SELÇUK ÜNiVERSiTESi·

6. Milli .,

llevlini ){ongresi . .

( TEBLiG LER )

24 - 25 MAYIS 1992

KONYA

.HADIS BiLGİNİ OLARAK ME~

Prof .. Dr. Abdülkadir KARAHAN

Atlı ve eserleri yediyüz yili aŞkın bir zaJIIlıandanberi . İslam-Türk ilim, fi.ıkiT ve edebiyatmda ibir bayrak giJbi dalga:lanan, bu alanlarda şöhret ve nüfuzlan ıgünüm~-e kadar g'ön ül saıl:ripleri arasında saiyıgı ve se.vıgiden örüılmüş haleler· ~çin!de etkıilerini ·sürdürenlerin baş kö­şesinde M6Vlana Ce-laleddin RUmi (1267-1273) 'nin mevkii vardıT.

Bir t?.raftan tasavvuf inancın.m. mümtaz şairi, çağının. İslam kül~ türülıün · müstesna aydmı, diğer taraftan İslami ili ml erin ve özelliıkle h~-'i şerif konularının .İfi?.:l'enilmeğe değer bıil!gini, insarilara .bilgi ve tecrübesini öğütler, !hi'kay.eler, vaazlar ve so:bıbetl~rle en güzel us­hip içinde ifadeye rı:ıootedir rehber ni-teliıklerlni yük6ek kişiliğinde 'bir ara'Cia bulunduran bu ,büyük _şaıhsiy:ebin, .bizde, şimiliye k'aklar üze-

. rinde az 'Çlurulmuş bir yönü, onun haıdis .bilginliğidD..r, denebilir. ' .

Gerek Doğuda, ·gere-kse Batıda, Mevlana konusunda .ve özellikle onun göz · kamaştıran eserleri üzerinde .ıbir çok. çalışmalar yapılmış,

Divan-ı Kebir'inden başlayıa,raik. Mesnevi Maınevi'6ine,' Fil;ı m a Fih'­ten Mecalis-i Seb'a ve Mektübat~ına k~dar alanlarının ön plandaiki duy­gu ve düşUn.cenin ~n üs~ düzeydeıki edeibi v:e ilmi mahsuUeri !heni de­falarca yayınjanmış, hem de .o yolda mon'O'grafiler, inceleme ve aracştirmalar kamuoyuna ve ibilgi dünyasına sunulmuştur . .

' Mevlana sadece İslami · ilimlerde fbir hadis ıbilgini olarak gözük-mez. O Kur'a,n-ı ~ü'ş-şan ve o mukaddes· kitabl!ID.iZın yorumlan-· nı ka~psayan tefsir'de, hatta İISlam hukukunu oluşturan Fıkh'ta da esk!ile:ııin ded!iğii . tarzda "ıyed-i tuıa" sa:hıiıbi idi. Bu bilimlerm de, bir uzımanı ıkaldar 'yetkili ve yetenekli ıo1ıduğunu eserleri ispata yeter-·lidir. . .

MÜslüman dünya-sıı i'Çi.n Allah (C.CJ 'm Kitab'ından sonra ilkin­cl kaynağı .oluştura.İı Sünınet ve bunun en güiçlü ve yayıgnı kolu olan Hadis iılmıin:de de ne kadar bi]ıgıili :oldiuğu ve sırB~&ı geldiğince de yet­ki ile bundan ne .ölÇüde yararlandığı eserleriiıde görü1mektedir. Bu

ll

balkımdan Mevlana:nın bu ruçııdaD: da incelenmesi ve bu konuda da tesıbitlerin yapılması, lh.er halde, hayrrlı olacaktrr. Önceden . söyleme­liyiz ki : 20 da;kikahk bir bildirinin sınırları, istenen ve ;b~klenen ıbir plan :içinde, do;yurucu niteliik-te konuşma:k g;ü~tür. Biz sadece ıbazı görüşierimiz:i. iSöylemeik ve bir kaç misal verırnek'le yetine·ceğiiz. Bir iddiaıruzın olmadığını da aıyrıca ıbelirtmelk isite·riz.

Mevlana:nm hadis ·biliminde'ki şahısiyetini, özellikle, onun. iki eserıin'de daıha sarili -olarak mThşafuede etme\kıt·eyiz. Bun1ar 26.000 bey-· ·te ya!klaşan ıbüyıüık ·eseri Mesnevi ile İs1aımi ilimlerıdeki engin gör.üş­lerini. kapsa-yan ve vaaz ve naısib.atlerden oluş'an Mecalis-i Seb'a (\Ye­di.. Meclis)'dır. aunıa!'la beralber d!iğer eserlerinlde de hadisierden alın­mış ilhamlar ıvarrdiT. Esasen onun gilbi da.;ha çocukluğunda baJba oca­ğında .din teribiyesi ve bıi1!gisini alınağa başlamış, sonra da zamanı­nın medrese ilimlerin-i hak·kıyle öğrenmi'ş !bir zat. için bu taJbü idi de.

