5.^.1.Djelatnosti u kojima je zastupljeno ensko preduzetnitvo u ruralnim ^

Slabljenjem sela i seoskog gazdinstva koje datira iz pe rioda kolektivizacije,dovelo je do pogoranja ekonomsko-socijalnog poloaja sela. Naime razvoj industrije i izgradnja i efekt uiranje preraivakih kapaciteta od sredine ezdesetih pa do sredine 80-ih godina dovodi do naputanja sela i migracija u pravcu gradskog podruja.Kao posljedica takvog stanja se javljaju:-Staraka domainstvafkoja karakterie porodica sa preteno starijim osobama -Smanjenje stonog fonda, -Pad poljoprivredne proizvodnje-Smanjenje obradivih povrina i povrina koje su zasijane po ljoprivrednim kulturama,

Prema raspoloivim podacima poljoprivredna domainstva su u periodu od 1965-1985 imala sljedeu strukturu prihoda:

Struktura prihoda

Prihodi od stoarstva67

Prihodi od zemljoradnje i ratarstva13

Prihodi ostvareni prodajom mlijeka i mlijenih proizvoda9

Prihodi od pelarstva5

Prihodi od domae radinosti6

Struktura poljoprivredne proizvodnje 1975 i struktura prihoda seoskog domainstvaStruktura prihoda

Prihodi od stoarstva45

Prihodi od zemljoradnje i ratarstva15

Prihodi ostvareni prodajom mlijeka i mlijenih proizvoda10

Prihodi od pelarstva10

Prihodi od domae radinosti10

Trgovina i usluge10

Struktura prihoda

Prihodi od stoarstva50

Prihodi od zemljoradnje i ratarstva12

Prihodi ostvareni prodajom mlijeka i mlijenih proizvoda14

Prihodi od pelarstva8

Prihodi od domae radinosti5

Trgovina i usluge6

Otpoinjanjem procesa tranzicije poetkom 9o tih godina dolazi do promjena u privrednoj strukturi prihoda seoskog gazdinstva (domainstva) jer se odreeni broj ljudi i ena odluuju da pokrenu preduzetniki biznis na selu. U tom smislu se i mijena privredna struktura i prihodi domainstva na seoskom podruju.Prihodi preduzetnika25

Prihodi od poljoprivrede i ratarstva55

Prihodi od stoarstva20

Prihodi preduzetnika30

Prihodi od poljoprivrede i ratarstva50

Prihodi od stoarstva20

Za period od 1965-1985Iz prethodnih tabelarnih prikaza o strukturi prihoda seoskog domainstva moemo zapaziti sljedee bitne karakteristike: a)Prihodi poljoprxvrednog(ruralnog) podruja su najvei od stoarstva. b)Drugi po znaaju su prihodi od zemljoradnje i ratarstva c)Prihodi od prodaje mlijeka i mlijenih proizvoda su trei prema znaaju i pokazuju tendenciju porasta d)Znaajni su prihodi od domae radinosti(izrada tekstilnih proizvoda)tkanjem,ilimi,stazice,proizvodnja odjevnih predmeta od vune (demperi,kape rukavice,arape)

e)Pelarstvo takoe dobija sve vei znaaj u prihodima domain stva,

Kada je u pitanju period tranzicije i intenzivnije orijentacije u preduzetnikoj aktivnosti, preduzetnitvo dobija na zna aju u prihodima seoskog gazdinstva

Iz prethodnog grafika se moe zakljuiti da je evidentan poras uea prihoda seoskog gazdinstva od preduzetnicke djelatnosti. U tom smislu je dolo do porasta uea prihoda od preduzetnicke djelatnosti u periodu od 1995 do 2oo5. Za period od 2ob@ do 2 dat je grafiki prikaz

U veini mjesnih zajednica je znaaj preduzetnitva porastao u ekonomskom smislu,kao uslov egzistencije.Tako se prema procjeni u 2ol4 godini oko 23% .Prema podacima iz Organa lokalne uprave i Biznis centra na ruralnim podrujima je registrovano 46 preduzet nika "-ena.Struktura preduzetnikih biznisa u ruralnim podrujima uglanom se zasniva na poljoprivrednoj proizvodnji(ratarstvo,stoars stvo,povrtarstvo,proizvodnja mlijeka i mlijenih proizvoda),dok se manji dio preduzetnica bavi:

Trgovina na malo.

Samostalna ugostiteljska radnja(SUR),

Otkup i prerada Ijekobilja i umskih plodolgra,

Farma ovaca.

Farma koza.

Farma muznih krava,

Farma pilia,

proizvodnja malina(malinjak),

5.|.2.Specifinosti zakonske regulative registracije

poljoprivrednih proizvoaa

Prema zakonskim odredbama preduzetnica koja obavlja djelatnost u poljoprivrednom sektoru moe biti registrovana kao poljoprivred ni proizvoaku tom smislu se preduzetnica pojavljuje kaso poljop

U tom smislu postoji povoljnost koja se ogleda u sljedeem: -ne postoji obaveza plaanja poreza, -plaa se doprinos za zdravstveno osiguranje, -plaa se doprinos za penzijsko osiguranje,

Poljoprivredni proizvoai imaju podrku lokalnih uprava tako da se ta podrka ogleda u regresiranju % od izvrene uplate po osnovu doprinosa za zdravstveno i penzijsko osiguranje.Procedura registracije preduzetnika u lokalnim upravama optinama je uglavnom jednostavna i moe se zavriti za dan-dva.

