yqt, uzatt qolun, tutt baqravuq atn quyrundan,

balad on zne ekmege. Baqravuq boz da ayaq tirep balad baqrmaa Edige nileycegini

bilmedi. Berdibike qrd: "Belideki qaman al da, kes atn ql quyrun!" dedi. Edigeni esi

bana keldi, belindeki qaman ald, kesti baqravuq bozn ql quyrun. At bir abnd, yqld.

Bular tura kelgeni Kabertinni de can qt. So Edige aytt: "Sen mnda tur, men barp askerni

iini bitireyim," dedi.

Bard askerni yanna, krdi: askerde bir qava bar! "Ne in qava etesiz", dep sorad.

Askerler: "Qava seni stde. Bir talaymz aytamz: "Bar bolsn Edige, yrsin!" deymiz. Bir

talaymz aytamz: "Yeq bolsn Edige, ketsin!" dediler. Edige aytt: Bir kii in bir alay (polk)

asker qava etip oturacaqm? "Yeq bolsn Edige!" degenler bir yaq bolsn; "Bar bolsn Edige!"

degenler bir yaq bolsn. Eki yaq da z yoluna keter, vesselm!" dedi. Askerler ayrltlar. So

Edige z yan tutqan askerlerge qould da, bas etti zne qar ketken askerlerge. Olarn sant,

kestiler! So Berdibikeni yanlarna aldlar, barp atalqn ullarn da taptlar. Edigemen Berdibike

ttiler asker aldna, yollandlar Temirhann yurtuna.

indi bular Temirhann ordu-kentine yaqn keldiler, so mcdeciler aptrp, Temirhana kettiler.

Saraya kelip: "Kziz aydn! Edige Kabertinni ldirdi, qzzn qutqard!" dep haber berdiler.

Temirhan Edigemen qzn qarlap yola qt: "Qzm Edigenikidir!" dep iln etti. Han

balaban toy yapt, Berdibikeni Edigege berdi. So kiyevine yelemlik baa iinde qurulan bir

sarayn berdi. Edigemen Berdibike anda yaadlar. Seviip, oynap bir yl qadar yrdiler, so bir

oullar bold. Adn Nuraddin qoydlar.

ay degence, aradan on drt yl keti, Nuraddin cigit yana keldi. O, bir z bolp, erke sti, ondan

tr aq oynavn daa talamay edi. indi o eki mrza balasman aq oynayata edi. Bir daa

aralarnda qava qt. Nuraddin o olanlarn birisini urp clatt. So o olann babas keldi,

ulndan sorad: "Nin urutz siz?" dedi. O olan aytt: "Biz aq oynaymz, o tzm ete. Bir

oabay a bar tatarlarday etip on ortasn teken, iine qurun iritip quyan. indi o aq ik,

pik, al, yal neday istese, onday tura. Men: "Bizde aq iine qurun quymaylar, dedim, o

bizni urd," dedi. Mrza Nuraddinge auvland da: "Ey sen, r krmegen badraq (batrak) tatarn

balas! Sen bek batr bolsa, barp z yurtuda cigitlik et! Yurtu, mal qaytarp al!" dedi.

Nuraddin urd aqlarn yerge, keldi babasna. Kelip krse, babas Edige terek tbnde yaz

muayp otura edi. Nuraddin keldi babasnn yanna, sorad: "Babam, nin ay tkn oturas?"

Babas Edige aytt: "Nin tkn bolmaym! Menim de yurtum bar edi, babam bar edi, halqm bar

edi. Toqtam han babamn ldirdi, meni quvun etti. Men mnda yaayqa aldandm, er eyni

unuttm. indi yalm keip ketti yurtumn barp kralmadm, babamn ni alalmadm. Men

muaymay kim muaysn!" dedi.

Nuraddin ayland da, qartbabas Temirhana ketti. Barp qapsna clad. Temirhan qt: "Ne clap

oturas, yavrum? Ne kerek saa altnm, quralm, qounm, eglencemi?" dedi. Nuraddin

syledi: "Men babam in clayman. Menim babam Edigeni Toqtam han quvalaan, qartbabam

Qutluqaya biyni ldirgen. Olarn ni almaan evlt nasl bolr? Maa qol tutz barp

babamn ni alaym", dedi. Onda Temirhan aytt: "Aferim, ulm, bek aruv etersi! Bar

babaa ayt qural-yara, tu-bayraq, ne kerek er eyni tekmillep bersin saa. zinni men berdim.

Al ni!" dedi.

Nuraddin babasna qaytt, qartbabas degen er eyni oa syledi. Edige sorad: "Qa tmen

(diviziya, 10 bi asker) kerek saa?" Nuraddin aytt: "Maa tmen asker kerekmey. Men

Toqtamn yoq etermen. Eger iim o kelse, Toqtamn so kni ziyade bolr. Eger iim o

kelmese, menim knim az bolr. Siz maa drt yr clq beriiz: bir top qara clq, bir top ala

clq, bir top al clq bolsn, olarn da srp ketmege qrq cigit bolsn", dedi. Edige olu istegen

er bir eyni tekmil etti, berdi.