Masnevi'deki bir çoık .be:yitte, ekseriyeti sahih olan bıi:r hayli ha­ilise tesadiff edilmekte, veya bu değet.deki ıhailislere telmihlerde bu­lunulma:k•tadJ.ır. Şüphesiz hadi8 metinl!erinin asil Arapça o-lduğu ve Masnevi'nin Far-sça kaleme alındığı veya söylenip yazdınldığı unu­tulmazsa !burada soz konusunun ha:cüsin an1ammdan, mealinıclen iba­ret olduğu ·e1bette anlaşilır. Bazan da hadis metninden bir veya bir (kaç kelimenin nakledildi~ de olur. Kaıyna:klar arasında bazan Bu­ha·ri ve Müslim g~bi Kütüb-i Sitte (A1tı-Temel-Kitap) 'nin i1.iki ikıi. Sa­!hiıh'inden yararlandığı -görülür. Bazan da Camiu's-Sağir, Kümi.zü'l-

. Hakayık veya Ahme'd ib. Hanibel'in Müsned'i .giıbi değerlJi haldis top­lamalarına başiVUirulduğu a~aşıllinakta:dlT.

Mecalis-i Se·b'a, epey;ce şıiir parçaları ihtiva ettiği gibi bUırada 40'tan fazla hadis-i şerirfe de işarette ibuhınma.ıktadır. Bunun ha:disleri de, genellikle, Müslim, Camiu's-Sağir, Kü,ııüzü'l~Hakayık, Sefinetü'l­Bihar gilbi kayna.Jklard'a yer alanlardan iıktiı'bastır.

Önceleri Ve1ed Çelebi İzJbudaJk'ın Mektubu, Nafiz Uzl.uk'un Mu­kaddemesi ve Mevl•ana'nın .yaşayışını bildiren biyıografi.si baştarafı­na alınan Mecalis-i Seb'a, Mevlana'nın Ye.di Öğ;ü!dü, adı a.ıltında M . . Hulusi •tarafından Tü:rkçeye tercüme edilımiş'tir (İstanibul, 1937). Son­ralan A'bd'ülfbaki Gölpınarlı Mecalis-i Seb'a (Yedi Mec:W.s') ün;vani:yle onu "çeviren ve hazırlayan" olaraik yayınl'aımıştır. Da:h.a sonra da Fibi Ma Fih ve Mecalis-i Seba'dan Seçmeler Umla eserin kapağında­kinin aymdır) yıine onun kalemiyle "T.ürk Kültürü Kayna:k Eserleri Dizisi"rrde yer almıştır (-İ&tanlbul, 1972). ·

Mevlana'nın y.edi vaaz ve n8.1siliatıiıdan oluşan bu -eser, Wyüik mutasarvvıf -düşün: ürün, aile geleneğinin devam ettiği :ve kenıçliısdnin

12

ders verdiği, halkı aydınlaıtmaık için iVa:azlarda bulunduğu dönemin ıma;hsulü'dür. iBiilindiği üzere onun ıbaıbası, Sultanü'l-:ulema Ba;haed­din Muhammed Veled (vefatı 12·3•1), Bel!h'te··mi.i.derrios ve vaiz ;idi. Ben, Afganistan seyahatlerimden birinde, K8ıbil'den uç~~a Herat'a, orad.~n da Mezaır-ı Şerif'e ıgitmiş, bu arada Be1bi' 'da ziyarette btı­lnnmuş, hatta Baihaeddin Vel-ed'in ders '()lkuttuğu belirtilen k'öye kar dar da .lbiır. general ıi.le- uzanımştrm ('1973) .

Bir vaiz ve müderns çocuğı,mun, balbasından başlayarak aldığı dini terıbiy.e ve öğretiimin taibü .sonucu olarak, bir süre ıi.çin de olsa, aynı mesleğe devamı, çoik defa bilinen ve g.örünen bir dur.umdıur. Esasen kaynalklar da Mevlana'nın ilk zamanlarda, Konıya'da, ders verdiğini, ·Vaaz ettiğinıi kaydederler. ·

Sipeh-saıl~r. "Mevlana'nın, !kentdi ·şahrimd:e bulunsaydım ders olru'bmak, kitaplar ·tasnif etmek, vaaz ve naısihatte rbulunmaıkla meş­gul olurdum" dediğini yazıar ve o biiıyilik bilginin: "Şiire, ·Anadolu hıalJkmm isıteğiyle devam ettıiğini" ıgözİerine ekiettiğini de beLirtir. Bu

. sözler, Mevlana'nın Fi:hi ma Fili eserinde de mevcuttur. Mevlana, bir şiirinide de, bu vaaz ve!I'işi şu anlamda ıbir ib'eyitle ifadelendınıniştir : "mkenin zafi:ıi.ldi idlm; mm.lheroe vaaz -ederdim. Gönül kazası !beni, \S~naı 'k!aırşı eıllenini çırpan !bir aşllk. etti".