Potrebna dokumentacija koju preduzetnicapodnosi nadlenom organu je :

1.Zahtjev koji se moe dobiti u obliku formularaf

2.Posjedovni list kao dokaz o vlasnitvu i nainu korienja polj-oprivrednog zemljita,(Ovaj dokument se dobija u "Direkciji za nekretnine),

3.Ukoliko je zemljite uzeto pod zakup potreban je Ugovor o zakupu ^.Potvrda o djelatnosi (naprimjer o uzgoju pela.ili uzgoju koza) koju izdaje nadleni organ za poslove poljoprivrede u optinskoj upravi.

Dokaz o upotrebnoj dozvoli za graevinski objekat,(Ovaj document lokalni Sekretarijat za urbanizam. 6.Elektroenergetska safelasnost (Atest) za kori elektrine ener

7.Vodoprivredna saglasnost koju izdaje nadleni organ zaduen za

poslove vodoprivrede. 8.Sanitarna saglasnost,koju moe izdati Sanitarna inspekcija koja

je organizovana u sastavu Ministarstva zdravlja, 9.Dokaz o kvalifikaciji(strunoj spremi),

Postupak i procedura registracije djelatnosti preduzetnice najjednostavniji oblik registracije koji zahtijeva minimum vremena i trokova.Registracija se obavlja u Centralnom registru privrednog suda (CRES) u Podgorici popunjavanjem obrasca PS-ol^ Prednosti registracije preduzetnica su: -Jednostavnija registracija u odnosu na DOO, -Manje poresko optereenje i paualno oporezivanje, -Prikladnija forma registracije za mali biznis-zanatlije, -Jednostavan postupak zatvaranja u odnosu na DOO, Imajui u vidu ove prednosti moemo oekivati vei porast prd duzetnike aktivnosti na seoskom podruju.Oblici preduzetnikog angaovanja u ruralnomNajee zastupljeni oblici preduzetnicke aktivnosti ena u ruralnim sredinama(mjesnim zajednicama) na seoskom podruju su:Oblik preduzetnike aktivnostiBroj

Mini farma muznih krava12

Mini farma ovaca7

Mini farma koza5

Mini farma pilia i koka nosilja1

Uzgoj i proizvodnja malina i jagoda2

Proizvodnja povra i cvijea1

Primarna obrada ljekovitog bilja i umskih plodova5

Kuna radinost (tkanje i pletenje)4

Trgovina na malo prehrambenim proizvodima3

Trgovina na malo voem i povrem3

Proizvodnja meda-pelarstvo3

Ukupno46

Kao to se vidi iz prethodnog pregleda najvei broj ena predu zetnica na ruralnim podrujima se bavi stoarstvom kroz organi zacione forme mini farmi. Ovako koncipiran razvoj enskog predu zetnitva se zasniva na:-Valorizaciji komparativnih prednosti, u pogledu korienja panjaka i livada na seoskom podruju, -tradicija u bavljenju stoarstvom, -Viestruki ekonomski efektiMini farme muznih krava kao organizacioni oblik preduzetnikog angaovanja su veoma zastupljene.Od ukupno 12 preduzetnica koje se bave proizvodnjom mlijeka i mlijenih proizvoda uglavnom su ene sa srednjokolskim obrazovanjem. Disperzija ovih farmi je sljedea:

Mesna zajednicaBroj farmi

Ba 1

Bukovica2

Bievo2

Radetina1

Besnik1

Lovnica2

Seonica1

Koljeno1

Kalae1

Ukuono12

Ovi mini biznis projekti iz sektora stoarstva su finansirani iz sredstava:

-Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja, -Investiciono-razvojnog fonda(IRP),

-Zavoda za zapoljavanje(kroz program samozapoljavanja), Kreditna sredstva odobravana u realizaciju ovih projekata su po voojna sa stanovita kamatne stoppe koja se kree izmeu 4,5% I 6,0%.Kreditna sredstva su koricena za:

-Kupovinu osnovnog stada muznih krava,

-Izgradnju ili adaptaciju graevinskog objekta -tale,

-Opremanje odgovarajuom poljoprivrednom opremom(pojilice,muzilic

-Nabavka poljoprivredne mehanizacije(traktora, motokultivatora)

-Nabavka hrane-koncentrata,

-Oprma za skladitenje i uvanje mlijeka

Finalni proizvodi koji predstavljaju osnovni izvor prihoda su: -kravlje mlijeko, -Kravlji sir, -Meso (telee

Mini farme ovaca iji su vlasnici ene preduzetnici organizovane su n sedam farmi.Osnovna djelatnost je proizvodnja ovjeg sira i mlijeka i prodaja mesa u ivoj vagi (jagnjadi) putem otkupa. Broj i razmjetenost mini farmi ovaca je sljedea:Mesna zajednicaBroj farmi