Ana indi Nuraddin qrq cigitmen drt yr clqn artna ttiler, davur salp, toz qoparp

Toqtam hann yurtun kzlep, kettiler. Cayq suvun kndz ketiler, dil suvun gedce

qaranlnda ketiler. Erten ta atqanda Toqtam hann ordukentini drt yaqtan sarp aldlar, g

uru haberini bildirmege eli saldlar: "Edigeni ul Nuraddin babasman qartbabasn ni

almaa keldi. Urumaa al bolsa Toqtam han qsn uru alanna (meydanna). Yeqsa tahtn

boatsn!" dep bildirv yiberdiler.

imdi Toqtam hann askeri az edi. Asker: "Biz azmz!" dep qorqup qat. Asker qaqan so

halq da qat, aqama hann ordukentinde birev qalmad. So Toqtam han da tahtn talap

qp qat. ay bolan so Nuraddin ordu-kentke kirdi, Toqtamn qaqan askerlerini tutp zne

asker etti. Olarn stne z cigitlerini onba, yzba etip sald. So tahtqa mindi, ondan so da

babas Edigege: "Toqtam han qat, beylik biziki, babam kelsin!" dep haber yiberdi.

Ana endi babas Edige z askerlerini alp keldi. Nuraddin oa: "Babam! Endi beylik biziki, hanlq

kmni biz srecekmiz!" dedi. Edige sorad: "Olum, Toqtam han qayda qat, bilesimi?

Nuraddin: "Bilmiymen mnda indi tek ya bikesi em de Hanike, Canike qzlar qald. Toqtamn

z qat," dedi. Onda Edige syledi: "Olum! Sen bala qzt da, ibinini unutt. Devlet bal

onday tatl baldr ki, on bandan ibin eksik bolmay. O baln aaycaq bolsa, bata ibinlerini

ldirmek kereksi. Yeqsam ibinler toplanr, zuvuldap baa kelir. Bata Toqtamn abra!"

dedi. ay dep Nuraddinge z askerini de berdi. Yanna Canbayn da qot. Yel kstermege bir

cavrunc (falc) da qot. ay etip Nuraddin Toqtam hann izlemege ketti.

Toqtam qaa, amma on qatnda da cavruncs bar. Cavrunc aytt: "Edigeni ul Nuraddin bizni

quvp keleyatr", dedi. So Toqtam qap Kenegeste qond, Nuraddin ise Aqtata toqtald. So

Toqtamn cavruncs cavrun suyegine qarad ve: "Nuraddin bir qona (gecelev) artmzda epkin

keleyatr," dedi. Nuradinni de cavruncs cavrun qarap: "Toqtam bir qona aldmzda," dedi.

Nuraddin aytt: "Bir qona aldmzda eken, aysa bu gece qonmayp, geceleyin barp basayq,"

dedi. Olar geceleyin yrdiler. Toqtamn falcs aytt: "Olar bu gece qonmadlar, aydatrp

keleyatrlar," dedi. So olar da qonmad, qatlar. Nuraddin i quvp yetalmay.

imdi Nuraddinni falcs aytt: "Toqtamn qatnda falcs bar o bizni krip tura. On

yaltmasaq bolmaz. Siz buyruq beriiz episi askerler atlarn artqa burp art-artqa ketsinler".

Nuraddin buyruq berdi askerler episi atlarn artqa burp arqaa iyerlediler. So Toqtamn

falcs cavruna baqp: "Nuraddinni askeri aylanp artqa qaytt, endi raat bol!" dedi. Toqtam

imdi egerli glde edi. O, gece yuqlamaan, ray topraqday bolan. O adrn qurp yatt da,

qatt yuqua dald.

Toqtam han bir ara yuquda bulund, so nedendir qorqpuyand. Ban kterip qarasa, ta atayatr

eken. So at tuyaqlarn sesini ve qqruvlarn eitip, yerinden atlp turd. Krse ki, falcs yoq,

birev yoq bir yr asker toz qoparp ayt-uyt etip keleyatr. Asker aldnda da al at mingen

Nuraddin kele. Toqtam apt, urd zni qamlq iine. Qam aralap qat. Qam iinde yatqan

qular qorqp pr-r, pr-r ut, ivildeip Toqtamn ba stnde aylandlar. Toqtam bir alanlqqa

barp toqtad, ba tpesinde yrilgen qulara qarap, olarn qarad:

Aqqu qular, qaz qular,

Sizni sunur, boz qular

Qanatz tozdrp

Bazn qayrsn!

Edigeni ul Nuraddin

Alla bermesin muradn

Meni yurttan ayra

Sizni de glden ayrsn!