Mevlana'nı.ı;ı. hadis ilmindekd. yetki ve yeteneğine bir misal ol­maık üzere Fıflaki'delki bir kay'de .işaret edileJbilir. 'Onun beliı·ttiğine göre : Mevlana bir ·gün - hadis ilmıinde ünlü 'bU•gin ve mutasavvıf -Saidredilin ('Kıone.vi) 'nin ziyaretine g!i:der. Bu sl!r'a o zat, hadis okıut-

. malkıta imiş. M.evlana gelince tle dersi rona ibıra.ıkım.ış. Bu g.iıbi kaı}"l!tiar, . . şair- mütef'61kk:ir.imi.zi.n haJdiıs ilmindeki gücüne, bi1gisine 'birer açık delil ni•teliğin{iedir.. ıKaynaıkılar ıy!ine Mevl8.Jla'nın b·azı devlet ricali,

· &stlan .ve ilim adamılarırun :ı:ıical'aruiı kl:I'IIl.ayarak, mesela bir cuma günü, vaaz ve naısihatte bulunduğuna da temas eürnişle.rdir. Yine kayn·alk.lar, Şems'in Konıya'ya gelişinden -ve Mevlana ile aynı görüş­leri payla.Şm~ta biTıbİTlerini ço'k fazla rtakdir edişlerinden sonra vaaz ve:rnnıeği, ıcıers .okutİnağı ·bN"aJktığını, ancak mürstesna durumlarda ve !kıramaJyacağı zatların <iıile'lclerinıi reddetmemak rçin, lb:iır kaç de:fıa arurşüiye çıKıp vaa2lda; !bulunduğunu da açıklarlar.

Mecalis'te mevcut vaazlara, us.ulüne IU.yıg,un olarak, seci'li bir !hutibe ıle ba.şlıanır. Malı1m gelenelk çerçeV~esinfd.e '~hatr:o.d ve sena" baş­ta gelir. Onu "salat ve selam." izler. Sonra "çehaır-yar-ı .g:üzin'e niz. Ebu Bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Mi) işaret olunur. Bunu mü­·teakip bir ıha:dis-i şerif okunur ve onun yıorumu yapılır. Mes•ela 5. Meclis'ıte" Allah irfanın nuruyla nurlandıTsın !kıonusunda Hz. ·Pey-

gaJID!ber (S.A:SJ 'in şu anlamdaiki hadisleri nakledildikten sonra !bir şi!i.r. parçası gelir. BUlgün ıcle uıyıgulanaıbilecek olan sözler diklkat çeker.

Hadis'in meali ~öyledir :

"Bilgi .gönüllerin yaşa;yışıdır. Kufluıkta lbulun.maJk, ilbadet etmeik. ·suçlara kefarettir. İnsanlarr iki çeşittir : Halkı yeti·ştirip gel.ıişıtiren Allah' a mensup bilgin :ve kurtuJ.uş yolun~.a .bi!r şey :belleyıip _Öğrenen, · bilgi elde etmeğe . Çalışan kişi. insaniann Ib u ilki çeşitlinden gaynsı, hayvanların yüzünıe gözüne ilmnan lkü~ sinelklerdir. Cennet baıh­çelerinde yayrl.ın, gezip tozrun: .. Cennet baJb.çele:rd. nereleridir? diye sorulUillca, . dedi. ki : zikir hal.ikalarıdır. Oralarda gezip .tozma:k .ne de­mekıtir ıcıenince de: duaya lkend!ini :vıermek, dua etmek. _Kim bilgiyi ve biloginleri severse onun yanlış işleri~ y·anılara'k işlediği . küçük suç­ları hiç ıyoa.z:ılma.z ... "

Az sonra da şu g.ürzel ·Mevlana sözleri :

Meytlan geniş, fakat meydand-a dolaşacaık yer yok; ·

Alemin ahva:lı bildiğin gilbi değil. Görünüşte eriere ibenzerler ama Ö~lerinde Müslümanlığın konusu ıbile yok.