Bukovica2

Vua-Malindubrava1

Bievo1

Bijela Crkva1

Lovnica1

Ukupno7

Najvei broj farmi je finansiran sredstvima:Investiciono razvojnog fonda(IRF).Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja i Zavoda z zapoljavanje Crne Gore. Posebno treba napomenuti kredite Zavoda za zapoljavanje koji su namijenjeni licima na evidenciji nezaposlenih.Ovim putem se ko$st ituisala kreditna linija koja je podsticala da se to vei broj en javi radi realizacije ovog projekta.Osnovni preduzslovi za realizaciju biznisa "Farme ovaca" su u konkm rsu sljedei:

-Vlasnitvo nad zemljitem po kulturi livade i panjaci. -Posjedovni list,

-Sopstveno uee u opremi ,graevinskim objektima ili zemljitu, -Potvrda da se imenovana nalazi na evidenciji zavoda za zapoljavan ** je,biro rada u Roajama,

-Lina dokumenta i obrssci za registraciju,

Namjena kreditnih sredstava je definisana uslovima konkursa i obuhvata sljedee elemente:

-Nabavka oprme za opremanje staje,

-Izgradnja ili adaptacija graevinskog objekta(tale), Nabavka poljoprivredne mehanizacije, -Kupovina osnovnog stada,Proizvodnja u mini farnama ovaca se zasniva na otkupu proizvedenih koliina mlijeka,na proizvodnji ovjeg sira i prodaji na tritu preko maloprodajne mree trgovine ili direktno kupcima m sopstvenoj reiji,

Prodaja mesa jagnjadi po komadu tzv. ive vage i prodaja mesa preko sopstvenih prodavnica.

-Kalae

1

7o

Mini farme kozan., v .. . ^ -, . .

1 su realizovane u pet sluajeva i predstavljaju

znaajne projekte.Njilova realizacija je vezana za porodini biznis .Njihov proizvodni program se zasniva na proizvodnji zdrave hrane : -Kozje mlijeko. -Kozji sir, -Kozje meso.

Svi prethodno nabrojani proizvodi predstavljaju zdravu hranu i ko riste se kao hrana i lijek.Zbog odreenih svojstava koja su ljeko vita potranja kozjih proizvoda je sve vea.Prednost mini farmi koza je u prehranjivanju stada koza koje se u ljetnjem periodu hr ane liem (brste) te nije poterebno raspolagati veim povrinama livada i panjaka.

Jedna od prednosti farmi koza je i u postizanju veoma povoljnih c ijena tako da se cijena 1 litra mlijeka kree 2 do 3 eura za kilogram kozjeg sira 8o.co euta.Pored toga ovi proizvodi su veoma trae ni na inostranom tritu .Mini farme koza su rasporeene uglavnom u planinsko-krakom dije lu optine Roaje .Mini farme su osnovane u sljedeim seoskim pod rucjima .mjesnim zajednicama.Mesna zajednicaBroj farmi

Ba1

Besnik

2

Baloti ce1

Bukovica1

Ukupno5

Zajednike karakteristike farmi koza su: -Realizovane su sa malim ulaganjima.

-Trokovi ulaganja u opremu i graevinski objekat su relativni nii u odnosu na ostale mini farme,

-Nabavka hrane i odravanje objekata za boravak koza su jeftiniji -Plasman finalnih proizvoda je sigurniji zbog rastue potranje na tritu.

-Gazdovanje mini farmom koza iziskuje najmanje angaovanje radne snage u odnosu na sline farme.

Zahtijevaju relativno vea investiciona ulaganja od ostalih oblika farmerstva.

-Potrebna je izgradnja graevinskog objekta za uzgoj i upanje pil lica sa skupljom opremom i veim trokovima izgradnje.

-Nain ishrane peradi i proizvodnja pileeg mesa zahtijevaju si oene procedure .posebno higijenske.sanitetske i tehnoloke.

-Iziskuju relativno vei broj radnika i vee trokove odravanja.

-Planinska klima i duge zime ne pogoduju peradarstvu zbog proble ma u transportu i potrebe da se boravak pilia neprekidno zagrijava.Glavni finalni proizvodi ovih farmi su:

-Pilee meso.koje se otkupljuje od stftane poznatog kupca. -Kokoija jaja,koja se plasiraju na lokalno i trite Crne Gore, Karakteristike investicionih ulaganja u mini farme koka-nosilja su karakteristine po sljedeim zahtjevima

-Prostor farme mora biti ureen,sa ogradom i prilaznim putem, -Oprema koja se koristi treba da bude namjenska sa atestima za upotrebu.

-Klimatski uslovi u objektu moraju biti zadovoljavajui,

Plantae za gajenje malina i jagoda

Naime, malinarstvo i gajenje jagoda su su bili zastupljeni u seoskim zadrugama da bi u periodu industrijalizacije u potpunosti iezli, osim kao individualno saenje za sopstvene potrebe. Kao biznis ideja gajenje malina i jagoda javlja se kao odgovor na krizu i socijalne probleme posebno nezaposlene enske radne snage.