Hudaydan tileymen endigi

aytandan tuvan Edige

Niyet etken ilerin

Tars talq etsin!

Sza (merebe) belden tmesin

Ba yastq krmesin

Qartayanda yaz qalp

Ban alp p ketsin, Dedi.

ay dep turanda, at kkreginen qamn eki yarp, davur salp, qolunda dal ql Nuraddin kelip

qt. Nuraddin aytt:

Ay, biyim, oru toqtam!

Ceseti saracaq saz-qam

Qsmet bu eke men saa

Alladan yardm kndermem.

Edigeni ul Nuraddin

Aq taal berdi muradn

Can berecek sen bolsa,

Can alacaq mendirmen.

Qartbabamn keskende,

Babama ekip kskende

Alla adn amad

Biysinmedi kiini.

Men babamdan bar boldm

Cigit, atapar boldm

Ana indi duv-v keldim

Kesip almaa ban

Onda Toqtam aytt:

Qartbaba qulum edi

Ondan Edige tredi

Ondan tregen sen bolsa

Sen de menim qulums.

Sen menim qulum ise

Men sizge alla isem

kip em auvman

Nin stme kelesi?

indi mnda yazman

Kene men hanzman

Bu yurt dedem nzn

Bugnde men nzman!

So Nuraddin aytt:

dilde klk suvaran

Tunaa yetip tuvaran

Batu: nzman!" der edi

O da nz tugul edi!

Altn Sarayn qurduran

Altn bosaa qoydran

Huenk de: " nzman! der edi

O da nz tugul edi!

Quran, kitap oqutqan

Din, islmn tarqatqan

Meng: "nzman!" der edi O da nz tugul edi!

Tarqaq elni toplaan

Toplaq cavn tarqatqan

zbek han da han bold

Ana o nz edi!

Sen maa qulum demei

Meni alaltp klmei

Men saa soy quvaym

Sen on bir dilei:

Sal-tkl Qocamet

Ondan tuvan Eramet

Ondan tuvan Kramet

Ondan tuvan Qutluqaya

Ondan tuvan Edige

Edigeden tuvan Nuraddin

Sra oa kelgende Baq

alla bergen Muradn!

dedi de, sol qoluman Toqtamn saqalndan tutt. Toqtam qorqudan qatp qald, meleri

kirtlekenday bold. So qaba sesmen bek qatt qrd. ay degei Nuraddin ql bilen on ban

app ald. So Toqtamn ban torbasna sald, ketirip babasn aldna talad.

undan so Nuraddin Toqtamn tahtna oturd, han old. u vaqt babas Edige aytt: "Treli

(qanuniy) han bolmaq in saa Toqtamn qzlarna ylenmek, oa kiyev bolmaq kerek. Sen

devlet ilerimen ora, yurtn bir dola. Hanikemen Canikeni men mnda saa azrlarman," dedi.

Babas ay degen so, Nuraddinqp ketti, devlet ilerinen meul bolp yurt ayland.

imdi han saraynda Toqtamn qzlar Hanike, Canike, bir de on ya bikesi qalan edi. Bikeni

qarnnda balas bar edi. O Toqtamn qzlarna aql gretti: "Nuraddin sizi babazn ldirdi,

Yasan, qanunn bozp nzn tahtna oturd. indi sizge ylense, nz soyuna kiyev bolacaq,

treli han bolacaq. Siz qursaza yastq baylaz da, qursaq ktergen bolz. Nuraddin sorasa,

bu eyni bizge baba Edige etti, dep aytz", dedi.

Ana endi Nuraddin yurt ilerini bitirip qaytp keldi. Hanikenen Canikeni kreyim dep, o aremge

kirdi. Krse Hanike de qursaq ktergen, Canike de qursaq ktergen yreler. Nuraddin sorad:

"Bu sizlerge ne maraz bold?" dedi. Qzlar utand, qzard, qatlar. Toqtamn ya bikesi:

"Bun baba Edigeden sora!" dedi. Nuraddinni salar tim-tik turd: "Men ondan sorarman.

indi sen ayt!" dedi. Toqtamn ya bikesi aytt: "Bu horluqn qzlara baba Edige etti:

Arzudan kzleri qzarp

Baba qzlara satat

Bir yol Hanikeni clatt

Bir yol Canikeni clatt

Aq saqaln titretip

Sasq yaqasn qoqlatt

Silekeyin aqzp,

Ahr degenin boldrd.

Cebr bilen yatqzp,

lerin-bavurn toldrd,

indi bir ey yoqdayn

Yelua kz tikti, oturd,

dedi.

Nuraddin app qt arem iinden, kzne bir ey krnmedi. So qarsna babas Edige rast keldi.

Nuraddin nefesi tutulp, tilerini sqp aytt: "Sen maa Toqtamn ldir, qzlar saa, ya bikesi

maa dedi. So, bar devlet ilerin et dedi. z yaman niyetmen yde qald. yde qalp,

qzlara zorbalq etti, olua iman qrd. Qrlan iman qaytmaz, on qan cuvar. Sen maa

babas men seni ldiralmayman.