Mecali:s--i S'Efu'a'da hamsler açıklanırken ayetler, b'aş!ka hadislıer, konuya uyıgun hikayeler de söze ilronu ıolmaktadır. Böylece hadis-i şe­·rifler, ıbir çoık defa, kı~salar, ıhi!kayeler ve benzerıert ile süslıendiril­mekıtedii'. Faıkat dalima ibir seviye ikorunmaıkta, rancak halıkın. anl?rya­bileceği, kavıra.yalb!i.lıeceği ' -tarzda· aniatılıma }?.ususu da ıgöz ardı edil­memekte'dir. Mevlana, çoğun1uJkla, sanatı hallkın J:ı.izm.etine sunmağı a:rızu:lamıştır. Mec~',teki ıhadi-slerm a'Çllklanı.şı şu ;hususlara bağla:na­·bilme'k:tedir :

Tqplumun bozulma zamanlannda ikıorunma çareleri; - suçlular..:: dan kurtulup· çskinme sı.m:rına giriş; ... in'anç ik.udreiti; - hayra ken:cfi­ni adama; - biliginin değeri; - ga.flete dahş; - aklın önemi ..

Eserde yıoırumlanan !hadislerden ·ayn olarak kınk hadis dalb.a yer.: almalktadır .. Mecalis'te şerhedilen haid.islerden .bir \kaçının mea.Iin.;l burada zikrerlıelbifuiz :

-Ben savaş Peygaırnlberiyim; savaşla görrderild'im. E!ltin .ekmeık için gönderilmedim. ·

· - Gerçeıkten Ulu A:llaıh ·(C_CJ güzeldir. Güz-elliği seıver. Ve k u­lunun üstünde verttiği nim.etin: eserini görmeği sever.

- işlerin hayı:rllisı, or.t~lama olianlaırdır.

14

- Allah CC.CJ · gerçeıkoten inanmış kulunun tev;besini sever.

- Dünya ahiretin ·tarla;s-ıdı.r.

Mevlana inceleme ve araşhrmaları konusunda bir, otorıite olan ve bizim 1970'lerde ıbir kaç defa İraiı'da, · bir sefer'de K'Onya'da görüş­tüğümüz, muazzam · denrneğe d-eğer çalışmalarını eliyle, ıolduğumui yere g;etir.me'k zahım.etine ka.tıanan PrQf. Bediuz-zaman Füruzanlf-er'­in . Alıredis-i Mesnevi irrcelemesini, bu husuSıtaki ·"cem' ve tevdli ga;y- _ rıeti"nin taJkdire şayan ıbir örneği olarak görmekteyiz. CŞ. 1334). Mev­lana'nın Mesn.evi'de faydalandığ'J. hadisleri ve ·bunları nereden aldı.: ğını tesbit eden .bu çalı-şmaldan yarar lanarak ibir ıkaç nü.nıune de, sa-.dece anlamlarını alarak,· -bura;da ıbe'lirteceği-z: · · ·

- İyilik ettiğinin şerrinden sakın. mı-Menıhecü'l-KavD .

- Vatan s~g·isi, iomandaJ1!<:hr CSefinetü'l-ıBihar) _

- Dünya aıb.:i.retin ekin yeridir {Kwbüzü'l-HakaYJ]k) _ .

- Hiç ;biriniz-kendi nefsi için S'evd.iğini mürnin ıkardeşi için de sevrriedi·kçe -:gerçek- müımıin olmaz ('Bulhfllri, Müslim v.ıbJ.

· .:.._ H i.'kmet, mü'minin :yıltiğidir. Nerde lbulursa alır CCarniu's-'Sa­ğirJ.

- Asıl zenginlik, mal-mül!k. ço'kluğun!dan d-eğid1i.r. Gerçek z-en­gin.llii ancaık, gönül 'Zengiırliğid.ir CCam1u's-Sağir).

. - Allaih (;C.CJ insanlara acllrıayana, merhamet etmez (:BU!hari).

Mesnevi'de, ayet-i keı;imelere de işaret vardır. Fakat s~yı ıbakı­mın:daıı hadisler ık-adar çok değİllerıdir. Bir çoik dıefa lhı;ı.cUs şel'!iiflere [şaret ·edilmek iSten.ıLrken "Goft Peyıgam'beır = Peyıgamıber. söyledi, yahut Qoft .= ·söyledi" .şelkliıide· bir S'ÖZ ae yer a:lır.

Hayli kısa olan ve ·yeterince müsait olmayan bir zamana sıkıştı- ~ nlan bu çah~manın .sonunda s'öyleı:p.ek . istediğimiz .şudur: . Mevlana .Celaleddin Rümi, sadece ıbir şair, ibir müıtefekıkir, ibir mutasav.vıf, bir ilahi aşik ımiitererıniml. olma'k!la yetinmemiştir. BütÜn bu üSıtün­lüfk:lere sahip huhınmaıkla iberaıber, '0, a,ynı zı;ı.manda :bir din bilgileri ve ·özelli.ikle ibk ihadis lbiglinidiir. O, s'özlePinde, rvaazlarınıda, yazıların- \ Cia~6ira:51g~mğiiijd.e,-lm haclls •bi1ginliğinin ,başarılı, etkileyici, güzeli

• . • r örnek1erini verımiştir. · ·

15