U tom smislu su kao povojlno rjeenje s punim pravom naeno je u ak tivnom odnosu prema zemljitu koje je u duem vremenskom periodu bi lo neobraeno i zaputeno.Tako su i dvije ene preduzetnice u okvi ru preduzetnitva pokrenule ove biznis ideje za koje su postojali osnovni preduslovi:

-Odgovarajua lokacija,zemljite pogodno za zasade maline i jagode, -Mogunost finansiranja preko povoljnih kreditnih linija i -Potrebnu radnu snagu(lanove ueg porodinog domainstva).

-Plantae za uzgoj malina i jagoda se nalaze u Seonici i Bukovici .Pozitivne karakteristike programa proizvodnje malina i jagoda su:

-Rastura tranja na tritu.

-Zadovoljavajue prodajne cijene.

-Relativno prost i oigledan proces sazrijevanja.

Slabosti programa proizvodnje mmlina i jagoda su: -Realativno dug period od poetka ulaganja do rezultata tj.efekata -fimalnih proizvoda.(od perioda zasaivanja do ubitanja plodova mora proi 2 godine) -Potrebni su povoljni izvori finansiranja sa duim rokom otplate

grejs periodom od dvije ili vie godina. -Veoma veliki uticaj klime na razvoj ploda i period sazrijevanja i berbe.Finalni proizvodi iz programa plantae malima i jagoda su: -Malina u svjeem stanju -Zamrznuta malina

-Svjee jagode

-Zamrznute jagode.Mogunosti finalne prerade su viestruke: -Proizvodnja dema.od malina ili jagoda.

-Proizvodnja prirodnih sokova od maline i jagode kao zdrave hrane. Prodaja povra predstavlja inovaciju u pogledu preduzetnike aktivnosti ena posebno kada je u pitanju proizvodn nja cvijea.S obzirom na geografske i klimatske karakteristike od proizvoda povrtarskih kultura uspjeno se mogu uzgakati:

-Krompir.

-Kupus.

-Crni i bijeli luk. -Tikva.

U tom smislu je potrebna odgovarajua povrina zemljita po ku lturi njiva sa mogunostima navodnjavanja.uz primjenu poljopriv redne mehanizacije.Meutim,zavisno od vremena sadnje do ubiranj a plodova primjenjuju se staklenici i plastenici. Proizvodnja pojedinih vrsta cvijea je vezana za gajenje u plas stenicima radi obezbjeivanja adekvatnih klimatskih uslova i ka o zatita od iznenadnog pada temperature uzrokovanim padavinama ffrimarna obrada Ljekovitog bilja i umskih plodova je i ranije prd stavljala aktivnost porodinog tipa koja se sprovodila u periodu od juna do oktobra,iako nije bila registrovana kao preduzetnika djelatnost.Naime, u posmatranom periodu postojao je(kao i sada)or ganizovani otkup ljekovitog bilja i umskih plodava tako da je to predstavljao znaajan izvor prihoda.U ovoj djelatnosti registro vano je pet(5) preduzetnica u mjesnim zajednicama: Kalae, Kol, Seonica, Ba, Lovnica.Proifcvodni asortiman ine sljedei plodovi i ljekovito bilje:

-Jestive gljive,vrste vrganj i lisiarka, -Borovnica, -Kupina, -Kleka,

-ipurak,lipa,1jenik-Divijake(kruke i jabuke) S obzirom na klimu i vegetaciju planinska podruja u okolini Roaj kao to su Hajla,ljeb,Mokra,Turjak,Gospoin vrh,tedim i druge bogata su umskim plodovima iji je kvalitet potvren na tritu. Nain realizacije ovih proizvoda(plodova) je organizovani otkup il i direktna prodaja kupeu.Nivo finalne obrade i dorade je primaran to znai da se stepen finalizacije nije dostigao.Kao finalni proi zvodi javljaju se:Jestive gljive u svjeem pakovanju ,ili suene(sorta vrganj i lisi arka) preko 8o$, ili u manjim koliinama zamrznuti, Borovnica u svjeem stanju ili kao zamrznuti plod, Kupina kao plod u manjim koliinama i u svjeem stanju,

Kleka kao svjei plod ili sueni plod koja se u manjim koliina ma moe koristiti za potrebe domainstva,a vee koliine imaju stabilnu tranju,

ipurak i plod lipe(cvijet) su veoma kvalitetni i mogu se u veim koliinama koristiti za proizvodnju ajeva ili zdrave hrane(ipu rak)

-Ljen|k izuzetnog kvaliteta je takoe prepoznat kao umski plod koji uz povoljne klimatske prilike moe biti profitabilan sa veom ponuenom koliinom.Divlje voe"divljake" i divlje kruke se u manjim koliinama koriste kao ponuda^ ugostiteljskim radnjama.