Ya sen meni ldir, ya mndan ba alp p ket!" dedi. Onda Canbay Nuraddinge aytt:

Aramaqn azdrma,

Nuraddin

Atn qaydan minersi?

Aqqan suva qan quyma

Suvn qaydan iersi?

Qavdanl yerge ot salma

Otn qaydan otlars?

Qart baban quvlasa,

Qayda barp oars?

So Nuraddin aytt:

Kemal ul Kk Canbay!

Keri szl it Canbay!

Qara maday uls,

A bergenni qulus,

Sen qoyana "Qa!" dersi,

Sen taza "Quv!" dersi,

Senden aql aramam,

Kee senden soramam!

Aramaqn azdrsam

Saylap tulpar minermen,

Aqar suva qan quysam

Saylap erbet iermen,

Qart papazn quvlasam

Ylndan Kbe ketermen,

Kbeni dolap,

kere tevbe etermen".

Onda Edige aytt:

Er Nuraddin doa dep,

Ebanaylar ketirttim.

Saa beik kerek dep,

Alp ua caydrdm,

ua qatt bolr dep,

Saylap sungr caydrdm.

Cigit a kelgende,

Saylap tulpar mindirdim.

Temirhan bek sysin dep,

Temirden zrh kiydirdim.

Cigit ad qsn dep,

Qrq cigitni yerttirdim.

Szge usta bolsn dep,

Kk Canbayn e ettim.

Aqquday kzm qzartp,

Unday sam aartp,

Qartayanda men saa

Quvlatqanday ne ettim?"

So Nuraddin aytt:

Etmedim deme, etti sen,

mana ters ketti sen,

anama ibin atp,

Meni qsmetsiz etti sen!

Qararp qqan bulutman

Cavmay-samay tarqamam!

Glm avlap sz qatma

Sabunman cuvsa aarmam!

z p ket mndan

Ya ldirip talarman!

Onda Edige aytt:

Boz aatay trmanp,

Bulutqa yetmey i tnmam!

Qanl et aar unqarman

lmtikke i qonmam!

Qara bulut mendirmen

Cavun-buraq sozarman.

Esip kelgen cel bolp,

Ta yuqun bozarman!

Andan so nefes toldrp, Nuraddinge frdi. Nuraddin artna yqld, avuz-burnu qyayd.Onda

Canbay aytt Edigege:

Bir dane yaz baladr

Ters dua etme, Edige!

Etneni alla symeydir

Oa ters ketme, Edige!

Oar dua et ula!

So Edige oar dua etti. Olu Nuraddin yerden turd, avuz-burnu tz bold. So Edige aytt:

ndden yemenden ot alp,

Ocaqqa ot qaladm.

Ol ocaqqa kmr salp,

Doquz krkmen tavladm.

Altnm iritip deedim:

inde baqr yoq eken

Caylay osken alm

Som brtkli, toq eken

Dumann er zaman

Meni quvanday quv, ulm!

Avc quday yrtc

Arslanday aduv, alp ulm!

Auvdan krmez kzni

Alla asn, mrza ulm!

Quvan duman er zaman

Menday qasn, mrza ulm!

ay dedi de, Edige qp ketti.Babas qp ketken so, Nuraddin yaz qald, hanlq kmin

yrsetti. Aradan yl keti, Toqtamn qzlar bala ketirmediler. So o qzlarn hzmetisini

ard, ondan sorad: "Bu seni bikeleri i talad yoqsa?" dedi. Hzmeti aytt: "Olarda

qursaq yoq edi. Olar qaftan tbne yastq tqqan ediler", dedi. O vaqt Nuraddin esini cyp, z-

zne: "Men niledim?! Babamn nin ncttm, yden quvdm? Yeq, bulay bolmaz! Babamn

tapaym da, ondan afu soraym". So o babasn aratrd, soratrd tapmad.

Nuraddin em hanlq kmin sre, em eriatqa riayet etip halqn arzu-aln diley edi. Bir kn oa

ba urp, bir fuqare keldi. O zni istegini bildirip ay dedi: "Biz babadan be qarda qaldq, bizge

miras dep, tek bir ra ulaq qald. Biz alatq ulaq sip eki bolsa, er yl ketirgen ulaqlarn

nevbetmen alrmz, ondan epimiz mall bolrmz. Eger barp da, ulaq yalay lse, on soyarmz

drtimizge drt aya, birimizge de ba bolr dep alatq. indi bu ulaqn maa tiyecek aya

snd. So men oa ul bayladm. O ulaq baran kltbege, anda o ul yanan. So ulaq qorqp

qaqan, qomun keben pienini yaqqan. indi qomu zor ete: "Maa yaz kemey tura pien alp

beriiz!" dey. Aamlar da maa zor etip: "Pienni saa degen ayaq yaqt, pienni sen alp ber!"

deyler. Men o qadar pienni nasl alaym, yardm etiiz dedim. Qayl bolmaylar, meni

ktekleycek bolalar. Ana on in sizden aql sorap keldim", dedi. Nuraddin tndi-tand

aql berip olamad. So o fuqarege aytt: "Men saa doru kee beralmayman. Toqtamn kee

bere bilgen bir qads bar edi, qayat. ygisi, men sizi er biriizge birer eki bereyim. Pien aluv

meselesin ziz eziiz", dedi.

Bir qa knden so Nuraddin o fuqareni yolda krdi fuqare quvanl, e edi. Nuraddin ondan:

"So naslsz? Aalarman alatz allelem?" dep sorad. Fuqare aytt: "Bir kii bizge bek

doru kee berdi. indi pienni aamlar alalar, men almayman", dedi. Nuraddin han u

kiinen meraqlanp: "O kii sizge nasl kee berdi?" dep sorad. "O aqll kii dedi ki: Sende

su yoq, nin dese, ulaqn saa dep adalan aya snq, z yuralmay. Ulaqn kltbege,

kltbeden pienge anav salam ayaq alp baran, o yola da ulaqn ba dorultqan. On in

pienni aalar alsnlar. So men bu kesilgen treni (qarlan kararn) aamlara ayttm

olar bu adaletli qarar dep, raz boldlar", dedi fuqare. Bu szlerni diqqatnen dinlep turan

Nuraddin han z-zne: "Dnyada bunday doru qarar qara bilecek adam bolsa, o da menim

babamdr. Aysa, babam erek ketmegen eken, bu ortalqlarda yre eken", dedi. So o fuqareden:

"Sen o kiini qayda krdi?" dep sorad. "Men almaa ot qdrp ketkende, on bir

oqraq banda krdim", dedi fuqare. Nuraddin fuqareni aytqan yerine atllar yiberdi, amma

olar on babasn tapalmadlar.

Nuraddin tnip-tanan so, u fuqare yaaan yerden yz kiini tutp ketirsinler dep, buyruq

berdi. Nukerler ondan yz kiini tutp ketirdiler. Han olara aytt:

On be olan,

Yigirmi be civan,

Otuz arslan,

Qrq qaplan,

Elli tilki,

Altm klk,

Yetmi trav,

Seksen bel,

Doqsan bulamq,

Yz clavuq.

Siz maa bir ay iinde u eyni tapp ketiriiz. Tapp ketirmeseiz baz cellt! dedi.

imdi bu fuqare uruvn biri u oqraq yanndan kee edi, krse aqsaqal bir adam suva tikilip

daln otura. O, u adama selm berdi. Qart aleykm selm aytt, so: "Sen kimsi?" dep

sorad. Bu kii aytt: "Men Nuraddin hann halqndan bolaman", dedi. Qart sorad: So,

Nuraddin hanz yahm, nasl?" dedi. O kii dedi: "Allan hmna orasn! O bizge dnyada

yoq bir eyni tapp ketiriiz, dep bir ay mddet berdi. Biz, bir ky halq o eyni ne ekeini

taptralmaymz. indi yigirmi kn keti, on kn qald. On knden so bamz cellt", dedi.

Daa nasl ey eken o?" dep sorad ihtiyar. Kyl aytt:

On be olan,

Yigirmi be civan,

Otuz arslan,

Qrq qaplan,

Elli tilki,

Altm klk,

Yetmi trav,

Seksen bel,

Doqsan bulamq,

Yz clavuq.

Nuraddin sultan bizge mna u eyni tapp ketiriiz, dep buyurd, dedi. Onda aqsaqal aytt:

"Nuraddin sultann sizge aytqan ey tuguldir. O bir szdir, tapmacadr. O sizden tapmacasn

tabn istey. Mna sen aruv dile:

On yana tolanda

Adam "olan" arlr.

Yigirmi beke yetkende

Adam "civan" arlr.

Otuz yaqa tolanda

Cigit arslan quvette.

Qrq yana irgende

Erkek qaplan quvette.

Elli yal qrcman

Usta bir tilki bolr.

Altmta "men aqay!" dep

Cmlege klk bolr.

Yetmi yaqa kelgende,

Ayaqlar travlanr.

Seksen yaqa yetkende,

Halqqa bel, yk bolr.

Doqsan yaqa kelgende

A bolr bulamq.

Yz yana kelgende

Kii bolr clavuq.

Bu eylerni cmlesi bir kiige bola. Bun bar da hanza ayt. Em hanza kfr etmeiz, on

qaramaz!" dedi. "Aysa, qurtuldq lmden!" dep quvand fuqare. So keldi, tapmacan

tabn Nuraddin hana aytt. Nuraddin atlp yerinden turd da: "Bun saa kim yretti?" dedi. O,

kyl qartn krgen yerini aytt. Nuraddin tez atl yiberdi, o kiini tapp ketirdiler.