Kuna radinost ili domaa radinost predstavlja oblik zanatskog naina organizovanja proizvodnje u kuci i predstavlja porodino predduzetnitvo.Glavna obiljeja ovog oblika preduzetnitva su: -Organizuje se u kuci .jednoj ili dvije prostorije u kojima se montira odgovarajua oprema, -Nema trokova amortizacije graevinskog objekta, -Kreditna sredstva se koriste za samo za nabavku opreme i repromaterijala,

-Zaposleni lanovi biznisa su obicmo lanovi porodice, -Kvalifikaciona struktura zaposlenih je KV radnici, -U tekuem poslovanju se udruuju radi vee prodaje,nabavke, i organizacije proizvodnje,

Proizvodni program kune radinosti obuhvata vei broj razliitih proizvoda:

-Pleteni demperi,arape,rukavice,

-Predmeti dobijeni tkanjem(ilimi,stazice,jastuci,dekice) -Runo vorovani tepisi od vune,koji se izrauju na razboju, -Proizvodnja odjevnih predmeta(krojenjem i ivenjem)

Kuna radihost je locirana u selima:Vua,Ba,Jablanica,Lovnaica.Trgovina na malo prehrambenim proizvodima locirana je u MZ sa veim brojem stanovnika, i najee je organizovana kao malopr odajni objekat tipa minimarket.Ovakve prodavnice se nalaze u Bi evu,Bau i Kalaama. Preduzetnice koje vode trgovinski biznis u maloprodajnim objektima uglavnom prodaju robu svakodnevne potro nje ,deterdente,higijenske proizvode,konzervirane i konditerske proizvode. Ovi objekti se nalaze u sopstvenim objektima koji su adaptirani u prodajne objekte.Njihov rad je vezan za ispunjavanje odgovarajuih uslova kao to su:

-Urbanistika saglasnost, -Elektroenergetska saglasnost, -Vodoprivredna saglasnost, -Sanitarno-higijenska saglasnost.TrgQVina na ffialP VQflgm i ppvrcem je relativno povoljan biznis za ene s obzirom da je nabavka voa i povra olakana na tritu na bavke zbog stabilne ponude.Ove prodavnice su karakteristine po maloj zaradi ali i niim trokovima.Ovi tipovi prodavnica se nala ze u Lovnici,Koljenu i Seonici.

Proizvodnja meda(pelarstvo) je u zadnjoj deceniji znaajno na predovalo,kako po broju ljudi koji se bave pelarstvom,tako i pre ma znaaju na tritu meda.Kao preduzetnice pelari" registrovane su tri enska biznisa. Osnovne karakteristike biznisa u pelarstvu su: -Realtivno niska investiciona ulaganja. -Viestruke mogunosti za smjetaj i ureenje uljanika. -Povoljni geografski uslovi sa stanovita prikupljanja meda u periodi proljee-jesen(panjaci,cvijetne livade.vonaci i znaajne povrine prekrivene umom(liarima i etinarima).

Swot analiza ima za cilj da uporedi prednosti (dobre strane )bi znisa u mjesnim zajednicama sa potekoama u poslovanju(loim st ranama biznisa) kako bi se poveali efekti investiranja,

PREDNOSTISLABOSTI

-Mogunosti povoljnog

kreditiranja,

-Sopstveni prirodni resursi (ume,panjaci, livade, vodni

resursi, dobra infrastruktura)

-Rijeeni infrastrukturni us lovi (putevi, elektrosnabdijevanje, unapreenja,

vodosnabdijevanje, telefonska i telekomunikaciona mrea)

-Kvalifikovana i obuena radna snaga,

-Odgovornost u radu,potovanje

ugovorenih obavefca prema kupcima,

-Spremnost na prihvatanje rizika,

-Sklonost ka investiranju i uvoenju inovacija-Nedostatak trajnih obrtnih sredstava,

-Nelikvidnost zbog nenaplaenih potraivanja,

-Nedostatak akumulacije za potre

be obnavljanja opreme i tehnoloka

-Niska akumulativna i reproduktivna sposobnost,

ANSEOPASNOSTI

-Mogunost supstitucije uvoza domaim kvalitetnim proizvodima,

-Niski porezi,

-Povoljne linije kreditiranja (Investiciono razvojni fond,Zavod za zapolj-avanje,Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja)

-Jednostavne procedure registracije preduzetnika, -Neiskorieni raznovrsni resursi (umski, umsko zemlite,livade,panjaci,vode i vodni resursi,turistiki potencijali,poljoprivredno zemljite,ljekovito bilje i umski plodovi) -U zadnjih nekoliko godina jaca podrka vladinih institucija i nevladinog sektora (Vlada Crne gor i njena ministarstva, Privredna komora Crne Gore,Montenegrobiznis alijansa Asocijaci ja Poslovna ena,UNDP, programom za rodnu ravnopravnost)

-Obuena, kvalifikovana radna snaga

-Koncept rezvoja enskog preduzetnitva koji se oslanja na sopstvene prirodne resurse kao komparativnu prednost,

-Sve vea podrka lokalnih ins-titucija,

-Sazrijevanje svijesti u lokalnoj sredini o ulozi i znaaju rodne ravnopravnosti, Konkurencija na lokalnom,nacionalnom i regionalnom tritu,

Problemi sa plasmanom robe,

Zakonska odredba da preduzetnik (preduzetnica) odgovaraju cjelo kupnom imovinom za obaveze,

Visoke lokalne takse,koje uvode optine, koje se naplauju na firmu(naziv) preduzetnika,

Proizvodni kapaciteti,oprema i ureaji u su u velikoj mjeri amortizovani,

Visoke kamatne stpe na kredite poslovnih banaka

Nedostatak podsticajnih mjera u obliku subvencija i premija k oje bi na podruju nerazvijenih optina trebale biti bespovratne i podsticale zapoljavanje nove enske radne snage,

5.l.4Na.1vani.1i problemi u razvo.iu emskog predu

zetajtva podlima

Prestankom rada najveih privrednih organizacija na teritorij optine Roaje tokom 9o-tih godina dovelo je do porasta broja nez aposlenih,posebno ena. Meutim, s druge strane teak-socijalni i ek onomski poloaj,posebno ena, bitno je uticao na: -Povratak dijela stanovnitva na svoja imanja u ruralnim sredinama -Valorizacija poljoprivrednih resursa na selu i oivljavanje poljo privrednih gazdinstava,

-Intenziviranje procesa lansiranja sve veeg broja biznis ideja koje se odnose na razvoj poljoprivrede i drugih djelatnosti u ru ralnim podrujima.Meutim,kako u procesu realizacije biznis ideje ,tako i u otpoi njanju biznisa javljali su se razliiti problemi .U tom smislu k ao relevantne ubrajamo sljedee:

a)Nedostatak znanja i iskustva u pokretanju i voenju biznisa, b)Nedostupnost informacija koje su krucijalne za otpoinjanje bi iznisa,ili nepoznavanje informacija(neinformisanost) o nainu i mogunostima realizacije biznis ideje,uslovima kreditiranja i ev-entualnim benefitima,

c)Nedostatak poetnog kapitala(novca) za realizaciju biznis ideje

d)Nedovoljne podsticajne mjere i logistika i druga pomo u kreir anju biznis ideja i njihovoj realizaciji,e)Nepovoljan makroekonomski ambijent teokom 9o-tih godina,koji se ogleda u negativnim ekonomskim pojavama i tendencijama kao to su:

-inflacija koja je dobila galopirajua obiljeja, -ekonomske sankcije od strane Meunarodne zajednice, -dezintegracija biveg jugoslovemskof trita,

-neravnomjernost ekonomskog razvoja sjevernog u odnosu na centra Ini i juni region u Crnoj Gori,

-rodna neravnopravnost posebno u ruralnim sredinama, -tradicija i obiaji po kojima se uloga ena svodi na kune po slove i brigu o porodici, -nedostatak samopouzdanja koji je vie izraen kod enske populacije,

-nepovjerenje prema mogunostima i sposobnostima enskog stano vnitva u kreiranje i voenje biznisa,52,Mogunosti samozapoljavanja u emskom pred-*?i2iltSa4asn,jg stanje Mppgljeaaati

Prema raspoloivim podacima na ruralnim podrujima je u preduze tnikom biznisu u stalnom radnom odnosu ;> enaTokom sezone proljee -ljeto zbog veih mogunosti proizvodnje broj zapoljenih se poveava kao sezonsko zapoljavanje .Prema djelatnostima broj zapoljenih je sljedei:

Naziv djelatnostiBroj stalno zaposlenihBroj sezonskih radnika

Mini farme muznih krava222

Mini farme ovaca81

Mini farme koza63

Mini farme pilia2-

Proizvodnja malina i jagoda42

Proizvodnja povra i cvijea21

Primarna obrada i dorada lje-kovitog bilja i umskih plodova75

Kuna radinost83

Trgovina na malo prehrambenim proizvodima52

Trgovina na malo voem i povrem41

Pelarstvo32

Ukupno7122

Iz prethodnog tabelarnog pregleda moemo zakljuiti sljedee: Ukupno zaposlenih ena preduzetnica i stalno zapoljenih je 71.

Broj sezonskih radnika(uglavnom emske radne snage iznosi 22

Ukupno zapoljenih u enskim preduzetnikim firmama (stalnih i sezonskih radnica) je 93%222& zapoljavanja i s^moz^polj^vailja g^kom ^^^Posmatranje problema zapoljavanja posebno enske radne snage kao i razrjeenje istog zahtijeva dvojaki pristup:

a)investiranjem i proirenjem postojeih biznisa u pogledu po veanja proizvodnih mogunosti i prodaje, i po tom osnovu i zapoljavanje novih radnika,

b)pokretanje biznis ideja i njihova realizacija kao realna mogunost rjeavanja problema nezapoljenosti i egzistencije u sektoru stoarstva i proizvodnje hrane realno postoje velike mogunosti za poveanje broja zaposlenihNaime ove farme u proizvodnom pogonu imaju proizvodnju sljedeih proizvoda:

-sir( mv6ji,kravlji ,kozji)

-mlijeko(ovje,kravije,kozje)

Kao mogunosti otvaranja novih radnih mjesta u ovim farmama su: -poveanje obima proizvodnje i prodaje uz istovremeno poboljanje kvaliteta uvoenjem robne marke i brendiranjam proizvoda, -proirenje proizvodnog programa,tj. proizvodnog asortimana uvo enjem novih proizvoda: -proizvodnja mlijeka u tetrapaku, -proizvodnja maslaca,

-proizvodnja pavlake (kisjele i pavlake sa paprikom), -proizvodnjom mesa(jagnjee,tele -e)

Uz relativni mala investiciona ulaganja mogue je znaajno inovirati proizvodni asortiman, to bi zahtijevalo i nova zapo ljavanja. U tom smislu je nepphodan vii nivo finalne prerade.