Ana endi Nuraddin qap artndan qaray-qaray o kiige: babasm, babas tugulmi i tanmay.

Qartn salar orus papazn salardayn sken, saqal kiyizleken, stnde kiyimi uryan-puryan.

So z-zne dedi: "Bun bata aataym. Nasl aay eken, ua qarap tanrman babamn. Bolmasa,

toyan so laf ettirip tanrman", dedi. Alara emir etti: bir toqlu soyp btnley qazana

salnsn, sorpas-eti episi qonaqn aldna qoylsn. Alar ay da ettiler btnley qaynap

piken qoyn sorpasman qonaqn aldna qoyp, zleri ayatqa qtlar. Qart qona bana quruld

etni episini aad, kemiklerini ter-temiz kemirdi, sorpasn da kterip episini iti.

Hann ayaqlar sofran cytrmaa kirdiler, krseler olara bir keseik bile et qalmaan, bir

qaq orba qalmaan. Ayatqa qqan so yalaqlar sgndiler: "Anasn yandm papaz! Bir

kesek et bile qaldrmaan!" Qart olarn sgngenini eitti, somurdanp sylendi:

Tavda crgen br edim,

Talma tayl biye yer edim.

Oya ttim, qoy boldm

Qonquldaqan kp yamana hor boldm,

dedi. So Nuraddin yalaqlarn arp sorad: "Aadm qart?" dedi. Yalaqlar: "Aad. Bir

qoyn bir ey demey aad!" dediler. Nuraddin so alad ki, bu on babas eken. Kirdi odaa,

babasn qolun-ayan pti, afu sorad. Baba olun suun keirdi, afu etti. ay etip, Nuraddin

han babas Edigeni z yanna ald, raat etti.

Toqtamn bikesi bir zamanlar ykl qalan edi. imdi o bir er bala tapt, adn Qadrberdi sultan

qoydlar. Zaman keti, Qadrberdi sultan on sekiz yana keldi. So baqa hanlar oa yardm etti,

asker berdiler. So baba ulusndan adam toplad. ay, etip askeri oq old. So baba tahtn qdrp

egerli glge kelip toqtad.

u knlerde Nuraddin Canbaya emir etti: "Bar, egerli glni qara qu bar ekenmi?" dedi.

Canbay atna mindi, ketti. Keldi egerli glge, qt sekeni tpesine qarad. Krdi ki, egerli

glde adrlar bar, oq asker tura. Sekeden aa tecekte, askerler Canbayn tutt, Qadrberdi

sultana ketirdiler. Qadrberdi sultan sorad: "Qa menim yurtum? Qayda menim altnm, malm?

Qana menim Hanike, Canike tataylarm?" dedi. Can ql ucunda olan Canbay ne aytsn: "Yurt

degen ey ayp bolmay bi yl kese de turan yerinde tura. Kbisi yurtn davacs ayp bolp

kete. Aysa sen baba yurtun dava etip keldi yah etti. Men saa Nuraddinni alp keleyim

mal, altn ondan sora. egerli glde qu kp desem, Nuraddin kelir. Siz azr turuz, han

azretleri!" dedi.

So Canbay keldi Nuraddinge: "Han azretleri! Bir qu bar! Bir qu kelgen egerli glge

krseiz aqlz uar! San bar

so yoq!" dedi. "Ayca atlan, keteyik! Bir lin uurayq!" dep quvand Nuraddin. So

Nuraddin yah bir cyrk saylap mindi. Canbay da arpq at tapp mindi. Atmaca (avc) qularn

alp egerli glge keldiler. Canbay Nuraddinge: "Sultanm! Saa bu qun at aptrp nasl

uurlann krsetir edim amma, atm martaval. Seni ata mineyim de, qun bir uuraym sen

on uun seyir et!" dedi. Nuraddin raz old. So Canbay Nuraddinni cyrgine, Nuraddin

de Canbayn arpq atna mindiler. Canbay atqa mingeninen atmaca qun ald, sidi ketti seke

artna. Nuraddin ne olann alamad: "Bu badraqqa (batrak) ne maraz bold? qaym sekeni

tpesine, qaraym", dedi z-zne. qt sekeni tpesine krdi ki, sekeni o taraf asker tolu.

ay degence, on eki yaqtan askerler qamaava ald. Nuraddinni cart at app olamad. On attan

trip, eki qolundan eki asker tutp Qadrberdi sultann adrna alp keldiler. Qadrberdi sultan

Nuraddinge yer ksterdi, "otur" dep imar etti. Qzl qadife telgen bir indikni (kreslo) krsetti.

Nuraddin oturd. Amma indik astndan qadife tbne eki zeerli paq tikletip salnan eken.

Nuraddin oturanda eki paq eki tizini teip uclar tpege qt. Nuraddin eki qoluman eki paq-

n uclarn qapatp oturd. Qadrberdi sultan sorad:

Aravuldan kken alt arbam

Altav da qazna arbam

Tura-tamal asl arbam On qatti, Nuraddin?

Nuraddin aytt:

Aravuldan kken alt arba

Altav. da qazna arba

Tar maa bolsn dep bergende,

Men on btnley sayanman.

Ulusn quveti altn! dep,

Aq Suban batrn qaznac qoyanman.

Qadrberdi sultan sorad:

Bosaas yksek boz uyum,

Altm alt kz uyum

Qlav uyum, yaz uyum

On qatti, Nuraddin?

Nuraddin aytt:

Bosaas yksek boz uyu

Altm alt kz uyu

Men on yoq krgenmen:

Erikkenim ketsin dep,

Muayanm qalsn dep,

rtmen otqa bergenmen.

Qadrberdi sultan sorad:

Sekiz yerden egeli

Toquz yerden toal

Yz qzl ual

Tonmn qatti, Nuraddin?

Nuraddin aytt:

Sekiz yerden egeli

Toquz yerden toal

Ton maa qalanda

Men on avur tapqanman:

Bu qzl ton saa! dep

Babamn srtna artqanman.

Qadrberdi sultan sorad:

Tolamal menim ay baltam

Km sapl say baltam*

Hanike, Canike can totam

Olarn qatti, Nuraddin?

Nuraddin aytt:

Tolamal seni ay balta

nzdan qalan say balta

Aylanqan uruta,

Tolanqan toquta

O qolma alanman.

Hanikeday yosman

Canikeday sluvn

Tar z maa bergende -

Bedava mal qlanman.

Qadrberdi sultan sorad:

Aya terek, moyn erek

Atmn qatti, Nuraddin?

Yurtn han, babas

Atamn qatti, Nuraddin?

Nuraddin aytt:

Aya terek, moyn erek

Atn tutp mingenmen,

Bizni yurttan quvann

Ataa ters dngenmen,

Tatar qyr Tunada

Toqtamday atan

Saqalndan tutqanman.

Boz buaday krtip

Yedi tavn yartp

Ban kesip alanman.

Qancuam qan bolr dep

Qara meinge saranman.

Er ba qoqlanr dep

ilter dorbaa qoyanman.

ilter dorban ketirip

Babamn aldna salanman.

-auvn qandrp

Babamn aln alanman!

* say baltam saylanp alnan, soydan qalan.

Onda Canbay tilge keldi:"Qadrberdi sultan! zin etiiz menim de bulardan soraycaq esabm

bar", dedi. Qadrberdi raz olp ba sallad,

so Canbay Nuraddinge sz qatt:

Be-be oba, be oba

Belgi tikti, Nuraddin.

Salq salp kp halqn

Urp skti, Nuraddin.

Be biyeden bir qulun

Sen tiledi, Nuraddin.

nz tahtn ourlap

Qa, neyledi, Nuraddin?

Tti qara tulpardan

Maliymen nasl ketersi?

indi esap soraylar

Esapn nasl etersi?

Onda Nuraddin aytt:

Be-be oba, be oba

Belgi tiksem-yurt in.

Yurt srn atlaan

Qbla bilen srt in.

Be biyeden bir qulun

Men istesem st in.

Qalan, salq kestirsem

Senday arsz bet in!

Kemal ul kk Canbay,

Keri szl it Canbay,

z etkeni oyla,

Tilini typ sylei!

T ilini paq srt bilen kesermen

Talaya nal qzdrp basarman!

Eki ca eki yaqqa ayrp

orbal (az) crtarman!

So Qadrberdi sultan yerinden turd da, syledi: "Cigit ekensi, Nuraddin sultan, aferim saa! Men

babamn beba etkenie bek kne edim. indi krdim ki, on cigit kii yegen eken. Aysa,

knim ketti, saa da biz yazq ettik. Senmen mende su yoq suman qava babalarmz

arasnda. Beriiz Nuraddin sultann tulparn ketecek yoluna cigitesine at minip ketsin!"

dedi. So, nukerler Nuraddinge on qara tulparn ketirdiler, atlanmaa yardm ettiler. Nuraddin

atland ketti. Bir daa krse babas Edige bir at mingen, qolunda dal ql keleyatr. Edige

krdi olu Nuraddin at stnde sallana, eki tizinden qan aqa-sza keleyatr. Onda Edige aytt:

"Vay, ulm! u qadarlq edimi al?" dedi. So, o at salp bard, tt Qadrberdi sultann askeri

arasna ouna soluna ql sallad. Bir qa askerni kesti, yaralad. So taqat bitti qart kiini

aylandrd atn, qat. Qadrberdi sultan quvd. Edige bir kyge dald, evler arasna sidi. So tti

attan, kirdi bir evge. Qadrberdi sultan da qolda ql dald u evge on artndan: "Papazn

ban z qolumman keseyim!" dedi. Edige ise qamasn alp, qap artnda beklep turd.