Mini farma pilia i koka nosilja takoe je potencijalno realna mogunost za proirenje asortimana proizvodnje i za poveanje zapoljenosti.

Prerada umskih -plodova i ljekovitog bilja uz minimalna ulaganja moe postii vei stepen finalne obrade. Naime umski plodovi se u najveoj mjeri primarno obrauju , tako da kao finalni proizvod imamo:sueni plod(jestive gljive,ajevi,kleka,ipurak)

-svjei plo'J,borovnica,jestive gljive,i _ kupine)

-zamrznuti plodovi (gljive, i Vmnlce) Poveanjem stepena finalizacije i proirenjem proizvodnog asortima na mogue je poveati prodaju i prihode to bi zahtijevalo i nova

zapoljavanja.

Uz odreena investiciona ulaganja mogao bi se poveati stepen finalizacije obrade posebno borovnice(proizvodnja vonog soka) ipurka(proizvodnja marmelade), kleke( proizvodnja napitaka). U tom smislu proizvodni asortiman bio bi proiren sa finalnim pr oizvodima veeg stepena finalizacije: -proizvodnja vonog soka od borovnice, -proizvo dnja ajeva(lipa,ipurak,glog) -proizvodnja klekovae na bazi prerade klekeI u ovom sluaju bi se otvorile mogunosti novog zapoljavanja.Kuna radinost, domaa radinost predstavlja iroki spektar mogu ih varijacija i inovacija proizvodnog asortimana.U tom smislu su proirenja proizvodnog asortimama izvjesna i bez novih ula ganja.U tom smislu proizvodni asortiman se moe proiriti na no ve proizvode od tekstila koji se dobijaju tkanjem(ukrasni predmet podmetai,suveniri) ili ivenjem u krojakim radnjama(proizvodnja arava,jastunica,stolnjaka,ebadi i odjevnih predmeta). ffroizvodn.ia malina i .i a goda u veem stepenu finalne prerade mogu se u irem asortimanu proizvoditi kao: -voni sok maline, -voni sok od jagode,

Ovako inoviran proizvodni asortiman e dati efekte u veoj prodaj i porastu prihoda i moguhost novog zapoljavanja. Proizvodnja povra i cvijea se mora bazirati na adekvatnom kvalit etu koji e biti praen robnom markom. Trgovina na malo prehrambenim proizvodima voem i povrem ima por ed ostalog i cilj da olaka plasman robe seoskih gazdinstava i da ih povee sa potencijalnim kupcima. Samozapoljavanje ena pokretanjem preduzetnikih poduhvata i bi znis ideja na bazi raspoloivih prirodnih resursa.U tom smislu po kretanje biznisa je na ruralnom podruju realno valorizacijom ne iskorienih potencijala u oblastima poljoprivrede,proizvodnje hr ane i turizma i arvoprerade.

Pelarstvo i proizvodnja meda kam zdrave hrane ima veoma velike mogunosti za poveanje broja zaposlenih. Naime uz relativno niska ulaganja moe se realizovati biznis ideja i nabaviti konice i rojeve po cijeni od 80,00 eura po jednom komadu.

U tom smislu se i investiciona ulaganja kroz male investicije i povoljne uslove kreditiranja mogu smatrati poslovnom ansom za pokretanje sopstvenog biznisa i zapoljavanje.Kao osnovni predu slovi se javljaju :-svojina odreene zemljine parcele na kojoj se realizuje projekt, -rijeeni osnovni infrastruturni preduslovi (prilazni put, elektro snabdijevanje,vodosnabdijevanje)

-dokaz o evidenciji nezaposlenih od zavoda za zapoljavanje,

Prioritetni sektori ulascan.ia i samozapoljavanja su definisani prirodnim resursima i obuhvataju:

-sektor poljoprivrede - stoarstvo(mini farme)

-proizvodnja mlijeka sira i kajmaka, -ratarstvo-plantae za podizanje zasada maline ,jagoda,kupine, -prerada umski plodova(jestive gljive,borovni ce,ipurak i kleka) -finalna drvopreradaetinara i licara(mini pogoni za proizvodnju lamperije,patosa,gra evinske stolarije,namjetaja) -kucna radinost i proizvodnja predmeta od te kstila(tkanjem i konfekcioniranjem) -pelarstvo i proizvodnja meda,

-ekoloki turizam(izletniki,lovni,planinarsski)

Projektovana mogunost zapoljavanja proirenjem asortimana uz minimum ulaganjaProjektovana zaposlenost na bazi novih investicija i samozapoljavanja

OpisBroj zapoljenihOpisBroj zapoljenih

Mini farme stoke10Mini farme stoke6

Farma pilia 3Farma pilia 4

Malinjaci i jagodnjaci4Malinjaci i jagodnjaci2

Prerada plodova i bilja5Prerada plodova i bilja5

Kuna radinost8Kuna radinost6

Trgovina4Trgovina4

Pelarstvo12Pelarstvo6

Turizam i ugotiteljstvo12Turizam i ugotiteljstvo5

Drvoprerada10Drvoprerada2

Ukupno zaposlenih7040

5.4-,-Perspektive razvoja enskog preduzetnitva -istraivaki projectOvom prilikom posebno treba ukazati na konvencijujTo ljudskim pravima,odjeljak koji se posebno odnosi na prava ena na seoskim podrujima.S tim u vezi,istie se ekonomska uloga ena u egziste nciji njihovih porodica.Drave potpisnice konvencije preuzele s obavezu da preduzmu mjere radi eliminacije ekonomske i svake dr uge ravnopravnosti. Cilj sprovoenja istraivanja u ovom poglavl Iju je da se stvori informativno-empirijska baza podataka koji se mogu koristiti u strategiji razvoja sela i seoskih gazdinst ava kao odrivih ekonomskih jedinica.Kratkoroni aspekt istraivanja obuhvata uslove ivota i rada ena na selu, njihov ekonomsko-socijalni poloaj i mogunosti da se taj poloaj promijeni na bolje razvojem preduzetnitva. Dugoroni aspekt istraivanja orijentisan na poboljanje kva liteta ivota ena u ruralnim sredinama.poveanje ekonomske samo stalnosti,porast proizvodnje poljoprivredni^ proizvoda na bafci r azvoja preduzetnitva.Aspekti poboljanja kvalteta ivota i standarda ena na selu su raznovrsni i podrazumijevaju: -poloaj u porodinom*domainstvu, -uloga i uloga u lokalnoj zajednici,

-ekonomski poloaj i znaaj preduzetnitva enske populacije, -obrazovanje ena i mogunosti obuke i treninga za privgedno i

kulturno angaovanje, -podizanje svijesti ena u pogledu sopstvenih prava i sloboda e

konomskog djelovanja i udruivanja,

Metode istraivanja su : -statistika metoda, -metoda posmatranja pojave,

-metoda praenja pojave u projektovanmm roku, -metoda ankete,intervjua , -metoda korienjem upitnika.

Ovim istraivanjem je obuhvaeni 20 ispitanica iz iz sedam sela kako bi uzorak imao kvalitetne i aktuelne informacije u pogledu ostvarivanja ciljeva istraivanja.

Broj ispitanica prema mjestu stanovanja

Mjesto stanovanjaBroj ispitanika

Ba3

Bievo4

Jablanica2

Malindubrava1

Lovnica4

Seonica4

Balotie2

Ukupno20

Prema svim relevantnim ekonomskim analizama i naunom sagledavano ekonomskih i razvojnih potencijala optine Roaje konstatovano je da postoje znaajni neiskorieni prirodni resursi, ijom valoriz acijom bi dolo do znaajnog ekonomskog napretka sela i preduzetni tva u ruralnim podrujima.Kao polazna osnova u razmatranju uloge i potencijala enske radne snage neophodno je prezentirati odgovaraj u e demografske strukture kao to su: -starosna struktura ispitahica, -brani status,

-broj lanova domainstva prema starosti

od 18-30 godina31

Od 30-40 godina24

Od 40-50 godina40

Od 50-60 godina2

Preko 60 godina2

Na osnovu prethodno sprovedenih istraivanja moemo izvesti zakljuke:

-da je najvei broj ena na selu na selu udate(brano stanje) -najvei broj lanova domainstva u porodicama ispitanica ine ine mlade osobe do 20 godina (63),

-da je najvie zastupljena populacija ena u starosnom dobu od 40 do 50 godina starosti (40),

Na osnovu ovih podataka moemo konstatovati da postoji potencij al za pokretanje preduzetnltva i voenje seoskog gazdinstva5.4.1. Motivi za ulazak u biznisPrema izvrenim istraivanjima o motivima za pokretanje biznisa i lansiranje biznis ideja odgovori su sljedei:MotivBroj ispitanika%

Vea ekonomska nezavisnost210

elja za prerastanjem hobija u biznis420

Ostvarivanje profita630

Obezbeivanje egzistencije za profit840

Ukupno20100

Na osnovu ovih podataka dobijenih anketiranjem zapaamo da se najvei broj ispitanica opredjeljuje za preduzetniki biznis u cilju stvaranja egzistencijalnih uslova (40%) i radi ostvarivanj a profita (zarade) 0.5.4.2.Djelatnost u kojoj ^redu^

Na osnovu izvrenih ispitivanja korienjem metoda anketi ranja i upitnika u vezi sa djelatnou u koju se eli investirat i razloge investiranja odgovori ispitanica su sljedei:

Djelatnost u kojoj ele preduzetniko angaovanjeBroj ispitanika%Razlog takvog opredeljenjaBroj ispitanika%

Mini farme840Navike i raspoloivi resursi840

Ratarstvo(plantana jagoda, malina, povre)630Vlasnitvo nad njivama630

Kuna radinost210Pretvaranje hobija u biznis210

Pelarstvo i proizvodnja meda15Ve postoji tradicija pelarstva15

Trgovina na malo15Raspolae poslovnim prostorom15

UKUPNO2010020100

Djelatnost u kojoj Broj ispitanih (#) ele preduzetnicko

angaovanje

Razlog takvog Broj ($> opredjeljenja isp

Mini farme(stoarstvo)

Ratarstvo(plantae jagoda 6 malina,povre,

%$> Navike i raspo 8