Qadrberdi kirip, on krgence, Edige bas etti qaman on qursana ieklerini eti. Qadrberdi

yqld. Edige atld tar, mindi atna qat.

Endi Toqtamn, Qadrberdi sultann aytuvl mrzalar yetiip keldiler krdiler ki, Qadrberdi

sultan leyata. Qadrberdi olara yatqan yerinden syledi: "Maa kim Edigeni ban alp kelse, qan

qarqs onkidir!" dedi. Mrzalar at salp, Edigeni quvp kettiler. Kete-kete krdiler: Edigeni

at izi egerli glde qam iinde bitken. Qamqa kirgen at izleri yoq, amma qamtan qkan at

izleri bar. Mrzalar: "Bu nasl bola?" dep qarap qaldlar. So Canbay aytt: "Bu Edige bek tilki

adamdr bu da on merafetlerinden biridir. Men bellesem, o atn qam iine art-artqa berip

kirsetkendir. Siz Barn mrza, rn mrza, azr turz!

Men Edigeni bir tolaym ( man srn aaym)! Eger Edige qam iinde bolsa, o mtlaq

seslenir", dedi. Canbay tolad:

zden artq cav krse:

Tur, ataym! der edi.

zden eksik cav krse:

At, turaym! der edi.

Er Edige daa savm?

Bar bolsa q, qaraym!

At! dese men ataym.

Tur! dese men turaym.

Onda qam iinden Edige seslendi:

Toqtamn ldirdim,

Olun ran sndirdim.

m, auvm qandrdm

Endi qalanndan kim qorqa!

ay dep, at aptrp, ql oynatp qamlq iinden qt, mrzalar oa cm ettiler. Barn mrza

Edigeni ban qlnen kesti. Ba trp tti yerge, qatalap ketti. Amma Edigeni ba sylendi:

Barn, saa men nettim?

Sizn devlet, yurt kttm.

Biri eki bolmasn!

Yurt, qara qalmasn!

Hanlar hann men yqtm,

Han bolp sen de qalmazs! St yerine qan tkti,

Qanmn tgip ne etti!

Qazan, Qrm, Ajdarhan (Astrahan)

Soyumn sorap qalanda,

Ne bolann anda krersi! dep qarad.

Barn mrza ald Edigeni ban Qadrberdi sultandan on qan qarqsn alacaq. rn mrza

oa: " Ber, Edigeni ban men tutaym, sen stni qandan arndr!" dedi. Barn mrza berdi

Edigeni

ban rn mrzaa. rn mrza Edigeni ban qoluna alannen tutt qat. Ketirip Edigeni ban

Qadrberdi sultann aldna sald. Qan qarqs rna bold. rn mrza kmdar bold. Barn

mrza edi mrza olp da qald. Tap sou Barn mrza aytt:

Qarqs rnn

Barna qsmet etmedi.

* * *

ldi, bitti Edige

Merafeti bitmedi.

dil yurt devrildi,

Yav stne yav keldi.

Edige aytqan kn keldi.

nzn qoyan han da

Qan dana ayland.

Altn Ordu tarqald,

Han saray qalmad.

Qrm, Qazan, Ajdarhan

Ayr-ayr il bold.

Ayr szlerge alatuv

aduv duman

aymaq qabile

atalq han olun terbiyecisi; hann yardmcs, keeisi

bal, balboza baldan yaplan esirtkili iimlik

berindi bir de bir kmdara boysunan kii (poddanny)

beba az quvet ile yaplan apul, apqnlq (nabeg malmi silami)

bdayaq bayqu soyundan bir qu (yastrebinaya sova)

Canbay Toqtam hann veziri

zrh kluga, lat, pantsr

yrt doba

ker biye aq qaverenki tste (kauraya) baytal qazaq z erkine lde yaaan adam

qancua eger artna bir ey balamaq in mahsus pekitilgen scmlar (toroka)

Qutluqaya Toqtam hann qus, mant uruvndan olan

maday avam halqtan olan kii (prostoldin)

nuker hann qoruc askerler (hanskaya gvardiya)

savru atn art ayaqlarn tpesi, t (krup)

salar atn arqasnda ald ayaqlarn tpesi, kregini st

samur sobol

suluv gzel, dlber

tre qarlgan qarar, qanun; hanlar yaki yuqar tabaqalara mensp (elovek iz znati)

Toqtam 1380-ci yldan balap akimlik etken Altn Ordu han, Ci

han nesilini devamcs nz nzhan (11551227). O 1206-c yldan Monpol

imperiyasn han olan. Asiyaa, arqiy Avropaa arbiy seferler yaiqan, oq yerlerni zapt etken

unqar oqus "sunur" dep adlanan qu (kreet)

malmat "Asabalq" elektronik sitesinden alnp makineli transliterator vastasyle kirilceden latin

yazsna aqtarld: